Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 28

Ichiza

1
Unathi September
1. Ichiza

Halala!! Halala !! Halala!

NguMaDlamini ke lowo, uMaNdlovu, watsho ngesankxwe uDlamini


kweloholo lomsitho wokuthweswa kwezidanga. Ngalemini uNoxolo,
umzukulwana kaNdlovu wokuqala wayethweswa isidanga kwiDyunivesithi
yaseOxford. Lo yayingumbono ongaqhelekanga kuleDyunivesithi. Kaloku
apha kuseNgilani, kumanye amaziko emfundo ephakamileyo atshatsheleyo
kwihlabathi liphela. Iholo eli lalizele limi ngembambo, ingumbo nomxesibe.
Kwakukho abafundi abaphuma kwimbombo zone zehlabathi, ukusekela
eMelika uyokutsho eChina. Kweliholo kwakungabafundi, abazali
nabafundisi ntsapho balapha eOxford. UDlaminomdala wayezixelele nje
ukuba ngalomhla uzakuzibonakalisa ukuba uphuma kwizwekazi laseAfrika.
Ukuqala kwisinxibo, indlela yokuhamba, nezimbo, wayengumAfrika
ogqibeleleyo, egqamile phakathi kwezo zizwe zazilapho kulomsitho.
Waqhuba njalo ke enemincili sele wonke ubani ejonge lendedeba yenza
okungaqhelekanga. Akazange adanise noNoxolo, wonyuka iqonga leloholo
evathe ezakwaNtu, esenza umxhentso wakwaXhosa, amaNgesi ashiyeka
ematshekile!

UNoxolo wayengumfundi wokuqala ngqa waseAfrika ukuphumelela


izifundo zezinga eliphakamileyo kwezobugcisa (MSc Bio-Chemistry),
ephumelela ngesigaba sokuqala (First Class). Kwakucaca mhlophe ukuba
apha kwelamaNgesi wayeze enenjongo yokufunxa ulwazi oluphangaleleyo,
ezimisele mihla le ukuba uyakuphumelela ngesigaba sokuqala.

2
Elona phupha likaNoxolo yayikukwenza uphando nzulu ngamachiza endalo
ukuze ngenye imini afumane ichiza lokunyanga umhlaza webele. Ezi
zifundo wazikhetha ngenxa yokukhula nomama onomhlaza webele wade
wabe kanti uyalandulela eli limagada ahlabayo, isifo esi simoyisile.

Tatomkhulu, u-u-u-u-yayazi into yokuba bendinqwenela uMaNdlovu


ebekhona apha namhlaje., watsho enyembezana uNoxolo. Ngxe kaloku
Tumata kaTatomkhulu, ungalili, uMaNdlovu uyakubona, kwaye uyazidla
ngawe. Ewe kaloku mfundi, ezongcinga ziye zimfikele ubani, ingakumbi xa
ililixa lemibhiyozo. Kodwa Tatomkhulu, uyakuze uyeke nini ukundibiza
uNotumata? Mhla waze watshata, waphendula ngelo uNdlovu sele
konwatyiwe ngoku, zilibalekile okwethutyana ezikaMaNdlovu.

--------------------------------------------------------------------------------------------------

Sifike njani kulomhla mkhulu nje? kunokuba uyazibuza mlesi, kanti wafika
njani apha uNoxolo, kwaye ezizifundo zakhe zazibaluleke ngantoni?
Mandikuthele gqaba gqaba nje mfundi. UNoxolo lo waphumelela izifundo
zakhe zobugcisa (BSc Biochemistry Honours) kwiDyunivesithi yaseWalter
Sisulu. Izifundo zakhe waziphumelela emagqabini ngomyinge wama92
eepecenti (92% overall). Kanye ngalonyaka wakhe wokugqibela, uNoxolo
wafumana inkxaso-maili yokufunda eNgilani. Le nkxaso yayisuka
kwingxowa-mali exhasa abafundi baseAfrika abanomdla kwizifundo
zobunzululwazi nobuchwephesha. Kungoko ke simbona apha
kwiDyunivesithi yaseOxford ethweswa isidanga.

--------------------------------------------------------------------------------------------------

3
Lathi litshona elalomini wabe uNoxolo efumana iminxeba kwiintatheli
zamaphepha-ndaba emva ekhaya eMzantsi Afrika, efuna ukupapasha ezi
ndaba zimnandi kangaka. Ukuphumelela kukaNoxolo yayingundaba-
mlonyeni mbombo zone zeli lomdibaniso. Eyona nto yayikhwankqisa uninzi
lwabantu yayikukuzimisela kukaNoxolo kokubuyela ekhaya eMthatha
emva kweminyaka emibini eNgilani. Kaloku oku kwakungavamanga kuba
amathuba engqesho ayekhona apho kwelamaNgesi, ukanti wayenalo
nethuba lokufumana umsebenzi koomaKapa, Rhawuti, Pitoli njalo-njalo.
UNoxolo wayezimisele ekuphuculeni iphondo leMpuma Kapa, kwaye
ahlwayele imbewu yemfundo nethemba nakwabanye abantwana
abaphuma kumakhaya ahlelelekileyo.

Wafika umhla wokubuyela ekhaya. Yaphuma inqwelo-ntaka kwisikhululo


seenqwelo-ntaka iHearthrow, yagaleleka emva kweeyure ezilishumi
elinesithathu eMzantsi Africa. Namnkeleli eMzantsi Afrika bakhweli,
huntshu! kwiqhawekazi lethu uNoxolo Ngcaphephe, latsho ilizwi
lenzwakazi eyayingumazisi kulo nqwelo-ntaka. Tumata kaTatomkhulu
kwezondaawo! uthini na? Ubizwa emoyeni? waqhula ngelitshoyo
uNdlovu.

Ukufika kukaNoxolo eMthatha kwaba ngundaba mlonyeni. Kaloku uNoxolo


wodumo waye sele esaziwa luluntu ngenxa yempumelelo yakhe eOxford.
Ababesazi lukhulu ngaye babesele bembiza ngelika Babes WeScience. Apha
eMthatha le nzwakazi yayizakuxelenga kwinkampani yabucala evavanya
izifo ezifana nesifo sephepha, umhlaza wesibeleko kwakunye nomhlaza
wemiphunga. Ngethamsanqa ke apha kulenkampani wafikela komnye
4
wabahlobo bakhe abasenyongweni uSizwe Nondaba. Le nkampani, ibizwa
ngokuba yi-Africa Laboratories ngelishwa yayingagxilanga kuphando-nzulu
novavanyo lomhlaza webele. Khumbula mlesi, eyona nto yayilangazelelwa
nguNoxolo kunene, yayi kukufumana ichiza lalomhlaza webele.

Hee yinto endizakuyithini na le? Ixesha eli lonke ndiseNgilani,


ndandinethemba lokuba ndiyakuze ndifumane umsebenzi ogxile ngqo
kuvavanyo lomhlaza webele apha eMpuma Kapa, hayi zonke ezinye izifo
ezi sisebenza ngazo apha eAfrika Laboratory!, waziva ethetha yedwa
uNoxolo, iingcinga zibetha-bethana. Kodwa mhlawumbi ngenye imini
bayakuze basijonge nesi isifo, mandihlale ethembeni, wagqiba kwelo
uNoxolo. Wathetha wedwa yintoni na MaNdlovu? Kutheni uzigugisa nje?
wabuza uTatomkhulu. Hayi wena Ndlovu, yilento yomsebenzi. Sele
kuziinyanga ezilishumi zonke ndixelenga eAfrika Laboratory,
andikayifumani lento ndiyifunayo, andixolanga ncam. Ngaphezu koko,
abaqashi bam bathi umhlaza webele awubalulekanga ngaphezu kwesifo
sephepha, ngoko ke sokuze siphinde sisijonge eso sifo waqhuba njalo
uNoxolo ebalisela uNdlovu ngendlela awayedane ngayo ngumsebenzi
onganxulumelanga nesifo somhlaza webele. Tumata, nangona
ndingazange ndixelenge kwaMlungu nje, kodwa ndiyazi ukuba amava ona
abalulekile, nyamezela, hleze ufunde nto, nokuba incinane. Kaloku thina
sithi inkovu iphuma ethangeni.

Zaqengqeleka iinyanga uNoxolo exelenga apho eAfrika Laboratory,


engaxolanga, kwaye umdla wokusebenza eMthatha wawusele uphela.
Zazifika iingcinga zokuhamba ayokufuna umsebenzi koomaRhawuti
5
nakooKapa, apho kwakukho isiqinisekiso sokuxelenga kanye ngesisifo
somhlaza webele. Wawugqiba unyaka wakhe wokuqala uNoxolo
eMthatha, engaxolanga kwaye engonelisekanga ngumsebenzi wakhe
kwaye engaziva engumntu odlala indima ebalulekileyo kuluntu
lwaseMthatha. Ngenyanga yoMqungu kunyaka wesibini elapha eMthatha,
uNoxolo wothuswa kukufumana umyalezo wesithuba somsebenzi kwikhasi
lakhe likaLinkedIn. Oku kwakuvamile kakhulu, ingakumbi kubantu
abafunde bayityekeza.

6
Khangela umyalezo kaNoxolo ngezantsi:

Xolani Dlakude

Nkosazana Ngcaphephe
Xolani Dlakude
Senior Product Development Scientist position
Kuluvuyo kum okwazisa ngesithuba somsebenzi
kwinkampani yethu uPfizer. Isithuba esi silungele
umntu ofana nawe. Umsebenzi wakho omhle
siyawazi, kwaye nezifundo zakho zinxulumene
kakhulu nalomsebenzi. Umvuzo olindelekileyo
walomsebenzi uphakathi kwe R1.6Mil R2.5Mil
ngonyaka. Esisithuba silapha eRhawutini. Sikunika
iintsuku ezintlanu ukucinga ngesisindululo.

Umphathi wezengqesho
Gqirha Xolani Dlakude

-------------------------------------------------------------------------------------------------
Ndikuhlebele kancinci nje mlesi ngelikhasi likaLinkedIn. Kaloku apha
kulapho abantu babhala khona zonke iinkcukhaca zabo ezinxulumene
nezifundo kunye namava omsebenzi, iCV ke ngelamandulo. Nabani na
angaziqalela ikhasi lakhe, nqwa nokuvula ikhasi likaFacebook, kodwa
umahluko apha kweliqonga kukuba konke okuqulathiweyo kunxulumene
nemisebenzi, ezemfundo nezoshishino. Eliqonga kulapho iinkampani

7
zabucala zikhweba khona abasebenzi abatsha, kungoko ke ubona
lembalelwano kaNoxolo esuka kwabasePfizer.
Nawe ungaziqalela elakho ikhasi
--------------------------------------------------------------------------------------------------
Ukuqala kwaloveki akazange abuthi vu ubuthongo uNoxolo, ephicotha,
ehlalutya esisithembiso somsebenzi ohamba nemali ethe xhaxhe.
Yazi, ndiphakathi kweBhayi neTinarha, undixakekisile lobhuti
wakwaPfizer. Imali engaka andisokuze ndiyibone apha eMpuma Kapa,
nokuba ndingasuka apha eMthatha ndiye kwiidolophu ezinkulu ezifana
nomaBhayi. Ngalemali ndingakwazi nokufezekisa iphupha likaTatomkhulu
lepomakazi lendlu, nangaphezulu ndingakwazi nokufundisa nomntwana
kadadobawo uNomalanga kulonyaka uzayo. Tyhini! Ndingatshintsha
nalemotwana yam, ndihambe ngeyodidi yona inqwelo-mafutha. Kodwa,
ndizakuthini ngale yomhlaza webele? Ukuya kwam eRhawutini
kungathetha ukuba ndiyalibala ngelophupha lokufumana ichiza lesisifo,
waziva esitsho uNoxolo, ubuthongo bungafiki. Mandithandaze ndilale,
ngomso iselusuku.

Ngosuku lwesibini uNoxolo wavuka nesigqibo. Wagqiba kwelokuba


uyayishiya inkampani yakwaAfrika Laboratory, uya kumarhewu aluhlaza
aseRhawutini. Ngenjikalanga yalomini wabhala incwadi yakhe yokurhoxa
emsebenzini apho kwikhompyutha yomsebenzi, kodwa wazimesela
kwelokuba uyakulindela usuku lwangoLwesihlanu ukuze ayithumele
kusomaqhuzu walapho eAfrika Laboratory.

8
Wathi akugqiba loombalelwano, waphendula uXolani kwikhasi lakhe
likaLinkedIn:

Noxolo Ngcaphephe

Gqirha Dlakude
Noxolo Ngcaphephe
Ulwamkelo lwesithuba ePfizer

Ndiyabulele ngelithuba lomsebenzi. Ndibhala


lomyalezo ukukuxelela ngesigqibo sam
sokwamkela lomsebenzi kwinkampani yenu
uPfizer.

Ndiyathemba ukuba isivumelwano sengqesho


siyakulandela.

Ozithobileyo
Noxolo Ngcaphephe
BSc Honours (Bio-Chemistry) Walter Sisulu University
MSc (Bio-Chemistry) University of Oxford

Tatalahote Noxolo, isivumelwano sakho sengqesho siyakufika ngoMvulo


weveki ezayo, waphendula ngelitshoyo uGqirhuDlakude.

Kugqityiwe! Kulenyanga izayo ndim nelo leenduduma. Zimbini kuphela


izinto ekufuneka ndizenzile ngoku. Kukuthumela imbalelwano yam
yokurhoxa ngoLwesihlanu, kwaye ndixelele noNdlovu ukuba ndiyemka
apha eMthatha, watsho uNoxolo. Ngobo busuku bangoLwesibini walala
9
cum, kucaca ukuba isigqibo ebekudala singamlalisi usithathithile.
Ngobobusuku wafikelwa liphupha angazange walifumana ngaphambili,
kwaye lamothusa kunene.

Wavuka ngosuku Lwesithathu wangqala ngqo kuTatomkhulu. Ndlovu,


uyazi ukuba ndiphuphe ntoni phezolo?, qhuba Noxolo, watsho uNdlovu
ezibazile. Ndiphuphe uMama ekhala isijwili, esithi akasithandanga isigqibo
sam sokuya kweleGolide, uthini na? uyalishiya ikhaya Noxolo? Ewe
Tatomkhuku, be. be bendizakuxelela ngoLwesihlanu xa sele ndirhoxile
emsebenzini, kaloku ndiyazi ukuba wena awusoze uvume ndihambe apha
eMthatha, waphendula ngelitshoyo uNoxolo.
Kakade, bendingasokuze ndikuvumele, wasithembisa kaloku ukuba
uyakubuyela ekhaya, usondle, kwaye usakhele nepomakazi lendlu.
Eliphupha lakho lithetha ukuba awuyi ndawo, watsho uNdlovu.
Ngxe keNdlovu, sele ndisamnkele isicelo sabakwaPfizer eRhawutini,
kwaye ipomakazi lendlu ndizakulithenga kanye kule izayo inyanga,
ungabinaxhala. Eyona nto indikhwankqisileyo ngephupha lam luhambo
andibonise lona uMama. Undithathe wandisa entlanjeni kufuphi
naseNkanini. Apho siye safika wandibonisa isityalo esiluhlaza, esinolwelo
olumthubi, nentyatyambo entle ebomvu. Akakhange abemde futhi,
undibonise esisityalo nje wathi,"obu bubomi. Waligqiba ibali lethongo
lakhe uNoxolo, uTatomkhulu enqwala, kubonakala ukuba uyazikisa
ukucinga, kwaye uzama ukucinga eliphupha lithetha ukuthini na. Tumata,
le izakufuna oosiyazi, ukhona ukhohlelesingeni endimaziyo
ngaseSibangweni, wacebisa njalo uNdlovu. Hanewu! Hanewu! Hanewu!

10
Ndlovu, uthi siye phi? Uyazi nje ukuba mna andikholelwa koosiyazi, olwam
ukholo lukumthandazo. Baqhuba ngalongxoxo yoosiyazi nemithandazo
ngaloontsasa kodwa eyona nto yayingundoqo yayiyi le ntyantyambo
yephupha.

Lwaqhuba olosuku lwesithathu kulooveki. Wafika emsebenzini uNoxolo


njengesiqhelo waqala kwikhompyutha yakhe ekhangela ukuba akukho
mbalelwano ingxamisekileyo phambi kokuba aqale umsebenzi waseLab
wokuhlalutya ezosampula zesifo sephepha. Ngalemini kwakukho
okungaqhelekanga akuqaphelayo uNoxolo apha kwisitishi sakhe
sokuxelenga. Wathi akuvula ikhompuyutha yakhe wafumanisa ukuba
amakhasi akhe onke abewashiye evulekile ngezolo ayevaliwe. Nangona
wayerhanela ukuba kukho ubani othe wasebenzinsa isitishi sakhe akazange
akulandelele oko. Waqhubeka nokufunda iimbalelwano zosuku.
NkosazanuNgcaphephe, ndicela ukukubona ngentsimbi yesine
ngoLwesine eOfisni, lo yayingumyalezo ovela kusomaqhuzu waseAfrika
Laboratory. Nkosi yam!! Kunokuba yintoni? Ndagqibela ngalamhla
wolwakelo ukuthetha nomphathi, azi iyozala nkomo ni na kusasa.

Emva kwemini uNoxolo wagqiba kwelokuba uzakujikela ngaseNkanini,


mhlawumbi angazuza nto. Kwathi xa libantu bahle ngolosuku lwesithathu
lweveki wagaleleka uNoxolo eNkanini. Ngenxa yokuba mbi kwendlela,
wayishiya inqwelo mafutha yakhe ecaleni, wahamba umgama
ongamakhulu amathathu eemitha ukuya ngasentlanjeni. Wafikela kude
fukuphi nentlambo, apho kwakukuhle amathunzi eenduli zaseNkanini aye
enabe ada aya kuthi rhece ezintlanjeni ezantsi. Tyhini! Kutheni ingathi
11
eliphupha likaMama linobunyani nje? watsho uNoxolo ebona izityalo
eziluhlaza, kwaye zineentyatyambo ezintle ezibomvu. Wathi akukha enye
yezizityalo, wafumanisa ukuba apha ngaphantsi sinegaqa esinolwelo
olumthubi. Wakhwankqiseka koku uNoxolo ingakumbi ukufana
kwesisityalo neso awasibona ephupheni ngezolo. Waqonda ukuba
uzakugoduka nesixa samagaqa ezizityalo ukuze athi nje ukuwahlola.
Wagqiba kananjalo ukuba akasokuze aphinde ayiphathe indaba yezityalo
kuTatomkhulu.

Lwafika lona oLwesine usuku, umhla lowo umphathi wakwaAfrika


Laboratory wayecele uNoxolo ukuba badibane ngawo. Kanye ngalontsimbi
yesine uNoxolo wangena kwi-ofisi yomphathi wenkampani, uNjinga-lwazi
Nieuwenhuizen. Noxolo, ndizakuwenza abemafutshane. Iqumrhu lethu
elijongene nezengqesho ligqibe kwelokuba sikurhoxise apha eAfrika
Laboratory, watsho uNjinga-lwazi Nieuwenhuizen. Uthetha ukuthini
Njingalwazi? Niyandigxotha? wabuza uNoxolo, evakala ukuba unentaka.
Apha kulenkampani abantu abangathembakalanga nabangenawo
umbono wethu siye sibakhulule. Ngoko ke, ngomso ngentsimbi yesithathu
emva kwemini, sinqwenela ukuba konke okuthi wena kube kungasekho
apha e-ofisini. Khumbula, isivumelwano sakho sengqesho siyatsho ukuba
xa uthe wophula eminye imigaqo yethu, sinelungelo lokukurhoxisa,
wacacisa watsho uNjinga-lwazi Nieuwenhuizen. Kodwa, awundixeleli
nezizathu ngoluhlobo, le ayicacanga, ndiyakrokra ukuba lukho unyawo
lwemfene, waphendula uNoxolo, eligwele ngumsindo.

12
NkosazanuNgcaphephe, ndingathanda ukuba umke ngoxolo apha
kuleOfisi, ndicela ungadwanguzeli oku komdlali weqonga. Thabatha nantsi
ileta etyikityiweyo liqumrhu lengqesho, urhoxisiwe apha eAfrika
Laboratory, ukususela ngalomzuzu. Ngomso ungaza nje ukuzokuvalelisa
kubahlobo bakho, kwaye uqoqoshe konke okuthi wena. Siyacela kananjalo
ukuba ungatsho ukuba unyanzelisiwe ukuba urhoxe. Abahlobo bakho,
ooSizwe abo uyakubaxelela ezakho noDlakude, waqukumbhela uNjinga-
lwazi Nieuwenhuizen, eshiya uNoxolo ematshekile.

Nangona wayegxothiwe nje emsebenzini uNoxolo, wazixolisa ngelithi


kakade ngosuku olulandelayo ebesele eyindlela. Kunokuba ebethetha
ukuthini uNjinga-lwazi Nieuwenhuizen xa esithi abahlobo bakho
uyakubaxelela ezakho noDlakude?, washiyeka ezibuza loomibuzo iliwaka
uNoxolo.

Ngosuku Lwesihlanu wagaleleka uNoxolo eAfrika Laboraty. Ngolusuku


waqonda ukuba uzakulusebenzisa ngaphakathi eLab, evavanya ezizityalo
wayezifumene kwintlambo yaseNkanini. Izixhobo zalapha eAfrika
Laboratory yayizizixhobo zodidi lwehlabathi, ngoko ke uNoxolo waqonda
ukuba kukuphela kwethuba awayezakulifumana lokwazi ukuba kanti esi
sityalo siqulathe ntoni na. Wathabatha loomagaqa, wawasika ngezixhobo
ezo, wakhupha ulwelo olumthubi walufaka kwiibhotile zokuvavanya
amachiza (iiTest Tubes) ezisibhozo; ezinye zihluziwe, ukanti ezinye
zinolwelo olujiyisiweyo, ukanti ezinye zixutywe nomongo-moya.

13
14
Wathabatha isampula zeeseli zomhlaza wesibeleko wazidibanisa nolwelo
olo. Wathi akugqiba apho wavavanya iingcambu zesisityalo phantsi
kweMicroscope, ezama ukukhangela ukuba angabona nto ingaqhelekanga
na. Zaphela iiyure ezintlanu uNoxolo esenza oluvavanyo. Nkosi yam!
Ndibona ntoni na?", waziva ekhuza uNoxolo. Ngelishwa yabetha intsimbi
yesithathu, xesha elo awayelindeleke ukuba aphume aphele ngalo apho
eAfrika Laboratory. Akazange akwazi nokuvalelisa kubahlobo bakhe
ngenxa yokuba eleqa lentsimbi yesithathu. Wazihlamba zonke izixhobo
awazisebenzisayo ngaloomini ukuze kungabikho mkhondo.

Akazange akukholelwe akubonayo ngaloomini uNoxolo. Iisampula zeeseli


ezazixutywe nolwelo lwesisityalo sasesentlanjeni kwakunye nomongo
moya zatshabalala ngaphantsi nje kwemizuzu engamashumi amabini.
Ngalomini wagqiba kwelokuba uzakuwuthiya igama lomxube wakhe
wolwelo lwesityalo saseNkanini. Ukususela namhlanje, lomxube
uzakwaziwa njengokuba yiNdlovukazi Ngenxa yokungxama, uNoxolo
akazange akwazi ukuzijonga zonke izuphumo zovavanyo lwesityalo
awasibonswa ngunina ephupheni, kodwa wazithembisa ukuba ngenye
imini uyakuze ayifumane impendulo, alenze elochiza lomhlaza webele.

Kwiveki elandelayo uNoxolo wazilungiselela ukuya eRhawutini. Khumbula


mlesi kaloku ukuba wayethenjiswe umsebenzi eRhawutini. Ngelishwa
ngaleveki uNoxolo wafumana iindaba zokuba uPfizer uyasirhoxisa naye
isithembiso somsebenzi. Wazama ukufumanisa kuMnumzanuDlakude
ukuba kunganjongo zini na isithembiso somsebenzi besirhoxisile abakwa
Pfizer, kodwa akazange afumane mpendulo. UNoxolo wayesazi ukuba
15
akanalo nelungelo lokubathumela ngomthetho abakwaPfizer kuba
kwakungekho sivumelwano sengqesho esityikityiweyo.

Yinto endizakuyithini na le Tatomkhulu! Inene uSathana akalali


engatyanga. Izolo oku bendinomsebenzi, ndikwanaso nesithembiso
somsebenzi eRhawitini, kodwa ngoku ndisele nelize, watsho uNoxolo
kuNdlovu ecela kweyabantwana. Tumata, ungazilibali ukuba ufunde
wayityekeza, usisifundiswa saseOxford kaloku ntombam. Amathuba
omsebenzi azakuthi tata apha kuwe, uzakubona, ukho, ndikho. Mna,
ndizakuncedisa ngokuthenga amaphepha-ndala rhoqo, ukuze ujonge
kwelacandelo lemisebenzi. Wena uyakukhangela apho kwezi zinto zenu
ooIntanethi abo nooGugulu njalo-njalo, wakhuthaza ngatshoyo uDlamini.

Zaqengqeleka iiveki kungaveli zithuba. Imisebenzi ethembisayo


yayiphendula ngelithi uNoxolo makakhe athi xha iinyanga ezintathu,
mhlawumbi kungakho nto. Emva kwenyanga uNoxolo waqonda ukuba
kunyanzelekile ukuba axoze mphini wumbi. Wayesazi ukuba emva
kweenyanga ezintathu, isixa semali awayesigcinele ukwakha ipomakazi
lendlu lakube liphelile, kungekho nesenti egameni lakhe ebhankeni.
UNoxolo waqonda ukuba uzakuqhubekeka nophando-nzulu lwakhe
awaliqalayo mhla wahamba eAfrika Laboratory. Oyena mceli mngeni
uNoxolo wayezakuhlangana nawo kukungabinazo izixhobo zodidi
zokuvavanya iisampula zezityalo neeseli zomhlaza. Ngalomini waqala
wabhala phantsi isindululo esicela izixhobo zobugcisa nobuchwephesha.
Esi sindululo wasithumela kubatyali zimali abagxile kwezophluhliso
lobugcisa kwizwekazi leAfrika. Eminye imiqulu yezindululo awazibhalayo
16
uNoxolo yayigxile kwizibhedlela ezinobudlelwane namaziko emfundo
ephakamileyo, ecela iisampula zeendidi ngeendidi zemihlaza.

Akuzange kuphele neentsuku ezintathu uNoxolo ethumele isindululo sakhe


sokucela inkxaso ngezixhobo zokuvavanya amayeza, wafumana impendulo
kwabakwaCancer Impact Fund (CIF). Le ngxowa-mali yabakwa CIF
ngethamsanqa yayisazi ngoNoxolo. Kaloku khumbula mlesi, uBabes
WeScience lo wabayindumasi mhla wabuya kwelamaNgesi, ngoko ke igama
lakhe laliqhelekile kungadingeki nokuba azazise. Le ngxowa mali
yaphumeza inkxaso ngezixhobo ezifikelela kwisigidi esinesiqingatha
seeRandi (R1.5 Million). Kananjalo zaphendula izibhedlele ezintathu
zaseMelika emva kweveki, ziqinisekisa uNoxolo ukuba uyakufumana
iisampula zeeseli zeentlobo ngeentlobo zomhlaza.

Zafika izixhobo eMthatha, lwaqala phantsi uphando-nzulu lweNdlovukazi.


UNoxolo waqala ngokuvuna isixa esithe xhaxhe sesityalo saseNkanini,
kuloontlambo isemantla elali. Kweli ityeli wayesazi ukuba kufuneka enze
uvavanyo ulugqibeleleyo ukuze aqinisekise ukuba iziphumo awazibonayo
ngolwasuku lokugqibela eAfrika Laboratory ziyinyani kusinina. Ngenene
lwaqhuba uvavanyo lwesityalo, kuquka uphononongo lweengcambu
zesisityalo. Walandela ngokuvavanya iziphumo zophononongo
lwesampula zomhlaza phantsi kwencindi yeNdlovukazi. Lo mxube wolwelo
lwesityalo sasentlanjeni yaseNkanini wawusele uxutywe nomongo-moya
ongangxengwanga, ikonofile kwakunye nezinye izithako. Oluphando-nzulu
lwathabatha iiveki ezine, uNoxolo engalali, mihla le ephicothana
neziphumo zesampula ngeesampula.
17
18
Kanti Tumata lomsina ndozele wamihla le kulegaraji uphela nini? Kunini
usithi uyavavanya? kwaye lento yakho yokudlalisa kulegaraji ayikurholisi!
Ukuba ubuzimisele kangaka ekufumaneni umsebenzi, ngekusele
uphangela ngoku, hayi le ndlalo, watsho uNdlovu. Kaloku ndlela le
wayezinikele ngayo uNoxolo kulomsebenzi, wayesele elibele nangezicelo
zomsebenzi awazifakayo mhla wagxothwa eAfrika Laboratory.
Intombendala yayi sele izinikele kulomsebenzi, nangona wawungenayo
imali. Tatomkhulu, ungaxhali, kuzakulunga ngenye imini. Umsebenzi
endiwenzayo ubaluleke nangaphezulu kokuqeshwa, waphendula ngelo
uNoxolo, ecacisela uNdlovu ngako konke awayekwenza mihla le emva
kweeveki ezine. Uthini na apha kum Tumata? Uthetha ukuba apha
kwelikhaya sinechiza lomhlaza? Singaba zizityebi xa kunjalo. Tyhini!
Singapheka enye ngomhluzi wenye nje ungatsho nje? Eli chiza
singalithengisa apha eMthatha, kanye apha edolophini kufuphi nePlaza,
sithengisele abahambi ngenyawo, wayengasakwazi nokuzibamba
uNdlovu, enemincili, zimvuyisa ezindaba.

Wayengawuvali ke umlomo uNdlovu loluphando lukaNoxolo. Le yayi


yiyincoko yakhe kwizisusa zasekuhlaleni; emigidini, emitshatweni,
etywaleni, njalo-njalo. Kuthi ke kuba zingawulali umbethe, ezindaba zafika
nalapho ezindlebeni zika somaqhuzu waseAfrika Laboratory. Akazange
azithande ezindaba uNjinga-lwazi Nieuwenhuizen. Kaloku mhla
wafumanisa ukuba uNoxolo uceba ukurhoxa, wabanomsindo, futhi
wazama ngandlela zonke ukuba uNoxolo angaze afumane msebenzi
eMzansti Afrika kwezobugcisa nobuchwephesha, kungoko uNoxolo

19
wayengafumani misebenzi nje. Ichiza lomhlaza? Luphi khona uhlobo
lomhlaza? UNoxolo? Ingabambi ke leyo. Kunokuba yinto ayiqalele nini
khona leyo, eyenza ngemali ayithatha phi khona? Icebo linye,
ndizakonyusela lamhlobo wakhe uSizwe, ndimenze umphathi wophando-
nzulu (Head Researcher) ukuze ndikwazi ukufumana konke endikufunayo
ngaloNoxolo, soze kaloku sodlulwe ngumafikizolo wentombazana,
watsho uNjinga-lwazi Nieuwenhuizen, eceba iqhinga lokufumana konke
malunga nechiza likaNoxolo.

Ngelishwa iqhinga lika somaqhuzu wakwaAfrika Laboratory alizange


lisebenze ncam, kodwa umkhondo wona wawufumana ngoSizwe lo.
USizwe wayezithutha iindaba zomhlobo wakhe, engazi ukuba nalemali ithe
xhaxhe apha eAfrika Laboraty uyifumana ngabuni na. Kodwa wayevuyela
nje ukonyuselwa kwakhe ngendlela engaqhelekanga. Lona liyinene elithi
imiphanda ibulawa ngabamelwane kuba uSizwe lo wayengumhlobo
osenyongweni kaNoxolo. UNjinga-lwazi Nieuwenhuizen wagqiba
kwelokuba inkampani yakwaAfrika Laboratory nayo izakulandela
ekhondweni, yenze ichiza lezifo zomhlaza, futhi igxile kakhulu kumhlaza
webele. Konke oku kwakusenziwa nje ngumona, kuba kaloku kwamhla
mnene, uNieuwenhuizen wathi abasokuze bajongane nomhlaza webele.
Nangona lenkampani yakwa Afrika Laboratory yayifumile, inazo zonke
izixhobo zodidi kananjalo, yaphanza kwimigudu yokufumana nasiphi na
isisombululo esifana nesikaNoxolo. Yonke imixube yeqela lezophando
ngezifo zomhlaza yayingazibulali ncam iiseli zesifo somhlaza.

20
UNieuwenhuizen wayeba uyakuzeka ekaSambuntsuntsu, kanti uya kuzeka
ekaSihlongonya.

Kwelakhe icala uNoxolo wayeqhubela phambili, evelisa imixube


eneziphumo ezincumisayo mihla le. Uvavanyo lwemixube kaNoxolo
yayizibulala ngephanyazo iiseli zomhlaza. Uyabona namhlanje, ngenene
sele ndiyibona impumelelo. Amachiza ndiwavavanyile, futhi neziphumo
ezisuka kubavavanyi babucala zibonakalisa ukuba ngenene imixube yam
iyasebenza. Ngoku okulandelayo kukuba ndenze ichiza elizakungena
emaketheni ukuze wonke ubani ogula sisifo somhlaza webele akwazi
ukufumana uncedo, watsho uNoxolo ethetha nabanye babancedisi kuloo
zenzele weLab yasekhaya. Kaloku ngenxa yomsebenzi owawuthande
ukumongamela uNoxolo, wacela abafundi ababini beDyunivesithi
yaseWalter Sisulu ukuba babengabancedisi. Abafundi aba babencedisa
ngovavanyo lwemixube kunye nomsebenzi waseofisini wemihla-ngemihla.
Kaloku mlesi, lento umntu asinto izibangulayo. Omnye wababafundi ogama
linguSoyama, wayengumfundi ogxile kwezoshishino. Ukufika kwakhe nje
waqala ngokubhalisa ishinishini ngokusemthethweni ukuze ubungcipheko
bokuthembela ngegama likaNoxolo kwiminyaka ezayo bungabinalo ifuthe
ekunyuseni ingxowa mali yokuqhuba ishishini. Ngemvume kaNoxolo,
uSoyama wabhalisa elishishini lophando-nzulu nezobunzululwazi ngegama
elithi Amandlovu Pty Ltd.

Oyena mceli mngeni kaNoxolo ngoku emva kokuba ezifumene izixhobo


zokusebenza, yayikukufumana inkxaso-mali yokubhatala abancedisi,
ukufumana indawo ephangaleleyo yokusebenza, kwakunye nemali
21
yokuthatha imixube yakhe ingene emaketheni. UNoxolo wayezama
ngandlela zonke ukuqinisekisa ukuba iphupha lakhe liyafezeka.
Wathengisa imotwana yakhe leyo, nako konke okwakhe kwexabiso,
amacici, amanqashela, nemisesane yakhe yaseNgilane. Kaloku ngoku
inyanga yesithathu yayisele idlulile, iphelile naleyo wayeyibekele umhla
ozayo ngethuba exelanga eAfrika Laboratory. Eli cebo lokuthengisa zonke
izinto zakhe zexabiso uNoxolo yayiyimingumgudu yokugqibela, kwaye le
iyinyanga yokugqibela phambi kokuba Amandlovu Pty Ltd abhange ngenxa
yokungabinayo inkxaso-mali. Wayengayekanga ke ukufaka izicelo
zenkxaso-mali kubatyali zimali, kwimibutho yesisa ejongene nezempilo,
nakwiinkampani zabucala. USoyama naye, njengamfundi wezoshishino,
wayethe gqolo ukungenela iintlobo ngeentlobo zokhuphiswano
lwamashishini asakhulayo. Kodwa kweli ityeli iimpendulo zazingabuyi
kwaphela. Izindululo zenkampani Amandlovu Pty Ltd zazibuya noboya
bentenetya. Eyona nkampani yayithembisa, yabanomqathango wokuba
uNoxolo kufeka anikezele ngesixa esingashumi amahlanu ananye
eepesenti(51%) yesabelo senkampami i-Amandlovu Pty Ltd . Wasala
uNoxolo esosindululo, kucaca mhlophe ukuba wayezimisele ukuzimela
ngenkqayi elangeni.

22
------------------------------------------------------------------------------------------------
Mandikuhlebele ke kwakho mlesi ngokubaluleka kwesisigqibo sikaNoxolo
sokuzimela ngenkqayi elangeni kwelicandelo lokuvelisa amachiza,
ingakumbi apha eMzantsi Afrika. Uphando-nzulu lwabakwaForbes
lusixelela ukuba iinkampani ezitshatsheleyo ehlabathini ekuveliseni
amachiza zidinga isixa esingaphakathi kweebhiliyoni ezine ukuya
kwiibhilyoni ezilishumi elinanye zeedola zaseMelika ($4 Billion - $11 Billion)
ekuphandeni-nzulu nasekuveliseni ichiza elitsha. Khangela ngezantsi apha
ukuba ezinkampani zichithe mali ni na kumachiza amatsha kuleminyaka
edlulileyo.
Inkampani Isishunqulelo Amachiza Inkcitho Inkcitho kuphando-
aphunyeziweyo kuphando-nzulu nzulu
nasekuphuhliseni nasekuphuhliseni
ichiza ngalinye amachiza phakathi
($Mil) komnyaka wama
1997-2011 ($Mil)
AstraZeneca AZN 5 11,790.93 58,955
GlaxoSmithKline GSK 10 8,170.81 81,708
Sanofi SNY 8 7,909.26 63,274
Roche Holding RHHBY 11 7,803.77 85,841
Pfizer Inc. PFE 14 7,727.03 108,178
Johnson & JNJ 15 5,885.65 88,285
Johnson
Eli Lilly & Co. LLY 11 4,577.04 50,347
Abbott ABT 8 4,496.21 35,970
Laboratories
Merck & Co Inc MRK 16 4,209.99 67,360
Bristol-Myers BMY 11 4,152.26 45,675
Squibb Co.
Novartis AG NVS 21 3,983.13 83,646
Amgen Inc. AMGN 9 3,692.14 33,229
Umthombo: InnoThink Center for Research In Biomedical Innovation; Thomson Reuters

--------------------------------------------------------------------------------------------------
23
Kanye kwiveki yokugqibela ngalenyanga yokugqibela uNoxolo ezamana
nenkxaso-mali kubatyali zimali baseMzantsi Afrika, wafumana impendulo
kukhiphiswano lwamashishini akhulayo kwezobunzulu-lwazi
nobuchwephesha, iInnovation Prize for Africa
(www.innovationprizeforafrica.org). Inkampani Amandlovu Pty Ltd
yagqwesa kwelokhuphiswano, ibetha iinkampani zakumazwe alishumi
alapha eAfrica. Amandlovu athiwa jize ngesixa semali engange $800 000.
Le mali yayizakujongana neemfuno zonke zeshishini, nokuqinisekisa ukuba
ichiza i-Ndlovukazi liyayifumana imvume yakwabakwa World Health
Organisation (WHO) kwaye liyangena naseemaketheni.

Halalala! halala! halalalala!, nathi singabantu, siyabulela Mdali!, watsho


uNoxolo engakwazi ukuzibamba yimincili. Kaloku oku kwakuthetha ukuba,
okokuqala uNoxolo emva kwethuba elide engarholi, wayezakufumana
umvuzo wenyanga, kwaye akwazi nokukhupha uTatomkhulu. Ngenene, le
mali yokhuphiswano yakwazi ukumelana nazo zonke iimfuno zenkampani
kaNoxolo, ukuqala kwimivuzo yabasebenzi, ukutsho kwiindleko zokuvelisa
iNdlovukazi. Ekugqibeleni iphupha likaNoxolo lalizakufezeka. Kaloku
kwizwekazi jikelele leAfrika, wawungekho omnye umxube wesifo somhlaza
webele osebenza ngephanyazo njengeNdlovukazi.

Zavakala iindaba zempumelelo kaNoxolo nalapho kuNjinga-lwazi


Nieuwenhuizen. Wathi akuba evile ukuba inkampani Amandlovu sele
ilungele ukuya emaketheni, wafaka isithintelo senkundla sokuba le
nkampani ibhangiswe ngenxa yobusela. Ngandlela ithile, uNjinga-lwazi
24
Nieuwenhuizen wafumanisa apha kuSizwe ukuba ngomhla wokugqibela
kaNoxolo eAfrika Laboratory wathi wasebenzisa izixhobo zalapho ukwenza
uvavanyo lweNdlovukazi, ngoko ke, ngabulaNieuwenhuizen elichiza nayo
yonke imali enxulumene nokuthengiswa kwalo kufuneka ingqale ngo
eAfrika Laboratory.

Sisilingo santoni na esi Mdali. Singathi sisebenze kangaka kanti


sisebenzela ilize? Undizonde ngantoni kodwa lotata? Thethelela Somandla,
yini ukutshonelwa lilanga emini, wasitsho esofelweyo uNoxolo
akufumana ileta esuka kumagqwetha aseAfrika Laboratory. Le leta
yayicacisa ngesivumelwano sengqesho sikaNoxolo saseAfrika Laboratory.
Njengazo zonke iinkampani zecandelo zobunzulu-lwazi nobuchwephesha,
konke okwenziwa ngabasenzi kokwenkampani abayisebenzelayo. Ngabula
maNgesi ke mfundi, le yilento ibizwa ngokuba yi-Intellectual Property. Le
leta kananjalo yayihamba nomsila wengwe ovumela amapolisa ukuba
ayokugqogqa kanye apho kuloozenzele weLab yaseAmandlovu Pty Ltd.
UNoxolo wayengenayo naleyo yokuqesha amagqwetha odidi oluphezulu.
Kaloku la mali yeInnovation Prize for Africa yayinomqathango wokuba
ayinakho ukusetyenziselwa amagqwetha kuba kwakulindeleke ukuba
iinkampani zonke zibenobuchwephesha obutsha, nobungazange babonwa
mntu ngaphambili.

Noxolo, ndiyazi okokuba ubomi bakho bonke ubuzinikele ekuphuhliseni


elichiza, kwaye usebenze ngokuzinikela oko wemkayo pha kwaNjinga-lwazi
Nieuwenhuizen. Ngoko ke, ndiyakuqinisekisa ukuba nam ndiyakwenza
ngako konke endinako ukuba langcuka enguNieuwenhuizen ingaze
25
ifumane nesenti yeNdlovukazi. Mna ndiyayazi, ilanga alitshoni lingaphumi.
Ukho, ndikho, watsho uSoyama exolisa uNoxolo. Ngenene uSoyama
kusuku olulandelayo waqalisa ngokukhangela amagqwetha
athembekileyo. Ngelishwa onke amagqwetha azincutshe kwiIntellectual
Proterpty ayexabisa ngaphezu kwamakhulu amathathu eeRandi
(R300 000) ngeveki. Amanye amagqwetha efuna isixa seshishini likaNoxolo
njengentlawulo. Icebo lokugqibela likaSoyama yabakukubhalela igqwetha
eligqwesileyo laseMthatha, umfo kaNgcukayithobi, emxelela ngako konke
okwehlayo ukususela ngomhla uNoxolo wagxothwayo eAfrika Laboratory
ukuya kutsho kwezizityholo zobusela be-Intellectual Property. Wathi akuva
ngelibali umfo kaNgcukayithobi waqonda ukuba eli ityala angalithatha
nangaphandle kwentlawulo. Ngabula makhumsha ke mlesi, elityala
uNgcukayithobi wayelithatha njengeProbo-bono.

Lwafika usuku lokuvela enkundleni yamatyala. UNgcukayithobi lo akazange


athathe thuba lide ukuxoxa elityala, wangqala ngqo apho kufele ithole.
Mantyi, mandenjenje ukuwenza abemfutshane. Ummangalelwa lo
uNkosazanuNgcaphephe ngumakhwekhwetha kwezobugcisa
nobuchwephesha. Ungowokuqala kwizwekazi iAfrika jikelele ukuvelisa
ichiza lomhlaza webele eliphunyezwe yiWorld Health Organisation.
Mandoleke futhi, uNoxolo lo ngumfundi wokuqala waseAfrika
ukuthweswa isidanga sobunzulu-lwazi eOxford, ephumelela emagqabini,
watshayelela ngolohlobo uNgcukayithobi. Hambisa mhlonipheki,
waphendula uMantyi. Kulindelekile ukuba amashishini ayesakuxhamla
odwa kuqoqosho loMzantsi Afrika azame ngazo zonke iindlela zokuvalela

26
amashishi asakhulayo, ingakumbhi amashishini abantu abamnyama, ukuba
angaxhamli kuqoqosho olukhulayo lweli lomdibaniso. Ngumona
nokunyoluka ke oko. Xa sihlalutya eli tyala, okokuqala ngamampunge la
atyholwa ngawo uNoxolo. Ewe, ndiyavuma ukuba uvavanyo lokuqala
lwelichiza iNdlovukazi lwaqalwa eAfrika Laboratory. Kodwa manditsho
ukuba ngosuku Lwesihlanu oluvavanyo lwaqhutywa ngalo, uNoxolo lo
wangenguye umsebenzi walenkampani kuba isivumelwano sakhe
sengqesho sarhoxiswa ngezolo, kusukuLwesine lweveki ngummangali lo.
UNjingalwazi Nieuwenhuizen wamgxotha uNoxolo phambi kokuba enze
naluphi na uvavanyo lweNdlovukazi. Nali nengqina uSizwe, uzakusixelela
ngokwehlayo ngaloveki., waqhuba umfo kaNgcukayithobi necala lakhe
letyala. Wathi equkumbela kwabe sekucaca mhlophe ukuba limkhabile
ityala uNieuwenhuizen. Waliphumelela ityala uNoxolo, kwaye uMantyi
wagweba ngelithi inkampani iAfrika Laboratory kunyanzelekile ihlawule
iindleko zonke zetyala kwakunye nelahleko enxulumene nokulibaziseka
kweNdlovukazi ukungeneni emaketheni.

Kanye emva kwemini ngolosuku lwetyala, uNoxolo wafumana umnxeba


osuka kuNieuwenhuizen uqobo lwakhe. Unjingalwazi wayeceba ukuthenga
ishishini likaNoxolo ngezigidi ezilishumi elinesihlanu leeRandi, kodwa wala
kwaphela uNoxolo. Kowu! liyinene elithi umona usuka esweni.

Sithetha nje, ishishini likaNoxolo liyaqhuba pha eMthatha, livelisa


amachiza omhlaza webele. INdovukazi ngoku sele ifumaneka kwizwekazi
leAfrika jikelele kwakunye naseMelika. Amandlovu Pty Ltd kuvakala ukuba
aqeshe abasebenzi abangaphaya kwangamakhulu amahlanu, ukusukela
27
kubaphandi-nzulu, oosomachiza, oogqirha, nabasebenzi baseLab.
Le nkampani kaNoxolo ngoku sele ingaphezulu kweAfrika Laboratory
ngemveliso kwakunye nemali yemveliso yamachiza. Kanti uNoxolo yena
ngoku sele engusomaqhuzu wokuqala omnyama wenkampani yophando-
nzulu nokuvelisa amachiza kwicandelo lobunzulu-lwazi nobuchwephesha
eAfrika.

Ntinga ntaka ndini!

Unathi September

28

You might also like