...

aby znali Ciebie,

jedynego prawdziwego Boga,
oraz Tego, ktrego posae,
Jezusa Chrystusa
 Seria otrzymaa nagrod
Stowarzyszenia Wydawcw Katolickich
FENIKS
KOMENTARZ
historyczno-kulturowy
do

STAREGO
TESTAMENTU
Ksigi protokanoniczne

John H. Walton, Victor H. Matthews,

Mark W. Chavalas
Redakcja naukowa wydania polskiego
Waldemar Chrostowski

Oficyna Wydawnicza VOCATIO

Warszawa
 Tytu oryginau:
Bible Background Commentary Old Testament

Imprimatur:
Za zgod Kurii Metropolitalnej Warszawskiej nr 4681 z dnia 20.09.2004 r.

Przekad:
Zbigniew Kociuk

Redakcja:
Krzysztof Neuhaus

Redakcja techniczna:
Magorzata Biegaska-Bartosiak

Projekt okadki i obwoluty:

Joanna Zonkiewicz

Korekta:
Boenna Bojar

Originally published by InterVarsity Press as The IVP Bible Background Commentary:

Old Testament by John H. Walton, Victor H. Matthews and Mark W. Chavalas.

Copyright 2000 by John H. Walton, Victor H. Matthews and Mark W. Chavalas.

Translated and printed by permission of
InterVarsity Press. P.O. Box 1400, Downers Grove, IL 60515, USA

Copyright for the Polish edition 2005 by Oficyna Wydawnicza Vocatio.

All rights to the Polish edition reserved.

Wydanie drugie, poprawione (2014).

Poprzednie wydanie publikowane byo pod tytuem Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej

Wszelkie prawa do wydania polskiego zastrzeone.

Ksika, ani adna jej cz, nie moe by przedrukowywana
ani w jakikolwiek inny sposb reprodukowana czy powielana mechanicznie,
fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie,
ani odczytywana w rodkach publicznego przekazu
bez pisemnej zgody wydawcy.

W sprawie zezwole naley zwraca si do Oficyny Wydawniczej VOCATIO

02-798 Warszawa, ul. Polnej Ry 1
Redakcja: tel. (22) 648 54 50, e-mail: vocatio@vocatio.com.pl
Dzia handlowy: tel. (22) 648 03 78, fax (22) 648 03 79,
e-mail: handlowy@vocatio.com.pl

Ksigarnia Wysykowa
02-793 Warszawa 78, skr. poczt. 54
tel. (603) 861 952, e-mail: ksiegarnia@vocatio.com.pl

www.vocatio.com.pl

ISBN 978-83-7829-113-8
 Warszawa, dnia 27 czerwca 1997 r.

Sowo wstpne
Napawa radoci fakt, e wierzcy coraz czciej i chtniej sigaj po Pismo wi-
te. Zawiera ono bowiem to, co Bg w swoim nieskoczonym miosierdziu zechcia
objawi o sobie i odkrywa najwaniejsze potrzeby i tsknoty czowieka. Czytanie
i rozwaanie ksig witych zapewnia wzrost ycia religijnego, odmienia na lep-
sze ludzkie postpowanie i ukazuje perspektywy wiecznoci. ywe bowiem jest
Sowo Boe, skuteczne i ostrzejsze ni wszelki miecz obosieczny, przenikajce a
do rozdzielenia duszy i ducha, staww i szpiku, zdolne osdzi pragnienia i myli
serca czytamy w Licie do Hebrajczykw (4, 12).
Koci okazuje pomoc w trudnym zadaniu poznawania i rozumienia Biblii tak-
e przez promowanie rezultatw bada uczonych. Studiuj oni Pismo wite, ob-
janiajc je jako Sowo Boe i ludzkie. W ostatnich latach zgodnie z zaleceniem
Soboru Watykaskiego II nastpi w tej dziedzinie w Polsce znaczny postp.
Wnurt tych dokona wpisuje si Prymasowska Seria Biblijna, obejmujca naj-
bardziej fundamentalne pomoce niezbdne dla rzetelnych studiw biblijnych.
Mona ywi nadziej, e ksiki, ktre si w tej serii ukazuj, przyczyni si
do dalszego pogbiania i upowszechniania rzetelnych bada biblijnych, a przez
to do nowego oywienia duszpasterstwa i duchowoci biblijnej. W ten sposb
zwielokrotni w Kociele bogosawione owoce pragnienia poznawania i umio-
wania Trjjedynego Boga.

Jzef Kardyna Glemp

Prymas Polski
 Prymasowska Seria Biblijna
Redaktor naukowy serii: ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski

1. Remigiusz Popowski SDB, Micha Wojciechowski (przek.), Grecko-polski Nowy Testament. Wy-
danie interlinearne z kodami gramatycznymi. Warszawa 1994, 1995, 1996, 1997, 2000, 2003, 2005,
2006, 2010.
2. James B. Pritchard (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. nauk. wyd. pol.), Wielki
atlas biblijny. Warszawa 1994, 1997, 2001, 2010.
3. Remigiusz Popowski SDB, Wielki sownik grecko-polski Nowego Testamentu. Wydanie z pen lo-
kalizacj greckich hase, kluczem polsko-greckim oraz indeksem form czasownikowych. Warszawa
1994, 1995, 1997, 2006.
4. Jan Flis, Konkordancja Starego i Nowego Testamentu do Biblii Tysiclecia. Warszawa 1991, 1997,
1999, 2004.
5. Bruce M. Metzger, Michael D. Coogan (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. wyd. pol.),
Sownik wiedzy biblijnej. Warszawa 1996, 1997, 1999, 2004.
6. Micha Wojciechowski (przek. i oprac.), Synopsa czterech Ewangelii. Warszawa 1997, 1999,
2004.
7. Remigiusz Popowski SDB, Sownik grecko-polski Nowego Testamentu. Warszawa 1997, 1999,
2007.
8. Bruce Metzger, David Goldstein, John Ferguson (konsult. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult.
wyd. pol.), Wielkie wydarzenia czasw biblijnych. Warszawa 1998.
9. Paul J. Achtemeier (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. nauk. 3. wyd. pol.), Encyklope-
dia biblijna. Warszawa 1998, 1999, 2004.
10. Janusz Frankowski (red. nauk. i wstpy), Biblia w przekadzie ksidza Jakuba Wujka z 1599 r. Tran-
skrypcja typu ,,B oryginalnego tekstu z XVI w. i wstpy. Warszawa 1999, 2000, 2004, 2009,
2013.
11. Dan Bahat, Waldemar Chrostowski (oprac. wyd. pol.), Atlas biblijnej Jerozolimy. Warszawa 1999,
2004.
12. Piotr Briks, Podrczny sownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu. Warsza-
wa 1999, 2000.
13. Ryszard Rubinkiewicz SDB (oprac. i wstpy), Apokryfy Starego Testamentu. Warszawa 1999, 2000,
2001, 2007, 2010.
14. Anna Kumirek (przek. i oprac.), Hebrajsko-polski Stary Testament Ksiga Rodzaju. Wydanie
interlinearne z kodami gramatycznymi, transkrypcj oraz indeksem rdzeni. Warszawa 2000.
15. Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy), Nowy Testament. Przekad na Wielki Jubi-
leusz Roku 2000. Warszawa 2000.
16. Craig S. Keener, Krzysztof Bardski, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Komentarz
historyczno-kulturowy do Nowego Testamentu. Warszawa 2000, 2010.
17. Raymond E. Brown SS, Joseph A. Fitzmyer SJ, Roland E. Murphy OCarm (red. nauk. wyd. oryg.),
Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Katolicki komentarz biblijny. Warszawa 2001, 2004,
2010, 2013.
18. Fritz Rienecker, Gerhard Maier, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.) Leksykon biblijny.
Warszawa 2001, 2008.
19. Stanisaw Gdecki (przek. i oprac.) Grecko-acisko-polska synopsa do 1 i 2 Ksigi Machabej-
skiej. Warszawa 2002.
20. Leland Ryken, James C. Wilhoit, Tremper Longman III (red.), Waldemar Chrostowski (red. nauk.
wyd. pol.), Sownik symboliki biblijnej. Warszawa 2003, 2010.
21. Bogusaw Wida, Sownik antropologii Nowego Testamentu. Warszawa 2003.
22. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Picioksig. Przekad inter-
linearny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem rdzeni. Warszawa 2003, 2009.
23. David H. Stern, Komentarz ydowski do Nowego Testamentu. Warszawa 2004, 2010.
24. John H. Walton, Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd.
pol.), Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej. Warszawa 2005. Drugie wydanie
(2014) ukazao sie pod tytuem Komentarz historyczno-kulturowy do Starego Testamentu. Ksigi
protokanoniczne.
25. R.J. Coggins, J.L. Houlden (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Sownik
hermeneutyki biblijnej. Warszawa 2005.
26. J.I. Packer, M.C. Tenney (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Sownik ta
Biblii. Warszawa 2007.
27. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Prorocy. Przekad inter-
linearny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem sw hebrajskich. Warszawa
2008.
28. Remigiusz Popowski SDB (przekad NT), Lyman Coleman (red. marginaliw i komentarzy),
Nowy Testament dla moderatorw. Warszawa 2008, 2010.
29. Remigiusz Popowski SDB, Grecko-polski sownik syntagmatyczny Nowego Testamentu. Warsza-
wa 2008.
30. Ludwig Koehler, Walter Baumgartner, Johann Jakob Stamm, Wielki sownik hebrajsko-polski i ara-
mejsko-polski Starego Testamentu. Warszawa 2008, 2013.
31. Micha Wojciechowski (przek. i wstp), Grecko-polski Stary Testament Ksigi Greckie. Przekad
interlinearny z kodami gramatycznymi i indeksem form podstawowych. Warszawa 2008.
32. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Pisma. Przekad interlinear-
ny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem sw hebrajskich i aramejskich. Warsza-
wa 2009, 2014.
33. Krzysztof Sielicki, Onomastykon Biblii Hebrajskiej i Nowego Testamentu. Systematyzacja zapisu
biblijnych nazw wasnych. Warszawa 2009.
34. Gerald F. Hawthorne, Ralph P. Martin, Daniel G. Reid, Sownik teologii w. Pawa. Warszawa
2010.
35. Walter C. Kaiser Jr., Peter H. Davids, F.F. Bruce, Manfred T. Brauch, Trudne fragmenty Biblii. War-
szawa 2011, 2012.
36. Anna Horodecka, Jurij Goowanow wraz z Zespoem Redakcyjnym NPD (przekad i adaptacja
dynamiczna), Ksiga Psalmw. Nowy Przekad Dynamiczny. Warszawa 2013.
37. Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy), Septuaginta czyli Biblia Starego Testamen-
tu wraz z ksigami deuterokanonicznymi i apokryfami. Warszawa 2013.
38. Remigiusz Popowski SDB, Onomastykon Septuaginty. Warszawa 2013.
 Spis treci
Przedmowa redaktora naukowego
Prymasowskiej Serii Biblijnej
do pierwszego wydania polskiego:...............XI
Przedmowa do drugiego
wydania polskiego:.....................................XIII
Wstp...........................................................XIV
Picioksig
Wprowadzenie................................................. 1
Ksiga Rodzaju............................................... 7
Mitologia Bliskiego Wschodu
a Stary Testament.........................................10
Opowieci o potopie....................................... 18
Religia Abrahama........................................... 29
Gwne szlaki handlowe
staroytnego Bliskiego Wschodu................ 59
Ksiga Wyjcia............................................... 65
Data wyjcia Izraelitw z Egiptu.................... 78
Ksiga Kapaska....................................... 115
Ksiga Liczb................................................ 143
Ksiga Powtrzonego Prawa...................... 175
Przymierza i traktaty na staroytnym
Bliskim Wschodzie................................... 178
Ksigi historyczne
Wprowadzenie............................................. 221
Ksiga Jozuego............................................ 225
Egipskie przekazy na temat
Kanaanu i Izraela..................................... 228
Ksiga Sdziw............................................ 260
Klimat polityczny
w okresie wczesnego elaza....................... 286
Ksiga Rut................................................... 301
Pierwsza Ksiga Samuela........................... 307
Druga Ksiga Samuela............................... 354
Pierwsza Ksiga Krlewska....................... 393
Druga Ksiga Krlewska............................ 428
Zachodnie kampanie Tiglat-Pilesera III,
734-732 przed Chr.................................... 448
Pierwsza Ksiga Kronik............................. 461
Znaczenie rodowodw dla czytelnikw
okresu powygnaniowego........................... 461
Druga Ksiga Kronik................................. 470
Inskrypcje Sennacheryba.............................. 506
Lakisz............................................................ 509
Ksiga Ezdrasza.......................................... 515
Ksiga Nehemiasza..................................... 530
Ksiga Estery............................................... 543
Herodot......................................................... 543
ksigi mdrociowe
i poetyckie
Wprowadzenie............................................. 553
Ksiga Hioba............................................... 557
Zasada odpaty............................................. 559
Ksiga Psalmw ......................................... 577
Ksiga Przysw........................................... 634
Paralele motyww z Ksigi Przysw
w utworach ze staroytnego
Bliskiego Wschodu .................................. 634
W jaki sposb posugiwano si
przysowiami............................................. 636
Przysowia jako prawdy oglne.................... 639
Ksiga Koheleta.......................................... 647
Pie nad Pieniami .................................. 654
Metafory o charakterze seksualnym............. 654
KSIGI prorockie
Wprowadzenie............................................. 661
Ksiga Izajasza............................................ 663
Wyobraenia ycia pomiertnego
w Izraelu i na Bliskim Wschodzie................ 683
Ksiga Jeremiasza...................................... 731
Pieczcie i bulle............................................. 760
Lamentacje ................................................. 783
Staroytne lamentacje
z powodu upadku miast........................... 784
Ksiga Ezechiela......................................... 787
Ksiga Daniela............................................ 834
Akadyjskie apokalipsy.................................. 859
Ksiga Ozeasza .......................................... 861
Ksiga Joela................................................. 871
Dzie Jahwe.................................................. 874
Ksiga Amosa.............................................. 876
Zmiany ekonomiczne oraz klasy spoeczne
w Izraelu w VIII w. przed Chr.................. 882
Ksiga Abdiasza.......................................... 890
Ksiga Jonasza............................................ 893
Ksiga Micheasza ...................................... 897
Ksiga Nahuma........................................... 905
Ksiga Habakuka........................................ 910
Ksiga Sofoniasza....................................... 914
Ksiga Aggeusza.......................................... 917
Ksiga Zachariasza..................................... 919
Literatura apokaliptyczna............................ 919
Podsumowanie zwizkw czcych
odbudow wityni z wizjami
Zachariasza.............................................. 925
Ksiga Malachiasza.................................... 933
Glosariusz.................................................... 937
Bibliografia.................................................. 943
Komentarze i inne rda............................. 946
Tablice.......................................................... 951

Mapy

1. Rzeki i potoki (wadi) Synaju...........................................................................................................64

2. Trasa Wyjcia...................................................................................................................................77
3. Rzeki i potoki (wadi) Palestyny.....................................................................................................220
4. Gwne drogi Palestyny.................................................................................................................224
5. Gwne miasta i regiony Palestyny...............................................................................................244
6. Imperium neoasyryjskie.................................................................................................................306
7. Imperium neobabiloskie..............................................................................................................392
8. Imperium perskie
i gwne mocarstwa w VI w. przed Chr.........................................................................................556
9. Staroytny Bliski Wschd.............................................................................................................660

Tablice

1. Gwne inskrypcje majce znaczenie dla Starego Testamentu.....................................................951

2. Gwne tabliczki staroytne majce znaczenie dla Starego Testamentu.......................................952
3. Teksty prawne ze staroytnego Bliskiego Wschodu......................................................................953
4. Utwory literackie ze staroytnego Bliskiego Wschodu zawierajce paralele
do ksig Starego Testamentu.........................................................................................................954
5. Chronologia porwnawcza staroytnego Bliskiego Wschodu
10 000 2100 przed Chr. . ...........................................................................................................955
6. Chronologia porwnawcza staroytnego Bliskiego Wschodu
2 100 332 przed Chr. . ...............................................................................................................956
 Przedmowa
redaktora naukowego
Prymasowskiej Serii Biblijnej
do pierwszego wydania polskiego

Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej to w polskim pimiennictwie biblijnym

dzieo niezwykle potrzebne i wane. Znaczcy wkad rodzimych specjalistw i przekady z jzy-
kw obcych sprawiy, e mamy znaczne osignicia w zgbianiu i przedstawianiu teologicznego
ordzia Pisma witego. Szeroko pojty kontekst historyczno-kulturowy take doczeka si na-
wietlenia, ale w tej dziedzinie oczekiwania i moliwoci s ogromne. Jeden z poprzednich,
16. tom Prymasowskiej Serii Biblijnej, stanowi Komentarz historyczno-kulturowy do Nowego
Testamentu. Brakowao kompendium obejmujcego rozmaite aspekty historyczno-kulturowego
podoa i zaplecza starotestamentowych ksig witych i temu zapotrzebowaniu wychodzi na-
przeciw niniejsza publikacja. Prawidowe i coraz peniejsze poznawanie religijnego i teologicz-
nego bogactwa Biblii zaley w duym stopniu od poprawnej znajomoci i uwzgldniania realiw,
w jakich urzeczywistni si Boy plan zbawienia.
Biblia Hebrajska nie jest tym samym, co Stary Testament. Wrd najwaniejszych kryteriw
przesdzajcych o jej tosamoci jest nie tylko jzyk hebrajski (mwic dokadnie, dwa jzyki:
hebrajski i aramejski), lecz i ydowska (mwic dokadnie, rabiniczna) koncepcja kanonu ksig
witych. Kanon ydowski tworz trzy zbiory: Tora, znana jako Picioksig Mojesza, Newiim,
czyli Prorocy, oraz Ketuwim, czyli Pisma. Od pierwszych liter tych nazw urobiono okrelenie
TaNaK, chtnie uywane przez wyznawcw judaizmu. Taki sam kanon, traktowany jako
pierwsza cz Biblii, przyjmuj wsplnoty protestanckie, podczas gdy katolicki i prawosawny
kanon starotestamentowych ksig witych jest obszerniejszy. Obok ksig skadajcych si na
Bibli Hebrajsk, uznawanych za protokanoniczne, zawiera on rwnie ksigi napisane albo
zachowane w jzyku greckim, uznawane za deutero- lub wtrnokanoniczne. S to: Ksiga To-
biasza, Ksiga Judyty, Pierwsza i Druga Ksiga Machabejska, Ksiga Mdroci, Mdro Syra-
cha (Eklezjastyk) i Ksiga Barucha. Niniejszy komentarz ich nie obejmuje. Po pierwsze, zosta
opracowany w rodowisku protestanckim. Po drugie, ksigi deuterokanoniczne powstay pod
koniec ery przedchrzecijaskiej w rodowisku hellenistycznym lub zhellenizowanym, a wic ich
kontekst historyczno-kulturowy jest odmienny ni kontekst ksig protokanonicznych. Czasami,
jak w przypadku ksig mdrociowych, rnice nie s wielkie, ale istniej. W tym miejscu nasu-
wa si postulat opracowania analogicznego komentarza wanie do ksig deuterokanonicznych,
tak by cay katolicki i prawosawny kanon Starego Testamentu odsoni historyczno-kulturowe
to swojej genezy i oddziaywania. Takie dzieo mogoby powsta w Polsce, jako rezultat wsp-
pracy naszych biblistw, historykw i literaturoznawcw zajmujcych si badaniami rdziem-
nomorza oraz kultury ydowskiej i hellenistycznej.
Mimo e przedmiotem Komentarza jest Biblia Hebrajska, ukad ksig w niniejszym tomie
nie pokrywa si z kolejnoci i zawartoci jej zbiorw. Cztery czci, opatrzone tytuami
Picioksig, Ksigi historyczne, Ksigi mdrociowe i poetyckie oraz Ksigi prorockie, naladuj
ukad przyjty w Septuagincie. Trzeba podkreli, e Septuaginta to nie tylko przekad hebraj-
skich i aramejskich ksig witych na jzyk grecki, dokonany w ostatnich stuleciach ery przed-
chrzecijaskiej, ale prawdziwa Biblia Grecka. Nie bya ona wycznie Bibli judaizmu helleni-
PRZEDMOWA XII

stycznego, znano j bowiem i uywano jej take w Palestynie. Opracowana na terenie Egiptu jest
wiadectwem tego, e pod murami Aleksandrii judaizm schyku czasw Pierwszego Przymie-
rza uzyska ksztat, w jakim wszed w czasy Nowego Przymierza. Nic zatem dziwnego, e Septu-
aginta staa si Bibli autorw Nowego Testamentu i Kocioa apostolskiego, a potem Bibli
Ojcw Kocioa. Trjczciowy ukad Biblii Hebrajskiej odzwierciedla chronologi powstawa-
nia i zamykania poszczeglnych zbiorw. Biblia Grecka umieszcza ksigi wite te w trzech
zbiorach, ale kryterium stanowi postrzegane na wzr helleski ujcie rodzajw literackich: ksi-
gi historyczne, ksigi mdrociowe lub dydaktyczne oraz ksigi prorockie. Picioksig zosta wy-
rniony dlatego, e chocia zalicza si go do ksig historycznych, posiada on wasn tosamo,
wyranie widoczn i silnie utrwalon w wielowiekowej tradycji czytania i objaniania Biblii. Nie
trzeba uzasadnia, e dotyczce poszczeglnych zbiorw okrelenia (historyczne, mdrociowe
i prorockie) nie pokrywaj si ze wspczesnym rozumieniem tych nazw. Wiele bardzo istotnych
rnic sugeruj szczegowe objanienia zawarte w niniejszej publikacji.
Niezwykle wany jest przyjty w Komentarzu klucz hermeneutyczny. Przedstawiajc rozma-
ite podobiestwa, zbienoci i analogie, autorzy nie rozstrzygaj, czy chodzi o bezporednie
bd porednie wpywy i zapoyczenia, ani tego, w jakich kierunkach mogy one ewentualnie
przebiega, czyli kto, kiedy, dlaczego i od kogo korzysta albo by zaleny. Najrozmaitsze realia
i motywy literackie pochodzce z odmiennych rodowisk i rde zostay skrupulatnie i rzetelnie
rozpoznane i zestawione, bez wdawania si w formuowanie i ocenianie hipotez i teorii odno-
nie do ich pochodzenia i przemian, jakim podlegay. Biblia Hebrajska zostaa pokazana na tle
bogatego dziedzictwa kulturowego staroytnej Palestyny oraz bliszych i dalszych krajw ocien-
nych, natomiast osdy na temat genezy i znaczenia zawartych w niej motyww i wtkw mog
i powinny by przedmiotem ponawianych docieka oraz otwartej i powanej dyskusji. Czasami
specyfika Biblii jest wyranie widoczna, kiedy indziej ludzie, o ktrych ona opowiada i wiat,
ktrego dotyczy, ukazuj si nam jako skadniki powszechnej kultury Bliskiego Wschodu.
Ukad ksiki jest tak przejrzysty, e Czytelnicy bez trudu odnajd niezbdne objanienia
do tekstu biblijnego, ktry ich interesuje. Mona si domyla, e Komentarz historyczno-kultu-
rowy do Biblii Hebrajskiej bdzie towarzyszy lekturze wybranych ksig i fragmentw biblijnych.
Jednak znacznie wiksze korzyci przyniesie systematyczna lektura Pisma witego, poczona
ze staym odwoywaniem si do komentarza zawierajcego objanienia realiw, o ktrych opo-
wiada tekst wity. Dlatego nie ulega wtpliwoci, e niniejsze dzieo ma do spenienia wielk
rol. Wpisuje si twrczo w nurt podjtego w Prymasowskiej Serii Biblijnej wszechstronnego
przybliania Pisma witego, pomnaajc owoce odnowy biblijnej, ktra po II Soborze Waty-
kaskim i za pontyfikatu Jana Pawa II ma miejsce w Kociele katolickim w Polsce.

Ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski

Przewodniczcy Stowarzyszenia Biblistw Polskich

Warszawa, wito w. Hieronima 2004 r.

 Przedmowa
do drugiego wydania polskiego

Drugie wydanie niniejszego tomu Prymasowskiej Serii Biblijnej nosi zmieniony tytu: Komen-
tarz historyczno-kulturowy do Starego Testamentu, z podtytuem: Ksigi protokanoniczne. Wyraa
to odmienne podejcie do terminologii dotyczcej kanonu pierwszej czci Biblii chrzecija-
skiej, respektujce nazewnictwo przyjte i utrwalone w Kociele katolickim. Ksigi protokano-
niczne to inne okrelenie Biblii Hebrajskiej, obok ktrej do kanonu zalicza si te ksigi
deuterokanoniczne napisane, bd zachowane, w jzyku greckim. Naley mie nadziej, e
ta zmiana przyczyni si do jeszcze wikszego zainteresowania polsk edycj tej wielce przydat-
nej ksiki, przypominajc rwnie zgoszony wczeniej postulat opracowania i wydania analo-
gicznego komentarza do ksig deuterokanonicznych Starego Testamentu.

Ks. prof. zw. dr hab. Waldemar Chrostowski

Dyrektor Instytutu Nauk Biblijnych
Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego

Warszawa, 02 stycznia 2014 r.

 wstp

Ksika ta stanowi prb wypenienia pewnej luki w szerokim dziale jednotomowych komenta-
rzy biblijnych. Zamiast podejmowa rnorodne tematy z dziedziny teologii, budowy literackiej,
analizy znaczeniowej sw, historii nauki chrzecijaskiej itd., skoncentrowalimy si na dostar-
czeniu informacji dotyczcych historyczno-kulturowego ta tekstu Pisma witego.
Niektrzy czytelnicy mog si zastanawia, jakie znaczenie maj informacje dotyczce ta kul-
turowo-historycznego dla interpretacji tekstu Pisma witego. Jakich korzyci moemy si
z nich spodziewa? To prawda, e teologiczne przesanie Pisma witego nie jest zalene od zna-
jomoci miejsc biblijnych ani kulturowego ta opisanych wydarze. Mona zgromadzi wszelkie
dowody historyczne i archeologiczne, ktre potwierdzaj wyjcie Izraelitw z Egiptu, lecz nie sta-
nowi to jeszcze dowodu, i to Bg wszystko zaaranowa a przecie wanie zaangaowanie Boga
byo najwaniejsze dla autorw biblijnych. Dlaczego powinnimy zatem powica tyle czasu i
wysiku, by pozna to zwizane z kultur, histori, geografi i archeologi ziemi Izraela?
Ksika ta nie stawia sobie celw apologetycznych, chocia niektre informacje z pewnoci
przydadz si w przernych dyskusjach. Jednak cele apologetyczne nie kieroway nami
w wyborze i przedstawieniu zawartych tutaj informacji. Usiowalimy raczej rzuci wiato na
kultur Izraela i sposb postrzegania wiata przez staroytnych Izraelitw. Dlaczego? Kiedy
odczytujemy Pismo wite jako wsplnota wiary, pragniemy wydoby z tekstu tyle treci teolo-
gicznej, ile si tylko da. W rezultacie czsto nadajemy teologiczne znaczenie szczegom. Prze-
jawiamy rwnie skonno do wpisywania w tekst wasnych przesanek kulturowych, wasnego
punktu widzenia i nowoczesnego sposobu postrzegania wiata, czynic z tego podstaw zrozu-
mienia teologicznego przesania Biblii. Dzieje si tak wwczas, gdy nie jestemy uczuleni na to,
co dzieli nasz sposb mylenia od sposobu mylenia dawnych Izraelitw. Poznanie szerszego
obrazu caego wiata staroytnego Bliskiego Wschodu jest wane, bowiem czsto peni on rol
okna, przez ktre mona spoglda na kultur izraelsk. Na przykad teologiczne znaczenie
supa ognia, koza ofiarnego lub losw urim i tummim mona lepiej zrozumie, dostrzegajc
zwizki tych wyobrae z kultur panujc na terenach Bliskiego Wschodu.
Naszych poszukiwa podobnych elementw kulturowych nie ograniczylimy do wyranie
okrelonych ram czasowych. Wiemy, e pojawienie si jakiego motywu kulturowego
w Ugarit w poowie II tysiclecia przed Chr. moe nie mie adnego zwizku z kultur Izraeli-
tw z poowy I tysiclecia przed Chr. Mimo to czsto ograniczalimy si do zwyczajnego wska-
zania, e pewne idee lub wyobraenia mogy by symbolem nalecym do universum caego
staroytnego wiata. Przytoczylimy je jedynie jako przykad, e okrelony sposb mylenia zna-
le mona take w innych czciach owego wiata. Do informacji tych naley odnosi si w
peni krytycznie, nie mona bowiem zakada istnienia jednorodnoci we wszystkich okresach
dziejw, regionach geograficznych lub grupach etnicznych Bliskiego Wschodu. Rwnie dzisiaj
mieszne byoby mwienie o kulturze europejskiej, zwaywszy na wielkie rnice, na przykad
midzy Wochami a Skandynawi. Staralimy si okaza wraliwo na powysze zagadnienia,
nie nakadalimy jednake sztywnych ram na podawane w tekcie informacje.
XV WSTP

Nie interesuje nas te, czy w kulturze izraelskiej istniay zapoyczenia z kultur krajw
ssiednich. Staramy si jedynie przeledzi ciek literack pewnych wanych motyww
i nie odczuwamy potrzeby rozstrzygania, czy Izraelici znali dany element dziedzictwa literackie-
go, posugujc si podobnymi motywami. Unikalimy terminw w rodzaju wpyw lub oddzia-
ywanie, by opisa przekazane tutaj informacje. Czynimy to dlatego, e staramy si traktowa
te elementy jako skadniki kulturowego dziedzictwa caego Bliskiego Wschodu. Owo dziedzi-
ctwo moe znajdowa odzwierciedlenie w wielu utworach literackich, lecz Izraelici nie musieli
o tym wiedzie lub pozostawa pod wpywem tych samych utworw. Mogy by one zwyczajnie
elementem powszechnej kultury antyku. Proces objawienia wymaga, by Bg zniy si do nas, by
dostosowa si do naszej ludzkiej natury, by wyrazi siebie w jzyku i metaforach, ktre znamy. Nie
powinno wic dziwi, e podj wiele wsplnych elementw kulturowych owych czasw, czasami
tylko troch je dostosowujc, czasami cakowicie zmieniajc, zawsze jednak wykorzystujc do zre-
alizowania swoich celw. Powinnimy si dziwi, gdyby byo odwrotnie. Porozumiewanie si wy-
maga istnienia wsplnego krgu konwencji i wyobrae. Gdy mwimy o czasie letnim, zakada-
my, e czowiek, do ktrego si zwracamy, rozumie t kulturow koncepcj i jej nie wyjaniamy.
Kto pochodzcy z innej epoki lub kultury, ktra nie stosowaa takiej praktyki przestawiania wska-
zwek zegarw, byby bezradny wobec zadania zrozumienia znaczenia tej kwestii. Musiaby si
zapozna z nasz kultur, by j zrozumie. To samo dotyczy prby waciwego odczytania pimien-
nictwa Izraela. Dlatego zrozumienie znaczenia obrzdu obrzezania w Izraelu musi poprzedza
zrozumienie go w kontekcie caego staroytnego Bliskiego Wschodu. Jeli chcemy odkry, jak
pojmowano znaczenie ofiary w Izraelu, przyda si porwnanie wyobrae izraelskich z innymi
wyobraeniami z krgu staroytnego wiata. Chocia to poszukiwanie wiedzy moe czasami rodzi
problemy, ktre trudno rozwiza, pozostawanie w niewiedzy nie oznacza, i one nie istniej.
Znacznie czciej nowa wiedza daje jednak pozytywne rezultaty.
Czasami informacje, ktrych dostarczamy, zaspokajaj zwyk ciekawo. Jako nauczyciele
odkrylimy, e nasze zadanie polega w znaczniej mierze na wzbudzaniu w studentach zacieka-
wienia tematem, a nastpnie podjciu prby jego zaspokojenia. W trakcie tego procesu czsto
udaje si oywi biblijny wiat dziki temu stajemy si lepiej poinformowanymi i czujniejszymi
czytelnikami. Czasami podana informacja nie stanowi gotowej interpretacji fragmentu, lecz je-
dynie dostarcza danych, ktre w procesie interpretacji mona wykorzysta. Informacje dotycz-
ce 38 rozdziau Ksigi Hioba (o mitologicznych obrazach stworzenia funkcjonujcych na Bli-
skim Wschodzie) nie sugeruj, e myl zawarta w Ksidze Hioba powinna by ujmowana w tych
samych kategoriach. Dane historyczne zostay podane jedynie w celu porwnania.
Ksik t adresujemy raczej do amatorw ni do grona studentw i naukowcw. Gdyby-
my chcieli udokumentowa rdo kadej informacji, by nasi koledzy mogli do niego sign
i zbada teksty oryginalne, powstaoby wielotomowe dzieo, zbyt szczegowe, aby byo przydat-
ne ludziom wieckim, ktrym chcemy suy. Chocia pomijanie odnonikw do pism nauko-
wych i ksiek byo czsto bolesne, wyraamy nasz dug wdzicznoci wobec innych uczonych
i mamy nadziej, e nieliczne informacje bibliograficzne doprowadz do nich zainteresowanego
czytelnika. Dbalimy o poprawno informacji i poj, by zachowany zosta naukowy standard.
Inn konsekwencj adresowania tej ksiki do popularnego odbiorcy jest to, e odnoniki doty-
czce tekstw rdowych s z koniecznoci nieco oglnikowe. Zamiast dokadnie wskazywa
tekst odnonika oraz rdo publikacji, zadowalamy si stwierdzeniem w rodzaju: prawo babi-
loskie zawiera... lub w przepisach Chetytw pojawiaj si..., lub na egipskich reliefach
wida.... Wiedzc, e zwyky czytelnik nie bdzie mia okazji ani szczeglnej skonnoci, by
tekst sprawdzi, oraz e wiele cytatw byoby niezrozumiaych i niedostpnych dla laikw, skon-
centrowalimy wysiki na rzetelnym podaniu informacji, zamiast ukazywa peny tok bada.
Zdajemy sobie spraw, e przysporzy to problemw tym, ktrzy chcieliby dotrze do danego
odnonika, by zebra wicej informacji. Takich czytelnikw moemy jedynie odesa do
bibliografii, ktr zamiecilimy na kocu ksiki. Aby pomc czytelnikom nieznajcym pew-
nych terminw, ktre czsto pojawiaj si w tekcie, na kocu ksiki umiecilimy glosariusz.
Gwiazdka w tekcie (*) odsya czytelnika do wyjanienia tam podanego.
WSTP XVI

Pewne informacje mog czasami wprawi niektrych czytelnikw w zakopotanie. Naszym

celem byo jedynie ich dostarczenie, nie za wdawanie si w szczegowe wywody, w jaki sposb
informacje te powinny zosta wykorzystane lub czego dowodz, a czego nie. Czytelnik moe cza-
sami zapyta: co mam z t informacj pocz? W wielu przypadkach nie bdzie ona do niczego
przydatna, jednak jej posiadanie zapobiegnie uczynieniu z tekstem czego, czego si czyni nie po-
winno. Na przykad, informacja na temat krgu ziemi z Iz 40,22 moe nie rozwiza rozterek
czytelnika dotyczcych pytania, dlaczego Biblia posuguje si dawnymi pogldami na temat kszta-
tu ziemi, pozwoli jednak unikn bdnego wniosku, e tekst biblijny zawiera wspczesne pogl-
dy naukowe. Mamy nadziej, e nawet jeli konkretne informacje nie bd uyteczne w czyjej
konkretnej sytuacji, pozwol peniej zrozumie, e Izrael i Stary Testament s pod wieloma wzgl-
dami odzwierciedleniem caego kulturowego dziedzictwa staroytnego Bliskiego Wschodu.

Autorzy
 PICIOKSIG

Wprowadzenie
Chocia wiele przemawia za tym, by traktowa Picioksig jako jeden, wewntrznie spjny
utwr literacki, materiay rdowe do bada nad tem historyczno-kulturowym poszczeglnych
ksig s bardzo zrnicowane. Z tego powodu komentarz do wszystkich piciu z nich poprzedzi-
limy oddzielnym wprowadzeniem.

Ksiga Rodzaju
Ksig Rodzaju dzieli si zwykle na dwie gwne czci (Rdz 1 11 i Rdz 12 50). Materiaem
rdowym, ktry jest najbardziej przydatny do zrozumienia ta pierwszej czci utworu, jest li-
teratura mitologiczna pochodzca z obszaru staroytnego Bliskiego Wschodu. Mitologia mezo-
potamska i egipska dostarczaj wielu cennych informacji na temat wczesnych pogldw na
stworzenie wiata i czowieka. Do najwaniejszych dzie naley Enuma Elisz i epos Atrachasis
[inn form tego imienia jest: Atrahasis], oprcz tego mity *sumeryjskie [Gwiazdka w tekcie
odsya do hase i definicji zawartych w glosariuszu. Nie wszystkie terminy pojawiaj si tam
w identycznej formie jak w tekcie; np. umieszczona tutaj gwiazdka odsya do hasa Sumerowie]
z obszaru Mezopotamii. Z terenu Egiptu pochodz trzy gwne teksty opowiadajce o stworze-
niu po jednym z Memfis, Heliopolis (teksty pochodzce z piramid) i Hermapolis (teksty gro-
bowe). Prcz tego istnieje kilka mezopotamskich opowieci o potopie z obszaru Mezopotamii
w Eposie o Gilgameszu i eposie Atrachasis. Analiza wspomnianych utworw literackich pozwala
dostrzec wiele podobiestw pomidzy pogldami Izraelitw i ludw ssiednich. Czasami podo-
biestwa pojawiaj si w szczegach narracji (np. wysanie ptakw z arki) lub w elementach
tekstu, na ktre wczeniej moglimy nie zwrci uwagi (np. nadawanie nazw bytom w momen-
cie ich stwarzania). Pewne podobiestwa mog nas skania do postawienia pytania, czy nie
przywizujemy przesadnego znaczenia teologicznego do pewnych fragmentw tekstu (np. do
stworzenia kobiety z ebra mczyzny). W innych przypadkach okazuje si, e teologiczne zna-
czenie przesania nie zostao w wystarczajcym stopniu wydobyte (np. fakt, e Bg przechadza
si po ogrodzie w porze, kiedy by powiew wiatru). Takie podobiestwa pomog nam ujrze
relacj biblijn w szerszej perspektywie.
Rnice midzy bliskowschodni literatur staroytn a utworami biblijnymi pomog nam
lepiej doceni to, co odrbne w kulturze izraelskiej i biblijnej wierze. Owe rnice pojawiaj si
ponownie w sferze informacji szczegowych (np. ksztatu arki, zasigu potopu) i koncepcji fun-
damentalnych (kontrast pomidzy biblijnym obrazem stworzenia wiata moc Boego sowa
a pogldem mezopotamskim, w ktrym stworzenie czy si z narodzinami kosmicznych bstw).
W wielu przypadkach rnice te cz si (w sposb bezporedni lub poredni) z unikatow, mo-
noteistyczn wiar Izraela.
Nie jest czym niezwykym, e podobiestwa i rnice ujawniaj si w jednym i tym samym
fragmencie tekstu. Koncepcja stworzenia czowieka z prochu ziemi, na obraz Bstwa, bya zna-
na na Bliskim Wschodzie, lecz Izrael nada tej idei charakter szczeglny, umieszczajcy j na
cakiem odmiennej paszczynie.
Nie zawsze mona wyjani podobiestwa i rnice w tak jasny i zadowalajcy sposb. Wie-
lu uczonych wygasza odmienne opinie, bazujc na wasnych badaniach i teoriach. Pojawiajce
PICIOKSIG 

si zagadnienia s czsto skomplikowane, za wnioski wysoce subiektywne. Z tego powodu at-

wiej jest przedstawia informacje ni udziela zadowalajcej odpowiedzi.
Literacka analiza porwnawcza dostarcza nie tylko relacji paralelnych wobec Rdz 1 11,
lecz rwnie paraleli do caociowej struktury wspomnianej czci utworu. Mezopotamski epos
Atrachasis, podobnie jak Rdz 1 11, zawiera podsumowanie opowieci o stworzeniu, trzy gro-
by i rozstrzygnicie. Obserwacje te mog nam pomc w zrozumieniu literackich aspektw po-
czenia w jedn cao rnych fragmentw biblijnych. Oprcz tego, jeli wspomniana paralela
okae si uzasadniona, bdziemy mogli ujrze w innym wietle biblijne rodowody, bowiem ge-
nealogie pojawiajce si w tekcie Pisma witego s odzwierciedleniem zawartego w Ksidze
Rodzaju bogosawiestwa zwizanego z podnoci, w przeciwiestwie do eposu Atrachasis,
gdzie bogowie wyraaj zaniepokojenie z powodu wzrostu ludzkiej populacji i staraj si j
ograniczy.
Wskazanie literackich paraleli dla Rdz 12 50 jest zadaniem trudniejszym. Chocia uczeni
opatrywali narracje o patriarchach rnymi okreleniami opisowymi (takimi jak sagi lub le-
gendy), wspczesna terminologia nie pozwala na adekwatne ujcie natury staroytnych utwo-
rw literackich i przeszkadza w takim samym stopniu, w jakim pomaga. W caej literaturze
Bliskiego Wschodu nie ma niczego, co mona by uzna za paralel opowieci o patriarchach.
Najbardziej pokrewne utwory odnaleziono w Egipcie, np. Opowie o *Sinuhe. Relacje te opisu-
j wycznie ycie jednego czowieka, nie obejmuj kilku pokole, nie wspominaj te o osiedle-
niu si w innym miejscu lub zwizku czcym czowieka z Bogiem. Nawet opowie o Jzefie,
rozpatrywana w oderwaniu od pozostaych, trudna jest do ujcia w jakie ramy klasyfikacyjne
i porwnania z innym staroytnym utworem. Ponownie mona wskaza na podobiestwa, ktre
cz j z opowieciami o Sinuhe, *Wenamonie lub *Ahikar (wszystkie ukazuj ycie krlew-
skich dworzan na tle epoki), podobiestwa wydaj si jednak bardzo powierzchowne.
Informacje na temat ta historyczno-kulturowego owych narracji pochodz z rnorodnych
materiaw. Wspomniane rozdziay Ksigi Rodzaju opisuj ycie patriarchw i ich rodzin
w okresie wyjcia z Mezopotamii do Kanaanu i Egiptu w trakcie procesu utrwalania si przymie-
rza. Staroytne archiwa (z *Nuzi, *Mari, *Emar i *Alalach) odkryte na terenie Syrii i Mezopo-
tamii dostarczaj informacji na temat historii, kultury i obyczajw ludw Bliskiego Wschodu
(z okresu II tysiclecia przed Chr.). Materiay te czsto rzucaj wiato na wczesne wydarzenia
polityczne lub opowieci o osiedleniu si praojcw Izraela w tym regionie. Pomagaj nam rw-
nie zrozumie charakter ycia rodzinnego i powody, dla ktrych ludzie robili rzeczy, ktre wy-
daj si nam niezrozumiae. W trakcie tego procesu uzyskujemy wane informacje, ktre mog
nam pomc w zrozumieniu tekstu biblijnego. Na przykad, czsto doszukujemy si wskazwek
moralnych w postpowaniu postaci biblijnych (chocia postpowanie takie nie zawsze jest
owocne). Aby zrozumie, dlaczego ludzie zachowywali si w ten, a nie inny sposb, i podejmo-
wali okrelone decyzje, musimy pozna wczesne normy kulturowe. Moe si wwczas okaza,
e niektre czyny patriarchw wynikay z norm, ktrych nie zrozumielimy lub ktre rozumieli-
my opacznie. Staroytne archiwa mog czsto dostarczy cennych informacji korygujcych.
Jednym z interesujcych wnioskw, ktre mona sformuowa na podstawie takiej analizy,
jest to, e niewiele elementw wiatopogldu wyznawanego przez patriarchw i czonkw ich
rodzin odbiegao od wyobrae kulturowych istniejcych wwczas na terenie Bliskiego Wscho-
du. Zrozumienie wic oglnego charakteru kultury staroytnej moe nam pomc w oddzieleniu
tych elementw tekstu, ktre maj znaczenie teologiczne, od tych, ktre s go pozbawione. Na
przykad zrozumienie zwyczaju *obrzezania praktykowanego na Bliskim Wschodzie moe nam
dostarczy cennych wskazwek do oceny biblijnej formy tego obrzdu. Informacje na temat
sposobu wykorzystywania pochodni i kadzielnicy podczas *rytuaw religijnych odprawianych
w staroytnoci mog pomc w wyjanieniu znaczenia Rdz 15. Nawet sposb pojmowania Boga
przez Abrahama staje si wwczas bardziej zrozumiay.
Zdobywajc nowe informacje, nie sposb oprze si wraeniu, e Bg czsto posuguje si
tym, co powszechnie znane, by budowa mosty czce Go z Jego ludem. To, co byo znane sta-
roytnym, staje si lepiej znane nam samym; w wikszym stopniu rozumiemy te przesanie
biblijnego tekstu. Naley take pamita, e cele Ksigi Rodzaju o wiele bardziej wykraczaj
 PICIOKSIG

poza cele znanych nam utworw literackich staroytnego Bliskiego Wschodu. Podobiestwa
w adnym sensie nie oznaczaj, e Pismo wite ma charakter drugorzdny, e jest niejako
wtrnym ujciem tematw z literatury staroytnej. Materia dotyczcy ta historyczno-kultu-
rowego pomaga nam ujrze Ksig Rodzaju jako unikatowe dzieo teologiczne, w ktrym za-
znaczaj si zwizki z ludami i wydarzeniami nalecymi do konkretnego kontekstu historii
i kultury.

Ksiga Wyjcia
Ksiga Wyjcia zawiera wiele rnych rodzajw wypowiedzi, od narracji po prawo i wskazwki
budowlano-architektoniczne. Wszystkie one s ze sob kunsztownie splecione w opowieci
o cigu wydarze, ktry doprowadzi do tego, e ludzie, czujcy si porzuceni przez Boga, zro-
zumieli, e s ludem wybranym, porodku ktrego zamieszkuje On sam. W rezultacie mona
wskaza wiele rnych tekstw rdowych, przydatnych w analizie tekstu.
Jak mona byo tego oczekiwa, Ksiga Wyjcia zdradza silniejsze pokrewiestwo ze rda-
mi egipskimi ni jakakolwiek ksiga, jednak brak pewnoci co do daty opisanych wydarze oraz
niewielka liczba dokumentw pisanych z odpowiednich okresw historii Egiptu powoduje, e
wiele pyta pozostaje bez odpowiedzi. W rezultacie polegamy nie tyle na historycznych poda-
niach pochodzcych z Egiptu, ile na wszystkich rdach zawierajcych informacje dotyczce
danych geograficznych lub kulturowych. Lokalizacja miast i miejsc geograficznych wspomina-
nych w tekcie biblijnym jest bardzo trudna, w wielu przypadkach niepewna, chocia archeolo-
gowie, prowadzcy prace wykopaliskowe w miejscach o wanym znaczeniu historycznym, krok
po kroku wypeniaj miejsca dotychczas nieznane badaczom.
Teksty prawne Ksigi Wyjcia mona porwna z du grup kodeksw z obszaru Mezo-
potamii. S wrd nich teksty *sumeryjskie, np. opisujce reform Uruinimgina (lub Urukagi-
na), prawa z *Ur-Nammu i *Lipit-Isztar. Te istniejce jedynie we fragmentach teksty pochodz
z okresu od koca III do pocztku II tysiclecia przed Chr. Do istotnych kodeksw zaliczy
naley prawa *Esznunna i Kodeks *Hammurabiego (z okresu *starobabiloskiego, XVIII w.
przed Chr.), prawo Chetytw z XVII w. oraz kodyfikacje prawne ze rodkowego okresu asyryj-
skiego (poczwszy od XII w. przed Chr.). Owe zbiory, co potwierdzaj dodane do nich komen-
tarze, miay wiadczy przed bogami o skutecznoci poczyna krla w ich ustanawianiu i utrzy-
mywaniu sprawiedliwoci na obszarze jego krlestwa. W tym sensie stanowiy one odzwiercie-
dlenie najmdrzejszych i najbardziej sprawiedliwych postanowie wadcy. Podobnie jak kandy-
dat na urzd prezydenta, ktry podczas kampanii powouje si na wszystkie moliwe przepisy
prawne, krl pragn ukaza si bogom w jak najkorzystniejszym wietle.
Poznanie staroytnych kodeksw prowadzi do wniosku, e prawodawstwo nadajce ksztat
yciu spoecznoci Izraela nie rnio si znacznie od systemu prawnego, ktry istnia w spoe-
czestwie asyryjskim lub babiloskim. Rnica polegaa jedynie na tym, e prawo Izraela stano-
wio element Objawienia, w ktrym Bg odsania wasn natur. Babiloczycy, rwnie zdecy-
dowanie jak Izraelici, zakazywali zabjstwa. Wystpowali przeciwko niemu, poniewa niszczyo
ad spoeczny i naruszao podwaliny cywilizacji. Izraelici zabraniali zabjstwa z powodu obja-
wionej natury Boga. Prawa obydwu narodw mogy, w warstwie zewntrznej, wyglda po-
dobnie, lecz podwaliny systemu prawnego byy zupenie odmienne. Dla Izraelitw *Jahwe by
rdem caego prawa i podstaw wszelkich norm spoecznych. W Mezopotamii w rkach krla
spoczywaa wadza rozpoznawania naleytego prawa i ustanawiania go. Bogowie pogascy nie
odznaczali si wysok moralnoci, nie wymagali te moralnego postpowania od ludzi; oczeki-
wali jednak, e miertelnicy bd stali na stray wartoci cywilizacyjnych, postpujc w sposb
zgodny z normami porzdku i cywilizacji.
Tak wic prawo nadane na Synaju nie musiao zawiera zupenie nowych przepisw. Ogo-
szone normy prawne mogy w duym stopniu przypomina prawa, ktre Izrael pozna ju
w Egipcie prawa podobne do tych, ktre rzdziy yciem innych spoeczestw Bliskiego
PICIOKSIG 

Wschodu. Nowe byo jedynie objawienie si Boga za porednictwem zinstytucjonalizowanego

prawa stanowicego element *przymierza midzy Bogiem a Izraelem. Porwnanie biblijnego
prawa z kodeksami, np. Mezopotamii, pomoe nam zarwno w zrozumieniu oglnej koncepcji
prawa i adu spoecznego, jak i filozoficznych i teologicznych przesanek lecych u jego pod-
staw.
W czci Ksigi Wyjcia powiconej budowie Przybytku przydadz si informacje na temat
sposobu budowy staroytnych wity (przenonych i staych). W peniejszym zrozumieniu
szczegowych opisw materiaw wykorzystanych do budowy Przybytku pomoe nam poznanie
wartoci, ktr w wczesnej kulturze przypisywano poszczeglnym materiaom. Jako przykad
mona wskaza warto, ktr nasze spoeczestwo przypisuje futru z norek, dbowej desce,
skrzanemu krzesu lub domowi wykonanemu z kamienia. Oprcz materiaw, warto ma rw-
nie miejsce/lokalizacja, np. apartamentu na ostatnim pitrze, biura w eksponowanej dzielnicy
miasta lub domu na szczycie wzgrza. Po zapoznaniu si z materiaami i miejscami, ktre ceni-
li staroytni Izraelici, bdziemy mogli lepiej zrozumie znaczenie niektrych szczegowych
wzmianek. Ponownie okae si, e ich powody maj czciej znaczenie kulturowe ni teologicz-
ne. Poznanie elementw kulturowych zawartych w biblijnym przesaniu pozwoli nam unikn
przypisywania im obcego teologicznego znaczenia.

Ksiga Kapaska
Ksiga Kapaska pena jest polece i wskazwek dotyczcych ochrony witej przestrzeni,
oddzielonej od pozostaej jako miejsce Boej obecnoci. Polecenia te obejmuj szczegowe
wskazwki dotyczce systemu ofiarnego, przepisy dla kapanw i prawo *witoci. W wiecie
antycznym wierzono, e *nieczysto/skalanie sprzyja siom demonicznym, dlatego wane byo
zachowywanie *witoci. Obejmowao ono praktyk *rytuaw i czarw. W Izraelu *czysto
stanowia warto pozytywn, obejmujc etyczne zasady postpowania oraz sprawy zwizane
z etykiet.
rda, ktre s najbardziej przydatne do zrozumienia Ksigi Kapaskiej, to te, zawie-
rajce informacje na temat ofiar, obrzdw i polece dla kapanw oraz sposobw usuwania
*nieczystoci. Pochodz te informacje, najczciej w postaci fragmentarycznej, z wielu rnych
dokumentw. Istnieje jednak kilka waniejszych tekstw rytualnych, ktre mog stanowi istot-
ne rdo informacji. Na przykad, wiele tekstw rytualnych znale mona w literaturze *che-
tyckiej najwaniejszymi z nich s Pouczenia dla kapanw witynnych pochodzce z poowy
II tysiclecia przed Chr. Szczegowo wylicza si tam rodki, ktre naley podj w celu ochro-
ny wityni przed profanacj i wstpem osb niepodanych. Wiele jest rwnie rde pocho-
dzcych z obszaru Mezopotamii.
Teksty maqlu to osiem tabliczek z zaklciami oraz jedna z obrzdami wykonywanymi
podczas czynienia czarw. Wikszo owych zakl penia rol obrony przed czarami. Inna
wana grupa to teksty shurpu, dotyczce oczyszczenia, oraz bit rimki, o krlewskich ablucjach,
i namburbu, o rytuaach majcych cign zgub na nieprzyjaci.
Tem historyczno-kulturowym owych tekstw jest magia i czary wiat, w ktrym czarno-
ksistwo, demoniczne siy i zaklcia postrzegane byy jako powane zagroenie spoeczne. Izra-
elici, w warunkach idealnych, nie akceptowali takiego wiatopogldu, za ich wyobraenie
*czystoci i *nieczystoci znacznie odbiegao od wyobrae ssiednich ludw. Mimo to analiza
staroytnych dokumentw moe ujawni wiele aspektw staroytnego obrazu wiata, ktre byy
przyjmowane take przez Izraelitw. Chocia literatura biblijna oczycia obrzdy religijne
z elementw magii, zinstytucjonalizowane praktyki nadal kryy w sobie pozostaoci szerszej
kultury pogaskiej.
Z ca pewnoci wierzenia i praktyki Izraelitw blisze s wyobraeniom wiata staroyt-
nego ni naszym pogldom na temat obrzdw religijnych, magii i *czystoci. Poniewa w stop-
niu tak niewielkim znamy wczesne pogldy, czsto wczytujemy w staroytne praktyki i przepi-
 PICIOKSIG

sy zupenie obce treci teologiczne lub symboliczne. Prowadzi to do bdnego pogldu na temat
charakteru i treci nauczania danej ksigi biblijnej. Poznanie wyobrae, ktre funkcjonoway
na Bliskim Wschodzie, pozwoli nam unikn tego rodzaju bdu i zrozumie tekst Pisma wi-
tego w sposb nieco bliszy temu, w jaki pojmowali go dawni Izraelici.

Ksiga Liczb
Ksiga Liczb zawiera wskazwki dotyczce wdrwki przez pustyni oraz sposobu zakadania
obozu, opowiada te o wydarzeniach, ktre miay miejsce podczas, trwajcej niemal czterdzie-
ci lat, podry Izraelitw przez pustyni. Znajduje si w niej rwnie pewna liczba ustpw
powiconych zagadnieniom rytualnym i prawnym. Wiele rde historyczno-kulturowych po-
magajcych w zrozumieniu Ksigi Wyjcia i Ksigi Kapaskiej uatwia rwnie interpretacj
Ksigi Liczb. Prcz tego opisy podry pochodzce ze rde egipskich dostarczaj wskazwek
na temat lokalizacji rnych miejsc, przez ktre przebiegaa trasa wdrwki Izraelitw. Owe
opisy podry pochodz z rnych rde, m.in. z tekstw *zorzeczcych (gdzie nazwy okrelo-
nych miast zapisywano na naczyniach, ktre nastpnie rozbijano podczas wykonywania obrzdu
rzucania przeklestwa, pochodzcych z XII dynastii, okres *rodkowego brzu) oraz list to-
pograficznych wyrytych na cianach wity, np. w Karnaku i Medinet Habu (okres *pnego
brzu). Zachoway si na nich swoiste mapy w formie wykazu miejsc miast, ktre mona byo
spotka, podrujc okrelonym szlakiem. Interesujce, e pewne istnienie biblijnych miejsc,
budzcych wtpliwoci archeologw, ktrzy nie odnaleli w nich adnych pozostaoci z danego
okresu, potwierdzaj niektre wczesne egipskie opisy podry.
Ksiga Liczb, podobnie jak inne utwory wchodzce w skad Picioksigu, zawiera informa-
cje na temat obrzdowego kalendarza Izraela. Wiele informacji dotyczcych dni witecznych
i rytualnego kalendarza znale mona w danych rdowych, byy one bowiem zwykle opraco-
wywane przez kapanw. Jednake trudno jest ustali wiele wanych elementw obchodw reli-
gijnych, szczeglnie to, jakie fakty kryy si za tradycjami, ktre znalazy swj instytucjonalny
wyraz w kalendarzach. Niezwykle trudnym zadaniem jest doszukiwanie si ogniw czcych
wita religijne rnych kultur, chocia istnieje wiele dowodw na istnienie wymiany kulturalnej
i wzajemnej zalenoci pomidzy nimi.

Ksiga Powtrzonego Prawa

Ksiga Powtrzonego Prawa przypomina swoj budow oficjalne traktaty pastwowe, co opisa-
limy w tablicy zatytuowanej Przymierza i traktaty Bliskiego Wschodu. Najbardziej rozbudo-
wan czci staroytnych traktatw byy zwykle warunki, w ktrych szczegowo wyliczano
obowizki wasala. Zawieray one oglne oczekiwania, np. lojalnoci, i szczegowe, np. dotycz-
ce wysokoci daniny lub warunkw stacjonowania obcych garnizonw. W traktatach znajdowa
si rwnie zakaz udzielania schronienia zbiegom i zawierania sojuszw z innymi narodami oraz
obowizek przyczyniania si do zwikszenia siy obronnej pastwa zwierzchniego oraz naleyte-
go przyjmowania jego wysannikw.
W Ksidze Powtrzonego Prawa warunki traktatu ujte zostay w form przepisw, szcze-
gowo wyliczajcych oczekiwania i zakazy. Niektrzy komentatorzy uwaaj, e przepisy za-
warte w rozdziaach 6 26 (lub 12 26) zostay uoone na wzr Dziesiciorga Przykaza. Na
przykad literacki kontekst prawa *Hammurabiego pomaga w zrozumieniu, e celem owego
zbioru przepisw nie byo zarysowanie systemu prawnego, lecz ukazanie panowania wadcy. Po-
dobnie Ksigi Powtrzonego Prawa demonstruj, w jaki sposb zebrane zostay zawarte w nim
przykazania. Ksiga Powtrzonego Prawa ukazuje przykazania nie w ramach systemu prawne-
go, lecz *przymierza.
PICIOKSIG 

Gdy staroytne ludy podpisyway traktat wraz ze wszystkimi jego warunkami, zobowizywa-
y si do przestrzegania jego postanowie. Obowizek ten by podobny do obowizku prze-
strzegania wewntrznych praw danego kraju, funkcjonowa jednak w odmienny sposb nie
w ramach systemu prawnego. Na przykad kady wspczesny kraj ma wasne prawa, na ktrych
stray stoj jego instytucje prawne. Jednak istnieje te prawo midzynarodowe, ktre ustana-
wiane jest przez organizacje o charakterze ponadnarodowym, czsto w formie traktatu. Prawa
midzynarodowe s wice dla wszystkich pastw bdcych stron traktatu. Obowizujcy
charakter Ksigi Powtrzonego Prawa czy si raczej z ide traktatu ni prawa (tj. raczej z przy-
mierzem ni z systemem prawnym). Oznacza to, e obowizki Izraela miay zwizek z podtrzy-
mywaniem zwizku zawartego w przymierzu. Jeli Izraelici chcieli by uwaani za lud Boy
(przymierze), mieli postpowa w okrelony sposb (warunki i nakazy). Dlatego ustale praw-
nych z Ksigi Powtrzonego Prawa nie naley traktowa jako praw wewntrznych danego kraju
(chocia i takimi by mogy). Izraelici nie mieli przestrzega przepisw dlatego, e byy one pra-
wem, lecz dlatego, e byy one odzwierciedleniem natury Boga, i dlatego, e byo to niezbdne,
by mg On trwa we wsplnocie z nimi.
Inn cech charakterystyczn Ksigi Powtrzonego Prawa jest to, e zostaa przedstawiona
jako napomnienie skierowane przez Mojesza do ludu. Mojesza ukazano jako porednika
przymierza, ktry jako Boy wysannik lub posaniec ustanawia warunki traktatu. Traktaty
*Chetytw pozbawione s w ogle informacji na temat wysannikw, ktrzy je dostarczali. Jed-
nak inne teksty staroytne zawieraj pewne informacje o roli wysannika. Czsto oznajmia on
przesanie sownie, mia jednak rwnie dokument w formie pisanej dla potwierdzenia go
i uwierzytelnienia. Sowa Mojesza, napominajce lud do wiernoci postanowieniom przymie-
rza, s zgodne z oczekiwaniami wobec krlewskiego posaca. Wasalowi przypominano, e za-
warcie traktatu jest dla przywilejem i e postpi roztropnie, powstrzymujc si od wszelkich
dziaa, ktre naruszyyby przyznane przywileje.
 KSIGA RODZAJU
1,1 2,4a
Stworzenie
1,1. Na pocztku. W egipskim tekcie o stworzeniu
z Tebes czytamy, e na pocztku (lub najpierw)
pojawi si bg Amon. Egiptolodzy uwaaj, e nie
jest to abstrakcyjna idea, lecz pierwszy okres w cza-
sie. Take hebrajskie sowo tumaczone na po-
cztku oznacza zwykle okres pocztkowy, nie za
okrelony punkt w czasie. Sugeruje to, e siedem
dni stworzenia z rozdziau pierwszego oznacza po-
cztkowy okres czasu.
1,2. Bezad i pustkowie. W egipskich wyobrae-
niach pocztku pojawia si koncepcja nieistniej-
cego, ktra moe by pokrewna pogldowi wyra-
onemu w tym fragmencie Ksigi Rodzaju. Przez
nieistniejce rozumiano to, co nie ulego jeszcze
zrnicowaniu i nie otrzymao swojej funkcji. Nie
zostay wwczas okrelone adne granice lub defi-
nicje. W pogldzie egipskim zawarta jest jednak
idea potencjalnoci i absolutu.
1,2. Duch Boy. Niektrzy komentatorzy sdz, e
chodzi o nadprzyrodzony lub potny wiatr (heb-
rajskie sowo, ktre przetumaczono jako Duch,
w innych fragmentach oznacza wiatr), co ma od-
powiedniki w babiloskim Enuma Elisz. W tym mi-
cie bg nieba, Anu, stwarza cztery wiatry, ktre
wzburzaj otcha/gbi i jej bogini, Tiamat. Jest
to niszczycielski wiatr, ktry wywouje zamt i nie-
pokj. To samo zjawisko pojawia si w wizji czte-
rech bestii z Ksigi Daniela. Cztery wichry nieba
wzburzyy wielkie morze (Dn 7,2) i spowodowa-
y, e wyszy z niego ogromne bestie. Jeli przy-
puszczenie to jest suszne, wiatr stanowiby jeden
z negatywnych elementw opisu, paralelny wobec
ciemnoci.
1,1-5. Wieczr i poranek. Opowie o stworzeniu
nie ma na celu przedstawienia naukowego wyja-
nienia rde wszystkich zjawisk naturalnych, kon-
centruje si raczej na najbardziej praktycznych
aspektach stworzenia, zwizanych z naszym yciem
i przetrwaniem. W dalszej czci tego rozdziau au-
tor relacjonuje, w jaki sposb Bg ustanowi prze-
platajce si ze sob okresy wiatoci i ciemnoci
zjawiska stanowice fundament czasu. W narracji
pojawia si wzmianka o pierwszym wieczorze, bo-
wiem po raz pierwszy dobieg wwczas koca okres
wiata. Autor nie podejmuje prby analizy fizycz-
nych waciwoci wiata, nie jest te zainteresowa-
ny jego rdem ani pochodzeniem. wiato uka-
zano jako czynnik regulujcy czas.
1,3-5. wiato. Ludy zamieszkujce staroytny
wiat nie sdziy, e soce byo rdem caej
wiatoci. Nie wiedziano, e ksiyc zwyczajnie
odbija wiato soneczne. Co wicej, nic w tekcie
nie wskazuje, e rdem wiatoci panujcej za
dnia byo soce. Soce, ksiyc i gwiazdy postrze-
gano jako rda wiata, jednak jasno panujca
za dnia istniaa nawet wwczas, gdy soce kryo si
za obokami lub ulegao zamieniu. Jasno poja-
wiaa si jeszcze przed wschodem soca i trwaa
przez pewien czas po jego zachodzie.
1,6-8. Sklepienie. W podobny sposb, w drugim
dniu stworzenia, Bg ustanowi sklepienie (nazywa-
ne czasami firmamentem) jako czynnik reguluj-
cy klimat. W staroytnych kulturach Bliskiego
Wschodu Kosmos traktowano jako cao skada-
jc si z trzech warstw: nieba, ziemi i wiata
podziemnego. rdem klimatu byy niebiosa, za
sklepienie postrzegano jako mechanizm regulujcy
poziom wilgotnoci oraz intensywno wiata so-
necznego. Chocia w wiecie antyku sklepienie po-
strzegano jako struktur bardziej trwa, ni to sobie
dzisiaj wyobraamy, wana jest nie tyle jego fizyczna
budowa, ile speniana przez nie funkcja. W babilo-
skim eposie o stworzeniu, Enuma Elisz, bogini sym-
bolizujca kosmiczny ocean, Tiamat, zostaa rozpa-
tana na dwoje przez Marduka, ktry z jej ciaa uczy-
ni wody ponad sklepieniem i poniej niego.
1,9-19. Funkcja Kosmosu. Wprawiwszy w ruch
czas i ustanowiwszy klimat, Bg powoa do istnie-
nia wszystkie pozostae elementy stanowice to
czowieczej egzystencji. Stworzy rda wody i ob-
darzy ziemi zdolnoci wegetacji; ustanowi pra-
wa rzdzce upraw roli i cyklicznymi zmianami
pr roku. Kade z Boych stworze, majce okre-
KSIGA RODZAJU
lon rol do spenienia, zostao przez Niego powo-
ane do istnienia i uznane za dobre, byo te pozba-
wione elementu tyranii lub zagroenia. Odzwier-
ciedla to staroytny pogld, e bogowie uruchomili
system tego wiata. Funkcjonowanie Kosmosu byo
dla ludzi antyku daleko waniejsze od jego fizycz-
nej budowy lub skadu chemicznego. Opisywali to,
co widzieli, i, co waniejsze, w jaki sposb dowiad-
czali wiata jako stworzonego przez Boga. Fakt,
e wiat by dobry, stanowi odzwierciedlenie Bo-
ej mdroci i sprawiedliwoci. Jednoczenie tekst
biblijnej opowieci o stworzeniu w subtelny sposb
zaznacza rnice, ktre odrniaj go od wyobra-
e funkcjonujcych na Bliskim Wschodzie. Naj-
bardziej znamienny jest fakt, e autor nie posugu-
je si nazwami soca i ksiyca, ktre dla ludw doznawali radoci i istnieli. Ludzie zostali stworze-
ssiadujcych z Izraelitami byy jednoczenie imio-
nami odpowiadajcych im bstw, zamiast tego uy-
wajc okrelenia wiksze i mniejsze ciao ja- im wygodne ycie (np. budujc kanay irygacyjne).
niejce.
1,14. Pory roku. W prologu do sumeryjskiego trak-
tatu astrologicznego gwni bogowie An, Enli
i Enki umiecili ksiyc i gwiazdy na waciwym
miejscu, aby reguloway upyw dni i miesicy, oraz
suyy jako znaki. W synnym babiloskim Hymnie
do Szamasza, boga soca, wspomina si o roli tego
ciaa niebieskiego w wyznaczaniu kalendarzowego
nastpstwa pr roku. Bg ten by rwnie patro-
nem czarw i magii. Hebrajskie sowo, ktre prze-
tumaczono jako znak, w jzyku akadyjskim
oznacza omen (sowo to nie wystpuje w prze-
kadzie BT; BW: Niech powstan wiata na skle-
pieniu niebios, aby oddzielay dzie od nocy, aby
wyznaczay pory roku, dni i lata przyp. tum.).
Sowo hebrajskie ma jednak bardziej neutralne
znaczenie; autor Ksigi Rodzaju ponownie pozba-
wia ciao niebieskie rysw osobowych.
1,20 [BT: 1,21]. Wielkie potwory morskie. W babi-
loskim Hymnie do Szamasza, bg soca przyjmu-
je wyrazy uwielbienia i czci nawet od najgorszych
stworze. Na ich czele pojawiaj si przeraajce
potwory morskie. Autor hymnu wskazuje w ten
sposb na cakowite podporzdkowanie stworze
Szamaszowi; podobnie Ksiga Rodzaju ukazuje
wszystkie stworzenia jako dzieo Jahwe, a wic jako
Jemu poddane. W micie Labbu czytamy o stworze-
niu morskiego wa o dugoci 96 km.
1,20-25. Istoty ywe (kategorie zoologiczne). Ka-
tegorie zoologiczne obejmuj rne gatunki:
(1) stworze morskich, (2) ptakw, (3) zwierzt l-

dowych, ktre z kolei dziel si na udomowione
i dzikie; prcz tego wszelkie zwierzta pezajce
po ziemi (by moe gady i/lub pazy) oraz (4) lu-
dzi. Narracja Ksigi Rodzaju nie wspomina o owa-
dach i mikroorganizmach, jednak podane kate-
gorie s wystarczajco szerokie, by je w sobie po-
mieci.
1,26-31. Czowiek. Chocia skoncentrowanie uwagi
na porzdkujcym i funkcjonalnym elemencie re-
lacji wydaje si pokrewne sposobowi postrzegania
typowemu dla kultur Bliskiego Wschodu, powd
takiego stanu rzeczy jest cakiem odmienny.
W wiecie wyobrani staroytnej bogowie stwarza-
li samych siebie, za wiat by miejscem, w ktrym
ni dopiero po pewnym namyle, gdy bogowie uzna-
li, e potrzebuj niewolnikw, ktrzy zapewniliby
W Pimie witym Kosmos zosta tak stworzony
i uporzdkowany, by suy ludziom jako koronie
Boego stworzenia.
1,26-31. Stworzenie czowieka w mitach Bliskiego
Wschodu. W opowieciach o stworzeniu pocho-
dzcych z obszaru Mezopotamii bogowie od razu
stworzyli ludzk populacj wsplnot istot cywili-
zowanych z mieszaniny gliny i krwi zbuntowanych
bogw, ktrzy zostali zgadzeni. Stworzenie czo-
wieka byo rezultatem konfliktu, ktry wybuch
midzy bogami. Bg, ktry nada ad Kosmosowi,
musia pokona siy Chaosu, by wprowadzi po-
rzdek do wiata stworzonego. Relacja Ksigi Ro-
dzaju ukazuje Boe stworzenie nie jako element
konfliktu z wrogimi Mu siami, lecz jako proces na-
cechowany spokojem i poddany penej Boej kon-
troli.
1,26-27. Obraz Boy. Po stworzeniu czowieka Bg
uczyni go odpowiedzialnym za cae swoje stworze-
nie. Zosta stworzony na Jego obraz. W wiecie an-
tyku panowao przekonanie, e owo podobiestwo
zawiera istot tego, co przedstawia. Obraz poga-
skiego bstwa (opisywany za pomoc tej samej
terminologii) by wykorzystywany podczas kultu,
poniewa zawiera jego istot. Nie oznaczao to, e
obraz mg czyni to samo, co bstwo, ani e by
traktowany jak ono samo. Sdzono raczej, e dzie-
a bstwa dokonywane byy za porednictwem jego
obrazu. W podobny sposb panowanie Boe miao
si dokonywa za porednictwem ludzi. W poj-
ciu obrazu Boga zawarte jest jednak co jeszcze.
W Rdz 5,1-3 porwnano Boga w Adamie do Ada-
 KSIGA RODZAJU

ma w Secie. Wykracza to poza stwierdzenie o roli-
nach i zwierztach wydajcych owoc/potomstwo
wedug swojego rodzaju, chocia dzieci z pewno-
ci posiadaj cechy fizyczne i podstawow natur
(genetyczn) swoich rodzicw. Obraz bstwa i ob-
raz dziecka splataj si ze sob w koncepcji, e
stworzenie na obraz Boga wie si nie tylko ze
zdolnoci reprezentowania Go, lecz rwnie bycia
i dziaania jak On. Narzdzia, ktrymi Bg nas ob-
darzy, abymy mogli wykona powierzone nam za-
danie, obejmuj sumienie, wiadomo i zdolno stworzenie Mczyzny i kobiety
dokonywania duchowego osdu. W tradycjach me-
zopotamskich czytamy o synach, ktrzy zostali
stworzeni na podobiestwo swoich ojcw (*Enuma
Elisz), nie ma jednak ani jednej wzmianki o lu-
dziach stworzonych na obraz Boga. W egipskich
Pouczeniach Merikare ludzie s obrazem boga, kt-
ry wyoni si z jego ciaa. W Mezopotamii zna-
czenie podobiestwa znajduje odzwierciedlenie
w zwyczaju krlw, ktrzy umieszczali wasne po-
dobizny na obszarach, na ktrych pragnli ustano-
wi swoj wadz. Poza tym na obraz bogw stwo-
rzeni byli jedynie inni bogowie (zob. komentarz do
Rdz 5,3).
2,1-3. Odpocz dnia sidmego. W egipskiej opo-
wieci o stworzeniu, pochodzcej z Memfis, bg-
-stwrca, Ptah, odpoczywa po dokonaniu swojego
dziea. Podobnie po stworzeniu ludzi odpoczywaj
mezopotamscy bogowie. Jednak w micie mezopo-
tamskim odpoczynek wynika z faktu, e do wyko-
nywania pracy, ktra znuya bogw, stworzono
czowieka. Pragnienie odpoczynku jest jednym
z czynnikw motywacyjnych, ktre nadaj kieru-
nek staroytnym narracjom o stworzeniu. Ujarz-
mienie lub zniszczenie kosmicznych si Chaosu,
bdce czsto jednym z centralnych elementw
staroytnych relacji o stworzeniu, prowadzi do od-
poczynku, pokoju lub spoczynku bogw. Podobnie
niemono odpoczynku od zgieku i zamtu wy-
woywanego przez ludzi skania bogw do spusz-
czenia na ziemi potopu. Faktem niepodwaalnym
jest to, e staroytne mity upatruj w odpoczynku
jeden z gwnych celw dziaania bogw. W teolo-
gii Izraela Bg nie potrzebuje odpoczynku od ko-
smicznych lub ludzkich zakce, lecz pragnie
przebywa w miejscu swego odpocznienia (zob.
szczeglnie Ps 132,7-8.13-14).
2,1. Podzia czasu na okresy szabatowe. Dzielenie
czasu na okresy siedmiodniowe jest praktyk sabo
potwierdzon w innych kulturach Bliskiego Wscho-
du, chocia w Mezopotamii pewne dni miesica,
uwaane za pechowe, byy zwykle oddzielone od
siebie okresem siedmiu dni (np. sidmy dzie mie-
sica, czternasty dzie miesica itd.). W Izraelu
szabat nie by obchodzony w okrelone dni, nie by
te zwizany z cyklem ksiyca lub innym cyklicz-
nym procesem naturalnym; obchodzono go zwy-
czajnie co siedem dni.
2,4a-25
2,5. Kategorie botaniczne. W tekcie podano jedy-
nie najbardziej oglny opis rolin. Wspomina si
o drzewach, krzewach i rolinach, jednak bez wy-
mieniania nazw konkretnych gatunkw. Wiemy, e
najwaniejszymi drzewami wystpujcymi na Bli-
skim Wschodzie byy: akacja, cedr, figowiec, oliw-
ka, palma daktylowa, drzewo granatu, tamaryszek
i wierzba. Popularnym rodzajem krzewu by olean-
der i jaowiec. Gwnymi rolinami ziarnistymi bya
pszenica, jczmie i soczewica. Opis podany w tym
wersecie rni si od opisu rolin z trzeciego dnia
stworzenia, bowiem dotyczy wycznie rolin upra-
wianych przez czowieka. Nie jest to zatem nawi-
zanie do sytuacji panujcej przed trzecim dniem
stworzenia, lecz aluzja, e uprawa roli bya jeszcze
wwczas nieznana.
2,5. Opis warunkw panujcych w ogrodzie. Tekst
o stworzeniu, pochodzcy z Nippur, poprzedza sce-
n stworzenia wzmiank, e woda nie wypywaa
jeszcze z otworw ziemi, nie byo te jeszcze rolin-
noci ani bruzd w ziemi.
2,6. System nawadniajcy. Sowo, ktrego uyto
w wersecie 6 do opisania systemu nawadniajcego
(BT: rw w ziemi), jest trudne do przetumacze-
nia. Pojawia si ponownie jedynie w Hi 36,27.
Podobny wyraz wystpuje w *babiloskiej termino-
logii zaczerpnitej z wczesnego jzyka *sumeryj-
skiego. Oznacza on system wd podziemnych,
przedpotopowych rzek gruntowych. O podobnym
systemie nawadniajcym wspomina rwnie sume-
ryjski mit o *Enki i Ninurszag.
2,7. Czowiek z prochu ziemi. Opowie o stworze-
niu pierwszego czowieka z prochu ziemi przy-
pomina podania mitologii Bliskiego Wschodu.
W eposie Atrachasis czytamy o stworzeniu ludzi
z krwi zabitych bogw zmieszanej z glin. Podob-
nie jak proch oznacza w Pimie witym sub-
stancj, w ktr ciao przeksztaca si po mierci
KSIGA RODZAJU 10

(Rdz 3,19), w myli *babiloskiej ludzkie ciao za-
mienia si w glin. Krew bogw oznaczaa boski
element ludzkoci jest to koncepcja podobna do
obrazu Boga powoujcego Adama oywczym
tchnieniem. W myli egipskiej z glin zmieszay si
zy bogw i w ten sposb uformowany zosta czo-
wiek, chocia w Pouczeniach Merikare wspomina
si rwnie o bogach, ktrzy wydali oywcze
tchnienie przez jego nozdrza.
2,8-14. Pooenie ogrodu Eden. Z uwagi na bli-
sko Tygrysu i Eufratu oraz *sumeryjsk legend
o mistycznej, utopijnej krainie *Dilmun, wikszo
uczonych upatruje pooenie Edenu w okolicach
pnocnego kraca Zatoki Perskiej. *Dilmun -
czono z Bahrajnem. Strona wiata, na wscho-
dzie, wskazuje na cay obszar Mezopotamii w spo-
sb typowy dla narracji, opowiadajcych o czasach
przed potopem. Fakt ten w poczeniu z kierun-
kiem biegu rzek (lokalizacja Piszon i Gichon jest
niepewna) skonia niektrych badaczy do wnio-
sku, e chodzi o obszar Armenii pooony w po-
bliu rde Tygrysu i Eufratu. Jednak cechy
charakterystyczne dobrze nawodnionego ogrodu,
w ktrym ludzie waciwie nie pracowali, za ycie
rodzio si w sposb spontaniczny, bez potrzeby
uprawiania ziemi, odpowiada urodzajnym terenom
pooonym nad Zatok Persk, ktre mogy zosta
wchonite przez morze.
2,8. Ogrd w Eden. Nazwa Eden wskazuje na
dobrze nawodnione miejsce, sugerujc okolic
o bujnej rolinnoci. Sowo przetumaczone jako
ogrd nie oznacza zwykle obszaru upraw, lecz
sad lub park.
2,9. Drzewo ycia. W innych fragmentach Pisma
witego drzewo ycia dostarcza sposobu przedu-
enia ycia (Prz 3,16-18), czasami te ma waciwo-
ci odmadzajce. Cechy takie posiaday rwnie
inne roliny. W Eposie o *Gilgameszu jedna z nich
nosia nazw starzec sta si modziecem i pora-
staa brzegi kosmicznej rzeki. Drzewa zajmuj po-
czesne miejsce w sztuce Bliskiego Wschodu, czsto

Mitologia Bliskiego Wschodu a Stary Testament

W staroytnoci mitologia odgrywaa rol podobn do tej, ktr w wiecie wspczesnym spenia nauka tumaczy-
a sposb powstania wiata oraz jego funkcjonowanie. Mitologie prboway wyjani sposb dziaania wiata jako
konsekwencj okrelonych celw. Bogowie kierowali si okrelonymi zamiarami, a ich dziaania byy przyczyn
zdarze przez ludzi dowiadczanych jako skutki. W przeciwiestwie do tego nowoczesna nauka stara si powiza
funkcjonowanie wiata z jego budow oraz wyjani zwizki przyczynowo-skutkowe za pomoc naturalnych praw
zwizanych ze struktur wiata, elementami materii lub zjawiskami. Poniewa wspczesny wiatopogld naukowy
jest ywo zainteresowany poznaniem struktury wiata, czsto odczytujemy relacje biblijne, doszukujc si informa-
cji na temat jego budowy. Jednak pod tym wzgldem wiatopogld biblijny bardziej przypomina swoje odpowied-
niki z Bliskiego Wschodu, ktre postrzegaj funkcjonowanie wiata jako wypywajce z okrelonych celw. Temu
zagadnieniu powicony jest te pierwszy rozdzia Ksigi Rodzaju niewiele zainteresowania okazuje si tam we-
wntrzn budow wiata. Jest to jedna z wielu dziedzin, w ktrych poznanie kultury, literatury i myli Bliskiego
Wschodu moe nam pomc w zrozumieniu Biblii.
Mona wskaza wiele podobiestw midzy staroytn mitologi a tekstami i wyobraeniami ze Starego Testa-
mentu. Nie oznacza to, e Stary Testament naley uzna za jeszcze jeden przejaw staroytnej mitologii lub za utwr
literacko zaleny. Mitologia przypomina okno, przez ktre otwiera si widok na ludzk kultur. Stanowi odzwier-
ciedlenie wyobraenia wiata i wartoci funkcjonujcych w kulturze, ktra j wytworzya. Wiele pism Starego Te-
stamentu speniao podobn rol w kulturze Izraela, co mitologia w kulturach pogaskich dostarczay one literac-
kiego mechanizmu, umoliwiajcego zachowywanie i przekazywanie wiatopogldu i wartoci wyznawanych przez
Izraelitw. Pastwo izraelskie stanowio jeden z elementw szerszego kompleksu kulturowego, ktry istnia w sta-
roytnoci. Wiele elementw owej kulturowoci czyo Izraela z jego ssiadami, chocia kada z wczesnych kul-
tur posiadaa wasne charakterystyczne wyrniki. Starajc si pozna kultur i literatur Izraela, susznie poszuku-
jemy pomocy w szerszym tle kulturowym (od mitologii po utwory literatury mdrociowej, dokumenty prawne
i krlewskie inskrypcje).
Wsplnota wierzcych nie musi si obawia tych metod badawczych i odkrywania powszechnego dziedzictwa
kulturowego Bliskiego Wschodu. Analiza porwnawcza nie narusza teologicznego przesania tekstu ani jego rangi
jako Sowa Boego. Poniewa objawienie oznacza skuteczne komunikowanie si, mona byo oczekiwa, e Bg
posuy si znanymi i znajomymi elementami, by porozumie si ze swoim ludem. Odkrycie podobiestw i rnic
moe dostarczy wanego ta historyczno-kulturowego umoliwiajcego waciwe zrozumienie tekstu. W ksice
tej ograniczamy si do przedstawiania informacji, nie moemy wdawa si wic w szczegowe wyjanienia kade-
go pojedynczego podobiestwa lub rnicy. Analizy tego rodzaju znale mona w ksice Johna Waltona Ancient
Israelite Literature in Its Cultural Context (Grand Rapids: Zondervan, 1987).
11
wystpuj te na pieczciach cylindrycznych. Cza-
sami wizerunki te uwaa si za przedstawienie
drzewa ycia, jednak interpretacja taka wymaga
wyraniejszego potwierdzenia ze strony rde lite-
rackich.
2,11. Piszon. Analiza skadu piasku pochodzcego
z Arabii Saudyjskiej oraz zdjcia satelitarne po-
mogy w wytyczeniu oyska rzeki pyncej niegdy
w pnocnym rejonie Arabii Saudyjskiej od gr Hi-
jaz, w pobliu Medyny, do brzegw Zatoki Per-
skiej, w Kuwejcie, w okolicach delty Tygrysu i Eu-
fratu. Rzeka ta moga by staroytn rzek Piszon.
2,11. Chawila. By moe z powodu wzmianek o zo-
cie, czcych si z krajem Chawila, Pismo wite
kilkakrotnie o nim wspomina (Rdz 10,7; 25,18;
1 Sm 15,7; 1 Krn 1,9). Najczciej kraj Chawila lo-
kalizowano w zachodniej czci Pwyspu Arab-
skiego, od okolic Medyny wzdu Morza Czerwo-
nego. Byo to miejsce pochodzenia zota, bdelium
i onyksu. W Rdz 10,29 Chawila jest bratem Ofi-
ra, innego regionu posiadajcego bogate zasoby
zota [por. Rdz 10,9].
2,21-22. ebro. Wyjanienia faktu uycia ebra
Adama do stworzenia Ewy mona si doszukiwa
w jzyku *sumeryjskim. Sumeryjskim sowem oz-
naczajcym ebro jest ti. Co ciekawe, ti znaczy y-
cie, podobnie jak Ewa (Rdz 3,20). Inni badacze
sugeruj, e naley je czy ze egipskim wyrazem
imw, ktry moe oznacza glin (z ktrej uczynio-
no czowieka) lub ebro.
2,24. Mczyzna opuszcza ojca swego i matk swo-
j. Stwierdzenie to stanowi narracyjn dygresj,
ktra dostarcza komentarza na temat ycia spo-
ecznego w czasach pniejszych. Autor posuguje
si opowieci o stworzeniu Ewy jako podstaw za-
sady prawnej mwicej o odrbnoci rodzin ludz-
kich. Po zawarciu umowy maeskiej ona opusz-
czaa dom rodzicw i przyczaa si do domu
ma. W ten sposb tworzyy si nowe wizy lojal-
noci. Co wicej, skonsumowanie maestwa czy czya si spotkaniem z najwyszym z bogw, Anu.
si tutaj z ponownym cielesnym zjednoczeniem;
oboje, Adam i Ewa, pochodzili te bowiem z jedne-
go ciaa. Wzmianka, e mczyzna opuci swoj ro-
dzin, nie musi tutaj oznacza okrelonej sytuacji
spoecznej, lecz nawizanie do faktu, e mczyzna
szuka sobie towarzyszki. Moe rwnie nawizy-
wa do zwyczaju, zgodnie z ktrym uroczystoci
weselne (take noc zalubin) odbyway si w domu
rodzicw oblubienicy.
KSIGA RODZAJU
3,1-24
Upadek pierwszych ludzi
3,1. Znaczenie wy w staroytnym wiecie. Od za-
rania sztuki i literatury Bliskiego Wschodu w jest
postaci o szczeglnym znaczeniu. By moe wyni-
kao to z faktu, e jego jad by niekiedy mierteln
trucizn, za pozbawione powiek oczy wywoyway
niezwyke wraenie, powodujce, e zwierz to -
czono z mdroci i mierci. Obydwa elementy
pojawiaj si w dialogu Ewy i wa z Ksigi Rodza-
ju, utrzymanym w tonie literatury mdrociowej,
oraz w przeklestwie mierci. W podobny sposb
wiecznej modoci pozbawiony zosta podstpnie
*Gilgamesz, gdy w poar magiczn rolin, kt-
r bohater wydoby z gbin morza. Zowrogi obraz
wa zosta wymownie przedstawiony za pomoc
splotw opasujcych platform *kultow odkryt
w Bet-Szean. W, zarwno jako symbol chaosu
panujcego przed potopem (*Tiamat lub *Lewia-
tan), jak i symbol o charakterze seksualnym, silnie
pobudza ludzk wyobrani. Szczeglnie interesu-
jcy jest *sumeryjski bg Ningiszizda, przedstawia-
ny w postaci wa, ktrego imi znaczy Pan
podnego/owocnego drzewa. By on uwaany za
wadc wiata umarych i tego, ktry utrzymuje
w posadach tron ziemi. Nalea do grupy bogw,
ktrzy zoyli *Adapowi (zob. nastpny komen-
tarz) w darze chleb ycia. W, nawet gdy nie -
czono go z adnym bogiem, symbolizowa mdro
(wiedz okultystyczn), *podno, zdrowie, chaos
i niemiertelno, czsto by te obiektem kultu.
3,2-5. Pokusa stania si podobnym Bogu. Denie
do zdobycia boskoci oraz utracona moliwo sta-
nia si podobnym bogom odgrywa wiodc rol
w kilku staroytnych mitach. W Opowieci o *Ada-
pie bohater bezpowrotnie odrzuca ofiarowany mu
pokarm ycia. Adapa, pierwszy z siedmiu mdr-
cw yjcych przed potopem, stara si zaszczepi
w miecie Eridu zalki cywilizacji i sztuki. Bdc
rybakiem, odby niefortunn podr, niesiony po-
dmuchami poudniowego wiatru. Przygoda zako-
Idc za rad boga, Ea, odmwi przyjcia pokarmu
zaofiarowanego mu przez Anu, by si pniej do-
wiedzie, e by to pokarm niemiertelnoci. ycie
wieczne wymkno si rwnie *Gilgameszowi.
W synnym poemacie opowiadajcym jego dzieje
czytamy, e mier przyjaciela, Enkidu, skonia go
do poszukiwania niemiertelnoci i odkrycia, i jest
ona nieosigalna. W obydwu wspomnianych rela-
cjach bycie podobnym bogom oznacza osignicie
KSIGA RODZAJU
niemiertelnoci, natomiast w relacji biblijnej po-
strzegane jest w kontekcie zdobycia mdroci.
3,7. Licie figowe. Licie figowe s najwikszymi li-
mi na obszarze Kanaanu, mogy wic dostarczy
skromnego okrycia zawstydzonej parze. Znaczenie
figi moe si wiza z faktem, e bya ona uwaana
za symbol podnoci. Zjadajc zakazany owoc,
pierwsi ludzie wprawili w ruch proces, w wyniku
ktrego mieli si sta rodzicami i rolnikami, zbie-
rajcymi owoce drzew i ziarno traw.
3,8. W porze [dnia] kiedy by powiew wiatru. W j-
zyku *akadyjskim sowo tumaczone jako dzie
moe rwnie oznacza burz. Znaczenie to
przyjmuje rwnie hebrajskie sowo pojawiajce
si w So 2,2. Czsto czy si ono z bstwem przy-
chodzcym w burzy na sd. Jeli tak naley od-
czytywa znaczenie tego sowa, pierwsi ludzie usy-
szeli grzmot (sowo przetumaczone jako szelest
[BW] [BT: usyszeli kroki] czsto czy si
z grzmotem) Pana poruszajcego si w ogrodzie
w wietrze burzy. Wwczas jest zrozumiae, dlacze-
go si ukryli.
3,14. Proch bdziesz jad. Proch penicy rol po-
karmu jest typowym elementem opisu wiata
umarych pojawiajcego si w literaturze staroyt-
nej. W Eposie o Gilgameszu, spoczywajcy na ou
mierci Enkidu ni o wiecie umarych i opisuje go
jako miejsce pozbawione wiata, w ktrym po-
karmem jest proch, chlebem glina (podobny
opis pojawia si w Zstpieniu Isztar). Elementy te
uwaano za typowe dla wiata umarych, pojawiay
si bowiem w opisach grobu. Proch wypenia usta
umarych, napeni jednak rwnie paszcz wa
pezajcego po ziemi.
3,14-15. Przeklestwo rzucone na wa. W teks-
tach z egipskich piramid (pochodzcych z poowy
III tysiclecia przed Chr.) pojawia si kilka zakl
chronicych przed wem. Mona tam jednak zna-
le rwnie zaklcia chronice przed innymi zwie-
rztami uwaanymi za niebezpieczne lub przed ro-
bakami zagraajcymi umarym. Niektre zaklcia
nakazuj wowi pezanie na brzuchu (pochylenie
gowy ku wasnej ciece). Pozycja taka stanowia
przeciwiestwo wzniesionej gowy, gdy w szyko-
wa si do ukszenia ofiary. W spoczywajcy na
brzuchu nie stwarza zagroenia, za z uniesion
przygotowywa si do obrony lub ataku. Zmiade-
nie wa oznacza w tekstach egipskich sposb jego
odpdzenia lub pokonania.
12
3,14-15. Wszystkie we jadowite. Chocia wiado-
mo, e nie wszystkie we s jadowite, niebezpie-
czestwo ze strony niektrych mogo skoni do
pochopnego, wywoanego chci obrony, uznania
za jadowite wszystkich. Spord trzydziestu szeciu
gatunkw wy wystpujcych na obszarze pnoc-
nego i rodkowego Izraela, jedynym jadowitym jest
mija (Viper palaestinae). We byy niekiedy zwi-
zane z podnoci i yciem (miedziany w na pu-
styni). Jednak najczciej czyy si z walk o ycie
i nieuchronnoci mierci. Jadowite we byy naj-
bardziej agresywne, dlatego ich atak zawsze uwa-
ano za miertelne niebezpieczestwo.
3,16. Bl rodzenia. By moe jako odzwierciedle-
nie dwoistej natury ludzkiej egzystencji, droga do
radoci macierzystwa wiedzie przez bl rodzenia.
Staroytni, nieznajcy zdobyczy nowoczesnej me-
dycyny, uwaali go za najsilniejszy z doznawanych
przez ludzi (zob. Iz 13,8; 31,3) i bogw (zob. okrzyk
bogini *Isztar, w opowieci o potopie z Eposu o *Gil-
gameszu, na widok przeraajcych wd). *Babilo-
czycy z blem rodzenia oraz mk matki i dziecka -
czyli postacie demoniczne, np. Lamasztu.
3,16. Wizi ma i ony. Zwyczaj kojarzenia ma-
estw ogranicza znaczenie mioci romantycznej
w spoeczestwie staroytnego Izraela. Jednak
w tej ubogiej spoecznoci mczyzna i kobieta mu-
sieli wsplnie pracowa. Chocia cia i macierzy-
stwo ograniczay w pewnych okresach udzia kobie-
ty w pracy na polu lub w warsztacie, przeycie oboj-
ga zaleao od wsplnego trudu i liczby potomstwa.
Zjawisko dominowania ony nad mem, chocia
wystpowao w niektrych maestwach, nie byo
staroytnym ideaem. Oboje maonkowie penili
odrbne role, chocia zdolno prawna do zawiera-
nia umw, posiadania wasnoci i dziedziczenia
bya pierwotnie wyczn domen mczyzn. Tro-
ska o cnot i czysto kobiec doprowadzia do
ogranicze w sferze ich kontaktw z innymi oraz
sprawowania przez mczyzn wadzy nad czynno-
ciami prawnymi.
3,17. Trud. W myli mezopotamskiej czowiek zo-
sta stworzony, by wykonywa niewolnicz prac,
ktra zmczya bogw (gwnie zajcia zwizane
z upraw roli). W *Enuma Elisz jedynym celem
stworzenia ludzi byo ulenie bogom w ich trudzie,
w przeciwiestwie do relacji biblijnej, wedug kt-
rej czowiek zosta stworzony do panowania i do-
wiadczy przeklestwa mozou dopiero na skutek
upadku.