ENDSTRYEL

HAMMADDELER
1. Tanm

Endstriyel hammadde, fazla bir n ileme

tabi tutulmadan, ocaktan kartld gibi
endstride kullanlabilen doal kaynaklar
anlamna gelmektedir.
Endstriyel Hammaddelerin Ekonomik neme
Sahip Olabilmesi in;

Basit bir n ilemden sonra endstride kullanlabilmelidir.

(talk, elmas, diyatomit, bentonit, vs.)
Metal olmayan elementlerin veya bunlarn basit
bileimleri elde edilebilmelidir.(piritten kkrt, fluoritten
flour, apatitten fosfor, bor tuzlarndan H5BO3 eldesi gibi)
Yap ve dolgu malzemesi yaplabilmelidir.(granit, kum,
akl, traverten, mermer vs.)
Bileim olarak metalik olmasna ramen kullanma alan
itibari ile metalik olmayanlar ikame edebilmelidir.(beril,
magnezit, korund gibi)
 ENDSTRYEL
HAMMADDELERN
SINIFLANDIRILMASI
Kullanm Alanlarna Gre
Jenetik Snflandrma
Modern Snflandrma
 Kullanm Alanlarna Gre
Snflama
Yaktlar
Yap Endstrisi
Seramik Endstrisi
Kimya Endstrisi
Kymetli Mineraller ve Talar
Yar Kymetli Mineraller ve Talar
Andrc ve Parlatc Mineraller
Eritici Mineraller
 Kullanm Alanlarna Gre
Snflama
zolasyon Hammaddeleri
Refrakter hammaddeler
Optik Endstrisi
Dolgu ve Boya Endstrisi
Suni Gbre Endstrisi
Dkm Endstrisi
Elektronik Endstrisi
Sular
 Jenetik Snflama

Magmatik Kayalar
Magmatik, Pegmatitik, Skarn ve Damar
Mineralleri
Metamorfik Mineraller
Sedimanter Kayalar
Sedimanter Mineraller
 Modern Snflama
Tablo1. Modern snflandrmada esas alnan kriterler

Kriterler Kaya Mineraller

Hacim Byk Kk
Birim Fiyat Dk Yksek
Corafik Konumu nemli nemsiz

hracat ve thalat Az ok
Yaylm ok yaygn Snrl
Jeolojik Konumu Basit karmak
ve letilmesi
 Tablo 2. Endstriyel Hammaddelerin Modern Snflamas

Jenez Kaya Mineral

Granit, amfibolit, Nefelin, lepidolit, uranyum minerali,
Magmatik andezit, korund, beddeyelit, elmas, feldispat,
granodiyorit, beril, forsterit, spodmen, ampligonit,
nefelinli siyenit, granatlar, apatit, mika, lityum minerali
perlit, bazalt, pmis,
pmisit
Kuvars, emerald, safir, beril, fluorit,
Damar ve magnezit, kriyolit, rutil, lazurit, mika,
ornatm barit
Grafit, sleyt, Elmas, asbest, talk
Metamorfik mermer
Kum ve akl, Potasyum minerali, sodyum minerali,
kumta, diyatomit, kkrt, boratlar, nitratlar
Sedimanter kil, jips, evaporitler,
fosfat, kireta,
dolomit
 1.4. Endstriyel Hammaddelerin
Oluumu
1.4.1. Magmatik Yataklar:

Btn magmatik kayalar, karbonatitler, likit-magmatik, pegmatitik,

kontakt-metazomatik, hidrotermal veya volkanik yataklar bazaltik
veya granitik bileimli magmann kristallemesi ve farkllamas
sonucu ortaya kmaktadr.

Levha tektonii teorisi ile aklanan ve st manto malzemesinin bazik

bir magma tretmesinden granitik bir magmann kristallemesine
kadar geen btn magmatik prosesler endstriyel hammadde
olarak nem tayan kaya ve yataklarn oluumuna imkan
vermektedir.
 1.4.1.1. Erken Magmatik Evre Yataklar

Gabroyik bileimli bir magmadan ilk olarak olivin, kromit ve manyetit

kristalleri oluur ve bunlar arlklarndan dolay dibe ker. Daha sonra ojit,
demir slfidler ve bazik feldispatlar, bunu takip eden hornblend, biyotit
ve orta asidik feldispatlar kristalleir. En son olarak ise asidik
feldispatlar, muskovit ve kuvars oluur.

Gabroyik bileimli magma eriyii, bazik bileenlerin bnyesinden srayla

ayrlmas sonucu nce diyoritik, daha sonrada granitik karakter kazanr.
Silikat minerallerinin kristallemesi tamamlandktan sonra geriye artk sulu
zeltiler kalr. Bu yolla erken magmatik evre endstriyel hammadde
yataklar oluur.

Endstriyel hammadde olarak erken magmatik evrede elmas, grafit,

forsterit, korund, granat, apatit-manyetit, apatit-nefelin, uranyum,
zirkon, beddeyelit gibi minerallerin yataklar olumaktadr. Ayrca, bata
granitoyidler, andezit, bazalt ve nefelinli siyenitler olmak zere
magmatik kayalarn pek ou yap malzemesi ve dolgu maddesi olarak
deerlendirilmektedir.
 1.4.1.2. Pegmatitler
Magmann devam eden kristallemesi esnasnda kimyasal bakmdan
farkllamasnn sonucu olarak pegmatitler ortaya kmtr.
Pegmatit damarlar genellikle mercek ve stok eklindedir. Damar
kalnlklar santimetreden yzlerce metreye kadar deiir. Damar
uzunluklar ise birka metreden 1-1,5 km arasndadr.
Pegmatitler feldispat, mika, spodmen, lepidolit, ampligonit, beril,
kristal kuvars, apatit, kriyolit, emerald, granatlar, lazurit, rutil, safir,
yakut, spinel, topaz, turmalin, andaluzit, zirkon, beddeyelit, nadir
toprak elementleri, zeolit gibi pek ok endstriyel hammaddenin
kaynadr.
Granitik pegmatitler iin F, B, Li, Be ve W, ender bulunan gabroyik
pegmatitler iin Cl, P, Ti ve Cu elementleri karakteristiktir. Nefelinli siyenit
pegmattler ise zengin olarak P, F, Zr, Ce ve Nb bulunur.
 1.4.1.3. Skarnlar ve Skarnoidler

Skarn yataklarnn kkeni, bir magmatik sokulumdan kan hidrotermal

zeltilerin ve scakln etkisi ile komu kayalarla magma kontaktnda ve
kontaktn yaknnda meydana gelen metazomatik deiikliklere
balanmaktadr.
Bir magmatik sokuluma komu kayalar uzun sre (en az birka bin yl)
6000Cn zerinde bir scakln etkisinde kaldklar zaman eyller
rekristalize olarak hornfelse, kumtalar kuvarsite ve kiretalar
mermere dnmektedir.
Skarnlarda Ca, Mg, Fe ve Mnn silikatl, borlu, klorlu ve fluorlu mineralleri
bulunur. Granatlar (grossular, andradit), piroksenler (diyopsit,
hedenberjit, volastonit), amfiboller (tremolit, aktinolit), epidot, zoisit,
feldispatlar (albit, anortit, adularya), mikalar, kloritler, forsterit ve
skapolit skarnlarn ana mineralleridir. Kristaller genellikle iri tanelidir ve
bantl yaplar gsterir.
Skarnlar endstriyel hammadde yataklarnn oluumunda ok nemli bir yer
tutar. Bunlarn banda beril, bor mineralleri, volastonit, pirit, apatiti,
grafit, asbest ve talk gelmektedir
1.4.1.4. Karbonatitler

Karbonatitler, Ca- ve Mg-karbonat bileiminde olan ve biim, konum

ve yap bakmndan sokulum kayalarna benzeyen kayalardr.

Karbonatitler metalik olmayan minerallerden apatit, flourit, flogopit

ve vermiklit ile Nb, Ta, Th, Sn, U, nadir topraklar, Zr, V, Ba, Sr
gibi elementlerin minerallerini bulundurmaktadr. Karbonatit ktleleri
kendisi de kristal kalsit, yap ta veya kire hammaddesi olarak
deerlendirilebilmektedir.
 1.4.1.5. Hidrotermal Yataklar

Katatermal evrede; apatit, floopit ve grafit,

Mezotermal evrede; barit, fluorit, viterit, magnezit, dolomit, talk
ve asbest,
Epitermel evrede; vermiklit ve kaolen
Ayrca kuvars, kristal kalsit, slestin,bentonit, sepiyolit,
emerald, jasp, topaz, turmalin, azurit, malahit, turkuvaz,
uranyumtoryum, beddeleyit ve zeolit gibi endstriyel
hammaddeler de hidrotermal srelerle zenginleerek yatak
oluturabilmektedir.
1.4.1.6. Volkanik Yataklar

Volkanik kayalar yzey ve yzeye yakn kesimlere kadar ykselen

magmann pskrme, akma veya baca kesimlerinde souyarak
kristallemesi ile olumaktadr.
Yap ve dolgu malzemesi olarak; bazalt ve diyabaz
Sva, kaplama ve hazr duvar malzemesi olarak; pmis, pmisit ve perlit
kullanlmaktadr.
Denizalt volkanizmas srasnda ortamn jeokimyasal karakteri deimekte,
barit ve slestin gibi hammaddelerin volkano-sedimanter yatak tipleri
olumaktadr.
Volkanik faaliyetler sarasnda deien iklim artlar ve yzey sularnn
bileimindeki deimeler, bor tuzlar magnezit ve sepiyolit gibi ayrma ile
oluan hammaddelerin yataklanmalarn hzlandrmaktadr.
En nemli hammadeler ise kkrt ve sassolit (saf borik asit, H3BO3)
yataklardr. Bunlar volkanizmann fmerol (su buhar, CO2, SO2, N2,
H3BO3) ve solfatlar (su buhar, H2S, SO2, CO2) safhalarnda olumaktadr.
 1.4.2. Yzey Ayrmasna Bal Yataklar
Yzey ayrmas sonucu sreleri ile ortaya kan endstriyel
hammadde yataklar yrenin iklim, jeomorfoloji ve hidrojeoloji zellikleri
etkisi altnda ana kayalarda meydana gelen deimeler sonucu olarak
geliirler.
Scak ve kurak iklimlerde oksidasyon fazla geliir, evoporit oluumu
fazladr.
Yer alt suyu derinlerde bulunur ve dolam ok yava olduundan
mekanik ayrtrma ve tanma hz ok dktr. PH deeri 7.5 9.5
arasnda, nispeten baziktir.
Montmorillonit, illit, vermiklit, klorit ve bunlarn karm kil
yataklar ortaya kar.
Yal iklimlerde kelme hz fazladr. Ortam asidiktir. PH 3.5 6.5
arasnda deimektedir.
Ayrma srelerine bal olarak kaolen, bentonit, rezidel kil
yataklar, tula ve kiremit topraklar, dier topraklar gibi
hammadde yataklar olumaktadr.
Rezidel ortam artlarnda zenginleen barit, slestin, kuvars, ss ta
gibi ayrmaya dayankl minerallerde bulunmaktadr.
 1.4.3. Sedimanter Kayalar

Bir ok sediman (kil, kum, akl v.s.), sedimanter kaya

(konglomera, kumta, kilta, eyl, diyatomit, kireta, dolomit vs.)
ve evaporitler (jips, anhidrit, kaya tuzu, potas tuzlar, bor tuzlar vs.)
endstriyel hammadde olarak deerlendirilmektedir.

eyl, turba, linyit, fosfat, kkrt, barit, slestin, tanm kaolinitik

killer, magnezit, uranyum, toryum gibi endstriyel hammaddeler de
sedimanter srelerde olumutur.
 1.4.4 - METAMORFK YATAKLAR

Metamorfizma, kayalarn deien basn ve scaklk artlarna uyum salamak iin

meydana getirdikleri deiime denir.
Metamorfizmada yap, doku ve mineralojik bileim deiir, ancak kayacn genel
kimyasal bileimi, su kayb dnda, deimez.
Metamorfk kkenli endstriyel hammaddeler kontakt-metamorfik ve rejyonal
metamorfk yataklar olmak zere ikiye ayrlmaktadr.
Metamorfizma srelerine bal olarak kkrtn ortaya kmas ve birikerek yatak
oluturmas mmkndr.
Bitml sedimanlarn kontakt veya rejyonal metamorfzmas ile grafit yataklar ortaya
kar. Laterit ve kaolen gibi Al'ca zengin kayalarn rekristalizasyonu ile korund,
andaluzit, sillimanit ve diten oluur. Fosfat kayas apatitli kayalara dnr.
Metamorfk oluumlu endstriyel minerallerden amorf masif grafitler yeil ist
fasiyesinde oluur. Diten, sillimanit, korund ve kristalli grafit yataklar amfibolit
fasiyesinde ortaya kar. Zmpara yataklar hem yeil ist, hem de amfibolit
fasiyesinde geliebilir. Granatlar granulit fasiyesinde durayldr. Elmas ise eklojit
fasiyesinde oluur.
 Tablo 3. Sedimanter Endstriyel Hammadeler Snflandrmas

Detritik yataklar Konglomera, Kil, eyi, kilta, kumta, kum,

kumtai, eyl, kiltai akl, elmas, korund, spinel,
amber vs.

Piroklastik Yataklar Tf, tfit, aglomera, Tf, perlit, pmis, pmisit.

Volkano-sedimanter Yataklar
Kimyasal-sedimanter Yataklar
Organik-sedimanter Yataklar
Kalnt Yataklar Lateritler
volkanik bre
Tf, tfit, aglomera Barit, slestin, kkrt, bor
tuzlan
Karbonatlar, Kireta, dolomit, jips,
evaporitler, demirli anhidrit, kaya tuzu, potas tuzu,
formasyonlar, fosfat nitratin, soda, sodyum slfat,
kayas bor tuzlan, kkrt, fosfat, barit,
slestin, magnezit, uranyum,
toryum vs.
Bitml eyi, turba, Bitml eyi, turba, linyit,
linyit, diyatomit diyatomit. kkrt, fosfat vs
Kaolen, bentonit, kil, okr, barit
vs
 1.5 - ENDSTRYEL HAMMADDELERN
ARANMASI
JEOFZK YNTEMLER

Bu yntemler, mineral ve kayalarn kendilerine has zelliklerinin belirlenerek bu

zelliklere sahip yer hacmini, dolaysyla aranan hammaddenin geometrisini ortaya
koymay amalar.
Uygulanan jeofizik yntemlerin banda jeoelektrik, magnetik, sismik, gravimetrik ve
nkleer metodlarla sondaj verilerinin deerlendirilmesi gelmektedir.

LABORATUVAR ALIMALARI

Hammaddelerin laboratuvar incelemeleri, birok teknolojik zelliklerinin

belirlenmesinin yansra oluum mekanizmalarnn aklanmasnda da ok nemli bir
yer tutmaktadr.
Laboratuvar incelemelerinin banda mikroskop almalar, mineralojik ve kimyasal
analiz metodlar gelmektedir
Baz endstriyel minerallerin
zenginletirilmesinde
kullanlan yntemler
A. Elle ayklama
B. Fralama
C. Ktk ykama
D. Eleme
E. Yuvarlama
F. Basnl ykama
G. Vakum
H. Yzdrme
I. Anafor
J. Sallama
K. Sallantl masa
L. Helezon
M. Kpkl yzdrme
N. Yala tutma
O. Elektrostatik
P. Elektromagnetik
Q. renk sralama
R. zme
S. Damtma
 2. ALUNIT
Alunit (ap) bir sulu potasyum-alminyum-slfat minerali
olup, yaygn alunitin kimyasal bileimi KAl(SO4)2(OH)6
eklindedir.
Teorik olarak kimyasal bileiminde % 11.4 K2O bulunur.
Ancak saf alunite ender rastlanr. Genellikle kil ve silis
tarafndan kirletilmitir.
Alminyumun yerini tamamen veya ksmen Fe, Cr, Mn,
Co, Ga, Ti, W, ir metallerinden biri alabilir.
Potasyumun yerine ise sodyum, sezyum, gm,
rubidyum, talyum veya lityum geebilir.
Saf alunitin rengi beyazdr. Gri veya pembemsi olanlar
da vardr.
Alunit, deerli bir potasyum kaynadr. Ayrca
alminyum slfat ve fosfat ieren gbrelerin retiminde
kullanlan nemli bir hammaddedir. Yksek AI2O3
ierii, alunitin ayn zamanda alminyum cevheri olarak
da deer kazanmasn salamaktadr.
 Alunitin imento retimi iin gerekli olan silisyum ve alminyum ierikleri de
kireta, dolomit, magnezit, barit ve viterit ile kartrlarak deiik
zelliklere sahip imento retimini mmkn klmaktadr.
Seramik sanayi ve refrakter malzeme retiminde de alunit giderek nem
kazanmaktadr (Krkolu, 1990). Kat, dericilikte, tekstil sanayiinde,
yangn sndrme aletlerinde, boya ve vernik retiminde, ehir sularnn
artlmasnda da alunitten faydalanlmaktadr (nem, 1996).
Dnya rezervlerinin nemli bir ksmnn srasyla Rusya, in, Avustralya,
Kore, Japonya, Fransa, talya, spanya, Macaristan, Trkiye ve Amerika
Birleik Devletleri'nde olduu bilinmektedir.
En byk alunit rezervi talya'daki Tolga yatandadr.
Trkiye'deki en byk yataklar ebinkarahisar (Giresun), Gediz (Ktahya)
ve Yeni Foa (zmir) yrelerinde bulunmaktadr (Tablo 4).
Yeni Foa'daki yataklar 13. yzylda ve dnyada ilk defa iletilmi
alunitlerdir.
Gnmzde sadece Gediz'de retim yaplmakta ve burada bir ap
fabrikas bulunmaktadr.
ebinkarahisar'daki alunit yatann tenoru % 7.5 K2O olup, 4 milyon ton
grnr (Knkolu, 1990) ve 4 milyon ton muhtemel (nem, 1996) rezerve
sahiptir.
 Tablo 4. Trkiye Alunit Rezervleri (bin ton)

Yatak Rezerv eidi Cevher

ebinkarahisar 8000 Gr +muh. Alunit
(Giresun)

Yeni Foa (zmir) 5000 Gr. + muh. Alunit

Gediz (Ktahya) 7200 Gr. + muh. Alunit

Mustafakemalpaa 10000 Alunitli Kaolin

(Bursa)

Altnta 1200 Alunitli Kaolin

Aksaray 1000 Alunitli Kaolin

Gevekseydi (Ktahya) 800 Alunitli Kaolin

Toplam 33200
 3 - ASBEST (AMYANT)

Asbest veya amyant terimleri endstride yksek scaklk ve kimyasal

etkilere kar dayankl btn mineraller iin kullanlmaktadr.
Jeolojik olarak ise kimyasal ve fiziksel zellikleri ile birbirinden
ayrlan, bklebilen ve salam lifler halinde bulunan bir grup
serpantin ve amfibol minerallerine asbest (amyant) ad
verilmektedir.
Mineralojik zelliklerine gre asbestin serpantin grubu krizotil ile,
amfibol grubu ise krokidolit, amozit, tremolit, aktinolit, ve antofllit ile
temsil edilmektedir.
 3.1- ASBEST YATAKLARININ OLUUMU

3.1.1- KRIZOTL ASBEST YATAKLARI

Dolomitlerin serpantinlemesi ile oluan krizotil asbest yataklar
Ultrabazik kayalarn serpantinlemesi ile oluan krizotil asbest
yataklar
Krizotil asbest damarcklar (veinlet)

3.1.2 - AMFIBOLT ASBEST YATAKLARI

Sodyumlu krokidolit (mavi asbest) ve magnezyumlu olan amosit bu
yataklarn ana asbest mineralleridir.
Oluumlar, hidrotermal zeltilerin ferrosilikat kayalarn
alterasyonunu salamalar ve sodyumca zenginletirmeleri ile
ilikilidir Oluum srasnda dinamo-metamorfizmann nemli rol
oynad sanlmaktadr.
Na ve Ca ultrabazik kayalardan, Fe ve Si sokulum kayalarndan
gelmektedir. Antofllit, tremolit ve aktinolit ise asit sokulumlarn
kontaktlarndaki ultrabazik kayalarn veya serpantinlerin
amfbolitlemesi, karbonatlamas veya talklamas ile oluurlar.
Dnya retiminin sadece % 5'i amfibol asbest yataklarndan
yaplmaktadr (Kuzvart, 1984).
 3.2 - ASBEST YATAKLARININ
PROSPEKSYONU
Ultrabazik kayalarn serpantinlemesi ve krizotil
oluumu srasnda bir miktar ikincil manyetit oluumu da
gerekletiinden jeofizik prospeksiyonlarnda manyetik
metod sonu vermektedir. Bunu yarma, sondaj ve dier
madencilik almalar izlemelidir.
Sondajlar maksimum 60 m olmaldr.
Alnan numunelerin teknolojik incelemelerinden sonra
sahann asbeste gre e-kalite erileri izilmeli ve
yatan geometrisi ortaya konulmaldr. Buna gre rezerv
hesaplamalar yaplmal ve fizibilite almalarna
geilmelidir.
Asbest lifleri anakayacnn iinde atlak ve boluklarnda
dolgu olarak bulunur.
Liflerin iinde bulunduu atlaa gre konumu bakmndan asbest yataklar
e ayrlr.

1. apraz lifli (Cross fbre)

2. Geme lifli (Slip fbre)
3. Ktle lifli (Mass fbre)

Asbestin iletme tenoru, asbest liflerinin kalitesine gre % 3 ile %

5 arasnda deimektedir.
Asbest genellikle ak iletme yntemiyle ocaktan alnr. kan
paralar blok byklnde olduundan bunlar krlr.
Lifleri iri kum ve tozlardan ayklamak iin eleme yaplr.
Sonra lifler emme (aspiratr) yntemi ile bir yerde toplanarak
ama ve snflandrmaya tabi tutulur.
 3.3 - ASBESTN KULLANIM ALANLARI
Krizotil tipi lifler : Bklme zelliine sahip ise iplik imalinde kullanlr.
Bu iplikten atee dayankl tekstil malzemeleri dokunur.
Tekstil tipi lifler : plik retimi, asbestli imento, fren balatalar, conta,
kat, elektrolitik diyagram ve izolasyon maddelerinin yapmnda
kullanlr.
imento asbesti lifleri : Asbestli imento, yer karolar, plastik tecrit
maddeleri, tutkal, boya, oluklu ve dz levha, macun, boru, mahya gibi
malzemelerin yapmnda, ate, ses ve manyetik izolasyon iin gemi ve
bina eperlerinde kullanlr.
Kat lifleri : Asbestli imento, oluklu veya dz levha, boru, pano,
kat, karton, fren ve debriyaj balatalar, plastik ve izolasyonlu prefabrik
bloklarnn yapmnda kullanlr.
Sva lifleri ve ksa lifler : Asbestli karton ve kat, izolasyonlu prefabrik
bloklar, kaynak ubuu klflar, cam macunu, plastik, boya ve yol
levhalarnda dolgu maddesi olarak tketilmektedir.
Asbestin bnyesinde magnezit bulunmas atee kar direnci, kalsit ve
brusit bulunmas ise salaml ve kimyasal etkilere kar direnci
azaltmaktadr.
Asbestin kalitesini belirlemek iin Quebec standart testi (QST), Bauer -
McNett testi, ykama, yzey alan tesbiti, ya hacim, diren birimi,
fltrasyon, magnetizma, elek analizi, renk analizi gibi birok test
uygulanmaktadr.
 3.4 - DNYA ASBEST YATAKLARI VE RETM
Kanada'daki Quebec
Urallar'daki Bejenova, Latigorin,
Kicmboven
Sibirya'daki Molodejnova, Yavhey
Endonezya'daki Shabani, Mashaba
Kanada'daki Thatform, Blacklake
Kbrs'taki Trodos
 3.5 - TRKYE ASBEST YATAKLARI VE RETM
Bursa - Orhaneli Blgesi: Stokwork tipi krizotil yataklarnn tenr % 9 -
10, lif uzunluu 3-12 mm, grnr rezervi 200 bin ton, muhtemel rezervi 200
bin ton'dur.
Sivas - Celalli - Beypnar Blgesi : Serpantinlemi peridotitlerin iindeki
tabular (levhams) krizotil asbest yatann tenr % 3 - 12, lif uzunluu 0.1
mm ile 3 cm, grnr rezervi 13 milyon ton'dur.
Erzincan - li Blgesi : Serpantinlemi harzburj itlerin iindeki stokvvork
tipi krizotil asbest yatann tenr % 2 - 5, lif uzunluu 1-10 mm, grnr
rezervi 5 000 ton, mmkn rezervi 11 000 ton'dur.
Hatay - Kzlda Blgesi : Serpantinlemi harzburjitlerin iindeki krizotil
asbest yatann grnr rezervi 1.6 milyon ton, muhtemel rezervi 2.2
milyon ton ve mmkn rezervi 1.3 milyon ton'dur.
Bunlarn dnda Urfa, Marmaris (Mula), Cumaay (Ar), Armutalan
(zmir), Amasya, Bitlis, abanz (ankr) ve Baykan-Destuni (Siirt)
(ztrk ve Sabaz, 1984) krizotil asbest yataklar bulunmaktadr.
Amfibol asbest yataklar ise Mihalicik (Eskiehir) (zkaya, 1976),
Pazaryeri (Bilecik) ve Eldeniz-Gkebelde (Uak) yrelerinde yeralmaktadr.
Trkiye'de olduka geni rezervler bulunmasna ramen, asbest retimi ok
snrl kalmaktadr. talebin % 70'i ithal edilmekte, yerli asbest ise bunun
yannda dolgu olarak kullanlmaktadr. retim kapasitesi 50 000 ton/yl olan
lkemizde 1982 ylnda 23 000 ton retim yaplm ve 55 000 ton asbest
ithal edilmitir (Kuu, 1991).
 4 - ASFALTLI KUM (ASFALTT)

Asfaltl kum, basit yntemlerle ayrlamayan hidrokarbon bileikleri ile

mentolanm kumtalarna denilmektedir.
Buradaki hidrokarbonlarn bileikleri bitmden meydana
gelmektedir. Taneler genellikle silistir.
Karbonat tanelerinin mentolanmas ile olumu asfaltl kum
yataklar da bulunmaktadr.
Hidrokarbon bileiklerinden dolay asfaltl kumlarn rengi siyah, yeil
ve kahverenginin deiik tonlar eklindedir.
 4.1 - ASFALTLI KUMLARIN OLUUMU
Asfaltl kumlarn imentosunu meydana getiren bitmn petrol art
olduu dnlmektedir.
Petrolden bitmn tremesi mekanizmas ise tartmaldr.
Bir gre gre, petroln g srasnda veya petrol kapanlarnn
paralanmas ile hafif uucu bileenler ortamdan uzaklarken geriye
kalan ar bileenler kum tanelerinin arasn doldurmaktadr.
Bilinen byk rezervli birok yatan 'ramtalarnn iinde dayk veya sili
eklinde bulunmas bu oluum mekanizmasna aell olarak
gsterilmektedir.
Dier bir gre gre de, delta ve tatl su kellerinin ude oluan
petroln bakteri faaliyetleri ile polimerize olarak ar hidrokarbon
bileiklerine dnmesi ve kumtalarn imentolamas ile asfaltl
kumlar olumaktadr.
Birok byk rezervli asfaltl kum yatann delta ve tatl su
enamlarnda olumu olmas bu teoriyi desteklemektedir.
 4.2 - ASFALTLI KUMLARIN KULLANIM ALANLARI
Asfaltl kumlarn esas kullanm alan yol kaplamalarnn hammaddesi
olan asfalt eldesidir.
Ayrca sentetik petrol eldesi iin asfaltl kumlardan faydalanma
almalar srmektedir.
Sentetik petrol retebilmek iin tenorun en az % 8 olmas gerekir.
Asfaltl kumdan nce distilasyon ve n hazrlama ile bitml ksm
ayrlr.
Daha sonra bitml ksm r-aiif bileenlerine ayrlarak akaryakt ve
kullanlabilir yan rnleri elde edilir.
Bileim olarak yakn olduundan asfaltl kumlardan kazanlan ham
hidrokarbonlar normal petrol rafinerisinde ilenebilmektedir.
 4.3 - DNYA ASFALTLI KUM YATAKLARI VE
RETM
Dnyann birok yerinde asfaltl kum yata bulunmaktadr.
Bilinen byk rezervli yataklar ise daha ok Kuzey Amerika ve
Avrupa ktalarnda toplanm durumdadr.
Dier blgelerde ise bu konuda yeterli alma yapld
sylenemez.
Bilinen yataklarn toplam rezervi 915 milyar varil + 124 milyar ton
ham petrole edeerdir.
Dnya ham petrol rezervleri ise 65 milyar ton kadardr.
 4.4 - TRKYE ASFALTLI KUM YATAKLARI

En byk yataklar Siirt, Mardin ve Smak il snrlan iinde

bulunmaktadr.
Ayrca Dinar (Afyon), Bergama (zmir), Gediz (Ktahya) ve Finike
(Antalya) yrelerinde henz detay etdleri yaplmam yataklar yer
almaktadr.
Smak yataklarnn zengin ksmlar rt kayalarnn iinde damarlar
eklindedir.
Toplam rezerv 34 milyon ton'dan fazladr. Is deeri 3000 - 5600
kcal/kg arasndadr.
Damarlar nemli miktarlarda Ni, Mo, Ti ve U ihtiva etmektedir.
Trkiye'de henz sentetik petrol retimi iin asfaltl kumlardan
faydalanmak konusunda alma bulunmamaktadr.
Siirt, Smak ve Mardin illerinde yre halk asfaltl kumlar sobalarda
yakt olarak kullanmaktadr.
 5 - AINDIRICILAR

Yksek Sertlikteki Andrclar : Elmas, korund,

zmpara, stavrolit vb.
Orta Sertlikteki Andrclar :
a - Silis Grubu : akmakta, kalsedon, flint, novakulit,
kuvars, kuvarsit, kumta vb.
b - Dier Kayalar ve Mineraller : Killi kireta, bazalt,
feldispat, granit, mikaist, perlit, pomza, konglomeratik
kuvars vb.
Dk Sertlikteki Andrclar : Apatit, kalsit, dolomit,
kireta, tebeir, kil, talk, diyatomit (tripoli),
demiroksitler, eyi vb.
 6 - BARIT
Barit, BaSO4 bileiminde bir mineraldir.
Saf halde iken % 65.7 BaO ve % 34.3 SO3 ierir. Opak
veya yan effaf grntedir.
Rengi, genellikle beyazdr. Bileimine giren demirden
dolay krmz ve kahverengi, karbonlu bileiklerden dolay
krmz, siyah, san veya mavi renk alabilir.
ounlukla cams veya yalms parlaklktadr. Bazal
yzeyleri inci parlakl verebilir.
Barit, metalik olmayan mineraller arasnda en ar olandr.
zgl arl yaklak 4.5 gr/cm3, sertlii 2.5 - 3.5
arasndadr.
ak ile kolayca izilebilir.
Barit kalsitten zgl arl ve seyreltik HCl'de
kprmemesi, kuvarstan dk sertlii ve kolay krlganl
ile ayrlr.
izgi rengi beyazdr.
 6.1 -BART YATAKLARININ OLUUMU

EKSALATF-SEDMANTER BARIT YATAKLARI

HDROTERMAL-SEDMANTER BART YATAKLARI
HDROTERMAL BART YATAKLARI
REZDEL BART YATAKLARI
LATERAL-SEGREGASYON TP BART YATAKLARI
SEDMANTER BART YATAKLARI
DIGER TIP BARIT YATAKLARI
 6.2 - BARTN KULLANIM ALANLARI

Sondaj sektr
Kimya sektr
Dolgu maddesi
Dier sektrler
6.3 DNYA BART YATAKLARI VE RETM
6.4 TRKYE BART YATAKLARI VE RETM
 7 - BAZALT VE DYABAZ
Bazalt ve diyabazlar plajiyoklas ve piroksen (ojit) ve
hiperstenden meydana gelir. Bazaltlar bnyelerinde az veya
ok volkanik cam bulundururlar (oulu, 1976).
Birim fiyatlar dk olduundan ocaklarn tketim alanlarna
yaknl (en fazla 10 - 15 km) byk nem tar. Ocaklardan
krma ta olarak kartlr. Krma ta eklinde yol
yarmalarnda veya duvar yapmnda kullanlr. Mcr
boyutunda krlarak kara yolu yapmnda ve barajlarda dolgu
maddesi, demir yolu balast, imento harc gibi alanlarda
tketilir.
Ayrca nkleer reaktrlerin duvarlarnda kullanlan imentoya
yksek younluklu har olarak katlr. Ocaklar elverili ise
diyabazlardan blok ta kartlarak granitle ayn alanlarda
tketilebilir.
Bazalt ve diyabazlarn younluu yapta olarak kullanlmas
iin uygundur.
 Trkiye'de bazalt ve diyabazlarn yaylm olduka fazladr.
Karayolu inaatlarnn hzlanmasna paralel olarak bu
kayalann iletilme ve pazarlarma hacmi de artmaktadr.
Diyarbakr, Elaz, Eskiehir, Gaziantep, Kastamonu,
Kahramanmara, Divrii (Sivas), Muratlar (orlu - Tekirda),
Urfa, Van, Manisa, Toprakkale (Adana) ve Kzlcahamam
(Ankara) yrelerinde iletilen bazalt ve diyabazlar
bulunmaktadr.
1987 istatistiklerine gre Amerika Birleik Devletleri'nde yap
ta olarak iletilen kayalarn (4 milyar ton) ancak % 10'unu
bazalt ve diyabazlar meydana getirmektedir (nem, 1996).
Ayrca patlayc ile kolay paralanmalar, kimyasal ve mekanik
etkilere kar dayankl olmalar aranan zelliklerdir. Buna
kar rayoaktivite lmlerinin yaplmas, asbest gibi lifli
mineraller ve zeolit bulundurmamalar istenir.
 8 - BENTONIT

Kolloidal alminyum hidrosilikat olan bentonit byk bir

blm montmorillonit grubu kil minerallerinden olumu ve
genellikle baydellit ihtiva eden bir kayatr. Montmorillonit ve
baydellit oran % 85'in zerinde olan hammaddeler bentonit
olarak deerlendirilebilmektedir. Kalan ise feldispat, kuvars,
biyotit, piroksen, zirkon ve volkanik elemanlardan meydana
gelmektedir (D.P.T., 1992).
Bentonit yataklarnn ana minerali olan montmorillonit
feldispatlarn bazik ortamda ayrmas ile oluur. Bazik
volkanik kller, tfler, ofiyolitler ve bazik magmatikler
bentonit oluumu iin en uygun ana kayalardr.
Yzey alterasyonu ile birka metre kalnlnda ve rt
eklinde bentonit yataklarnn oluumu gerekleebilir.
Bazik ve ultrabazik kayalann iinde dolaan yzey ve
yeralt sular bazik karakter kazandklarndan bu kayalarn
bnyesindeki feldispatlar ayrtrarak bentonit yata
oluturur.
 Volkanik faaliyetler srasnda sularn snmas
ve volkanik kayalarn yaygnl zellikle st
Kretase ve Tersiyer'de pek ok bentonit
yatann ortaya kmasna sebep olmutur.
Pltonik kayalarla ilikili hidrotermal zeltiler
balangta asidik karakterlidir. Zamanla yan
kaya reaksiyonlar ile bazik zellik
kazanabilirler. Bu tip zeltilerle damar ekilli
bentonit yataklar olumaktadr.
Yzey alterasyonu, volkanik veya hidrotermal
yollarla oluan bentonitler anma ve tanma
olaylaryla tatl su havzalarnda depolanarak
sedimanter bentonitik kil yataklarn meydana
getirmektedir.
8.1. DNYA BENTONT REZERVLER VE RETM
 8.2. TRKYE BENTONT YATAKLARI VE RETM
Tablo 13. Trkiyedeki rezerv ve retim
Yatak Rezerv Kalite
Tokat-Resadiye-Akdomu 200000 iyi
Edirne-Enez 50000 yi
Ordu-Fatsa ve nye 50000 ?
Ankara-Kalecik-Hanl Ky 19000 yi
Giresun-Titebolu 4000 Kt
Konya-Salk 2400 ?
Artvin-Merkez-Derinky 800 ?
ankr-Eskipazar-Bapnar 800 yi
orum-Sungurlu-Mecitz 400 yi
Ankara-kesin-Beler Ky 240 yi
ankr-lgaz-Kzlibrik 200 yi
stanbul-ile-Kzlcaky 160 ?
ankr-Eldivan-Byk Hacbey 100 yi
Trabzon-Arakl-Arsin 60 yi
ankr-erke-Bayndr 43 yi
Konya-Sille 24 ?
TOPLAM 328427
 9 - BERL
Beril, Be3Al2Si6Oi8 bileiminde, cams veya yahms parlaklkta, mavi
veya yeilin eitli tonlarnda, saydam, yansaydam, bazen opak bir
mineraldir. Yeil renkli olanna zmrt denir ve ss ta olarak
kullanlr. Hegzagonal sistemde, 20-30 cm'ye varan uzam
kristaller halinde bulunur. Bazal dilinimleri ok belirgindir.
Teorik olarak % 14, fakat genellikle % 12 veya daha az
oranlarda BeO ierir.
Beril, berilyum metalinin tek ticari kaynadr. En nemli
kullanma alan bakr alamlardr. inko, nikel, alminyum
gibi metallerle de alamlar yaplr. Berilyum, ntron
yavalatcs ve yanstcs olarak atom enerjisi alanlarnda
tketilir. Roket ve uzay aralarnda hem yakt katks, hem de
motor ve buji paralarnn yapmnda kullanlr. Ayrca yarap
2.5 cm'den byk olan kristalleri ss ta olarak deerlendirilir
(Kuzvart, 1984).
Berilin esas kayna pegmatitlerdir. Ayrca tflerde, skarn
zonlarnda ve nefelin siyenitlerde berilyum oran daha dk
olan beril mineralleri bulunabilir.
 Beril yataklarnn prospeksiyonunda, yankayalarnn
manyetik zellii ve berilyumdan yaylan gama nlarn
alglayan berilometrelerden faydalanlr.
Dnya beril rezervlerinin metalik berilyum eklinde en fazla
40 - 50 bin ton kadar olduu, bunun birka bin tonunun
pegmatitlere bal yataklarda, kalannn dier tip yataklarda
ve daha dk kalitede bulunduu tahmin edilmektedir. 1980
yl itibar ile Amerika Birleik Devletleri, Brezilya, Uganda,
Mozambik, Zimbabwe, Arjantin, Madagaskar ve Portekiz'de
toplam 2 500 ton beril retilmitir.
Bu retimin 1 800 ton'u Amerika Birleik Devletleri'nde
gereklemitir (Kuzvart, 1984). Dnya beril retimi 1990
ylnda 340 ton'a, 1991 ylnda 325 ton'a dmtr. retimde
ilk sray Amerika Birleik Devletleri, Rusya, in ve Brezilya
almaktadr. (Bureau of Mines, 1991).
Trkiye'de beril iletmesi ve potansiyeli hakknda yeterli bilgi
bulunmamaktadr.
 10 - BTML EYL
Istld zaman nemli miktarlarda organik ya elde edilebilen, genel
petrol zclerde zlmeyen ve bitm veya kerojen olarak
tanmlanan organik madde ihtiva eden ince taneli sedimanter
kayalara "bitml eyi", bunlarn metamorfizma geirmi ekline de
"bitml ist" denilmektedir. Ekonomik olarak petrol veya doal gaz
retmek iin yeterli kalitede olanlara ise "petroll eyi" terimi kullanlr.
Bitml eylleri meydana getiren organik ve inorganik maddeler birlikte
tanr ve kelirler. Organik bileenlerde alg kalntlar, iek tohumlan
ve polenler hemen her zaman grlr. Byk boyutlu bitki artklar,
molluskalar ve artropodalara yataklarda ender olarak rastlanr.
Bitml eyllerin rengi kahverengi, yeil veya krmz olabilmektedir.
zgl arlklar 1.75 - 2.25 gr/cm3 olup, bnyelerindeki uucu madde
oran arttka zgl arlklar da artmaktadr. Mineral bileenleri ok
deikendir.
Bitml eyllerden distilasyonla elde edilen hidrokarbonlarn arlka
oran % 4 -50 veya 10 - 150 galon/ton arasnda deiir. Uzun ve isli bir
alevle yanarlar.
Bitml eyllerin ierdikleri ana inorganik elementler Al, Ca, Fe, Mg, K,
Si ve Na'dur. Eser element olarak da B, Ba, Cr, Cu, Li, Mn, Ni, Pb, Rb,
Sr, Ti, V ve Zn bulundururlar.
 Bitml eyllerin organik materyalini oluturan ve
genel olarak kerojen ad verilen bileenin yaps
ok az bilinmektedir. Kerojen, yksek molekler
arla sahip C, H. O, N ve S'den olumu
kompleks bir hidrokarbondur. Bitml eyller
ierdikleri organik materyallerce belirlenen
litolojik gruba ayrlabilir;
1 - Karbonata zengin bitml eyller : Kalsit ve
dolomite zengin olup, organik bileenler
yataklarma srasnda bileime girmektedir.
2 - Silisli bitml eyller : Kuvars, feldispat, kil,
rt ve opal bakmndan zengin olan bu tip
yataklar kalite bakmndan dktrler.
3 - Cannel bitml eyller : Organik madde miktar
ok yksektir. Daha derin ve sakin ortamlarda
oluurlar. Kaliteleri yksektir.
10.2 - DNYA BTML EYL REZERVLER VE RETM

Tablo 14. Dnyadaki Bitml eyl Rezervleri

lke Rezerv

A.B.D 165000

Brezilya 50000

Belika Kongosu 11000

Kanada 5000

talya 5000

Rusya(Estonya dahil) 3500

Tayland 2500

in 700

sve 410

Dier 150000

Toplam 397710
10.5 - TRKYE BTML EYL YATAKLARI

Tablo 15. Trkiyedeki Bitml eyl Yataklar

 11-BOR TUZLARI

En yaygn bulunan bor tuzu mineralleri kolemanit, boraks,

leksit, kernit, pandermit, hidroborasit ve inyoittir.
Bunlardan baka meyerhofferit, terait, probertit, tinkalkonit,
iderborit (sassolit), inderit, kurnakovit, tunellit, havlit, terujit,
kahnit gibi minerallerine ska rastlanr.
Boraks, dierlerine gre daha yaygn olduu ve daha geni
kullanm alan bulunduu iin, ticarette ve madencilikte "bor
tuzu" veya "borat" anlamnda "boraks" terimi kullanlmaktadr.
Boraks (tinkal) ve kernit suda erir. leksit, kolemanit, pandermit
ve iderborit erimez.
 11.1- BOR MNERALLER

Hidroborasit Ca2B6O115H2O
Pandermit CaB10O107H2O
Kernit Na2B2O44H2O
leksit NaCaB5O8H2O
Kolemanit Ca2B6O115H2O
Boraks Na2B6O710H2O
11.2- DNYA BOR TUZU REZERVLER VE RETM

Tablo.16. Dnya Bor Rezervleri ve retimi

11.3- TRKYE BOR TUZU YATAKLARI VE RETM
 12 - DIYATOMIT
Diyatomit, esas olarak diyatome kabuklarnn birikmesi ile
olumu, SiO2.nH2O bileimli, hafif ve kolay ufalanabilen bir
kayatr.
Tripolit ise piyasada zaman zaman diyatomit ile ayn anlama
gelmekte ve ayn yerlerde kullanlmaktadr. Ancak tripolit
anorganik kkenli, ok ince taneli kuvars pelletlerinden
meydana gelen, andrc olarak deerlendirilen hafif bir
malzemedir.
Diyatomeler daha ok volkanik faaliyetlerin youn olduu
blgelerde, tatl veya az tuzlu gllerde ve deniz sularnda
yaayan, tek hcreli, mikroskobik boyutta, silis kabuklu,
esmer bir yosun eididir.
Organizma ld zaman bir tortu halinde ker ve yumuak
ksm ryerek kaybolur. Bylece silisli kabuklan birikir ve
talaarak diyatomit yataklarn meydana getirir. ok aktif
diyatome blgelerinde bile yllk kelti kalnl birka
milimetre kadardr. st Kretase, Tersiyer ve Kuvaterner
diyatomit yataklarnn en yaygn ortaya kt evrelerdir.
En verimli yataklar Miyosen yaldr (D.P.T., 1991).
 Tablo 17. Diyatomit eitleri ve bileimleri

Bileim Doal Kalsine Flaks

SiO2 87,3 92,7 93,5
Al2O3 3,2 2,5 1,1
Fe2O3 2,0 1,8 1,1
CaO 1,1 0,7 0,7
Na2O 0,5 0,9 2,1
MgO 0,5 0,4 0,2
K2O 0,4 0,3 0,2
Ate Zaiyat 4,4 0,5 0,5
 12.1 - DNYA DYATOMT REZERVLER VE RETM

Tablo 18. (bin ton)

lke retim tketim
1973 1980 1991 1995 1987
A.B.D 552 625 621 613 698
Rusya 390 450 250 120 225
Fransa 200 220 250 250 231
ekoslovakya 70 63 12 ? 173
Almanya 53 40 250 52 145
Romaya 3 40 250 14 573
Dier lkeler 450 650 725 394 237
Toplam 1518 2188 2282 1443 2282
 12.2 - TRKYE DYATOMT YATAKLARI VE RETM
Trkiye'de ok eski zamanlardan beri "moskof topra" olarak
bilinen ve iletilen diyatomit olduka bol ve kaliteli yataklar
vermektedir. Ancak bunlarn rezerv ve iletilebilirlik durumlar
yeteri kadar incelenmemitir. Kayseri (Hrka), Erzurum (Tortum),
Nevehir, Nide, Ankara (Kzlcahamam ve Aya), ankr
(abanz, erke ve Orta), Afyon, Ktahya (Alayurt), Uak
(Kayal), Aydn (Karacasu), Denizli (Trkaz), Balkesir (Gnen)
ve Bursa (Orhaneli) yrelerinde nemli diyatomit oluumlarnn
varl bilinmektedir.
Erciyes ve Melendiz Dalan Neojen volkanizmalanna bal
diyatomit yataklar Aaksaray'dan Kayseri'ye kadar uzanmaktadr.
En byk diyatomit yata olan ve Kayseri'nin 30 km kuzeyinde
bulunan Hrka'da 70 milyon ton (grnr + muhtemel) iyi kalite
rezerv bulunmaktadr. Tabandaki aglomera ve tflerin zerinde
21 m kalnla varan diyatomitli seviye saf, tfl, killi ve karbonatl
olmak zere drt tipte cevher vermektedir (Sariz ve Nuholu,
1992).
Trkiye'de diyatomit retimi Trkiye eker Anonim irketi tarafndan
yaplmaktadr. 1983 yl itibar ile yllk retim 30 bin ton kadar olup, bunun 3
bin tonu eker erbetinin fltrasyonu iin ilenmi, 5 bin ton kadar ihra
edilmi, kalan ise i piyasada tketilmitir.
 13 - ELMAS
En sert mineral olmas en nemli zelliidir.
Mohs sertlik cetvelinde 10'uncu srada yeralan elmasn
sertlii 6'nc srada yeralan kuvarsn 10 katdr.
Bileimi saf halde iken C'dur. Bnyesinde Al, Si, Ca, Na ve
Fe bileiklerini % 0.01 ile % 5 arasnda bulundurabilir. I
krma (2.42) ve datma (2.41 mor tesi, 2.47 kzl tesi)
zelliklerinin yksek olmas, yksek parlaklk ve yanar-
dnerlii, kesilebilmesi ve parlatlabilmesi elmas kymetli
ta yapmaktadr.
Bilinen en byk elmas 1905 ylnda Gney Afrika
Cumhuriyeti'ndeki Cullins yatanda bulunan 16 x 6.5 x 5
cm3 (3106 karat; 1 karat = 200 mg) ebatlarndaki kristaldir
(D.P.T., 1991).
13.1 - DNYA ELMAS REZERVLER VE RETM

Dnya elmas rezerleri ve retimi, iletmeci

kurulular tarafindan gerek deerler genellikle
sakland iin, kesin olarak bilinmemektedir.
Amerika Birleik Devletleri leri Maden
Dairesi tarafndan yaynlanan verilere gre 1991
yl itibar ile dnya rezervlerinin toplam 3 milyar
karat kadardr ve yllk retim 50 bin karat
civarnda seyretmektedir
Tablo 20. Dnya Elmas Rezervleri
 14 - EVAPORITLER
Evaporitler, buharlamann etkisi altnda kimyasal sedimantasyon ile oluan
jips, anhidrit, kaya tuzu, potasyum nitrat, sodyum slfat, boraks gibi tuz
yataklarn ihtiva etmektedir. Bunlar, karalardan tuz elemanlar ile beslenen
kapal veya ksmen kapal denizel veya karasal havzalarda birikmektedir.
Tuzlarn kelerek konsantre olduu yerler scak ve kuru iklimin hkm
srd l blgelerindeki lagnler, litoral havzalar, bataklklar ve ak
denizlerden eiklerle ayrlm, az derin kapal havzalardr. Bu tip ortamlara
Kuzey Amerika'daki lagnlerde, ldeniz ve Hazar Denizi gibi kesimlerde
aktel olarak rastlanmaktadr (Ayan, 1974).
Evaporitleri sabka (sabkha) yataklar ve basenal yataklar olarak ikiye
ayrmak mmkndr.
Sabka yataklar gl veya denizlerin kylarndaki dzlklerde veya l
alanlarnda takn veya yamurlu dnemlerin ardndan balayan kurak
dnemlerde buharlama ile yzeye doru hareket eden yeralt suyunun
tabandan zd malzemeyi yzey veya yzeye yakn kesimlerde
keltmesi ile olumaktadrlar. Hemen her zaman evaporitik havzalarn
bitiiinde yeraldklarndan onlarn bir kenar rn olarak ortaya kmakta ve
genellikle gerek basenal evaporitlerle yanal geili veya ardalanmal olarak
gzlenmektedirler. Dolaysyla sabka yataklar basenal evaporitlerden tam
olarak ayrmak mmkn deildir (Evans, 1993).
 Basenal evaporitler ise keldikleri suyun derinliine gre ikiye
ayrlabilir. S su evaporitleri masif veya ok kaln tabakal
olarak bulunurlar ve kilometrelerce yanal devamlla sahip
olabilirler. S su sedimanlaryla ardalanrlar. Derin su
evaporitleri de kilometrelerce yanal devamllk gsterebilirler.
Kalnlklar ise s su evaporitlerinden daha fazladr (yzlerce
metre). nce tabakal veya laminaldrlar. Slfat ve kaya tuzu
ardalanmalar yaygndr. ok kaln tuz seviyeleri (tuz devleri
veya aline giants) genellikle i havzalarda, daha ince tuz
seviyeleri ise rift ukurlarnda (Meksika Krfezi veya Kzl
Deniz'de olduu gibi) keldikleri dnlmektedir (Evans,
1993).

Tuz devlerinin oluumu iin iki model ileri srlmektedir. Kuruyan

havza modelinde periyodik yalar sonucu suyla kaplanan kapal bir
havzann kurak dnemlerde kurumas ile ince bir evaporit seviyesi
brakmas esasna dayanmaktadr. Bu durumda evaporitler karbonat,
slfat ve kloritlerle kuatlm olarak ortaya kar. kinci modelde ise
tuz devlerinin oluumu deniz veya gllerden bir eikle ayrlan yar
kapal havzaya zaman zaman dolan suyun buharlamas eklinde
aklanmaktadr. Bu durumda karbonat, slfat ve kioritler eikten
itibaren sralanm ekilde bulunurlar
 15 - FELDSPAT
Potasyum, sodyum ve kalsiyum almina silikat bileimli bir
mineral grubuna "feldispat" denilmektedir.
Rengi gri, pembe veya beyaz, sertlii 6 - 6.5. dilinimler
birbirine dik iki ynde mkemmeldir (Cornelius ve Hurlbut.
1982).
Alkali feldispatlar (K,Na)AlSi2O4 genel forml ile ifade
edilen ortoklas. mikroklin, sanidin, adularya ve anortoz ile
temsil edilmektedir.
Plajiyoklas kat eriyik serisi ise (Na,Ca)AlSi2O4 forml ile
temsil edilen albit, aligoklas, andezin. labrador, bitovnit ve
anortitten olumaktadr.
Ayrca kontakt-metamorfizma rn olarak ortaya kan ve
ender bulunan selsiyanit (BaAlSi2O4) ve hiyalofan (Ba,K)
AlSi;O4) gibi ar feldispatlar vardr (Sariz ve Nuholu,
1992).
 15.1 - FELDSPATIN KULLANIM ALANLARI
Oligoklasdan daha kalsik olan feldispatlarn hammadde
olarak az bulunmas, kullanma alannn snrl olmas
(sadece cam sanayii) ve ayn amala kullanlabilen
hammaddelere gre maliyetinin yksek olmas sebebiyle
ekonomik nemleri daha azdr.
Feldispatlann en nemli kullanma alan seramik
endstrisidir. Kaliteli porselen, ini, fayans ve tula
yapmnda, beyaz eyalarn emayelenmesinde, demir
levhalarn srlanmasnda tketilir. Bu endstride K-
feldispatlar daha ok tercih edilmektedir. Demiroksit, biyotit
ve turmalin gibi yabanc bileenlerce fakir olmas
istenmektedir.
Feldispatlarn dier nemli bir tketim alan cam sanayiidir.
arpmaya, bkmeye ve ani s deiimlerine kar dayankl
camlarn retiminde feldispattan faydalanlr. Dier camlarn
yapmnda da akkanl ve termal durayll artrmak iin
bir miktar feldispat katlr. Bunlarn dnda andrc tozlar
ve elektrod yapmnda feldispat kullanlmaktadr.
 Pegmatitlerde olduka byk rezervler veren
feldispat yataklar bulunmakta ve bu tip feldispatlarn
bileimi teknolojik zelliklere uymaktadr. Dier
taraftan feldispatlarla birlikte mika, turmalin, beril gibi
mineraller de kazanlabilmektedir. Buna karn,
pegmatitlerin oluumu olduka snrl ve iletmecilii
olduka zordur (Kuzvart, 1984).
Ticari olarak potasyum feldispatlarn en az % 10
K2O, sodyum feldispatlarn ise % 7 Na2O iermesi
gerekir. Feldispatlarn gri ve beyaz renkli olanlar
tercih edilir. Porselen sanayiinde kullanlan
feldispatlarn K2O miktar en az % 5, K20+Na20
oran en az % 8, Fe2O3 oram en fazla % 0.25,
TiO2+CaO+MgO miktar en fazla % 2 olmaldr.
Seramik sanayiinde ise K2O miktar en az % 8,
K20+Na20 oran en az % 10, Fe2O3 oran en fazla
% 1.5, TiO2+CaO+MgO miktar en fazla % 1.5 ve
nem miktarnn en fazla % 3.3 olmas istenir.
 15.2 - DNYA FELDSPAT REZERVLER VE RETM

Feldispat, pek ok yatakta byk rezervler vermektedir. Toplam

rezervin 1.25 milyar ton'u grnr olmak zere (nem, 1996) olduu
3 milyar ton olduu tahmin edilmektedir.
1980 yl itiban ile dnya retiminde ilk 10 sray alan lkelerin
toplam retimi 2.6 milyon ton'un zerindedir.
Bu lkelerin banda Amerika Birleik Devletleri, Almanya, Brezilya,
S.S.C.B. ve talya (170 bin ton) gelmektedir (Kuzvart, 1984).
Ayn yllarda Trkiye'nin yllk retimi 100 bin ton civannda
gereklemitir (Kuu, 1991).
1991 ylnda ise dnya retimi 4.9 milyon ton olarak tahmin
edilmektedir (Bureau of Mines, 1991). 1.3 milyon ton retimle talya
ilk sray almaktadr.
 15.3 - TRKYE FELDSPAT YATAKLARI VE RETM

Trkiye'de iletilen yataklarn nemli bir blm Aydn, Ktahya. Bilecik,

Manisa, Sivas ve anakkale illerinde yeralmaktadr. Ayrca Bursa -
Orhaneli'nde nefelin-syenitlerde 25 milyon ton, Bilecik'te 50 milyon ton
orta kalite, Krehir masifinde, Artvin evresinde, Bitlis masifinde, Kayseri
- Yahkavak"da da feldispat rezervleri bilinmektedir.
Trkiye'de yllk feldispat tketimi 100 000 ton kadardr (Saniz ve
Nuholu, 1992). yi kalite cevher ak ocaklarda iletilmekte ve
teknolojiden uzak, elle ayklama ile feldispat kazanlmaktadr. Toplam
retim miktar tam belirlenememektedir. Ancak 1993 yl verilerine gre
yaklak 60 000 ton'u K-feldispat olmak zere toplam 560 000 ton yllk
feldispat retimi gereklemitir.
Simav'n 36 km kuzeyinde bulunan Klcky (Daard) feldispatlar
Akda masifinin iinde yeralmaktadr. D-B dorultulu birok damardan
meydana gelmektedir. ine - Sarksk yataklar ise Menderes masifinin
almandin - amfibolit fasiyesinde metamorfizma ile ortaya km olan
gzl gnayslarn iinde gzlenmektedir.
1995 yl itibar ile 400 000 ton'u ham olmak zere 750 000 ton kadar
feldispat ihracat yaplm, buna karlk ithalat 10 000 ton olarak
gereklemitir. Feldispat piyasasnn gittike canllk kazanaca ve
ihracat imknlarnn artaca beklenmektedir (nem, 1996).
 16 - FLUORT
Fluorit (fluorspar) CaF2 bileiminde, saydam veya yarsaydam. sar, yeil,
mor, mavi, krmz, kahverengi veya renksiz bir mineraldir. Yeil renkli
olanlarna klorofon denir. Fluorit en fazla renk eitliliine sahip
minerallerden biridir. Sertlii 4, younluu 3.2 gr/cm3'tr. Daha ok kbik,
bazen oktahedral kristaller oluturur. Oktahedral yzeylere paralel dilinimleri
mkemmeldir. Tane ymlar, bantl yaplar ve kabuk yaplar fluorit
yataklarnda yaygndr.
Fluoritin kafes yapsna giren Be, Hg, Nb, Ta, Sr, Th, Zr gibi baz yabanc
element iyonlar, fluorit yataklarnn jenetik yorumunda kriter olarak
kullanlabilmektedir.
Berilyum, yksek scaklkl post-magmatik srelerin tipik elementlerinden
biri olduundan yatan yksek scaklkl bir oluuma sahip olduunu
gsterir. Cva, dk scaklkl fluorit yataklarna benzer artlarda yatak
oluturan bir element olduundan, fluoritin kafes yapsna girmesi
durumunda yatan dk scaklkl hdrotermal oluuma sahip olduu
sylenebilir. Niyobiyum, tantal ve skandiyum, berilyum gibi yksek scaklkl
post-magmatik srelerle ilikili olarak bulunurlar. Dolaysyla bu
elementlerden birinin fluoritin kafes yapsna girmesi, fluorit yatann yksek
scaklkl, zellikle alkalin kayalara bal post-magmatik srelerle ortaya
ktna iaret eder.
Stronsiyum, fluoritin oluum evrelerinin belirlenmesinde kullanlmaktadr. Alkali
magmatizma ve buna bal post-magmatik srelerin tipik elemenleri olan toryum ve
zirkonyum, fluorit yatann da benzer bir kkene sahip olduunu gsterebilir.
Bunlarn dnda demir, sodyum, mangan ve magnezyum gibi elementlerin de
fluoritin kafes yapsna girmesi durumunda jenetik yorumlarda kullanlabilmektedir
16.1 - FLUORT YATAKLARININ OLUUMU
Tablo 21. Fluorit yataklarnn jenetik snflandrlas ve parajenezi
16.4 - DNYA FLUORT REZERVLER VE RETM
Tablo 22. Dnya Flourit Rezervleri ve retimi (bin ton)
 17 - FOSFAT
Bitki ve hayvanlarn geliiminde karbonhidratlar kadar
nemli bir yere sahip olan fosfor organizmalarda onarc ve
dzenleyici bir etki yapar. Kemiklerin % 68'i trikalsiyum
fosfattr. Kemik klnde bu oran % 83'e kadar kar. Beyin
ve sinirlerin gelimesinde, hcrelerin yenilenmesinde,
metabolizma, fotosentez, kemik ve dilerin olumasnda ok
nemli rol oynar.
Tabiatta ok yaygn olarak bulunmasna ramen, ekonomik
yatak oluumlar bu kadar fazla deildir. Tm magmatik ve
sedimanter kayalarla sularn iinde bir miktar fosfat bileii
vardr. Tm kayalardaki ortalama oran ise % 0.1 - 0.2
arasndadr. 200 kadar mineral de % 1 'den fazla fosfat
iermektedir.
Fosfat kayas terimi, bir veya birka fosfat mineralince
zengin kayalar iin kullanlmakta ve daha ok ticari olarak,
sedimanter fosfat cevheri anlamna gelmektedir. Magmatik
kkenli fosfata ise apatit denilmektedir.
 Fosfatl kayalar genellikle kahverenklidir. Gri veya
yeil renkli olabilirler. D grnmleri kiretalarna
benzer. Kiretalarna gre genellikle daha yumuak
olup, taneli, bantl ve yumrulu yaplar daha yaygndr.
zgl arl 2.2 - 3.2 gr/cm3 arasndadr. Fosfat
kayasnda hemen her zaman balk dileri, kemikler
ve kavklar bulunur. Amonyum molibdat ile muamele
edildiinde sar bir kelti verir.
Fosfatn rn olarak allotropik ekli vardr.
Bunlardan beyaz fosfor zehirli ve ok aktif bir madde
olduundan su altnda ve karanlkta saklanr. Metalik
fosfor metalik parlaklkta ve siyah renkli olup, beyaz
fosforun 200 C scaklk ve 12 000 atm basn altnda
izabesi ile elde edilir. Krmz fosfor ise zehirleyici
deildir ve kibrit yapmnda kullanlr.
Tablo.23. Fosfatn kullanm alanlar
17.1 - DNYA FOSFAT YATAKLARI VE RETM

tablo 23. dnya fosfat rezervleri (milyon ton)

 17.8 - TRKYE FOSFAT YATAKLARI VE RETM
Trkiye'de, zellikle 1960 ylndan sonra yaplan prospeksiyon almalar
sonucunda en nemli fosfat yataklarnn Mardin, Gaziantep ve Hatay
illerinde topland, bunlarn dnda da 40'dan fazla fosfat zuhurunun
bulunduu belirlenmitir. En byk ve yksek tenrl fosfat yata
Mazda (Mardin) fosfatlardr. Ancak gnmzde burada iletme
yaplmamaktadr. Kilis yatanda % 12.2 P2O5 tenrl fosfat retimi
yaplmakta ve kartlan fosfat tldkten sonra gbre olarak
kullanlmaktadr.
Fosfat talebi gnden gne arttndan retim yetersiz kalmaktadr.
Trkiye'de yeterli ve kaliteli fosfat rezervleri bulunmasna ramen 1989 yl
itibar ile % 30 P2O5 tenrl 100 000 ton fosfat retimi yaplm, ayn yl
880 000 ton fosfat ithal edilerek 46 milyar lira (yaklak 33 milyon dolar)
para denmitir (Krkolu,1991).
Trkiye'nin en yal fosfat oluumu stanbul Karbonifer'inde belirlenmitir.
Tenoru % 15 P2O5 olmasna ramen ekonomik deildir. Yataan ve
Grdes civarlarnda Permiyen ve Mesozoyik yal kiretalarnn iinde,
Beikdz'nde (Trabzon) ise Eosen yal birimlerin iinde fosfat oluumlar
vardr. Sabunsuyu (Afin-Kahramanmara), Bozova (Urfa) ve Birecik
(Urfa), Besni - Tut (Adyaman), Heyik Tepe (Adyaman), Glba-Penbeyli
(Adyaman), Palanl (Adyaman), Yaylada (Hatay), Avnik (Bingl), Srn
- nald (Bitlis), Kkkuyu (Ayvack - Hakkari) ve Feke'de (Adana) nemli
fosfat oluumlarnn varl bilinmektedir. Bitlis masifinde grlen apatitli
manyetitlerin nemli olabilecei dnlmektedir (Sarkiz ve Nuholu,
1992)
 18 - GRAFT
Grafit elementer bir karbon minerali olup, hekzagonal
sistemde kristalleir ve mkemmel bazal dilinimleri
boyunca ince levhalara ayrlr. Dk basn
modifikasyonlar ise romboedriktir. Amorf halde de
bulunabilir.
Rengi, gri ve siyah, izgi rengi koyu gri veya parlak siyahtr.
Parlakl metaliktir. Toprams olanlar mat olabilir. En
ince partiklleri bile opaktr. Potasyumklorat ve nitrik asit ile
muamele edildii zaman altn sars renge dnr.
Genellikle tabular, bazen piramidal veya nsal dizilimli
taneler halindedir.
Sertlii 1-2 kadar olmasna karn (0001) ynne dik ynde
elmasn sertliine yaklar.
Younluu 2.23 gr/cm3'tr. Grafit optik negatif olup, krlma
indisi 1.9 - 2.1'dir.
Dokununca yalms izlenim verir.
Elektrik iletkenlii c-ekseni ynnde sfr olmasna karn
bu eksene dik ynlerde iyi bir iletkendir.
Isya kar ok dayankldr.
 18.1 - DNYA GRAFT REZERVLER VE RETM
Dnya grafit rezervlerinin 1991 yl verilerine gre 31 milyon ton'u grnr,
380 milyon ton'u potansiyel olmak zere 401 milyon ton kadardr. (Bureau
of Mines, 1991). Grnr rezervin 13 milyon ton'u kristalin 18 milyon ton'u
amorf grafit eklindedir (D.P.T. 1991). Bu rezervler balca Gney Kore,
Meksika, Madagaskar, Hindistan, Brezilya, Sri Lanka ve Avusturya'da
yeralmaktadr (Bureau of Mines, 1991). Kristalin grafitlerin byk bir
blm Avrupa ve Afrika ktalarnda, amorf grafitin byk bir blm
Avrupa ve Asya ktalarnda yeralmaktadr (D.P.T.,1991).
1940'l yllarda 200 000 ton olan yllk dnya grafit retimi artarak 1990
ylnda 715 000 ton, 1994 ylnda ise 718 000 ton olarak gereklemitir.
2000 ylnda retimin 820 000 ton ve yllk artn % 1.5 olmas
beklenmektedir (D.P.T., 1991 ve nem,1996).
Dnya grafit retiminin yaklak % 30'unu in (1994 yl itibar ile 320 000
ton) gerekletirmektedir. Dier nemli grafit reticisi lkeler srasyla;
Almanya, ekoslovakya, Brezilya, Hindistan, Gney Kore, Rusya,
Meksika ve Trkiye'dir (Kuzvart, 1984).
Dnyann en byk grafit tketicisi Amerika Birleik Devletleri'dir. Bu
lkenin 1987 yl tketimi 85 000 ton olup, dnya tketiminin % 13'
kadardr. Bunun % 20'si elik retiminde, % 30'u refrakter olarak, % 16's
dkm kalplarnda ve % 13' yalayc madde olarak gereklemitir
(Krkolu, 1990).
18.2 - TRKYE GRAFT YATAKLARI VE RETM

Trkiye'de mevcut birok grafit yatandan, dk tenrleri, corafik konumlan ve

retim teknolojisinin yetersizlii sebebiyle, ancak 5-6 tanesi ekonomiktir. Aynca gerek
bilinen yataklarda, gerekse dier blgelerde yeterli etd ve prospeksiyon almalar
yaplmadndan grafit potansiyeli hakknda doru bir tahminde bulunmak mmkn
deildir. Bilinen yataklarn tamam kriptokristalin (amorf) grafittir.
Rezerv ve tenrleri yaklak deerler olan grafit yataklarnn toplam rezervi 2.5 milyon
ton kadardr. 1983 yl retimi 3 000 ton, 1989 yl retimi 15 000 ton olarak
gereklemitir. Son 7 ylda retim 20 000 ton civarnda seyretmitir (nem, 1996).
retim Altnta (Ktahya) ve Tire (zmir) yataklanndaki % 60'a kadar karbon ieren
metaantrasitlerden yaplmaktadr.
1989 ylnda 20 000 ton olan tketimin 5 000 ton'u ithal edilmitir. 1995 ylnda ise 21
ton toz grafit ihracat ve 6 000 ton toz grafit ithalat gereklemitir. Yllk kristalli grafit
ithalat ise bir tondan daha azdr. Kurun kalem ucu ve dkm sanayiinde kullanlan
grafit ithal edilmektedir (nem, 1996). Dier alanlarda ise grafitin yan sra kmr
tozu ve petrol koku kullanlmaktadr.
 19 - GRANAT
Granat, A3B2(Si04) 3 genel forml ile temsil edilen bir mineral
grubuna verilen isimdir. Burada A'nn yerine Ca, Mg, Fe ve Mn; B'nin
yerine Al, Fe, Ti ve Cr geebilir.
Alminyumlu granatlar pirop, almandin, spessartin ve grossular,
demirli granatlar andradit, kromlu granatlar ise uvarovit ile temsil
edilmektedir.
Bunlar kbik sistemde kristalleirler.
Bileimlerine bal olarak sertlikleri 6.5 - 7.5 arasnda ve zgl
arlklar 3.5 - 4.3 gr/cm3 arasnda deiir.
Granat grubundaki minerallerin renkleri birbirinden farkldr.
Saydam veya yan saydam olan bu minerallerin izgi renkleri
beyazdr.
Granatlarn en nemli tketim alan andrclardr. Granatlarn ok
ince tlm taneleri bile keskin kelidir. Genellikle zmpara
kad olarak, aa ilerinde ise toz halinde kullanlr. Krmz renkli
olan pirop ss ta olarak deerlendirilir. Koyu krmz renkli ve
saydam almandin de ss ta endstrisinde kullanlr. Yeil renkli
andradite demantoyid veya Ural zmrt denir ve kymetli ta olarak
pazarlanr.
 Dnyann byk granat rezervlerine Amerika Birleik
Devletleri, Avustralya, in veHindistan sahiptir . En ok
granat tketen lke de Amerika Birleik Devletleri olup 50 bin
ton yllk tketimle dnya tketiminin % 40'n
gerekletirmektedir (nem, 1996).
Andrc granat retimi yaplan nemli yataklardan biri New
York'un (Amerika birleik Devletleri) Adirondack Dalan'nda
yeralmaktadr. Yatak, siyenitler tarafndan kesilen gabroik
kayalann kontaktnda ve metasomatik srelerle olumutur.
Cevherleme 100 m geniliinde ve 1500 m uzunluundaki
bir alan iinde gzlenmektedir. Ss ta olarak kullanlan
kaliteli almandin yataklar ise Hindistan, Seylan ve Brezilya'da
bulunmaktadr.
Trkiye'de eitli yerlerde granat mineralleri mevcut olmasna
ramen rezervleri bilinmemekte ve retim yaplmamaktadr.
 20 - GRANT
Granit, bileiminde % 10 - 40 arasnda kuvars, % 30 - 60
arasnda alkali feldispat, % 35'e kadar mika ve % 10 - 35
arasnda koyu renkli mineral bulunduran, ak renkli,
asidik bileimli derinlik kayalarna denir (oulu, 1976).
Piyasada granit, gnays, siyenit, kuvars monzonit,
granodiyorit, kuvarsl diyorit, diyorit gibi ak renkli
kayalara granit terimi ortak bir isim olarak kullanlrken,
gabro, diyabaz, anortozit ve piroksenitlere "siyah granit"
denilmektedir.
Tipik bir granitin zgl arl 2.6 - 2.8 gr/cm3, gerek
porozitesi % 0.4 - 1.5, basn mukavemeti 1 600 - 3 300
kg/cm2, anma mukavemeti 5-8 kg/cm3'tr. Sertlii ise
6.5 olarak kabul edilmelidir
Trkiye'deki yaylmlar olduka fazladr. Ancak bunlarn
hammadde olarak yeteri kadar aratrldklar ve
iletildikleri sylenemez. Granit iletmecilii daha ok
Bursa ve anakkale yrelerinde yaplmaktadr.
 Kapda granitleri Ocaklar Ky (Erdek-Balkesir) ve
Tavan Adas'nda iletilmektedir. Bunlar beyaz renkli ve
hornblendli granitlerdir. Kestanbol (Ezine-anakkale)
yresinde kartlan beyaz renkli, hornblendli granitler parke
ve bordur (kaldrm kenar) ta olarak, pembemsi renkli
porfiri granitler ise stun yapmnda kullanlmaktadr.
Hornblendli granit ve granodiyorit' zelliindeki Uluda ve
Armutlu Yarmadas (Bursa) granitlerinden parke ve bordur
ta yaplmaktadr. Bunlarn dnda Demirky (Istranca-
Tekirda), Sivrihisar (Eskiehir), Sancaktepe (Gebze-zmit),
atalca (stanbul), avuba (stanbul), Torul
(Gmhane), ebinkarahisar (Giresun), Rize, Krehir,
Sivas ve Kazda (Edremit-Bahkesir) yrelerinde iletilebilir
zelliklerde granit mostralar bulunmaktadr.
Gmhane'den Trabzon'a kadar uzanan aykara
masifinde muhtemelen Permiyen yal granitler ortaklasn
etkisiyle pembe renklidirler. Bu piyasada ok aranan bir
zelliktir. Ancak bunlarn ileri derecede altere olmu
olmalar blok iletmesi iin elverisiz hale getirmitir.
Trkiye'deki dier graitlerin hemen tamam gri renkli
olduundan dk kalite saylmaktadr.
 21 - JPS VE ANHIDRIT
Jips CaSO4.2H2O bileiminde, monoklinik sistemde beyaz ve
saydam kristaller veren, bir mineraldir. Kayac iin de ayn isim
kullanlr.
Sertlii 2, zgl arl 2.3 gr/cm3'tr. Seyreltilmi HCl'de
znr. nce toz halinde olanlarna "albatr veya albaster",
saydam ve mkemmel dilinimli olanlarna "selenit", lifsi ve cam
parlaklnda olanlarna "satenspar" denir. ilt ve killerle
kanm ve ksmen pekimi jipse "jipsit" ad verilir.
Selenit ve satenspar yaygn ve byk yataklar vermelerine
ramen ekonomik neme sahip deildir. Jipsit de ksmen
iletilebilir zelliktedir (Kuzvart, 1984).
Anhidrit CaSO4 bileiminde, ortorombik sistemde kristalleen,
genellikle beyaz agregatlar halinde bulunan bir mineraldir.
Sertlii 2'den biraz fazla, younluu 2.9 gr/cm3'tr. Seyreltik
HCl'de znmez, su alnca jipse dnr.
Kullanm Alanlar
Is yaltm
Nem dengeleme
Ses yaltm
Yangn geciktirme
Al yapmnda, Portland imento yapmnda
Gbre olarak, Boya Sanayinde, kimya sanayiinde
21.1 Dnyada ve Trkiye de Jips ve Anhidrit Yataklar
Dnya iletilebilir jips rezevlerinin toplamnn 2.6
milyar ton kadar olduu, bunun 800 milyon
ton'unun Amerika Birleik Devletleri'nde, 500
milyon ton'unun Kanada'da olduu bilinmektedir
(Bureau of Mines, 1991).
 Jips tketimi tamamen inaat sektrnn durumuna baldr. kinci
dnya savandan sonra jips tketimi ve mamul madde eitlerinde
byk art olmutur. 1980 yl itibar ile retimde ilk sray alan 10
lkenin toplam retimi 50 milyon ton kadardr (Kuzvart, 1984). 1991
ylnda ise dnya retimi 108 milyon ton olarak gereklemitir.
Bunun % 20'sini Amerika Birleik Devletleri, kalann srasyla
Kanada, ran, Fransa, Rusya, spanya, talya, ngiltere, Almanya,
Msr, in, Polonya, Tayland, Hindistan ve Meksika yapmtr
(Bureau of Mines, 1991).
Trkiye jips ve anhidrit yataklarnn rezervlerinin toplam (grnr +
muhtemel + mmkn) 3 milyar ton'un zerindedir.
Bu yataklarn balcalar ereflikohisar (Ankara), Bala (Ankara),
Polatl (Ankara), Beypazar (Ankara), ankr, orum, Eskiehir,
Aksaray, Ulukla (Nide), Ereli (Konya), Akale (Erzurum), Zara
(Sivas), Gemerek (Sivas), Erzincan, Kars, Gediz (Ktahya), Gemlik
(Bursa), Sarayky (Denizli), Sultanayn (Susurluk-Bahkesir) ve
Darende (Malatya) yrelerinde bulunmaktadr. 1983 yl itibar ile
toplam jips retimi 1 milyon ton civarnda olup, retimin yllara gre
nemli lde artt tahmin edilmektedir. retilen jipsin tamam i
piyasada tketilmektedir. Tketimde en byk pay % 68 oran ile
imento sanayii almaktadr.
Trkiye jips ve anhidrit bakmndan dnyann en zengin lkelerinden
biridir. Kalite de ok yksektir. Avrupa lkelerinde % 65 tenrl
jipsler deerlendirilirken Trkiye'de minimum iletme tenr % 85
kadardr. Yakn gelecekte yan rnlerinin ve piyasasnn hzla
ilerleme kaydedecei beklenmektedir.
 22 - KAOLEN
Kaolen yataklar % 40'dan daha fazla kaolinit bulunduran
kil oluumlarna denilmektedir.
Kaolinit, elektrik olarak ntrdr.
Su ile temas edince hafif negatif yklenir. Istld zaman
orta derecede bir plastisite kazanr ve isel srtnmesi
dier kil minerallerinden daha fazla olur.
zgl arl 2.6 - 2.7 gr/cm3'dr. 800 C'ta sertleir, 1000
C'a kadar stldnda mullite dnr, 1850 C scaklkta
erir.
Slfrik asitte tamamen znr. Kaynar K ve Na
eriyiinde znr.
Saf halde iken beyaz renklidir. Fe ve Mn bileikleri
tarafndan boyanr
22.1 DNYA ve TRKYE KAOLEN YATAKLARI VE RETM
Dnya kaolen rezervi hakknda yeterli istatistiki bilgi yoktur ve yataklar ok yaygn
olduundan birok lkede retim yaplmaktadr. 1985 yl verilerine gre toplam rezerv 14
milyar ton kadar olup, bunun 4 milyar ton'u Amerika Birleik Devletleri, 2.5 milyar ton'u
ngiltere ve 2 milyar ton'u Rusya'da bulunmaktadr (nem, 1996).
Bir milyon ton'un zerinde yllk retim yapan lkeler Amerika Birleik Devletleri, ngiltere,
Rusya, Hindistan, Fransa, Almanya, ekoslovakya, in, Japonya ve spanya'dr. Halen
porselen sanayiinin merkezi saylan in'in Kaoling Sradalarnda yzyllardan beri kaolen
iletilmektedir (Kuzvart, 1984). 1987 yl itibar ile yllk dnya kaolen retimi 23 milyon ton
kadardr (Knkolu, 1990). retimin % 39'u Amerika Birleik Devletleri, % 14' ngiltere, %
13' Rusya ve kalan dier lkeler tarafndan yaplmtr (Evans, 1993). 1994 ylnda toplam
dnya retimi 31 milyon ton'a kmtr. 1994"de Amerika Birleik Devletleri 8 milyon ton,
ek Cumhuriyeti 2.8 milyon ton, ngiltere 2.6 milyon ton, Gney Kore 2.6 milyon ton retim
yapmlardr (nem, 1996).
Trkiye'de literatre gemi 150'nin zerinde kaolen yata ve zuhuru bulunmaktadr.
Bunlarn yarsndan ounda iletme yaplm veya yaplmaktadr.
letilen yataklarn byk bir blm Marmara Blgesi ile Eskiehir, Uak ve Ktahya
illerinde yeralmaktadr.
Byk kaolen yataklar olarak Beykoz (stanbul), ile (stanbul) (Yeniyol, 1984), Arnavutky
(stanbul) (Gldiken, 1984), Kreky (Bilecik), Mustafakemalpaa (Bursa), Sndrg
(Balkesir), vrindi (Balkesir), Yenice (Balkesir), Karaayr (Uak), Dumanky (an-
anakkale), Mihalicik (Eskiehir), bal (Eskiehir), nye (Ordu), Ktahya, ankr, Bolu,
Amasra (Zonguldak), Devrek (Zonguldak), Konya, Afyon, Kayseri ve Nevehir'de bulunan
yataklar saylabilir (Seyhan, 1972).
Toplam rezerv 120 milyon ton'un zerindedir ve yardan fazlas seramik, boya ve kat
sanayilerinde kullanlabilecek kalitedir (Krkolu, 1990). Bu yataklarn toplam (grnr +
muhtemel) rezervleri 100 milyon ton, iletilebilir rezervlerinin toplam ise 36 milyon ton
kadardr.
 23 - KARBONDIYOKSIT
Karbondiyoksit (CO2) renksiz, kokusuz ve yanma zellii olmayan bir
gazdr.
zgl arl 1 atm basn ve 0 C scaklkta 1.964 kg/m3 olup havada
yaklak bir buuk kat daha ardr. Suda kolay znr, znm
halde iken eki bir tad verir. - 273 C ile + 33.1 C scaklklar arasnda
yeterli basn uyguland zaman sv hale dnr. Bu kritik scaklktan
daha yksek scaklklarda bu zellii kaybolur.
Her hangi bir basn altndaki sv karbondiyoksit serbest basnca
kavutuunda buharlaarak soumaya balar. Bylece bir ksm
uarken scaklk -56.8 C'ta dt zaman geri kalan sv beyaz renk
alarak donar. Bu ekilde oluan kat karbondiyoksite kuru buz denir.
Elde edilen bu kuru buz soutma ilerinde kullanlr.
Karbondiyoksit normal artlarda dayankl bir bileiktir. 800 C ta
oksijen atomlarndan birini kaybetmeye balar ve 1700 C ta tamamen
karbonmonoksite (CO) dnr.
 23.1 TRKYE KARBONDYOKST YATAKLARI VE
RETM
Trkiye'de ok yaygn bir linyit oluumu bulunduundan bu yataklarn evresindeki
rezervuar olabilecek formasyonlar da organik kkenli kabondiyoksit yataklar iin ok
elverilidir. Ayrca Gneydou Anadolu petrol sahas da ayn tip yataklar iin elverili
olup birok blgede rezerv belirleme almalar yaplm ve bir ksm iletmeye
almtr. Magmatik kkenli yataklar iin de Orta ve Dou Toroslarn gney zonu ile
Kuzey Anadolu fay zonu en mitli blgeleri oluturmaktadr.
Tekirda - amurlu sahasnda 1.5 milyar m3 rezerv belirlenmitir. Bunun 1.1 milyar
m3' iletilebilir durumdadr. 1985 ylnda retime balanm ve toplam 25 milyon m3
karbondiyoksit alnmtr (nem, 1996).
Siirt - Baykan sahasnda ayr formasyonun iinde toplam 13.4 milyar m3 rezerv
hesaplanm olup, bunun 10.5 milyar m3' iletilebilir rezervdir. 1996 ylna kadar 2.7
milyar m3 retim yaplmtr. Gnlk retim 1.2 milyon m3 kadardr (nem, 1996).
Nide - Bor, Samsun - Bafra, Bolu - Susuzknk, Denizli - Kzldere, Sivas, Kayseri,
Erzincan ve Elaz yrelerinde nemli rezervler bulunduu bilinmektedir. Bunlardan
bir ksmnda retim denemelerine balanmtr.
Karbondiyoksit Maden Kanunu kapsamnda olup arama ve iletme faaliyetleri buna
gre yaplmaktadr.
Doal karbondiyoksit yataklarndan yaplan retimin yansra deiik iletmelerde yan
rn olarak da kazanlmaktadr. Bunlarn banda kok kmr veya fuel-oil yaklmas
srasnda aa kan CO2'nin tutulmas, kiretalarndan kire eldesi srasnda veya
magnezitin kalsinasyonu ile oluan CO2'in yakalanmas, amonyak, azot ve gbre
fabrikalarnda kmr veya hidrokarbonlarn su ile muamelesiyle ortaya kan CO2'in
depolanmas ve alkol retici birimlerde mayalanma srasnda aa kan CO2 in yan
rn olarak elde edilmesidir. Bu kaynaklardan elde edilen yllk retimi 50 000 ton (25
milyon m3) olduu tahmin edilmektedir (nem, 1996).
 24 - KAYA TUZU
Saf halde iken NaCl bileimli halit mineralinden meydana gelen kaya tuzu,
genellikle dier evaporasyon rnleri ile deiik oranlarda karm halinde
bulunur. Halit, kbik sistemde kristalleir. Sertlii 2.5, zgl arl 2.1 -
2.5 gr/cm3'tr. 800.8 C scaklkta erir, 1412 C scaklkta kaynar. Masif,
taneli veya kompakt halde bulunur. Saydam veya yar saydamdr. Kolayca
ufalanabilir ve kokusuzdur. Saf halde iken % 40 Na, % 60 Cl'den meydana
gelir.
Kaya tuzu normalde renksizdir. Yabanc bileenlere gre beyaz, sar,
krmz, mavi veya mor renklerle boyanm olabilir. Kaya tuzu yataklar
genellikle % 90 - 98 orannda NaCl ierir. Safl bozan maddeler daha ok
CaSO4, CaCl2, MgCl2, Na2SO4 ve MgSO4 bileimli tuzlardr.
Ticari olarak deerlendirilen tuz yataklarnda kaya tuzu seviyelerinin
kalnl 1 m ile 3 000 m arasnda deimektedir. Genellikle eyi, dolomit,
anhidrit ve nadiren potasyum tuzlar ile beraber bulunur. letme
bakmndan en verimli yataklar tuz domlardr. Ayrca deniz sularndan,
gzenekli formasyonlarda kapanlanm tuzlu sulardan, tuz gllerinden ve
tuzlu su kaynaklarndan da kaya tuzu retimi yaplmaktadr
 24.1 - KAYA TUZU YATAKLARININ OLUUMU
Evaporasyon srasnda kimyasal kelme ile oluan tabakal kaya
tuzu yataklar daha ok epirojenik hareketlerle ortaya km
havzalarda veya kontinental grabenlerle ilikili byk kapal
denizlerde olumaktadr. Marn ve eyllerle ardalanmah olarak
bulunurlar. Yaylmlan birka yzbin km21yi geer.
Prekambriyen'den Tersiyer'e kadar her devirde bu tip kaya tuzu
yataklarna rastlanmaktadr. Silriyen, Permiyen ve Neojen paleo-
corafyas kaya tuzu oluumu iin daha uygundur.
Son yllarda birok eksikliklerinin olduu tartlan "bariyer" teorisi
tabakal tuz yataklarnn oluumunu aklamak iin en uygun
mekanizmadr. Bu teoriye gre volkanik, orojenik veya epirojenik
hareketler sonucu ak denizlerle irtibatl i denizler ortaya
kmaktadr.
denizler, ak denizden horst, antiklinal yaps veya metamorfik
zonlardan olumu bir bariyerle ayrlmaktadr. S olan i denizde
buharlama ile evaporitler kelmekte, bu srada bariyerden gelen
tuzlu sular malzeme takviyesi yapmaktadr. deniz tabannn yava
yava kmesi ile ok kaln tuz birikmeleri geliebilmektedir.
Bariyerin ortadan kalkmas ile tuz tabakalarnn zerini killi
sedimanlar rtmekte ve korunmasn salamaktadr. Bariyerin tekrar
canlanmas halinde yeni tuz tabakalar kelmekte, bylece
sedimanlarla ardalanan kaya tuzu yataklar olumaktadr
 24.1 - KAYA TUZU YATAKLARININ OLUUMU
Tabakal kaya tuzu yataklarnn zerinde biriken rt tabakalarnn
kalnlamas ile litostatik basn artmakta ve bylece tuzun zgl arl
da 0.1 - 0.2 gr/cm3 orannda ykselmektedir. Bu durumda kaya tuzu
plastik ve hareket kabiliyetine sahip bir zellik kazanmaktadr. Kaya tuzu
tabakalarnn altnda, kenarnda veya arasnda bulunan ince detritik
kayalar ve jipsli seviyeler de bunlarla birlikte sktklarndan bnye
sularn byk lde kaybetmektedir.
evre kayalarda hacim azalmas olmasna ramen tuz seviyelerinde
skma ile hacim klmemektedir. Kayalardan aa kan sular kaya
tuzunda nemli bir hacim art meydana getirmekte ve bu hacim artna
bal tansiyon kuvveti ile zerindeki rty yukar doru iterek tuz
domlarn oluturmaktadr.
Domlardaki tuzlar ok parlak ve saf olup, ok karmak kvrm yaps
gsterirler. Genellikle st ksmlarnda jips ve anhidritten oluan bir
apka bulunur.
Bunlardan baka, birok aktel lagn ve gllerde buharlama ile
kylarda kabuk eklinde, iletilebilir tuzlar birikmektedir. Bunlar genellikle
ince tabakaldr. Kil ve dier tuz minerali oranlar ok yksektir.
Dier taraftan denizler dnyann bitmez tkenmez tuz rezevlerini
meydana getirmektedir. Deniz sularnn tuzluluk dereceleri de corafk
konum, iklim ve tatl su karma miktarna gre deimektedir. Mesel
Baltk Denizi'nde 1 m3 suda 17 kg tuz bulunurken Kzldeniz'de bu oran
45 kg a kmaktadr
 24.2 - KAYA TUZUNUN KULLANIM ALANLARI
retilen kaya tuzunun % 95'inden fazlas kimya sanayiinde, %
3'nden daha az bir ksm sofra tuzu olarak kullanlmaktadr.
Kaya tuzu kimya sanayinin kmr, kireta ve kkrtle birlikte
drt ana hammaddesini oluturmaktadr. En fazla tketimi
kireta ile muamelesinden elde edilen Na2CO3 bileimli
"soda kl" yapmnda olmaktadr.
Bundan baka dier elementlerin klorr ve kloratlannn
retiminde, hidroklorik asit yapmnda da byk miktarlarda
kaya tuzu kullanlmaktadr. Ayrca, az miktarda metalik
sodyum eldesinde tketilmektedir.
Kimya sanayinin dnda kaya tuzu sabun ve boya yapmnda,
tekstil ve dericilikte, karayollarndaki toz ve buz kontrollerinde,
su tasfiyelerinde, metalrjide (alminyum kad imali, kpk
giderici, erimi metal koruyucu vs), soutucularda,
yiyeceklerde, et paketlemede, balk nakliyesinde, zeytincilikte
ve sofralarda kullanlmaktadr.
Ayrca kmrlerden kkrdn temizlenmesi, seramik yapm,
tarm ilalan, al yapm, zeolitlerin yeniden kullanlr hale
getirilmesi gibi alanlarda kaya tuzundan faydalanlmaktadr
 24.3 - DNYA KAYA TUZU REZERVLER VE RETM
Tabakal kaya tuzu yataklar ve tuz domlarnda milyarlarca ton rezerv bulunmaktadr.
Mesel, Teksas'ta (Amerika Birleik Devletleri) 6 000 m derinliinde bir tuz domu
belirlenmi ve 250 milyar ton'un zerinde rezervi olduu hesaplanmtr. Sadece bu
yatak dnya tuz tketimini 1 000 yldan fazla karlayabilecektir.
Dnya kaya tuzu retiminde ilk 14 sray paylaan lkelerin toplam yllk retimi 1980
yl itibar ile 150 milyon ton'dur. lk be sray Amerika Birleik Devletleri (37 milyon
ton), in (17 milyon ton), Rusya, Almanya ve Fransa paylamaktadr. retimde yllara
gre belirgin bir deiim yoktur. Ayn lkeler 1991 ylnda 160 milyon ton retim
yapm ve toplam dnya retimi 205 milyon ton olarak gereklemitir (Kuzvart,
1984). 1992 ylnda ise toplam retim 206 milyon ton'a ykselmitir.
Yzeye yakn tuz yataklarnn iletilmesinde en uygun yol ak iletmedir. rt
tabakalarnn kalnlndan veya sertliinden dolay dekapaj masraflarnn artmas
halinde yeralt iletmesine geilmelidir. Kaya tuzu gmelere kar ok dayankl
olduundan az tahkimatla byk hacimde tuz alnmas mmkndr ve kapal
iletmelerde tuz kayb % 10'u gemez.
Kaya tuzu yataklarnn iletilemeyecek kadar derinde olmas veya suda znmeyen
kirletici bileenlerce zengin olmas durumunda suni tuzlu su metodu ile retim yaplr.
Bu metodta tuz seviyesine kadar inen 20-35 cm apnda sondaj kuyular alr.
Sznty ve gmeyi nlemek iin sondajlara muhafaza borusu ve i borular taklr.
borudan basnl scak su verilir. boru ile muhafaza borusunun arasndan tuzlu su
yukar ekilir. Sondajlarn tabannda oluan boluklar birbiriyle irtibatl duruma gelirse
kuyularn birinden su verilerek dier kuyulardan ekilebilir
24.3 - DNYA KAYA TUZU REZERVLER VE RETM
Yzeye kan tuzlu su, havuzlarda
buharlatrlarak tuz elde edilir. Bu
metodla bir ton sudan ortalama 500
gr tuz retilir (Kuu, 1991).
Genel hatlar ile tuz retimi safhalar
ekil 19"de zetlenmitir.
Kaya tuzu fiyatlar pazara olan
uzakla gre deimektedir. 1990
yl itibar ile ortalama fiyatlar 2-5
$/ton arasnda deimektedir
(Krkolu, 1990). Dnya
piyasalarnda ise 1996 ylnda
tlm kaya tuzunun 15-20
ton'luk partiler halinde ngiltere'de
teslim art kaya tuzunun fiyat 34 -
50 $/ton olarak gereklemitir
(M.T.A., 1996).
 24.4 - TRKYE KAYA TUZU YATAKLARI VE
RETM
Trkiye kaya tuzu yataklarnn 1 003 milyon ton'u grnr, 813 milyon
ton'u muhtemel ve 1 469 milyon ton'u mmkn olmak zere toplam 3
285 milyon ton tuz rezervine sahip olduu bilinmektedir. Bunun 1 179
milyon ton'u ankr'da, 1 130 milyon ton'u Nevehir - Glehir'de, 766
milyon ton'u Yozgat - Sekili'de bulunmaktadr (nem, 1996).
Trkiye tuz retiminin % 28'i zmir - amalt'nda deniz suyundan, % 64'
Tuz Gl, Seyfe Gl (Krehir) ve Palas Gl'nden, kalan da kaya tuzu
yataklarndan yaplmaktadr.
Ayrca Trkiye'de ok sayda kaynak tuzlas bulunmakta olup, iletilen
39 kaynak tuzlasndan ylda 50 000 ton kaya tuzu elde edilmektedir.
Bu kaynak tuzlalarnn banda Erzurum'un Muhlis, Tatos, Akale,
Krmz, Mu'un Ak ve orum'un oul iletmeleri gelmektedir. 1983 yl
itibar ile Trkiye'de toplam kaya tuzu retimi 1.3 milyon ton olarak
gereklemi ve bunun 6 000 ton'u ihra edilmitir. 1993 ylnda ise 1.5
mrlyon ton retim yaplm 5 700 ton'u ihra edilmitir. Ayn yl 23 900
ton olan toplam ithalat 1995 ylnda 6 300 ton'a dmtr (nem,
1996).
 25 - KL, KL MNERALLER VE KL YATAKLARI

Kil kelimesi tane boyu ls, petrografik ve mineralojik bakmdan farkl

anlam tamaktadr. Tane boyu olarak 2 ile 0.2 mikron boyutundaki
partikller, petrografik olarak - kohezif topraklar, kohezyonlu malzeme veya
ok ince taneli sedimanter kayalar, mineralojik olarak da bir mineral grubu
anlamlarnda kullanlmaktadr.
Kil mineralleri kompleks alminyum hidrosilikatlar olup, alminyum, silis ve
suyun farkl ekillerdeki kompozisyonlarndan olumulardr. Saylar ok az
olan ve az bulunan birka kil mineralinin dnda tm kil mineralleri
monoklinik veya triklinik sistemde kristalleirler. Yap olarak kil minerallerinin
birou mikalara byk benzerlik gsterirler.
Killer slatlnca ok yumuar ve paralanmadan ekil deitirebilir, yani
plastik zellik kazanrlar. Bu sebeple elle veya aletlerle istenilen ekle
sokulabilirler. Tekrar kurutulduklarnda veya piirildiklerinde ok sertleirler,
suyu ve elektrii geirmedikleri gibi yksek scaklklara kar da dayankl
hale gelirler.
ster yerinde depolansn, isterse sedimantasyon ortamlarna tanarak
biriksin, kil yataklarnn oluumu kayalarn ayrmas ile ilikilidir
 25 - KL, KL MNERALLER VE KL YATAKLARI
Tabiatta ok yaygn olarak bulunan feldispatlar alterasyon srasnda nce
iyonlarna ayrlmaktadr. Bu ekilde ortaya kan eriyikten ortamn pH'na
gre AI2O3 / S1O2 oran deien alminyum hidrosilikatlar ortaya
kmaktadr.
Kaolinitin olumas iin ortamn pH deerinin 4 -5 ve arlk olarak AI2O3 /
S1O2 orannn 1/2 olmas,
montmorillonitin oluabilmesi iin ortamn pH'nn 8 - 9 ve A12O3 / SiO2
orannn 1/3 veya daha az olmas gerekmektedir.
Eer silis asidi peptizasyon ile erir ve uzaklarsa ortamda
alminyumhidroksit zenginleir ve boksit mineralleri oluur.
Suyun az olduu zamanlar boksit, fazla olduu zamanlar kaolinitin
oluumu daha kolaydr.
Killerin atee dayanklln dren oksitlerin zellikle humus asidi
tarafndan uzaklatrlmas sonucu refrakter killer, bunlarn ileri derecede
diyajenezi ile de iferton yataklar oluur (Seyhan, 1972).
Kil yataklar hemen her zaman birden fazla kil minerali ile temsil edilirler.
Bata kuvars, feldispat, karbonat mineralleri, jips ve ojganik materyaller
olmak zere kil d birok mineral ierirler (Evans, 1993). Halen
yrrlkteki 3213 sayl Maden Kanunu'nun 3382 sayl kanunla deitirilen
hkmne gre bir tan kil saylmas ve Maden Kanunu'na dahil olmas iin
A12O3 orannn en az % 30 olmas gerekmektedir. Aksi takdirde
Taocaklar Nizmnmesi kapsamna girmektedir
 25.1 - JENETK SINIFLANDIRMA
Kil minerallerinin hemen tamam ayrma rndr. Bir ksm
hidrotermal, bir ksm \uzey ayrmas ile ortaya karlar.
Bundan dolay jenetik snflamada kriter olarak killeri oluturan
kayalar ve killerin konumu alnmaktadr. Buna gre:
1 - Rezidel killer : eitli kayalarn kimyasal ayrmas ile
oluurlar. Bunlar kendi iinde iki ksma ayrlr:
i - Kaolenler : Feldispatlarn ayrma rndr.
ii- Krmz pien killer : Karbonatl kayalarn ayrma
rndr.
2 - Kolloidal killer : Volkanik kl ve tflerin ayrmalar ile
oluurlar.
3 - Tanm killer : Kayalarn ayrmas ile ortaya kan ve
eitli etkenlerle kelme ortamlarna tanarak depolanan
killerdir,
i- Sedimanter killer : Denizel veya glsel ortamlarda, takn
ovalarnda, hali ve deltalarda biriken killerdir,
ii - Buzul killeri
iii - Rzgr killeri

25.2 - MNERALOJK SINIFLANDIRMA
Killeri mineralojik snflandrmada, amorf killer ve kristalli killer olmak zere iki gruba ayrmak mmkndr.
Kristalli killer de tabaka yaplarna gre kendi arasnda be snfa ayrlr (Holeman, 1979).
1 - Amorf killer
Allofan (Yzey ayrmas rn)
2 - Kristalli Killer :
i - ki tabakal killer (kaolinit grubu)
Kaolinit (Yzey ayrmas rn)
Dikit (Hidrotermal ayrma rn)
Nakrit (Hidrotermal ayrma rn)
Anoksit (Hidrotermal ayrma rn)
Halloysit (Yzey ayrmas rn)
Endellit (Yzey ayrmas rn)
ii - Genileyen kafesli tabakal killer (montmorillonit grubu).
Montmorillonit (Hidrotermal ayrma rn) Nontronit (Hidrotermal ayrma
rn)
Saponit (Hidrotermal ayrma rn)
Baydellit (Hidrotermal ayrma rn)
Hektonit (Yzey aynmas rn)
Vermiklit (Yzey ayrmas rn)
iii - Genilemeyen kafes yapl tabakal killer (illit grubu)
llit (Yzey aynmas rn)
Profllit (Yzey ayrmas rn)
iv - Zincir yapl killer
Atapulgit (Yzey ayrmas rn)
Sepiyolit
v - Kark tabakal killer (klorit grubu)
 25.3 - KULLANIM ALANLARINA GRE SINIFLANDIRMA
Killer, kullanma alanlarna gre kaba bir snflandrma ile 6 gruba ayrmak
mmkndr:
1 - Kaolen
2 - Plastik killer
3 - Ate kili
4 - Saks kili
5 - Deme ve knk killeri
6 - Tula ve kiremit killeri
Kaolen (in kili) esas olarak kaolinitten oluur. Az miktarda kuvars,
mika, feldispat veya anatas bulundurur. Yksek kaliteli kaolenlerin
0.002 mm'den kk tane boyuna sahip ksm % 90'dan fazladr.
Plastiklik derecesi dk veya ortadr.
Plastik kaolenlerde zayf kristal ynlenmesi vardr. Deiik oranlarda
kivam feldispat, mika, illit ve bazen organik materyal bulundururlar.
Normal kaolstra daha ince tanelidirler. Plastiklik derecesi orta veya
yksektir.
Halloysitik killerde halloysite bir miktar kuvars, feldispat, mika ve
karbonnat mineralleri elik eder. Tane boylar plastik kaolenler
gibidir. Orta derecede plastiktirler.
 25.3 - KULLANIM ALANLARINA GRE
SINIFLANDIRMA
Seramik killeri kaolinit grubu minerallerinden olumakta ve en ok fayans,
seramik i yap eleman ve renkli malzeme retiminde kullanlmaktadr.
Seramik sanayiinde tketilecek kilin eit tane boyuna sahip ve ince
tlm olmas gerekir. Fayans kili, seramik kili, dkm kili ve kumlu
kil olarak drde ayrlrlar.
Ate kili veya refrakter killer yksek scaklktaki ilemlere dayankl
killerdir ve daha ok ar sanayi frnlarnn tulalarnn yapmnda
kullanlrlar. Kaolinit ile illit veya mika karmndan oluurlar. Bazen
kuvars bulunur. Yksek derecede plastiktirler. Fe2O3 oranlan ok
dk (% 0.7 - 3), A12O3 oranlan yksek (% 50 -70) olmaldr.
Balama kili, ate (amot) kili ve iferton olmak zere gruba ayrlr.

Balama killeri bnyelerinde bol miktarda organik madde bulundururlar.

1350 C scaklkta pier ve tarn rengi alrlar. Gri renkli olan balama
killerinin taban ksmlar demirce zengindir ve kmrl seviyelere gei
gsterirler. % 65 - 70 SiO2, % 28 - 35 AI2O3, % 3 - 5 Fe2O3 ihtiva
ederler. Kahverenkli balama killeri ise % 36- 41 A123, % 2 - 3
Fe2O3 ierirler ve ate kayplar fazladr.
 Ate (amot) killeri sakin gl ortamlarnda, suyun tabannda bulunan
feldispata zengin volkanik kayalarn ayrmasyla oluurlar. Volkanik
kayalarla ardalanmal ve mercekler halinde bulunurlar. Bu tip killerin
olumas iin ortamn pH'nn dk olmas ve ayrca Fe2O3, K2O, Na2O ve
CaO bileiklerinin uzaklaarak killere refrakter zellik kazandrmas iin
humik asit orannn yksek olmas gerekir. Genellikle ak bej, kuruni veya
ak kahve renklerinde olurlar.
Pime renkleri daha aktr. Plastik olmalar ve suda hemen dalmalar ile
tannrlar. Ate kayplan yksektir. Ana mineralleri kaolonit ve gibsittir.
Montmorrillonit, siderit ve dier karbonatlar bulunabilir ve bunlar kilin
kalitesini drrler
ifertonlar Karbonifer yal takmrleri ile ilikili killere verilen zel bir isimdir.
Kmr oluumu srasnda aa kan humus asidinin taban ve evre kayalardaki
feldispatlar ayrtrmas ile oluan killerin kmrn olutuu ortama tanarak
birikmesi ve sonra metamorfzma geirmeleri ile ortaya karlar. Kmr seviyelerinin
tabannda, aralarnda veya ince seviyeler halinde tavannda yeralr.
Bir iferton yatann ekonomik olabilmesi iin Fe2O3, K2O, Na2O ve CaO
bileiklerince iyice ykanm olmas gerekir.
Plastik zellikleri yoktur. ifertonlar % 40 - 50 SiO2, % 25 - 40 A12O3, % 3'den az
Fe2O3 bileimine sahiptirler.
iferton seviyeleri 3 - 4 m kalnlktadr. st seviyeleri daha kaliteli, siyah renkli, midye
kabuu eklinde krlan ve sert killerden oluur. Atee dayankll 1780 C'tan daha
fazladr.
Orta seviyeleri kurun renkli, orta kalitede ve atee dayankll 1730 - 1750 C olan
killerden meydana gelir. Alt seviyelerindeki killer kahverenkli ve atee dayankll
1680 - 1710 C'n arasndadr. En altta ise ak renkli, ok dk kaliteli killer yeralr.
Bunlarn atee dayankll 1650 C altndadr. Detritik sedimanlara gei
gsterirler
 25.3 - KULLANIM ALANLARINA GRE
SINIFLANDIRMA
Kalp killerinin plastisitesi yksek olmaldr. Tula killeri demirce zengin
olduklarndan kahve veya sar renklidir. Bir' miktar kum ve dk karbonat
iermeleri kalitelerini etkilemez. Demirce zengin killer metalrjide
akkanl artrc olarak kullanlr.
Saks veya anak-mlek killeri kaolinit ve diyaspordan meydana
gelirler. tldkten sonra plastik zellik kazanrlar.
Tula ve kiremit killeri veya eyller kaolinit ve/veya illit ve/veya klorit ile
bazen dk oranlarda montmorillonit, kuvars, feldispat, kalsit, dolomit ve
anatastan meydana gelirler. Orta veya yksek derecede plastiktirler.
Bentonit esas olarak montmorillonitden (smektit) meydana gelir Dk
miktarlarda kuvars, feldispat ve dier kil mineralleri ierir. ime ve
plastiklik zellikleri ok yksektir.
Sepiyolitik ve atapulgitik killer ise deiik oranlarda montmorillonit,
kuvars, mika ve feldispatla karm halinde ortaya karlar. ime ve
plastiklik, zellikleri bentonite benzer (Evans, 1993).
 25.4 - KL YATAKLARI

Kil yata, tane boyu 0.02 mm'den kk malzemenin

sedimantasyonu ile meydana gelen, ekonomik kalite ve
boyutta olan Al'lu minerallerin zenginlemelerine denir.
En yaygn mineral kaolinittir. Her zaman bir miktar
halloysit, illit ve montmorillonit bulunur. Bnyesinde mika
pullarnn bulunmas plastisiteyi artrr.
 25.4.1 - KL YATAKLARININ OLUUMU
Ksmen veya ileri derecede kaolinlemi feldispata zengin kayalarn-
anmas, tanmas ve tatl su havzalarnda malzemenin seperasyonu ile
kil boyutunda ve kil minerallerince zengin tabakalarn kelmesi eklinde
oluurlar.
Kil oluumu tektonik hareketlerin yavalad, iklimin scak ve yal
olduu dnemlerde yaygnlar. Anma ve tanma, kil oluumunun
yeteri kadar gelimesini nleyecek kadar hzl olmamaldr.
Kil yataklar genellikle Tersiyer yaldr. Daha yal killer diyajenez ve
metamorfizmann etkisiyle refrakter kil, iferton veya killi istlere
dnmlerdir. Genellikle seramik killeri ve balayc killer Neojen,
refrakter killer Eosen, ifertonlar Karbonifer yaldr.
Denizel ortamlarda da kil yataklar oluabilir. Ancak bunlar atee
dayankll dren sodyum tuzlar ve kalsiyum karbonat bakmndan
zengin olduklarndan iletilememektedir. Ancak, denizel killerin yeniden
anp tanmalar ile daha kaliteli kil yataklar ortaya kabilmektedir.
Kmrlerin oluumu srasnda aa kan humus asidi tabandaki
feldispatlar ayrtrarak kil oluumu salamaktadr. Bu killer olutuktan
sonra da humus asidi tarafndan ykanarak yabanc bileenleri
tamizlendiinden kaliteleri artmaktadr
 25.4.2 - KLLERN KULLANIM ALANLARI VE
TEKNOLOJS
Bir kilin deeri kimyasal, mineralojik ve teknolojik zelliklerinden
anlalmaktadr.
Killerin kimyasal bileimi : Killerin analizinde A12O3, Fe2O3, SiO2,
CaO, MgO, K2O ve Na2O deerlerine baklr. A12O3 orannn % 20 - 40
arasnda olmas istenir. Bu deer seramik killerinde dk, refrakter
killerde yksektir. Fe2O3 oran seramik killerinde % l'in, dier killerde %
3'n altnda olmas gerekir. SiO2 oran yksek ise serbest kuvarsn
varln gsterir. CaO ve MgO toplam ile K2O ve Na2O toplam ayr ayr
% 1 'in altnda olmaldr.
Killerin mineralojik bileimi : Esas olarak kaolinit ve montmorillonit
grubu kil minerallerinden oluur ve kalsit, Ruvars, feldispat ve mika
bulundururlar.
Killerin plastisitesi : Plastisite, yani su ile ekillenme zellii killerin
mineralojik bileimine ve tane boyuna bal olarak deiir. Kurutulmu
kilin, el ile bastrldnda izini gsteren, ancak ele yapmayan kvama
gelinceye kadar emdii yzde arlk cinsinden su miktarna plastisite
yzdesi denir. Killerin kullanma alanlarna gre bu oran % 15'den az
veya % 40'tan fazla olmaldr. Refrakter killerde plastisite en dk,
bentonitik killerde en yksektir. Plastisite iin en basit l, kilin
yayvanlaabilme zelliidir. Yksek plastisiteli killer bir kdn zerine
elle yaylabilirler. Kum oran plastisiteyi azaltr. Saf killer bakla kesildii
zaman dzgn ve parlak yzeyler verir
 25.4.2 - KLLERN KULLANIM ALANLARI VE
TEKNOLOJS
Kuruma ve pime klmesi : nce taneli ve plastisitesi yksek killer
kurutulduunda hacim kayb ok fazla olur. Refrakter killerde ise
kuruma ve pime klmelerinin toplam % 12'nin altndadr.
Pime rengi ve ate kayb : Killerin pime renginin beyaz veya en azndan
sar olmas istenir. Renk veren maddeler ise Fe, Mn ve Ti oksitlerdir. Ate
kayb karbonat, organik madde ve montmorillonit oranna bal olarak deiir.
Killerin bu zelliklerinden baka termik deiim dereceleri ile pime ve
sinterleme scaklklar da nem tamaktadr.
Killerin kullanma alanlar teknolojik zellikleri ile belirlenmektedir. Killer
seramik sanayiinde, refrakter madde retiminde, tula, kiremit, kanalizasyon
ve su borusu yapmnda, yer ve duvar kaplamalarnda, renk giderici ve emici
olarak, kt, boya, plastik ve lastik endstrilerinde dolgu maddesi olarak,
tekstil ilerinde, mrekkep, yaptrc ve imento yapmnda ve eczaclkta
fazla miktarlarda tketilmektedir. Ayrca radyoaktif artklarn depolanmasnda
killer byk nem tamaktadr.
Dnya piyasasnda, 1994 yl itibar ile kurutulmu yumrulu killer, yerinde yn
teslimi olarak 32-60 $/ton, yumrulu rafine kil nodlleri ise yine yn teslimi
olarak 65 - 90 $/ton zerinden ilem grmtr (M.T.A., 1994). 1996 yl itiban
ile de dilimlenmi ve hava ile kurutulmu yumrulu killer FOB - yn olarak
teslim art ile 43 - 110 $/ton, yumrulu rafine kil nodlleri FOB - yn olarak
teslim art ile 94 -119 $/ton, havayla ayrlm yumrulu toz killer ise FOB -
torbalanm teslim art ile 136 - 204 $/ton fiyatlar uygulanmtr (M.T.A.,
1996).
 25.4.5 - KL YATAKLARININ ARANMASI
Kil yataklarnn oluum emasna bal olarak kil yataklarnn aranmas iin en uygun
ortamlar feldispata zengin magmatik kayalarn, killi ist, grovak ve kumtalarnn
yzeyledii blgelerdeki Neojen tatlsu havzalardr. Ayrca volkanik st Kretase ve
Tersiyer havzalar ile temelinde Paleozoyik yal killi istler veya grovaklarn
bulunduu Tersiyer havzalar kil yataklar bulundurabilir. Linyit ve takmr
yataklarnn tabanlar da kil oluumu iin nemli olabilir.
Bulunmu bir kil yatann veya eitli yataklar ieren kil havzalarnn detay jeolojik
etd srasnda dikkat edilmesi gereken hususlar u ekilde sralanabilir:
1 - Bir havzann farkl kesimlerinde bulunan killer byk kalite
farklargsterebilirler. nk, sedimantasyon artlarndaki kk deiimler bile
killerin kalitesini byk lde deitirir.
2 - Killerin yatak deitirmesi, yabanc bileenlerin ykanmas sebebiyle
kaliteyiartrr. Bundan dolay ana kayacn havzadan uzakta bulunmas kaliteyi
ykselten bir unsur olarak kabul edilir.
3 - Killerin bnyesindeki mika, feldispat, kuvars, zirkon, turmalin, apatit, granat verutil
gibi yabanc bileenlerin incelenmesi kil ve kaolenin kayna ve oluumu hakknda
bilgi verebilir.
4 - Killerin detay etdne havzaya malzeme salayan evre kayalarn jeolojiharitas
ile balanmaldr. Killerin bnyesindeki yabanc bileenler evre kayalarn cinsine
gre deiir.
5 - Yzeyden veya sondaj karotlanndan alnan numuneler, kuruduktan
sonragrnm ve zellikleri deiebileceinden, bekletilmeden incelenmelidir.
6 - Paleocorafk konum ve havza taban topografyas iyi tahmin edilmelidir. Havza
kenarnda ve havza ortasnda bulunan killerin A12O3 ve Fe2O3 oranlarndaki dzenli
deiimin bozulmas durumunda havza tabann etkileyen tektonizma aklanmaya
allmaldr
 25.4.6 - TRKYE KL YATAKLARI VE RETM

Trkiye'de retilen kil yataklarnn byk bir blm stanbul'un

Kilyos, Saryer, Ksrkaya, Aal, Beykoz ve ile civarlarnda
toplanmtr. iferton Zonguldak yresinde,
refrakter killer Zonguldak ile stanbul arasnda,
seramik killeri ise Bilecik - St'te bulunmaktadr. Bunlarn dnda
Osmaniye Azdavay (Kastamonu), Felahiye (Kayseri), Ilgn (Konya),
ve Ardeen'de (Rize) nemli kil yataklar vardr. Ylda 1 milyon ton
seramik kili retilmekte ve yarya yakn ihra edilmektedir.
Trkiye'de linyit ve alminyum ad altnda kmr ve boksitle birlikte
iletilen pekok kil yata vardr.
Seramik killerinin nemli yataklar stanbul ve Bilecik'te olup, toplam
81 milyon ton rezerv bulunmaktadr. Gemi yllarda seramik
sanayiinde Bilecik killeri daha yaygn kullanlrken son yllarda
stanbul killeri n plana gemitir. Ayrca Ktahya, anakkale ve
Manisa illerinde 30 milyon ton ek rezerv bilinmektedir. 1993 yl
itibar ile toplam seramik kili retimi 1 206 500 ton kadardr. Ayn yl
5 000 ton kil ithalat, 45 000 ton ihracat gereklemitir (nem,
1996).
 25.4.6 - TRKYE KL YATAKLARI VE RETM

amot (ate) killerinin toplam rezervi 100 milyon ton kadar olup,
bunun 66 milyon ton'u stanbul'da Saryer, Eyp, ile, Bykdere ve
Rami kesimlerinde, kalan da ankr - Korkun, Bilecik - St -
nhisar ve Kayseri - Felahiye - Badanlk kesimlerinde yeralmaktadr
(nem, 1996).
Trkiye iferton yataklarnn tamam Bat Karadeniz takmr
havzasnda bulunmakta ve toplam 23 milyon ton rezerv vermektedir.
1980'li yllarda 20 000 ton kadar olan yllk retim 1994 ylnda 2 000
ton'a dmtr. Son yllarda ithal edilen ok kaliteli ate killeri
iferton pazarm olumsuz etkilemitir.
Dnya'da byk kil yataklar Amerika Birleik Devletleri, Rusya,
Japonya ve Fransa'da, byk iferton yataklar ise ekoslovakya,
Gney Afrika ve Almanya'da bulunmaktadr
 stanbul Yresi Kil Yataklar
Yataklar stanbul'un kuzeyinde, boazn her iki yannda, Karadeniz kysna
yakn kesimlerde yeralmaktadr. Oluumlar bakmndan rezidel kaolenler
ve sedimanter killer olmak zere ikiye ayrlmaktadr (Yeniyol, 1984).
Rezidel kaolenlerin ou yksek A12O3 ierikleri sebebiyle yksek - ok
yksek refrakter zellie sahiptirler. st Kretase'nin scak ve yal iklim
artlarnda volkanik kayalann alterasyonu ile olumulardr. Ana kayacn
petrografik karakterine gre kaolenlerin bileiminde farkllklar ortaya
kmtr. ou tf ve kl kkenli olup, bunlar gibsit ierirler. Dierleri ise
andezitlerden tremilerdir. Feldispatlarkaolinit oluumu srasnda halloysit
veya mika - illit evrelerinden getii dnlmektedir (Yeniyol, 1984).
Sedimanter killer ise seramik sanayii iin dk refrakter zellik
gstermelerine karn byk rezervlere sahiptirler. Detritik malzemenin
tanmas ve gl ortamnda kelmesi ile olumulardr. 1 - 5 m
kalnlnda mercek veya seviyeler eklindedirler. Renkleri kirli beyaz,
gri veya yeilimsidir. Demir boyamalar yaygndr. Kmrl seviyelere
yaklatka organik madde miktar artmaktadr. Ak renkli olanlar refrakter
ve ince seramik kili, yeilimsi ve koyu renkli olanlar ise balayc kil olarak
kullanmaya elverilidir. Killerin tamam kaolinitiktir. Kaolinite halloysit, dier
kaolinit grubu killer, smektit, klorit, mika, vermiklit elik eder. Aynca kuvars,
feldispat, karbonatlar, opak mineraller, zeolit ve mafik mineral krntlar
bulunur (Yeniyol, 1984).
 26 - KRETAI VE DOLOMT
Bileiminde % 50'den daha fazla CaCO3 bulunduran, kimyasal, biyo-
kimyasal veya detritik kelimli sedimanter kayalara kireta,
magnezyum oran yksek olan kiretalarna da dolomit denilmektedir.
Saf kireta CaCO3 bileimli kalsitten veya bunun amorf eklinden
meydana gelir.
Kalsitin bnyesinde % 56 CaO ve % 44 CO2 bulunur. zgl arl 2.3
gr/cm3, sertlii 3'tr.
Saf dolomit ise kayac ile ayn ad tayan ve CaMg(CO3)2 bileimli
dolomitten oluur.
Teorik olarak dolomit % 30.4 CaO, % 21.7 MgO ve % 47.9 CO2
bileimindedir.
zgl arl 2.8 gr/cm3, sertlii 3.5 - 4 arasndadr.
Ticari saflktaki dolomitin ergime noktas 1925 - 2485 C'tr.
Bileimine giren kil ve ilt boyu malzemeye gre marn ve eyle,
MgCO3'e gre de dolomite dereceli gei gsterir .
Ticari olarak kiretann tanm kullanma alanna gre byk
deiiklikler gsterir.
 Yap ta olarak kullanlan kireta ve dolomitlerde yabanc
bileenlerin miktar fazla nem tamazken, cam sanayiinde
kullanlan kiretann en az % 97 orannda CaCO3'dan
meydana gelmesi istenir.
Kireta veya dolomitin
kristal boyu, dokusu, rengi,
yapraklanma, tabakalanma ve laminalanma zellii,
oolitik, stiolitik veya erime boluklu olmas tamamen
kullanma alanlarna gre istenen veya istenmeyen
vasflardr.
Kireta ve dolomitlerde tabaka kalnl, tane boyu ve renk
ok geni aralklarda deiir.
Kiretalarnda safl bozan maddelerin banda kil, kum,
rt ve organik materyallerdir.
Ticari olarak iyi kalite bir dolomitin % 20 orannda MgO ihtiva
etmesi gerekir (Trk Standartlar, 1991b).
 26.1 - KRETAI VE DOLOMTN KULLANIM ALANLARI

Kireta ve dolomit en yaygn kullanlan hammaddelerden

biridir. lkelerin ekonomik yaplarna gre kullanma
alanlarndaki oran da byk lde deimektedir.
Genel olarak kullanma alanlar imento sanayii, metalrji,
krma ta, tarm, kire yapm, cam sanayi, yap ta, kat
sanayi, eker sanayi, kimya sanayi, seramik ve tula yapm,
matbaaclk, meyve sular ve oto lastii retimi olarak
saylabilir.
Ayrca dolomit yksek kaliteli refrakterlerin yapmnda ve
asbestle birlikte izolasyon maddelerinin retiminde
kullanlmaktadr.
Dolomit piyasada ham dolomit, kalsine dolomit, sinterlenmi
dolomit ve l dolomit olmak zere drt deiik biimde
pazarlanmaktadr (Sariz ve Nuholu, 1992).
Kiretalarnn kullanm alanlar ocaktan kan malzemenin
tane boyuna gre belirlenir
 26.1.1 - MENTO SANAY
Kil ve kuvars bakmndan zengin kiretalar kalsine edilip
sonra tldkten sonra imento olarak kullanlabilmektedir.
Bu malzeme su ile kartrldnda su altnda sertleebilen bir
imento vazifesi grmektedir.
Portland imento ise ayn metodla ve daha yksek
kalsinasyon scakl ile elde edilmektedir.
Portland imentonun dierine gre daha dayankl olmas
sebebiyle 19. yzyldan sonra kullanm daha yaygnlamtr.
Portland imento yapmnda % 80 orannda kireta ile % 20
orannda kil veya eyi karmnndan klinker elde edilir.
Klinker jips ile kartrlarak imento yaplr.
Bu alanda kullanlacak kiretann dolomit orannn % 3'ten
ve alkali orannn (K2O ve Na2O) % 1.5'den az olmas gerekir.
 26.1.3-KIRMATA

Betonlarda taneli malzeme (agrega) olarak, kara yolu yapmnda

mcr olarak ve demir yolu balast eklinde byk miktarlarda
kireta ve dolomit tketilmektedir.
Stabilizasyon malzemesi olarak kullanlan kireta mcr zemindeki
kil mineralleriyle birleerek killerin ime, plastisite ve genleme
zelliklerini azaltr
Tane Kesilmi ve parlatlm ta (mermer) Kusursuz byk bloklar, beyaz veya tercih edilen renk ve desenler, dk porozite,
>1m donma - zlmeye kar diren
> 30 cm Yap ta Kaln tabakal, atlaksz, dk porozite, donma - zlmeye kar diren, yksek
basnca mukavemet.
> 30 cm Temel veya zrh ta Basnca kar yksek mukavemet, darbelere kar diren, yksek younluk, dk
porozite, donma - zlmeye kar diren, blok verecek kadar kaln tabakal veya
atlaksz olmas.
1- 30 cm Kire retimi Kimyasal saflk, kalsinasyonda verimlilik, krma ve ykama ilemine uygunluk,
yanma karakteristikleri.
1- 20 cm Agregat, yol malzemesi, tren yolu balast, Krma sertlii, anmaya kar direnci, parlatma sertlii, znen tuz miktar, imento
at kaplamalar, imento mozayii, sva iinde alkali reaksiyonlar, tane ekli.
malzemesi
0.2-5 cm Kimya sanayii ve cam yapm. Kimyasal saflk, organik madde miktar, anma sertlii.
3-8 mm Filtrasyon malzemesi Basnca kar diren, kimyasal saflk, su tutma, anma sertlii, kabuk oluturma.
3-8 mm Kmes kumu Kimyasal saflk, tane ekli.
< 4 mm Tarm Kimyasal saflk, organik madde miktar.
< 3 mm Demir cevheri sinterleme ve pelletleme, Kimyasal saflk.
andrma kumu, demir d metallerde
akkanlk verici
< 2 mm Plastik, kauuk, boya, kat, cam Kimyasal saflk, beyazlk, krma, mrekkep ve boya emme derecesi, pH deeri,
macunlarnda dolgu maddesi krma - tme sertlii.
< 2 mm Asfalt dolgusu ok ince ve kolay tlebilme.
< 2 mm Hafif andrc Beyaz veya ok ak renk, dk SiO2 miktar.
<0.2 mm Perdahlayc, parlatc, srlama, haere Kimyasal saflk, ak renk, organik madde miktar.
ilac
mm Fabrika bacalarnda gazlarn Kimyasal saflk, yzey alan, mikrogzenek
deslfrizasyonu.
Deiik Hacim dolgusu Kullanma amacna bal.
 26.1.2-METALRJ
Yksek frnlarda ve elektrik frnlarnda demir cevherinin
ilenmesi srasnda bileimindeki fosfor, alminyum ve silisin
tutularak uzaklatrlmas iin kireta ve dolomitten
faydalanlmaktadr.
Demire katlan kireta erime srasnda fosfor, alminyum ve
silisle birlikte demirden ayrlarak st ksmda toplanmakta ve
buradan ekilerek alnmaktadr.
Ayrca, cevherin iinde kkrt varsa bunun da uzaklatrlmas
salanmaktadr. Silisli cevherlerin ergime scakln da byk
lde drmektedir.
Metalrjide kullanlan kiretann Al ve Si miktarlarnn
mmkn olduu kadar az olmas istenir.
Ayrca, S orannn % 5'den ve fosfor orannn % l'den az olmas
gerekir. Kiretandaki Mg miktarnn olumlu veya olumsuz
etkileri tartmaldr.
Dolomitin en yaygn kullanld alan demir - elik sanayiidir.
elik imlinde dolomit refrakter madde olarak ileme
girmektedir. Demir cevherinin ergitilmesi srasnda asidik
bileenlerle reaksiyona girerek ortamdan uzaklatrlmasn
salayan bazik bileen olarak katlmaktadr.
 26.1.2-METALRJ
Kireta ve dolomitin kullanma oran ve scakl farkl
olduundan demir ergitme tesisinin kuruluu bunlardan
birine gre ayarlanmaldr. 1 ton pik demir retimi iin 400 kg
kireta veya dolomit tketilmektedir.
Ayrca metalleri ovma ve parlatma ileminde kireta tozu
kullanlmaktadr.
Azot sanayiinde katk maddesi olarak dolomit
tketilmektedir. eitli sanayi dallarnda kullanlan dolomitin
bileimi Tablo 39'da verilmitir.
Ayrca kanalizasyon sularnn temizlenmesinde, tavuk
kmeslerinde, svalarda, dolgu ve beyazlatnc alanlarnda
kireta ve dolomit krma talarndan faydalanlmaktadr.
Krma ta olarak kullanlacak kireta ve dolomitlerin
monoton yapl olmas ve rt, organik madde ve pirit
bakmndan ok fakir olmas gerekmektedir. Dolomit
mcrndan sinter tula ve yksek frnlarda har malzemesi
yaplmaktadr.
 26.1.4-TARIM

Bitkilerin bymesini salamak amacyla topran

kondsyonunu artrmak ve asitliliini ayarlamak iin
kireta ve dolomitten faydalanlr.
Ayrca topran Ca ve Mg ihtiyacn karlayarak
mikroorganizmalarn yaamalarn kolaylatrr.
Bu alanda kullanlacak hammaddelerin zellikleri
snrlandrlmamtr. tlerek toz haline getirilmi,
mmkn olduu kadar saf kireta ve dolomit kullanlr.
Bu materyal ziraatte kire olarak adlandrlmaktadr.
Ancak, kire haline getirilmeden kullanlrlar.
 26.1.5-KRE YAPIMI

Kireta ve dolomit 1000 - 1100 C scaklkta stldklar zaman

karbondiyoksitlerini kaybederek snmemi kire haline dnrler.
s CaMg(CO3)2 ------------- CaO + MgO + 2CO2
Kire retimi srasnda kireta arlnn % 44'n, dolomit % 48'ini
kaybeder. Bundan dolay hammaddenin iindeki yabanc bileenler iki
kat konsantre olur.
Bu alanda kullanlacak kireta ve dolomitin ok saf ve salam olmas
gerekir.
Dolomit veya dolomitik kiretalar kire liretimi iin elverili deildir.
Kiretalarnn kil miktarnn % 5'ten fazla olmas durumunda kirece
renk verir ve dayanklln azaltr.
Fakat hidrolik kire imalinde kil orannn % 5'ten fazla olmas gerekir.
Snmemi kire su ile sndrlnce ksa srede sertleen Ca(OH)2
bileii elde edilir.
CaO + H2O ---------- Ca(OH)2
Snmemi kirecin nemli bir blm inaatlarda sva ve har
yapmnda tketilir. Kalan ise kimya sanayi ile ss eyas ve heykel
yapm ilerinde kullanlr.
 26.1.6 - DER KULLANIM ALANLARI

Cam sanayiinde
Ca'ca zengin kiretalarndan ie ve pencere cam yapmnda, Mg'ca
zengin kiretalanndan baz zel camlarn yapmnda faydalanlr. Bu
alanda kullanlacak kiretann % 98.5 (Ca,Mg)CO3, % 0.2 Fe2O3, %
0.8 SiO2, (kireta iin % 1.2 MgO) ve % 0.3 organik materyalden
meydana gelmesi en uygun bileimdir.
eker sanayiinde ham erbete % 1.2 orannda tlm kireta
katlarak kirletici maddelerin temizlenmesi ve reaksiyonlarn hzlanmas
salanr. Bu hammaddenin Si ve Mg orann dk olmas gerekir. Bu
sanayide kullanlacak kiretann en az % 98 CaCO3, en fazla % 1
Fe2O3, en fazla % 1 SiO2, en fazla % 1 A12O3 ve en fazla % 1 MgO
iermesi istenir.
Kimya sanayiinde
kalsiyum karpid (CaCh), sodyum bikarbonat (NaHCC^) ve soda retimi
kiretann en ok tketildii alanlardr.
Soda retiminde kireta kaya tuzu ile kartrlp hidroklorik asit ile
muamele edilerek sodyum karbonat (Na2CO3) elde edilmektedir.
Dolomitten Mg eldesi ve ngiliz tuzu (MgSO4) gibi eitli Mg tuzlarnn
retiminde faydalanlr.
 26.2 - KRETAI VE DOLOMT YATAKLARININ
PROSPEKSYONU

Kireta ve dolomit yataklarnn prospeksiyonunda takip edilecek

ilemler kurulacak tesisin byklne gre deiir.
Kire veya krma ta retimi yapacak kk veya orta lekli
iletmeler iin mostralardan elde edilecek bilgiler yeterlidir.
imento hammaddesi, metalrji veya kimya endstrisi iin iletilecek
byk ocaklarn prospeksiyonu iin detay almalar gerekir.
Bu tip prospeksiyonlarda kireta ve dolomitin aratrlmasnn
yansra, kullanma alanna gre ihtiya duyulan dier
hammaddelerin de iletme veya kolay elde etme imkanlarnn
incelenmesi nem arzeder
 26.2 - KRETAI VE DOLOMT YATAKLARININ
PROSPEKSYONU
Mesel imento retimi iin yakn mesafelerde ve uygun,kalitede
kilta veya eyl bulunmaldr. Eer bu artlar uygunsa byk lekli
ve detayl haritalama ilemine geilir.
Daha sonra yarmalar alr ve karotlu sondajlar yaplarak alnan
rneklerin kimyasal analizleri deerlendirilir.
Bu bilgiler nda rt tabakalarnn kalnl, kireta veya dolomit
seviyesinin devamll, yanal ve dey deiimleri, sreksizlikleri,
erime boluklarnn olup olmad, Ca, Mg, kil, kuvars, fosfor ve dier
bileenlerin miktar ve deiimi belirlenir.
En fazla 3 m aralklar gsterecek detayda, 1/250 lekli haritalarn
zerinde e kalnlk ve bileim deiimi erileri izilir.
Bunlar yatan iletilmesi iin elverili ise grnr, muhtemel ve
mmkn rezervlerin hesaplamalar yaplr.
Byk iletmeler iin en az 50 yl yetecek kadar grnr rezervin
olmas gerekir. Yatan iletilmesi srasnda da bu almalar devam
ettirilerek hem eksikler tamamlanmal, hem de yeni rezervler
aratrlmaldr.
 26.3 - KRETAI - DOLOMT YATAKLARININ
LETLMES

Kireta ve dolomit yataklarnda hemen her zaman ak iletmelerle

retim yaplr.
Kaliteli ksmlarn ok kaln bir rt altnda kalmas ve buradan
karlacak malzemenin masraflarn karlayacak birim fiyata sahip
olmas durumunda yeralt iletmesi uygulanabilir.
Yap ta dndaki iletmelerde topuk - basamak metoduyla iletme
yrtlr.
 27 - KORUND VE ZIMPARA
Korund (korundum), A12O3 bileiminde, heksagonal sistemde kristalleen ve
genellikle tabular veya prizmatik, bazen piramidal halde bulunan bir boksit
mineralidir.
Sertlii 9, zgl arl 4.02 gr/cm3'tr. Saydam veya yar saydamdr. Parlakl
camdan elmasa kadar deiir.
Rengi ok deiken olup, daha ok kahverenginin tonlar, pembe veya mavi,
bazen gri, yeil ve krmz renklerde bulunur. Krmz olanna "yakut", mavi
olanna "safir (gk yakutu)" denir. Istlnca renkleri kaybolur veya deiir.
Soutulunca eski renklerine geri dnerler.
Dk scaklklarda ergimez ve asid veya bazlarda znmez. Sadece
Ca(HSO4)2'de znr. Erime decesi 2050 C'tr.
Zmpara (emery) ise siyah renkli bir korund eididir. Yabanc bileenlerce ok
zengindir.
Sertlii 7-9 arasnda deiir. Bileimine giren minerale gre klorit-korund,
manyetit-korund, spinel-manyetit-korund veya diyaspor-korund gibi isimler alr.
Zmparann oluumu da gerek korunddan olduka farkldr. Bantlar veya
yumrular halinde bulunur. Genellikle ince boyutlu korund, manyetit, hematit
kristallerinin karm halindedir.
Ticari olarak korund-manyetit karmndan meydana gelen krmzms siyah
renkli olanlarna "gerek zmpara",
korund-manyetit-spinel bileimli, ar ve siyah renkli olanlarna "spinel zmpara",
% 30 - 50 orannda plajiyoklas ierenlere "feldispatl zmpara" denilmektedir.
 27.1 - DNYA KORUND VE ZIMPARA REZERVLER VE RETM
Dnya zmpara rezervlerinin 15 milyon ton civarnda olduu tahmin
edilmektedir. Bu rezervin 10 milyon ton'u Trkiye'de, 1 milyon ton'u
Amerika Birleik Devletleri'nde, 1 milyon ton'u Yunanistan'da, 3 milyon
ton'u da dier lkelerde bulunmaktadr. Amerika Birleik Devletlerindeki
yataklar daha ok spinel zmpara zelliinde olup, dk kalitelidir.
Sentetik andrclarn yaygnlamasna bal olarak doal zmpara
tketimi azalmaktadr.
Zmparann ikme maddeleri olarak bor karbr, bor nitrr, kalsit, kalsiyum
fosfat, seryum oksit, kromit, am, demir oksitler, magneyum oksit, silikon
karbr, tantalyum karbr, zirkonyum oksit ve zirkonyum silikat hzla
kullanm alan bulmaktadr.
zmparann inaat sektrne (halka ak zeminlerin, anayol ve kaldrmlarn
anmaz ve kaymaz hale getirilmesi) girmesiyle talebin artmas
beklenmektedir.
En nemli zmpara reticisi lkeler Trkiye, Amerika Birleik Devletleri ve
Yunanistan'dr. Toplam dnya retiminin yarsndan fazlas Trkiye'de
yaplmaktadr.
1992 yl itibar ile zmpara fiyatlar (kaba tlm ve Avrupa limanlan
teslimi olarak) 200 - 250 $/ton arasnda deimekte ve yllara gre fiyatlar
gittike ykselmektedir.
 27.2 - TRKYE ZIMPARA YATAKLARI VE RETM

Trkiye'de en nemli yataklar zmir - Tire, Manisa - Akhisar, Mula -

Merkez ve Yataan, Aydn - Ske, Uak - Ulubey ve Erzurum -
Tekman yrelerinde bulunmaktadr. Deiik kaynaklara gre toplam
rezervin 10 milyon ton ile 15 milyon ton arasnda olduu
sanlmaktadr.
Trkiye'de korund rezervinin varl bilinmemektedir.
Etibank tarafndan Mula - Gllk yataklar, zel irketler tarafndan
da Yataan (Mula) ve Tire (zmir) zmpara yataklar iletilmektedir.
1988 ylnda 13 000 ton olan retim 1995 ylnda 40 000 ton'a
yaklamtr (nem, 1996).
retilen zmparann % 80'inden fazlas, bata Almanya, Amerika
Birleik Devletleri, Fransa, Hollanda, Irak, ngiltere, ran ve Japonya
olmak zere birok lkeye ihra edilmektedir (D.P.T., 1991). 1995
yl itibar 36 000 ton ihracat, 860 ton zmpara ve 58 ton korund
ithalat gereklemitir (nem, 1996).
 28 KMR
28.1 - TANIM VE SINIFLANDIRMA

Kmr, havann oksijeni ile dorudan yanabilen, % 55 ile

% 95 arasnda serbest veya bileik halinde karbon ihtiva
eden organik kkenli kayalara denir.
Kmrlerin snflandrlmasnda kriter olarak alnabilecek
pek ok faktr vardr. Bu sebeple ok sayda snflama
yaplmtr. Bunlardan en ok kullanlanlar ve nemlileri
arasnda unlar saylabilir:
 28.1.1 - KMYASAL SINIFLANDIRMA
Bitki artklar ile beraber kelen bir sedimann iindeki organik ksmlarn kmrlemesi
srasnda karbon oran devaml artarken azot, hidrojen ve oksijen oranlan azalmaktadr. Bu
esasa dayanarak kmrler; su, uucu madde, sabit karbon ve kl miktarlarna gre
snflandrlmaktadr. Kimyasal snflandrmada kmrler drt ana gruba ayrlmaktadr.
1 - Turbalar : Kahverengi amorf organik maddeler (hmik madde) ve bitki
kalntlarndan oluur. Nem oran % 75'den fazladr. Kurutulmu turbada nem % 12, kl %
3, hidrojen % 6 ve oksijen % 31 orannda bulunur. Karbon oran % 60'dan ve kalori deeri
3500 kcal/kg'dan daha azdr.
2 - Linyitler (kahverengi kmrler) : Nem oran % 10 ile % 75 arasnda, kurutulmu
kmrde karbon oran % 60 ile % 77 arasnda ve kalori deeri 3500 - 7000 kcal/kg
arasnda deimektedir.
a - Yumuak linyit : Kahve renkli, mat ve topramsdr. Turbaya benzer, ancak daha sert
ve youndur. Mikroskopta odun ve yaprak kalntlar ile iyi korunmu bitki dokular
grlebilir. Nem oran % 35 - 75, kurutulmu kmrde karbon oran % 60 - 70, kalori
deeri 3500 -4000 kcal/kg arasndadr. Makroskobik grnmlerine gre toprams linyit
ve isti linyit olarak iki alt gruba ayrlmaktadr.
b - Sert Linyit: ki alt gruba ayrlr.
i - Mat linyit : Koyu kahve renkli ve olduka iyi tabakaldr. Orijinal kmrde nem oran %
25 - 35, kuru klsz kmrde karbon oran % 70 - 71, uucu madde miktar % 49 - 53 ve
kalori deeri 4000 - 5000 kcal/kg arasndadr.
ii - Parlak linyit : Siyah renkli ve parlaktr. Takmrne ok benzer. Nem oran % 10 -
25, kuru klsz kmrde karbon oran % 71 -77, uucu madde miktar % 42 - 49 ve kalori
deeri 5000 - 7000 kcal/kg arasndadr.
3 - Takmrleri: Nem oran % 10'dan daha az, kurutulmu kmrde karbon oran
% 77 ile % 90 arasnda ve kalori deeri 7000 - 8650 kcal/kg arasndadr.
4 - Antrasitler : Nem oran % 10'dan daha az, kurutulmu kmrde karbon oran %90'dan
daha fazladr.
 28.1.2 - BYOLOJK SINIFLANDIRMA

Bu snflandrmada kmrleri oluturan maddelerin botanik zellikleri

dikkate alnmaktadr. Bu snflar u ekilde zetlenebilir:
1 - Ktin kmrleri: Kmr oluturan ana madde bitkilerin ktinize
ksmlardr.
2 - Linyo-sellozik kmrler : Kmrler, bitkilerin linyin ve
sellozik ksmlarndan meydana gelmektedir.
3 - Kark kmrler : Ktin ve linyo-sellozik ksmlarn karmndan
oluur..
4 - Alg kmrleri: Alg ymlarnn kmrlemesi ile olumulardr.
 28.1.3 - PETROGRAFK SINIFLANDIRMA
Bu snflandrmada, kmrlerin dikkate alman petrografik zelliine gre farkl
snflandrmalar yaplmaktadr. Bunlar balk altnda toplanabilir:
1 - Makroskopik zelliklerine gre snflandrma
a - Zonlu kmrler : Vitren ve klarenin meydana getirdii parlak ksmlarla dren
ve fzenlerden oluan mat zonlarn ardalanmal olarak grld kmrlerdir.
b - Zonsuz kmrler : Gayet ad verilen bu kmrlerde hi bir tabakalanma veya
zonlanma yoktur. Kmrler bitki artklar, spor ve alg gayetlerinden oluur.
2 - Mikroskopik zelliklerine gre snflandrma : Kmrler, mikroskopik olarak
bir hamur iinde dalm, deiik ekilli organik paralardan olumu bir kaya gibi
kabul edilmektedir. Buna gre;
a - Ktin kmrler : Alevli yanan ve yal grnml kmrler olup, % 26 -45
orannda uucu madde bulundururlar. Kmrler bitkilerin ktinize dokular ile
sporlardan olumutur. Sporlarn boyu 0.01 - 0.5 mm arasnda deiir. Baz kmr
tabakalar tamamen sporlardan olumutur ki bunlara "cannel ball" denir.
b - Linyo-sellozik kmrler : Bitkilerin bnyesindeki linyin ve selloz
maddelerinin kmrlemesi hakimdir. Uucu madde oran % 26'dan azdr. Bu
kmrler de kendi aralarnda yal, kok ve zayf antrasitli kmrler olarak gruba
ayrlr. Yal ve kok kmrlerinde uucu madde % 18 ile % 26 arasndadr ve daha
ok linyin dokularnn kmrlemesi ile olumulardr. Zayf antrasit kmrlerinde
ise uucu madde % 18'den daha azdr ve daha ok selloz maddesinin
kmrlemesi ile olumulardr. Linyo-sellozik kmrlerde hamurun hacmi %
60'dan fazladr. Vitren hakim olduu iin parlaktr.
 28.1.3 - PETROGRAFK SINIFLANDIRMA

3 - Kmrleri oluturan maddelerin cinsine gre snflandrma :

Bu snflandrmada kmrleri meydana getiren esas maseral veya maseral
gruplar dikkate alnmaktadr. Kmre, hakim olan maseral veya maserallerin
ismi aadaki gibi verilmektedir.
a - Jelito-telinit kmrleri
b - Jelito-posttelinit kmrleri
c - Jelito-prekolinit kmrleri
d - Jeto-kolinit kmrleri
e - Fuzinit kmrleri
f - Fuzinito-posttelinit kmrleri
g - Fuzinito-prekolinit kmrleri
h - Fuzinito-kolinit kmrleri
i - Ktinit kmrleri
j - Rezinit kmrleri k - Sporinit kmrleri
 28.1.4 - JENETK SINIFLANDIRMA
Kmrlerin deiik jenetik zellikleri dikkate alnarak farkl jenetik
snflandrmalara tabi tutmak mmkndr. Bunlarn balcalar:
1 - Jeolojik zamana gre snflandrma : Jeolojik zaman iinde
kmrlerin dalmn dikkate alan bu snflandrmada turbalarn
Kuvaterner'de, linyitlerin Tersiyer'de ve takmrlerinin Paleozoyik'de
olutuklar savunulsa da pek ok istisna mevcuttur ve iyi bir snflandrma
deildir. Mesel, Silezya'daki Kretase yal kmrler takmr
karakteri, Moskova havzasndaki Karbonifer yal kmr ise linyit
karakteri tamaktadr.
2 - Oluum mekanizmalarna gre snflandrma : Kmrleri oluturan
florann kmr havzasna gre konumunu esas alan snflandrmadr.
a - Otokton kmrler
b - Yar otokton kmrler
c - Allokton kmrler
3 - Oluum havzasna gre snflandrma : Kmrlerin olutuu
havzann denizel ortamlarla ilikisine gre kmrler iki gruba ayrlr :
a - Limnik kmrler : Denizden uzak havzalarda olumulardr.
b - Paralik kmrler : Denizlere yakn, bataklk ortamlarnda olumu
kmrlerdir.
 28.1.5 -ULUSLARARASI SINIFLANDIRMA

Bu snflandrmada kmrlerin bitm ve nem

oranlar dikkate alnmakta ve her bir snf kod
numaralan ile ifade edilmektedir. Kmr snflar
ve snf parametreleri Tablo 45 ve Tablo 46'de
toplu halde verilmitir. Mesel 1210 kod numaral
kmrn snf numaras 12, grup numaras 10
demektir ve % 10 - 15 bitm, % 30 -40 nem
bulundurduu anlalr
28.1.6 - ASTM AMERKAN STANDART KMR SINIFLAMASI
Bu snflandrma kmrlerin yzde karbon, yzde uucu madde ve
kalorifk deerleri esas alnarak yaplr. Turbalar snflandrmaya dahil
edilmemekte ve takmrleri de bitml kmr olarak
adlandrlmaktadr. Aynca snflarn kalori deerleri de kimyasal
snflandrmada verilen deerlere uymamaktadr. ASTM snflamas
Tablo 46'de verilmitir.
Tablo 45 - st s deeri 5700 kcal/kg'dan fazla olan kmrlerin uluslararas snflamas

SINIF NO UUCU MAD. MK. KMR CNS

0 0.0- 3.0 Metaantrasit

1A 3.0- 6.5 Antrasit
1B 6.5 - 10.0 Subantrasit
2 10.0-16.0 Uucu madde oran dk bitm
3 16.0-28.0 Uucu madde oran orta bitm
4 28.0-46.0 Uucu madde oran yksek bitm
5 <46.0 Subbitm
28.1.6 - ASTM AMERKAN STANDART KMR
SINIFLAMASI

Tablo 46 - st s deeri 5700 kcal/kg'dan dk olan kmrlerin uluslararas snflamas.

grup kod numaralar

Bitm mik.

>25 40 1040 1140 1240 1340 1440 1540

20-25 30 1030 1130 1230 1330 1430 1530

15-20 20 1020 1120 1220 1320 1420 1520

10-15 10 1010 1110 1210 1310 1410 1510

<10 00 1000 1100 1200 1300 1400 1500

SINIF NUMARASI 10 11 12 13 14 15

NEM MKTARI (%) <20 20-30 30-40 40-50 50-60 >60

 28.2 - KMRLERN OLUUMU LE LGL TEORLER

Kmrlerin bitki artklarnn depolanmas ve baz fziko-

kimyasal faktrlerin etkisinde kmrlemesi eklinde
olutuklar kabul edilmektedir.
Kmrlerin ilk oluumunu, gnmzdeki turbalklara
benzetmek mmkndr. Kimyasal, jeolojik ve
paleontolojik veriler, turbalarn kmr haline gelinceye
kadar geirdii evreleri aklayabilecek niteliktedir.
Kmr yataklarnn oluumunu aklayan iki byk teori
vardr. Bunlar otokton ve allokton oluum teorileridir.
Ayrca, bunlarn arasnda ve geili olan yar otokton
teoriden de bahsetmek mmkndr.
 28.2.1 - ALLOKTON OLUUM TEORS

Kmrlerin, bitki artklarnn tatl veya ac sulu gller veya denizlerin tekil
ettii
sedimantasyon blgelerine tanarak kelmesi suretiyle olutuklarn
aklayan teoridir.
Sedimantasyon havzasna akan nehir azlarnda biriken kil, kum ve akl
gibi detritik malzemelerle beraber bitki artklar da daha ok deltalarn
arasnda yer alan durgun sularda ekil, cins ve suda yzme zelliklerine
gre ayrlarak (yaprak, dal, kabuk gibi) kelmektedir. Allokton oluum
teorisini destekleyen u deliller saylabilir:
 28.2.1 - ALLOKTON OLUUM TEORS

1 - Bitki artklar paralanm kk taneler halindedirler. Tanma mesafesi

arttka paralarn boyutlar klmektedir.
2 - Bitki artklar para bykl ve dokularna gre bir dizilme gsterirler.
Kyya yakn ksmlarda gvde ve dal gibi byk paralar, ileri ksmnda ise
spor ktikllerinden olumu ksmlar bulunur.
3 - Bazen olduka derin olabilen fosilli denizel sedimanlarn arasnda
kmrl seviyeler yer almaktadr.
Allokton oluum teorisini rten grler ise u ekilde zetlenebilir;
1 - Irmaklar ok az miktarlarda bitki art tamaktadr. Ayrca, yeriler
tanan bitki artklarnn daha ok deltalarda toplanmadn, yaylp gittiini
gstermektedir. Deltalarda biriken bitki artklarnn ise rmeleri
kmrlemelerinden daha kolaydr.
2 - Irmak sularnn bitkiler zerinde andrc bir etkisi olmadndan ancak
srkleyerek tayabilmektedirler. Ormanlk blgelerde suyun hz
azaldndan tama oran da iyice dmektedir.
 28.2.3 - OTOKTON OLUUM TEORS

Bu teori, geni yayhml ve kaln tabakalar ihtiva eden kmr havzalarnn

oluumlarnn aklanmasnda daha uygun ve mantkl olmaktadr.
Kmrlerin oluumu bugnk turbalklara benzemektedir. Sulu ortamda havann
oksijeni ile irtibat kesilen bitki artklar anaerobik canllarn etkisi ile humifkasyona
urarlar. Burada ksmi bir paralanma olur ve zerlerinin yeni rt tabakalar ile
kapanmasndan sonra sras ile turbalama ve kmrleme gerekleir.
Sedimantasyon hznn uygun ve yeterli olmas gerekir. Aksi halde bitki artklar yok
olur. Dolays ile bu teoriye gre kmrleme yerinde gerekleir. Otokton oluum
teorisini destekleyen u veriler ileri srlmektedir:
1 - Kmrl tabakalarda dik olarak kmrlemi kkl aa gvdelerine sk sk
rastlanmaktadr.
2 - Gnmzde turbalklarda yaayan aalarn kkleri ok geni alanlara
yaylmaktadr. Kmrl seviyelerde de ayn zellikler gzlenmektedir.
3 - Kmr tabakalarnn arasnda denizel fosilli seviyelerin varl, kmrlerin bir
ksmnn denize yakn veya denizel turbalklarda olutuunu gstermektedir.
4 - Aktel tabakalardaki bitmn ayrmasndan hasl olan maddelerle eski kmr
tabakalarnda meydana gelen dekompozisyon olaylar arasnda byk
benzerlik bulunmaktadr.
Otokton ve allokton kmr oluumu teorilerinin ayn ayr uygulanabilecei kmr
havzalar bilinmektedir. Baz kmr havzalarnda ise iki tip oluum yanyana veya
birbirini takip eden evreler halinde ortaya kmaktadr.
 28.3 - KMRLER MEYDANA GETREN BTKLER

Kmr damarlarnn oluabilmesi iin ncelikle youn bitki topluluunun

bulunmas gerekmektedir. Kmr oluumuna katlm bitkilerin jeolojik
zaman boyunca gsterdikleri deiimler ana hatlaryla yledir:
Bilinen en yal kmrler Kambriyen yal antrasitler olup, alg ve
mantarlardan olumulardr ve yeryznde ok az miktarlarda
bulunmaktadrlar. Silriyen'de otsu bitkiler sadece deniz sahilleri boyunca
gelimilerdir. Bu dnemde lagner ve karasal sedimanlann arasnda ok
ince kmr damarlarna rastlanmaktadr. Alt ve Orta Devoniyen karasal
bitkileri otsu, allk ve basit sporlu bitkilerden olumaktadr. st
Devoniyen'de karasal bitkilerin yeterince gelimemesi sebebiyle kmr
damarlar oluamamtr.
Alt Karbonifer'de yosunlar, zellikle Lepidodenropis, at kuyruklar ve
Aspidium trleri yaygnlamtr. st Karbonifer ise "takmr periyodu
"dur. Bu zamanda orman bataklklar ok yaygnlam ve sazlklar
gelimitir. Ancak, Karbonifer'de turba oluturan bitkiler gen jeolojik
zamanlara kadar devam edememitir.
 28.3 - KMRLER MEYDANA GETREN BTKLER
Kmrlemenin en yaygn olduu jeolojik devirler st Paleozoyik ve
Tersiyer'dir. st Paleozoyik floras olduka eitli ve yaygndr. Tersiyer'de
ise kmr oluumu st Paleozoyik'tekine oranla sporadik bir karakter
gstermektedir. Tersiyer floras tr ve cins bakmndan daha zengindir.
Kmrleri meydana getiren bitkilerin gerek cinsleri gerekse miktarlar
yreden yreye byk llerde deiim gstermektedir.
Kmrleri meydana getiren bitkiler kimyasal olarak; karbonhidratlar,
glikositler, taninler, boyal maddeler, yalar, balmumlar, esanslar, reineler,
proteinler ve dier baz organik bileiklerden olumaktadr. Kmrlerin
byk bir blmn selloz ve linyin bileimli karbonhidratlar tekil eder.
Selloz, bitkilerin en nemli maddesi olup, bir odunun ortalama yarsndan
fazlasn selloz meydana getirir. Dayankl olduundan kmrlemesi daha
kolaydr.
Linyit ise, kahverenkli, amorf bir maddedir. Odunun hcre eperlerindeki
liflere sertlik ve salamlk kazandrr. Odunsu bitkilerin % 20 - 30'unu,
komu bitkilerin ise % 15 - 20'sini tekil eder. Dolaysyla kmr
oluumunda rol oynayan ikinci nemli maddedir. rmeye kar ok
dayankldr.
 28.4 - KMRLEME

Bitki artklarnn turba, turbann da linyit, takmr ve

antrasit basamaklarndan geerek metaantrasite
dnmesine "kmrleme" denilmektedir.
Jeolojik zaman iinde olumu kmrler her eyden
evvel turba fazndan gemilerdir.
Kmrleme ilerledike yumuak linyit, sert linyit ve
takmr safhalarndan geerek antrasite
dnmektedir.
Bunun iin gnmz turbalarnn incelenmesi nem
kazanmaktadr.
 28.4. 1 - TURBA OLUUMU

Turbalar, amorf bir ortamda yzen, ekil ve kimyasal olarak olduka iyi muhafaza
olmu bitki kalntlarndan olumaktadr. Amorf ortam, bitki artklarnn biyokimyasal
ayrmasndan meydana gelen hmik bir jledir. Atmosferde bitki artklar oksijenin
etkisi ile ksa zamanda ayrarak yok olurlar. Oksijence fakir olan su altnda ise
bitkilerin H ve O'ce fakirlemesine sebep olan reaksiyonlar balar. Dolays iie C oran
az da olsa artar. Azot, genellikle amonyakl bileikler yapar. Bu olaylar mantar ve
anaerobik mikroorganizmalarn aracl ile olur.
Sedimantasyon hzna ve sulann oksijen ile temasna gre belli bir derinlikten sonra
artan hmik asitin etkisi ile organizmalarn faaliyeti durur. Bu ortamda yukardan
aaya doru bir zonlanma gzlenir.
En st ksmda bozulmam bitkiler vardr ve sedimanlann rengi kahverengi veya
sarmsdr.
Orta ksmda oluumlar tamamlanmam amorf yapl hmik maddelerin meydana
getirdii, yaplar gzle grlebilen bitki artklar bulunur ve renk, koyu kahverengidir.
En alt tabakalarda ise amorf maddesi bol bazen fzen tabakalar ihtiva eden, ender
olarak bitki artklar bulunduran ksm yer alr. Mikroorganizma faaliyetleri bu kesimde
durmutur.
Turba oluumu srasnda cereyan eden en nemli kimyasal sre hmik asitlerin
oluumudur. Sedimantasyon hzna gre deien belli bir derinlikten sonra artan
hmik asitin etkisiyle mikroorganizmalarn ou yaayamaz ve bunlarn sebep olduu
reaksiyonlar durur. Bakterilerin etkin olduu bu kmrleme evresine "biyokimyasal
kmrleme veya turba diyajenezi" denir. Turba diyajenezinin artmasyla hmik
asitler hminlere dnr. Bylece hminler ve bitki artklar da turbay olutururlar.
 28.4.2 - KMRLEME LE LGL HPOTEZLER

Linyin hipotezi : Baz aratrmaclara gre hmik asitler ve hmik jle

dorudan doruya linyinin deiiminden olumakta ve selloz ksm ksa
zamanda yok olmaktadr. Hmik asitler, sulu ortamda alkalilerde erimeyen
hminler haline gemektedir. Hminler de kmrleri oluturmaktadr.
Bitkisel balmumlar ve reineler kmrleme srasnda bitmleri meydana
getirmektedir.
Selloz Hipotezi : Bu hipoteze gre kmrleri oluturan ana madde
bitkilerdeki sellozdur. 250 - 300 C scaklkta selloz kmre
dnmektedir. Fakat bu hipotezi savunan aratrmaclarn sentetik olarak
elde ettikleri kmrlerin gerek kmrlerle tam bir benzerlii
gzlenememitir.
Modern Hipotez : Modem oluum anlayna gre kmrleri oluturan hmik
jlenin linyin olduu kadar selloz da olduu, ayrca kmrleme srasnda
proteinlerin aktif rol oynad kabul edilmektedir.
 28.4.3 - KMRLERN EVRM
Kmr, turba fazndan balayarak yumuak linyit, sert linyit, takmr ve antrasit
evrelerinden geerek grafit oluumuyla sonulanmaktadr. Kmrlemenin ilerlemesi
ile kmrlerin urad belli bal deiimler yle sralanabilir:
1 - Devaml ve dzenli olarak C oran artar.
2 - H oran, C miktar % 89 oluncaya kadar kademeli olarak, daha yksek C
deerlerinde ise hzla azalr.
3 - Uucu madde oran devaml olarak azalr.
4 - Is deeri, H miktar % 4.5 oranna dnceye kadar artar.
5 - Antrasit oluumuna kadar nemlilik derecesi der.
6 - Koklama zellii geliir.
7 - Mutlak zgl arlk artar. 160
8 - Alkalilerde erime derecesi azalr.
9 - Renk koyuluu, parlaklk ve yanstma derecesi artar.
10 - Oksidasyon ve hidratasyona kar hassasiyet azalr.
Bir kmrn kmrleme derecesi rank ile ifade edilir. Rank arttka kmrleme
ilerlemi demektir.
 28.4.4 - KMRLEMEYE ETK EDEN FAKTRLER

Kmrlemenin kelme srasnda balayarak antrasit oluumuna kadar geirdii

deiimler srasnda rol oynayan faktrler u ekilde zetlenebilir:
kelme Srasnda Rol Oynayan Faktrler:
a - Turba oluturan bitki topluluklar : Turba oluumunu salayan bitki topluluklar
daha ok bataklklarda yetimektedir. Bataklklar da; ak saz bataklklar, flora
bakmndan zengin ak su alanlar, orman bataklklar ve yosun bataklklar olarak
drt balk altnda toplanmaktadr.
b - Su derinlii : Sedimantasyon srasnda bitki artklarnn depoland suyun
derinlii kmrlemeyi hzlandrmaktadr.
c - klim : Jeolojik zaman iinde nemli turba oluumlan nemli ve scak iklimlerde
gelimitir. Bu iklimlerde flora ok bol ve orman bataklklar dier bataklklara gre
daha yaygndr. Bir tropikal bataklk 8-9 senede kendini yenileyebilir ve bu srada
aalarn boyu 30 m'ye ulaabilir.
d - Paleocorafya ve tektonik konum : Kaln turba yataklarnn geliebilmesi iin
yeralt su tablasnn yava ve devaml ykselmesi ve bataklklarn andrc
etkilerden korunmas gerekir. Yeralt su tablas ok hzl ykselirse, yani sbsidans
ok hzl ise bataklk ortamna sediman tanmas artar ve turba yerine bu sedimanlar
depolanr. Sbsidans ok yava olursa veya durursa bataklkta biriken turbalar
oksitlenerek yok olur. Ayrca, bataklklar denizin ve akarsularn andrc ve tayc
etkisinde kalrsa turba depolanmas mmkn olmaz.
e - Oluum tr : letilebilir kmr damarlarnn ou otoktondur. Allokton kmrler
ise mineral maddelerce daha zengindirler.
 28.4.4 - KMRLEMEYE ETK EDEN FAKTRLER

f - pH deeri : Bir turbann asitlilii bakteri faaliyetlerini, bitkilerin yapsal ve kimyasal

bozunmalar ve dolaysyla kmrlemesini etkilemektedir. Turbann asitlilik derecesi
ise ortama su gelimine, temel kayacn trne, bitki topluluklarnn cinsine, ortamn
oksijence beslenmesine ve hmik asit konsantrasyonuna bal olarak deimektedir.
ou bakteriler ntr veya ok hafif bazik ortamlarda (pH 7.0 - 7.5) yaamaktadr.
Daha asit ortamlarda bitki yaplar korunarak kmrn iinde kalabilmektedir. Ancak,
baz mantarlar pH'n 4'n altnda olmas durumunda da yaayabilmektedir.
g - Turba scakl : Bitkilerin bozunmas srasnda turba scakl ok nemlidir.
Scak hmid iklimlerde bakteri faaliyetleri lman iklimlerden daha fazladr. Bu yzden
scak ve yal iklimlerde kimyasal reaksiyonlar daha abuk balamaktadr.
Sellozun turba bakterilerince bozunabilmesi iin en uygun scaklk 35-40 C'dr.
h - Redoks potansiyeli (Eh) : Turbalarn redoks potansiyeli bakteri faaliyetlerini
etkilediinden kmrlemede ok nemli bir rol oynamaktadr. Turba yzeyinden
derine doru oksijen girdisi azalmaktadr. Yzeye yakn ksmlarda aerobik bakteriler,
mikroorganizmalar ve mantarlar, derinlerde ise anaerobik bakteriler yaamaktadr.
Aerobik bakteriler su ve havann oksijenini alarak bitkilerin rmesini salamaktadr.
Anaerobik bakteriler, derine gmlen bitki artklarnn oksijenlerini alarak hmik asit
gibi hidrojence zengin rnlerin olumasn salamaktadr.
 kelmeden Sonra Rol Oynayan Faktrler

a - Zaman : Jeolojik zaman iinde daha yal kmrlerin kmrleme

dereceleri daha ileridir. Ancak dier faktrlerin etkisi zamandan daha nemli
olduu durumlarda bu kural bozulmaktadr
b - Scaklk : Kmrlemeyi hzlandran nemli bir faktrdr. Kmrlemenin
olabilmesi iin 100 - 150 C scaklk gerekmektedir.
c - Statik basn : Statik basncn kmrlemeye etkisi Hilt Kanunu ile
aklanmaktadr. Buna gre, kmrn zerindeki sedimanlann kalnl
arttka kmrlerin ihtiva ettikleri uucu maddeler azalmaktadr. Bundan
dolay da kmrleme, yeryzndeki mostradan dikey olarak alt tabakalara
indike daha ileri safhalara doru kaymaktadr.
d - Dinamik basn : Tektonik hareketlere bal dinamik basn
kmrlemeyi hzlandrmaktadr.
e - Rejyonal metamorfizma : Kmrlemeyi hzlandrr.
f - Kontakt metamorfizma : Magmatik sokulumlarla temas kmrleri
deitirir ve gzenekli, tabii bir kok kmr oluumuna yol aar.
Ayrca paleoklimatik ve paleocorafk artlar kmrn evriminde ve
karakterlerinde nemli rol oynamaktadr
 28.4.5 - KMRLEME VE KAYALARIN DYAJENEZ

Organik maddelerin kmrlemesi sedimanlann diyajenezine

benzemektedir. Yumuak linyitler az pekimi kilta ve
kumtalaryla, sert linyitler daha sert kayalarla, takmrleri ise
metamorfk kayalarla birlikte bulunur. Kmrleme derecesi arttka
kumta ve kiltalannn gzeneklilikleri azalr.
 28.5 - KMRN YATAKLANMASI

Kmrn yataklanmas srasndaki sedimantolojik aksaklklar,

paralk ve limnik havza artlan gibi faktrler kmrlerin
yataklanmasnn heterojen karakterli olmasna yol aar.
Ayrca, ayn havzann farkl kesimlerindeki farkl sedimantolojik
sreler karmak bir yataklanmaya sebep olur. Buna ramen
kmrlerin yataklanmasnda ortak zellikler bulmak mmkndr.
 28.5.1 - KMR DAMARLARI

Kmrler genellikle dzgn tabakalar halinde yataklanr. Madencilik

dilinde "damar" olarak tanmlanan bu tabakalarn kalnlklar
santimetreden 100 m'ye kadar deiir. Daha kaln damarlar
enderdir. Geni alanlarda tekdze (monoton) dalm gsteren
damarlarn yansra, merceksi damarlar da yaygndr.
Havzadaki sedimantasyon artlarnn ksa mesafelerdeki
deiimleriyle iki, veya daha fazla sayda, ana damardan daha
ince damarlara rastlanabilir. zellikle gen kmr havzalarnda
yanal deiimler fazla olup, kmr damarlar steril malzeme ile yanal
gei yapabilmektedir.
 28.5.2 - KMR DAMARLARINA KOMU KAYALAR

Takmrlerinin taban kayac homojen bir yapya sahip olup, ok miktarda,

ounluunu iyi bir ekilde fosillemi bitki artklar, bazen de tatl su
faunasna ait fosiller bulunmaktadr. Linyit yataklarnn taban da buna
benzer, fakat fosiller nisbeten daha azdr.
Takmr havzalarnda tavan kayac koyu renkli, ince taneli istlerden
ibarettir.
Linyit havzalarnda ise tavan kayacnn karakteri paleocorafik artlara gre
deiir. Kmrler, gri ve beyaz renkli formasyonlarn arasnda grlr. Gri
renk humuslu oluumlardan, beyaz renk ise hmik asitli ortamn
sedimanlara krmz rengi veren demir bileiklerini zp tamasndan ileri
gelmektedir.
Ayn ileme bal olarak atee dayankl (refrakter) killer tremektedir.
Dolaysyla kmrlerin tabannda refrakter killer veya iferton bulunmas
normaldir. Kmrlerin tavannda bitml eyllere rastlanmas da
mmkndr.
 28.5.3 - KMR HAVZALARI

Kmr havzalar, bulundurduklar sedimanlarn tarzna gre paralik ve limnik olmak

zere iki gruba ayrlmaktadr.
Paralik kmr havzalarnda u zellikler gzlenir:
1 - Kmr ince ve ok sayda damarlar halindedir.
2 - evre kayalan daha az krlm ve kvrlm olup, ou zaman normal sekans
grmek mmkndr.
3 - Tabakalar geni alanlarda yatay yaylmlar gsterirler.
4 - inde denizel fosiller bulunan transgresif seviyeler gzlenir.
Limnik kmr havzalarnda ise u zellikler gzlenir.
1 - Kmr damarlar kaln ve saylar azdr.
2 - iddetli tektonizma izleri tarlar.
3 - Damarlarn yaylm nisbeten daha dar alanlardadr.
4 - Denizel kkenli transgresif seviyeler yoktur
 28.5.4 - RTMK SERLER VE KMR

kelme blgelerindeki kmr damarlar akarsularla beslenen kalnl az bir su

tabakasnda kelmektedir. Burada organik maddelerin kelmesinden sonra
kelme hznn deimesi ile erozyonun etkisi artmaktadr.
Havzaya detritik malzemeler tanmaktadr. Kmr byle sedimanter serilerle bir ritm
takip ederek defalarca ortaya kmaktadr. Bylece de eitli ritmik serileri (sekanslar)
meydana gelmektedir. Ritmik seriler iinde kmr seviyeleri daha ok kolloidlerle
karbonatlarn veya ince detritiklerin arasnda bulunmaktadr. Dolaysyla bir havzada
ritmik serilerin belirlenmesi kmr aramalarnda ok nemli bir yer tutmaktadr.
En az ayr tipteki litolojinin veya farkl kelme ortam oluuklarnn (denizel,
karasal ve gl fasiyesi gibi) ardalamasndan meydana gelen siklotenlerde
kmrlseviyeler sulu karasal ortama ait detritik kayalarn veya killi kiretalarnn
zerinde yeralr. Kmrl ksm daha ok taban kili ile balar. Kmrn zerinde,
gei ortamn yanstan eyi seviyesi, bunun da zerinde s denizel ortamda
kelmi kaln kireta ve eyi seviyeleri bulunur.
 28.5.5 - KMRLERN YATAKLANMA EKLLER

Kmr damarlarnn bugnk durumlar onlarn oluumlar hakknda bilgi vermektedir.

Birok oluum teorisi de gncel oluum biimlerine dayanmaktadr. Buna gre
aadaki zellikler aklanabilmektedir.
Ana Damarn Daha Kk Damarlara Ayrlmas : Genellikle bir kmr havzasnda
ana damar havzann farkl yerlerinde kk damarlara ayrlmaktadr. Bu zellik
otokton oluum teorisine kriter olarak gsterilmekte ve kademeli sbsidansa
balanmaktadr. Havzada ani kme ile alalan kesimlerde detritik malzeme birikirken
kmeyen ksmlarda bataklk orman muhafaza edilmektedir. Sakin dnemlerde
kme alanlarna ilerleyen bataklk ince damarlarn oluumunu salamaktadr.
Skma : Bataklk ortamnda veya delta azlarnda biriken bitki artklar zerlerindeki
kellerin statik basnc ile skmaktadr. Bylece bitki artklar kmrleirken
kalnlklar azalmakta, zgl arlklar artmakta, uucu madde ve nem oranlar
dmektedir. Bugnk bir kmr damarnn kalnl ilkel kalnlnn 1/10'u ile 1/20'si
arasndadr.
Yanal Deiiklikler : Kmr damarlar genellikle detritik veya kolloidal sedimanlarla
yanal gei gstermektedir. Bu gei tedrici veya keskin snrl da olabilmektedir
 28.6 - KMR TEKTON

ok gen olanlarnn dnda, hemen btn kmr damarlarnda

tektonizmann belirgin etkileri gzlenir.
Kvrmlarma ve faylanmalarn iddeti, kmr yatann ya ve
blgenin jeolojik evrimi ile ilikilidir.
Fiziksel zelliklerinin farkl olmasndan dolay kmrler, tektonik
etkiler sonucunda dier kayalardan daha farkl yap ve doku
kazanrlar
 28.6.1-BASIN

Artan basn ile kvrlma ve krlma hareketlerinin yansra kmrlerde kalite

deiimi de olmakta, nem azalrken zgl arlk artmaktadr. Basncn etkisi
ile oluan balca yaplar unlardr.
a - Diyaklaslar : Kmrn tabaka dorultusuna paralel atlaklardr.
b - Merceksel yaplar : Ynl basnlarla oluan diyapirik yaplardr,
c - istozite : Basncn etkisi ile kmrlerde gelien yaprakl yaplardr,
d - Gzl yaplar : Konsantrik ekilli olup, ak ve koyu renkli ksmlarn i
ie halkalar oluturmasdr.
e - Cone in cone : ( ie koniler) D ksmlar daire ekilli izgilerle
kapldr. leri soan benzeri bir grnmdedir.
f - Trtkl yzeyler : Ynl basnlar sebebiyle yzeylerin srtnerek yer
deitirmesinden ileri gelmektedir
 28.6.2 - TONSTEN (KMR KL)

Kmrlerin iinde bulunan killi kaya tabakalarna denir. Kaolinit grubundan

minerallerle temsil edilmektedir. Kalnlklar milimetre ile 20 cm arasndadr.
Makroskobik olarak kompakt, ince taneli ve laminaszdrlar.
Renkleri ak sandan siyaha kadar deiebilir. Ktlenin 2 / 3' leverrierit
denilen ve bileimi tam olarak bilinmeyen, otojen, kaolinit grubundan bir kil
minerali oluturur (Nakoman, 1978).
Kuvars ve mikalar yaygndr. Tonsteinler 1400 - 1800 C'ta ergirler ve
seramik sanayiinde kullanlabilirler.
Kmr damarlarnn korelasyonunda geni yaylmlar sebebiyle klavuz
seviyeler oluturduklarndan nem kazanan tonsteinler zaman zaman
sularn altnda kalan bataklk kylarnda meydana gelen killi kayalarn
tektonik hareketlerle su stne karak kurumas ve sonra tanarak
kelmesiyle olumaktadr.
 28.6.3 - COAL-BALL

Kre, mercek veya dzensiz ekilli, aplar ounlukla 1-40 cm kadar olan
ve genellikle kmr damarlarnn tabannda ve tavannda rastlanan,
talam bitki ve hayvan kalntlar bulunduran karbonhidratl yumrulardr.
Bileimleri (Ca,Mg)CO3'tan ibarettirler. lerinde pirit ve manganl bileikler
bulunabilir.
Kmr damarlarnn tavanlarndaki coal-ball'larda bitki ve hayvan fosilleri
ok gzel korunmulardr. Coal-ball'lar bitki ve hayvan artklarnn etrafnda
meydana gelen konkresyonel salmlarla olumaktadrlar.
 28.7 - KMRLERN FZKSEL ZELLKLER

Porozite: Her yataki kmrde bir miktar porozite vardr. Bunlar, civann normal
basn ve yksek basn altnda nfuz edebildii porozlar olmak zere ikiye ayrlr.
Yksek porozite kmrn kalitesini drmektedir. Normal olarak % 10 civarnda
porozite, kmrdeki karbon oran % 95 ile % 90 arasnda doru orantl olarak, bunun
altndaki karbon deerlerinde ise ters orantl olarak deimektedir.
Adsorpsiyon : Gaz emme kabiliyeti olarak da tanmlanan adsorpsiyon zellii
kmrn uucu madde miktar, karbon oran ve adsorbe edilen gazn cinsine gre
deimektedir. Kmrler normal artlar altnda su buhar, eitli karbonhidrat gazlar,
benzen, hegzan ve alkol adsorbe edebilmektedir. Kmrler arlklarnn % 15'i kadar
gz emebilmektedir.
Plastiklik : Kmrlerin basn altnda yumuama zellikleri, bunlarn rank, adsorbe
maddeleri ve porozitesi ile ilikili olarak deimektedir. Kmrler, dier kayalara gre
daha fazla plastik zelliklidir.
zgl Arlk : Dier katlarda olduu gibi kmrlerde de zgl arlk, (d = p / v)
forml ile bulunur. Burada p - tartlan arlk, v - hacimdir. Kmrlerde genellikle
karbon oran % 60 - 96 arasnda deiirken zgl arlk 1.2 gr/cm3'den 1.7 gr/cm3'e
ykselmektedir. Kl oran ise zgl arlkla ters orantldr.
Mikro sertlik : Kmrleme derecesinin bir ls olan mikrosertlik ile damarlarn
tannmas ve korelasyonu da yaplabilmektedir. Belli aptaki elik buyann sabit yk
altnda kmr zerinde brakt izin hacmi olarak tanmlanan mikrosertlik
takmrlerinde uucu madde miktar % 40 iken maksimuma ykselmektedir.
Refleksiyon : Kmrlerin yanstma zellikleri dorudan doruya kmrleme
derecesine, dolays ile ayn zamanda metamorfzma derecesine ve iddetine
baldr. Rank ykseldike refleksiyon zellii artar.
 28.8 - KMR PETROGRAFS
28.8.1-MASERALLER
Kmr, deiik bileenlerden meydana gelen heterojen bir maddedir. norganik kayalar nasl
minerallerden olumusa, kmrler de maserallerden meydana gelmilerdir. Fakat mineraller
kristal yapda olup, belirli kimyasal bileimleri vardr. Maserallerin fiziksel zellikleri ve kimyasal
bileimleri ok deikendir. Maseralleri plak gzle grmek mmkn deildir.
Maseraller vitrinit, eksinit (liptinit) ve inertinit olmak zere gruba ayrlrlar. Turba ve linyitlerdeki
vitrinite "hminit" denir. Ayn kmre ait maseral grubunda vitrinitte oksijen, liptinitte hidrojen ve
inertinitte karbon oran daha fazladr. Ayrca liptinit-vitrinit-inertinit sralamasnda uucu madde
miktar giderek azalr.
Vitrinit, takmrlerinin en yaygn bileenidir. Rank ykseldike vitrinitin yanstma zellii
arttndan kmrlerin snflandrlmasnda vitrinit yanstmas kriter olarak kullanlmaktadr.
Liptinit grubu maseraller; sporin, ktin, sberin, reine, mum ve yalardan olumulardr. nertinit
grubu maseraller linyin ve sellozun fusinitleme denilen bir evreden geerek karbonca
zenginlemeleri ile ortaya karlar.
Kmrlerin iinde bir veya iki maseral grubunun toplanarak oluturduklar 50 mikrondan daha
geni bantlara mikrolitotip denir. Bu bantlar makroskobik olarak grlebilecek boyutta ise bunlara
da litotip ad verilir. Mikrolitotipler sonlarna "-it" (vitrit, klarit gibi), litotipler "-en" (vitren, klaren gibi)
eki alr.
Vitren : 3 mm'den daha kaln ve en parlak kmr bantlardr. Tabakalanmaya dik saysz atlak
bulundurduklarndan genellikle kbik paralara ayrlrlar.
Klaren : Parlakl vitren ile dren arasnda olan ipeimsi grnl kmr bantlarna denir. Bant
kalnlklar 3 mm'den kktr ve hmik kmrlerin en yaygn makroskobik bileenini olutururlar.
Dren : 3 mm'den daha kaln, mat grnl kmr bantlarna denir. Yzeyleri przldr.
Fzen : Siyah renkli, ipeimsi grnl ve lifsi dokulu, kolayca ufalanabilen parlak kmr
bantlarna fzen denir. Srtlnce cisimleri boyayan tek maseral topluluudur. Kmrlerin
ierisinde genellikle birka milimetre kalnlnda ve birka santimetre uzunluunda mercekler
eklinde bulunur. Mineral bakmndan ok zengindirler.
 28.8.2 - MNERALLER VE ESER ELEMENTLER

Kmrler hemen her zaman bir miktar inorganik madde ihtiva etmektedir.
Bunlar kmrleri oluturan bitkilerin orijinalinde bulunan maddeler
olabilecei gibi turba oluumu veya kmrleme srasnda da ortaya
kabilmektedirler.
norganik maddelerin % 90'n killer (illit, leverierit, kaolinit, montmorillonit,
serisit vb.), karbonatlar (siderit, dolomit, ankerit vb.), slfid mineralleri (pirit,
kalkopirit, sfalerit, galenit, markasit vb.) ve kuvars oluturmaktadr.
Bunlardan baka oksit mineralleri (limonit, hematit, gtit vb.) ile klorr ve
slfatlar (halit, tenartit, jips) bulunabilmektedir.
Bitkiler bymeleri iin C, H, O ve N gibi ana elementlerden baka Ca, Mg,
Na, K, Mn, Ti, S, Cl, P gibi eser elementlere de ihtiya duyarlar.
Ayn elementlere kmr kllerinde de rastlanmaktadr.
Baz kmr eitlerinde ise uranyum ve germanyum gibi elementler de
bulunmakta ve bazen kmr kllerinde germanyum ekonomik olabilmektedir
 28.9 - TRKYE TAKMR YATAKLARI

Enerji hammaddesi olarak iletilen takmr, demir-elik sanayinin temel enerji

kayna olarak kullanldndan yakn gemie kadar stratejik neme sahip bir yeralt
kayna olarak kabul edilmekteydi.
Bugn, deien teknoloji ve dnya artlan iinde, hangi madenlerin stratejik neme
sahip olduu tartmaldr. Fakat Trkiye'de takmr iletmecilii devlet iin; hem
bir istihdam alan, hem de d piyasaya kar bir pazarlk unsuru olarak
kullanldndan yurt ekonomisinde nemli bir yer tutmaktadr.
lkemizde esas takmr rezervi Bat Karadeniz Blgesi'nde bulunmaktadr. Bunun
dnda Adana, Antalya ve Diyarbakr illerinde Karbonifer yal kmr damarlar
bulunmaktadr.
Ancak bunlar kalite ve rezerv bakmndan yetersizdir. Bat Karadeniz kmr yataklar
Trkiye Takmr Kurumu tarafndan iletilmektedir. letmede gerek uygulanan
metod ve kullanlan malzemenin gnmz teknolojik gelimelerinden geri kalmas,
gerekse fazla istihdam sebebiyle kii bana gnlk kmr retiminin ok dk
olmasndan dolay kmr maliyeti, dnya piyasalarnn ok zerine kmaktadr.
Ocak 1994 itibar ile Zonguldak atalaz para kmrnn fiyat 1 500 000 TL/ton,
ara rnn fiyat 490 000 TL/ton, lam 75 000 TL/ton ve 0 - 10 kalite kmrn fiyat
65 $/ton olarak gereklemitir (M.T.A., 1994).
 28.9.1 - BATI KARADENZ TAKMR YATAKLARI

Bat Karadeniz takmr yataklarnn iletme imtiyaz sahas nebolu Mendirei'nden

Karadeniz Erelisi Mendirei'ne kadar uzanan sahil eridi ile Yenice, Karabk, Ara,
Kastamonu ve Kre yerleim merkezlerinden geen kara hatt iinde kalmaktadr.
Denizin tabanndaki devam ise karasular snrlarna kadar uzanmaktadr.
Genel Jeoloji:
Gnmzde Bat Karadeniz kmr havzas Asya Ktas'nda yeralmasna ramen
jeolojik olarak Avrupa kmr havzalar grubuna dahil edilmektedir. Stratigrafk olarak
da havza Avrupa kmr havzalarnn zelliklerini yanstmakta ve kmrler benzer
palinolojik ve paleontolojik zellikler gstermektedir. Bat Karadeniz kmr havzas,
Pontidler'in kuzeybat kesiminde yeralmakta ve iddetli tektonizma izleri tayan
Paleozoyik ve Mesozoyik yal birimlerden olumaktadr.
Havza, Filyos ay tarafndan, jeolojik olarak birbirinden farkllklar gsteren iki
blme ayrlmaktadr. Bat kesimi, Karbonifer yal formasyonlar rten Kretase
birimlerinin kvamlanmas ile olumu bir antiklinalin anmasyla yzeylemi tektonik
pencere durumundadr. Bu kesimde Jura yal birimler bulunmamaktadr.
 Genel Jeoloji
Bat Karadeniz kmr havzasnn temelini oluturan Silriyen - Devoniyen yal mermer ve
kuvarsitlerin zerine denizel Alt Karbonifer (Dinansiyen) kiretalan gelmektedir (ekil 27). Bol
fosilli olan bu kiretalarnn alt seviyeleri dolomitiktir. st seviyeleri ise derin denizden s denize
geiin izlerini tamaktadr. Bunlarn zerine de st Karbonifer yal kmr seviyeleri bulunduran
birimler gelmektedir. Genel olarak st Karbonifer verimli kmr damarlar bulundurmakta ve
denizel ara seviyeli, fli benzeri klastiklerden olumaktadr. Toplam kalnl 1850 - 2150 m
arasnda deimektedir.
Namuriyen kat A, B ve C olmak zere kattan meydana gelmektedir. A kat kmrsz olup,
denizel fosiller bulundurmaktadr. B ve C katlar fosilsiz kumta ve istlerle temsil edilmektedir.
Ortalama kalnl 600 m olup, yrede "Alacaaz Kat" denilmekte ve iletilebilir kmr damarlar
ihtiva etmektedir.
Westfaliyen nce Alt ve st olmak zere ikiye ayrlmakta, ayrca st Westfaliyen A, B, C ve D
katlarna blnmektedir. Alt Westfaliyen yal Kl katna ait konglomera, kumta ve istlerin
iinde be kmr damar bulunmaktadr. inde "Dil seviyesi" ad verilen denizel sedimanlar yer
almaktadr. st Westfaliyen'in Kozlu kat litolojik olarak Kl katna benzemektedir. inde 22 tane
iletilebilir kmr damar belirlenmi durumdadr.
Bunlar yrenin en verimli kmr damarlardr. Karadon kat (B, C ve D katlar) Filyos ay'nn
batsnda krmz kahverenkli konglomera, kumta ve istlerden olumakta ve iletilebilir kmr
seviyeleri bulundurmaktadr. Filyos ay'nn dousunda ise birim sekiz kmr seviyesi ile
konglomera, kumta, ist ve refrakter killerden olumaktadr.
Havzada Karbonifer'den sonra gelien tektonik hareketlerle daha yal birimler kvrlm, krlm
ve yre karasallamtr. Permiyen, Triyas ve Jura Filyos ay'nn batsnda tamamen, dousunda
ise byk lde karasal erozyonun etkisinde kalmtr. Ancak Karbonifer'in verimli kmr
damarlar senklinalin ekirdeinde kalarak erozyondan nemli lde korunmutur. Filyos
ay'nn dousunda Permiyen ve Jura sedimantasyonu ksmen gelimitir.
 DEVR ALT KAT YRESEL ADI LETLEN DAMAR
DEVR
st D Karadon Agop

Westfaliyen B Byk

A Kozlu ay, Aclk, Civelek,

Byk
st
Kambriyen Alt Kl

C Alacaaz Alimolla

Namuriyen B Teke

A Pi damarlar

Alt Dinansiyen Viziyen Fosilli kireta

Turoniyen
 Genel Jeoloji
Permiyen yal krmz kumtalarnn zerine Liyas - Dogger yal kumta - kilta -
marn ardalanmasi uyumsuz olarak gelmitir. Bunlar yine uyumsuz olarak, taban
konglomeralar ile balayan ve dolomitik kiretalar ile devam eden Malm birimleri
izlemitir.
Yrede esas transgresyon Alt Kretase'de balamtr. Kretase rt tabakalar ile
Karbonirer birimlerinin arasnda bir uyumsuzluk olmasna ramen, kvrm eksenleri
her ikisinde de yaklak dou-bat ynldr.
Kmrn zellikleri:
Dnya'da bilinen takmr rezervi 3 trilyon ton kadar olup, bunun 1.5 milyar ton'u
Bat Karadeniz havzasnda bulunmaktadr. 1982 yl itibar ile yredeki rezervin
iletme blgelerine dalm Tablo 48'de verilmitir.
Havzada 1865 ylnda balayan kmr iletmecilii gnmze kadar srdrlmtr.
Yredeki sahalar 1941 ylnda devletletirilmitir. Bugne kadar 300 milyon ton
civarnda kmr karlmtr. Mevcut retim deniz seviyesinin altnda (Kozlu'da -560
m'ye inilmitir) yaplmaktadr.
Bat Karadeniz takmrleri, Amasra hari, koklama zelliine sahiptir. Havada
kurutulmu kmrde karbon oran % 88 - 96, hidrojen % 3.5 - 5.5, kkrt % 0.8, azot
% 0.8 - 1.1 ve oksijen % 5 - 6.5 arasndadr. Kmrler ortalama % 29 - 42 orannda
uucu madde iermektedir. Orijinal kmrde ortalama % 8.1 nem, % 11.3 kl, % 26.4
uucu madde ve % 54.3 sabit karbon bulunmaktadr. Kalorifk deeri 6900 - 7200
kcal/kg arasndadr.
 28.9.2 - DYARBAKIR KMR YATAKLARI

Yataklar Hazro cavarnda yer almaktadr. Blge, yapsal olarak

kubbemsi bir antiklinal grnmndedir. En yal birim olan
Silriyen'in eyi ve kiretalarnn zerine uyumlu olarak Devoniyen
yal kilta - kumta - marn ardalanmas gelmektedir. Bunun
zerine uyumsuzlukla gelen Karbonifer, lakstr fasiyesinde olumu
marn ve kiltalarndan olumaktadr.
Karbonifer'in tavanna yakn seviyelerinde birka kmr damar
bulunmaktadr. Tavan kayalar, Permiyen kiretalar ile temsil
edilmekte ve bunlar Mesozoyik ve Tersiyer yal birimler
rtmektedir. Damar kalnlklar olduka deikendir. En fazla 2 m'ye
ulaan damarlarn ortalama kalnli 0.60 m'dir. letme imkanlar
ok snrldr. Orijinal kmrde ortalama nem % 5, kl % 25 ve
kkrt % 8 oranndadr. Kalorifk deeri 4300 kcal/kg olup, linyit
kalitesindedir. 1.8 milyon ton rezerv hesaplanmtr
 28.9.3-ANTALYA KMR YATAKLARI

Akseki'ye bal Cevizli'nin nardibi ve Emerya, bradi'nin Masat, Akap ve ukurky

mevkileri ile Kemer'e bal Gynk ve Pamucak yaylalarnda Karbonifer yal kmr
damarlar vardr. Yrede Devoniyen - Eosen zaman aralnda kelmi sedimanlar
yzeylemektedir.
Akseki civarnda sadece ukurky kmrleri ekonomik boyuttadr. Kmrl seviye 2
km takip edilebilmekte ve toplam 2.5 milyon ton rezerv vermektedir. Tektonik etkilerle
kmrler ileri derecede ezilmi ve paralanmlardr.
Damarlarn iindeki kil bantlarndan dolay kl oranlar yksektir. Orijinal kmrde
ortalama nem oran % 11, kl oran % 22, uucu madde oran % 20 kadardr.
Kalorifik deerleri 5444 kcal/kg olup, dk kaliteli takmr zellii gstermektedir.
Kemer civarndaki kmrler, Karbonifer yal kuvarsitlerin iinde 3-4 seviye
eklindedir.
En fazla 2 m'ye ulaan damarlarn kalnlklar ve devamllklar olduka homojendir.
0.9 milyon ton grnr ve 1.5 milyon ton toplam rezerv hesaplanmtOrijinal
kmrde nem % 4 - 6, kl % 20 - 22, uucu madde % 20 - 23, sabit karbon % 48 ve
kkrt % 4 oranndadr. Kalorifk deeri ise 5500 kcal/kg'dr.
 28.9.4 - ADANA KMR YATAKLARI

Yataklar Kozan'a bal Dalca Ky'nn kuzeybatsnda, Bacakl Mahallesi'nin

bitiiinde ve Soukoluk Ky'nn kuzey dousunda olmak zere kesimde
yeralmaktadr.
Yrede Toroslar' oluturan tektonik birliklerden Geyikda Birlii'ne ait nfrakambriyen
- Miyosen aralanda kelmi sedimanter kayalar yzeylemektedir.
Kmrler Turnesiyen - Visiyen yal Bacakl formasyonunun iinde, ince tabakalar
veya ksa mesafelerde kamalanan stratigrafk seviyeler halindedir. eyi, kumlu eyi
veya vaketalar ile ardalanmaktadrlar (Temur, 1987).
Kmrler dalgan olup, deiik oranlarda kil bulundururlar. 5-40 cm kalnlndaki
kmr tabakalarnn istif iindeki toplam kalnl 15 m kadardr. Kl oranlan yksek
(% 35), uucu madde oranlan orta (% 20), sabit karbon oranlar dk (% 37) ve
kkrt oranlar % 2 - 3 dzeyindedir. Kalorifk deerleri 5000 kcal/kg civarnda olup,
takmrnden ok linyite benzemektedir. Toplam rezervleri 500 000 ton olarak
tahmin edilmektedir (Bayrak, 1982).
 28.10 - DNYA TAKMR YATAKLARI

Dnya'da en nemli takmr havzalar Uzakdou, Kuzey Amerika, Gney

Afrika ve Bat Karadeniz havzasnn da dahil olduu Avrupa'da (Tablo 49)
bulunmaktadr. Bilinen yataklarn toplam rezervi 3 trilyon ton'un zerindedir.
Bunun % 1 'inden daha az bir blm Trkiye'de yer almaktadr.
 28.11 - TRKYE LNYT YATAKLARI

Trkiye'de linyit yataklan olduka yaygn olup, hem paralik, hem de

limnik oluuma sahip yataklar nemli rezervler vermektedir. Paralik
kmrler daha ok Trakya havzasnda yeralmaktadr.
Sahfie yakn ve denize ball bulunan paralik yataklar irili ufakl,
dzensiz, bazen mercek ekilli damarlardan meydana gelmilerdir.
Paralik linyit havzalar, Karbonifer kmrlerinde olduu gibi
damarlarn incelii ve dzensizlii sebebiyle limmk havzalara gre
daha az nemlidirler.
Limnik oluuma sahip kmr yataklan Trkiye'de yalnz bir havzada
deil, byk bir havzann etrafnda, bu havzann tektonizma ile
ykselmesiyle ortaya km daha kk havzalarda olumulardr.
Bundan dolay hem havza ortas, hem de havza kenan kmr
oluumlarn bulmak mmkndr.
LKE YATAKLANMA YAI OLUUM MKTAR
ngiltere Lancashire Karbonifer Paralik 4
ngiltere Bristol Karbonifer Paralik 4
ingiltere Dier Karbonifer - 27
Fransa Pas-de Calais Karbonifer Paralik 2
Fransa Masif Santral Karbonifer Paralik 1
Almanya Ruhr Karbonifer Paralik 214
Almanya Aachen Karbonifer Paralik 2
Almanya Saar ve Lorraine Karbonifer Limnik 4
Polonya Silezya Karbonifer Paralik 150
Rusya Donetz Karbonifer Paralik 1
Trkiye Bat Karadeniz Karbonifer Paralik 2
Moolistan Karaganda Karbonifer - 51
in Penol ve Kansu Karbonifer - 200
in Dier Karbonifer - 38
Amerika B.D. Appalach Karbonifer - 450
Amerika B.D. Illinois Karbonifer - 180
Amerika B.D. Indiana Karbonifer - 47
Amerika B.D. Kentucky Karbonifer - 61
Amerika B.D. Missouri Karbonifer - 76
Amerika B.D. Kansas Karbonifer - 27
G. Afrika C. Beaufort Karb- Jura - 6
Hindistan Raniganj-Jharia Karbonifer - 43
Avusturalya Sidney-Tasmanya Pcrmiyen - 170
 28.11 - TRKYE LNYT YATAKLARI
Linyit oluumuna elverili artlar bakmndan Trkiye'nin Tersiyer'deki paleocorafik
geliimi ele alndnda linyit yataklar yalarna gre u ekilde snflandrlabilir:
1 - Eosen-Oligosen linyitleri : Daha ok lagner ve molas fasiyesine dayanan, kmr
oluumlar snrl alanlarda ve ksa srelerde gerekleen linyit yataklanmas sz
konusudur. Bundan dolay, Trakya havzas dnda nemli saylabilecek linyit
yataklar bu devrelerde pek ortaya kmamtr. nemli yataklar Merkeler (Bolu),
Sorgun (Yozgat), Tosya (Kastamonu), Saray (Tekirda), ereflikohisar (Ankara) ve
Aal (stanbul) kmrleridir.
2 - Alt Miyosen linyitleri : Bu devrede anma faaliyetlerinin daha yaygn olmas
sebebiyle kmrler daha az yaydm gstermektedir. Bunlara rnek olarak da ivril
(Denizli), Mut (Mersin), Saimbeyli (Adana), St (Bilecik) ve Suehri (Sivas)
verilebilir.
3 - Orta-st Miyosen linyitleri : Bu devre linyit oluumuna elverili artlarn en yaygn
ve uzun sreli olduu dnemdir. zellikle i blgelerdeki anaklarda nemli yataklar
ortaya kmtr. rnek olarak an (anakkale), Tunbilek (Ktahya), Soma
(Manisa), Yataan (Mula), Havza (Samsun), Oltu (Erzurum), Orhaneli (Bursa) ve
Uzunkpr (Edirne) saylabilir.
4 - Pliyosen linyitleri : st Miyosen'den itibaren etkisini artran volkanik
faaliyetlerin bozucu tesirine ramen sakin blgelerde yine de nemli linyit oluumlar
ortaya kmtr. Bunlarn nemlileri arasnda Kangal (Sivas), Beyehir (Konya),
Elbistan (Kahraman Mara), Tefenni (Burdur), ile (stanbul) ve Bahe (Ankara)
saylabilir.
Trkiye'nin toplam grnr linyit rezervi yaklak 10 milyar ton'dur. Bu rezervin byk
bir blm Elbistan yataklarna aittir. Dnya rezervinin de yaklak % 7'si Trkiye'de
bulunmaktadr. Trkiye'nin yllara gre linyit retimi Tablo 50'de verilmitir. Be yl
iinde linyit retimi kat artmasna ramen her yl retim a olduu dikkat
ekmektedir
 28.11 - TRKYE LNYT YATAKLARI

Ocak 1994 tarihi itibar ile FOB sat fiyat olarak Seyitmer para kmr 450 000
TL, Seyitmer toz kmrn tonu 170 000 TL, Tunbilek 18-50 kalite kmrnn tonu
800 000 TL, Soma Lave +18 kmrnn tonu 920 000 TL, Ksrakdere para
kmrnn tonu 920 000 TL, ayrham para kmrnn tonu 550 000 Tl, Yataan
+30 kmrnn tonu 350 000 TL, Ilgn para kmrnn fiyat 380 000 TL olarak
pazarlanmtr (M.T.A., 1994). retilen linyitin yaklak %25'i sanayide, % 30'u termik
santrallerde ve % 35'i evlerin snmasnda tketilmektedir (Kalafatolu ve Tuncal,
1984).
 29 - KRSTAL KALST

Ticari anlamda kristal kalsit terimi 1 mm'den byk tane boyuna sahip
kalsitten meydana gelen kayalar iin kullanlmaktadr. Kalsit (zlanda
spat),
CaCO3 bileiminde, romboedrik sistemde kristalleen ve romboedrik
yzeylere paralel dilinimleri mkemmel olan bir mineraldir.
Saf halde iken beyazdr. Gri, sar, pembe olanlar vardr.
Sertlii 3, zgl arl 2.5 - 2.8 gr/cm3'tr. Seyreltik asitlerde bile kolay
zlr.
Krlgan olduundan kolay tlr. 900 C scaklkta CaO ve CO2
bileenlerine ayrlr.
Yksek basn altnda 1300 C scaklkta ergir. Ayrca aragonit oluumlar
kristal kalsit olarak iletilebilmekte, ancak bunlarn yaylm ok snrl
kalmaktadr.
Aragonitin sertlii 3.5-4, zgl arl 2.9 - 3 gr/cm3'tr.
 29.1 - KRSTAL KALST YATAKLARININ OLUUMU

Btn kiretalarnn % 90'ndan fazlas kalsitten olutuundan, kalsitin en

nemli kayna kiretalardr. Ancak kalsitin pazarlanmasnda safl nemli
olduundan kiretalarnn kalsit olarak deerlendirilmesi snrl kalmaktadr.
ok beyaz renkli mermer artklar bile yeterli safla sahip deildir.
Kalsitin en nemli kaynaklarndan biri yeralt sular ile oluan damar ekilli
kalsit ymlardr. Bunlarn safl yeterli, ancak rezervleri ok snrldr.
Kristal kalsitin dier nemli bir kayna karbonatitlerdir. Karbonatit, nefelin
siyenitlerde birincil kalsitin hakim duruma gelmesi ile ortaya kmaktadr.
Kalsitin hakim duruma gelmesiyle ilgili deiik grler vardr. Bunlarn
banda Ca'ca zengin magmann diferansiyasyonu, karbonatl kayalarn
assimilasyonu ve karbonatl kayalarn anateksisi gelmektedir.
Damar veya stok ekilli bu yataklarda dolomit, ankerit, siderit, feldispat, alkali
silikatlar, olivin, flogopit, sfen, apatit ve nadir toprak elementlerinin mineralleri
kalsite elik edebilir.
Hidrotermal damarlarda da ekonomik boyutta kristal kalsit yataklanmalar
bulunabilmektedir. zellikle dk scaklkl hidrotermal damarlar sadece
kalsit iin iletilebilir kaliteye ularken, metallerin iletilmesi srasnda aa
kan gang paalar da kalsit olarak deerlendirilebilir
 29.2 - KRSTAL KALSTN KULLANIM ALANLARI

Kalsitin en nemli teknolojik zellii safldr. effaf ve renksiz kalsit tozu tam beyaz
renk almakta ve kendisi zerinde etkili olan dier btn renklere kar diren
gstermemektedir. Kendisinden sert malzemelerle kartrldnda uyum salarken,
kendisinden daha yumuak malzemeleri bnyesine alarak sertliklerini kendisine
uydurmaktadr.
Piyasada kalsit, mikronize kalsiyum karbonat ve krlm - elenmi kalsiyum karbonat
olmak zere iki ekilde pazarlanmaktadr. retilen kristal kalsitin % 90'dan daha
fazlas tlerek pazarlanmaktadr.
Mikronize olarak (1 - 100 mikron boyunda) tlm kristal kalsit kat, cam, yem,
boya, plastik, lastik ve benzeri sektrlerde tketilmektedir. zellikle yksek beyazlk
istenen kat ve boya yapmnn en nemli hammaddesidir. Boya sektrnde
kullanlan kalsiyum karbonatn 20 mikron'un altnda, plastik sektrnde 0.1 - 20
mikron arasnda olmas istenir. Kat sanayiinde kaolinitin yerini hzl bir ekilde kalsit
almaktadr.
Krlm - elenmi kalsiyum karbonat ise 2 - 3 cm boyutunda ayarlanm tanelerden
meydana gelmektedir. naatlarda ve asfalt dolgularnda kullanlmaktadr. Bunlarda
saflktan ok krlganlk ve tketim yerine yaknlk nem kazanmaktadr.
Dnya piyasalarnda kalsit, kalsiyum karbonat ad ile pazarlanmaktadr. nk
tlm kalsitin veya aragonitin kristal yaps ortadan kalkmaktadr. Dnya
piyasasnda tlm kalsitin fiyat 25 - 30 $/ton civarndadr (M.T.A., 1992).
Tabaka olarak kesilmi, ngiltere'de iletmede teslim kalsiyum karbonatn fiyat ise 87
- 110 $/ton'dur (M.T.A., 1994). En az % 98lik Amerika Birleik Devletleri
standartlarna uygun kalsiyum karbonatn Serbest Pazar teslim art ile fiyat 1996
yl itibar ile 4.15 - 4.45 $/kg olmutur (M. T. A., 1996).
 29.3 - DNYA KRSTAL KALST REZERVLER VE
RETM

Dnya kalsit rezervlerinin tahmini yaplamamakta ve arand zaman

yeterli kalite ve miktarda bulunabilecei sanlmaktadr.
Hindistan, Meksika, Filipinler, spanya, talya, Fransa, Arjantin,
Almanya, Pakistan, ve Amerika Birleik Devletleri en nemli retici
lkelerdir.
Bu lkelerin yllk retimlerinin toplam 10 milyon ton kadardr.
Bunun yarsna yaknn Amerika Birleik Devletleri irketleri
gerekletirmektedir. Kesin veriler olmamasna ramen dnya kristal
kalsit rezervinin 500 milyar ton'dan fazla olduu tahmin edilmektedir
 29.4 - TRKYE KRSTAL KALST REZERVLER VE RETM
YATAK GRN MUHTEM TOPLA
R EL M
Trkiye kristal kalsit yataklar
bakmndan olduka zengin Mula - 50 100 150
olmasna ramen retim Yataan
sadece Ege ve Marmara Krehir - 20 40 60
blgelerinde yaplmaktadr. Kaman
Kaman (Krehir), Kastamonu,
Seyitgazi (Eskiehir), Bursa, Balkesir - 2 4 6
Yataan (Mula) ve Bor Erdek
(Nide) civarlarnda nemli
yataklarn olduu bilinmektedir. Kastamonu 2 4 6
letilen yataklarn grnr Eskiehir - 2 4 6
rezervlerinin toplam 20 milyon Seyitgazi
ton'un (D.P.T., 1991), bilinen
yataklarn toplam rezervi ise Bursa 2 3 5
250 milyon ton'un zerindedir anakkale - 1 5 6
(nem, 1996). Biga
Giresun - Dereli 1 2 3
Erzincan - 1 2 3
ayrl
Nide - Bor 1 1 2
TOPLAM 83 165 248
 29.4 - TRKYE KRSTAL KALST REZERVLER VE
RETM

1986 yl itibar ile toplam retim 13 000 ton kadarken 1994 ylnda
63 000 ton'a ykselmitir.
retim ve talep hzla artmaktadr. Dnya pazarna girmek iin
rnlerin standartlara uygun olmas ve -2 ile - 20 mikron gibi ok
ince boyuta sulu olarak tlm olmas gerekmektedir.
Ayrca mermer artklar da kristal kalsit olarak deerlendirilmekte ve
zellikle yem sanayiinde tketilmektedir.
1995 ylnda 3 600 ton tlm kalsit ihra edilmitir. -5, -10, -20
mikron boyutlarnda standart tme tesislerinin kurulmas
durumunda i piyasada ve ihracatta nemli tketim patlamalarnn
olmas beklenmektedir
 30 - KRSTAL KUVARS
Kuvars, yer kabuunun en yaygn minerallerinden biridir. Fakat
teknolojik zelliklere sahip, zellikle saydam kuvarslarn yaylm
olduka snrldr.
SO2 bileiminde olan kuvarsn iinde % 46.7 Si ve % 53.3 O
bulunur.
En saf kuvars bile eser miktarlarda Li, Na, K, Al, Fe, Mn ve Ti
bulundurur.
Sertlii 7, zgl arl 2.7 gr/cm3'tr. Kuvarsn drt modifikasyonu
vardr. Bunlar, trigonal trapezohedral
a-kuvars Hegzagonal trapezohedral 6 kuvars (673 c>
hegzahonal 6-tridimit (i870c) > kbik B-kristobalit (1470 c) >
eriyik (1730 c) eklinde sralanr (ekil 29). Ayrca, B-tridimit
ortorombik a-tridimit (30 c) B-kristobalit > tetragonal a-kristobalit
(180-270 c) dnmleri vardr.
Kuvars, ticari olarak renk, kristal boyu ve bulunu sekilerine gre da
kuvars, saydam kuvars, gl kuvars, dumanl kuvars, mor kuvars
(ametist) ve sar kuvars (sitrin) gibi eitlere ayrlr. Yeryznde doal
olarak daha ok a-kuvars eklinde veya B-kuvars paramorfu olarak
bulunur (Kuzvart, 1984).
 30.1 - KRSTAL KUVARSIN BULUNUU
Endstride kullanlabilecek zelliklere sahip kristal kuvars yataklar jenetik
tipte bulunmaktadr:
1 - Pegmatitler : Granit sokulumlarnn kontaktnda, zellikle
mikroklin pegmatitlerin iinde byk rezervli kristal kuvars yataklar
bulunmaktadr. Yankayalarn iinde var olan veya ayn srelerle hazrlanan
boluklarn eperlerinden merkezine doru byyen kuvarslar ok kaliteli
damarlar meydana getirmektedir. Brezilya, Madagaskar, Ukrayna, Sibirya,
Kazakistan ve in'de bu yataklarn Prekambriyen yal ok tipik rnekleri
bulunmaktadr. Paleozoyik ve Mesozoyik yal pegmatitlere bal kristal kuvars
yataklar daha az saydadr (Kuzvart, 1984).
2 - Hidrotermal Damarlar : Silikatl kayalarn (kuvarsit, mikaist, granit, vs.)
iinde, genellikle steril damarlar eklinde, da kuvars veya dumanl kuvars
olarak bulunurlar. Erime boluklarnda gelimi ve damar ekilli bu yataklarda
kristalTavarslar ok kalitelidir. Bu tip yataklarda zonlanma ok belirgindir.
Kuvarsa genellikle klorit, serisit, kil mineralleri (daha ok kaolinit), albit,
turmalin ve kalsit elik eder. Yankayalar ileri derecede serisitlemi ve
kloritlemilerdir. Oluum scaklklar 70 - 300 C arasndadr. Douphine
(Fransa), Saint Gotthard (svire), Urallar (Rusya), Arkansas (Amerika Birleik
Devletleri) ve Goiaz (Brezilya) yrelerinde bu yataklarn rnekleri
bulunmaktadr (Kuzvart, 1984).
3 - Plaserler : letme kolaylklar bakmndan plaser tipi kristal kuvars
yataklarnn ekonomik nemleri daha fazladr. Birincil yataklara olduka yakn
konumlarda bulunurlar. Brezilya ve Ukrayna'daki elvyal tipi plaser kuvars
yataklarnda altn ve elmas da iletilmektedir. in ve Madagaskar'da da benzer
yataklar bulunmaktadr (Kuzvart, 1984).
 30.2 - KRSTAL KUVARSIN KULLANIM ALANLARI
a - Da kuvars, dumanl kuvars, sitrin, ametist, morion, kedi gz, kaplan gz, pembe kuvars,
safir, agat gibi effaf veya renkli kuvarslar ss ta olarak deerlendirilmektedir.
b - Bata agat olmak zere kuvarslarn bir ou milyata koruyucular, saat talar, hassas
terazi yataklar ve havan yapmnda kullanlmaktadr.
c - Kuvarsa yeterli bir basn uyguland zaman bir elektrik arj meydana getirir. Bunun tersine
kuvars bir elektrik alannda braklrsa mekanik olarak deforme olur. Buna piezoelektrik
zellii denir. Kuvarsn dnda piezoelektrik zelliine sahip birok mineral vardr. Fakat
bunlarn dier zellikleri kuvarsla ayn alanlarda kullanmak iin yetersiz kalmaktadr. Bundan
dolay kuvars, radyo dalgalarnn titreimlerinin ynlendirilmesinde ve radyo devrelerinde ok
nemli bir kullanma alanna sahiptir. Ayrca, gaz basnlarn belirleyen cihazlarda,
radarlarda, mikrofonlarda, televizyon paralarnda, saatlerde ve telefon santrallerinde yaygn
biimde kristal kuvars tketilmektedir. Bu alanda homojen yapl ve ikizlenme gstermeyen 3 - 4
cm boyundaki kuvars kristalleri tercih edilmektedir. Safl % 99.99 olmaldr.
d - Kristal kuvars optik endstrisinde, zellikle prizma, kama ve merceklerin yapmnda,
kzltesi ve mortesi nlar geirdii iin byk bir tketim alan bulmutur. Renksiz ve iri
kristalli da kuvarslar daha uygundur. Safl % 99.99 olmaldr.
e - Kuvars eritilerek scaa ve asitlere kar dayankl laburatuvar gereleri ve ultraviyole
lambalar yaplr.
f - Saf ve demir ierii 20 ppm'den az olan kuvarslardan porselen ve fayans yapmnda
faydalanlr. Seramik sanayinde kullanlan kuvarsn ise % 97 - 93 SiO2, % 0.25 - 0.50 AI2O3,
en fazla % 0.25 Fe2O3, % 0.5 - 1.0 CaO ve % 0.5 -1.0 MgO bileimi istenir.
g - Kuvars dorudan veya silisyum karpid elde edilerek andrc ve parlatc olarak
deerlendirilir.
Gnmzde suni kristal kuvars retilmekte ve birok alanda tercih edilmektedir. Elektronik
endstrisinin gelimesi ile kuvarsn nemi gittike artmakta ve baz lkelerde kuvars aratrma
enstitlerinin kurulmas ynnde almalar yaplmaktadr
 30.3 - DNYA KRSTAL KUVARS REZERVLER VE
RETM

Dnyada elektrik ve elektronik sanayiinde kullanmaya uygun

kalitede kuvars bulunduran en byk rezervli yataklar Brezilya'da
bulunmaktadr. En iyi ametist yataklar da yine Brezilya'dadr. Ayrca
Namibya ve Madagaskar'da da iyi kalite kuvars yataklar
bilinmektedir. Kriptokristalin kuvars yataklar ise Avusturya, Belika,
Lksemburg, Gney Afrika Cumhuriyeti, spanya ve Norve'te
yeralmaktadr. 1990 yl itibar ile 4 milyon ton kadar olan toplam
dnya kuvars retiminin 900 000 ton'u spanya'da, 800 000 ton'u
Norve'te, 500 000 ton'u ili'de gereklemitir
 30.4 - TRKYE KRSTAL KUVARS YATAKLARI VE
RETM
Trkiye'de bilinen kristal kuvars yataklar
Mersinbeleni (Koarl - Aydn),
Madran (ine - Aydn), Foa (zmir),
Bayrami (anakkale) ve Ezine (anakkale) yrelerinde
yeralmaktadr.
Bunlarn toplam rezervi 4-5 milyon ton kadar olup, Trkiye kristal kuvars
bakmndan zengin deildir.
Trkiye'de gerek anlamda retime 1980'de balanm ve 1995
ylnda toplam yllk retim 50 000 ton'a ulamtr. Ayn yl 14 000 ton
ihracat, 350 ton da ithalat yaplmtr. leme tesislerinin
bulunmamas sebebiyle genellikle ham kristal olarak ihra
edilmektedir. Detay etdler yaplmad iin iletilen yataklarn bile
rezervleri hakknda yeterli bilgi bulunmamaktadr. letmeler daha ok
pegmatitik yataklardan yaplmaktadr.
 31 - KRIYOLIT

Karmak halojen grubundan bir mineral olan kriyolit Na3AlF bileimli bir fuorr
mineralidir.
Saf halde iken renksiz veya beyaz, saydam veya yar saydamdr. Kahverengi,
krmz, kiremit rengi olanlar vardr.
Cams veya yalms grnmldr. Monoklinik sistemde kristalleir ve genellikle
masif halde bulunur. 560 C scaklkta kbik sisteme dnr.
Sertlii 2.5, zgl arl 3 gr/cm3'tr. Doada iri taneli ktleler halinde bulunur.
Kriyolit, eitli sodyum tuzlarnn retiminde, cam, emaye ve seramik yapmnda ve
metal yzeylerinin temizlenmesinde flaks maddesi olarak kullanlr.
Kriyolitin dier bir tketim alan ise alminyum iletmelerinde, alminyum oksitin
metale indirgenmesini salayan elektrodlarn yapmdr. Ancak son yllarda bu
sektrde doal kriyolit yetersiz kaldndan sentetik kriyolit retimi arlk kazanmtr.
Ayrca, haere ilalarnn hazrlanmasnda ve zmpara gibi andrclarn yaptrc
maddesi olarak kriyolit tketilmektedir.
Bilinen tek ticari kriyolit yata, Grnland'n gneybat kysnda yer almaktadr.
Prekambriyen yal gnays ve granitlerin iinde bulunan kriyolit yata bir pegmatit
kua tarafndan evrilmitir. Oluumu, kontakt-metazomatik srelere
balanmaktadr. Yatan uzunluu 150 m, genilii 20 - 30 m kadardr. Kriyolite
kuvars, fluorit, siderit, volframit, galenit, sfalerit, kalkopirit, kassiterit, molibdenit,
arsenopirit ve kolumbit elik etmektedir. Rusya spanya ve Amerika Birleik
Devletleri'nde de kriyolit oluumlarnn varl bilinmektedir (Kuzvart, 1984).
Trkiye'de kriyolit bulunmadndan yllk 10 000 ton kadar olan tketim ithal yoluyla
salanmaktadr
 32 - KUM VE AKIL
Pekimemi sedimanlardan tane boyu 64 mm ile 2 mm arasnda olanlanna akl, 2
mm ile 0.063 mm arasnda olanlanna kum denilmektedir. Ticari olarak 5 mm'den
kk tane boyuna sahip kum, akl veya bu boyutlarda knlm talara "ince
agregat", 5 mm'den byk akl veya akl boyutunda knlm talara ise "kaba
agregat" terimleri kullanlmaktadr (Evans, 1993). Agregatlarn tane boylan tane
biimi ile ilikili olduundan tane boyu tanmlamalarnda snr deerler (14-20 mm
kaba agregat gibi) verilmektedir.
akllar ok heterojen bileime sahiptir. Mineralden ok kaya paralar ile temsil
edilirler. Paralardan anakayac tahmin etmek hemen her zaman mmkndr.
Kumlarda ise bileenler kaya paracklarndan ok minerallerden meydana gelirler.
Kumun iindeki tanelerin oran, ana kayacn tr kadar, minerallerin yzey
artlarndaki kimyasal ve fiziksel etkilere kar direnci ile ilikilidir. Bundan dolay
kumlarn en yaygn bileeni genellikle kuvarstr. Daha az oranlarda feldispat ve kaya
paralar bulunur. Mika, manyetit, olivin, granat ve dier ar mineraller hemen her
zaman bileime bir miktar girer.
Ticari olarak kumlarn tane boyu kadar bileimi de nemlidir. Kum ve akl genellikle
ardalanmal, yanal geili veya i ie bulunurlar. akln olmad yerlerde kum boyu
malzemenin birikmesi mmkndr. Fakat akllarn iinde mutlaka bir miktar kum
bulunur.
letilebilir kum ve akl birikintileri Kuvaterner yal rt sedimanlar, akarsu
taraalar, buzul birikintileri (esker), alvyon konileri ve sahil kumlan ile Tersiyer veya
daha yal pekimemi kayalar olarak ortaya karlar. Nehir taraalarnn genellikle
alt ksmlar akll, st ksmlar killi ve siltlidir. Eski taraalarda yzey ayrmas ve
erozyona bal olarak kil ve demiroksit kirlenmeleri gelimi olabilir.
 32.1 - KUM VE AKILIN KULLANIM ALANLARI

3213 sayl Maden'"Kanunu'na gre tvenan cevherde kuvars (SiO2) oran

en az % 90 olmaldr. Bunun anlam, % 90'dan fazla kuvars bulunduran
kumlar sanayi tipi olup bunlar her eit cam ve dkm sanayiinde
kullanlabilirler. Daha dk kuvars ieren kumlar ise adi kumlar olup
Taocaklar Nizamnamesi hkmlerine gre ancak inaat sektrnde
tketilebilirler.
Kum ve akl beton agregat olarak kullanlmaktadr. Hazrlanan beton
balca yol, baraj, temel, liman, pist ve inaat sektrnde tketilmektedir.
Ayrca demir yolu balast, stabilize yol dolgusu ve sva malzemesi olarak
da kum ve akldan faydalanlmaktadr. Ticari alanda 0.3 mm tane boyuna
sahip kumlara sva kumu, 0.7 mm olanlara dili kum denilmektedir.
Kum ve akl ocaklarndan karlan malzemenin temiz olmas gerekir.
Kum ve akllarn iindeki kirletici bileenler genellikle kil, ilt, kmr,
karbonatlar, mika, bitki paralan ve demiroksitlerdir. Bunlarn kabul
edilebilir dzeylerde bulunmas gerekir. Ykama ile istenmeyen bileenler
byk lde uzaklatrlabilir. Kuvars kumlarnn iindeki karbonatlar
daha ok hayvan kabuklar, konkresyonlar veya kireta bantlar eklinde
ortaya kar. Bunlarn ayklanmas olduka zor ve masrafldr
 32.1 - KUM VE AKILIN KULLANIM ALANLARI
Yol yapm gibi alanlarda kullanlacak kum ve akln mekanik etkilere
kar direnli tanelerden olumas gerekir. Kuvars, kilsiz kireta ve
dolomit kumlan bu alanda uygundur. naatlarda da ufalanabilir
malzemeyle hazrlanan betonlar ksa srede deforme olmaktadr.
Tanelerin donma, zlme ve slanmaya kar direnli olmalar, kimyasal
etkilere kar duyarl olmamalar gerekir. atlakl ve altere tanelerden
olumu malzeme kullanl deildir.
Kum ve akln kullanld inaat sektrlerinde deiik tane boyunu temsil
eden 12 tr malzeme istenmektedir. Bunun iin iletilen ocan bu tane
boylarnn hepsini bulundurmas gerekir. Bulundurmamas halinde krma,
eleme ve ykama ilemleriyle istenen boyutlarda tane elde edilebilir, fakat
maliyeti yksek olabilir.
Kum ve akl tanelerinin iyi yuvarlanm olmas, beton iinde malzemenin
iyi paketlenmesini ve mekanik etkilerden korunmasn salar. Baz zel
kullanm alanlannda ise elastiklik, isi yaltm kapasitesi, sktmlabilirlik ve
zgl arlk nemli olabilmektedir.
imentonun sertlemesi srasnda nemli lde a ve Na, K gibi alkali
bileikleri serbest kalmaktadr. Bunlann kum ve akl taneleri ile
reaksiyona girmesi halinde elde edilen rnn salaml tamamen
kaybolmaktadr. Bunun iin silisli kumlar beton agregas olarak
kullanlrken alkali - silis reaksiyonu srasnda aa kan gaz ve
eriyiklerin incelenmesi ve zm bulunamyorsa kullanmdan vazgeilmesi
gerekir
 32.2 - KUM VE AKILIN ARANMASI VE LETLMES
Kum ve akl birikintilerinin ok yaygn olmasna ramen teknolojik zelliklere uygun
malzemenin bulunmas olduka zordur. letilen yataklarn ounda krma, ykama ve
ayklama ilemlerinin yetersiz kald ksmlar bulunmaktadr.
Kum ve akl aramalarnda yrenin jeolojik, hidrojeolojik ve jeomorfolojik zelliklerinin
iyi bilinmesi gerekir. Daha aramalar srasnda ocaktan kacak malzemenin cinsi ve
iletme problemlerinin belirlenmesi masraflar byk lde azaltr. mitli alanlar
belirlendikten sonra kk yarmalar alarak, birka metrelik sondajlar yaparak veya
yol ve akarsu yarmalarndan faydalanlarak rnekleme ilemine geilir. Alnan
rneklerin petrografik ve laboratuvar incelemeleri yaplr.
Elde edilen teknolojik zellikler (tanelerin cinsi, oranlan, tane boyu, alterasyon,
yuvarlaklk, olgunluk, paketlenme, yabanc bileenler, ykanabilirlik, salamlk,
kimyasal etkilere diren, alkalilere kar hassasiyet vs) boyutlu haritalara ilenerek
yanal ve dey deiimler belirlenir. Teknolojik zellikler uygun ise iletme faaliyetine
balanr.
Kaba agregatlann kullanma alanna uygunluu test etmek iin birok yntem
gelitirilmitir.
Basnca kar diren kp eklindeki taneye uygulanan iki ynl basn sonucunda
atlamalarn balamas eklinde test edilir. Mesela, karbonat tanelerinden meydana
gelen akllar veya kiretalarnn krlmas ile elde edilen agregatlar dayanksz veya
orta dayankl olup, 5-50 MPa aras basnta atlamaya balarlar. Kuvars akllar
veya granitten elde edilen agregatlar ise dayankl veya ok dayankl olup, 90 - 260
MPa aras basnta atlarlar (Evans, 1993).
Su tutma (absorpsiyon) derecesi tanelerin mukavemetini azaltr. amurta akl
veya agregatlar ykama srasnda su tuttuklarndan abuk atlar ve krlrlar.
Kireta gibi kayalann ise su tutma dereceleri ok dktr.
 32.2 - KUM VE AKILIN ARANMASI VE LETLMES
Yol yapmnda kullanlacak kaba agregatlarn baz testlerden geirilmi
ve baz kritik deerlerinin llm olmas gerekir. Bunlarn banda
paralanma deeri (ACV - agregate crusting value) gelir. Paralanma
deeri agregatn tayabilecei ykle ilikili olup, basnca kar direnci
ile doru orantldr.
arpma deeri (AIV -agregate impact value) standart arlktaki bir
ekicin belirli yksekliklerden 15 defa agregatn zetine arplmas ile
llr.
Anma deeri (AAV - agregate abrasion value) andrma kumu veya
dner elik silindirden geirilen agregatn arlk kaybdr.
Kayganlk deeri (PSV - polished stone value) ise agregatlarn
birbirine srtnmesi srasnda kaymaya kar direncinin bir lsdr
(Evans, 1993). Bunlarn dnda tane ekli, boylanma, paketlenme gibi
parametrelerin de belirlenmesi gerekir.
Kum ve akl ocaklarnda ak iletme uygulanr. Yzey rtsnn
kaldrlmas gerekiyorsa nce bu ilem tamamlanr. Yeralt su
seviyesine kadar i makinalar ile kazma ve tama eklinde iletme
srdrlr. Su seviyesinin altnda iletme oldukazor, bazen
imkanszdr. Ocaktan kartlan malzeme krma, ykama, eleme ve tane
boyuna gre snflandrma ilemlerinden geirilerek piyasaya srlr.
 32.3 - TRKYE'DE KUM VE AKIL TKETM

Trkiye'de ihracat d imento retimi esas alnarak yaplan hesaplamalara gre

1990 ylnda 43 milyon ton kum, 43 milyon ton akl ve mcr olmak zere inaat
sektrnde toplam 86 milyon ton agregat kullanlmtr. 1996 ylnda bu rakam 115
milyon ton'a ykselmitir (nem, 1996). Yakn gelecekte kum ve akl tketiminin
daha da artaca ve ihracat karlamak iin mcr retimine ve gevek
kumtalarndan faydalanma yoluna gidilecei tahmin edilmektedir.
akl ve akl boyunda mcr tketimi "yol balast ve hava alan inaatlarnda
olmaktadr. 1995 yl verilerine gre Karayollar Genel Mdrl 18 milyon ton
temel malzemesi ve 2 milyon ton mcr, btn belediyeler 6 milyon ton mcr, Devlet
Demir Yollar 1.5 milyon ton mcr, Ky Hizmetleri 1.5 milyon ton mcr, Devlet Su
leri 0.5 milyon ton mcr, Devlet Hava Meydanlar 0.5 milyon ton mcr olmak
zere toplam 2 milyon ton akl ve 10 milyon ton mcr tketilmitir (nem, 1996)
 33 - KUMTALARI VE KUVARST

Sedimanter ortamlarda birikmi kum boyu malzemenin matriks (kil,

ilt) veya imento (ikincil kelme rn karbonat, silis vs.) ile
balanarak pekimesi sonucu oluan kayalara kumta denir
(enmez, 1985).
Kumtalarnn tane boyu snflamas kumlarn snflamasna benzer
Kumtalannn snflandrmas, onlarn bileenlerine gre yapld
zaman daha anlamldr. Farkl snf veya snflar temsil eden
kumtalar deiik endstri dallarnda kullanm alan bulmaktadr.
 33.1 - KUVARS KUMTALARI

Bileiminde % 95 veya daha fazla kuvars tanesi bulunduran, kalsit, dolomit, nadiren
ankerit Ve siderit gibi karbonat, jips, anhidrit, barit gibi slfat veya hematit, limonit gibi
demiroksitlerden meydana gelen bir imento ile veya killi bir malzeme ile tutturulmu
kayalara "kuvars kumta" denir.
Endstride kullanlan kuvars kumtalar genellikle gevek tutturulmulardr. Tabakal
yap gsterirler ve kolay ufalanrlar. Renkleri kuvars beyazndan, demirhidroksit, rutil,
manyetit gibi yabanc bileenlere bal olarak kahverengi ve siyaha kadar deiir. Bir
miktar feldispat, mika, piroksen, amfibol ve kaya paralar bulundururlar. Ykama
ilemleri ile yabanc bileenlerden temizlenmesi mmknse % 95'den daha az kuvars
bulunduran kumtalar da kuvars kumu olarak iletilebilmektedir.
Trkiye'de 150 milyon ton'un zerinde deiik kullanm alanlarna uygun kuvars kumu
rezervi belirlenmitir. Bunun yars stanbul - ile'de, 35 milyon ton'u da Sinop
Sarkum'da yeralmaktadr. Talebin artmas durumunda yeni rezevlerin kolaylkla
bulunabilecei tahmin edilmektedir.
1993 yl itibar ile Trkiye kuvars kumu retimi 1100 000 ton, tketim ise 700 000 ton
olarak gereklemitir. Tketimin % 80'den fazlas cam sanayiine aittir. Ayn yl 24 000
ton ihracat ve 5 bin ton da ithalat olmutur. 1995 ylnda kuvars kumu ihracat 2 000
ton'a derken ithalat 66 000 ton'a ykselmitir (nem, 1996).
Dnya kumta ve ilikili detritik kayalardan yaplan retim 1991 yl itibari ile 131.5
milyon ton'dur. lk sray 27.5 milyon ton retimle Amerika Birleik Devletleri ve
Hollanda, 10 milyon tori'la Arjantin almaktadr. 1987 ylnda Amerika Birleik
Devletleri'nde iletilen kum ve kumtalarnn % 41'i cam sanayiinde, % 22'si dkm
kumu olarak, % 8'i andrc olarak, % 7'si fltrasyon malzemesi eklinde ve % 22'si
dier sektrlerde tketilmitir (Bureau of Mines, 1991).
Kuvars kumtalarnn balca kullanm alanlar cam ve refrakter sanayileridir. Ayrca
inaat sektrnde, metalrjide ve andrc olarak tketilmektedir
 33.1.1-CAM KUMU

Camlarn bileimi, kullanma alanna ve imalat yntemine gre deiir.

Genellikle camlarn en nemli bileenleri silis, soda ve kiretadr. Normal
pencere camlarnn bileiminde % 73 SiO2, % 15 Na2CO3, % 10
(Ca,Mg)CO3 ve % 2 A12O3 ve dier maddeler bulunur.
Camlarn bileimindeki SiO2'nin tamam kuvars kumtalarndan karlanr.
Cam sanayiinde kullanlan kumtalarnda aranan en nemli zellik kuvars
miktardr.
Bu oran normal camlar iin en az % 93, optik camlar iin en az % 99
olmaldr. Tane boyu ok nemli bir faktr deildir. Ancak kaba tanelerin zor
erimesi, ok ince tanelerin yabanc bileenleri tutmas ve toz halinde
dumana karmas sebebiyle genellikle cam kumlarnn tane boyu analizi
sonularnn % 36.7'sinin 0.2 - 0.3 mm, % 62.9'unun 0.1 - 0.2 mm ve %
0.4'nn 0.1 mm'den dk olmas istenir.
stenmeyen bileenlerin banda Fe2C>3, kil, Co ve Cr gelir. Demiroksit ve
kil ykanarak uzaklatrlr. Ykama ileminden sonra Fe2O3 orannn Yeil -
siyah ve adi ince camlarda 5000 ppm, adi kaln camlarda 3000 ppm, normal
pencere camlarnda 1000 ppm, aynalarda 800 ppm, ampullerde 500 ppm,
renksiz camlarda 130 ppm, kristal kesme camlarda 100 ppm ve optik
camlarda 80 ppm deerlerini amamas gerekir. Demir cama yeil renk
verir. Yksek Fe iermesi durumunda cam kahverengiye dntrr. Co
miktar 2 ppm'den, Cr miktar 6 ppm'den az olmas istenir. A12O3 orannn
% 4 - 5'e kadar kmas kullanm etkilemez.
 33.1.1-CAM KUMU

Trkiye'de olduka byk cam kumu rezervleri bulunmaktadr. Bunlardan

Podima cam kumu yataklarnda kumtalar Paleozoyik yal ist ve
kuvarsitlerle Eosen yal karbonatl kayalarn arasnda ve bir taban
konglomeras seviyesinin zerinde yeralmaktadr (Ayan, 1974). Kumlar
saflk derecesine gre be gruba ayrlmakta ve temiz olan ilk iki gruba ait
beyaz ve sar kumlar ayr ayr iletilmektedir.
500 x 1000 m2llik bir alana yaylan kumlu seviyelerde 6 milyon ton beyaz,
12 milyon ton sar kum rezervi bulunmaktadr.
Paabahe ve ayrova cam ve seramik fabrikalarnda bu kumlar
kullanlmaktadr.
Dou Akdeniz Blgesi'nde ise Infrakambriyen ve Devoniyen yal birimlerin
iinde cam sanayiine elverili kuvars kumtalar byk rezervler
oluturmaktadr.
1992 ylnda iletmede yn olarak teslim art ile cam kumunun tonu 14-16
$'a satlmaktadr (M.T.A., 1992). 1996 ylnda ise 20 - 26 $/ton'a ykselmitir
(M.T.A., 1996).
 33.1.2-DKM KUMU

erisine ime zelliine sahip killerden % 15 - 20 orannda katlan kuvars kumtalar

dkm kumu olarak kullanlmaktadr. Yksek scakla dayankl, sert ve nisbeten
ntr bir mineral olmas sebebiyle en iyi dkm kumlar kuvars kumtalarndan elde
edilmektedir.
Dkm kumlarnn % 95 - 96 SiO2, % 5'e kadar Fe2O3 + CaO + Na2O + K2O
bileiminde olmas istenmektedir. Ate kayb % 0.4 ve tane boyunun 100 - 700
mikron olmas gerekir.
Yeterli miktarda ime zelliine sahip kil minerali bulundurmas kuma yapkanlk
zellii kazandrr. Kumtalarnn bir ounda bu zellikte kil kendiliinden vardr.
Yeterli olmamas durumunda montmorillonit veya iferton katlarak uygun bileim elde
edilir.
Dkm kumlar yksek scakla kar direnli olmaldr. elik dkmnde scaklk
1340 - 1500 C arasnda deiir. Byle yksek scaklklar iin saf kuvars kumlar ile
iferton karm kullanlr. Dkm srasnda eperlerde bozulma olmamas iin
mekanik etkilere ve basnca kar dayankl kumlar daha kullanldr.
Metallerin soumas srasnda aa kan gaz ve svlarn ortamdan uzaklaabilmesi
iin yeterli derecede geirgen kumlar tercih edilmelidir.
Ayrca metal kalbnn yzeylerinin przsz olmas iin dkm kumu ince ve iyi
boylanm tanelerden meydana gelmeli ve metallerle reaksiyona girmemesi iin
kimyasal etkilere kar direnli olmas gerekir.
 33.1.2-DKM KUMU

Bulunduu Yerler Miktar

Podima (atalca - istanbul) 18 000

irinky (Denizli) 10 000

Tarsus (Mersin) 1000

Feke (Adana) 1000

Kap Da (Bandnna - Balkesir) 830

Kozan (Adana) 500

Avckolu (ile - istanbul) 400

Akalan (atalca - istanbul) 390

Kabaka (atalca - stanbul) 330

TOPLAM 32 420
 33.1.2-DKM KUMU

Trkiye'de kaliteli ve ok az bir n ileme tabi tutarak kullanlabilen

dkm kumu yataklar ok yaygn olarak bulunmaktadr. Bunlarn
rezervleri hakknda yeterli bilgi olmamasna ramen bir ounun
onlarca milyon ton kum bulundurduu tahmin edilmektedir. Balca
dkm kumu sahalar olarak Glek Boaz (Pozant - Adana),
Tarsus (Mersin), Ergani (Elaz), Gesin (Diyarbakr), Eskiehir,
Yahihan (Krkkale), atalaz (Zonguldak), Ereli (Zonguldak) ile
stanbul'un ile, Beykoz, Terkos ve atalca yreleri saylabilir.
Trkiye'de 1995 yl itibar ile 320 000 ton dkm kumu retimi
yaplmtr. Ayn yl tketim ise 860 000 ton kadar olmutur (nem,
1996).
1992 ylnda iletmede yn olarak teslim art ile kurutulmu dkm
kumunun fiyat 13 - 14 $/ton'dur (M.T.A., 1992). 1996 ylnda 19 - 20
$/ton'a ykselmitir (M.T.A., 1996).
 33.1.3-SONDAJ KUMU

Petrol ve doal gaz kuyularnda verimi artrmak iin su ile

kartrlm kum basnla kuyudan ieri pompalanr. Bu ekilde
hazne kaya iinde yeni atlaklarn almas, eski atlaklarn
geniletilmesi ve kayacn daha gzenekli bir yap kazanmas
salanr. Bu ilemde kullanlacak kumlarn kimyasal etkilere kar
direnli, su ve asitlerde eriyebilen madde miktarnn % 5'den az
olmas ve % 90'nn 0.4 - 0.8 mm arasnda, iyi yuvarlaklam
tanelerden olumas istenir
 33.1.4 - AINDIRMA KUMLARI

Ta kesmede, cam tmede, metal sathlarnn parlatlmasnda ve

boya, leke, pas gibi yzey kirlerinin uzaklatrlmasnda kullanlan
kumlara abrasif (andrma) kumlar denir. Bu alanda kullanlacak
kumlarda aranlan en nemli zellik tane boyudur. Kumlar tane
boyuna gre ok hassas biimde snflandrlr. Kullanma alan ve
evresine gre belli tane boylar tercih edilir. Ayrca bu kumlarn
kuvars orannn ok yksek, sert, temiz ve dayankl olmas istenir.
 33.1.5 - FLTRASYON KUMU

Yerleim birimlerindeki ime ve kullanma sularnn bakteri ve

sedimanlardan temizlenmesi iin kuvars kumlarndan faydalanlr.
Bu alanda kullanlacak kumlarn kiresiz ve kilsiz olmas, organik
maddelerce de ok fakir olmas gerekir. Ayrca tanelerin % 98'inin
hidroklorik asitte erimeyen bileime sahip olmas istenir.
 33.1.6 - FERROSLKON KUMU

Demir - silis alamlarnn elde edilmesinde ve silisli tula yapmnda

kullanlan kumlarn % 96'den fazla SiO2 bulundurmas, Fe2O3
oranlarnn % 0.1'den az olmas, sert olmalar ve 3.5 mm (8 mesh)
boyutuna kadar krlm paralardan olumalar gerekir. Silikat
refrakterle asidiktir. Gnmzde elik retiminde daha ok bazik
yntemler uygulandndan silikat tula talebi azalmaktadr. Fakat
yksek kaliteli silikat tulalarnn kullanm artmaktadr
 33.1.7 - KMYA SANAY KUMU

Silikon karpit, kuvars kumu ile petrol kokunun 2400 C scaklkta eritilmesi
ile elde edilmektedir. Bu sektrde kullanlan kuvars kumunun SO2 orannn
% 99 civarnda, Fe2O3 ve A12O3 orannn ise % l'den dk olmas istenir.
Ayrca CaO, MgO ve P2O5 iermemeli ve uniform tane boyuna sahip
olmaldr. Yeil ve siyah olmak zere iki tipi vardr (Sariz, 1992). % 99 SiC
ieren 8 - 220 mesh incelikte birinci kalite siyah silikon karpidin CF (sigorta
ve tama dahil) - Avrupa teslimi 1996 yl itibar ile fiyat 1 700 - 1770 $/ton,
ikinci kalitenin 1530 - 1 600 $/ton, % 99.5 SiC ieren yeil silikon karpidin
ayn artlarda fiyat ise 1 600 - 1 800 $/ton olarak gereklemitir (M.T.A.,
1996).
Sodyum silikat (cam suyu) ise kuvars kumu ile sodyum karbonatn
kartrlp 1200 - 1400 C scaklkta eritilmesi ile elde edilir. Bu alanda
kullanlan kumun en az % 99 SiO2, en fazla % 0.03 Fe2O3, en fazla % 0.25
A12O3 ve en fazla % 0.05 CaO+MgO iermelidir. Tekstil sanayiinde ve
sabun yapmnda tketilmektedir
 33.1.8-DOLGUKUMU

200 mesh'in altnda tlm kuvars kumlar plastik ve kauuk

yapmnda, aynca asite dayankl imento yapmnda, cam macunu,
epoksy, polyester, vernik, cila, kozmetik maddelerinde de dolgu
maddesi olarak kuvars kumundan faydalanlmaktadr
 33.2-KUVARST

Bnyesinde % 95'den fazla kuvars tanesi bulunduran, silis imentolu kumtalanna

"kuvarsit" denir. Ayn zamanda kuvarsit terimi, hidrotermal zeltilerle silislemi
kumtalan veya metamorfizma ile birbirine kenetlenmi kuvars kumlar iin de
kullanlmaktadr (Abdsselamolu, 1982).
Kuvarsit, cam, gaz - beton, silisli briket ve ferrosilika (demir - silis) alamlarnn en
nemli hammaddesidir. Kuvarsitin mekanik, fiziksel ve kimyasal zelliklerinden dolay
yap ta, liman, karayolu, demir yolu, dalgakran, kaldrm ta, bordur ta, tme
ve bileme ta olar
Ayrca betonlarda agregat olarak ve refrakter tulalarda dolgu malzemesi eklinde
kuvarsitten faydalanlr. tlm kuvarsit beyaz porselen yapmnda, porselen ve
camlarn srlanmasnda, boya, mekanik temizleyici deterjanlar (fay, vim gibi) ve
andrc toz yapmnda tketillir.
Cam sanayiinde kullanlacak kuvarsitlerin en az % 96 SiO2, en fazla % 2 A12O3, en
fazla % 0.4 Fe2O3 ve en fazla % 0.25 CaO+MgO iermesi gerekir (nem, 1996).
Ferro-silikon sanayii iin en az % 96 SiO2, en fazla % 1.5 A12O3 ve en fazla % 1.5
Fe2O3 iermesi istenir. Demir-elik sanayiinde en az % 91 SiO2, en fazla % 2 A12O3
ve en fazla % 2 Fe2O3 bileimi art aranr. Hafif gaz-beton (ytong) retiminde ise
kuvarsit en az % 90 SiO2, en fazla % 3 A12O3 ve en fazla % 2 Fe2O3 bileiminde
olmaldr. .
Amerika Birleik Devletleri, Rusya, Arjantin, Gney Afrika Cumhuriyeti, Norve,
spanya ve Almanya en nemli kuvarsit retici ve tketici lkelerdir. Toplam dnya
kuvarsit retiminin 1991 yl itibar ile 4 milyon ton kadar olduu sanlmaktadr
 33.2-KUVARST

Trkiye'de olduka yaygn ve kaliteli kuvarsit yataklar

bulunmaktadr. stanbul dolaylarnda Kay Da ve Maltepe
Sanatoryumun'dak kuvarsitler 1 milyon ton'un zerinde grnr
rezerv vermektedir. Gazipaa'nn (Antalya) Kaledran Ky
kuvarsitleri ok kalitelidir. 560 bin ton grnr ve 880 bin ton
muhtemel olmak zere toplam 1.5 milyon ton rezerve sahiptir.
Burada Paleozoyik yal olan kuvarsitler mikaist, fllit ve kuvarsl
fllitlerle ardalanmaktadr. Yine Antalya yresinde Demirta,
Gazipaa, Kahyalar, Payalar, Alanya, Yac, Gynk, Aydap ve
Aygr kesimlerinde toplam 3 milyon ton'un zerinde kuvarsit rezervi
vardr (Tablo 56).
 33.2-KUVARST

YATAK REZERV TR

Azdavay (Kastamonu) 50 000 Jeolojik

anakda (Yozgat) 4 000 Grnr + Muhtemel

Gazipaa ve Alanya (Antalya) 3 000 Toplam

irinky (Denizli) 3 000 Toplam

Emirda (Afyon) 2 000 Grnr + Muhtemel

Kay Da ve Maltepe (stanbul) 1600 Toplam

Kaledran (Antalya) 1500 Grnr + Muhtemel

Feke - Saimbeyli (Adana) 1 200 Grnr + Muhtemel

Sarayck ve Bahk (Zonguldak) 500 Jeolojik

Kabakk ve nsaniye (Tekirda) 500 Jeolojik

Daday (Kastamonu) 300 Mmkn

akmaktepe (ankr) 200 Jeolojik

TOPLAM 67 800
 34 - KKRT

Ametaller grubuna dahil bir element olan kkrt nabit halde mineral
oluturabildii gibi pek ok mineralin bileimine de girmektedir. Btn
kayalarda, deniz ve okyanus sularnda, meteoritlerde, atmosferde,
petrol ve doal gazda, scak su kaynaklarnda bir miktar kkrt
bulunmaktadr. Yerkabuundaki oram % 0.06 kadardr.
Nabit kkrt ou zaman pramidal holoedri, daha az da rombik kristaller
verir. Kriptokristalin olan kkrt, genellikle kresel veya bbreimsi
yapda, toz kkrt iekleri eklinde veya sarkt - dikitlerin zerinde
kabuk olarak bulunur. ok dalgandr ve midye kabuu eklinde krlma
yzeyleri oluturur. Nabit kkrdn rengi bal sars ile ak kahve veya
ak san arasnda deiir. Kirlenince pembe, yeil veya gri renkler
alabilir. Yalms veya reine parlakhndadr. Sertlii 1.5 - 2.5,
younluu 2 gr/cm3'tr. Yar effaf, izgi rengi beyaz, s iletkenlii az,
elektrik iletkenlii yoktur. Srtnme ile negatif yklenir. Istlnca 112 -
119 C'ta erir, 270 C scaklkta yanar, 400 C'ta viskoz bir sv oluturur
ve 445 C'ta kaynar. Sv kkrt souk suyla kartrlnca plastik kkrt
elde edilir.
 Suda znmez, petrolde az, karbonslfd, naftalin veya
karbontetrakloritde tamamen znr. Nemli havada
oksitlenir, 250 C'ta alevli yanar. Bileimlerinde kkrt -2
(H2S), +4 (SO2) ve +6 (SO4) deerlikleri alr.
Bulunu ekillerine gre balca kkrt kaynaklan u ekilde
sralanabilir:
Nabit kkrt: Elementer kkrt yataklanndan elde edilir.
Frasch kkrt : Tuz domlannn zerindeki rt yataklar
olup, kkrt scak su sirklasyonu ile elde edilir.
Recovered kkrt : Doal gaz, petrol, kmr, bitml eyi
veya asfaltl kumlardan elde edilir.
Kkrtl mineraller : Bnyesinde kkrt bulunduran
minerallerden elde edilir. Bu minerallerin en yaygnlar
olarak pirit, pirrotin, markasit, sfalerit, galenit, kalkopirit,
bornit, jips ve anhidrit saylabilir.
 34.1 - KKRT YATAKLARININ OLUUMU

Ekonomik nabit kkrt yataklar dnyada iki jeolojik ortamda

younlamaktadr. Bunlar yaktlarla (kmr, petrol, bitml
eyi vs.) evaporitlerin ardaland havzalar ile Senozoyik
yal volkanik kuaklardr. Bu ortamlarda kkrt oluumu be
ana balk altnda toplanabilmektedir (Sanz ve Nuholu,
1986 ve nem, 1996)) :
1 - Biyojenik kkrt yataklar
a - Biyo-epijenetik yataklar
i - Tuz domlarna bal yataklar
ii - Tabaka aras yataklar
b - Biyo-senjenetik yataklar
2 - Volkanik yataklar
3 - Oksitlenmi yataklar
4 - Termojenik yataklar
5 - Hidrotermal yataklar
 34.1.1 - BiYO-EPIJENETK KKRT YATAKLARI
Tuz Domlanna Bal Yataklar
Bunlara "rt kaya yataklar" da denilmektedir. Evaporitlerin oluumu
ve diyajenezlerinden sonra zerlerine gelen rt tabakalar ile birka
bin metre derine gmlebilirler.
Buradaki tuzlar zamanla ortama gelen derin dolaml yeralt sular
veya hipojen scak sularla karlaarak znmeye balarlar.
Tuzlardaki hacim artndan dolay bir tansiyon kuvveti oluur.
Dier taraftan, tuzlarda skma srasnda hacim azalmas
olmadndan tavan kayalarn yukar doru iterek tuz domlarn
meydana getirirler. Domun etrafna biriken bitml gazlar veya
petroln etkisiyle veyahut da s dolaml yeralt sular ile ortama
gelen bakterilerin faaliyetiyle, andhidrit bozuarak H2S gaz verir.
Yine ayn etkenlerle H2S iyonunun indirgenmesi ve sonra SO2'ye
oksidasyonu srasnda elementer kkrt aa kar. Bu tip yataklarda
kkrt ya olduu yerde birikir veya rt tabakalarnn atlaklarn
doldurur. Kkrtl zonun kalnl birka yz metreye kadar kabilir ve
ok byk rezervli yataklar olumas mmkndr.
Louisiana'daki (Amerika Birleik Devletleri) bir tuz domuna bal
kkrt yatanda tenr % 20 S olan 30 m kalnlnda kkrtl zon
olumutur. (Kuzvart, 1984). Ayrca Meksika Krfezi'nin ky
kesimlerinde tuz domlarna bal byk kkrt yataklar bulunmaktadr
(Sariz ve Nuholu, 1986).
 34.1.1 - BiYO-EPIJENETK KKRT YATAKLARI
Tabaka Aras Yataklar
Bir evaporit seviyesinin altnda yeralan hidrokarbonlu ortamda anaerobik
bakterilerin metabolitik faaliyetleriyle jips ve anhidritlerin kkrt iyonlarna
indirgenmesi sonucu oluurlar..
Elementer kkrt birikimi byk lde evaporit seviyesinin altnda
gerekletii iin tabaka aras yataklar denilmektedir. Ayrca bakterilerce
zengin yeralt sularnn atlak sistemleri yardmyla evaporitli seviyelere
ulamas ile de .ayn tip kkrt yataklar oluabilmektedir. Her ikisinde de
anhidrit veya jipsten elementer kkrt ortaya kmas teorik olarak
aadaki reaksiyonlarla aklanmaktadr:
CO2 + 6 CaSO4 + 5 CH4 -> 6 H2S + 6 CaCO-, + 8 (OH)
3 H2S + SO4 -> 4 S + 2 H2O + 2 (OH)
Tabaka aras biyo-epijenetik kkrt yataklarna Orta Asya'daki Fergana
ve Amuderya knt alanlarnda, Mezopotamya (Irak), Polonya ve
Teksas'daki (Amerika Birleik Devletleri) zellikle Permiyen havzalarnda
rastlanmaktadr (Sariz ve Nuholu, 1986).
 34.1.2 - BiYO-SENJENETiK KKRT YATAKLARI

Ak denizlerle dorudan bir balants olmayan, organizmalarn bol

olarak yaad denizel veya derin gl ortamlarnda nabit kkrt ve
slfdli minerallerin kelmesi ve yatak oluturmas mmkn
olmaktadr. Bu ortamlardaki kkrt devri aadaki evrelerle
aklanmaktadr:
Birinci Evre : Kkrt emen ve rtme bakterileri (anaerobik
bakteriler) deniz suyunun znm oksijenin ulaamayaca kadar
derin kesimlerinde yaarlar. Bu bakterilerden bir ksm slfatlar
indirgeyerek, bir ksm da albminli maddeleri rterek hayatlarn
srdrrler.
kinci Evre : Denizin znm oksijen bakmndan gei zonunda,
gerek kkrt bakterileri, birinci evrede olumu olan H2S'i serbest
kkrt ve slfrik asite evirirler. Bu aerobik bakteriler suyun
yukardan oksijen, aadan H2'in gelebildii derinliklerinde
yaayabilmektedirler. Bu evrede oluan serbest kkrt aa
kelerek kristalli ve kriptokristalin kkrt yatan olutururken,
slfrik asit, suyun znm oksijence zengin olan st katna
kmaktadr
 nc Evre : Suyun znm oksijence doygun katna
ykselen slfrik asit suda znm halde bulunan
CaCO3 ile ntrleerek CaSO4 haline gelir ve oluan jips
zerrecikleri dibe ker. Bu zerreciklerin bir ksm
anaerobik bakteriler tarafndan yeniden bozuturulur ve
birinci evreye geri dnlm olur.
Biyo-senjenetik kkrt yataklarnn en nemlileri Gney
Avustralya, Gneydou Asya (Chekur - Kayash ve
Krsnovadsk yataklar), Rusya (Cis - Carpatian yataklar)
ve Sicilya'da (Caltanissetta yata) bulunmaktadr (Sariz
ve Nuholu, 1986)
Senjenetik yataklarn epijenetik yataklardan dier bir fark
ise senjenetik olanlarn daha geni yaylm gstermeleri,
aragonit, opal gibi epijenetik mineraller bulundurmamalar
ve oluumlarnda slfatl kayalarn deil de znm
veya kolloidal slfatlarn rol oynamasdr.
 34.1.3 - VOLKANK KKRT YATAKLARI

Magmann iinde bulunan H2S ve SO4 gazlar volkanizma srasnda scaklk

ve basncn dmesiyle beraber znme oranlan azalmakta ve kelmeye
balamaktadrlar. Bu gazlarn volkanizma srasnda k zamanlar farkl
olduundan birbirleriyle dorudan reaksiyona giremezler. Gazlar,
volkanizma srasnda k zamanlarna gre fmeroller, solfatarlar ve
mofatlar olarak snflandrlmaktadr :
Fmeroller : Scaklk 800 C ile 200 C arasndadr. Bol miktarlarda su
buhar, SO4 ve HC1 ierirler. SO2 gaz, nceden ortamda varsa H2S ile
reaksiyona girerek serbest kkrt oluturur.
2 H2S + SO2 - 3 S + 2 H2O
Solfatarlar : Scaklk 200 C ile 100 C arasndadr. Bol miktarda su buhar,
daha az oranlarda da H2S ve CO2 ihtiva ederler. H2S hava veya suda
oksijenle reaksiyona girerek S2 veya SO2 olutururlar. Buradan aa kan
SO2 fmerolerde verilen reaksiyonlarla elementer kkrte dnr.
2H2S + O2 - 2S + 2H2O (Havann oksijeni ile) 2 H2S + 3 O2 + H2O -> 2
SO2 + 3 H2O (Suyun oksijeni ile) Mofatlar : Scaklk 100 C'n altnda olup,
bol miktarda CO ve CO2 ierirler.
Volkanojenik kkrt yataklar yankayalanna gre epijenetik karakterli olup,
lav ve tfierin ierisine salm veya ornatma yoluyla yerleirler. Japonya'da
ok sayda ve byk rezervlere sahip volkanojenik kkrt yata vardr
(Nuholu, 1986).
 34.1.4 - OKSTLENM KKRT YATAKLARI

Ortama volkanojenik olarak gelen veya bakteriler tarafndan retilen

H2S gaznn O2, SO2 veya CO2 tarafndan oksitlendii derinliklerde
olumu yataklardr. Bunlar daha ok yzeye yakn ksmlarda
yeralrlar ve kk rezervlidirler. Her trl kaya iinde bulunabilirler.
Biyojenik ornatmay gsteren verilere rastlanmamas ile biyo-
senjenetik yataklardan ayrlrlar.
Trkmenistan'da (Karakum yata), Yeni Meksika'da ve Amerika
Birleik Devletleri'nin Bat Teksas, Wyoming ve Cady yrelerinde
tipik rnekleri vardr (Sariz ve Nuholu, 1986).
 34.1.5 - TERMOJENiK KKRT YATAKLARI

Derinlerdeki hidrokarbon ve anhidritlerin yksek scaklk ve basn

altnda ksmen eriyerek jel haline gelmesi sonucu gerekleen
reaksiyonlarla aa kan H2S gaznn ykselerek yzey veya
yzeye yakn kesimlerde oksitlenmesi sonucunda oluturduu
yataklardr
 34.1.6- HDROTERMAL KKRT YATAKLARI

Hidrotermal kkrt yataklar, erimi halde H2S ieren ve scaklklar

400 C'n altnda olan hidrotermlerin ykselmeleri srasnda, zellikle
yeralt sular ile karm alanlarnda, oksitlenmesi ile ortaya
kmaktadrlar.
2 H2S + 3 O2 - 2 SO2 + 2 H2O
2SO2 + 4H2S * 6S + 4H2O
Bu tip yataklarn tenrleri ok yksek olmasna ramen rezerv
bakmndan son derece snrl yataklardr. Amerika Birleik
Devletleri'nin Utah ve Nevada eyaletlerinde rnekleri bulunmaktadr
(nem, 1996).
Yukarda saylan kkrt oluumlarnn dnda pirit, pirrotin, markasit
gibi baz metal slfidler kkrt yata olarak dnlrse, kkrt
yataklarnn oluumunu ok daha geni tutmak gerekir.
 34.2 - KKRTN KULLANIM ALANLARI

Dnyada retilen kkrtn yaklak % 85'i slfrik asit

imalinde kullanlmaktadr.
Elde edilen bu asitin % 40' gbre sanayiinde sper fosfat
imalinde, % 20'si kimya sanayiinde, kalan ise pigment
retiminde, petrol rafinerisinde, elik retiminde, ipek
sanayiinde ve dier amalarla tketilmektedir.
retilen kkrtn % 15'i ise tarm ilalarnda, tekstil
sanayiinde, deterjan, patlayc maddeler, kat, film, boya,
lastik ve kkrtl yalar gibi rnlerin yapmnda
kullanlmaktadr
 34.3 - DNYA KKRT REZERVLER VE RETM

Kkrt tketimi, lkelerin sanayi durumlar ile yakndan ilikili olup,

gelimilik dzeyinin belirlenmesinde de ok kullanlan bir kriterdir. 1953
yl itibar ile ylda kii bana kkrt tketimi Amerika Birleik
Devletleri'nde 36.5 kg, Bat Avrupa lkelerinde 24 kg, az gelimi
lkelerde ise 1.5 kg'dr. 1980'li yllarda Amerika Birleik Devletleri'nde bu
rakam 900 kg'a ykselmitir.
Dnya kkrt retiminin ok byk bir blm frasch kkrt yataklar,
pirit ve doal gazdan yaplmaktadr. 1970'li yllara kadar piritten kkrt
retimi daha fazla olmasna karlk son yllarda frasch kkrt retimi ilk
sray almtr. Pirit, gittike nemini kaybetmektedir.
Kkrt retiminde de Amerika Birleik Devletleri ilk sray almaktadr
(Tablo 57). Daha sonra srasyla Rusya, Polonya ve Kanada
gelmektedir. Amerika Birleik Devletleri'inde kkrt retiminin hemen
tamam tuz domlarndan frasch yntemiyle yaplmaktadr.
Teksas, Louisiana ve Meksika Krfezi'nde tuz domlarna bal 300
milyon ton'un zerinde kkrt rezervi bilinmektedir. Dnya'nn bilinen en
byk kkrtl tuzdomu Teksas'ta bulunmaktadr. Meksika'nn Papacata
yresinde olduka byk volkanik kkrt yataklar da vardr. Fransa ve
spanya'da senjenetik kkrt yataklar iletilmektedir. ran'da
volkanojenik, Irak'ta Orta Miyosen yal sedimanter yataklar, Japonya'da
gen volkanik yataklarn varl bilinmektedir.
 34.3 - DNYA KKRT REZERVLER VE RETM

Rusya 250 000 750 000 10 900 9 000 1 630

Kanada 158 000 330 000 7 400 6 900 9 140

Amerika Bir. Dev. 140 000 230 000 11 800 11 600 11 490

Irak 130 000 500 000 - 1 100 800

Polonya 130 000 300 000 4 900 5 000 2 380

in 100 000 250 000 2 300 4 900 6 030

Suudi Arabistan 100 000 130 000 - 1 500 1 600

Meksika 75 000 120 000 2 600 2 300 2 920

ispanya 50 000 300 000 1200 1 100 700

Fransa 10 000 20 000 2 100 1 100 1 100

talya 10 000 15 000 600 500 300

Japonya 5 000 15 000 2 900 2 700 2 900

Dier lkeler 220 000 550 000 9 700 10 000 9 860

TOPLAM 1 400 000 3 500 000 56 400 57 700 50^850

 34.3 - DNYA KKRT REZERVLER VE RETM

Kkrt retimi endstrisi ilk olarak Sicilya'da balamasna ramen, bugn

slfrik asit ithal etmektedir. ngiltere'de kkrt retimi anhidrit, sanayi
gazlar ve petrol rafinerisinden aa kan gazlardan yaplmaktadr.
Kanada'da ise doal gazdan kkrt elde edilmektedir.
1994 yl itibar ile, frasch yntemiyle retilmi Amerika Birleik Devletleri
sv ve mat kkrt fiyat 101 $/ton, Kanada sv ve parlak rnlerinin fiyat 90
$/ton, Fransa ve Polonya sv rnlerinin fiyat 106 $/ton ve Kanada kat ve
kaygan kkrt rnlerinin fiyat 25 - 35 $/ton'dur (M.T.A., 1994). 1996
ylnda ise Kanada sv ve parlak rnlerinin fiyat yine 90 $/ton, Fransa ve
Polonya sv rnlerinin fiyat 75 -105 $/ton ve Kanada kat ve kaygan
kkrt rnlerinin fiyat FOB - teslimi art ile 50 - 54 $/ton olarak
gereklemitir
 34.4 - TRKYE KKRT YATAKLARI VE RETM

Trkiye'nin en nemli kkrt rezervi

Keiborlu(sparta) yataklarnda bulunmaktadr.
Bunun dnda birok yerde kkrt yataklar tesbit
edilmitir. Ancak bunlarn tenrleri olduka dktr.
Toplam rezerv 4 milyon ton'un zerindedir. Tablo 58'de
verilen yataklarn dnda Van, Hakkari, Nevehir ve
Balkesir il snrlarnda kalan ve henz detay etdleri
yaplmam olan kkrt yataklar bulunmaktadr.
 34.4 - TRKYE KKRT YATAKLARI VE RETM

Keiborlu-Isparta 1 850 000 30 000 400 000 2 280 000

Saraykv-Denizli 200 000 300 000 300 000 800 000

Milas-Karacahisar 67 000 67 000 - 134 000

Simav-Ktahya - 425 000 - 425 000

Diyadin-Ar - 10 000 - 10 000

amba-Horoz - - 500 000 500 000

Karacasu-Aydn - - 5 000 5 000

Toplam 2 127 000 822 000 1 205 000 4 154 000

 34.4 - TRKYE KKRT YATAKLARI VE RETM

Trkiye'de kkrt retimi 1931 - 1941 yllar arasnda Keiborlu ve Sarayky

ocaklarndan yaplmtr. 1941 ylndan sonra sadece Keiborlu yataklar
altrlmtr. Bu ocaklar, 1935 ile 1993 ylllar arasnda Etibank tarafndan
iletilmitir. Keiborlu'da 1993 yl sonuna kadar Deirmendere, Kumludere ve Kkrt
Dere ocaklarndan cevher kartlmtr. 1994 ylnda ise ocaklar tamamen
kapatlmtr. Artan kkrt ihtiyac karsnda son 10 yldr petrol rafinerileri kkrt
retimi yapmaktadr. 1990 ylnda toplam 33 000 ton olan kkrt retiminin 20 000
ton'u Keiborlu'dan, 13 000 ton'u rafinerilerden gereklemitir. 1995 ylnda ise
sadece rafinerilerde 45 000 ton kkrt retilmitir. Ayrca ayn yl 24 000 ton kadar
ithalatla Trkiye'ye kkrt girmitir (nem, 1996).
Trkiye'nin ekonomisi byk lde tarma dayal bir lke olmasna ramen, kkrt
tketiminin ok dk olmas, suni gbre kullanmadan da kendine yetecek kadar rn
elde edilebilecek ekilebilir alanlara sahip olmasndan ilen geliyor olmaldr.
Keiborlu Kkrt Yataklar
Yrenin byk bir blm Mesozoyik yal kiretalar ile rtldr. Kretalarnn
gen magmatik kayalarla olan dokanaklarnda rekristalizasyon gelimitir. Bunlar
Eosen yal fli fasiyesinde olumu sedimanlar uyumsuz olarak rtmektedir. Ayrca
st Kretase yal ofiyolitler ve Eosen sedimanlarn kesen,
GD ynl liparit damarlar yzeylemektedir. Liparit damarlar 200 m kalnlnda ve en
az 6 km uzunluundadr. Blgede KB - GD dorultulu bindirmeler ve bunlara dik
dorultulu normal faylar, ana tektonik hatlar meydana getirmektedir
 34.4 - TRKYE KKRT YATAKLARI VE RETM

Cevherleme tamamen liparit damarlar ile ilikili volkanojenik oluumu

yanstmaktadr. Volkanizmann solfatar faznda kan kkrt bileikleri yukarda
belirtilen reaksiyonlarla elementer kkrt oluumunu salamlardr. Kkrt liparitlerin
iine depolanm durumdadr. Bu srada hidrotermal zeltiler de aktif rol oynam
olmaldr. Halen mofatlar safhasnda gaz klar ve buna bal aktel kkrt
oluumlar izlenmektedir.
Cevher ktlelerinin geometrisi ok dzensizdir. Kkrt tenr % 15 ile % 95 arasnda
deimektedir. Ham cevherin rengi ak sardan siyaha kadar farkl tonlar
vermektedir. Renk aldka tenor ykselmekte ve % 90'n zerinde kkrt tenrne
sahip cevherler kanarya sars rengi almaktadr. Keiborlu kkrt yataklar Trkiye'nin
en az 20 yl kkrt ihtiyacn karlayabilecek rezerve sahiptir.
Milas-Karacahisar Kkrt Yata
Oluum itibar ile oksitlenmi kkrt yataklarn yanstan Milas - Karacahisar yata
yzeyden 120 - 150 m arasnda deien derinliklerde rastlanr. Kkrtl ve kkrtsz
seviyeler 30 - 40 m kalnlndaki dzeyler halinde ardalanr. Kmr aramalar iin
3'aplan sondajlar srasnda belirlenmitir. letme yaplmamaktadr (Sariz ve
Nuholu, 1986). Yarya yakn grnr olmak zere toplam 134 000 ton rezerv
hesaplanmtr
 35 - KYANT (DTEN), SLLMANT VE ANDALUZT
(Yksek Alminyumlu Silikatlar)
Endstriyel hammadde olarak kullanlan ve yksek
alminyumlu silikatlar olarak da bilinen minerallerin banda
andaluzit, sillimanit, disten, topaz, dumortiyerit ve stavrolit
gelmektedir (Tablo 59).
Andaluzit, sillimanit ve disten metamorfik kayalarn
karakteristik mineralleridir. Al2Si05 genel forml ile ifade
edilirler. Oluum artlarnn birbirlerinin devam eklinde
olmas sebebiyle deien basn ve scakla bal olarak
birbirlerine dnmleri mmkndr. Ancak durayllk
snrlar geni olduundan andaluzit, sillimanit ve disten ayn
kaya veya yatak iinde, bir arada bulunabilir.
Sillimanit, dierlerinden daha yksek scaklklarda da
durayldr. Sillimanit yksek scaklk, disten ise yksek
basn metamorfizmasnn tipik mineralleridir.
Disten kobalt tuzlar ile beraber stlrsa Thenard mavisi
renk alr. Kuru strsa erimez fakat opaklar ve rengi
beyazlar. Alkali kostikler ve Na2CO3 ile reaksiyonda
krmz renk verir
 35 - KYANT (DTEN), SLLMANT VE ANDALUZT
(Yksek Alminyumlu Silikatlar)

mineral %hacim Durayllk rn ek bilgiler

deiimi
Andaluzit 3 1500-1540 C'a kadar Mullit Andaluzit, sillima-
stlr. Bu scaklkta nit ve diten X-
oluan mullit 1810 Ray yntemi ile a-
Sillimanit 7-8 1500 C'a kadar - yrmak mmkn-
durayldr dr. Fakat sillima-
nit ile mullit
Diten 16 - - ayrlamaz. Silunim
denilen Si Fe
Dumortiyerit - - - alam elde edilir

Topaz - - - -
Stavrolit - Tabii ekli ile andrc - Plaserlerden
yaplr retilir
 35.1 - YKSEK ALMNYUM-S LK AT YATAKLARININ
OLUUMU
Andaluzit, sillimanit ve disten kontakt-metamorfzmas ve alminyumca
zengin kayalarn blgesel metamorfzmas ile oluurlar. Ayrca
dumortiyeritle beraber andaluzit ve disten silislemi pegmatitlerde,
ikincil kuvarsitlerde, hidrotermal kuvars damarlarnda ve bu damarlarn
yankaya kontaktlarnda ortaya kmaktadr.
Kontakt-metamorfik andaluzit yataklarnn ok tipik bir rnei olan Akta
(zbekistan) yatanda andaluzite profillit. serisit ve agalmatolit elik
etmektedir. Andaluzitli kesim 300 - 400 m takip edilebilmektedir.
Cevherin iinde andaluzit % 10-80 arasnda deimekte, % 20
dumortiyerit ve % 5 - 15 orannda korund bulunmaktadr (Kuzvart, 1984).
Dnyann en byk silmanit yata olan Sona Pahar (Hindistan)
yresinde gnayslardan, hornfelslerden ve bunlarn yaknndaki
plaserlerden retim yaplmaktadr. Sillimanit, asidik bileimli sokulum
kayalarnn kontakt zonunda yeralmaktadr (Kuzvart, 1984).
Henry Knob (Gney Karoline, Amerika Birleik Devletleri) kontakt-
metazomatik diten yatanda cevherleme Prekambriyen yal granitik
kayalarn katazonal metamorfzmas ile ortaya kan ikincil kuvarsit
merceklerinde gelimitir. Diten tenr % 20 kadardr. Pirit oran ok
yksektir. 80 m kalnlndaki damarlar 3000 m takip edilebilmektedir
 35.1 - YKSEK ALMNYUM-S LK AT YATAKLARININ
OLUUMU
Blgesel metamorfzma kkenli en byk diten yata Peninsula
(Rusya) yresindeki Keiva'da yeralmaktadr. Yatak, organik maddelerce
zengin. Arkeen yal kaolinitik killerin yksek basn altnda
polimorfzmas ile ortaya kmtr. Cevher diten ve stavrolit - diten ist
eklindedir. % 10 - 15 orannda da sillimanit ierir. 80 - 150 m arasnda
deien kalnlktaki cevherli seviye 140 km uzunluunda bir alanda
yaydm gsterir. Diten tenr ortalama % 20 civarndadr (Kuzvart,
1984).
kincil kuvarsitlere bal andaluzit, diten ve dumortiyerit oluumlar
hidrotermal veya kontakt-metazomatik zeltilerin kayalardaki
alminyum silikatlar etkileyerek kuvarsitlerin iinde yksek alminyumiu
silikatlar eklinde keltmesi sonucu gereklemektedir. Bunun tipik bir
rnei olan Kazakistan'daki Semiz Buu yatanda kuvarsitlerin iinde
alminyum silikat tenr % 60'a kadar kmaktadr (Kuzvart, 1984).
Yksek alminyumiu silikat minerallerinin zgl arlklarnn ve
sertliklerinin kaya yapc minerallere gre daha yksek olmasndan
dolay bunlar plaserlerde, dere sedimanlarnda, sahil kumlarnda ve
toprak rtsnn iinde konsantre olabilmektedir. Buna bal olarak
andaluzit, diten, sillimanit ve dumortiyerit
yataklarnn aranmasnda ar mineraller iin uygulanan prospeksiyon
yntemleri sonu vermektedir
 35.2 - YKSEK ALMNYUM-SLKATLARIN KULLANIM
ALANLARI

Yksek alminyumlu silikatlarn en nemli kullanma alan, refrakter

malzeme retimidir. Ayrca temiz, saf ve iri kristalli olanlar ss ta
olarak deerlendirilir. Seramik sanayiinde kuvarsn yerine andaluzit
veya disten kullanld zaman retilen malzemenin mekanik etkilere
kar direnci ve izolasyon kapasitesi daha yksek olmaktadr. Saf
andaluzit, sillimanit veya disten 1595 C'a kadar stld zaman
aadaki reaksiyonla arlnn % 88'i orannda mullit ve % 12'si
orannda kristobalit oluturmaktadr. Dumortiyerit veya topaz stld
zaman benzer reaksiyonla arlnn % 95'i orannda mullit meydana
getirmektedir. Mullit ise yksek kaliteli ve s oklarna kar dayankl
seramik mamullerinin retiminde kullanlmaktadr.
Mullitten retilen malzemelerden balca metalrjide ve cam yapmnda
kullanlan ara ve gereler olarak faydalanlmaktadr.
1595C de 3(Al2Si05) = => 3Al2O3.2SiO2 + SiO2
andaluzit mullit kristobalit sillimanit diten
letilen distenlerin yaklak % 58 A12O3, % 40 SiO2, % 0.5 Fe2O3
bileiminde olmas gerekir. Andaluzit ve sillimanit iin de hemen hemen
ayn bileim geerlidir
 35.3 - DNYA YKSEK ALMNYUM-SLKAT
REZERVLER VE RETM

Dnya andaluzit rezervlerinin 185 milyon ton, sillimanit rezervlerinin 30-40 milyon ton
ve diten rezervlerinin 100 milyon ton kadar olduu tahmin edilmektedir. Dnyann en
nemli diten yataklar Kanada (45 milyon ton), Amerika Birleik Devletleri (30 milyon
ton) ve Gney Afrika Cumhuriyeti'nde (12 milyon ton) bulunmaktadr. Andaluzit
rezervlerinin byk bir ksmn Rusya (72 milyon ton), Gney Afrika Cumhuriyeti (51
milyon ton) ve in (50 milyon ton) paylamaktadr. Sillimanit rezervlerinin ise daha
ok Rusya, Gney Afrika Cumhuriyeti ve Hindistan'da dald bilinmektedir.
1980 yl itibar ile Gney Afrika'da 196 000 ton andaluzit ve 16 000 ton sillimanit,
Hindistan'da 46 000 ton diten ve 13 000 ton sillimanit, Rusya, Kazakistan ve
zbekistan'da ise birka bin ton andaluzit, sillimanit ve diten retilmitir (Kuzvart,
1994). retim yldan yla artmaktadr. 1991 yl itibar ile Gney Afrika 270 bin ton,
Amerika Birleik Devletleri 120 bin ton, Hindistan 55 bin ton, Fransa 50 bin ton
vedier lkeler 15 bin ton olmak zere toplam 510 bin ton yksek alminyum silikat
retimi yaplmtr (Bureau of Mines, 1991). 1995 ylnda ise 35 000 ton diten, 265
000 ton andaluzit ve 17 bin ton sillimanit olmak zere toplam 317 bin ton susuz
alminyum silikat retimi olmutur
 35.4 - TRKYE YKSEK ALMNA-SLKAT YATAKLARI VE RETM
Trkiye'de 1970 - 1974 yllar arasnda Demirci (Manisa) yresinde
anakkale Seramik Fabrikalar tarafndan toplam 375 ton diten iletilmitir.
1983 ylnda ise retim 1 700 ton'a ykselmitir. 1990 ylndan
sonra retim tamamen durdurulmutur.
Trkiye'nin disten rezervi 10 milyon ton'un zerindedir. Trkiye'nin en nemli
disten yataklar m (Demirci), Grdes ve Kprba (Manisa) yresinde
yeralmaktadr. Kuu (1991)'ya gre % 15 - 20 tenrl 5 000 ton grnr ve
20 000 ton muhtemel + mmkn, Krkolu (1990)'na gre % 58 A12O3
tenrl 6 milyon ton diten rezervi bulunmaktadr. istlerin iinde yeralan
yatak, blgesel metamorfzmayla olumutur. Menderes masifinin eitli
kesimlerinde yeni diten zuhurlarna rastlanmtr.
Bat Anadolu diten yataklar biyotitli gnayslarn iinde salml olarak veya
pegmatitlerde kristal kmeleri halinde dalm gstermektedir (nem, 1996).
Ayrca, Koarl (Aydn) ve Yozgat'ta diten zuhurlar bulunmaktadr (Kuu,
1991). Geriye kalan rezervlerin nemli bir blm Bitlis ili snrlarnda
yeralmaktadr (Krkolu, 1990).
Trkiye'de sadece Istranca masifinde yeralan andaluzit zuhurlar Demirky
batolitinin kontaklarnda gelimilerdir. Tenrleri % 25 - 30 arasnda deien
yataklarda retim yaplmamaktadr. 1995 yl itibar ile 8 000 ton kadar
andaluzit ithal edilmitir.
Trkiye'de yatak denilebilecek boyutta sillimanit oluumu belirlenememitir.
Ptrge ve Menderes masiflerindeki gnayslarda ve Akdamadeni
metamorftlerinde sillimanit zuhurlar bulunmaktadr. retim de
yaplmamaktadr. Son on yllk dnemde sadace 1990 ylnda 50 kg kadar
sillimanit ithalat olmutur. Ancak gelecekte nem kazanaca tahmin
 36 - LTYUM MNERALLER
Lityum, balca spodmen, lepidolit, ambligonit, petalit gibi minerallerden
elde edilir. Bu mineraller daha ok pegmatitlerde konsantre olmaktadr.
Ayrca evaporitlerin iinde lityumlu mineraller bulunduundan, eitli tuzlarn
iletilmesi srasnda lityum bileikleri elde edilebilmektedir.
Spodmen LiAlSi2O6 bileiminde, piroksen grubu bir mineraldir. % 4 - 7
arasnda LiO2 ierir. Mat, gri - beyaz renkli, ince uzam, genellikle in
kristaller halinde bulunur.
Lepidolit K2L3Al4S7O2i(OH,F)3 bileiminde bir mika mineralidir. % 3 - 4
orannda LiO2 ierir. Pembe, leylak, meneke veya gri renklerde, ince ve
parlak taneler halinde bulunur.
Ambligonit LiAlPO4(OH,F) bileiminde fosfat serisi mineralidir. Beyaz veya
gri renkli ve iri kristalli olup, % 8 - 9 orannda LO2 ierir ve grnm
feldispata ok benzer.
Petalit LAIS4O10 bileimindedir ve % 2 - 4 arasnda LiO2 bulundurur. Gri -
beyaz renkli, masif yapldr.
Lityumun radyoaktif patlayc olarak kullanlabilmesi aranlan bir hammadde
olmasn salamtr. Bunun yannda lityum bileiklerinin radyoaktif nlar
absorbe zelliinden dolay nkleer alanda yaygn bir biimde
kullanlmasna sebep olmutur. Lityum metali krom, bakr ve dier baz
metallerin alamnda, arlk azaltc olarak tketilir. Ayrca, cam ve seramik
sanayilerinde, sitrik asitli ilalarn yapmnda, havalandrma ve kurutma
ilemlerinde, kuru pil retimi, kaynaklk, boya, kozmetik ve ila
sanayilerinde lityum bileikleri kullanlmaktadr. 1991 verilerine gre dnya
lityum minerali rezervi toplamnn 10.5 milyon ton olduu ve 8 bin ton yllk
 37 - LSIT
Lsit bir feldispatoid minerali olup, kimyasal forml K(AlSi2O6)'dr. 605 C'n
stndeki scaklklarda kbik, altndaki scaklklarda tetragonal kristaller verir.
Sertlii 5.5 - 6, zgl arl 2.47 gr/cm3'tr. Trapezoeder ekli ve ergimemesi
ile tannr. Genellikle ince taneli bir matriks iinde bulunur.
Lsit, alkaliler bakmndan zengin, silisyum bakmndan fakir, zellikle serbest
silis bulundurmayan kayalarda geliebilir. Bunlar alkali siyenit ve trakit ile
fergusit ve lsitit arasndaki kayalardr.
nemli oluum yeri Vezv yanardann (talya) lavlardr (Comelius ve Hurlbut,
1982).
Lsitin en nemli kullanma alanlar potasyumlu gbre yapm ve alminyum
eldesidir. Teorik bileiminde % 21.5 orannda K2O ierir.
Potasyum bakmndan deerlendirilebilmesi iin kaya iindeki lsit orannn %
60, dolaysyla tenorunun en az % 13 K2O olmas ve en az 6 milyon ton rezerv
bulundurmas gerekir. Lsitin alminyun cevheri olarak iletilebilmesi iin de
kaya iinde lsit miktarnn en az % 50 ve yatan rezervinin en az 10 milyon
ton olmas gerekir. Lsit gerek potasyum, gerekse alminyum iin iletilsin,
dieri yan rn olarak alnabilmektedir. Ayrca lsitli kayalar dorudan
tlp topraa atlarak gbre olarak kullanlabilmektedir.
Trkiye'de lsit yataklar Dou Karadeniz ve Orta Anadolu Blgesi'nin kuzey
kesimlerinde bulunmaktadr. Dou Karadeniz Blgesi'ndeki asidik topraklara
yine bu yrede bulunan ve byk rezervler veren lsitin tlerek atlmas
verimin artrlmas bakmndan nemli olabilir.
Trkiye'de byk lsit rezervleri bulunmasna, bir tarm lkesi olmasna ve
gbre hammaddeleri iin her yl milyonlarca dolarlk ithalat yaplmasna
ramen lsit retimi yaplmamaktadr. Ayrca, yan rn olarak alnacak
alminyum da deerlendirilebilecektir. Dier taraftan, lsitli kayalarn seramik
sanayiinde de kullanlabilirlikleri aratrlmaldr.
 38 - MAGNEZT

HDROTERMAL KRSTALN MAGNEZT YATAKLARI

HDROTERMAL MASF MAGNEZT YATAKLARI
YZEY SULARI LE OLUAN MASF MAGNEZT YATAKLARI
SEDMANTER MASF MAGNEZT YATAKLARI
 38.1. DNYA MAGNEZT REZERVLER VE RETM

Ultrabazik kayalara ve serpantinlere bal manyezit yataklar, daha ok Pireneler'den

Himalayalar'a kadar uzanan Alp Orojenik kuanda younlam durumdadr.
Sedimanter magnezit yataklar ise dzensiz bir dalm gsterir ve ok byk rezervli yataklar
olduka snrldr. Byk rezervler veren hidrotermal kristalin magnezit yatakalar in, Sibirya ve
Gney Amerika'da bulunmaktadr (Kuzvart, 1984).
Dnyann bilinen en byk magnezit yata Liaodong Peninsula Yarmadas'nda (in)
yeralmaktadr. Yatan yankayalan Proterozoyik yaldr. Magnezitli zon yaklak 60 km takip
edilebilmektedir. Bu zonun iinde 17 tane byk ve yzlerce kk yatak yzeylemektedir. 2.5
milyar ton toplam rezerv hesaplanmtr. Ortalama 10 m kalnlnda olan cevher stratiform
karakterde ve yankayalan ile uyumludur. Birincil sedimanter yaplar bulundurur. zotop
almalar da sedimanter kkeni desteklemektedir (Evans, 1993).
Dnya magnezit rezervinin 2.5 milyar ton'u iletilebilir, 4.9 milyar ton'u potansiyel olmak zere 7.4
milyar ton (Bureau of Mines, 1991) olduu tahmin edilmektedir.
Dnya manyezit retimi son yllarda gittike azalmaktadr. En ok retim yapan 11 lkenin toplam
magnezit retimi 1973 ylnda 11 milyon ton, 1980 ylnda 15 milyon ton olarak gereklemitir.
1991 ylnda ise dnya retimi 3.1 milyon ton'un altna dmtr, ancak 1994 ylnda yeniden
ykselme trendine girerek 8.5 milyon ton'a kmtr.
 38.2. TRKYE MAGNEZT YATAKLARI VE RETM

Trkiye'de sedimanter ve serpantinlere bal magnezit oluumlar

bulunmaktadr. Bunlarn toplam rezervinin 150 milyon ton'un zerinde olduu
tahmin edilmektedir. Sedimanter magnezit yataklar, Denizli'nin Hrsz Dere -
amba Ky civar ile Erzincan - ayrl'da yeralmaktadr.
Serpantinlere bal masif (kriptokristalin) magnezit yataklarnn byk bir
blm Konya - Eskiehir -Ktahya geninin iinde bulunur (M.T.A., 1981).
Bunlarn balcalar Dursunbey (Balkesir), Mustafa Kemalpaa (Bursa),
Orhaneli (Bursa), Knk (Ktahya), Bilecik, Mihaliik (Eskiehir), Mudurnu
(Bolu), Meram (Konya), Yunak (Konya), Refahiye (Erzincan), Haruniye
(Seyhan - Adana), Kzlar Ky (Data - Mula), Gek (Fethiye - Mula) ve
Deirmenderesi (sparta) magnezit yataklardr (M.T.A., 1966).
Bu yataklarn 1989 ylnda hesaplanan rezervlerinin toplam (grnr +
mmkn + muhtemel) 225 milyon ton kadardr. Bu rezervin % 93' Konya,
Eskiehir ve Ktahya illerindedir (Oltulu, 1989).
1984 yl itibar ile tvenan magnezit retimi 723 000 ton olarak
gereklemitir. Ayn yl 47 bin tonu kalsine magnezit olmak zere 100 bin ton
magnezit ihracat yaplmtr. 1993 ylnda magnezit retimi rn baznda 150
000 ton kadar olmu ve bunun 130 000 ton'unu sinter magnezit meydana
getirmitir. 1995 yl itibar ile 76 000 ton'u ham, 120 000 ton'u sinter olmak
zere 220 000 ton magnezit ihracatna karlk 30 000 ton magnezit ithalat
gereklemitir (nem. 1996).
 39 - MARN
kil ve % 35 - 65 orannda karbonat bulunduran Bnyesinde % 35 - 65 orannda
kayalara "marn" denir (Abdsselamolu, 1982). Kil orannn azalmasyla killi
kiretalarna, karbonat orannn azalmasyla kiltalarna gei gsterirler. Her
zaman bir miktar silt boyu malzeme bulundururlar. Gri, yeil, sar, kahverengi veya
siyah renkli olabilirler. Genellikle ince tabakal veya laminaldrlar. Denizel
ortamlarda oluabilirler. Ancak tatl su marnlar endstriyel hammadde bakmndan
daha kalitelidir. Marnlar nemli iken kil kokusu yayar. HC1 ile kprerek reaksiyona
girer ve kil tortusu verir. Deiik oranlarda kuvars, mika, demir hidroksitler, dolomit,
jips, kum boyu malzeme ile bitm bulundurlar.
Marnlarn en nemli kullanma alan imento sanayiidir. imento kabaca, % 75 - 85
orannda saf kireta ile % 15 - 25 orannda kil karmndan oluan ve klinker
denilen malzemenin kavrulmas ve jipsle kartrlmasyla elde edilmektedir.
Dolaysyla killi kireta ve marn uygun bileime sahip olmas durumunda doal
imento hammaddesi olarak deerlendirilebilmektedir. imento sanayi iin uygun
bileim % 30 kil ve % 70 CaCO3 eklinde veya buna ok yakn olmas gerekir.
Yani marnlardan ok killi kiretalar daha uygundur. Ancak marnlarn iletme
kolayl tercih sebebi olmaktadr. Marnlarn kullanlmas iin bir miktar kireta
ilave edilir. Pimeyi kolaylatrmak iin bnyesinde % 1 - 2 orannda Fe3O3
iermesi istenir (nem, 1996).
1987 yl itibar ile Trkiye'de tketilen 35 milyon ton'luk imento hammaddesinin %
60'm kireta, % 16'sn mam, % 11 'ini kil, % 10'unu tras (puzolitik madde), %
2'sini jips, % Tini demiroksit (Fe3O3) ve % 0.2'sini kaolen oluturmaktadr. Buna
gre 1987 ylnda 5 600 000 ton marn tketilmitir (nem, 1996).
Marnn piyasada deerlendirme imkn bulabilmesi iin yerini alabilecek
hammaddelere gre daha ucuz olmas ve tketim alanna yakn olmas gerekir.
 40 - MERMER

Jeolojik olarak mermer, kireta ve dolomitin yksek scaklk ve/veya basn artlan altnda
metamorfzmaya urayarak yeni yap ve doku zellikleri kazanmas ile ortaya kan kayalara
denir.
Maden mevzuat ve ticari anlamda ise dayankllndan dolay istenilen kalnlkta kesilebilen,
parlatlnca cila kabul eden her tr kayaca mermer denilmektedir. Birok konglomera, kumta,
granit, granodiyorit, kuvarsdiyorit, siyenit, diyorit, riyolit, dasit, trakit, andezit, bazalt, diyabaz,
serpantin, proksenit, amfbolit, tf, traverten, gnays, istler de mermer olarak iletilmektedir.
Bu durumda mermerleri birbirinden ayrmak iin, granit mermer, serpantin mermer, amfbolit
mermer gibi kaya ismi kullanlr. Bu blmde jeolojik anlamdaki mennerlere arlk verilerek
anlatlmtr. Dier tr mermerler ise ayrca ilgili kaya blmnde yapta olarak ele alnmtr.
Kireta veya dolomitlerin rekrstalzasyonu srasnda sedimanter yaplar ve fosiller ksmen veya
tamamen silinir. Kayacn bileimine gre grafit, klorit, mika ve tremolit gibi metamorfik mineraller
ortaya kar ve metamorfzma derecesine paralel olarak kalsit ve dolomitin kristal boylar artar
(Winkler, 1977).
Saf kalsit ve dolomitten meydana gelen mennerler granoblastik dokuludur. Fakat bu tip
mermerlerin yaylm olduka snrldr. Genellikle mennerlerin iinde yzde birka orannda
kuvars, grafit, hematit, limonit, pirit, mika, klorit, tremolit, volastonit, diyopsit ve hornblend gibi
mineraller bulunur.
Saf dolomit mermerleri ok kymetlidir, ancak kalsitle birlikte dolomitin bulunmas mermerin
kalitesini drr. Silikatlarn orannn artmasyla mermerler kymetli talara gei gsterirler ve
bunlara "kalk-epidotist" veya "of-kalsit" denir.
Yap ve kaplamaclkta kullanlan doal yap
Kayalar

Gerek Mermerler ,
Kiretalar,
Traverten ve Oniksler,
Sert Kayalar
Dier Doal Kayalar
 Gerek mermerler metamorfik kkenlidir.
Kireta, traverten ve oniks mermerleri ise
sedimanter kkenlidir.
Sert kaya olarak adlandrlan mamatik kkenli
(granit, siyenit, gabro gibi) mermerlerin
lkemizde retimleri ve kullanmlar olduka
yenidir.
Kumta, tfit gibi doal yap talar zellikle son
yllarda yeni kullanm alanlarnn ve ileme
teknolojilerinin gelimesi ile birlikte dier yap ve
kaplamaclkta kullanlan doal talar arasna
girmitir
Gerek mermerler
Gerek mermerler, kireta ve dolomitik kiretalarnn
metamorfizma sonucu yeniden kristallemesiyle
olumutur.
Bu grup mermerler byk oranda kalsiyum karbonat
(kalsit), daha dk oranlarda kalsiyum-magnezyum
karbonat (dolomit) ve dier mineralleri ierir.
Gerek mermerlerde (metamorfizma sonucu) kalsit
kristalleri ounlukla grlebilecek bykle ulamtr.
Kristal byklkleri metamorfizma koullarna gre
farkllk gsterir.
Bu grupta yer alan mermerler genellikle beyaz renklidir
ve yar saydam bir doku gsterir. Yabanc elemanlarn
etkisiyle farkl renklenmeler de grlr.
lkemizde
scehisar (Afyon),
Marmara Adas (Balkesir) mermerleri
Bursa,
Ktahya,
Uak,
Denizli,
Mula ve
Aydn yresinde bulunan baz mermer
ocaklar iletilen gerek mermerlerdir.
Metamorfizma geirmi CaCO3'l mermerler
alt grupta incelenebilmektedir (Bozkurt,
1988);

Kontakt Metamorfizma Mermerleri

Dinamik Metamorfizma Mermerleri
Blgesel Metamorfizma Mermerleri
 Kontakt Metamorfizma Mermerleri

Kontakt metamorfizma mermerleri yksek scaklk ve

dk basn altnda mamatik plutonlarn evresinde
oluur. Genellikle minerallerde ynlenim grlmez.
Kontakt metamorfizma mermerleri ierisinde,
metamorfizma sonucu yeni silikatl mineraller geliir ve bu
minerallerin bulunma oran mermerin sertlik derecesini,
ilenebilirliini ve pazarlanabilirliini etkiler .
Bu grup mermerler ierisinde granat, diyasporit, epitot,
lisvenit, vollastonit, aktinolit, tremolit, vezuvyanit ve pirit
gibi minerallere rastlanr (Karaca, 2001).
Kontakt metamorfizma mermerlerinin dokusal zellikleri
ksa aralklarla deiir. Bu nedenle kontakt metamorfizma
mermerlerinde renk, desen ve yapda btnlk grlmez.
 Dinamik Metamorfzma Mermerleri

Ynl kuvvetlerin etkisi ile kayalarda krlma, ufalanma ve yeniden

kristalleme grlr.

Bu tr mermerlerin oluumunda s fazla etkili deildir. Buna karlk

basn daha etkili olduu iin kayalarda paralanmalar youn ekilde
grlr. Krlma olduu iin breik yap sz konusudur ve sonrasnda
breik mermerler oluur (leri, 2000).

Dinamik metamorfizma sonucu olumu mermerlerde en nemli konu

matriksin sklama derecesi ve paralarn yeniden imentolanmasdr.
Mermerlerin sklama ve CaCO3 imentosunun breleri balama
derecesi ile verim, ileme kolayl ve pazar doru orantldr.

Serpantinitli blgelere yakn ortamlarda bulunan mermerlerde

ofikalsitler geliebilir. Ofikalsitler, yeniden kristallemi kalsit ve
serpantin ieren kayalardr ve genellikle silisli dolomitik kayalarn
bnyelerindeki dolomiti kaybetmeleri sonucu oluur.
Bu grup mermerlerin yaylmlar ve rezervleri snrldr.
Blgesel Metamorfizma Mermerleri
Blgesel metamorfizma mermerleri lkemizde ve dnyada
bilinen anlamdaki gerek mermerlerdir.
Blgesel metamorfizma mermerlerinin oluumunda
scaklk, basn ve kimyasal bileim gibi faktrler birlikte
etkindir. Bu grup mermerler geni yaylml, tekdze zellik
gsterir. Mermerin renk ve kalitesi ilksel kelme ortamnn
kontrolnde gelimitir.
Metamorfizma srasnda, basn altnda yapraks (biyotit)
ve ubuksu (hornblend, aktinolit) mineraller ynlenme
gsterir. Bunun sonucunda oluan foliasyonlar mermerin
dayanmn ve ekonomikliini olumsuz ynde etkiler,
mermerin kesilmesi ve ilenmesini gletirir .
Afyon (scehisar), Mula (Milas, Yataan, Kavakldere),
Aydn (Karacasu) ve Gney (Denizli) yresi gerek
mermerleri blgesel metamorfizma geirmi olan
Menderes Masifi ierisinde yer alr.
Gerek mermerlerin aranr olmasndaki en
nemli zellikler
genellikle homojen,
lt veren i yansmann yksek oluu,
fazla sert olmamalar,
boluk iermemeleri
dier mermer trlerine gre retim ve
ileme kolaylklardr.
 Kiretalar

Yap ve kaplama kayalar olarak kullanlan mermerler, esas olan

kiretalarnn kelimi (sedimantasyonu) ve oluumu Prekambriyen
(700-800 milyon yl)'de balam ve gnmze kadar devam etmitir.
D etkenlere ve buharlamaya bal olarak gl ve deniz suyunun
deriimin de meydana gelen deiiklikler sonucu su ierisinde
bulunan Ca++ ve CO3= iyonlar CaCO3 kolloidlerini oluturarak
kelmektedir.
CaCO3 kolloidlerinin oluumunda ve kelmesinde su ierisinde
bulunan organizmalarn yaam faaliyetleri nemlidir. kelme ilemi
alglerden stramatolitlerin ytklar kaln dolomitik kiretalar
eklinde de olabilir. Karbonat birikimleri mercanlar gibi iskeletleri
kalsiyum karbonat olan denizel canllarn koloniler eklinde
ymasyla da geliebilir.
Sz konusu olaylar metamorfizma ncesi, deniz suyunda birka yz
metre derinlikte gerekleir. Ancak bu derinlik okyanus tabanlarnda
basn ve ortam ssna ba olarak 4500-5000 metreye kadar inebilir
 Kiretalar, ince taneli kalsit kristalleri ile karbonat ve kil
amurlarndan olumutur. Mikritik mermerler olarak da
adlandrlan bu mermerlerin kkenleri gerek mermerler
gibi denizel ortamlardr. Ancak her iki grup mermer
arasnda oluum sreci ve ekli, tane boyu ve doku gibi
temel baz farkllklar bulunur.
Kireta mermerleri karbonat amurlarnn ksmen
kristallemesi ve talamas sonucu oluur. kellerin
ierisinde biyojenik kkenli malzemeler de yer alr ve
bunlarn oran % 80lere kadar kabilir. ounlukla
birka mikron uzunluundaki ubuumsu ve inemsi
aragonitler mermerin dokusunda yer alr. Yapya katlan
zellikle metal ierikli malzemeler ve killer mikritik
mermerlerin renklenmesinde son derece etkilidir .
 Kireta olarak kullanlan doal yap talar
genellikle Kretase ve Jura yaldr.
Bununla birlikte zmir-Karaburun'da Triyas yal,
Diyarbakr-Hazro ve Hani'de Miyosen yal
kiretalar mermer olarak iletilmektedir.
Bir dnem stanbul-ile'de Devoniyen yal
kiretalar mermer olarak iletilmitir.
talyanlar'n Botticino, Almanlar'n Jura olarak
adlandrd mikritik kireta mermerleri
lkemizde Bilecik, Bursa, Manisa, zmir, Mula,
Sivas, Orta Karadeniz, Diyarbakr, Burdur,
Antalya, Mersin ve Toroslar' n farkl
uzantlarnda bulunmakta ve younlukla bu
blgelerde iletilmektedir.
 Traverten ve Oniksler

znm halde CaCO3 ieren sular yerkabuunun

boluklarnda ve/veya yeryznde basn d ile
karlatklarnda bnyelerindeki CaCO3 kelerek
kristalleir.
Bunun sonucunda genel olarak traverten ad verilen
karbonatl kayalar oluur.
Traverten oluumlar gen tektonik evrim ve kalsiyum
karbonat ierikli su klar ile balantldr.
Travertenler ounlukla gen fay hatlarnn bulunduu
alanlar ile karstik arazilerde grlr.
 Kalsiyum bikarbonat ieren ve hidrostatik basn
altnda bulunan scak ve/veya mineralce zengin
souk sular yerin derinliklerinden bir atlak veya
boluk yoluyla yeryzne ulatklarnda
zerilerindeki basn kalkar. Yeryznde ya da
bazen yeraltnda mevcut basncn kalkmas ile
birlikte su ierisinde bulunan CO2 uar ve
CaCO3 kelir. Bu kelmeler sonucu
travertenler ve/veya oniksler oluur.
Maaralarda genellikle CO2 orannn yksek
olmasnn temel nedeni de sz konusu
kelimlerdir.

Ca(HCO3)2 CaCO3 + H2O + CO2

 Travertenlerde CaCO3 kristalleri kolloidler halinde
kelirken onikslerde CaCO3 kristalleri bir ekirdek
etrafnda srekli byme ile oluur. Scak su
kaynaklarnn ve hidrostatik basn deiiminin
bulunduu birok yrede traverten oluumlar gzle
grlebilir. Bu ekilde olumu travertenlere kalker
tf'de denir (Ketin, 1977).
ounlukla endstriyel anlamda traverten olarak bilinen
ve deerlendirilen mermerler bilimsel olarak glsel
kiretalardr.
Denizli, Ktahya ve Karaman yresinde olduu gibi
lkemizde ve dnyada traverten olarak iletilen
mermerlerin byk bir ounluu gerekte glsel
kiretalar, gen sedimanter karbonatl kayalardr.
 Traverten olarak iletilen glsel kiretalar oluum
yerlerine gre derin keller ve s keller olmak zere
iki grupta incelenebilir. Genellikle derin keller blok
retmeye elverili deildir. Bu grup travertenler
ounlukla amur talar ierir ve ince tabakaldr.
Travertenlerin poroziteleri yksektir ve bu zellikleri ile
travertenler dier kiretalarndan ayrlr.
Travertenlerde boluk oran genellikle % 2-5 arasnda
deiir ve bu oran % 12'lere kadar ulaabilir.
Travertenler boluklu yaplar ve CaCO3'n sahip olduu
kimyasal zellikler nedeniyle alg ve liken remesine
elverilidir. Bu durum zellikle rutubetli blgelerde
travertenlere antik bir grnm kazandrr ve bu amala
kullanmn salar. Buna karlk su veya yamur gelirinin
yksek olduu ve gne nlarn youn olarak alan
blgelerde travertenler zerinde yosunlanma ve kararma
grlr.
 Travertenler genellikle beyaz, kirli beyaz, sarms ve
krmzms renklerde ve ounlukla yatay tabakal olarak
bulunur. Travertenler ender olarak masif yap gsterir.
Travertenler daha gen oluumlar olduklar iin dier
mermerlere gre fazla deforme olmamlardr. Trkiye'
deki traverten yataklarnn byk bir blm Tersiyer
yal gen oluumlardr.
Travertenler sahip olduklar fiziksel ve kimyasal
zellikleri ile kirli suyu temizleyen doal kollektr grevini
grr. zellikle denizlerde bulunan travertenler doal
aktivite ile deniz temizliine yardmc olur. Antalya
sahillerinin daha temiz oluunun nedenlerinden biri de
ky eridinde yer alan travertenlerdir .
Denizli, Antalya, Hatay, Sivas, Bursa, Ktahya ve
Karaman yreleri lkemizde iletilen balca traverten
blgeleridir .
 Oniksler genellikle beyaz, krmz, sar ve yeil renklerde
grlr. Renklenmede kaynak suyundan gelen tuzlar
etkindir. Renkler bant, damar ve haleler eklinde ortaya
kar. Renklenmede nadiren kaynak suyu dndan gelen
minerallerin etkisi sz konusudur. Oniksler saydam bir
yapya ve 1-3.5 cm derinlie kadar k geirme
zelliine sahiptir.
Blok veren oniksler, kullanlabilir bir mermerin -drt
kat daha fazla fiyatla alc bulabilir. Onikslerde malzeme
kayb yok denecek kadar azdr. En kk paralar dahi
atlyelerde ss eyas yapmnda deerlendirilebilir.
Balkesir, Bilecik, Manisa, Eskiehir, Ktahya, Denizli,
Ankara, Bolu ve Sivas oniksleri bilinen ve zaman zaman
iletilen balca oniks yataklardr.
Hakiki oniks bileimi SiO2 dir ve bileiminde SiO2
bulunan scak sulardan (gayzer gibi) oluur. SiO2 li
eriyiklere sahip hidrotermal sularda gelien kalsedon
kristallerinin kelerek boluksuz, ince bantl kayalar
oluturmas sonucu gerek oniksler geliir.
 Traverten oluma koullarnda, oluumun yava
olarak gereklemesi halinde ince kristalli, masif
ve bantl kayalar ekillenir. Bu grup kayalara
oniks (onikit, albatr, alabaster ya da su mermeri)
ad verilir. Oniksler, genellikle travertenlerin
altnda veya bu travertenler ierisinde damar ve
ounlukla dik damarlar eklinde bulunur.
Oluum 29 C' nin zerinde gereklemi ise
aragonit, 29 C'nin altnda gereklemi ise
kalsit kristalcikleri mineral bileiminde yer alr.
 Sert Kayalar
Gzel grnm, cila kabul eden ve yeterli
llerde blok veren mamatik kkenli kayalar
yap ve kaplama endstrisinde sert kaya olarak
deerlendirilir.
Sert kayalar iyi cila almalar ve atmosfer
koullarna daha dayankl olmalar nedeniyle
Eski Msrllardan beri yap eleman olarak
kullanlmaktadr.
Bu grup kayalarn kuvars, feldispat, piroksen
ve amfibol gibi silikat mineralleri iermesi, retim
ve ileme aamalarnda bilinen CaCO3 kkenli
mermerlerden farkl sistem ve teknolojileri
gerektirir.
 Mamatik kkenli sert kayalar sektr ierisinde
ak renkli ve koyu renkli sert kayalar olmak
zere iki grupta deerlendirilir.
Ticari ynden
1. grup sert kayalar ak renkli, derinlik
(andezitler hari) kayalardr.
2. grup sert kayalar ise koyu renkli ve masif
grnl mamatik kayalardr.
lkemizde kaplama kayac olarak
deerlendirilebilecek sert kayalarn yaylmlar
snrl ve genellikle blok verimleri dktr.
Ak Renkli Sert Kayalar

Granit gibi asidik kayalarn yan sra siyenit gibi ntr

kayalar da uygulamada ak renkli sert kayalar grubunda
yer alr.
Granitler bileiminde kuvars, plajioklas, ortoklaz ve mafk
mineraller ieren plutonik kaya gruplardr. Kuvars ak
renkli minerallerin % 20-60'n, plajioklaslar toplam feldspatn
% 10-65' ini oluturur. Kuvars genellikle mevcut kristallerin
arasn dolduran ksenemorf taneler halindedir.
Mafik mineraller ounlukla amfibol veya biyotit (siyah mika)
eklinde olup piroksenlere de rastlanabilir.
Ana kayac oluturan tane boyutu ve mineral bileimi
mermerin cilalanabilme ve dayanm zelliklerine nemli
lde etkiler. Ayrm granitlerin bileiminde yer alan mika
ve amfiboller bozuma sonras poroz yap oluturur. Bu
durum ise zellikle polisaj aamasnda sorunlara neden
olur.
 Byk boyutlu (5 m3 ve daha byk) blok veren
granitler aranr. Granitler muhtelif renklerde
bulunabilir ve holokristalin doku gsterir.
Granitler 1500-2000 kg/cm2 basn direncine
sahiptir. nce taneli granitlerin mukavemeti daha
yksektir
zgl arlklar 2.59-2.71 gr/cm3 arasnda
deiir.
Bu zellikleriyle granitler yaplarda tayc ve
dekoratif amal olarak kullanlabilir.
Ancak granitlerin % 0.8'lere kadar ulaabilen su
tutma kabiliyeti, zellikle yal blgelerde ve
aylarda ya da slak zeminlerde kullanmn
snrlar.
 Ticari anlamda gri-beyaz ve benekli granodioritler,
krmzms ve pembe renkli siyenitler, eitli renklerde
bulunabilen andezitler granit olarak deerlendirilir.
Baz yrelerde SiO2 katkl CaCO3' l mermerler (arkoz)
de granit olarak adlandrlr.
En ok aranan granitlerden olan pembe renkli Assuan
(Nil) graniti gerekte siyenittir. Msr piramitleri Nil Nehri
kenarnda bulunan Siena' dan kartlan siyenitlerden
yaplmtr. Siyenit ismini de kartld yreden alr.
Efes antik kentinde Msr ve talya' dan getirildii
dnlen siyenitler ve granitler kullanlmtr. stanbul'
da bulunan Dikilita ant da siyenittir.
Eskiehir-Sivrihisar, Gmhane-Halkent, Giresun-
Bulancak, Krehir- Kaman, Aksaray-Ortaky ve Yaylak,
Balkesir-Kapda ve Kozda, anakkale-Kestanbol,
zmir-Bergama, zmir-Dikili granitleri ve Ankara yresi
andezitleri bilinen ve zaman zaman iletilen ak renkli
serttaladr
 Koyu Renkli Sert Kayalar

Siyah, koyu yeil renkli gabro, siyah renkli labradorit gibi

derinlik kayalar, siyah renkli ve mat grnl bazalt gibi
yzey kayalar, yeil renkli diyabaz gibi damar kayalar
ile yeil ve tonlarnda bulunan serpantinitler gibi ultrabazik
kayalar koyu renkli sert kayalar grubunda yer alr.
Peridodit ve piroksenitlerin hidratasyonu ile oluan
serpantinitler, sarms yeilden siyah yeile kadar deien
renklere sahiptir. Dinamik metamorfizma sonras
atlaklarn kalsit, dolomit, manyezit gibi minerallerle
dolmas sonucu oluan damarlar serpantinitlere breik
grnt verir. Serpantinitler genellikle demir oksit, bazen
de nikel oksit ierir. Serpantinitlerin sertlikleri 3-4 ve zgl
arlklar da 2.5-2. 7 gr/cm3 arasnda deiir. Avrupa ve
Amerika pazarlarnda bata mezarlklar iin olmak zere
byk boyutlu serpantinitler aranr.
 Adapazar-Sapanca, Bilecik-Abbaslk, Ktahya-
Muratda ve ankr yresi bilinen ve zaman
zaman iletilen serpantinit blgeleridir.
Diyabazlar, ierdikleri yeil renkli piroksen ve
amfibol mineralleri nedeniyle ak veya koyu
yeil renkli yar derinlik kayalardr. Diyabazlar
yksek cila alma yetenekleri ve cilalarn uzun
sre koruma zellikleri nedeniyle aranr.
Bursa-Gemlik, Tokat-atalkaya koyu siyah renkli
diyabaz ile blok verimi olduka dk olan
Balkesir-Harmanck diyabaz bilinen ve iletilen
baz diyabazlardr. Ayrca Sorgun (Yozgat)' da
gabro, Alanya (Antalya)' da piroksenit retimi
yaplmaktadr.
 Doal Yap Talarnda Aranan zellikler

Renk zellii ve desen homojenlii,

Blok verme zellii ve kesilip cilalanma,
Jeomekanik ve fiziksel zellikleri,
Atmosferik ve kimyasal etkilere dayanm.
Yap ve Kaplama Olarak Kullanlan Kaya
Trleri

ekillendirilip parlatlarak inaat ve sanat

yaplarnda kullanm alan bulan, tabiat
koullarna kar dayankllk gsteren gzel
grn ve kolay ilenebilirlie sahip tm kayalar
Kaplama Kayalar olarak tanmlanabilir.
Kaplama kayalar ve mermerler gzel grnm
ve kolay ilenebilirliinden dolay M.. 3000li
yllardan beri Msr piramitleri gibi masif
abidelerden Zeus mabetleri gibi tapnaklara ve
ufak boyutlu hediyelik eyalara kadar eitli
alanlarda kullanm alan bulmutur
 Kuvars kumu, Kuvarsit, Kaolin, Manyezit,
Dolomit, Barit, Fluroit, Kireta, Granit, Ss
talar, Andezit. Bazalt, Kaolin ve Altadr.
Yaptmz bu almada yap ve kaplama
ta olarak kullanlan endstriyel
kayalardan Diyabaz, Serpantin, Granit,
Mermer, Gabro ve Andezit zerine yaplan
almalarn teknik bir deerlendirmeleri
sunulmutur
Karacabey Siyah Afyon Beyaz Elaz vine

St Gold Marmara Beyaz Kayseri Kamelyon

Gemlik Diyabaz Denizli Pembe Uak Yeil

zmir Bazalt Andezit Ankara Diyarbakr pembe

Bej Traverten Denizli Traverten Bej

Traverten gncel Traverten Oca Traverten

Granit Granit Granit Bergama

Traverten gncel Andezit Ankara Granit serpantin

 40.1 MERMERLERN TEKNOLOJK ZELLKLER

Mermerlerde aranan en nemli zellikler;

renk,
desen,
doku,
sertlik,
parlatma,
birim hacim arlk,
su emme kapasitesi,
zgl arlk,
cilaya kar duyarllk
blok elde edilebilme orandr
 40.2. DNYA MERMER REZERVLER VE RETM

Japonya, in, Hindistan, Pakistan gibi Uzak Dou lkeleri eitli renk ve desenlerde
kaliteli mermer rezervlerine sahiptir.
ran'da, Rusya'nn bat ve gneyinde, Fransa'da gri renkli mermerler byk rezervler
vermektedir.
Suudi Arabistan'da gri ve bej renkli mermerler iletilmektedir.
Portekiz'deki iri kristalli mermerler dnya apnda tannmtr.
Belika'nn gri ve siyah mennerleri aranan talardr.
talya'nn Carrara fosilli mennerleri dnya piyasasnda nemli yer tutmaktadr (nem,
1996).
Dnya mermer rezervlerini tahmin etmek mmkn deildir.
Dnyada en ok levha mermer reten lke talya, tketen lke ise Amerika Birleik
Devletleri'dir.
talya'nn levha retimindeki bloklarn ou ithal olup, levha ihracatnda da talya
birinci sray almaktadr (nem, 1996).
1990 yl itibar ile dnya levha mermer retiminin 32 milyon ton kadar olduu tahmin
edilmektedir
 40.3. TRKYE MERMER YATAKLARI VE RETM
En nemli yataklar scehisar (Afyon), Ske (Aydn), Akda (Denizli), ermik
(Sivas), Hafik (Sivas), arkla (Sivas), Daveli (Giresun), Amasya, Tokat, Antalya,
Gaziantep, Seluk (zmir), Mula, Yataan (Mula), Ara (Kastamonu), Tosya
(Kastamonu), Kre (Kastamonu), Bilecik, St (Bilecik), Sapanca (Sakarya),
Malatya, Elaz, an (anakkale), Devrek (Zonguldak), Kurunlu (ankr), lgaz
(ankr), erke (ankr), Bolu, Mudurnu (Bolu), Kilyos (stanbul), Ergani
(Diyarbakr), orum, Saryer (stanbul), Sedef (stanbul), Marmara Adas (stanbul)
ve Yalova (stanbul) yrelerinde bulunmaktadr. Ayrca Ankara, ubuk (Ankara),
Haymana (Ankara), Polatl (Ankara), Aya (Ankara), Bandrma (Balkesir), Ktahya,
Akhisar (Manisa), Kula (Manisa), Krehir, Nevehir ve Bursa yrelerinde byk
yatak ve iletmeler vardr.
Trkiye'de iletilen mermerlerin ou Permiyen ve Jura yal karbonatl kayalardr.
Kambriyen yal kaliteli yataklar da vardr. Kretase ve daha gen karbonatl
kayalar ise tam kristallemedikleri iin daha dk kalitelidir.
1991 yl itibar ile Trkiye'nin yllk menner retiminin 200 000 - 250 000 m3
civarnda olduu tahmin edilmektedir. 1992 ylnda retim 500 000 m3'e (nem,
1996) yaklamtr. Arlk olarak da 850 000 ton gerek mermer, 350 000 ton
kireta, 100 000 ton traverten, 27 000 ton sert ta ve 10 000 ton oniks mermer
olmak zere toplam levha retimi 1 337 000 ton retim yaplmtr. 1996 ylnda ise
I 000 000 m3'e ulat sanlmaktadr.
retimin bir ksm Arap lkelerine ve Bat Avrupa'ya ihra edilmektedir. 1995 yl
itibar ile 60 000 ton gerek mermer, 57 000 ton granit mermer, 12 000 ton granit
d sert ta, 7 000 ton traverten, 3 bin ton oniks mermer ve 1 ton dier talar olmak
zere 80 000 ton mermer ihracatna karlk 25 000 ton granit mermer ithalat
gereklemitir (nem, 1996).
Dnya mermer piyasasnda ve iletmeciliinde Trkiye'nin en nemli rakibi
italya'dr. Mermer kalitesi daha dk olmasna ramen talya ileri retim teknolojisi
ve iyi tantmla uluslararas piyasay elinde tutmaktadr.
 41 - MKA

Mikalar, bileim olarak alminyum silikatlardr.

inde az miktarlarda bnye suyu, lityum, potasyum, magnezyum ve
demir bulundururlar.
Silisyum tetraederlerinde alminyumun yeralmas ve uygun miktarda
potasyumun kristal kafesine girmesi ile muskovit meydana gelir.
Oktaederlerdeki alminyumun hepsi magnezyum ile yer deitirirse
flogopit ortaya kar.
Magnezyumla birlikte deiik oranlarda demirin bileime girmesi ile
de biyotit kristalleir.
Muskovit ve flogopitin en nemli teknolojik zellikleri
ok dk elektrik iletkenlii
effafl
nce levhalara ayrlabilmesi
Bklebilirlii
Mekanik ve kimyasal etkilere direnci
Is deiimlerinden etkilenmemesi
Ysek voltajl yklemelere dayanmas
Elektrostatik enerjiyi depolama kapasiteleri ve bu
enerjiyi az kaypla yeniden yaymalar zellikleri ile
elektrik ve elektronik sanayiinin nemli
hammaddesini oluturmaktadr.
 41.1. DNYA MKA REZERVLER VE RETM
Dnya mika rezervleri hakknda yeterli bilgi yoktur. Ayrca mikann endstride > aygn biimde
kullanlmasnn ok yakn gemii olduu iin arama faaliyetleri de :ok yetersizdir. En nemli
muskovit yataklar Hindistan'n Bihar, Andhra Pradesh ve Rajasthan yrelerinde bulunmaktadr.
Rusya'nn Sayan Yaylas ve Baykal Gl civarlarnda, ayrca Arjantin, Brezilya, Avustralya ve
Zimbabvve'de kaliteli muskovit yataklarnn varl bilinmektedir. Byk flogopit yataklar ise
Kanada, Madagaskar, Sri-Lanka ve Meksika'da yeralmaktadr (Kuzvart, 1984).
1980 ylnda ilk sray alan yedi lkenin toplam yllk mika retimi 210 000 ton, 1990 ylnda dnya
mika retimi 207 000 ton ve 1991 ylnda 192 000 ton, 1994 ylnda 214 000 ton kadardr (nem,
1996). Mika retimindeki azalma sentetik mika retiminin artndan kaynaklanmaktadr. Doal
mika retiminin yaklak yars Amerika Birleik Devletleri tarafndan, kalan da Rusya (eski),
Hindistan, Fransa, Gney Afrika, Norve ve Arjantin tarafndan yaplmtr. 1983 ylnda dnya
levha mika retimi 13 600 ton, toz mika retimi ise 239 000 ton olarak gereklemitir. Levha mika
retiminin % 80'ini Hindistan yapmtr (Kuzvart, 1984). Krnt mika retiminde Amerika Birleik
Devletleri, flogopit retiminde ise Madagaskar ilk sray almaktadr.
Dnya levha mika tketiminin gittike azalarak 2000 ylnda 4 bin ton olmas, toz mika tketiminin
ise artarak 300 000 ton'a ulamas beklenmektedir. Elektronik sanayiinin en nemli ham
maddelerinden biri olduu iin levha mika (muskovit) stratejik maden durumundadr. Amerika
Birleik Devletleri, Bat Avrupa lkeleri ve Trkiye'nin nemli ve kaliteli muskovit rezervleri
bulunmad iin. her zaman milli hammadde stoklarnda bir miktar muskovit bulundurmalar
gerekmektedir. En nemli retici lke olan Hindistan'n rettii mikann % 70'ini Amerika Birleik
Devletleri ve Rusya satn almaktadr (D.P.T., 1991).
Dnya piyasasnda, yabanc maddelerden arndrlm ocak art muskovitin tonu 130 - 160 $'a,
kuru tlm Hindistan rnlerinin tonu 160 - 180 $'a ve ya tlm toz muskovitin tonu 550
- 850 $'a satlmaktadr (M.T.A., 1992). 1994 yl itibar ile ocak art muskovitin tonu 150 - 195 $'a,
kuru tlm toz mikann tonu 330 - 450$'a ve ya tlm toz mikann tonu 900 - 1200 $'a
ykselmitir.
 41.2. TRKYE MKA YATAKLARI VE RETM

Trkiye'de kaliteli levha mika (muskovit) yataklar bulunmamasna

ramen metamorfk masiflerdeki pegmatitlere bal bir ok mika
yatann varl bilinmektedir.
Bunlarn balcalan Lice (Diyarbakr), Simav (Ktahya), Sarcakaya
(Eskiehir), Grdes (Manisa), Demirci (Manisa), ine (Aydn) ve
ermik (Diyarbakr) yrelerinde yeralmaktadr.
Grdes'te Deliler ve Kak kyleri civarnda 23 000 ton grnr
ve Sarcakaya'da 160 000 ton grnr ve 600 000 ton muhtemel
muskovit rezervi hesaplanmtr (D.P.T., 1991 ve nem, 1996).
Sadece ine'de 500 ton kadar muskovit retimi yaplm ve
terkedilmitir.
Toz mika retiminin ise 2000 ylna kadar 3 000 ton yllk retime
ulamas beklenmektedir. 1995 yl itibar ile 80 ton mika ihracat ve
170 000 ton ithalat gereklemitir (nem, 1996).
 42 - NADR TOPRAK ELEMENTLER
Periyodik sistemde III. grubun atom numaralan 57'den 71'e kadar olan 15 elemente nadir
topraklar veya lantanitler denir. Tabiatta elliden fazla nadir toprak elementi minerali vardr.
Bunlardan seriyanit, fluoserit, yitroserit, yitrofluorit, yitrokalsit, knopit, disanalit, loparit, piroklor,
fergusonit, formanit, fersmit, ksenit, polikras, aeinit, piriyorit, klopinit, samarskit, yitroanalit,
sinssit, parisit, kordilit, ambatorinit, ansilit, tengerit, abukumayit, biritholit, luorensit, churcit,
vveinsenkit, hagapalit, yitrotitanit, tornebomit, lessingit, rinkolit, thalenit, thortveytit, yitriyalit,
erit, rovvlandit, senosit, ortit, nagatelit, magneziortit, gadolinit, alanit ve lantanit ok nadir
bulunur ve ekonomik nemleri yoktur.
Nadir toprak elementlerinin ana kaynan monazit, ksenotim ve bastnazit oluturur. Bu
mineraller pegmatitlerde, ortognayslarda ve granitlerde snrl miktarlarda bulunurlar.
Sedimanlarda, zellikle kumta, eyi ve paragnayslarda, ise deiik oranlarda, salm
kristaller halinde yeralrlar. Esas yataklar plaserlerle ilikilidir. Ayrca karbonatitlerde nemli
konsantrasyonlara ulaabilirler. Nadir topraklarn ekonomik zenginlemeleri ise daha ok
plaserlerde olmaktadr.
Monazit, (Ce,La,Nd,Th)(P04,Si04) bileimine sahiptir. Sarms veya krmzms kahverenklidir.
Monoklinik sistemde kristalleir. Bileimindeki nadir toprak oksitlerinin toplam 100'e
tamamland zaman monazit. % 45.5 CeO2, % 24.6 La2O3, % 18.8 Nd2O3, % 5.1 Pr6Ou, % 3
Eu2O3, % 1.9 Gd2O3, % 0.6 U3OS ve % 0 - 31 ThO2 bulundurur. Fosfat miktar ise % 31 - 32
kadardr. Granit, gnays, aplit ve pegmatitlerde e-boyutlu, kk kristaller halinde ortaya kar.
Genellikle feldispat ve zirkonla, bazen manyetit ve ilmenitle birlikte bulunur. Plaserlerde
manyetit, ilmenit, zirkon gibi minerallerle birlikte zenginleebilir. Zirkondan dk sertlii,
sfenden yksek younluu ile ayrlr, pheli durumlarda fosfat testi uygulanr.
Ksenotim, YPO4 bileiminde, kahverengi, sar veya krmzms renkli, tetragonal sistemde
kristalleen bir mineraldir. Zirkonla ayn yapya sahiptir. Ksenotimin bileimindeki nadir
topraklarn oksit cinsinden toplamlar 100'e tamamland zaman % 74.1 Y2O3, % 6.3 Dy2O3,
% 6.1 Nb2O3, % 5.3 Er2O3, % 2.2 Gd2O3, % 1.7 Ho2O3, % 1.4 La2O3, % 1.1 Tm2O3, % 0.9
Tb4O7, % 0.9 Sm2O3 oranlan elde edilmektedir. Granit ve pegmatitlerin iinde monazit, zirkon,
rutil, apatit ve ortitle birlikte parajenez oluturur. Zirkon, rutil ve kassiteritten dk sertlii ile
ayrlr.
Kullanm alanlar
Seryum (Ce) ateleme talar, lks gmlekleri,
projektrlerin karbonlu ubuklar, mermi ve iaret
fieklerinin atelemesinde, su geirmez tekstil
malzemelerin hazrlanmasnda, kondansatrlerde,
Lantanyum, Kolibyum, toryum, tantalyum ve volfram
yksek krlma ve dk yaylma zellii salayan optik
camlarn yapmnda
Neodiyum ve pranedyum krmz ve yeil zel cam
yapmnda
Neodimiyum koruyucu ve gne gzlklerinin yapmnda
kullanlmaktadr.
Gadolinyumun ntron absorbe etmesinden dolay nkleer
teknolojide
Toryum elektrik endsrisinde ampllerin kaplanmas
vakum ortamlarnn oluturulmasnda , kimya
endstrisinde, tpta, kullanlmaktar.
 42.1. DNYA NADR TOPRAK ELEMENT REZERVLER
VE RETM

Hindistan ve Brezilya'da Tersiyer yal fosil plaserlerden, ngiltere,

Sri Lanka, Malezya, Burma, Gney Kore, Madagaskar, Tasmanya,
Msr ve Nijerya'da ise gncel plaserlerden nadir toprak
elementlerinin retimi yaplmaktadr.
Kaliforniya'da (Amerika Birleik Devletleri) pegmatitlerden ve
karbonatitlerden bastnazit retilmektedir.
Amerika Birleik Devletleri'nin nadir toprak elementi tketiminin
byk bir ksm Kaliforniya'nn Sulphide Queen yataklarnda % 5 -
15 bastnazit ve % 20 - 25 barit ierikli damarlar bulunduran
karbonatitlerden karlanmaktadr.
Gney Afrika'da ise pegmatitlerden monazit iletilmektedir.
Ayrca, sve, Madagaskar, Rusya, Zaire, in, Alaska, Kanada ve
Grnland'da plaser tipi nemli bastnazit yataklar bulunmaktadr
 42.2. TRKYE NADR TOPRAK ELEMENT YATAKLARI
Trkiye'de, bilinen tek nadir toprak elementi yata Kzlcaren (Sivrihisar -
Eskiehir) yresinde bulunmaktadr.
Yrede Ge Paleozoyik ve Erken Triyas yal ofiyolitler, Ge Triyas yal
detritik sedimanter kayalar, Jura yal kiretalar, Erken Miyosen yal
proklastik, trakit ve fonolitlerden oluan volkanitler ile Ge Oligosen yal
karbonatitler yzeylemektedir.
Dayklar eklinde gzlenen karbonatitler breleme ncesi ve sonras olmak
zere iki evrede ortaya kmlardr. Yrede ekonomik lekte fluorit, barit ve
bastnazit zenginlemeleri bulunmaktadr.
Cevherlemeler Triyas yal detritik sedimanlarn, brelemi karbonatit
bacalarnn ve tllerin ierisinde gelimilerdir. Breleme sonras evrede
olumu karbonatitlerin iinde nadir toprak elementlerinin mineralleri ortaya
kmtr.
En yaygn mineral olan toryumlu bastnazite fluoserit ve brockit elik
etmektedir. Breleme sonrasnda cevherleme iki fazda olumutur. Erken
faz 300 - 500 C arasndaki scaklklarda, ge faz ise 250 C'n altndaki
scaklklarda gelimitir.
Cevher oluumu karbotermal (karbonatitik magmatik) svlar tarafndan
salanmtr. Cevherleme ya Ge Oligosen - Erken Miyosen zaman
araldr. Brelemi karbonatitlerde ortalama % 0.9 La, %1.12 Ce, 4800
ppm Nd, 1650 ppm Th, 579 ppm Y, 135 ppm Nb ve 4100 ppm Sr
bulunmaktadr (zgen, 1993).
 43 - NEFELIN
Genellikle kk kristalli, yalms veya cams grnmldr.
zgl arl 2.7 - 2.8 gr/cm3, sertlii 5.5-6 arasndadr. Genellikle renksizdir. Beyaz
veya gri renk alabilir.
Nefelinin en nemli kayna olan siyenitler alkali feldispat (ortoz, mikropertit,
mikroklin), plajiyoklas (albit, oligoklas), biyotit ve hornblendten meydana gelen, tali
olarak muskovit, zirkon, sfen, apatit, manyetit ve ilmenit bulunduran holokristalin ve
taneli dokulu, ntr bileimli magmatik kayalardr. Bileimine bir miktar nefelin girdii
zaman kayaca "nefelin siyenit" ad verilir (oulu, 1976). Siyenitlerin
metamorfizmasyla olutuu tahmin edilen nefelinli gnayslardan da nefelin elde
edilebilmektedir.
Nefelinin fiziksel ve kimyasal zellikleri feldispata ok yakn olduundan feldispatla
ayn alanlarda kullanlmaktadr. Feldispata gre nefelinin Al, Na ve K orannn yksek
ve Fe konsantrasyonunun ok dk olmas kullanma bakmndan nefeline nemli
avantajlar salamaktadr. Dier taraftan nefelin siyenitlerin bileiminde nefelinin
yansra bol miktarda feldispat da bulunduu iin bunlarn iletilmesi srasnda
nefelinin yansra feldispatlar da kazanlmakta ve artk madde oran ok azalmaktadr
(Kuu, 1991).
Nefelin, cam sanayiinde, zellikle basnca dayankl cam yapmnda kullanlmaktadr.
Nefelinli camlar ani scaklk deiimi ve arpmalara kar ok dayankldr. Yeil ie,
renkli cam, pencere cam, ayna, vazo, televizyon tpleri ve ampul yapmnda nefelin
aranan bir hammaddedir. Kanada'da cam yn ve cam lifi de yaplmaktadr (Sariz ve
Nuholu, 1992).
Beyaz porselen eyalarn ve emaye yapm ile seramiklerin srlanmasnda nefelinden
faydalanlmaktadr. Bu alanda tketilecek nefelin en fazla % 0.08 Fe2O3 iermelidir.
Demir ierii manyetik seperatrlerle ayarlanabilmektedir. Ayrca nefelin 200 mesh'in
altnda tlm olmaldr.
 Dnya nefelin siyenit piyasasna hakim olan Kanada ve Norve rnleri 50 - 130
$/ton arasnda fiyatlarla satlmaktadr (M.T.A., 1992). Mesela, 325 mesh incelikte
seramik yapmna uygun Norve rn nefelin siyenitin CF-yn teslim fiyat 122
$/ton'dur (M.T.A., 1996)
Dnyada bilinen en byk nefelin yataklar Blue Mountain (Kanada), Stjerruty
(Norve), Arkansas (Amerika Birleik Devletleri), Volance (Rusya) yrelerinde
bulunmaktadr. Brezilya, Avustralya, Hindistan ve Yeni Zelanda'da da byk
yataklarn varl bilinmektedir. En byk tketici lkeler ise Amerika Birleik
Devletleri, Avustralya, Danimarka, Fransa, almanya ve Hollanda'dr (Sariz ve
Nuholu. 1992).
Trkiye'nin en byk nefelinli siyenit rezervleri Kayseri'nin 90 km kadar kuzeyinde
bulunmaktadr. Bunun dnda Orhaneli (Bursa), merli (Afyon), Deirmen (Afyon),
Gyncek (Amasya), Suluova ve Merzifon (Amasya), Gmhacky (orum),
Yahihan (Krkkale), Kpba (Grdes - Manisa), Feredanl (recik -Tekirda),
Kaman (Krehir), Deirmentepe (Doanc - Krehir), Bayndr -Kirtitepe (Krehir)
ve Sallaba - Durmulu (Krehir) yrelerinde nemli nefelin potansiyeli
bulunmaktadr.
Trkiye'de nefelin retimi yaplmamakta, ihtiya ithal yoluyla karlanmaktadr. 1994
ylnda 50 ton, 1995 ylnda 4 ton nefelin ithalat yaplmtr (nem, 1996).
 44 - NTRATIN
Nitratin (ili gherilesi) tenartit, jips, anhidrit, kaya tuzu ve boraks gibi tuzlarla
birlikte bulunmaktadr. Nitratin oluumunun amonyaka zengin kayalarn yzey sular
ile ykanmas ve kurak iklim artlarnda tam bir evaporasyona uramas eklinde
olduu dnlmektedir.
ili nitratin yataklar Atakama l'nde yeralmaktadr. Burada Kretase'den beri kurak
l iklimi hkm srmekte ve gnmzde 4-5 ylda bir yamur yamaktadr.
ln bat kesiminde Jura yal volkanitler, tf ve aglomeralarla sedimanter ve intruzif
kayalar yzeylemektedir. Buradaki Jura volkanitleri amonyum tuzlarnca ok zengin
olup, uzun bir zaman diliminde yamur sular tarafndan ykanmalar ile ortam NO3
bakmndan zenginlemitir. Dier taraftan plajiyoklaslann alterasyonu ile ortama bol
miktarda Na gelmitir. NaNO3 bileiinin suda znrl ok yksek olduundan
l kumlarnn iinde 50 -100 m szlerek kaya tuzu seviyesine kadar inmitir. Burada
"kali" ad verilen, 1 - 2 m kalnlnda, beyaz, kahve veya siyah renkli bir seviye
eklinde nitratin kelmitir. Bu kali seviyesi % 18 nitratin, % 16 kaya tuzu, % 7
tenartit, % 6 jips, % 4 magnezyum slfat ve % 47 l kumu iermektedir. Kaliin
zerinde kloritlerden oluan ve "costa" ad verilen bir seviye, bunun da zerinde
slfatlardan oluan ve "chura" ad verilen bir baka seviye yeralmaktadr (Kuzvart,
1984).
Nitratin, tarmda kullanlan tek tabii nitratin bileii olup, retilen nitratinin % 9O' fosfat
ve potas tuzlan ile kartrlarak gbre sanayiinde kullanlmaktadr. Ayrca selloz,
plastik, suni elyaf, buz antas yapm gibi endstri dallarnda, metalrjide karbonlu ve
kkrtl bileiklerin yaklmasnda, etlerin korunmasnda, ila yapmnda
tketilmektedir. Nkleer patlayclarda da nitrogliserin gibi bileiklerden
faydalanlmaktadr.
 45 - OLVN
Olivin, (Mg,Fe)2Si04 bileiminde bir mineral grubu iin kullanlan genel bir
terimdir. Bileimindeki Mg ve Fe oranna bal olarak forsterit (Mg2Si04) ile
fayalit (Fe2SiO4) arasnda kat eriyik serisi meydana getiren minerallere
olivin denir. Bu seri iinde, sadece forsterit, endstriyel neme sahiptir.
Bileiminde % 85'ten fazla forsterit bulunduran olivinler, ekonomik olarak
deerlendirilebilir. Bu tip bir cevher iinde MgO orannn % 40'dan fazla
olmas istenir.
Olivin, ortoronbik sistemde kristalleir. Konkoidal yardmldr.
Sertlii 6.5 - 7, zgl arl 3.27 - 3.43 gr/cm3'tr. Cams parlaklktadr.
Rengi zeytin yeili ile kahverengi arasnda deiir. Saydam veya yar
saydamdr. Genellikle taneli ymlar eklinde bulunur. 1890 C scaklkta
ergir. HC1 iinde yava znr.
Olivin, yaygn kaya yapc minerallerden biridir. Gabro, peridotit ve
bazaltlarda yksek oranlarda bulunur. Dunitin tamamna yakn blm
olivinden meydana gelir. Ticari forsteritin en nemli kaynan oluturan
dunitler, yerkabuunun derinlerine kadar inen byk faylara bal zayf
zonlar boyunca ykselen st manto malzemesinin ksmi kristallemesi
sonucu ortaya karlar. Dunitlerdeki tabakams yaplar ise magmann
sokulumu srasnda, uucu bileenlerin taneleri belli dzen iinde
sralamasndan ileri gelmektedir. Forsterit damarlar dunitlerin iinde
dalm olarak yeralr. Forsterite fayalit, manyetit, kromit, ilmenit ve
granatlar elik eder.
 45 - OLVN

Olivin, (Mg,Fe)2Si04 bileiminde bir mineral grubu iin kullanlan genel bir terimdir.
Bileimindeki Mg ve Fe oranna bal olarak forsterit (Mg2Si04) ile fayalit (Fe2SiO4)
arasnda kat eriyik serisi meydana getiren minerallere olivin denir. Bu seri iinde,
sadece forsterit, endstriyel neme sahiptir. Bileiminde % 85'ten fazla forsterit
bulunduran olivinler, ekonomik olarak deerlendirilebilir. Bu tip bir cevher iinde MgO
orannn % 40'dan fazla olmas istenir.
Olivin, ortoronbik sistemde kristalleir. Konkoidal yardmldr. Sertlii 6.5 - 7, zgl
arl 3.27 - 3.43 gr/cm3'tr. Cams parlaklktadr. Rengi zeytin yeili ile kahverengi
arasnda deiir. Saydam veya yar saydamdr. Genellikle taneli ymlar eklinde
bulunur. 1890 C scaklkta ergir. HC1 iinde yava znr.
Olivin, yaygn kaya yapc minerallerden biridir. Gabro, peridotit ve bazaltlarda
yksek oranlarda bulunur. Dunitin tamamna yakn blm olivinden meydana gelir.
Ticari forsteritin en nemli kaynan oluturan dunitler, yerkabuunun derinlerine
kadar inen byk faylara bal zayf zonlar boyunca ykselen st manto
malzemesinin ksmi kristallemesi sonucu ortaya karlar. Dunitlerdeki tabakams
yaplar ise magmann sokulumu srasnda, uucu bileenlerin taneleri belli dzen
iinde sralamasndan ileri gelmektedir. Forsterit damarlar dunitlerin iinde dalm
olarak yeralr. Forsterite fayalit, manyetit, kromit, ilmenit ve granatlar elik eder
 Oiivin aramalarnda 1/5000 lekli jeolojik haritalamalarda ultrabazik
kayalarn yzeyledii alanlar detaylandrlarak dunitik ksmlar belirlenir.
Sistematik numune alnarak MgO analizleri yaplr. Olivinlerin bulunduu
kayalarn tabannda genellikle bozumayla ilgili kum seviyeleri bulunur. Krk,
kvrm ve ezik zonlarda da benzer ayrma rnleri gzlenebilir. Bu tip mitli
alanlarda sondajl aramalara geilir.
Forsterit hemen her zaman ak iletme yntemiyle alnr. Basamak
ykseklikleri 4 -6 m olan ayna - topuk ynteminde zgara eklinde delikler
alarak patlatma ile geveme salanr. Cevher zenginletirme iin genellikle
eneli ve darbeli krclarla kuru krma ve tme uygulanr. Fluorit, mika,
serpantin gibi kirletici bileenlerden younluu 3 gr/m! olan ar svlardan
geirilerek ayrlabilir.
1930'lu yllardan beri forsterit refrakter malzeme yapmnda kullanlmaktadr.
Gnmzde forsterit kumlan pirin, bronz, alminyum ve magnezyum iin
dkm kalplar hazrlanmasnda nemli bir yer tutmakta ve en nemli
kullanma alann oluturmaktadr.
Olivinle hazrlanan kalplar bazik bileimli cruflara kar ok dayankl
olmasna ramen, asidik bileimli cruflardan abuk etkilenmektedir. Olivin
silikon hastalna yol amad iin kuvarsa gre nemli bir avantaj vardr.
Forsterit tulalar ise dkmhane ve yksek elektrik frnlarnda astar olarak
ilem grmektedir. Bunun iin balayc olarak az bentonit, fazla kuvars
kullanlmaktadr. Kalp hazrlanmasnda ayn forsteritten birka defa
faydalanlabmektedir. retilen forsteritin bir ksm ise briket, cam, seramik ye
elektrik izolatrlerinin yapmnda hammadde olarak veya andrc, ve ss ta
olarak deerlendirilmektedir.
Ayrca demir yolu balast, mermer, gbre.....olarak da olivin veya ilikili
dunitler ilem grmektedir.
 Olivinin ikme maddelerine gre avantajlar olarak bazik cruflara kar dayanm,
fiyat, tekrar kullanlabilmesi, tane yzeylerinin keli olmas, kalpta boluk
brakmamalar, demir-elik sanayiinde kulanlan kmrden % 20 orannda tasarruf
salamas ve mekanik dayanm olarak saylabilir. Dezavatajlar ise asit cruflarndan
etkilenmesi, kalsine edilme gereklilii, erime scaklnn dk olmas, yksek su
kayb ve zor temin edilmesi eklinde sralanabilir (Saniz ve Nuholu, 1992).
Forsterit fiyatlar 1989 ylnda 3-7 $/ton olarak gereklemitir (Sariz ve Nuholu,
1992). 1996 ylnda ise yksek frnlarda kullanlabilir krlm rnn CF (sigorta ve
tama giderleri dahil) teslimi art ile 15 - 22 $/ton, ayrm yaplm kuru refrakter
rnlerin CF teslimi art ile 65 - 72 $/ton, dkm kumu olarak ngiltere'de teslim art
ile 75 - 95 $/ton ve dkme uygun kum FOB (geminin vincinde) teslim art ile 62-109
$/ ton fiyatlar zerinden olivin pazarlanmtr (M.T.A., 1996).
Bilinen en byk forsterit yata, Norve'te bulunmaktadr. 1980'li yllarda 300 bin ton
yllk retim yaplan bu yatakta 2 milyar ton'un zerinde forsterit rezervi vardr.
Cevher, % 10 fayalit, % 45 MgO, % 42.9 SiO2 ve % 4 A12O3 bileimindedir. sve,
Avusturya, Japonya, Yeni Zellanda, Zimbabwe, Gney Afrika. Amerika Birleik
Devletleri Kanada ve Yeni Kaledonya'da da byk rezervli forsterit yataklarnn varl
bilinmektedir. Burma ve Kzl Deniz'deki St.John Adas'nda ss ta olarak kullanlan
saydam olivin (peridot) yataklar bulunmaktadr.
Trkiye'de geni alanlarda yzeyleyen ultrabazik kayalarn iinde byk dunit
rezervlerinin olduu beklenmelidir. Bilinen olivin yataklarnn en nemlileri Kzlyksek
(Karsant - Adana), Kef Da (Guleman - Elaz) ve Orhaneli (Bursa) yrelerihdedir.
Guleman'dan alnan numunelerin kimyasal bileimi % 46.7 MgO, % 10.9 Fe2O3, %
1.3 A12O3 eklinde olup refrakterlik derecesi 1743 C'tr. Bu varaklardaki toplam
rezervin milyarlarca ton olduu talimin edilmektedir. Ayrca Fethiye ve Kyceiz
(Mula) civarnda da olivin rezervlerinin varl bilinmektedir (nem, 1996). Trkiye'de
henz olivin retimi ve tketimi yaplmamaktadr.
 46 - PERLT
Perlit, ok sayda konsantrik yarklar olan, asidik (trakitik, hiyalo-trakitik veya
hiyalo-liparitik) bileimli, % 2 - 5 orannda su bulunduran volkanik kayatr
(oulu, 1976). Dasit, riyolit, trakit ve bunlarn cams olanlar perlit bileimine
uygundur. Konsantrik yarklardan yansyan k kayaca inci parlakl verir.
Konsantrik yarklar hzl souma srasnda cams dokunun bzmesi ile
ortaya kar. Karakteristik perlitik doku gsterir.
Rengi beyaz, gri, yeil, siyah ve bunlarn deiik tonlar eklindedir. Kaya
olarak ince taneli, gevrek ve kolay krlgandr.
Perlit genel olarak sulu alminyum silikat minerallerinden meydana gelir.
Kaya bileimi olarak % 65 - 75 SiO2, % 12 - 18 A12O3, % 4 - 5 K2O, % 2 -
4 Na2O ierir.
Ticari anlamda ise perlit, ani stld zaman atrdayarak genleen kayalar
iin kullanlmaktadr. Elde edilen rne de "genlemi perlit" denilmektedir.
Genleme kayacn iindeki gzenek sularnn buharlaarak gzenek
eperlerini paralamas ile ilikilidir. Genleme srasnda 10-20 kat hacim
art, buna bal olarak byk lde younluk azalmas olur.
Perlitin zgl arl 1.2-2.7 gr/cm3 iken genlemi perlitin zgl arl 0.02
- 0.24 gr/cm3'e der. Bylece perlit hafif, yumuak, gzenekli tanelerden
oluan malzemeye dnr. Genlemi perlit, pomza ile hemen hemen ayn
zellikler tar. Genleme scakl 760 - 1200 C arasnda deiir ve
genleme sresi en fazla birka saniyedir.
Perlitin ok eitli tipleri vardr. Kompakt, ince taneli, gzenekli, gevrek,
krlgan, kumta yapl, konsantrik yapl, fenokristalli, lifli veya ufalanabilir
olanlar bulunur. Kompakt perlitlerde cams doku daha hakim olup, koyu
renkli ve yas parlaklktadr. Gzenekli olanlarna "pomza perlit" denir.
Ayrca su miktar yksek olanlara "aktif perlit", dk olanlara "pasif perlit"
veya "yksek s perliti" denilmektedir.
 46.1. Dnya Perlit Rezervleri

Dnya'da bilinen en byk perlit yata Yeni Meksika'daki (Amerika Birleik Devletleri)
Socorro blgesinde yeralmaktadr.
700 - 800 m geniliinde bir horst eklinde olan yatan kalnl 150 m kadardr.
Amerika Birleik Devletleri'nin perlit retiminin % 9O' bu yataktan karlanmaktadr.
Avrupa'nn en byk yata Yunanistan'n Milos adasnda bulunmaktadr. Yatakta 100
milyon ton rezerv hesaplanm ve 300 bin ton yllk retim yaplmaktadr.
Ayrca Ermenistan, talya, Japonya, ekoslovakya ve Macaristan'da byk perlit
yataklarnn varl bilinmektedir. Amerika Birleik Devletleri'nde 50 milyon ton
grnr ve 200 milyon ton potansiyel, Yunanistan'da 50 milyon ton grnr ve 300
milyon ton potansiyel perlit rezervi vardr.
1980 yl itibar ile en ok perlit reten 7 lkenin toplam retimi 1.2 milyon ton'dur,
1989 ylnda 2.5 milyon ton perlit retilmi ve bundan 1.8 milyon ton genlemi perlit
elde edilmitir (Evans, 1993). 1991 yl retimi 1.9 milyon ton olarak gereklemitir
(Bureau of Mines, 1991). retimin yaklak % 29'unu Amerika Birleik Devletleri, %
26'sn Rusya, % 24'n Yunanistan, % 6'sn Trkiye ve % 5'ini Macaristan
yapmtr. Kalan ise talya, Japonya, ekoslovakya ve Meksika tarafndan
gerekletirilmitir (Evans, 1993).
 46.2. TRKYE PERLT YATAKLARI VE RETM
Trkiye perlit yataklarnn toplam jeolojik rezervinin 8.5 milyar ton'un zerinde
olduu sanlmaktadr. Yataklar Bat, Orta ve Dou Anadolu blgelerinde toplanm
durumdadr.
Bat Anadolu'da Cuma Ovas (zmir) yataklarnda 60 milyon ton, Foa (zmir)
yataklarnda 16 milyon ton ve Dikili (zmir) yataklarnda 106 milyon ton jeoloji rezerv
hesaplanmtr.
Bunlarn dnda Bergama (zmir), Zeytinda (zmir),
Saruhanl (Manisa), Sndrg (Balkesir), Savatepe (Balkesir) ve Gnen (Balkesir)
yrelerinde nemli perlit yataklarnn varl bilinmektedir (M.T.A., 1985).
Orta Anadolu'da Eskiehir ve Ktahya civarnda 19 milyon ton, Kzlcahamam ve
ubuk (Ankara) yataklarnda 37 milyon ton, Orta (ankr) yataklarnda 92 milyon
ton, Acgl ve Derinkuyu (Nevehir) yataklarnda 800 milyon ton perlit rezervi
bulunmaktadr.
Dou Anadolu'da Adilcevaz ve Tatvan (Bitlis) yrelerinde 940 milyon ton. Meydan
Da (Erci-Van) yataklarnda 1 milyar ton, Sarkam (Kars) yataklarnda 2.1
milyar ton, Timur ve Ahaky (Gle - Kars) yrelerinde 390 milyon ton ve Molla
Ky (Erzincan) yataklarnda 80 milyon ton jeolojik rezerv hesaplanmtr. Bunlarn
dnda ataldere (Erci - Van), Hasankale (Erzurum) ve Koyulhisar (Sivas)
yrelerinde nemli perlit yataklarnn varl bilinmektedir.
Trkiye perlit retimi 1980 yl itibar ile 35 000 ton'dur. retim yllara gre artma
meylindedir. retilen perlitin nemli bir blm genlemi perlit olarak ihra
edilmektedir (M.T.A., 1985).
Perlit retimi ak iletmelerden yaplmaktadr. Ocaktan kartlan blok boyutundaki
perlit paralan bir n krma ileminden geirilerek kltlr. Daha sonra
deirmenlerde tlerek elenir ve 2.5 mm ile 0.25 mm arasnda tane boyuna
sahip malzeme genletirme frnlarna gnderilir.
 47 - PRT

Kbk kristaller veren pirit, sar renkli, metalik parlaklkta, sertlii 6 -

6.5, zgl arl 4.8 gr/cm3 olan bir mineraldir. Saf pirit % 53
orannda kkrt ierir. Piritin endstriyel hatmadde olabilmesi iin
kkrt konsantrasyonunun en az % 40 olmas gerekir. % 45 - 48
kkrt tenrl piritler iyi kalite saylmaktadr.
Pirit yataklar kkrt ve slfrik asit elde etmek iin iletilmektedir.
Piritten demir elde etmek ekonomik deildir. Kkrt iin pirit iletilmesi
de, evre bilincinin gelimesiyle, son yllarda gittike azalmaktadr. yi
tedbir almazsa pirit iletilen blgelerde slfrik asit yamurlar
olumakta ve ok geni alanlarda bitki ve hayvanlarn ekolojik dengesi
bozulmaktadr
 47.1 - PRT YATAKLARININ OLUUMU

Pirit gezgen bir mineraldir. Yani pekok ortamda oluabilir. Tm kayalarn

iinde rastlanabilen tali bir mineraldir.
Erken magmatik evrede, pegmatitlerde ve pinmatolitik yataklarda pirit
bulunmasna ramen kkrt kayna olarak ekonomik boyutlarda yatak
oluturamaz. Pirit yataklarnn esas oluumu hidrotermal evrede gerekleir.
zellikle bakr yataklarnda kalkopiritle birlikte byk rezevli yataklar verir.
Sfalerit, galenit, tetraedrit, arsenopirit, markasit, arjantit, elektrum gibi
minerallerle birlikte hidrotermal damarlarda zenginleir. Bu tip oluumlarda
tek bana ekonomik olmasa bile, dier metallerin iletilmesi ile konsantre
olan pirit de kkrt iin iletilebilir. Byk rezervli sedimanter pirit yataklar
vardr.
Ancak bunlarn pirit konsantrasyonlar daha dktr. Hidrotermal
alterasyon tipi olan piritleme ile zengin pirit yataklar oluabilir. Blgesel
metamorfzma srasnda kayalarn bnyesinde bulunan pirit deimeden
korunabilir
 47.2 - DNYA VE TRKYE PRT YATAKLARI

Gerek dnyada, gerekse lkemizde pirit rezervleri hakknda yeterli

bilgi yoktur ve ihtiya olduu durumda yeterli kalite ve miktarda pirit
bulunabilecek durumdadr. zellikle slfid cevherlerinin
iletilmesinden arda kalan konsantre piritler bile
deerlendirilmemektedir.
Bilinen byk yataklar arasnda Rio Tinto ve Huelva (spanya),
Urallar (Rusya), Kuroko (Japonya), Falun (sve) ve Boliden
(sve) pirit ve bakr yataklar saylabilir.
Trkiye'de Kre (Kastamonu), Murgul (Artvin) ve Ergani
(Diyarbakr) bakr
yataklarndan kan pirit konsantreleri deerlendirilmektedir. 1989
yl % 45.5 kkrt tenrl konsantre pirit retimi 250 000 ton olarak
gereklemitir (Knkolu, 1990).
 48 - POMZA (PMS VE PMST)
Pomza (bims kumu, snger ta, kpk ta) ve pmisi^ak renkli, silisli ve
gzenekli proklatjk volkanik kayalardr. 2_mm'den daha;. byk taneli
olanlarna "pmis", daha kk taneli olanlarna "pmisit" denir (Kuu,
1991). Pmisit volkanik kl ile kuvars, feldispat ve koyu renkli minerallerin
ok ince kristallerinden meydana gelir.
Pmisin gaz boluklarndan meydana gelen gzenekli yapsndan dolay
younluu 1 gr/cm3'n altndadr ve gzenekler birbiriyle balantsz
olduundan suda uzun sre yzebilir.
Pomzann tm kaya kimyasal bileimi % 60 - 70 SiO2, % 13 - 15 A12O3, %
1 - 3 Fe2O3, % 1 - 2 CaO, % 0.5 - 2.5 MgO, % 7 - 8 (Na2O + K2O) ve eser
oranlarda Cl, SO3 ve TiO2 eklindedir (Sariz ve Nuholu, 1992). Bazik
pomzalarn bileimi ise ortalama % 50 SiO2, % 16 A12O3, % 7 Fe2O3, %
10 CaO, % 7 MgO, % 4 (Na2O + K2O), % 2.5 TiO2 ve daha az oranlarda Cl,
SO3, P2O5, MnO ve CO2 eklindedir (nem, 1996).
Tersiyer'den daha yal pmis ve pmisitlerde killemelerin yaygn
olmasndan dolay iletmeye fazla elverili deildir. Tersiyer'in de Miyosen
ve daha gen katlar pomza iin daha elverilidir.
Volkanlarn patlamas srasnda aa kan malzeme yere derken tane
boyuna gre sralanma gsterir. Bundan dolay volkan bacasna yakn
kesimlerde pmis, daha uzakta ise pmisit birikmesi olur. Genellikle bunlar
iice gimi ve tekrarlanan konumdadrlar.
 48 - POMZA (PMS VE PMST)
Dnyann bilinen en byk pmis ve pmisit rezervleri, Amerika Birleik
Devletleri'nde bulunmaktadr.
1991 yl itibar ile dnya pmis ve pmisit retimi 10 milyon ton, 1994
ylnda 6 milyon ton kadardr.
Balca retici lkeler srasyla italya, Yunanistan, spanya, Trkiye,
Amerika Birleik Devletleri, Fransa, Yugoslavya ve Almanya'dr.
Trkiye pomza rezervleri bakmndan dnyada ikinci srada
yeralmaktadr. Dier taraftan bu rezervlerin gerei yanstmad ve yeni
ilavelerle iki katna kabilecei beklenmektedir. 500 milyon ton'u
grnr, 500 milyon ton'u potansiyel (muhtemel - mmkn) olmak zere
toplam rezervin 1 milyar ton'un (1.7 milyar m3'n) zerinde olduu
hesaplanmtr.
1983 yl itibar ile Trkiye pomza retimi 260 000 ton'dur. 1991 ylnda
retim 700 000 ton'a, 1994 ylnda ise 1 500 000 ton'a kmtr. 1995 yl
itiban ile 120 000 ton kadar pomza ihracatna karlk 42 000 ton
(ekilli pomza) ithalat gereklemitir (nem, 1996).
Kayseri'nin Gme, Tavas ve Barazama yrelerinde, Van'n Erci ve
Alaky kesimlerinde, sparta, Mula, Mu'un Karahasan ve Bulancak
ileleri ile Tatvan (Bitlis) ve Nevehir'de iyi kaliteli pomza yataklar
bulunmaktadr.
 49 - POTAS TUZLARI
Potas kelimesi K2O anlamnda kullanlr. Bundan dolay K2O retimi yaplan
tuzlara potas tuzu denilmektedir. Potasyum bitkilerin geliimi iin en nemli
elementlerden biridir. En yaygn potas tuzu olan silvin renksiz, beyaz veya
tula krmzsna kadar deien renklerde, mkemmel dilinimli kbik
kristaller veren bir mineraldir. Bundan baka glauberit, karnalit, kainit
bulunur.
Bunlarn dnda alunit, lsit, glaukonit ve mika gibi mineraller de potasyum
ierir. Ancak ekonomik potas retimi evaporitlerden yaplabilmektedir.
Ayrca, potasyumca zengin tuzlu gl sularndan da potas elde edilmektedir.
Silvin suda en ok znen, kainit en az znen potas tuzu mineralidir.
Silvin yataklar hemen her zaman kaya tuzu yataklaryla birlikte bulunur.
Silvin ile halitin karmndan meydana gelen bu kayaca "silvinit" denir.
Bilinen potas tuzu yataklar oluum ortamlarna gre gruba ayrlabilir.
Bunlar
Proterozoyik yal Amados ve Offcer havzas (Avustralya),
Paleozoyik yal Avrasya platformunda ortaya kan epirojenik hareketlerle
ilikili havzalar ve Mesozoyik - Tersiyer yal kontinental graben havzalardr.
ran'da Eosen, Oligosen ve Miyosen yal, spanya'da Oligosen yal ve
Sicilya'da Miyosen yal nemli potas tuzu oluumlar bulunmaktadr
(Kuzvart, 1984).
 49.1. POTAS TUZUNUN KULLANIM ALANLARI

Potasyum da fosfat ve azot gibi canllarn en vazgeilmez

ihtiya maddelerinden biridir. retilen potas tuzlarnn %
9O' zirai gbre yapmnda kullanlmaktadr. Potasl
gbreler zellikle pamuk ve kaliteli ttn tarmnda nemli
yer tutmaktadr.
Dier bir kullanma alan ise kimya endstrisidir. Burada
potas tuzlarndan KOH, K2CO3, KNO3, KCIO3, KMnO4,
KCN gibi bileikler elde edilmektedir. Ayrca sabun,
deterjan, cam, seramik, tekstil, boya, tbbi malzeme ve
kibrit retimi alanlarnda potas tuzu tketilmektedir.
1992 yl itibar ile % 60 K2O tenrl standart potas
cevherinin, ngiltere limanlarnda teslim fiyat 92 - 95
$/ton'dan (M.T.A., 1992) 1994 ylnda 106 - 110 S/ton'a
(M.T.A., 1994), 1996 ylnda ise 146 - 151 $/ton'a (M.T.A.,
1996) kmtr.
 49.2. DNYA POTAS TUZU REZERVLER VE RETM

Dnya'da bilinen 117 potas tuzu yata bulunmaktadr.

Bunlar Avustralya, Kuzey Avrupa, Urallar, Afrika, srail ve Gney
Amerika'da younlamtr.
Bu yataklarn toplam rezervi Bureau of Mines (1991) verilerine gre
27 milyar ton, nem (1996)'ya gre 135 milyar ton'dur.
En ok potas tuzu reten 7 lkenin 1991 yl itibar ile toplam retimi
27 milyon ton kadardr (Bureau of Mines, 1991).
Bu lkeler srasyla Rusya, Kanada, Almanya, Fransa, Amerika
Birleik Devletleri, Avustralya ve spanya'dr. 26 milyon ton olan
1980 yl retimine (Kuzvart, 1984) gre son 10 ylda nemli bir
retim art olmamtr.
 49.3. TRKYE POTAS TUZU YATAKLARI VE RETM

Trkiye'de iletilen potas tuzu yata yoktur.

Ancak aramalarn, bu tr yataklarn bulunmadn ortaya koymaya yeterli olduu
sylenemez. rnak'n gneyindeki fosfat oluumlar ile ilikili glaukonit seviyelerinden
potas (K2O) elde etmek mmkndr (Denkel, 1975).
Trkiye iin zellikle Tersiyer yal evaporasyon havzalarnn aratrlmas nemli
olabilir. Bu havzalarn paleocorafk haritalar yaplarak sondajl aramalara
geilmelidir. zellikle Kazman (Kars) ve Melefan (Kozlu - Siirt) yrelerindeki tuzlu
seviyelerle byk lsit rezervleri veren volkanik araziler potas tuzu bakmndan
ncelikle ele alnmaldr.
Tuz Gl'nn tabanndaki evaporit serilerinin arasnda, arkn - Sivas Tersiyer
havzasna ait evaporitlerin iinde potas tuzu seviyelerinin olmas muhtemeldir.
Bunlarn detay etdlerinin yaplmas gerekir. Ayrca Bolluk ve Tersakan glleri
(Cihanbeyli - Konya), Acgl (Denizli), Burdur Gl, Van Gl ve Tuz Gl'nn sular
potasyum potansiyeli bakmndan aratrlmas gerekir.
izmir - amard tuzlasndaki retim atklarnda K2O oran % 5 kadardr. Bunlar yogun
bir metod bulunarak deerlendirilebilir. 1995 yl itibar ile 20 000 ton kadar potas tuzu
ithalat yaplmtr.
 50 - PROFiLLiT
Profllit, AI2S4O11.H2O bileiminde bir hidrate alminyum silikat
mineralidir. Monoklinik sistemde kristalleir.
Belirgin kristalleri pek yoktur. Daha ok masiftir ve grnm talka
benzer.
Genellikle yapraklanm ktleler, bazen inemsi veya nsal dizilimli
kristal agregatlar halinde bulunur.
Sertlii 1-2 (kuma zerinde iz brakr), zgl arl 2.8 - 2.9 gr/cm3'tr.
nci parlaklnda veya yalms, beyaz, sima yeili, gri veya kahve renkli
ve yar saydamdr.
Dk scaklklarda ergimez, ancak stlnca gl gibi alr. Ergime
derecesi 1700 C'tr. Mika gibi pulsu veya daha geni yaprakldr.
Az bulunan bir hammaddedir.
Profllit, esas olarak asidik bileimli volkanik kayalarn (riyolit, dasit,
bazen andezit) metamorfzmas veya hidrotermal alterasyonu ile ortaya
kar.
Tanarak sedimanter ortamlarda biriken profillitler de ekonomik olabilir.
Bilinen yataklar genellikle istlerin veya altere tflerin arasnda
mercekler eklindedir.
Yataklarda profillite hemen her zaman serisit; bazen apatit, kuvars, pirit,
manyetit, hematit ve topaz elik eder.
 Bilinen en nemli profllit yataklarndan biri Kuzey Karoline'da (Amerika Birleik Devletleri) yeralmaktadr. Buradaki profillitler
Prekambriyen yal volkanitlerin idinde, 300 - 400 m uzunluunda ve 100 - 200 m geniliinde yumurta ekilli mercekler halinde
bulunmaktadr (Kuzvart, 1984).

Ticaari profllitin bileimi % 30 - 75 SiO2, % 20 - 74 A12O3, % 0.1

Fe2O3, % 0.1 CaO ve % 0.2 K2O eklindedir.
Profllit, talk ile hemen hemen ayn alanlarda kullanlr. ok
yksek refrakter izellie sahiptir ve kimyasal etkilere kar
dayankldr. Bnyesindeki serisit miktarnn %4' gemesi
durumunda refrakter zelliini kaybeder. Bu tip profillitler
seramik sanayiinde kullanlabilir. Ayrca bcek ilalar, beyaz
imento, lastik, deterjan, sabun, tekstil ve boya sanayilerinde
byk miktarlarda tketilmektedir.
Dnyada bilinen profllit rezervlerini toplam 500 milyon ton kadardr. En byk rezervlere sahip
olan Japonya'da 200 milyon ton, Gney Kore'de 100 milyon ton. Avustralya'da 15 milyon ton,
Amerika Birleik Devletleri'nde 12 milyon ton rezerv hesaplanmtr (nem, 1996). Ayrca in,
Hindistan, Pakistan, Brezilya, Gney Afrika Cumhuriyeti, Kolumbiya, Kanada, Peru ve Trkiye'de
profllit rezervleri bulundurmaktadr.
1994 yl itibar ile dnya profllit retimi toplam 2 775 000 ton kadardr. retimde Japonya (936
000 ton), in (800 000 ton), Gney Kore (650 000 ton), Brezilya (150 000 ton) ile ilk sralar
paylamaktadr (nem, 1996).
Trkiye'de Ptrge (Malatya) civarnda ekonomik profllit yataklar bulunmaktadr.
Ayrca kuvars ve diten cevheri de ieren bu sahada az miktarlarda muskovit.
turmalin, rutil, topaz, diyaspor ve pirit gzlenmektedir. Btn bu hammaddeler
muskovit-istlerin iinde yeralmaktadr. Jeolojik rezervi 20 milyon ton kadar olup.
cevherin bir ksm refrakter ve seramik alannda, bir ksm da beyaz imento ve yer
karosu alannda kuianlacak vasftadr. 1988 ylndan beri yrede ak iletme ile
retim yaplmaktadr. 4 000 ton'la balayan retim 1996 ylnda 60 000 ton'a
kmtr. Ylda 300 ton kadar profllit ihracat yaplmaktadr.
 51 - SEPYOLT
Sepiyolit (lleta veya Eskiehir ta) Mg2Si306.2H20 bileiminde bir
magnezyum -hidrosilikattr.
Kaygan grnml, ince, toprams yapl, kile benzer kompakt bir
runeraldir.
Sertlii 2 - 2.5, zgl arl 2 gr/cm3'tr.
Beyaz veya krem renklidir.
ok iyi absorbsiyon zellii vardr.
Porozitei ok yksektir. Islak halde trnakla izilir, kuru halde iken suda
yzer.
Kuruma scakl 40 C'tr. Piyasada kompakt olanlarna "lleta",
toprams olanlarna "sanayi lleta" denir.
Sepiyolitik killerse bentonit zellii gsterir.
 51.1. SEPYOLTN KULLANIM ALANLARI

Sepiyolit genellikle pipo, azlk ve ss eyalarnn yapmnda

kullanlmaktadr.
Ayrca sanat deeri olabilecek biblo ve heykelcilik ilerinde de
tketilmektedir.
Gaz ve sularn temizlenmesinde ve baz zel dkm malzemelerinin
yapmnda da kullanlr.
Sepiyolitik killer ise evcil hayvan altl yapm ve deme temizlii gibi
alanlarda tketilir.
Sepiyolitin deerini belirleyen en nemli aktrler renk, doku
kusursuzluu, damar ve atlaksz oluu, safl ve yumru
bykldr (DPT, 1992)
 51.2. DNYA SEPYOLT REZERVLER VE RETM

Trkiye dnda belli bal sepiyolit yataklar Somali, Tanzanya, Kenya,

Amerika Birleik Devletleri ve Yugoslavya'da yeralmaktadr. Somali'de 2
milyon ton'u grnr olmak zere 50 milyon ton kadar rezerv vardr.
Dier lkelerin rezerv miktarlar hakknda yeterli bilgi yoktur. Ayrca
ekoslovakya, Yunanistan, Fransa, Madagaskar, spanya, Avusturya, Krm
ve Fas'ta sepiyolit oluumlar bulunmaktadr (Kuzvart, 1984).
lkelerin yllk sepiyolit retimleri ile ilgili yeterli istatistik tutulmamtr.
Tanzanya 1971 ylnda 320 ton retim yapmtr.
retimini artrarak srdrmektedir. Somali, Kenya, Amerika Birleik
Devletleri ve Fransa'da toplam 1000 ton/yl retim yaplmaktadr.
Sepiyolit tketiminin ise yaklak % 80'i Bat Avrupa lkeleri ve Amerika
Birleik Devletleri tarafndan yaplmaktadr (D.P.T., 1992).
 51.3. TRKYE SEPYOLT YATAKLARI VE RETM
Kalite olarak Trkiye lletalar dnyada rakipsizdir. Yumrulu lleta ve sanayi lleta yataklar
Eskiehir ve Konya'da bulunmaktadr. Yumrulu lletalar Eskiehir'in Marg, Sarsu, Gkeolu,
Sepeti, Baren ve Nemli yrelerinde 200 yldan beri iletilmektedir (M.T.A., 1965).
Sepiyolitler, magnezit oluumlarna yakn blgelerde, serpantinitlerin zerinde oluan dolomitik
imentolu konglomeralarn iinde, yumrular halindedir. Oluumlarnn konglomeralarn iinde seviye
halinde bulunan magnezit akllarnn yerinde ornatlmasna bal olduu dnlmektedir.
Eskiehir yataklarnda toplam 150 000 ton yumrulu, 60 milyon ton (mmkn) sepiyolitik kil rezervi
bulunmaktadr. Eskiehir yresinde Kay Ky'nde 860 000 sandk (1 sandk = 12 kg), Sarsu'da 11
000 ton, Gkeolu ve Karahyk'te 460 000 sandk, Yrkayr ve Sytck'te 55 000 sandk,
Kepet Tepe'de 57 000 ton, Yunak'ta ise 1 200 ton grnr ve 200 000 ton jeolojik rezerv
hesaplanmtr (Yeniyol ve ztunal, 1985). letilen yataklarda bile yeterli etd yaplmad iin
gelecekte rezervlerin nemli miktarda artaca sanlmaktadr (D. P. T., 1992).
Ham ve yar mamul sepiyolit ihracat yasaklandndan bunlardan yaplan pipo ve ss eyalar,
zellikle Amerika Birleik Devletleri ve Avrupa Ekonomik Topluluu lkelerine satlmaktadr. Yllk
pipo ihracat 200 000 adet civarndadr. Ayrca yurtici piyasasna verilen sepiyolit rnlerinin de %
95'inin turistler tarafndan satn alnd sanlmaktadr.
Sepiyolit retimi ilkel metodlarla yaplmaktadr. Dar kuyular aldktan sonra deiik ynlerde
galeriler srlmektedir. Bu tip iletmelerde ayn anda en fazla kii alabilmektedir. karlan
yumrular ocak iinde nemli ortamda bekletilerek bnye suyunun kaybolmas salanmaktadr. Sonra
rpma, saykal, kaba, lama, an, perdah, tandrlama, slak aba, ovma, yal aba, parlatma ve
snflandrma ilemlerine tabi tutulmaktadr. Daha sonra lletalar kalitelerine gre birinci snf ve
ikinci snf olarak iki gruba ayrlmaktadr.
retilen sepiyolitin sadece % 2'si birinci snf kalitesinde olup, bunlar yumru byklne gre kendi
arasnda srmal, birimbirlik, pamuklu ve daneli gibi alt gruplara ayrlmaktadr. kinci snf sepiyolitlere
ise orta, dkme, clz gibi adlar verilmektedir.
retim dzensiz yapld iin yllk retim miktar tam olarak bilinmemektedir. Yaklak 20 ton/yl
olduu tahmin edilmektedir (D.P.T., 1992).
Kalitesiz sepiyolitik killerin ton'u 70 $'a satlmaktadr.
 52 - SLEYT
eyllerin dk dereceli metamorfizmas ile ortaya kan ince taneli ve
yapraklanmal bir kayatr.
Ana mineralleri kuvars, illit ve serisittir. Daha az oranlarda kalsit, plajioklas,
klorit, dolomit, pirit, grafit, hematit, biyotit, siderit, turmalin, zirkon, andaluzit ve
kaolinit bulunur.
Taneleri ok kk olduu iin (ou 0.001 mm'nin altnda) bu mineralleri
mikroskobik olarak belirlemek zordur (Winkler, 1977).
Sleyt genelikle gri, siyah, mor, krmz veya kahverenkli olarak bulunur. Gri ve
siyah renk karbonlu bileiklerden, krmz renk demir bileiklerinden ileri gelir ve
ayrmann fazla olduunu gsterir. Bundan dolay krmz ve kahverengi
sleytlerin kalitesi ok dktr. Kuvars oran yksek ve ak renkli sleytler daha
kullanldr.
Sleytlerin poroziteleri ok dk olduundan su ve havann sleyt zerindeki
etkisi ok az olur.
Elektrik, s ve ses yaltmlar da olduka yksektir.
Sleytin blok ta ve pudra kvamnda tlm ekli olmak zere iki tip
kullanm vardr. Blok ta olarak retilen sleyt kaldrm ta, mine duvar, kap
ve pencere eikleri, merdiven basamaklar, mezar ta ve kemerlerde kullanlr.
tlm sleytler ise boya ve muamba yapm gibi alanlarda tketilir.
Ayrca akustik kiremit (yass tula) ve kireli tula yapm ile imento sanayiinde
sleyt tketilmektedir.
 53 - SODA (TRONA)
Sodyum karbonat bileiklerine genel bir isim olarak "soda"
denilmektedir.
Bu bileiklerin banda gelen susuz soda (soda kl) Na2CO3, sulu
soda (amar sodas) NaCO3.10H2O ve sodyum bikarbonat (yemek
sodas) NaHCO3 bileimindedir.
En yaygn soda minerali Na2CO3 bileimli tronadr. Sulu sodyum
karbonat mineralleri olan gaylusit ve natron daha az bulunur.
Soda yataklarnda hemen her zaman bir miktar NaOH ve sodyum slfat
bileikleri vardr.
Soda, bilinen en alkali hammaddedir.
Bata trona olmak zere soda minerallerinin suda znrl ok
yksek olduundan bu minerallere mostrada rastlanmaz. Evaporasyon
havzalarnda yaplan sondajlardan alnan numunelerle belirlenebilir.
Tipik bir trona cevheri % 42 Na2CO3, % 33 NaHCO3, % 14 H2O
bulundurur. Kalan %1 lik blm ise impuritelerden meydana gelir.
Bunlar dolomit (% 6), feldispat (% 3), kuvars (% 1), kil, ortit, organik
madde ve dier bileenlerden meydana gelir.
 53.1. SODA YATAKLARININ OLUUMU
Trona yataklarnn oluumu, l ikliminin hkm srd blgelerde, volkanik
arazilerin zerinde yeralan lagnler, alkali gller veya bataklklarda, geici
sanaklarla volkanitlerin ayrmas ve aa kan_,N_a'un evaporasyon
ortamndaki CO2 ile reaksiyonu eklinde aklanmaktadr. Tronann tanp
kelmesi iin iklimin yar kurak, sularn lk ve pH'n 12'den yksek olmas
gerekir. Ayrca, volkanik sularn yzey sular ile karm alanlarnda, volkanojenik
Na2SO4'n yzey sularndaki CO2 ile reaksiyonu sekinde de trona oluumlarnn
gerekletii bilinmektedir. Soda yataklarnn oluum ekli ana minerallerine gre
drt gruba ayrlr. Bunlar;
Natron tipi yataklar : Souk ve nemli iklimlerde s su birikintilerinin tabannda
veya s tuzlu su bataklklarnn en alt seviyesinde oluurlar.
Termonatrit tipi yataklar : Yzeyde tuz kelimleri eklinde ortaya karlar.
Macaristan'da, Tuna vadisindeki alkalin topraklarn zerinde gelien soda
oluumlar rnek verilebilir.
Trona tipi yataklar : S gl sedimanlarnn arasnda bulunurlar. Trona ile
birlikte nakolit ve davsonit gibi tuzlar da gzlenir.
Beypazar (Ankara) tronalar bu tip yataklarn tipik rneidir.
Gncel trona oluumlar : Oluumlar gnmzde devam etmektedir. S,
alkalin su birikintileri ve gllerin tabannda veya evrelerinde oluurlar.
Kenya'daki Mogadi Gl'nde tipik oluumlar bilinmektedir.
Byk ihtimalle yok olduklarndan Tersiyer'den daha yal trona yata
bilinmemektedir
 54 - SODYUM SLFAT

Tenartit (Na2SO4) ve mirabilit (Na2SO4.10H2O)

(glouber tuzu) saf olarak rastlanan en yaygn sodyum
slfat mineralleridir. Mirabilitin en nemli zellii
kendiliinden su kaybedebilme (efloresanlk) kabiliyetidir.
Sekiz mol su kaybederek Na2SO4.2H2O dnt
zaman un gibi ufalanm hale gelir. Bunlardan baka
sodyum slfatn bileimine deiik oranlarda potasyum,
kalsiyum ve magnezyumun girmesiyle ortaya kan
glaserit, glauberit ve blodit de sodyum slfat bakmndan
nemli olabilecek yataklar vermektedir (Tablo 78).
 54 - SODYUM SLFAT
Mineral Na2O Renk Sertlk yo Dier zellikler

Tenartit %44 Renksiz, gri, san 2.5-3 2.7 ri kristalli, ac, suda erir

Mirabilit %19 Renksiz veya 1.5-2 1.5 Yumuak, lifsi veya ma-
beyaz sif, acms, dile souk
hissi verir, su vererek un
gibi ufalanabilir.

Glauberit %22 Renksiz 2.5-3 2.8 Yalms, ince taneli,

masif, suda ksmen erir,
acms-tuzlumsu

Glaserit - Beyaz 2-2.5 2.6 Suda erir, acms.

Blodit %19 Renksiz 2.5 2.3 ince taneli, masif, suda

erir, acms.
 54 - SODYUM SLFAT

Sodyum slfat yataklar soda yataklar ile hemen hemen

ayn artlarda olumakta ve genellikle beraber
bulunmaktadrlar. inde aknt olmayan kapal havza
glleri sodyum slfat kelimi iin en elverili ortamlardr.
Byk yataklar kapal havzalarda yzey sularnn detritik
sedimanlarn iinde birikmesi ve buharlamas
mekanizmasna bal olarak ortaya kmlardr. Sodyum
ve slfat iyonlarnn kayna olarak evre kayalardan
yzey sular ile ykanma veya volkanik faaliyetlerle ortama
katlan slfat iyonlarnn gl sularndaki sodyum ile
birlemesi eklinde aklanmaktadr. Yataklarda Na, K,
Ca ve Mg katyonlarnn slfat, klorr ve karbonat
bileikleri deiik oranlarda kararak kompleks iyonlar
meydana getirirler. Kil, jips ve organik madde miktarlar
ok yksektir.
 54 - SODYUM SLFAT
Evaporitler ve alkali gllerin haricinde krom retimi prosesleri
srasnda, suni ipek retiminde ve slfatlarla kaya tuzunun
birlemesiyle elde edilen suni sodyum slfat tuzun dier retim
kaynaklardr.
Sodyum slfat kat, deterjan, cam, kimya ve tekstil sanayi
alanlannda geni ekilde kullanlmaktadr.
Bilinen yataklarn % 9O' Amerika Birleik Devletleri ve Kanada'da
bulunmaktadr. Toplam iletilebilir rezervin 600 milyon ton'dan,
toplam rezervin ise 2 milyar ton'dan fazla olduu tahmin
edilmektedir. Sodyum slfat retimi tuz yataklarndan ok, aktel
sodyum slfat oluumlarnn gerekletii gl kylarndan
yaplmaktadr.
letmelerde sodyum slfatla birlikte dier tuzlar da alnmaktadr.
1975 yl itibar ile ilk sray alan 10 lkenin toplam retimi 2 milyon
ton'un zerindedir. Bu lkeler srasyla Amerika Birleik Devletleri,
Kanada, Rusya, Meksika, spanya, Trkiye, Arjantin, ran, Almanya,
Portekiz, Peru ve ili'dir (Kuzvart, 1984). 1991 ylnda, hemen
hemen yars sentetik olmak zere, toplam sodyum slfat retimi 5
milyon ton'un zerine kmtr (Bureau of Mines, 1991). Dnya
sodyum slfat rezervleri toplamnn 8 milyar ton olduu tahmin
edilmektedir .
 54 - SODYUM SLFAT

LKE REZERV Yllar

Grnr MUHTEMEL 1994 1997

Rusya 1814 000 2 268 000 350 -

Amerika B. D. 857 000 1 361000 350 298

ispanya 180 000 272 000 470 600

Meksika 165 000 227 000 670 500

Trkiye 100 000 - 80 370

Kanada 84 000 272 000 350 312

Iran ? ? 200 280

Trkmenistan i ? - 50

Dier llkeler 100 000 200 000 100 144

Doal 3 300 000 4 600 000 2 572 3 500

TOPLAM 3 300 000 4 600 000 5 000 5 908

 54 - SODYUM SLFAT
Trkiye'de sodyum slfat retimi Acgl (Dazkr - Afyon), Bolluk ve
Tersakan (Cihanbeyli - Konya) gllerinden yaplmaktadr. Acgl'n rezervi
12 500 000 ton kadardr (nem, 1996). Haziran - Austos aylarnda bu
gllerde buharlamayla kelen tuzlar % 40 - 45 orannda Na2SO4 ile % 55
- 60 orannda NaCl, MgC ve SO2 ihtiva etmektedir. 600 000 - 1 000 000 m2
alanlara sahip havuzlarda fraksiyonel kristalleme ile sodyum slfat dier
tuzlardan ayrlmaktadr. Daha sonra
ykama, eritme gibi proseslerle sodyum slfatn deiik rnleri elde
edilmektedir. Bunlar; iri ve effaf kristaller halinde bulunan ve % 42 - 45
tenrl kristal sodyum slfat, beyaz renkli toz halinde bulunan ve % 96
tnrl susuz sodyum slfat, parlak beyaz renkli toz halinde bulunan ve %
98 tenrl hafif sodyum slfat ve akc beyaz kristallerden oluan ve %
99.5 tenrl ar susuz (rafine) sodyum slfattr.
Ayrca Beypazar (Ankara) yresi tuzlu formasyonlannda % 80 tenrl 2
milyon ton ve % 35 - 40 tenrl 100 - 150 milyon ton rezerv hesaplanmtr.
1975 ylnda retim 80 bin ton kadardr (M.T.A., 1981). 1982 yl itibar ile
100 bin ton retim, 20 bin ton ithalat ve 120 bin ton tketim yaplmtr. 1995
ylnda ise 400 000 ton kristal, 75 000 ton hafif ve 115 000 ton susuz olmak
zere toplam 590 000 ton sodyum slfat retimi yaplmtr. Bunun 50 000
ton'u ihra edilmi, ayn yl 6 000 ton kadar da sodyum slfat ithalat
gereklemitir.
 54 - SODYUM SLFAT

Acgl (Afyon), Burdur Gl ve Ula Gl (Sivas) yrelerinde gl

suyundan sodyum slfat kazanlmaktadr. Acgl, Tersakan Gl ve
Bolluk Gl'nde toplam 1.8 milyon ton sodyum slfat rezervi
bulunmaktadr.
Ayrca ayrhan (Nallhan - Ankara) civarnda kat sodyum slfat
yata bulunmakta ve 194 milyon ton rezerv vermektedir. Yatakta
retim faaliyetlerine geilmemitir.
Sodyum slfat tuzlar en fazla odundan imal edilen kat hamurunun
beyazlatrmasnda kullanlmaktadr. Dier bir nemli tketim alan
da cam sanayiidir. Ayrca, deterjan yapmnda, tekstil sanayiinde
iplik elde etme evresinde, besin stoklarnda, ila sanayiinde, suni
snger yapmnda, boya, gbre ve kimya sanayilerinde, uranyum
iletmeciliinde ve derilerin terbiye edilmesi (tabaklanmas) gibi
alanlarda sodyum slfattan faydalanlmaktadr.
Kat sanayiinde kullanlacak sodyum slfatn tenr % 95'ten fazla,
NaCl oran % 1.2'den az, suda znmeyen madde miktar % 2'den
az ve nem oran % 0.7'den az olmaldr. Cam sanayiinde ise tenorun
en az % 97, NaCl orannn en fazla % 1 olmas, demir bileikleri
iermemesi ve belli incelikte tlm olmas gerekir.
 55. SLESTN

Slestin SrSO4 bileimindedir. Sertlii 3.5 - 3.7, zgl arl 3.6 - 3.9
gr/cm3'tr. Ortorombik kristaller verir.
Uzam kristalleri bazen nsal demetler oluturur. (001) dilinimleri
mkemmeldir.
Masif, iri kristalli, lifsi, yass, ok ince kristalli veya toprams olabilir.
nci veya cams parlaklk gsterir.
Renksiz, beyaz, ak mavi veya krmz olabilir. Saydam veya yar
saydamdr.
Barite ok benzer fakat zgl arl daha dktr. Alevi krmzya
boyar.
Saf slestin % 56.4 SrO ve % 43.6 SO3 veya % 56.4 SrO ve % 43.6
SO2 ierir.
Stronsiyumun yerine baryum geerek tam kat eriyik serisi oluturur.
Dk oranlarda Mn, Fe ve Si bulundurabilir.
Son derece krlgandr ve krlma yzeyleri dzensiz konkoidaldr. 1600
C'da erir. Yataklarda kirletici bileen olarak Fe2O3, A12O3, CaCO3,
BaSO4, MgO, kum ve kil bulunmas olaandr.
 55. SLESTN
Dier bir stronsiyum minerali olan SrCO3 bileimindeki stronsiyanitin
fiziksel zellikleri slestine ok benzer, fakat slestinden daha az
bulunur ve bnyesinde fazla miktarda CaCO3 ihtiva ettiinden ticari
nemi yoktur. Stronsiyum 84Sr, 86Sr, 87Sr ve 88Sr olmak zere drt
izotopa sahiptir. 88Sr izotopu doadaki Sr'un % 82.56'sn meydana
getirir. Ayrca nkleer fzyon rn 90Srt izotopu vardr.
Stronsiyumun iyon yarap Ca, Ba, Pb ve K'un iyon yarapna ok
yakn olduundan magmann kristalizasyonu srasnda bu
elementlerin yerini alabilir.
Ultrabazik kayalar 10 ppm, ntr kayalar 800 ppm, alkalin kayalar
1200 ppm ve karbonatitler ortalama % 1 - 2 orannda Sr ihtiva ederler.
Pegmatitlerde ve hdrotermal damarlarda slestin veya stronsiyanit
olarak konsantre olabilir veya barit, viterit ve aragonitin kristal yapsna
girebilir. Yzey artlarnda slfat, karbonat veya klorit halinde kelir.
Evaporasyon ortamlarnda slestin olarak kelebildii gibi anhidrit
veya aragonitin iinde Ca'un yerini alabilir.
 55.1 - SLESTN YATAKLARININ OLUUMU

Slestin mineral olarak baritle hemen hemen ayn artlarda ortaya

kmaktadr. Slestinin yatak verecek kadar zenginlemeleri ise hidrotermal,
lateral-segregasyon ve sedimanter ortamlarda evaporasyonla
gereklemektedir
 55.1.1 - HDROTERMAL SLESTN YATAKLARI

Stronsiyumca zengin hidrotermlerle birlikte indirgen kkrt

reten bakteri faaliyetlerinin bulunduu alanlarda veya hidrotermal
sularn yzey sulan ile kanm blgelerinde ortaya kmaktadr.
En fazla birka metre kalnlnda damarlar eklinde bulunurlar.
Hemen her zaman barit, fluorit, kalsit, sfalerit, galenit, pirit ve
stronsiyanit ihtiva ederler. Mozada (Meksika) slestin yata rnek
verilebilir.
 55.1.2 - LATERAL-SEGREGASYON TP SLESTN
YATAKLARI

Oluumlar, deien scaklk ve basn artlarnda komu

kayalardan filtre olan scak sularn yanal hareketleri ile uygun
ortamlarda slestin kelimini salamalan ile ilikilidir.
Genellikle kiretalarnn iinde deiik boyutta yumru veya ktleler
halinde bulunurlar. Slfatl kayalarn metazomatozu yoluyla da
slestin oluabilir. Stronsiyanit, kalsit, barit, sfalerit ve galenit birlikte
bulunduu olaan minerallerdir. rnek olarak Trkmenistan ve
Tacikistan'daki slestin yataklar verilebilir (Kuzvart. 1984).
 55.1.3 - SEDMANTER (EVAPORTK) SLESTN
YATAKLARI

Genellikle gl ve lagn ortamlarnda kimyasal kelme ile oluurlar.

Slestin daha ok konkresyonlar eklinde bulunur. Kalifornia'nn
(Amerika Birleik Devletleri) Bernerdino yataklannda 100 m
kalnlndaki bir seviyede boylan 60 cm'yi aan ve % 92 tenrl
slestin konkresyonlar vardr. Yankayalar jips ve kalsedonca
zengindir.
Ekonomik neme sahip sedimanter slestin yataklar jips, anhidrit ve
kaya tuzu ile birlikte evaporasyon ortamlarnda olumulardr. Dolomit
veya dolomitik kiretalanyla birlikte bulunmas her zaman dikkat
ekmektedir.
Tabaka veya mercek ekillidirler.
Evaporasyon ortamnda jips ve anhidritin kelimi srasnda znm
Sr konsantrasyonu artmakta ve doygunluk dzeyine ulanca slestin
olarak kelmektedir.
Bu tip yataklarda Sr'un kayna akarsularla tanma, deniz suyunun
orijinal Sr konsantrasyonu, volkanik faaliyetler veya eitli
kaynaklardan ortama katlan zeltilerin tamas olarak
dnlmektedir.
55.2 - SLESTNN KULLANIM ALANLARI VE TEKNOLOJS
Slestin zel cam ve cam elyaf retiminde, elektro-seramik, piroteknik,
inkc rafnasyonu, havai fiek, iaret fiekleri ve sinyalizasyon
malzemelerinin yapmnda, eker sanayi ile cam ssleme, srlama ve
kaplama ilerinde kullanlmaktadr. Bir televizyon veya monitr tp yapm
iin yaklak 1.7 kg slestin tketilmekte olup retilen slestinin % 69'unu
tekil etmektedir. Ayrca kimya sanayiinde eitli stronsiyum tuzlar elde
edilmektedir. Bunlar ila, madeni ya ve boya sanayilerinde
pazarlanmaktadr.
Aleve verdii koyu krmz renk sebebiyle askeri sahalarn belirlenmesinde,
taktk imdat ve aydnlatma amal lambalarda slestinden
faydalanlmaktadr.
Alternatr jeneratr, havalandrma tertibat, hoparlr, manyetik aynclar ve
cam sileceklerinde stronsiyum bileiklerinin kullanlmas her geen gn
artmaktadr.
Elektrik endstrisinde dielektrik malzemesi olarak, termojenik vanalarda
stc eleman olarak, inko retiminde kurunu katod inkodan ayrc
olarak, kuru firn ve uak motoru gibi makinalarda mil yataklarn yalayc
olarak slestin bileikleri tketilmektedir. pek retiminde de slestin
kullanlmaktadr.
tlm slestin kzgn soda zeltisiyle muamele edilerek veya kmr
ile birlikte kavrulduktan sonra asitle muamele edilerek stronsiyum karbonat
tuzlan elde edilmektedir. Karbonat tuzlar da gerektiinde stronsiyumun
dier bileiklerine dntrlerek kullanma sunulmaktadr.
 55.2 - SLESTNN KULLANIM ALANLARI VE
TEKNOLOJS

Piyasaya srlen slestinin % 95'i 150 mesh'in altnda olacak ekilde

tlm olmas gerekir. Ykanm, tlm, elenmi slestinin ocak
teslim fiyat 160 $/ton kadardr. Stronsiyum bileiklerinin fiyat ise 4000
$/ton'a kadar ykselmektedir (Krkolu, 1990).
Piyasada ham slestin veya stronsiyanit yerine daha ok stronsiyum
bileikleri pazarlanmaktadr.
Bunlarn banda karbonat, klorr, kromat, hidroksit, nitrat, peroksit, oksalat,
titanat, stannat ve zirkonat bileikleri gelmektedir.
Ham slestinden bu bileiklerin elde edilebilmesi iin cevherin slestin
tenorunun en az % 95, CaSO4 orannn % 1.5'den az, BaSO4 orannn %
2'den az SiO2 orannn % 2den az, CaCO3 miktarnn % 0.5'den az ve
toplam demiroksit orannn % l'den az olmas gerekir.
Bu oranlar kullanm alanlarna gre daha dk olabilir. Mesel, televizyon
tp imalinde kullanlan CaCCVn demir oran 100 ppm'i gememelidir.
 55.3 - DNYA SLESTN REZERVLER VE RETM

1991 yl itiban ile 25 milyon ton'u potansiyel olmak zere dnya

slestin rezervinin
40 milyon ton kadar olduu tahmin edilmektedir. Bu rezervin byk
bir blm Meksika'da bulunmaktadr.
Dnya slestin retimi olduka snrldr ve son 20 yl iinde 5 katna
kmtr.
1973 ylnda 59 000 ton'u Kanada'da olmak zere toplam 100 000
ton, 1980 ylnda 45 000 ton'u Meksika'da olmak zere toplam 85
000 ton, 1987 ylnda 124 000 ton'u Trkiye'de olmak zere toplam
470 000 ton ve 1991 ylnda bata Meksika, Trkiye, ran ve spanya
olmak zere toplam 248 000 ton (D.P.T., 1992)
1994 ylnda ise 150 000 ton (nem, 1996) slestin retilmitir.
retimin 2000 ylnda artarak 1.5 milyon ton'a ulamas
beklenmektedir (Krkolu, 1990).
 55.4 - TRKYE SLESTN YATAKLARI VE RETM

Trkiye'de bata Hafik olmak zere Sivas havzasnda nemli

rezervlere sahip slestin yataklan vardr.
Ereli-Ulukla havzasnda ayn yal (Oligosen - Miyosen) slestin
oluumlarnn varl belirlenmi ve prospeksiyonu srmekte,
ancak ekonomik olmadklar tahmin edilmektedir (Murat ve Temur,
1997).
Ayrca Malatya evresinde de slestin oluumlarnn varl
bilinmektedir (nem, 1996)
55.4 - TRKYE SLESTN YATAKLARI VE RETM
REZERV
lkere gre dalm ve yllk retimi (bin ton).
RETM
LKE
GRN POTANSY 1997 1994
R EL
Meksika 7 500 11700 74 70
talya 1 800 2 200 11 ?
Iran 1 300 1 500 52 20
ispanya 1200 1600 91 12
Pakistan 800 1 100 46 1
Trkiye 600 2 600 124 40
ngiltere 500 900 46 1
Rusya 400 600 ? ?
Dier 1 500 2 500 25 6
lkeler
TOPLAM 15 600 24 700 479 150
 55.4 - TRKYE SLESTN YATAKLARI VE RETM
Sivas civarndaki yataklar Oligosen - Miyosen yal evaporitlerin iinde yeralmaktadr.
Yrede, s Oligo-Miyosen denizi kelleri st Kretase yal birimlerin zerine
transgresif olarak gelmitir.
Taban konglomeralar ile balayp marn ve jipslerle sona eren bu kaln evaporitik
serinin iinde birok ekonomik tuz yata bulunmaktadr. Yrede sadece Akkaya
Ky civarnda iletme yaplmaktadr. Bu yatakta slestin iki jips seviyesinin arasnda
yeralmaktadr. Cevherleme mercek ekillidir. Yer yer deiik boylarda kristalli
kesimler olmasna ramen genellikle masiftir. Yatakta ortalama SrSO4 tenr %
70'dir (Knkolu, 1990).
Ak iletme ile ocaktan kartlan cevher krlr ve elenir. Bu konsantrenin tenr %
96 kadardr. % 2 jips ve % 1 barit ierir. tlerek 2 mm'nin altna drlen cevher
stoklanr. 600 000 ton grnr 2 milyon ton'un zerinde potansiyel rezerv vardr. 1995
yl itibar ile 25 000 ton kadar slestin ihracat yaplmtr.
Ancak slestinin esas sanayideki kullanma biimi karbonat bileii olduundan
Trkiye'de slestini karbonat bileiine dntren tesis- bulunmamas ihracat ve
dnya pazarndaki yerini olumsuz ynde etkilemektedir.
SrCO3 eldesi iin iki yntem uygulanmaktadr. Sodal yntemde tlm slestin
kzgn soda (NaCO3) eriyii ile sindirilince anhidrit ve SrCO3 elde edilir. Kavurma
(siyah kl) ynteminde ise kmr tozu ile tlm slestin kartrlarak kavrulur.
Bylece SrS bileii elde edilir. Bu karbondioksit veya karbonik asit (H2CO3) ile
muamele edilerek SrCO3 a dntrlr.
 56 - SS TALARI

Ss ta veya kymetli ta (gem stone) kavram tamamen insanlar tarafndan

sbjektif olarak gelitirilmitir. Kesilip parlatldktan sonra estetie ve ekonomiye
dayal kullanm alan bulan mineraller ss ta olarak bilinir.
Fakat bir tan kymetli olabilmesi iin nadir bulunmas, gzellii (ekici rengi,
krma yanstma ve datma zellii), dayankll, kimyasal
maddelerden kolay etkilenmemesi, ekillendirilebilmesi ve tanabilir
olmas gerekir. Baz minerallerin kymetli olmas, onlarn yanar dner
grnmlerinden kaynaklanr.
Ayrca, ss talarnn bir ksm binalarda dekorasyon ilerinde ve endstride
kullanma alan bulmaktadr.
Ss talarn kymetli ve yar kymetli olarak ikiye ayrmak mmkndr. Ancak,
ss talarndan bir ounun kymetli veya yar kymetli olmas insandan insana
ve lkeden lkeye deimektedir.
Genellikle mcevher olarak kullanlan elmas, yakut, safir, zmrt, yeim, opal,
turmalin ve krizoberil kymetli talar, dekorasyon malzemesi olarak kullanlan
oniks ve dier ss talan da yan kymetli talar olarak ayrlmaktadr
Kimyasal olarak ss talan elementer olanlar, silikatlar, alminosilikatlar,
oksitler, fosfatlar, borosilikatlar, camlar, slfatlar ve titanosilikatlar olarak
snflandrlabilir. Ancak, bu snflandrmann ekonomik bir anlam yoktur.
Kymetli talar iin l birimi olarak "karat" kullanlmaktadr. Karatn birim
arl lkeden lkeye deimektedir. Uluslararas piyasada ise bir karat 200
mg olarak kabul edilmektedir.
 56.1 - SS TALARININ TEKNOLOJK ZELLKLER

Ss talan parlakln en az kuvars kadar srekli korumas gerekir.

atlak ve dilinimler sstalarnn ilenmesinde kolaylk salamasna
ramen krlganlklara artrarak kalitelerini drr.
Ss talannn kymetini ise daha ok renk, yanar-dnerlik,
pleokroizm, kuakllk, parlaklk ve asterizm zellikleri belirler.
Renk : Yeil, krmz, mor ve mavi renkler ss talarnn aranan
zellikleridir.
Rengin belirgin, ayn tonda ve dalgasz olmas istenir. Yeimin
yeil, almandinin knnz, krizotilin mavi rengi gibi.
 56.1 - SS TALARININ TEKNOLOJK ZELLKLER

Yanar-dnerlik : Gzle grlebilir k tayflarnn (spektrum) mineralin farkl

yzleride farkl dalga boyunda oluarak renklerde gz yanlmasna sebep
olasdr. Elmas ve zirkonda bu zellik ok belirgindir.
Pleokroizm : Farkl dalga boylarndaki nlarn mineral yzeyinde bir ksmnn
absorbe edilerek renk deiimine yol amas zelliidir. Mesel gn nda
yeil olan aleksandrit dier klarda krmz renk verir.
Kuaklhk : Mineral impuriteleri veya ikizlenmelerden kaynaklanan iki farkl
grnm zelliidir. eitli ss talarna yapay kuaklar da yaplmaktadr.
Mesel agatn slfrik asit, Cu-tuzu zeltileri veya Fe-tuzu zeltileri ve tavlama
ile ilenmesi gibi.
Parlaklk : Saydamlk ve rengine bal olmakszn mineralin yanstma
kapasitesidir. Mesel agat cam parlaklna (dk), yeim metal parlaklna
(orta), granatlar elmas parlaklna (yksek) sahiptir.
Asterizm : Iin bir noktadan salr gibi yanstlmas zelliidir. Deiik
alardan baklmas veya mineralin dndrlmesi durumunda yldz eklindeki
k kmesinin yeri deiir.
Opalesans : Lifsi minerallerin yzeylerinde kk gz ukurlar, ince oluklar,
atlaklar veya inklzyonlar deiik parlt zellii kazandrr. Buna opalesans
denir. Mesel kuvarslardaki kedigz veya kaplangz dokusu gibi. Ayta
(ortoklas) incili opalesans zellii ile ayrt edilir.
Btn bu zellikler dikkate alndnda (parlaklk, mavi, yeil, mor renkler, parlt,
yanar-dnerlik, dayankllk) elmas en stn vasfla sahip ss tadr. Zmrt,
yakut ve safirin renkleri ok gzeldir, ancak parlaklk ve yanar-dnerlilikleri
dktr. Rutil yumuak olmasna ramen dier btn zelliklre sahiptir.
 56.2 - SS TALARININ OLUUM EKLLER

Dnyadaki ss ta yataklarnn hemen hemen tamam gerek bir jeolojik incelemeye

tabi tutulmamtr ve rezervleri hakknda yeterli bilgi yoktur. Fakat ss talarnn hangi
jeolojik ortamlarda ortaya kabilecei bilinmektedir. Buna gre ss talan oluum
ortamlarna gre u ekilde snflandrlabilir:
Ultramafk kayalar : Elmas
Ultramafik ve mafik kayalar : Safir, yakut, olivin, pirop, uvarovit, nefrit ve jadeit.
Bazik ve ntr bileimli volkanitler : Safir, yakut, pirop.
Kontakt-metamorfoz mermer : Lazurit, spinel, yakut, safir, emerald, grossular.
andradit, rodonit, turmalin. Kristalin ist : Emerald, yakut, safir, krizoberil, almandin,
spessartit, jadeit, nefrit. jasp, kaplan gz, topaz.
Hidrotermal : Opal, ametist, da kuvars, sitrin, jasp, emerald, spessartit, topaz,
turmalin, azurit, malahit, turkuvaz, agat.
Organik : Amber, Oltu ta, mercan ve inci Elvyal plaserler : Elmas, yakut, spinel.
Alvyal plaserler : Sertlii yksek olanlar.
Eski plaserler : Prekambriyen'de brezilyanit, Hind elmas, Tersiyer'de Baltk
kylarnda amber
 56.3 - DNYA SS TAI YATAKLARI VE RETM

Ss talarnn dnya rezervlerinin belirlenmesi olduka zordur. nk hem dier

yataklar gibi geometrilerinin belirlenmesi mmkn deildir, hem de retici kurulular
hemen her zaman gerek rezervlerini saklamaktadr. nemli ss ta retici lkeleri
Avustralya, Botsvvana, Burma, Gine, Hindistan, srail, Namibya, Pakistan, Gney
Afrika, Zaire, Zambiya, Rusya, Afganistan ve ran'dr. Bunlardan en ok retim yapan
Gney Afrika Cumhuriyeti 1980 yl itibar ile 1.3 milyar dolarlk ss ta satmtr
(Tablo 82). Buradaki retimi ngiliz irketleri yapmakta ve gerek retimin aklanan
rakamlarn ok stnde olduu sanlmaktadr.
Ss ta olarak kullanlan elmas yataklarnn toplam dnya rezervinin 250 milyon
karat olduu tahmin edilmektedir. Bunun hemen tamam Afrika, Sibirya ve
Avustralya'dadr.
Ss ta fiyatlar mineralin cinsine, kristal byklne, dzgnlne, salamlna
ve saflna bal olarak deimektedir. Mesela, 10 karatlk -ametist 17 $, 1 karathk
Kolumbiya zmrt 1000 $, 1 karathk Zambiya zmrt 1400 $, iyi kalite 1 karat
yakut 2000 $, iyi kalite 1 karat safir 1500 $ ve 5 karathk topaz 130 $'a satlmaktadr
(Kuzvart, 1984).
 56.3 - DNYA SS TAI YATAKLARI VE RETM

LKE miktar 1994

Avustralya 1 100 17 000

Bostwana 1200 13 000

Rusya 1050 7 500

Gney Afrika Cum. 1300 3 800

Zaire 95 2 700

Angola 250 1500

Namibya 320 4 900

Dier lkeler 185 4 980

TOPLAM 5 500 49 180

 56.3 - DNYA SS TAI YATAKLARI VE RETM

Amerika Birleik Devletleri'inde mineraloji derneklerine kaytl yaklak 40

000 kii bo zamanlarn deerlendirmek iin hafta sonlarn plaserlerde ss
ta arayarak geirmektedirler (Kuzvart, 1984).
Son yllarda, zellikle ekoslovakya ve Almanya'da sentetik ss ta retimi
hzla artmaktadr. Elmas, endstriyel korund, spinel, yakut, zmrt, safir
sentetik olarak retilmektedir.
Sentetik elmas ss tandan ok sanayi hammaddesi olarak
deerlendirilmektedir.
Bileim olarak da sentetik ss talan doal olanlarndan farkldr, ancak
grnm olarak ayrt etmek olduka zordur.
Ss talarna % 2 - 7 orannda katlan FeCr2O4 (kromit) pembe ve krmz
renk, % 2 orannda katlan Fe2O3 (manyetit) ve TiO2 (rutil) mavi renk, Co
ve V oksitleri yeil renk, Fe ve Cr oksitleri ise ak san renk verir.
Aleksandritin karakteristik renk ve yanar-dnerlii % 3 orannda V2O6
katlarak elde edilmektedir.
 56.4 - TRKYE SS TAI YATAKLARI VE RETM

Trkiye'de bulunan ss talan yan kymetli talar grubuna girmektedir. Tarihi

kaynaklarda zmrt, yakut ve safirin de bulunduu bildirilmektedir.
Literatrde ise sadece Simav ate (krmz) opalinin iletilebilir kalitede
olduu belirtilmektedir.
Dier taraftan, ss talan bakmndan yeterli aratrma yapld da
sylenemez. Belli bal ss ta yataklar aada verilmitir (D.P.T., 1991).
Agat : Pek ok yerde ve kaliteli agat yataklar vardr. Trkiye'ye has agat
eitleri de bulunmaktadr.
Ametist : Olduka boldur. Kaz Dalar'nda, Karadeniz sahillerinde,
Dursunbey (Balkesir) ve Fatsa (Ordu) ametistleri en kaliteli olanlardr.
Fakat Meksika ametistleri kadar iri ve koyu renkli deildirler.
Amber : Gemite fazla miktarda iletildiinden bahsedilmektedir. Rize ve
Artvin civarlarnda kaliteli san amber bulunmas muhtemeldir.
 56.4 - TRKYE SS TAI YATAKLARI VE RETM

Opal: Ate opali Simav (Ktahya)'da ve yeil opal Sivrihisar'da

(Eskiehir) olduka kaliteli oluumlar vermektedir.
Obsidiyen : ok ender rastlanan yeil obsidiyen Dou Anadolu
Blgesi'nde bulunmaktadr. Bunlar, bugne kadar
deerlendirilmemilerdir.
Jasp (Kanta) : Trkiye'de ok eitleri vardr.
Turmalin : Dou Anadolu'da ve kristalin masiflerde ok yaygndr.
Bunlarn dnda Oltu ta ve sepiyolit Trkiye'ye has yan kymetli
ss talan olup, iletilmektedir. Ege kylannda iletilen siyah mercan
ise buradan baka sadece in'de bulunmaktadr.
Olduka kaliteli olan oniks memerleri St (Bilecik), Mudurnu
(Bolu), Avanos (Nevehir), ermik (Sivas), ubuk (Ankara) ve Tokat
yrelerinde bulunmaktadr
 57 - EYL

Kil ve ilt boyu tanelerden olumu, laminalanmaya veya tabakalanmaya

paralel yapraklanma gsteren, diyajenez geirmi ve diyajenezden sonra
mineralojik deimeye uramam kayalara "eyi" denir. eyllerin esas
mineralojik bileimini illit oluturur. Daha az oranlarda klorit, kaolinit,
montmorillonit, biyotit, muskovit, kuvars, feldispat, kalsit ve pirit bulunur.
Baz eyllerde organik madde, siderit ve ar minerallerin oran yksek
olabilir.
eyllerin en nemli kullanma alanlar; portland imento yapm, seramik
endstrisi ve inaat sektrdr.
eylin piyasada deerlendirme imkan bulabilmesi iin kullanma alanna
uygun bileime sahip olmas, yerini alabilecek hammaddelere gre daha
ucuz olmas ve tketim alanna yakn olmas gerekir, .
Seramik sanayiinde kullanlacak eyllerde yumuama scakl, pime
aral ve pime rengi en nemli zelliklerdir.
Portland imento yapmnda kimyasal bileiminin uygun olmas, inaat
sektrnde ise yumuama scakl ve gaz ieren bileenlerin miktar nem
tamaktadr (Yeniyol, 1982).
 58 - TALK

Talk, sulu magnezyum silikat minerali olup, Mg3Si4Oo(OH)14 teorik

forml ile ifade edilen bileime sahiptir.
Saf halde iken 3MgO.4SiO2.H2O ak forml ile belirtilir. Tali olarak Fe ve
daha az oranlarda Al ierebilir.
Ticari anlamda talk cevherinin bileimi hi bir zaman teorik bileime
ulaamaz ve iletilen talk cevherleri arasnda ok nemli kimyasal farkllklar
vardr.
Sertlii 1 (1 - 1.5) olup en yumuak mineraldir. Kaygan olduundan elle
dokunulduunda sabun hissi verir.
zgl arli 2.58 - 2.83 gr/cm3'tr. Genellikle talklam tremolit, klorit,
dolomit, magnezit, mikalar, kuvars, kalsit, diyopsit, antofllit ve serpantinle
birlikte bulunur.
Bu mineraller ancak XRF ile belirlenebilir. Asitlerden etkilenmez, Yksek
scaklkta sertleir ve 800 - 860 C scaklkta enstatit ve amorf silise
dnr.
 58 - TALK

Endstriyel talkta beyazlk, yumuaklk, ekil (lif veya yaprak), parlaklk,

kayganlk, yalama kabiliyeti, elektrik ve s yaltm, zgl scaklk ve
scakla kar diren gibi zellikler aranr. Talkn iindeki kkrt, slfat
mineralleri, Fe ve Mn oksitler talkn kalitesini drr. Bunlar, fazla miktarda
bulunursa talkn zenginletirilmesi srasnda yan rn olarak
deerlendirilebilir.
En az % 35 talk ve bir miktar Fe, Mg, Ca karbonat bulunduran hammaddeye
"sabunta (soapstone)" denir. Talk tenr yksek, kriptokristalin, masif
grnml, bileiminde % 1.5 CaO, % 1.5 demir oksitler ve % 4 A12O3
bulunduran talka "steatit (masif talk)" ad verilir. Piyasada blok talklar iin
de "lava" terimi kullanlmaktadr. "Talkoz" terimi ise "talkl" anlamnda
kullanlr (Gillison, 1960). Saf talk life benzer pulsu ve levhams olup mikaya
benzer, ancak "lifli talk veya asbestin" terimi ticari bir adlamadr ve
bnyesinde tremolit talk veya antofllitgibi asbest yapl mineraller
bakmndan zengin talk iin kullanlmaktadr
 58.1 - TALK YATAKLARININ OLUUMU

Ekonomik talk yatakjarnn ou ultrabazik kayalarn hidrotermal

alterasyonu veya Mg'lu karbonat kayalarn metamorfzmas ile
olumulardr. Buna gre talk yataklarn, talk oluumunu salayan
ve yataklar iinde bulunduran kayalar dikkate alnarak balk
altnda toplamak mmkndr
 58.1.1 - SEDMANTER KAYALARLA LKL TALK
YATAKLARI

Bu tip yataklar genellikle dolomit veya dolomitik kiretalarnn iinde veya

kenarlarnda yeralmaktadr. Oluumlar granitik veya diyabazik bileimli sokulum
kayalarnn hidrotermal alterasyonu eklinde olabilecei gibi, zellikle ist, kuvarsit,
gnays, granit, kilta gibi silikat kayalar ile komu olan dolomitlerin blgesel
metamorfzmas srasnda aa kan zelitlerle de talk yataklar ortaya
kmaktadr.
Talk oluumunda metamorfizma derecesinin yansra stratigrafk ve tektonik konum
nemli rol oynamaktadr. Talk yataklar genellikle karbonatlarla silikatl kayalarn
gei seviyelerinde, kvrm yaplarnn apekslerinde, fay ve makaslama zonlarnda,
krk sistemlerinin kesime yerlerinde bulunur (Highley, 1974).
Dolomitlerin hidrotermal yolla veya blgesel metamorfzmann etkisiyle talka
dnmesi aadaki denklemle aklanmaktadr.
3CaMg(CO3)2 dolomit 4SO2 + H2O kuvars Mg3Si4Oo(OH)2 talk
3CaCO3 kalsit 3CO2
Sedimanter kayalarla ilikili talk yataklar cevherlemenin olduu kaya tr,
metamorfizma derecesi, tektonik yaplarn konumu, varsa sokulum kayalarnn tr
ve karbonatlara uzakl gibi faktrlerden dolay ok deiik zellikler gsterirler.
 58.1.2 - ULTRABAZK KAYALARLA LKL TALK
YATAKLARI

Bu gruba giren talk yataklar iki farkl jenetik zellik gsterirler. Bunlardan birincisi,
ultrabazik kayalar kesen asidik bileimli sokulum kayalarnn kontaktnda, Na'ca
zengin pegmatitlerin etrafn saran talk yataklardr. kincisi ise ultrabazik kayalarn
blgesel metamorfzmann etkisi altnda serpantinlemesi ve talklamas ile ilikilidir
ve genellikle bir serpantin ekirdeinin etrafn saran talk - karbonat kabuk
eklindedirler. Ortama silis gelimi ile hacimde bir deime olmadan serpantinin talka
dnm aadaki denklemle olmaktadr.
Mg3Si2O5(OH)4+1.2SiO2 serpantin
0.8Mg3Si4O10(OH)2+0.6MgO+1.2H2O talk
Eer ortama CO2 katlm varsa sepantinden talkn yansra aadaki denklem
yardmyla manyezit de oluur. Yine nemli hacim deimesi olmaz.
Mg3Si205(0H)4 + 3CO2 serpantin
Mg3S4O10(OH)2 + 3MgCO3 + 3H2O talk
 58.1.2 - ULTRABAZK KAYALARLA LKL TALK
YATAKLARI

Hidrotermal zeltilerin oluturduu talk yataklarnda asidik

kayatan serpantine doru genellikle bir zonlanma meydana gelir.
Bu zonlar;
granit
vermiklit zonu
klorit zonu
aktinolit zonu
talk zonu
talk karbonat (sabunta) zonu
talklam ve karbonatlam serpantin zonu
serpantin
 58.1.2 - ULTRABAZK KAYALARLA LKL TALK
YATAKLARI

Bu zonlar eksik olabilir, ancak vermiklit zonu hemen her zaman vardr.
Ultrabazik kayalarla ilikili talk yataklar ok deiik ekil, konum ve
boyutlarda bulunabilirler.
ou mercek veya fasulye biimindedir. Dalma alar dik veya dike yakn,
kvrml ve fayl olabilirler. Genellikle talk tenr % 90'dan fazladr. Az
miktarlarda klorit, manyetit ve karbonat veya serpantin artklar bulunur.
Bu tip yataklarn tipik rnekleri Fransz Preneleri'nin dou ucunda yeralan
Trimouns talklardr. Cevher ileri derecede metamorfzma geirmi
kayalarla migmatitlerin ve dk dereceli metamorfik kayalarn
kontaktnda ortaya kmaktadr.
Cevherlemenin evresinde 5 - 80 m kalnlnda dolomit mercekleri,
lkogranitler, aplitler, pegmatitler ve kuvars damarlar yzeylemektedir. %
80 - 97 talk tenrl 20 milyon ton rezerve sahip olan yataklardan ylda 200
000 ton'un zerinde talk iletilmektedir
58.1.3 - BAZK KAYALARLA LKL TALK YATAKLARI

Gabro, diyabaz gibi kayalarn hidrotermel zeltilerin veya blgesel

metamorfizmann etkisiyle talklamalar eklinde oluurlar.
Kayalarn talklamas srasnda serpantinleme her zaman
grlmez. Masif talk oluumuna gre daha ok sabunta oluumu
yaygndr. Yataklarn kalnl 3-4 m'ye, uzunluklar ise birka yz
metreye ulaabilir
 58.2 - TALKIN KULLANIM ALANLARI

Talk tketiminin kullanm alanlarna gre dalm Tablo 83'de verilmitir.

Talkta aranan teknolojik zellikler kullanma alanlarna gre nemli lde
deimektedir. Seramik sektrnde kullanlan talkn CaO miktarnn % 0.1 -
1, Fe2O3 orannn % 1 - 1.5, AI2O3 orannn % 0.1 - 2.5 arasnda olmas
istenir. Daha ok yapraks talk tercih edilmektedir.
Boya endstrisinde talk, bezir ya veya bina boyalarnn iine katlmaktadr.
Talkn rengi, tane ekli ve bykl ile ya emme kabiliyeti nemlidir. 100
gr talkn en az 45 mi ya emmesi istenir. Bu alanda lifsi talk daha
elverilidir.
Kozmetik sanayiinde kullanlan talkta aranan zellikler ok kesindir. Cevher
iinde talk minerali tenorunun % 90'n zerinde olmas, % 98'i 200 mesh'lik
elekten geecek kadar ince taneli olmas, beyaz ve przsz olmas, Pb
miktarnn en fazla 20 ppm, As miktarnn en fazla 2 ppm, CaO orannn en
fazla % 5, asitlerde znen maddelerin en fazla % 10 olmas ve bakteri
bulundurmamas gerekir.
 58.2 - TALKIN KULLANIM ALANLARI

Kat endstrisinde kullanlan talkta parlaklk, beyazlk, mrekkep

emme derecesi, kimyasal hareketsizlik zellikleri aranmaktadr.
Kauuk sanayiinde kullanlan talk dk kaliteli olabilir. nce taneli
olmas, Mn ve Cu bakmndan fakir olmas aranr. Yksek kaliteli ve
beyaz renkli talklar plastik sanayiinde tketilir ve % 99.5'inin 300
mesh'lik elekten gemesi istenir. Parlaklk nemlidir.
at kaplamalarnn yapmnda ve asfalt dolgusu olarak kullanlan
talk dk kaliteli rabilir. la sanayiinde ise kimyasal hareketsizlik,
yeterli younluk ve dk anma abi zellikler aranr.
 58.3 - DNYA TALK REZERVLER VE RETM

Dnya rezervinin 700 milyon ton'u iletilebilir, 1 700 milyon ton'u

potansiyel olmak zere 2.4 milyar ton olduu tahmin edilmekte ve
birka milyon ton'un -zerinde rezerve sahip talk yataklarnn varl
bilinmektedir. Bunlarn arasnda Shabry, Onat ve Kareline yataklan
(Rusya), Johnson (Vermond - Amerika Birleik Devletleri), Ontario
(Kanada), Nunnalahti (Finlandiya) talk yataklar saylabilir. Dnya
rezervine dahil edilmemi birok byk rezervli yatan olabilecei
sanlmaktadr (Kuzvart, 1984)
 58.3 - DNYA TALK REZERVLER VE RETM

1980 yl itibar ile Dnya talk ve ilikili hammaddeler (sabunta,

pirofllit vs.) retimi 7 milyon ton'un zerindedir. retimde ilk sray
Japonya, Amerika Birleik Devletler, Gney Kore, S.S.C.B.,
Brezilya, Hindistan ve Fransa gelmektedir (Kuzvart, 1984). 1991
ylnda ise dnya retimi toplam 8 milyon tonu gemitir. 1991 yl
retim sralamasnda ise ilk sray yine ayn lkeler paylamaktadr
(Bureau of Mines, 1992). 1994 ylnda ise 3.5 milyon tona dmtr
(nem, 1996). Buna ilve olarak 1.5 milyon ton da steatit retimi
yaplm olup, bunlarn toplam 5 milyon ton'u bulmaktadr (nem,
1996). Steatit retiminde 800 000 ton'la in ,lk sray alrken 360
000 ton'la Yunanistan ikinci srada yeralmaktadr.
Dnya piyasasnda talk fiyatlar, rn cinsine gre 140 /ton ile 350
/ton arasnda deimektedir. Son yllarda baz talk rnlerinin
fiyatlarnda bir art olduu gze arpmaktadr
 58.4 - TRKYE TALK YATAKLARI VE RETM

Trkiye'de pek ok blgede talk oluumlarnn varl bilinmektedir.

Ancak genellikle talebe gre retim yapldndan dzenli ve
devaml bir iletmecilik yrtlmemektedir. Ayrca detay etdler
yaplmadndan birok yatan rezervi de bilinmemektedir.
Prospeksiyonlar tamamlanm yataklarn toplam rezervi 1 milyon
ton kadardr.
 Trkiye'de talk retici kurulularn tamam zel sektre aittir. retim gayet ilkel
metodlarla ve mevsimlik yaplmaktadr. Bozdoan (Aydn) yataklarnda cevher iyi
kalitelidir. MgO oran % 26 - 31 arasnda ve demiroksit miktar ok dktr. Zara
(Sivas) yataklarnn rezervi az olmasna ramen 5 - 25 cm kalnlkta ve
kumtalarnn iinde bulunan talk seviyelerinin kalitesi yksektir. Bilecik ve
Ktahya yataklarndan da retim yaplmaktadr.
retim miktar ve kapasitesi tam olarak bilinmemekle beraber yllk retimin 30
000 ton civannda seyrettii sanlmaktadr. Hazine ve D Ticaret Mstearl
kaynaklarna gre 1983 yl itiban ile 680 ton talk ihracat ve 22 ton talk ithalat
yaplm olup, yllara gre talk ihracat azalma, ithalat artma meylindedir.
piyasann 1993 yl talk talebinin 40 000 ton olaca tahmin edilmektedir (D.P.T.,
1992). nem (1996)'ya gre 1992 yl retimi ise 5 100 ton olup, 1995 ylnda 95
ton talk ihracatna karlk 3 300 ton talk ithalat gereklemitir.
Trkiye'de talk fiyatlar kalitesine ve tane boyutuna gre byk deiiklikler
gstermektedir. Kalitesi dk olan talklarn birim fiyatlar uzun mesafeli nakliyeyi
karlayamamaktadr. Kozmetik, kat ve ila sanayilerinde kullanlan talklarn d
ticareti yaplmaktadr. Bu talklarn ton fiyatlar 150 $ ile 700 $ arasnda
deimektedir (Murat, 1991).
 59 - TEBER

Yumuak, kompakt, kriptokristalin, mat grnml ve ksmen pekimi kiretadr.

Bileiminde deiik oranlarda ince detritikler, otijen mineraller, silis ve demir oksit
bileikleri bulunabilir. Bu yabanc bileenlere gre killi tebeir, glaukonili tebeir,
magnezyumlu tebeir, mikal tebeir, fosfatl tebeir, sileksli tebeir gibi isimler alr.
nemli miktarda organizma ieren tebeirler ise briyozoal tebeir, ekinidli tebeir,
sngerli tebeir eklinde organizmann ad ile tanmlanr.
Ya absorbsiyonu ok yksektir. tlp bezir ya ile kartrlarak cam macunu
yaplr. Snmemi kire retimi ve portland imento yapm en ok kullanld
alanlardr. Ayrca, ini imalinde de tketilir.
sim benzerliine ramen okullarda kullanlan tebeirle bir ilgisi yoktur. Sadece renkli
tebeirlerin yapmnda hematit ve killerle kartrlarak jipsin yerine kullanlabilir.
Beyaz tebeirler talkdan, siyah tebeirler ise graftli ist ve killerden yaplmaktadr.
Trkiye tebeir yataklar Afyon, Bolu, Burdur, Bursa, anakkale, ankr, Kayseri,
Konya, Ktahya ve Eskiehir illerinde bulunmaktadr
 60 - TRAS (PUZOLANK MADDELER)

Asidik (riyolit) veya ntr (trakit, fonolit) bileimli volkanik kayalara bal
olarak oluan, iyi pekimi, cams ve yksek poroziteli volkanik malzemeye
"tras" denilmektedir. Puzolanik madde ise, doal halde balayc
olmamasna ramen, ok ince tlp kirele kartrld zaman byk
bir hidrolik zellik gsteren ve katlat zaman da gl bir balayc vasf
kazanan malzemelere denilmektedir. Tras bir tr tf ad, puzolan ise teknik
bir terimdir. Tras bir puzolanik madde olduu halde her puzolanik madde
tras deildir. Mesel sanayinin uucu klleri, yksek frnlarn cruf artklar
ve kmr klleri de puzolanik madde olarak kullanlabilmektedir.
Tras hemen hemen tamamyla beton katk maddesi olarak kullanlmaktadr.
Betona su iinde katlama zellii kazandrmaktadr. Ayrca tras katlm
betonlar ve tras katlarak retilmi yap malzemeleri asidik bileimli yeralt
sularna yksek dayanm gstermektedir. Portland imentoya % 22 - 24
orannda puzolan madde katlarak trasl (puzolanl) portland imento (TP)
elde edilmektedir. Trasl portland imentonun avantajlar olarak,
 60 - TRAS (PUZOLANK MADDELER)
Puzolan malzeme kavrulma ilemine tabi tutulmadndan maliyeti drr,
Uzun zaman iinde (6 ay sonra) mukavemetinin artarak normal portland
imentonun zerine kmas,
Beton dkm srasnda ortaya kan hidratasyon ssnn dk olmas, buna bal
buharlamann az gereklemesi,
Betonlardaki reaaksiyonlarn azl sebebiyle atlamalarn az olmas,
Trasl imento ile yaplan betonlarda yaltmn daha yksek olmas,
Alkali reaksiyonlar az olduundan buna bal mikroatlaklarn azalmas,
Slfatl sulara ve bileiklere kar daha direnli olmas,
Trasl imentolarla yaplan betonlardaki demir ubuklarn daha az korozyon ve
reaksiyona girmesi sebebiyle daha uzun dayanma sahip olmas gibi zellikler
saylabilir.
Trasl portland imentonun dezavantajlar olarak da,
Donma sresinin normal portland imentoya gre uzun olmas, kullanclarn bu
durumu bilerek kalp skme ilemini buna gre ayarlamas gereklilii,
lk aylarda dayanmnn normal portland imentodan dk olmas,
Trasl portland imentonun yk tayc tehlikeli alanlarda deil, daha ok temellerde,
ktlesel beton dkmlerinde, kpr ayaklarnda, kazklarda, barajlarda ve su ile
temasl kesimlerde kullanmaya daha elverili olmas,
Trasl portland imentonun deniz suyuna kar direnci daha dk olmas,
Trasl portland imentonun preslenme sresinin uzun olmas,
Normal portland imento +5 C'a kadar uygulanabildii halde puzolanl
imentonun +8 C scakln altnda uygulanamamas eklinde sralanabilir.
 60 - TRAS (PUZOLANK MADDELER)

imentonun ana hammaddeleri kireta, kil ve marndr. % 60 - 70 CaCO3, % 19 -25

SiO2, % 3 - 8 A12O3, % 0.3 - 6 Fe2O3, % 0.5 - 5 MgO ve az oranda dier oksit
bileikleri imentonun ana bileimini meydana getirir. Bu bileimdeki karm
tlerek kavrulur ve klinker elde edilir. Klinkere % 2 - 3 orannda jips katlp ince
tlerek de portland imentoya dntrlr. Suyla ve oksijenle irtibatn salamak
iin kum ve aklla kartrlarak inaat sektrnde tketilir. imento harcnda oluan
dikalsiyumsilikat (2CaO.SiO2), trikalsiyumsilikat (3CaO.SiO2), tetrakalsiyumalminat
(2CaO. A12O3) ve trikalsiyumalmino-ferrit (4CaO.Al2O3. A12O3) zararl
bileiklerden kurtulmak iin klinkere tras katlarak hacmi de artrlm olmaktadr.
Trkiye, Almanya ve Hollanda da puzolanik maddeler iin kullanlan tras terimini
yerine deiik lkelerede yaklak ayn bileime sahip maddelere sacrofano (talya),
santorin topra (Yunanistan), riyolitik pmisit (Rusya) gibi terimler kullanlmaktadr.
Deiik lkelerde kullanlan puzolanik maddelerin ortalama SiO2 miktar % 62 (% 40 -
89 aras), A12O3 miktar % 14 (% 3 - 20 aras), Fe2O3 miktar % 6 (% 1 - 14 aras),
MgO miktar % 1.8 (% 0.1-6 aras) ve SiO3 miktar % 0.75 (% 0.01 - 3 aras)
eklindedir. Bunlarn SiO2 + A12O3 + Fe2O3 oran ise ortalama % 82'dir. Trk
Standartlarnn TS 25 tras standartna gre ise SiO2 + A12O3 + Fe2O3 toplamnn en
az % 70, MgO miktarnn en fazla % 5, SiO3 miktarnn en fazla % 3 ve nem
miktarnn en fazla % 10 olmas istenmektedir.
 60 - TRAS (PUZOLANK MADDELER)

Puzolanik malzemeler, fiziksel zelliklerine gre gevek ve pekimi

puzolanlar olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Gevek puzolanlar, talya,
Yunanistan ve Fransa'da yaygn olarak retilmektedir. Bunlar alkali-trakit
veya riyolitik bileimli tflerdir. Sert puzolanlar ise daha ok spaanya ve
Amerika Birleik Devletleri'nde retilmekte olup bunlar trait bileimindedir.
Zeolititik puzolanlarn ise daha kullanl olduu belirtilmektedir (nem,
1996).
1994 yl itibar ile dnya tras ve dier puzolanik madde retimi toplam 6.2
milyon ton kadardr. Bunun 4.5 milyon ton'u talya'da, kalannn nemli ksm
ise Fransa, Yunanistan, ili, Kamerun ve Avusturya'da gereklemitir.
Trkiye'de tras son yllarda imento hammaddesi olarak kullanlmaya
balanmtr.
1995 yl itiban ile 4.2 milyon ton olan toplam imento ihracatnn 2.7 milyon
ton'unu puzolanl imento oluturmaktadr
 60 - TRAS (PUZOLANK MADDELER)

Yaygn volkanik arazilerin bulunmasndan dolay Trkiye'de tras potansiyelinin ok

yksek olabilecei dnlmektedir (Krkolu, 1990). hem (996) Devlet statistik
Enstits ve imento reticilerinden alman rakamlarn gvenilir olmas durumunda
puzolanl imento retimi bakmndan Trkiye'de ok yanl uygulamalarn
bulunduunu belirtmektedir.
Bunlarn banda, maliyeti rrmek iin normal portland imento
retiminden 1995 ylndan sonra vazgeildii, bunun yerine puzolanl imentolarn
btn alanlarda uyguland gelmektedir.
kincisi, puzolan miktarnn en fazla % 24 olmas gerekirken verilere gre % 60'a
kadar puzolan malzeme katlddr.
nc yanl uygulama ise imentoya katlan puzolan malzemenin sadece % 8
kadarn tras olutururken % 92'i dier puzolan maddeler veya puzolanitik zellii
pheli olan katk maddeleri meydana getirmektedir.
stelik Trkiye tras bakmndan ok zengin olabilecek potansiyele sahip olmasna
raamen bunun sebebi sadece maliyete balanmaktadr. Bunlardan daha vehimi ise,
puzolanl imento uygulanm inaatlar kullananlar bir yana, bunlar yapanlar bile ne
tr imento uyguladklarn bilmeden normal portland imentodan gelen alkanlklara
gre hareket etmeleridir.
 61 - TRAVERTEN

Gevrek ve gzenekli yapl, oolitik veya pizolitik dokular bulundurabilen, genellikle byk
bitki kalntlar ieren su kaynaklarnn evresinde olumu kiretalarna traverten
denilmektedir. ok yksek gzenekli olanlarnn yannda delikli ve yarkl olanlar da
vardr. Bu boluklar travertenin salamln fazla etkilemez. Dier taraftan dey
zeminlere denirken boluklar harla dolduundan daha kolay salamlatrlabilir.
Maden kanununa gre, bir kayacn mermer olarak deerlendirilmesi iin parlatlabilmesi
gerekir. Bunun iin travertenler de parlatlarak mermer snfna sokulmaya
allmaktadr. Ancak travertenlerin kullanm alanlar parlatlmasn gerektirmez.
Traverten mermerle ayn alanlarda kullanlmakta, ancak mermerden daha az dayankl,
parlatma ve cila kabul etme zellii ok dk ve yzey artlarnda daha kolay ayrt
iin kullanm daha snrldr. Gzenekli olmasndan dolay gzel grnm verdii iin
binalarn i ve d kaplamalarnda tercih edilmektedir. Travertenlerin iletmecilii de
mermere benzemektedir.
Trkiye'de olduka byk rezervli ve kaliteli traverten yataklar bulunmakta ve bir ksm
iletilmektedir. Bunlara rnek olarak Denizli 100 milyon ton grnr), Tokat (350 milyon
ton grnr + muhtemel), Kelik (Tokat) (380 milton ton grnr + muhtemel), Bucak
(Burdur), Antalya, Bursa, Malky (Ankara), Eskipazar (ankr), Kurunlu (ankr),
Haymana (Ankara), Nallhan (Ankara), Polatl (Ankara), Scak ermik (Sivas),
Reyhaniye (Hatay) ve Bor (Nide) travertenleri verilebilir.
1992 yl itibar ile 40 000 m3 (yaklak 80 000 ton) traverten retilmitir. 1996 ylnda bu
rakamn 100 000 m3' at sanlmaktadr.
 62. TULA VE KREMT TOPRAKLARI

Herhangi bir kil mineralince zenginleerek sanayide kullanm alan

bulmayan, % 30'dan daha az miktarda AI2O3 bulunduran, ince detritik
miktar % 1'den fazla olan malzemelere adi kil veya tula ve kiremit
topra ad serilmektedir.
Boksit ve sanayi killeri Maden Kanunu kapsamnda iken adi killer taocaklan
Nizamnamesi ile iletmelerinin kontrol zel dareler'e verilmitir.
Tula ve kiremit retimine elverili topraklar gncel veya paleo-
alterasyon yzeylerinde, Pliyo-Kuvaterner alvyonlarnda ve Neojen
kellerinin st biyelerinde bulunmaktadr. nce taneli kum bulunduran kil
zelliindedirler.
Tane boylanmalar ok ktdr. Serisit, klorit, montmorillonit, illit gibi kil
mineralleri ile mika ve kuvars hemen her zaman bileime girer. Alminyum
bakmndan zengin derinlik ve volkanik kayalannn yzeyledii kesimlerde,
bunlarn alterasyon rn olarak oluurlar.
 62. TULA VE KREMT TOPRAKLARI

Teknolojik olarak 950 - 1050 C scaklkta piirildii zaman krmz kiremit

rengini veren, pime srasnda atlamayan, pitikten sonra sertlii 3-5
arasnda olan topraklar, tula ve kiremit yapmnda kullanlabilmektedir. Bu
killerin nem miktar :o 25 - 35 snrnda kalmaldr. Jips hi bulundurmamak
veya % 0.2'den az olmaldr.
Topraklarn CaCO3 miktar en fazla % 3.5 olmaldr. Aksi halde pime
srasnda atlamalar olmakta, renk almakta ve sertlik dmektedir. Su
emme miktar tula topraklarnda % 8 Men fazla, kiremit topraklarnda ise %
18'den az olmaldr. Kurumadan kaynaklanan hacim klmesi % 10'u
gememelidir. Topraklarn pime rengini demir bileikleri vermektedir.
Topran rengi ile pime rengi arasnda dorudan bir balant yoktur. %
5'ten daha fazla demir bileikleri ihtiva eden topraklar piirilince kiremit rengi
almaktadr.
Tula ve kiremit topraklarnda 3 mm'den byk tane boyuna sahip malzeme
% l'den, 0.2 mm'den byk tane boyuna sahip malzeme de % 8'den daha
az olmaldr. Bu artlara uymuyorsa tme ve eleme ilemlerinden
geirilmelidir. Plastisite suyu % 25-35 arasnda olan topraklar iyi kaliteli
olarak kabul edilmektedir.
Ayrca suda eriyen bileiklerin miktar dk olmaldr.
 62. TULA VE KREMT TOPRAKLARI

Tula ve kiremit topraklarnn birim fiyat ok dk olduundan en nemli

girdisini nakliye oluturmaktadr. Bunun iin yataklarn tketim merkezlerine
yakn olmas byk nem tamaktadr. Yataklarn rt tabakalarnn 1 - 2
m'den az olmas, tme, eleme veya ykama ilemine gerek kalmadan
kullanlabilir olmas, en az birka milyon ton rezerve sahip olmas iletme
imknlarn artrmaktadr.
Tula ve kiremit topraklarnn ithalat ve ihracat yok denecek kadar azdr.
Trkiye'de byk yerleim birimlerine yakn ve ok byk rezervli pekok
tula ve kiremit topra bulunmaktadr. 1970 yl retiminin 11 milyon ton,
1985 yl retiminin 50 milyon ton ve 1993 yl retiminin 100 milyon ton
olarak gerekletii tahmin edilmektedir. 3 00'den fazla kiremit, 5 00'den
fazla tula reten fabrika says gn getike artmaktadr.
retim miktarn, rnlere harcanan malzeme miktaryla belirlemeye alan
nem (1996) 1 delikli tula veya 1 marsilya kiremiti iin 3 kg toprak
gerektiini, % 10 ate zayiat da dikkate alndnda bu rnlerden 300 adet
elde etmek iin 1 ton kil kullanldn varsaymaktadr. Yetersiz verilere
ramen Trkiye'deki yllk tula+kiremit saysn 10 milyar adet olarak
belirleyen nem (1996), bunlarn retimi iin 33 milyon ton toprak
gerektiini ileri srmektedir.
 63 - TFLER

Volkanizma srasnda volkan bacalarndan kan deiik boyuttaki tanelerin

bacalarn etrafnda (100 km'ye kadar) birikip talamasyla oluan kayalara
tf, tanelerin su ortamnda kelmesi ve talamasyla meydana gelen
kayalara tft denir.
Tflerin daha sonraki anma tanma faaliyetleri ile sedimanter ortamlara
tanmas ve kelmesi ile oluan kayalar da epiklastik tfler olarak
adlandrlr.
Piyasada ise sert, homojen yapl, ilenebilir, sert ve dayankl olan bu
kayalara dekoratif tf ad verilmektedir.
Tflerin bileimi derindeki kaynak magmann bileimine ok yakndr.
Mesel granitik magmalardan riyolitik tfler, bazaltik magmalardan ise bazik
bileimli tfler trer. Hzl soumadan dolay cams dokuludurlar.
Tfler daha ok Paleosen'den daha gen kayalardr. Daha yal olanlar
metamorfizma veya dier bozucu etkenlerle ticari anlamda tf zelliklerini
kaybetmilerdir.
 Trkiye tf bakmndan ok zengindir. Kars'dan Edremit Krfezi'ne kadar 1500 km'lik
uzunluktaki alan iinde geni yaylml gen volkantler ve bunlarn tfleri
yzeylemektedir. Piyasada nemli yer tutmu olan tfler arasnda Kean yeili
(Kean - Tekirda), anakkale bal sars (an - anakkale), Biga yeili (Biga -
anakkale), Mudurnu yeili (Karababas - Mudurnu - Bolu), Gynk krmzs (Kstek
- Gynk - Bolu), Bolu yeili (Saclar - Bolu), Kandra ta (erili -Kandra - zmit),
Antalya beyaz (Korkuteli - Antalya), Manavgat beji (Manavgat -Antalya), Kayseri
sars ve grisi (Kayseri), Bulancak sars ve gl kurusu (Bulancak - Giresun), Eskiehir
pembesi (Kirazl - Eskiehir), Sille ta (Sille - Konya), Nevehir ta (Nevehir)
saylabilir.
Trkiye'de tflerden yaplan dekoratif talarn kullanm srekli ve hzla artmaktadr.
Bahe duvarlar, mineler, mine bacalar, garajlar, park ve kaldrm sslemeleri,
mezarlk duvarlar byk lde tflerden yaplrken son zamanlarda tflerin yksek
ses ve s yaltmndan dolay dorudan duvar yapm ve kaplamalarnda da
faydalanlmaya balanmtr. zellikle lks konutlarn, villalarn yapmnda byk
miktarlarda tf tketilmektedir Tflerin iletmecilii deiik sistemle yaplmaktadr:
1 - Ocaktan yaklak 100 x 50 x 50 cm ebatnda karlan bloklar ta atlyelerine
gtrlerek ilenmekte, bunlardan minare, cami, mine, bahe duvar gibi alanlarda
tketilen ilenmi talar elde edilmektedir.
2 - Ocaktan 2 x 1.5 x 1.5 m boyutlarna yakn bloklar kartlarak mermer
atlyelerinde 3 cm kalnlkta plakalar halinde kesilmektedir. Bu plakalar daha ok d
cephe kaplamalarnda tketilmektedir.
3 - Ocaklarda oluturulan 100 m uzunlukta ve 100 m genilikteki alanlara kurulan
raylarn zerinde hareket eden kesme makinalan yerinde 70 x 30 x 30 cm
boyutlarnda bloklar karmaktadr. Bunlar dorudan dekoratif duvar yapmnda tula
olarak kullanlmakta ve d cephe svas, boyas gerektirmediinden ve yksek
yaltmlarndan dolay daha ekonomik olmaktadr.
 64 - URANYUM VE TORYUM
Uranyum, toryum gibi dengesiz elementlerin ekirdeklerinden ntron, proton
gibi paracklarn veya elektromanyetik dalgalar, s gibi eitli enerjilerin
yaylmasna "radyoaktivite", bu tip elementlere "radyoaktif element" ve bu
elementlerden meydana gelen cevherlere "radyoaktif hammadde"
denilmektedir.'Ar ve i enerjileri yksek olan radyoaktif elementler
radyoaktif paralanma sonucunda kendilerinin yeni izotoplarna veya daha
kararl elementlere dnrler.
Radyoaktif paralanma srasnda aa kan nlar; pozitif ykl olan alfa,
hem pozitif hem negatif ykl olan beta ve yksz olan gama nlar olmak
zere e ayrlrlar. Bu nlar gzle grlmezler, karanlkta parlamazlar ve
manyetik deildirler. Alfa parac : ki proton ve iki ntrondan oluan 2He4
atomudur. Hz 15-20 km/sn'dir. Giriim kabiliyeti fazla olmasna ramen
birka tabaka kattan, 20 mikron kalnlnda kurundan veya 15 cm
kalnlndaki hava tabakasndan geemez. Uranyum, bir alfa parac
kaybederek toryuma dnr. Bu radyoaktif paralanma ile uranyumun
yanlanma sresi 4.51 milyar yldr. 92U238 <==> 90Th234 + 2 p + 2 n
Beta parac : Bir ntronun protona dnmesi srasnda aa kan
elektrona denir. Bu elektron, normal elektronlara gre daha fazla enerjiye
sahiptir ve giriim zellii vardr. Beta paracnn hz k hzna yakndr.
1.2 mm kurun levhasndan veya birka metre kalnlndaki hava
tabakasndan geemez. Art ykl olanlanna pozitron, eksi ykl olanlarna
negatron denir. Toryum, bir beta parac kaybederek protaktinyuma
dnr. Yarlanma sresi 24.6 gndr.
 64 - URANYUM VE TORYUM

Gama nlar : Radyoaktif paralanma srasnda alfa ve beta paracklarnn

yaylmas ile ekirdekteki ntron ve protonlarn yerleme dzeni bozulur. Ntron ve
protonlarn yeniden yerlemesi srasnda aa kan enerji gama nlarn oluturur.
Gama nlar 10-10 - 10-14 m dalga boyuna sahiptir. 7.5 cm kurun, 30 cm toprak,
75 cm su veya 150 cm kalnlndaki hava tabakasndan geemez. Radyoaktif
hammaddelerin aranmasnda gama nlarn len aletler kullanlr.
Denge Durumu : Doada radyoaktif paralanma serisi vardr. Bunlar, uranyumun
238 izotopundan balayan ve kurunun 206 izotopunda son bulan radyum serisi,
uranyumun 235 izotopundan balayan ve kurunun 207 izotopunda son bulan
aktinyum serisi ile toryumun 235 izotopunda balayan ve kurunun 208 izotopunda
son bulan toryum serileridir. Btn serilerde son rn radyoaktif zellii olmayan
kurundur.
En yaygn olan birinci seride uranyum kuruna dnnceye kadar toryum,
protaktinyum, radyum ve bizmut safhalarndan geer. Radyoaktif paralanma
srasnda, zamanla yle bir denge durumu oluur ki paralanma devam etse de ara
rnlerin miktar sabit kalr (ekil 39). Yeni oluan uranyumdan treyen ara rnlerin
bu denge durumuna ulama sresi 1 milyon yldr (nenli, 1987).
 64.1 - URANYUM VE TORYUMUN YERKABUUNU AK
DAILIMI

Yerkabuunun ortalama uranyum miktar 4 ppm, toryum miktar 1.8 ppm kadardr.
Uranyum ve toryumun hemen tamam yerkabuunun yzeyden itibaren ilk 10 km'lik
ksmnda toplanmtr.
Daha derine doru her iki elementin de oranlan hzla azalr ve 20 km'den daha
derinde 0.1 ppm'in altna der (ekil 40). Bu durum, U, Th, K, Rb gibi iyon yarap
byk olan elementlerin yukar doru g etmeleri ile aklanmaktadr. Yerkabuunun
ilk soumas srasnda Sial bileimindeki st mantoda bulunan radyoaktif elementler
atom yaraplarnn byk olmas sebebiyle ilkel kabua g etmilerdir. Bundan
dolay, bugne kadar meydana gelen deiimlere ramen U ve Th'un dalm
Prekambriyen kalkanlarna bamllk gstermektedir.
Paleozoyik'ten nce yerkabuundaki uranyumun tamam Sial'e toplandndan
Fanerozoyik'te Sial'e uranyum eklenmesi yok denecek kadar azdr. Bundan dolay
byk uranyum ve toryum yataklarnn hemen tamam Prekambriyen yal kalkanlarn
yaknlarndaki uranyum provenslerinin iinde bulunmaktadr.
Uranyum konsantrasyonunun deiik kaya tiplerindeki fark ok belirgindir.
Kayalarn silis oranlan ile doru orantl bir deime gsterir Uranyumun g etme
zelliinden dolay magmann ilk kristallemesi srasnda katlamaz. Bu sebeple,
granitik batolitlerin kenar ksmlarna doru uranyum tenr ksmen artar. Pegmatitik
evrede ise uranyum daha fazla younlar. Uranyum granit ve pegmatitlerin ana
minerallerinden ok, zirkon, sfen, monazit, apatit gibi tali minerallerde veya kristallerin
atlak ve boluklarnda konsantre olur.
 64.2 - RADYOAKTF MNERALLER

Bnyesinde uranyum veya toryum gibi radyoaktif elementlerden

birini veya birkam deiik oranlarda bulunduran minerallere
radyoaktif mineral denilmektedir. Bu mineraller, oluumlarna gre
birincil ve ikincil olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Birincil radyoaktif
mineraller hipojen kkenli ve siyah renklidirler. Birincil uranyum
mineralleri basit oksitler ve karmak oksitler eklinde, toryum
mineralleri ise basit veya karmak oksitler, basit veya karmak
silikatlar ve basit fosfatlar eklinde bulunur (Tablo 89).
 64.2 - RADYOAKTF MNERALLER

Radyoaktif ierikli kayalar KONSANTRASYON

ok silisli magmatik kayalar 4

Granitik kayalar 2.8-4.0

Mezokratlar 1.4-3.0

Ksmen silisli magmatik kayalar 2

Az silisli magmatik kayalar 1

Bazik magmatik kayalar 1

Ultrabazik kayalar 0.03

Sedimanter kayalar 2
 64.2 - RADYOAKTF MNERALLER

kincil mineraller, birincil radyoaktif minerallerin yzey veya yzeye

yakn kesimlerde alterasyonlar ile ortaya karlar. Bunlar daha ok
hidrate oksit, fosfat, arsenat, vanadat, slfat, karbonat ve silikat
bileimindedirler (Nakoman, 1979).
 64.3 - URANYUM VE TORYUM YATAKLARININ
OLUUMU

Uranyum yataklan oluumlarna gre ana grupta toplanabilir. Toryum yataklar da

hemen hemen ayn ortamlarda ortaya kar. Hem uranyum, hem toryum iin
iletilebilir yataklar bulunabilecei gibi sadece toryum iin iletilebilir uranyumlu
toryum yataklarnn bulunmas da mmkndr (Nakoman, 1979).
a - Magmatik Yataklar
i - Pegmatitik tip uranyum yataklan - Karbonatitlerle ilikili uranyum yataklar iii -
Pirometazomatik tip uranyum yataklan iv - Hidrotermal uranyum yataklan
b - Sedimanter Yataklar
i - Kumtalanna bal uranyum yataklan
ii - Kuvars akll konglomeralara bal uranyum yataklar
iii - Plaser tipi uranyum yataklar
iv - Uranyumlu fosfatlar
v - Uranyumlu kmrler
vi - Karst sedimanlarna bal uranyum yataklan
vii - Uranyumlu hidrokarbonlar
 64.3 - URANYUM VE TORYUM YATAKLARININ
OLUUMU

HNERAL Bileim Bulnuu

Peblend TJraninit) Volkanik kkenli baz yataklarda, silise zengin ferro-magnezyen ve
uo2 . hiperfelsik kayalarn kontaktnda veya organik maddelerce zengin az
metamorfik sedimanlarda
Toriyanit (Th,U)O2 Saf olmayan metazomatik mermerlerde, plaserlerde
Seriyanit (Ce,Th)O2 Silisli sokulum kayalaryla karbonatlann kontaktnda
Betaft (U,Ca)(Nb,Ta,Ti)3O9.nH2O zellikle pegmatitlerde, bazen ana mineral olarak
Torit ThSi4 Granitik pegmatitlerde, normal pegmatitlerde ve karbonatitlerde
Torogummit (Th,U)(SO4).x(OH)4x Pegmatitlerde
\'olsendorfit (Pb,Ca)UO5.2H2O Fluoritlerin iinde, peblend yumrularnn zerinde veya kk yumrular
halinde
Meta-Uranosirsit Ba(UO2)2(PO4)2. 2H2O Peblend yataklarnn oksitlenme zonlarnda
Otunit Ca(UO2)2(PO4)2. 12H2O Uranyumlu fosfatik pegmatitlerde, peblend yataklarnda ve oksitlenmi
sedimanter uranyum yataklarnda
Kasolit Pb(UO2)(SiO3) (OH)2 Peblend damarlarnn oksitlenmi zonlarnda
3rannerit (U,Ca,Fe,Th,Y) (T,Fe)2O6 Altnl plaserler, molibden yataklar, pegmatitlerde, hidrotermal damarlar,
yeil istler veya gnayslarda
Davidit (Fe,U,Ca,Zr,Th)6 (T,Fe,V,Cr)5(O,OH)36 Gnays, kuvarsit, amfibolit, grovak, hornfels, kalkosilikatl kayalarda
salml olarak veya granitik kayalar ve yaknlarndaki plaserlerde
 64.3 - URANYUM VE TORYUM YATAKLARININ
OLUUMU

c - Metamorfik Yataklar
- Uranyumlu istler
- Metamorfizmayla zenginlemi uranyumlu silis damarlar
Bu yatak tiplerinden sadece sedimanter yataklarla hidrotermal
uranyum yataklar :>:onomik olarak iletilebilir zelliklere sahiptirler.
Dier tip uranyum yataklar potansiyel rezerv olarak hesaplanmakta
ve teknolojinin gelimesiyle iletilebilir zellik kazanacaklar tahmin
edilmektedir.
 64.3.1 - HDROTERMAL URANYUM YATAKLARI

Hidrotermal uranyum yataklar, damarlarda bulunan yaygn

mineraller veya uranyuma elik eden dier radyoaktif minerallere
gre isimlendirilerek 8 alt gruba ayrlr.
 64.3.1.1 - Davidit Yataklar

Oluumu 300 - 400 C scaklkl zeltilerle ilikilidir. Davidit

A6B15(O,OH)36 genel forml ile ifade edilen radyoaktif bir
mineraldir. Formlde A'nn yerine Ca, Zr, U, Th ve Fe; B'nin yerine
Ti, Fe, V ve Cr geebilir. Davidit tipi uranyum yataklarnn rnekleri
Avustralya ve Mozambik'te bulunmaktadr.
 64.3.1.2 - Brannerit Yataklar

Oluum scakl 300 C'n zerindedir. Brannerit Ti5Oi6 bileimli bir

titan minerali olup, nemli miktarlarda U ierebilir. Bu tip yataklar
Fransa, Amerika Birleik Devletleri ve Avustralya'da bulunmaktadr.
Ayrca, Aydn'n Demirtepe yresindeki istlerin iinde ve gnayslarn
atlaklarnda grlen brannerit ve uraninit ymlar, metamorfik
kkenli olmalarna ramen bu yatak grubuna dahil edilebilir.
 64.3.1.3 - Molibdenit-Uraninit Yataklar

Yksek scaklkl hidrotermal zeltiler tarafndan oluturulan

molibdenitli kuvars damarlarnda uraninit de konsantre olarak
rakyoaktif hammadde yata meydana getirebilmektedir. Bunun tipik
rnekleri Kanada ve Brezilya'da bulunmaktadr
 64.3.1.4 - Bakr-Uraninit Yataklar

Yksek scaklkl hidrotermal damarlarda kalkopirit, bornit ve kbanit

gibi bakirli minerallerle beraber konsantre olan uraninit veya urano-
toriyanit minerallerinin oluturduu yataklardr. Tipik rnekler
zbekistan ve ili'de yeralmaktadr.
 64.3.1.5 - Peblend-Pirit Tipi Yataklar

200 - 300 C scaklklarda oluan hidrotermal damarlarda peblende

pirit, kalkopirit, bornit, galenit, arjantit gibi mineraller elik etmektedir.
Fransa, Amerika Birleik Devletleri, Kanada ve Avustralya'da
ekonomik olarak iletilebilecek tenrl yatak rnekleri
bulunmaktadr. Ayrca, Kargcak (Milas - Mula) ve Osmankuyu
(Ksr - Aydn) yrelerinde pebiend-pirit tipi hidrotermal damarlar
yzeylemektedir
 64.3.1.6 - Nikel-Kobalt-Gm Tipi Yataklar

200 - 300 C arasndaki scaklklarda olumu hidrotermal kuvars

damarlarnda greenokit, kobaltit, arjantit gibi slfdlerle beraber
uraninit ve dier birincil uranyum ve toryum mineralleri konsantre
olmaktadr. Amerika Birleik Devletleri, Almanya, Kanada ve
Kongo'da bulunan bu tip yataklann bazlar uzun sre iletilmi,
bazlar se halen iletilmektedir. Sivrihisar (Eskiehir) toryum
yataklar karbonatitlere bal olmalarna ramen mineral parajenezi
ve oluum scakl itibar ile nikel - kobalt -gm tipi yataklara
benzemektedir.
 64.3.1.7 - Silisli Peblend-Slfid Yataklar

200 C scakln altnda oluan hidrotermal kuvars damarlarnda

baz metal slfdlerle birlikte uranyum ve toryum mineralleri iletme
tenrlerine ulaarak bu tip radyoaktif hammadde yataklarn
meydana getirmektedir. Fransa'daki olduka yksek tenrl silisli
peblend damarlar vardr. Ayrca Kolumbiya, Portekiz, Yugoslavya
ve Amerika Birleik Devletleri'nde benzer yataklar iletilmektedir.
 64.3.1.8 - Uranyumlu Fluorit Yataklar

Oluum scaklklar 200 C'n altndadr. Tek bana ekonomik

olmad yerlerde fluoritin yan rn olarak uranyum
alnabilmektedir. Amerika Birleik Devletleri, Kanada ve Almanya'da
tipik rnekleri bulunmaktadr.
 64.3.2 - SEDMANTER URANYUM VE TORYUM
YATAKLARI

Sedimanter radyoaktif hammadde yataklar, esas olarak

detritik sedimanter kayalara bal olarak ortaya kmaktadr.
Ayrca, bir ksm fosfat ve kmr yataklarnda da uranyum
zenginlemelerine rastlanmaktadr.
 64.3.2.1 - Kumtalarna Bal Yataklar

Bilinen dnya uranyum rezervlerinin yarsna yakn kumtalarna bah yataklarda

bulunmaktadr. Uranyumlu kumtalar genellikle karasal kkenlidir ve kapal
havzalarda, eski nehir yataklarnda veya gllerde kelmilerdir. Ayrca s ve kapal
denizlerde oluan kumtalar, delta kelleri ve rzgar kumullarnn iinde de
uranyum zenginlemeleri olabilmektedir.
Kumtalarna bal uranyum yataklarnn evresinde genellikle kaynak kaya
durumundaki asidik intrzyonlar, metamorfk kayalar veya volkanitler
yzeylemektedir. Aynca, daha yal uranyum yataklar veya hidrotermal damarlardan
beslenen uranyum mineralleri de kumtalarnn iinde zenginleebilmektedir.
Uranyumca zengin kumtalar genellikle arkoz zelliindedir ve pirit, H2S ve
kmrlemi bitki artklar bakmndan zengindirler. Bunlar, okside yzey sularnda
eriyik halde bulunan uranyumun indirgenmesini salayan ortam hazrlarlar. Uranyum
cevherlemesi kumtalarna gre sperjen-epijenetik karakterlidir. Yani uranyum
oluumu yzey sular tarafndan ve kumtalarnn oluumundan daha sonraki
evrelerde gerekletirilir.
Kumtalanna bal uranyum cevherlemeleri, uranyumlu ksmlarn kumtalamrr
iindeki geometrilerine gre "roll tipi" ve "penekonkordan tipi" olmak zere k gruba
ayrlrlar (nenli, 1987).
 64.3.2.1 - Kumtalarna Bal Yataklar

Roll Tipi Cevherlemeler

Altnda ve zerinde geirimsiz seviyeler bulunan kumtalan kanal eklinde bir akife:
oluturur. Bu kumtalannn iinde hareket eden uranyumlu yzey sular.
kumtalarnnn bileiminde bulunan feldispat, mika, kaya paras gibi tanelen."
ayrmasn salarlar.
Uranyum zenginlemesi, bu ayrm kumtalan ile aynmam kumtalanrur
arasnda yeralan ve interface ad verilen indirgen yzey boyunca gerekleir. Bl
yzey genellikle silindire benzediinden burada oluan cevherlemeye de roll (silindir)
tipi denir. Silindirin n yzeyinde en kaliteli ve kaln uranyum birikmesi meydana gelir
Bu tip yataklarda +6 deerlikli uranyumun ak renkli mineralleri daha yaygndr.
Kumtalarnn iinde hareket eden yzey sulan ile kumtalarnn bileenleri arasnda
reaksiyonlar meydana gelir. zeltilerin ulaabildii derinliklerde oksitleyici, daha
derinlerde indirgeyici ortam artlar vardr. Bu reaksiyonlarla piritler hematitleir.
feldispatlar kaolinleir, organik maddeler bozuur ve mikalar kloritleir. Bylece rol
tipi cevherlemeler iin karakteristik olan ve renk tonlaryla birbirinden ayrlan zonlar
meydana gelir.
Penekonkordan Tipi Cevherlemeler
Bu tip varaklardaki uranyum cevherlemesi roll tipinde olduu gibi sperjen-
epijenetiktir. Bunlar kumtalarnn tabakalanmasna veya yaylmna uyumluluk
gsterirler. Geni yaylml seviyeler veya mercekler eklinde bulunurlar
 64.3.2.2 - Plaser Tipi Uranyum Yataklar

Gncel plaserlerde ar minerallerle birlikte bir miktar uraninit ile

toryumlu minerallerden zirkon, monazit, ksenotim, brannerit,
samarskit ve ksenitin de zenginlemesi mmkndr. Bu tip yataklar
fazla ekonomik deildir. Amerika Birleik Devletleri, Avustralya,
Kanada, Seylan, Hindistan ve talya'da plaserlere bal uranyum ve
toryum yataklarnn varl bilinmektedir
 64.3.2.3 - Uranyumlu Fosfatlar

Denizel fosfat yataklar her zaman bir miktar uranyum ihtiva eder.
Ca'ca zengin fosfatlarda uranyum daha azdr. Amerika Birleik
Devletleri'nde fosfat yataklarnn iletilmesi srasnda uranyum yan
rn olarak alnmaktadr. Mazda (Mardin) fosfat yataklarnda
ortalama uranyum konsantrasyonu 50 ppm kadardr. Bu tenorun
uranyum iletmesi iin yeterli olduu, ancak gerekli zenginletirme
almalar yaplmad belirtilmektedir (nenli, 1987).
 64.3.2.4 - Uranyumlu Kmrler

Kmrlerde uranyum genellikle organik maddelere bal veya ikincil

olarak absorbe edilmi halde bulunur. Kmrlerin tabaka
yzeylerinde veya atlaklarnda ikincil uranyum mineralleri
zenginleebilir. Kmrler yandktan sonra kllerinde uranyum tenr
ykselir. Kmrlerde uranyum zenginlemesi, yeralt sularnn
dolam alanlarnda indirgen ortam oluturmalarna baldr. Gerek
kmrlerden, gerekse kllerinden uranyum iletmesi bugne kadar
yaplmamtr
64.3.2.5 - Karst Sedimanlarna Bal Uranyum Yataklar

Tacikistan'n Fergana yresinde ve Orta Afrika'da karst

sedimanlarnm iinde, iletilebilir tenrl uranyum zenginlemeleri
vardr. Fergana yatanda ortalama % 1.5 tenrl 5 000 ton rezerv
hesaplanmtr. Karst boluklarna uranyumun hidrotermal
zeltilerle veya uranyumlu kayalar ykayan yzey sularyla
tand sanlmaktadr.
 64.4 - RADYOAKTF HAMMADDELERN ARANMASI
64.4.1 - RADYOAKTVTENN LLMES

Radyoaktivitenin pratikte llmesi esasa dayanr. Bunlardan

fotografk emlsiyon ynteminde radyoaktif nlarn fotoraf filmi
veya plakasn karartma miktar llr. kinci yntem yaprakl
elektroskoplardr. Altndan yaplm ve ak durumdaki ince
levhalarn radyoaktif nlarla kapanmas eklinde lm yapar.
nc yntem olan sintiloskoplarda ise inkoslfr ile kapl bir
plakaya rakyoaktif nlarn dmesi sonucu sintilasyon ad verilen
prltlar oluur. Bu prltlarn alglanmas ile radyoaktivite lm
yaplr
 64.4.2 - URANYUM VE TORYUM ARAMALARDA
KULLANILAN ALETLER

Radyoaktif hammaddelerin aranmasnda kullanlan aletlerin bir

ksm iyonizasyon, bir ksm ise sintilizasyon esasna dayanr.
yonizasyon esasna dayananlar, radyoaktif nlarn iinden
getikleri gazlan iyonlatrmalar ile aa kan iyonlar tutarak ses
veya ibre hareketine dntrrler. Sintilizasyon esas ile alanlar
ise sodyum iyodr ve potasyum iyodrden yaplm plakalarn
zerinde radyoaktif nlarn oluturduu parltlar elektrik akmna
evirerek lm yaparlar. Bu tip aletler toplam radyasyonu
lebildii gibi uranyum, toryum veya potasyumdan gelen nlar
ayr ayr da lebilirler (nenli, 1987). Havadan yaplan radyoaktivite
prospeksiyonlarmda sintilometre, yerden yaplan prospeksiyonlarda
ise sintilometrenin yan sra Gerger-Mller tpleri ve gama n
spektrometreleri de kullanlr
 64.4.3 - RADYASYON BRMLER

Curie (Ci) : Radyoaktif maddelerin gsterdikleri saniyede 3.7 x

1010 cinsinden paralanma aktivitelerine denir.
Becquerel (Bq) : Bir saniyede 1 paralanma gsteren radyoaktif
madde miktarnn aktivitesine denir.
Rntgen (R) : Normal artlarda 1 kg havada 0.000258 coulomb'luk
elektrik yk deerinde iyon oluturan X n veya gama n
miktardr.
Rad : Inlanan maddenin 1 kg'na 0.01 joule elektrik veren
radyasyon miktardr.
Rem : 1 rntgenlik X veya gama n ile ayn biyolojik etkiyi
oluturan radyasyon miktardr.
 64.4.4 - RADYOAKTF HAMMADDELERN ETD

Uranyum ve toryum yataklarnn aranmasnda temel unsur, anomali

sahalarnn belirlenmesidir. Bunun iin ilk yaplacak i uak
prospeksiyonudur. Aratrlan blgenin tamamnn uakla taranmasndan
sonra belirlenen radyasyon anomalileri ara prospeksiyonu ile kontrol edilir.
Sonular yaya olarak yaplan lmlerle dorulanr. Bu suretle saha
daraltlarak gerek bir cevherlemenin varl belirlenir. Bundan sonra
jeokimyasal prospeksiyona geilir. Dere sedimanlannda uranyum, suda
uranyum, suda radon ve toprakta radon yntemleri radyoaktif hammadde
aramalarnda sonu vermektedir.
Jeofizik ve jeokimya anomalilerinin akt alanlarda sondaj ve yarma
almalar yaplr. Eer cevherleme belirlenirse detay sondaj aramalarna
ve rezerv hesaplamalarna geilir. Yeterli rezerv belirlenmesi durumunda
fizibilite almalar balar.
Arama faaliyetleri srasnda eitli leklerde jeolojik harita almlar,
petrografi ve sedimantoloji incelemeleri ile teknolojik almalar
aksatlmadan yrtlr. Radyoaktif hammaddeler iin elverili birimler asidik
sokulum kayalar, volkanitler, metamorfk kayalar veya bunlara bal
plaserler, glsel veya s denizel sedimanlardr. Aramalarda litolojik
ayrmlar, fasiyes etdleri ve paleocorafya haritalar ayrntl olarak
yaplmaldr.
64.5 - URANYUM VE TORYUMUN KULLANIM ALANLARI

Uranyum renkli cam retiminde, saat yapmnda ve gemilerde fosforesans

zelliklerine uygun olarak parlayan yzeylerin elde edilmesinde
kullanlmaktadr. Ziraat ve tp alanlarnda ise radyoaktif zelliklerinden
faydalanlr. Dier nemli bir kullanma alan ise nkleer silahlarn retimidir.
Bunlarn dnda, bata uranyum olmak zere radyoaktif hammaddelerin en
nemli tketim alan reaktrlerdir.
Nkleer reaktrler, maddenin enerjiye dnmesi prensibine gre enerji
reten istasyonlardr. Teorik olarak 1 gr maddenin enerjiye dnmesi ile 20
milyar Kcal s edeerinde 90 milyar erk enerji elde edilir.
Nkleer santrallarn yatrm masraflar, kmr santrallarnn 1.5 kat, fuel-oil
santrallarnn 1.8 kat daha fazladr. Buna karlk yakt bedeli kmre gre
0.7 kat, fuel-oile gre 0.1 kat kadar ucuzdur. Nkleer santrallardan elde
edilen elektrik ise kmrl santrallardan elde edilenin % 65'i, fuel-oilli
santrallardan elde edilenin % 50'si fiyatna mal olmaktadr (nenli, 1987).
Ayrca fosil yakt kaynaklan giderek tkenmektedir
64.5 - URANYUM VE TORYUMUN KULLANIM ALANLARI

Nkleer santrallerden kan atklar ayn kapasitedeki fosil yakt satralinden

kan atk miktarnn arlk olarak 300 000'de biri, hacim olarak 80
milyon'da biri kadardr. Nkleer atklarn tehlikesi kurun, civa veya arsenik
gibi zehirli atklara gre daha azdr. Nkleer santrallerin normal almalar
srasnda evreye yaydklar radyasyon santral civarnda yaayan bir kiinin
doal kaynaklardan almakta olduu radyasyonun 100-200'de biri kadardr
(Kadirolu ve Skmen, 1994). Bu bakmdan nkleer santrallar dierlerine
gre ok avantajldr.
Ancak, nkleer santrallarn yksek teknoloji gerektirmesi, doacak
kazalarda can ve mal kaybnn ok fazla olmas, gerekli tedbirler
alnmamas durumunda radyoaktif kaaklarn yredeki ekolojik dengeyi
bozacak kadar evre kirlilii yapmas nemli dezavantajlar oluturmaktadr.
Bunlara ramen dnyadaki nkleer santrallerin says hzla artmaktadr.
1960 ylnda 5 lkede nkleer santral varken, 1987 ylnda 27 lkede 366
adet alr halde, 171 adet ina halinde ve 139 adet planlanm halde
olmak zere toplam 676 adet nkleer santral almas bulunmaktadr
64.5 - URANYUM VE TORYUMUN KULLANIM ALANLARI

Uranyumdan enerji elde etmek iin nce uranyum cevherinden UO2 bileimli
uranyum pas elde edilir. Uranyum pasndan yaplan 1 cm ap ve yksekliindeki
seramik yakt lokmalar st ste 3.5 - 4 m uzunluundaki ince bir metal zarf iine
yerletirilir. Bu yakt ubuklar hafif veya ar su ieren dik veya yatk basn
tanklarna koyulur. Belirli geometrik dzende ve belirli miktarlarda bir araya gelen
yakt ntronlarn yardm ile fsyon sonucu enerji retmeye balar. Ortaya kan enerji
yakt ubuklarn, bu yakt ubuklar da hafif veya ar suyu str. Bylece yksek
basn ve scaklkta su buhar elde edilir. Buharn bir trbinde geniletilmesi sonucu
s enerjisi mekanik enerjiye, trbinin evirdii jeneratrle de mekanik enerji elektrik
enerjisine dntrlr Gnmzde hidrojenin izotoplarndan biri olan duteryumdan
yaplan ar su santralleri daha fazla tercih edilmektedir (Kadirolu ve Skmen,
1994).
1986 ylnda retilen toplam elektriin % 18'i nkleer santrallerden karlanmtr. Bu
retim, enerji olarak 400 milyon ton petrole edeerdir. Dnyada, petrol ve su
kaynaklarnn azalmasna bal olarak, zaman iinde nkleer enerjiye ihtiyacn
artaca beklenmekte ve 2000 ylnda toplam enerji iinde nkleer enerjinin paynn %
30'un zerine kaca tahmin edilmektedir.
Trkiye'de Akkuyu (Silifke-Mersin) ve Sinop'ta nkleer santraller kurmak amacyla
1980'li yllarda temel jeolojik etdler yaplmtr. Ancak, u anda bu almalar da,
gerek ekonomik planlamalar sebebiyle, gerekse baraj yapmnn daha geleneksel bir
durumda olmas sebebi ile durdurulmutur
64.6 - DNYA URANYUM VE TORYUM REZERVLER VE
RETM

Dnya uranyum ve toryum rezervleri hakkndaki bilgilerin ok

salkl olduu sylenemez.
eitli sebeplerle baz lkeler rakamlar ok abartrken, baz lkeler
gizleme yoluna gitmektedir.
Eldeki bilgilere gre toplam (grnr + muhtemel + mmkn)
uranyum rezervi 6.2 milyon ton, toplam (iletilebilir + potansiyel)
toryum rezervi 2 milyon ton kadardr. Ayrca Avustralya ve
Kanada'da bulunan yeni uranyum yataklarnn bu rezervleri ok
artraca tahmin edilmektedir (Kadirolu ve Skmen, 1994)
Toryumdan nkleer enerji elde etme teknolojisi henz verimli olarak
gelitirilemediinden, dnya toryum retimi hakknda bilgi yoktur.
Uranyum retimi ise 1980 ylnda en st seviyeye ulam olup, 44
bin ton kadar retim yaplmtr
 64.6 - DNYA URANYUM VE TORYUM
REZERVLER VE RETM
LKE GRNR MUHTEMEL MMKN

Amerika B. D. 407 000 83 000 809 000

Avustralya 336 000 394 000 -

G. Afrika Cum. 315 000 147 000 -

Kanada 185 000 229 000 261 000

Brezilya 165 000 92 000 -

Nijerya 160 000 55 000 -

in 160 000 573 000

Rusya 160 000 234 000 -

Dier lkeler 400 000 805 000 2 000

TOPLAM 2 288 000 2 611000 1 092 000

 64.7 - TRKYE URANYUM VE TORYUM YATAKLARI

Trkiye uranyum sahalar, metamorfk masiflerde ve bu masiflerin

zerindeki gen kellerin iinde yeralmaktadr. Bu blgelerde
belirlenen uranyum yataklar da dnyadaki rneklerine gre olduka
kktr (Nakoman, 1977). Trkiye'nin byk bir blmnn
radyoaktivitesi uakla taranmtr. Trkiye'de, bilinen yataklarda
toplam (grnr+muhtemel) 8 830 ton uranyum rezervi
bulunmaktadr
 64.7.1 - YOZGAT-SORGUN
URANYUM YATAI

Granit ve granodiyoritik sokulum kayalar

ile evrelenmi, s denizel ortamda
kelmi Eosen yal kumtalarnn iinde
yeralr. 2 000 - 2 500 ton uranyum rezervi
hesaplanmtr. Ortalama kalnlk 1.5 m ve
ortalama tenor % 0.1 kadardr (nenli,
1987).
 64.7.1 - YOZGAT-SORGUN URANYUM YATAI

LETLEBLR POTANSYEL lOl'I \M

Hindistan 292 000 300 000 592 000

Norve 166 000 183 000 349 000

Amerika Bir. D. 158 000 298 000 456 000

Kanada 100 000 100 000 200 000 !

Avustralya 44 000 49 000 93 000

G. Afrika Cum. 35 000 39 000 74 000

Brezilya 16 000 18 000 34 000

Dier lkeler 94 000 104 000 198 000

TOPLAM 910 000 1 100 000 2 010 000

 64.7.1 - SALHL-KPRBAI (MANSA) URANYUM
YATAI

Uranyum cevherlemesi Paleozoyik yal metamorfk kayalara ait

bantl gnays ve kuvars-muskovit istlerin evreledii flvyal
kellerde gelimitir. Birbirinden bamsz, kk sektrler halinde
bulunmaktadr. Ortalama tenr % 0.05 olan 3 000 ton rezerv
hesaplanmtr. Ana mineralleri otunit ve metaotunittir (Boray, 1972
ve Ayan, 1973).
 64.7.2 - KOARLI-DEMRTEPE (AYDIN) URANYUM
YATAI

Paleozoyik yal gnays ve mikaistlerin dokanama yakn bir yerdeki

ezik zonda uranyum cevherlemesi gelimitir. Ortalama tenr %
0.09 ve toplam rezervi 1 730 ton'dur. Demir cevherlemesi ile birlikte
bulunduundan zel bir iletme yntemi gerektirmektedir
(Nakoman, 1979).
 64.7.3 - GRE-FAKILI (UAK) URANYUM YATAI

Yrede metamorfk kayalarn zerine gelen ve kil, ilt, kum ve

akllardan oluan flvyal detritik bir taban serisi bulunmaktadr.
Uranyum cevherlemeleri bu serinin tabanndan itibaren 10 - 35 m
kalnlklar arasnda senjenetik olarak gelimitir. Bunun zerine
gelen gl kelleri daha sonra anmlardr. Yzey sular, taban
serisindeki uranyumu zerek metamorfk kayalarla detritiklerin
kontaktna tam ve uranyumu epijenetik olarak yeniden
keltmilerdir. Ortalama tenr % 0.05 ve toplam rezervi 510 ton
kadardr
 64.7.4- SVRHSAR-KIZILCAREN (ESKEHR)
TORYUM YATAI

Yrede, Paleozoyik yal karmak seri, serpantinitler, breik konglomeralar, tonalit ve

trakitler, Neojen glsel sedimanlar ile alvyonlar yzeylemektedir. Toryum
cevherlemeleri faylara yerlemi damarlar eklinde veya damar biimli tektonik
brelerin iinde bulunmaktadr. % 0.02 tenrl 380 bin ton toryum rezervi
hesaplanmtr. Dnyann en byk toryum yataklarndan biridir. Ancak, toryumu
ekonomik olarak nkleer santrallerde kullanlmasn salayacak teknoloji
gelimediinden iletilememektedir (zgen, 1993).
Bunlarn dnda Ereli (Konya), Ulukla (Nide), ebinkarahisar (Giresun),
Karakaya (Eskiehir), Emet (Ktahya), Kargcak (Aydn) ve Kocakovanlk (Aydn)
yrelerinde uranyum oluumlar yeralmaktadr. Yahyal (Kayseri), Hekimhan
(Malatya), Beylikahr (Eskiehir) ve Felahiye (Kayseri) yrelerinde ise toryum
cevherlemeleri belirlenmitir. Ancak, bunlarn rezerv hesaplamalar yaplmamtr
(Nakoman, 1979).
Trkiye, 1955 ylnda Amerika Birleik Devletleri ile nkleer enerji konusunda ortak
alma yapmak ve nkleer enerji santrali kurmak iin anlama yapmtr (nenli,
1987). Ancak, 1998 ylnda bile santral kurma ilemine geilememitir.
 65 - VERMIKULIT

Vermiklit mineralojik olarak montmorilloniti andrr. Monoklinik sistemde kristalleir

ve mkemmel dilinimlidir. Sar, kahve, yeil veya bronz renklidir. Bileim olarak sulu
magnezyum-alminyum silikat gibi grlse de bnyesine dier elementler de yksek
oranlarda girdiinden kesin bir forml verilememektedir. Yap olarak vermiklitler
biyotite benzer.
Mika levhalarnn aralarnda su moleklleri yeralr. 700 - 1100 C'a kadar ani olarak
(4-8 saniye) stld zaman bnye suyunun buharlaarak eperlerini paralamas
sonucu genleir.
Genleme ile hacmini 10-12 kat artrarak solucana benzer veya levhams bir
grnm kazanr. Dier sulu mikalardaki hacim art ise 5 - 7 kat arasndadr.
Vermiklit 1260 C scaklkta sinterleir, 1315 C'ta ergir. Vermiklitin zgl arl
2.3 - 2.7 gr/cm3'arasndadr.
Genlemi vermiklitin zgl arl 0.1 gr/cm3'e kadar der.
Sertlii ise 1.5 - 2.5 arasndadr.
Vermiklit, olivin, piroksen, amfibol ieren ultrabazik kayalarn hidrotermal
alterasyonu ile ortaya kan magnezyumlu mikalarn (biyotit ve flogopit) yine
hidrotermal srelerle bozunmas sonucu zenginleir.
Oluumlar yzeyden yaklak 100 m derinde gerekleir.
 Yataklar fay zonlarnda bulunur ve fay zonu boyunca hareket eden dk scaklkl
hidrotermal zeltilerle ilikilidir. Parajenezinde hemen her zaman biyotit, klorit,
kuvars, feldispat, talk, asbest ve korund bulunur. Vermiklit tenr % 30 - 50
arasnda deiir.
Amerika Birleik Devletleri'nde Carolina ve Georgia'da gang ekilli vermiklit yataklar
iletilmektedir. Bu yataklar peridotit ve piroksenitlerin iindeki ezik zonlarda
yeralmaktadr. Montana (Amerika Birleik Devletleri) vermiklit yata 7 -30 m
geniliinde ve 250 - 300 m boyunda bir mercek eklindedir. Vermiklit tenr %
95'tir. Oluumu, Kretase piroksenitleri ve Prekambriyen istlerinin, muhtemelen
yrede bulunan gen siyenit sokulumlarndan kaynaklanan dk scaklkl
hidrotermal zeltilerin alterasyonuna baldr (Kuzvart, 1984). Rusya'da ise Kisslinski
vermiklit yataklar byk rezervler vermektedir. Rus vermiklitlerinin ham olarak
zgl arl 2.1 gr/cm3'tr. Genletirildiinde hacmi 16-20 kat artmaktadr.
Genletirilmi vermiklitten s ve ses yaltmda kullanlan malzemelerin retilmesinde
faydalanlmaktadr. Elektrik izolatrlerinde de vermiklit kullanlmaktadr. Jipsle
kartrlarak duvar svas veya taban demesi malzemesi olarak deerlendirilir.
Ayrca vermiklit, topran kondsyonunu artrmak iin gbre olarak, filtre malzemesi
eklinde ve makinalarda yalayc olarak kullanlmaktadr.
Ticari vermiklitler ortalama % 39 SiO2, % 22 MgO, % 15 A12O3, % 9 Fe2O3, % 8
K2O, % 5 H2O, % 1 CaO, % 0.3 CrO, % 0.3 Cl, % 0.2 Mn2O4, eser miktarlarda da
fosfor ve kkrt bileimindedir (nem, 1996). Mg'un yerini deiik oranlarda Fe ve Al
alabilir. Ancak, teknolojik zellii bnye suyuna gre deerlendirildiinden bu bileim
deiimi kalitesini dorudan etkilemez.
 1996 ylnda Gney Afrika Cumhuriyeti rnlerinin fiyat 153 - 230 $/ton'a,
Amerika Birleik Devletleri rnlerinin fiyat ise 130 - 200 $/ton'a
ykselmitir (M.T.A., 1996).
Dnya muhtemel vermiklit rezervinin 200 milyon ton'un, iletilebilir
rezervinin ise 50 milyon ton'un zerinde olduu tahmin edilmektedir. Bu
rezervlerin yars Amerika Birleik Devletleri, % 40' Gney Afrika, kalan ise
dier lkelerde bulunmaktadr (Bureau of Mines, 1991).
En nemli vermiklit reticisi lkeler Amerika Birleik Devletleri ve Gney
Afrika Cumhuriyeti, Arjantin, Hindistan, Kenya ve Tanzanya'dr (Kuzvart,
1984). 1980 ylnda dnya retimi 511 bin ton (Kuzvart, 1984), 1989 ylnda
520 bin ton (Krkolu, 1991) ve 1991 ylnda 630 bin ton olarak
gereklemitir. 1991 yl retiminin 221 bin ton'u Amerika Birleik
Devletleri, 240 bin ton'u Gney Afrika Cumhuriyeti, kalan ise dier lkeler
tarafndan yaplmtr (Bureau of Mines, 1991).
Trkiye'de sadece Kuluncak (Darende - Malatya) vermiklit yatanda 6
milyon ton'un zerinde rezerv belirlenmitir. retim yaplmamaktadr.
 66 - VOLASTONT

Volastonit, CaSiO3 bileiminde bir silikat mineralidir. Teorik olarak bileimi % 48.3
CaO ve % 51.7 SiO2'den meydana gelir. Nadiren saf olarak bulunur. Genellikle Mg,
Mn, Fe ve Sr silikatlar ierir ve granat, diyopsit, piroksen, epidot, kalsit, kuvars,
tremolit ve feldispat ile beraber bulunur. Saf volastonit beyaz renklidir.
Bileimindeki dier minerallere bal olarak kahverengi veya gri renkler alabilir. zgl
arl 2.9 gr/cm3, sertlii 4.5, genleme katsays 6.5, ergime noktas 1540 C, nem
miktar % 4 ve suda eriyebilirlii 1 ppm kadardr. ok dk sda sinterleir. Yksek
scakla dayankldr.
Mekanik direnci yksektir. Porozitesi kontrol edilebilir. Volastonitin izolasyon kabiliyeti
de iyidir ve kolayca preslenebilir Volastonitin en nemli ayrc zellii, iki ynde
mkemmel dilinim gsteren ine ekilli kristaller vermesidir. Kristallerin tane boyu
genellikle apnn 7-8 katdr.
modifikasyonu vardr. Yksek scaklk modifikasyonu olan pseudovolastonit
triklinik veya pseudohekzagonal, dk sl para-volastonit monoklinik veya triklinik,
normal volastonit ise triklinik kristaller verir (Uz, 1990). Volastonitin baz kristalleri ksa
dalga ve uzun dalga ultraviyole nlar altnda fluoresans zellik gsterir. Hidroklorik
asitle muamele edildii zaman bileimindeki silikatlardan jel oluturmadan kurtulur.
 66.1 - VOLASTONT YATAKLARININ OLUUMU

Volastonit, kiretalarnn kontakt-metamorfzmas srasnda, normal basn ve 450 C scaklk

artlarnda, aadaki reaksiyonla oluur.
CaCO3 + SiO2 <==> CaSiO3 + CO2
Bu reaksiyondan aa kan CO2 basncnn azalmasyla oluum scakl 420 C'a kadar
debilir.
Volastonit birok kayacn bileimine girebilir. Ancak, volastonit yataklarnn oluumu kkene
baldr. Bunlar kontakt-metazomatoz veya skarn (kontakt-metamorfik veya skarnoid), rejyonal
metamorfik ve karbonatitlerle ilikili yataklanmalardr (Can, 1991).
Skarn tipi volastonit yataklar kama veya damar biimindedir. En fazla % 20-30 orannda
yankaya mineralleri, kalanm volastonitin meydana getirdii bu damarlarda hornfels zonlarnn
bulunmas karakteristiktir. Volastonitler genellikle ince kristallidir. Dnya'nm en byk skarn tipi
volastonit yata Champlan Gl (New York - Amerika Birleik Devletleri) civarnda
bulunmaktadr. Ayrca Kazakistan ve Finlandiya'da 300'den fazla rnei vardr Rejyonal
metamorfizmaya bal volastonit yataklar stratiform yapldr ve genellikle karbonatl kayalarla
ardalanmal olarak bulunurlar. Oluumlar, kireta veya mermerlerle ardalanmal olarak bulunan
veya onlarn bnyesinde yeralan silikatlarn, yksek scaklk ve basn artlar altnda CaO ile
reaksiyona girmeleriyle ilikilidir. Daha iri kristalli olmalar ve yabanc bileenlerce zengin olmalar
en nemli zellikleridir. Kalifornia'daki (Amerika Birleik Devletleri) Maria Dalar'nda Alt
Paleozoyik yal mermerlerle ardalanan ve 150 m'ye varan kalnlkta volastonit seviyeleri ortaya
kmtr (Can, 1991).
Karbonatit ve alkali ultrabazik kayalarn iindeki volastonit yataklarnn jenetik tipi vardr.
Bunlardan birincisi, karbonatitlern oluumunun ilk evresinde, evrelerindeki fenitleme kristalin
kayalarla reaksiyona girmeleri sonucu ortaya kar.
kinci tip yataklar, fenitlemenin son evrelerinde, ultrabazik kayalarn d kontaktnda
(exocontact) CaO orannn ykselmesine bal olarak oluurlar.
nc tipi temsil eden volastonit yataklar ise melihtik kayalarn hidrotermal alterasyonu ile
ilikilidir. Bu yatak tipinin rneklerine Japonya, Hindistan ve Meksika'da rastlanmakta ve
bunlardan bir ksm iletilmektedir
 66.2 - VOLASTONTN KULLANIM ALANLARI

Volastonit, balca seramik, boya, plastik ve cam sanayilerinde, mineral yn

eldesinde, andrc malzeme olarak, kaplamaclkta ve tarm sektrnde
kullanlmaktadr.
Volastonitin ana kullanma alan seramik sanayiidir. Feldispat, kalsit, kuvars, dolomit
ve talk gibi hammaddelerin yerine veya bunlarla beraber volastonit kullanlarak
deiik seramik eitleri imal edilmektedir. Volastonit shhi tesisat ve inilerde
atlamay, krlmay ve mamullerin zerindeki s genlemesini nlemektedir. Ayrca,
nemlilik genlemesini, kuruma ve pime sresini azaltarak enerji tketimini
drmektedir.
Volastonit binalarn kaplama boyalarnda, astar, emisyon boyalan, yal ve sulu
boyalarda dolgu maddesi olarak tketilmektedir. Plastik ve kauuk yapmnda ise yar
dayankl katk maddesi olarak faydalanlmaktadr. Mineral yn denilen izolasyon
maddelerinin eldesinde kullanlan volastonit tlr, macun kvam alncaya kadar
suyla kartrlr ve 1500 C scaklkl frnlarda kavrulur. Elde edilen malzeme
binalarda, asbestli izolasyon maddelerinin yerine kullanlr. Aynca asbestli portland
imentolarda dayankll artrc olarak tketilir (Can, 1991).
Tarm alannda topraklarn asitliliini dengelemek ve verimi artrmak iin kalsitin
yerine volastonit kullanlabilir. Kat sanayiinde ve kaplamaclkta da beyazlatnc ve
parlak yzeylerin eldesi iin volastonit katlr. Krlmaya ve atee dayankl camlarn
retiminde ise kuvars kumu ve kalsitin yerini volastonit alabilmektedir. Ayrca
volastonit, yer ve duvar karolarnda, elektrik izolatrlerinde, refrakter madde
retiminde, yapkanlarda ve sulayclarda geni bir kullanma alan bulmaktadr.
Volastonit, seramik sanayiinde kullanlan akmakta, kuvars kumu, feldispat, kaolinit
ve dier killeri, cam sanayiinde kireta ve kuvars kumunu, anmaya diren
konusunda asbesti ikme eder. Kendisi de sentetik volastonite ikme edilir.
 66.3 - VOLASTONTN LETLMES VE
DEERLENDRLMES

Volastonit retimi genelde ak iletmelerden yaplmaktadr. Skarn tipi

yataklarda kaliteli cevher bulunduran damarlarn alnmas iin kapal iletme
uygulanmaktadr. retilen cevher yerinde ayklanarak ksmen
zenginletirilmekte, krlarak uygun tane boyuna getirilmekte ve manyetik
veya flotasyon yntemleri uygulanarak konsantre volastonit elde
edilmektedir. Kurutma ve ince tme ilemlerinden sonra paketlenerek
piyasaya srlmektedir. Bu ilemlerden geen mamul maddenin % 51 -53
SiO2 ve % 43 - 45 CaO bileimine sahip olmas, yaklak olarak % 0.5
A12O3, % 0.2 Fe2O3 ve % 0.3 orannda MgO bulundurmas istenmektedir.
Volastonit fiyatlar tane boyuna ve kalitesine gre belirlenmektedir. Yllara
gre fiyatlarda nemli bir art gze arpmaktadr. 325 mesh'lik Finlandiya
volastonitinin ngiltere'de teslim fiyat 1984 ylnda 155 $/ton, 1991 ylnda
185 - 250 $/ton, 1994 ylnda ayn rnn depoda teslim fiyat 425 $/ton,
1996 ylnda ise 465 $/ton'dur
 66.4 - DNYA VOLASTONT REZERVLER VE RETM

Dnyann nemli volastonit yataklar Amerika Birleik Devletleri, Rusya,

Finlandiya, Romanya, sve, Meksika, Yugoslavya, Japonya, Avustralya,
Hindistan ve Kanada'da bulunmaktadr. Bu lkelerdeki toplam volastonit
rezervi (grnr + muhtemel + mmkn) 650 milyon ton kadardr.
Dnyann en byk volastonit yata Amerika Birleik Devletleri'nin New
York eyaletindeki Fox Knoll yatadr. Kontakt-metazomatik oluumlu bu
yatakta ortalama volastonit tenr % 60 civarndadr. Cevher saf
volastonitten saf granata kadar deiik oranlardaki volastonit - granat
karmndan meydana gelmitir. 7 milyon ton grnr rezerve sahiptir.
Toplam dnya volastonit retiminin 250 - 300 bin ton kadar olduu tahmin
edilmektedir. retim daha ok talebe paralel olarak seyretmektedir. 1987
ylnda btn dnyada volastonit talebinde bir art olmutur. Bunun esas
sebebi olarak s yaltml duvar panellerinin yaygnlamasdr. Son yllarn
en byk reticisi Amerika Birleik Devletleri'dir
 66.5 - TRKYE VOLASTONT YATAKLARI VE RETM

Trkiye'de Balkesir, anakkale, Bursa ve Akdamadeni'nde (Yozgat) volastonit

oluumlarnn varl bilinmektedir. Kontakt-metamorfizma etkisi ile olumu dzensiz
ktleler halinde bulunduundan volastonit yataklar iin grnr rezerv vermek
ounlukla mmkn olmamaktadr (Can, 1991).
Bursa-Inegl-Mesruriye-Tahtakpr volastonit yata mermerlerle granitlerin
kontaktnda yeralmaktadr. Yatak, gemite bakr iin iletilmitir. Seramik sanayiinde
kullanmaya uygun kalitede olan bu yatakta % 48 SiO2 tenrl 1 milyon ton muhtemel
rezerv hesaplanmtr.
anakkale-Bayrami-Yeiller Ky yatanda volastonite kalsit, diyopsit ve aktinolit
elik etmektedir. Yatan ortalama volastonit tenr % 50 olup, 5 000 ton grnr +
muhtemel rezerv bulundurmaktadr (Can, 1991).
anakkale-Yenice-Kurtlar Ky yata mermerlerle granodiyorit kontaktnda
gelimitir. Volastonit seramik sanayiinde kullanlacak kalitededir. Blgede 3 400 ton
grnr+muhtemel+mmkn rezerv belirlenmitir.
anakkale-an-Etili volastonit yatanda kil oran ok yksektir. Granit - mermer
kontaktnda bulunur. Volastonitin kalitesi dktr
 66.5 - TRKYE VOLASTONT YATAKLARI VE RETM

Balkesir-Kepsut-Sereren vollastonit yata granit-mermer kontaktnda

(ekil 42) ve granitlerin iinde gelimi bir skarn zonunda yeralmaktadr.
evrede 10'dan fazla yatak veya zuhur bulunmakta ve bunlardan bir ksm
iletilmektedir. Volastonit tenr hemen her yerde % 50'nin zerindedir.
Yrede 500 000 ton'un zerinde volastonit rezervi bulunduu sanlmaktadr
(Ark ve Temur, 1996). 1970'li yllarda yrede anakkale Seramik
Fabrikalar tarafndan iletme yaplmtr.
Trkiye'de volastonit retimi sadece anakkale Seramik Fabrikalar
tarafndan yaplmaktadr. irketin yllk retim kapasitesi 10 000 ton'dur.
Ayrca yllk retimleri birka on tonu gemeyen ve zel sektre ait kk
iletmeler de rettikleri cevheri ayn fabrikaya satmaktadr. 1985 ylna
kadar gittike ykselen volastonit retimi 6 000 ton'a yaklamtr. 1986 yl
ve sonrasnda, dnya volastonit retiminde byk art olurken, Trkiye'de
yllk retim 1 000 ton civarna dmtr
 67 - ZEOLIT

Zeolit; alkali ve toprak alkali metallerin sulu alminyum

silikatlarndan meydana gelen bir mineral grubudur.
Sodyum ve kalsiyum bileimli olanlar ok daha yaygndr. SO2 ve
A2O3 tedraederlerinin boyutta sonsuz balantlar ile oluan
temel silikat yapsna sahiptirler.
Bu yapda Na, Ca ve K katyonlarnn yer ald boluklar
feldispatlara gre daha byk olduundan ve tm boluklar
katyonlar dolduramadndan kolaylkla birbirleriyle yer
deitirebilirler
 67 - ZEOLIT

MNERAL BLEM GZENEK (nm)

Analsim Na6/(A1O2)16(SO2)32/.16H2O 0.26
Eriyonit (Ca,Mg,K2,Na2)4.5/(AlO2)9(SiO2)27/.27H2O 0.4x0.5
Ferriyerit (K,Na)2(Ca,Mg)2/Al6Si3o072/. 18H20

abazit Ca2/(A1O2)4 (SiO2)8/.18H2O 0.37x0.42

Klinoptilolit Na6/(A1O2)6 (SiO2)30/.24H2O

Lmontit Ca4Al8Si6O48.16H2O

Mordenit Na8/(A1O2)8 (SO2)40/.24H2O 0.67 x 0.70 - 0.29x0.57

Netrolit Na6/(A1O2)16 (SO2)24/.16H2O 0.26 x 0.39
Fillipsit (KNa)10/(AlO2)0(SO2)22/.20H2O 0.42 x 0.44
Stilbit Ca4/(A1O2)8 (SiO2)28/.28H2 0.41x0.62-0.40x0.72
Tompsonit Na4Ca8/(AlO2)20 (SO2)20/.24H2O 0.26x0.39 i
 67 - ZEOLIT

Kristal yaplarnn iinde su moleklleri bulundurmalar zeolitleri

benzer minerallerden yran en nemli zelliklerinden biridir.
Bolulardaki su molekllerinin bir ucu silisyuma, dier ucu alkalilere bal
olarak yeralrlar.
Zeolit minerallerinin sertlikleri 3.5 - 5.5, zgl arlklar 2.0 - 2.4 gr/crP
arasnda deiir. Kolayca ve kprerek ergirler.
Otuzdan fazla zeolit minerali eidi bilinmektedir. Bunlardan analsim,
klinoptilolit, mordenit, fillipsit, eriyonit, abazit, lmontit ve ferriyenit
ekonomik neme sahiptir.
Son yllarda suni zeolit retimi de hzla artmaktadr. Yapay zeolitlerin
kullanm parafn hidrokarbonlarnn ayrlmas ve kazanlmas, hidrokarbon
reaksiyonlarnda katalizr olarak katlmas, havadaki oksijen d maddelerin
tutularak oksijen orannn ykseltilmesi, radyoaktif atklarda radtoaktif
iyonlarn tutulmas ve kazanlmas, gazlardaki CO2 ve kkrdn tutulmas
gibi alanlarda giderek yaygnlamaktadr.
 67.1 - ZEOLT YATAKLARININ OLUUMU

Zeolit kristallerinin birincil olarak, volkanik kayalardaki gaz boluklarnda olutuu

bilinmektedir. Ekonomik zeolit yataklarnn oluumu ise alt tipe ayrlabilmektedir.
Bunlardan ilk iki tipe giren yataklar, ekonomik adan daha nemlidir.
Tip 1 : Volkanik camlarn yeralt veya yzey sular ile ayrmas sonucu zeolit
yataklarr ortaya kmaktadr. Bunlar, kaln tf seviyelerinin bnyesindeki silis
camlarnn su almas ile oluurlar. Genellikle ok belirgin dey zonlanmalar (amozit
- klinoptilolit - morderit - analsim) gsterirler. Nevada Test Site (Amerika Birleik
Devletleri) yresinde bu yolla olumu 2000 m kalnlnda zeolit yata
bulunmaktadr.
Tip 2 : Tuzlu su gllerinde, sularn gl tabanndaki volkan kllerini ayrtrmas ile
zeolit yataklar olumaktadr. Burada zeolitler, HCO3 ve CO2 iyonlar ieren ve pH'
9'un zerinde olan tuzlu su gllerinde, tflerin diyajenezi srasnda tremektedir. Bu
artlarda camlar ksa srede zeolite dnmektedir. Bu tip zeolit yataklarnn
karakteristik bir rnei olan Tescope Gl'nde (Kaliforniya, A.B.D.) yatay zonlanma
ok belirgindir. Bir tabakada, gln ky tarafnda tf veya killer, orta kesimlerde
zeolitler, gln ortasna doru ise K-feldispatlar zenginlemektedir.
 67.1 - ZEOLT YATAKLARININ OLUUMU

Tip 3 : Hidrotermal srelerle ortaya kan zeolit yataklar oluumlar bakmndan iki
gruba ayrlmaktadr. Maden yataklar ile ilikili zeolit yataklar, zellikle metal
slfdlerce zengin hidrotermal damarlardaki zeolit zengin-lemeleri eklindedirler.
Utah (Amerika Birleik Devletleri) yresindeki Tintic zeolit yataklar bunun tipik bir
rneidir. Cevhersiz, gncel termal zeltilerle ilikili zeolit oluumlar ise tflerin
iinde hareket eden scak sularn yankayalar alterasyonuna balanmaktadr.
Bunlarda dey ynde gelien mordanit-lmantit-vairakit zonlanmas ok belirgindir.
Tip 4 : Metamorfk zeolit yataklar, 4-10 km derine gmlen sedimanlarn yksek
basn altnda bnye sularn kaybetmeleri ile olumaktadrlar. Yeilist (zeolit)
fasiyesinde metamorfzma geirmi yataklarda yukardan aaya doru klinoptilolit +
anasim-lmontit + albit-pumpeliyit + albit zonlanmas ok belirgindir.
Tip 5 : Yzey ayrmas ile ilikili zeolit zenginlemeleri, tuzlu topraklarn iinde
olumaktadr.
Tip 6 : Derin denizlerde, tuzlu sular tarafndan sedimanlarn iindeki rtlerin veya
volkanitlarin ayrtrlmas ile zeolit olumaktadr. Pasifk'de krmz killerin iinde
flpsit zenginlemeleri bulunmaktadr
 67.2 - ZEOLTLERN KULLANIM ALANLARI

Zeolitlerin yaplar kabaca feldispata benzer. Ancak, tetraederlerin arasnda kanal gibi
boluklar bulundurur. Bu boluklar su ve yabanc iyonlar rahatlkla tutabilirler.
Zeolitlerin bu kristal yaplar, karakteristik olarak, iyon deitirme zellii kazandrr.
Zeolit vakumlu bir ortamda 350 C'a kadar stld zaman, yapsn bozmadan boluk
suyunu kaybeder. Boluklar yeniden su veya amonyak, civa buhar, iyod buhar gibi
iyonlarla dolduru-labilir. Boluklar dolduracak malzemenin iyon yarap zeolitin
yapsna uygun olmaldr.
Ticari zeolitlerin boluk genilii 0.4 - 0.8 nm arasndadr. Bundan dolay zeolitler
dolay iyon elekleri olarak kullanlrlar. Dier taraftan zeolitler, boluklarnda bulunan
zeltilerle iyon deitirme zelliine sahiptirler. Bylece zeolit veya zeolit yapsndaki
suni maddeler kullanlarak ime sularnn sertlii giderilebilir. Bu ama iin natrolit
daha uygun bileime sahiptir. Natrolitin iinden su geerken suyun kalsiyumu ile
natrolitin sodyumu yer deitirir. Zeolit abazit bileimi kazanrken suyun Na
konsantrasyonu artar ve sertlii der.
Zamanla zeolit Ca bakmndan doyunca iinden konsantre NaCl zeltisi geirilerek
yeniden nakrolit bileimi kazanmas salanr. Buna benzer iyon deitirme ilemi
gerektiren pek ok alanda zeolitlerden faydalanlr.
Zeolitlerin jenetik ve mineralojik zelliklerinin incelenmesi ve endstride
kullanlmasna Japonlar nclk etmitir. Japonya'da kat endstrisinde kaolinitin
yerine zeolit kullanlmaktadr.
Ayrca, tavuk yemlerinde, kurutma gazlarnda, havadan oksijen ve azot (nitrojen)
eldesinde, ziraatte kirli gazlarn tutulmasnda, endstriyel gbrelerin etkisinin
artrlmasnda, gaz absorpsiyonunda ve petrol rafinerisinde, inaat agregatlarnda ve
yap ta olarak, puzolan imento yapmnda ve dier hafif inaat malzemelerinde de
zeolitten faydalanlmaktadr. Bu alanlarda, ylda 100 bin ton zeolit tketilmektedir.
 67.3 - TRKYE ZEOLT YATAKLARI

Trkiye'de Polatl (Ankara), Bigadi (anakkale), aphane

(Balkesir), Gediz
(Ktahya), Emet (Ktahya) ve Grdes (Manisa) bata olmak zere
pekok yerde
kaliteli zeolit yataklar bulunmakta ve bunlarn rezervlerinin toplam
milyarlarca
ton'u gemektedir (Ataman, 1977). Polatl'da ana mineral analsim ve
klinoptilolit,
dierlerinde analsimdir. Henz dzenli bir zeolit retimine
ait kaytlara
rastlanmamaktadr.
 68 - ZRKON VE BEDDELEYT

Zirkon, Zr2Si4 bileiminde olup, bileiminde zirkonyumun yerini bir miktar Hf, U, Th ve nadir
topraklar alabildiinden radyoaktif bir mineraldir. Tetragonal sistemde, genellikle kk ve zekilli
kristaller verir.
Renksizdir, ancak pek ok renge dnm olarak bulunabilir.
ZrC>2 bileiminde olan beddeleyit ise monoklinik sistemde kristalleir ve uraninit yaps gsterir.
Opak deildir, ancak radyasyonun etkisi ile opaklar. Hemen her zaman bileiminde bir miktar Hf
ve % 2'ya kadar U bulunur. kizlenmeler ok yaygndr. 900 C'a kadar stld zaman renksiz
hale dnr.
Zirkonun en nemli teknolojik zellikleri zgl arl, mekanik etkilere ve anmaya kar
direnci, refrakter kabiliyeti ve dk ntron absorbsiyon kapasitesidir. Beddeleyit de hemen
hemen yakn zelliklere sahiptir ve zirkonla ayn alanlarda kullanlabilir.
Zirkonun endstrideki nemli bir kullanma alan andrma tozlardr. Kuvars kumlarna gre tane
boylanmasnn daha iyi ayarlanabilmesi, yksek refrakter kabiliyeti ve dk yaylma katsays
zelliklerinden dolay meta-lurjide daha fazla tercih edilmektedir. Refrakter endstrisinde 2500 C
scakla dayankl malzemeler, dkm kalplar ile baz zel amal seramikler ve camlar
zirkondan yaplmaktadr. Roketlerde ve turbojetlerde zirkondan yaplm refrakter malzemelerin
kullanm gittike artmaktadr.
Zirkon ve beddeleyit metalrjide metalik zirkonyum, zirkon oksit bileikleri ile zirkon-metal
alamlarnn ana hammaddesidir. Kimya sanayiinde ise asit ve bazlara kar dayankl, su
geirmez ve alevlerden etkilenmeyen malzemelerin yapmnda zirkondan faydalanlr. Ayrca
derilerin tabaklanmasnda, enjeksiyon kalplarnn hazrlanmasnda, kozmetik maddeleri, ila,
panzehir ve bbrek dializi filtrelerinin yapmnda zirkon kullanlr. Zirkon, kk nkleer enerji
nitelerinde atomik yakt olarak tketilmektedir. Bu tip nkleer enerji niteleri denizaltlarda, buz
krclarda ve sava gemilerinde kurulmaktadr.
 68 - ZRKON VE BEDDELEYT
Zirkon ve beddeleyit; granit, granit pegmatit, granodiyorit, nefelin siyenitlerin pegmatitleri ve ojit
siyenitlerin aksesuar mineralleridir. Beddeleyit karbonatitlerde birincil olarak oluur ve nefelin
siyenitlerin hidrotermal alte-rasyonu ile zenginleebilir.
Plaser tipi ekonomik zirkon yataklar tropikal iklimlerde, zirkonlu kayalarm uzun sreli ayrmas
ile ortaya kar. Sahil kumlar zirkon konsantrasyonu iin daha elverilidir. Ancak, denizlerden
uzak blgelerdeki nehir yataklarnda da birikmesi mmkndr. Monazit, ilmenit ve rutille birlikte,
siyah kumlar eklinde birikmi pekok yatak rnei vardr.
Dnyann en nemli zirkon yataklar Avustralya'nn Yeni Gney Wales yresindeki Bollina
kasabasnn yaknnda bulunmaktadr. Yatak, sahil kumlarnn iinde yeralmaktadr. Kumlarn ar
mineral konsantreleri % 44 - 70 orannda zirkon ve % 15 - 30 orannda rutil ve ilmenitten
olumaktadr.
Dnya zirkon rezervlerinin ise 50 milyon ton'u iletilebilir, 60 milyon ton'u potansiyel olmak zere
toplam 110 milyon ton kadar olduu tahmin edilmektedir Yllara gre gittike artan zirkon
retiminin 2000 ylnda 1 milyon ton'u amas beklenmektedir (Bureau of Mines, 1991).
Dnya piyasalarnda, en az % 65 Zr2 tenrl dkm kumu zirkonu yn teslimi olarak 280 - 320
$/ton fiyatyla satlmaktadr (M.T.A., 1992). Seramik yapmna uygun FOB-Amerika Birleik
Devletleri'nde yn teslimi zirkonun fiyat ise 190 - 210 $'dr (M.T.A., 1994).
Trkiye'de bilinen zirkon yataklar ile (stanbul) sahillerindeki kumlarn iinde yeralmaktadr. 15
cm kalnlndaki siyah kumlarda % 10 orannda zirkon taneleri bulunmaktadr. Kumlarn tane
boyu 0.2 mm'nin altndadr. Bu yatak ekonomik iletme iin elverilidir (Kuu, 1991). Ayrca
plaserlerde yan rn olarak kazanlabilecek miktarlarda titan mineralleri ve monazit
bulunmaktadr (nem, 1996). Hpadan Tekirdaa kadar btn Karadeniz sahili boyunca
ve anakkale - Geyikli sahil kumlarnda ekonomik olabilecek zirkon zenginlemelerinin varl
belirlenmitir.
Trkiye'de zirkon retimi yaaplmamaktadr. Tketim ithal yoluyla ve daha ok Hollanda ve
talya'dan karlanmaktadr. 1995 ylnda 19 ton zirkon satn alnmtr (nem, 1996).