SKRIPTA ANALIZA MUZICKIH STILOVA iV GODINAMUZICKI STILOVI- UVOD — 1. DEFINICIA | MNOGOSTRANOST POJMA STILA = STIL natin pisanja ili izrazavanja. - Veliki spektar stilova : 1, Istorijski (nacionalni i individualni stilovi) - po hronologiji i osobenostima stilskih epoha. 2, Zanrovski (2anr=r0d, vrsta; npr u muzici: kamerni, solisti¢ki, koncertantni, operski, oratorijski ...) Pitanje stila u umjetnosti je veoma slozeno, njime se uzimaju u obzir svi elementi date umjetnosti (u muzici: Aarmonija, melodika, forma, orkestracija, moguénosti pojedinih instrumenata...) 3. ISTORUSKI STILOVI = Razvoj umjetnitkog jezika, miSljenja, stedstava i stvaralatkih postupaka, te njihove promjene kroz istoriju. = Prapoteci tovjekovog umjetniékog izrazavanja seZu u davna vremena. Civilizacije iz tog perioda medusobno se veoma razlikuju. Zato se i moraju zasebno posmatrati egipatska, asirska grtka, rimska i druge umjetnosti tog vremena, Muzika, u odnosu na ostale umjetriosti ostavila je najmanije tragova iz tih vremena. Nedovoljno da bi se moglo zakljudivati o nekém stilu iz tog perioda, Tek od ranog stednjeg vijeka (i ta samo donekle) moze se govoriti o pojavi ili osobenostima nekog stila iz tog doba. - Istoimene stilske epohe se esto vremenski ne podudaraju u razlititim umjetnostima (u muzici se te odlike ispoljavaju sa izvjesnim zakaSnjenjem u.odnosu na druge umjetnosti) = Granice izmedu stilskih epoha nisu o8tre, postoje prelazni periodi u kojima se stilovi mijeaju i preklapaju. - Unutar jedne stilske epohe obitno se razlikuju 3 faze: rana, zrela i pozna . ~ £ Unizanju stilskih epoha , rita‘ njihovoh smjenjivanja se ubrzava: svaka naredna epoha traje kaaée od prethodne, Tako se u 20 vijeku vige i ne govori o epohi, nego o praveu ili pokretu (zaéetak stilskog pluralizma). = Svrstavanje nekog umjetnika u odredeni stil rukovodi se onim Sto obiljezava veéi i najzreliji dio_ njegovog stvaralastva. Specifigan je stilski pluralizam 20. vijeka jer je opus tih umjetnika stilski vrlo raznorodan i te&ko ga je jednoznaéno kvalifikovati (stilska dosljednost je sve rjeda). PERIODIZACUA STILOVA U MUZICI (uproséena) -vremenska razgranigenja u razvoju muzike podlezu raspravama i uzimaju se samo priblizno. 1. Srednji vijek — stilsko razdoblje od 4-14 vijeka. (1000 godina) 2, Renesansa - 15 i 16 vijek. (2 vijeka) 3, Barok ~ 17. i prva polovina 18, vijeka. (1 vijek i po) 4, Klasictzam — druga polovina 18. i potetak 19. vijeka (oko 70 godina) 5, Romantizam —naveéi dio 19. vijeka. (priblizno 70 godina) 6. Impresionizam — posljednja decenija 19. i prva decenija 20. vijeka. (oko 20 godina) 7. Ekspresionizam — prve dvije decenije 20. vijeka (preklapanje sa impresionizmom)- (oko 20 god 8, Potetak sillskog pliralizma ~ koji traje sve do danas ukljudujuéi razne neo i post stilove: “neobarok, neoklasicizam, neoromantizam- na nov navin traze oslonac u naéelima proslosti - postmoderna, postavangarda ~ nadovezuju se na prethodne tokove, ali kao reakcija na njib. Ovakva upro&éena periodizacija podlijeze izvjesnoj relativnosti i rastegljivosti granica kao i njihovom preplitanju u okviru istog-prelaznog perioda.2 SREDNG! veck RANOHRISCANSKA CRKVENA MUZIKA ropska muzika srednjeg vijeka- uspon i Sirenje hri8anstva.- Muzika vezana za orkvu i u njenoj shu dnoglasnost i koralni tip napjeva (vokalna muzika uz duhovni tekst i sadZaj) - osnovna su stilska obiljezja tadaSnje (orkvene) muzike Gregorijanski koral — (,,Antifonarij “) zbirka preci8senih crkvenih napjeva; nazvana po papi Grguru l -Jednoglasnost u smislu jedne melodijske linije (monofonije) koja se izvodi kolektivno ili se smjenjuje solista (sve8tenik) sa horom svesetenika ili vjernika. 2 tipa gregorijanskog pjevanja: ~~ akcentus ~ liturgijski revitativ- silabiénog naéina izgovora. - koncentus — Siroko i melizmatiéno raspjevavanje recitativa koji moZe da donosi solista sa tekstom ,aleluja* i odrazava emocionalno ushiéenje, a odgovara mu, kao u nekoj vrsti refrena, horsko izvodenje. Tako se ustanovljava i = responzorijalno pjevanje (responzorium= odgovor) koje ée ostati kao jedan od osnovnih nagina aranziranja duhovne herske muzike. Primjer 1. (gregorijanski koral) Modusi (staroorkvene Ijestvice) - ljestviéna osnova gregorijanskog korala (8 sa plagal. varij) -U istotnom, vizantijskom, kasnije pravoslavnom orkvenom pojanju, modusima odgovaraju nglasovi* Osmoglasnika u kome se ne radi o Ijestvicama nego 0 tipiziranim melogijskim formulamc na kojima se grade napjevi. Upadijiva razlika izmedu ta dva pojanja (/atinskog i vizantijskog) ogleda se u tome Sto se melodija ovog drugog-vizantijskog, éesto solistiéka, prati leZecim tonom tzv. ésonon (brujem) koji izvodi grupa pojaca (hor). Time se obrazuje najjednostavnija zvuéna pratnja (najprimitivniji vid- kao u narodnom pjevanju). Primjer 2 (najpoznatiji duhovni napjev srpske srednjovjekovne bastine) = Tok svih navedenih vrsta napjeva nije menzurisan (nije izdijeljen na taktove) - U izvodenju ranohri8éanskog jednoglasnog pojanja sudjeluju samo mu8ki glasovi Primjer 3. (vizantijski napjev) = I gregorijanski koral i vizantijska muzika sluzili su i nadalje kao inspiracija mnogim kasnijim kompozitirima (npr. Listu , Brukneru), a éesto i kao kantus firmus u mnogim vigeglasnim kompozicijama kasnije srednjovjekovne, pa i renesansne muzike. LASJE LARS ANTIQUA (,stara umjetnost*) - Prvo pravo evropsko vi8eglasje razvija se od 9. vijeka u formama: = Organum (izoiritmigno kretanje u paralelnim 4 ili 5) ~ 9. vijek - - Diskantus (kretanje glasova u suprotnim praveima uz ritmiéku raznolikost) -11.vijek . = Gimel (dvoglasje engleskog porijekla -kretanje u paraleinim tercama) ~ 11. vijek - Foburdon (jaéni bas)- troglasna muzika, paralelno nizanje terci u obliku trozvuka (paral. 6) (Najavljuje buduéi razvoj tradicionalne-terene hgarmonije.) - Prvi veéi procvat vigeglasna muzika dozivljava u Francuskoj, u Parizu, u doba rane gotike. Pri pariskoj katedrali Notr-Dam (Bogorodiéna erkva) osnovana je pjevacka skola -Skola Notr-Dam il Ars antiga. Tu se krajem 12. i podetkom 13. vijeka intenzivno njegovalo viSeglasje. Poznata imen kompozitora prvih oblika viSeglasne muzike su Leoninus i Perotinus, = Urazvoju vigeglasja ars antique stvaraju se novi bogatiji oblici:- konduktus (viSeglasna kompozi na crkveni ili svjetovni tekst na komponovanu melodiju); motetus (istovremeno tazvijanje samostalnih melodija sa raznim tekstovima) i - rondelus (ista melodija prelazi sa jedne grape pjevaéa na drugu). = Veé u ovom periodu, kao podrska glasovima, poginje primjena instrumenata (najprije orgulje il neki duvacki instr.) Njihova uloga je podredene-u udvajanju glasovnih linija ili u izvodenju duzih leZe¢ih tonova, Tu lezi jedan od korijena kasnijeg razvoja samostalne instrumentalne muzike.3 SVJETOVNA MUZIKA SREDNJEG VIJEKA - PJESME I IGRE - Razvija se uporedo sa duhovnom muzikom, ali je u drugom planu. - Odrazava spektar svakodnevnog Zivota naroda; stvaraju je bezimeni i nepismeni amateri- putujuéi sviradi, pjevati i zabavijaéi (Zongle: - Veoma mali broj pisanih tragova o svjetovnoj muzici, saznanja potigu iz kasnijih zapisa o tome - Poezija koja je kori8tena u svjetovnoj stednjovjekovnoj muzici saguvana je u veto} mjeri. Obimna i znatajna zbirka otkrivena je 1803. god. u bavarskom manastiru Benediktbojren i po njemu nazvana Carmina burana (pjesme iz bure)=200 zapisa pjesama iz, 13 v. na staronjem. Jeziku. Potiée od donekle obrazovanih Ijudi-studenata ili bogoslova, u pjesnitkom smislu dobre uobligena, sadrZajno bogata i raznovrsna. Danas se primjenjuju razliéiti aranzmani kao pretpostavke njihovog tadainjeg izgleda. Primjer 1. - Pjesme iz zbirke Carmina burana reece topeace ie aca orgenistrum-#iteni), duvadiki (flautskog tipa) i orgulje uz podrsl udaraljki. Vokalni dvoglas-organumskog sazvudja (paralelne 4 ili 5); metrika dee trodjelna; tempo Zivahan-igraéki karakter; uz mnoge pjesme se vjerovatno igralo; pjesme odi8u Zivotnom radoSéu ~suprotnost sa op8tom atmosferom duhovne muzike tog vremena. Ove pjesme nadahnule su Karla Orfa da izabere 25 tekstova iz Karmine burane i 1937.god. napise stoimenu scensku kantatu. Stvaralaitvo trubadura, truvera (Francuska) i minezengera (Njematka)- druga grana svjet. muzike. ‘Nastaje na feudalnim dvorovima i oko njih , a trubaduri su desto bili plemigi ili vojvode. *rimjer br. 2. ~ --Riéard ,, Lavije srce“ -balada - -- Trubadurska umjetnost — veoma omiljena i rasprostranjena posebno na dvorovima juéne Francuske, autori brojni i poznati Ljubavna lirika — velitanje ,,gospe%, njene ljepote, opisivanje ljubavne patnje; + Pastoralna, satirigna ili politi¢ka tematika- uz koritenje starofrancusk,, italijansk. ili portugal. jez. Pjevanje je bilo uz pratnju instrumenata : lauta, gitar, viel. (Uticaj narodne umjetnosti) Poetski sadréaj trubadurske muzike uticao je na prva uobliéenja muzitke forme u vidu najjecnostavn, oblika siroficne pjesme i pjesme sa refrenom. - Umjetnost truvera —nastala u sjevrenoj Fracuskoj kao vrsta trubadurske muzike. - Umjetnost minezengera — vitedka umjetnost u Njematkoj. Pjevaju preteZno o viteSkoj ljubavi, pjesme su jednoglasne bez instrumentalne pratnje; poezija prozeta simbolikom i mistikom, rijetko se oslanjala na narodnu umjetnost. Siri prodor svjetovne tematike u profesionalno muziéko stvaralaStvo i njen ravnopravniji znagaj, donijeée tek naredna stilska epoha —renesansa. Ate eugeneRENESANSA :¥/poha preporoda [judskog duha (franc. renaissance=ponovno radanje), oslobadanje svijesti i volje 0 dogmatske zatvorenosti crkve, otvaranje prema umjetnosti, filozofiji i svim saznanjima. -Pokret humanizma ~ idejna osnova renesanse (14 v.)-vodeéa liénost Erazmo Roterdamski. Unmjetnost 14 vijeka donosi procvat -literature (poetika Dantea i Petrarke, realizam Bokaca);- slikarstva (posebno freske Dota koje likovima daju Ijudsku neposrednost, a okruzuju ih ijepotom prirod. -muzike (pojava solo glasa bez hora, kao sveopsta tendencija isticanja Covjeka i njegovih emocija) -Okretanje prirodi i obitnom, realnom Zivotu dovodi do o%ivljavanja svjetovnih tema i sadrZaja, a u muzici- sve veéa uloga i prisutnost raznih oblika svjetovne muzike. PRELAZNO DOBA - ARS NOVA ~ O pravom vremenu muzitke renesanse moze se govoriti tek u 15. a o punoj zrelosti u 16. vijeku. -14 vijek ~ kao prelazno doba srednjovjekovne i renesansne epohe u kome se oni dosta prozimaju. -U prvoj polovini 14. vijeka, kada je Filip de Vitri, kompozitor, teoreti¢ar, pjesnik i diplomata, ustanovio pojam ,, nove umjetnosti -Ars nova - ta se umjetnost nije bitnije razlikovala od dotadainje. Razlike su bile pretezno u sazvuéjima i promjeni shvatanja disonance (4 dobija ulogu disonance, 3 i 6 postaju Konsonance, a to utire put buduéoj harmoniji i svjesnom gradenju akorada) Najznaéajniji predstavnici Ars nove bili su: Filip de Vitri i Gijom de Maio (francuska) i Franéesko Landino (Italija). arakteristiono je uvodenje vodidnih tonova Gak uz pojavu prekomjerne sekunde koje su u nizem glasu bile pra¢ene ‘isto kvartom. Neobiéna je bila i varijanta tzv. Landinove kadence, gdje vodica ka finalisu silazi za sekundu prije azrjesenja u njega. (cis-h -d). U ovoj fazi razvoja viseglasja dionice se u vertikall joS uvijek slazu intervalski a ne sarmonski Sto znati da preoviadava linearno mi8ljenje po kojem svaki glas ima vodicu (donju) i za finalis i za kvintu savrSnog sazvudja. _-T pored dominacije duhovne muzike, svjetovna tematika se Siri, Umjesto liturgiojskih-gregorijanskit nelodija, za kantus firmus se sve vige wzimaju slobodno komponovane, popularne, Sak i narodne pjesme Primjer -napjev anonimnog autora (,Naoruzani éovjek")-ievoran ijednoglasan cantus firmus --b) -Gijom Difaj: Kirie iz Mise ,, Naoruzani éovjek"'— ist kantus firmus koriSéen u svim stavovima mist Karkteristike: Cantus firmus se ritmiéki preobrazava i kao takav sluzi kao ,kostur’ oko koga se pletu razlitite linije trugih glasova, uz sve 6e36u primjenu imitaciie. Vet se zapaza blagozvucnili harmonski tok(sa vige tercnih i sekstnit sazvuéja). Na kraju se pjavijuje i durska terca (buduéa pikardijska), da bi zatim ipak pregla u kvintu.) DALJI RAZVOJ VISEGLASJA Stalno usavrSavanje kompozicione tehnike, obilnija i komplikovanija primjena imitacija i kanona i usloZnjavanje viseglasne fakture karakteristike su muzike 15 vijeka. Kompozitori renesanse se sve vise nadmeéu u izmiiljanju sto slozenijih kompozicija. Broj glasova se sovetava do ,,tekordnih* 36 (flamanski majstor Johanes Okegem u djelu Deo gratias). Flamanska Skola ~ (podrutja danasnje Holandije, Belgije i sjeverne Francuske). Predstavnici: Gijom Difaj, Johanes Okegem, Jakob Obreht, Zosken de Pre i iznad svih - Orlando di Laso. Doba ,,visoke renesanse“-(zrela renesansa);- Orlando di Laso (flamanska $kola) i D.P. da Palestrina rimska 8kola) - najveci muziéki stvaraoci 16. vijeka. Protixéenost i uproéavanje viseglasja, svodenje na umjetnitku suStinu, pojednostavijenje fakture uz jaée isticanje vertikalne-harmonske komponente i kroz to - razvijanje harmonskog miSljenja. 2rimjer: ---- Jakob Galus (Evo kako umire pravednik) - nomofonizacija vgeglasnog tkiva. ne D.P. da Palestrina: Kyrie( iz mise pape Marcelli)- wéeglasje prozeto imitacjama I linearmo vodenim glasovnim dionicama, ali uz pojavu sktadnosti i funkcionalnostiéistin akorada, Palestrina je ,,spasio“komponovanu duhoynu muziku od izgona iz crkve pojednostavljujuéi zamrseno ‘ikeglasje flamanskog stila, a vracajuci se jednostaynosti gregorijanskog korala.5, SVJETOVNA HORSKA MUZIKA RENESANSE -Jednostavnost viseglasnog tkiva izrazena je u horskoj svjetovnoj muzici renesanse. -Orlando di Laso ~kao svestran umjetnik ostavio je vi8e od 2000 djela. O. Di Laso: Mantona mia cara (Gospo moja draga)- in plesama iz ovog Zanra- predstavija parodiju na serenadu, a to se ostvaruje proko teksta fi, jezika: tvrd i nezgrapan- neknjiZevni italijanski jezik. Preovladava homofonija, a u upotrebi su i akordske veze V-lV, -Italijanski hromatski madrigal (16 v.)— posebna vrsta svjetovne horske muzike renesanse. -Bogata slobodno primjenjenom hromatikom Sto je uveliko razlikuje od ostale syjetovne, a pogotovo duhovne muzike tog doba. Izdvaja se i po ozbiljnim poetskim tekstovima, te muziékoj sadrZini koja te tekstove upevatljivo izrazava. -Luka Marencio i Karlo Dezualdo da Venoza ~najveéi majstori italijanskog madrigala. Uzimali su lirske Ijubavne tekstove Petrarke, Tasa i drugih renesansnih pjesnika, a najdublje cemocije i osjecanja iz takvih tekstova izraZavali su pomoéu harmonskih sredstava i efekata podvlaéedi tako sve emocionalno znatajne pojedinosti u tim tekstovima. U takva harmonska sredstva moZemo svrstati: akorske veze u hromatskom i prividnom tercnom srodstvu, hrematika u melodijskom kretanju i linearno izrazito osamostaljene dionice. Bila su to smjela i ,moderna* harmonska rjeSenja za to doba a sve sa teZnjom da se teZiste stavi na izrazavanje osjeéanja, na ekspresivna sredstva i snagu muzike. Bili su to (u stvari) prvi. muziéki romanticari. REFORMACWA I PROTESTANTSKI KORAL -Otejepljenje od papskog Rima (1518-1520) i osnivanje njematke ,,evangelistiéke* erkve (poton nazvane luteranska, a onda i protestantska) imalo je veliki uticaj na sve sfere kutumnog Zivot Evrope. Ovu protestantsku reformaciju pogetkom 16. v. zapoteo je Martin Luter kao borbu protiy ‘neograniene papine modi, Luter je insistirao na bogosluzenju na narodnom (njemagkom) jeziku pojednostavljivanju ckvenog pjevanja. Tako je nastao protestantski koral. --Osnovna muzitka obiljeZja protestantskog korala: -mirno kretanje melodije u postepenom hodu ravnomjemom ritmu, -dista homofonija note prema noti"-u vigeglasnoj obradi (Setveroglasn harmonski , strogi* stav). Takvo vieglasje se izvodilo ili horski (crkveni hor uz koji narod pjeva gornj glas) ili na orguljama koje onda Gine vigeglasnu pratnju pjevanoj melodiji. To je dovelo do specifién« obrade korala (bogatiji lincarni razvoj svih dionica u harmonskoj polifoniji uz instrumentalnc ukraSavanje same koralne melodije (figurirani koral). To je otvorilo put za razvoj samostalnit instrumentalnih korainih preludija. Protestantski koral, kao znatajna i trajna baStina evropske muzike svoj vrhunac doseze u obradama J.8. Baha. -- Primjer 2- ~J.S.Bah: Koral (iz Pasije po Mateji) Cista homofonija korainog viseglasja postavila je osnove klasiénoj harmoniji i postala njen obrazac. U koralnim kadencamé uévrSéeni su osnovni funkcionalni odnosimedu akordima (razne vrste kadenci), a koraina praksa je postavila jedan od temelja dursko moiskog tonaliteta. Tako je protestanski koral imeo veliku ulogu u opstoj tendenciji razvoja viseglasja u 16 v. ka njegovo homofonizaciji, te isticanju harmonije i tonaliteta kao bitinih kamponenata kasnije muzike, INSTRUMENTALNA MUZIKA -Primitivni sredajovjekovni pa i renesansni instrumentarij nije prazao moguénosti sa samost. instrum. muziciranje. Uloga instrumenata je dugo bila prateéa (uz horsko viseglasje ili solo gl.). Ponekad su instrumenti pratili i plesove. Tek krajem 16 v. podinje razvoj instrumentalnog stvaralastva koje nije samo puko prenogenje vokalnog stava na instrumente. Najpogodniji instrumenti za povetno ‘samostaljivanje bili su tromboni (limeni ansambli medu prvima), a sredi8te ovakve prakse je bila »venecijanska skola" i najistaknutiji Andrea Gabrijeli i njegov nesak Dovani Gabrijel -U o8troj suprotnosti sa ovakvim zvukom i muzikom ,,fanfarskog tipa* stoji druga razvijena oblast instrumenitaine muzike ovog perioda: muzika za lautu-kao najvazniji Zitani jnsirument cijélog perioda, Dzon Daulend ~ najistaknutiji lautista i kompozitor za lautu, Zbog specifiénog zvuka lauta nije ila pogodna za istovremeno zvuéanje sa horom. -Ovo je bio tek zaéetak razvoja instrumentalne muzike, a njen proevat ée se desti tek u doba barokaBAROK -Periodizacija i opSta obiljezja -rana faza (do 1630. god) - poklapa se sa kasnom renesansom i proizilazi iz nje. Pojava monodije, opere i istaknutija uloga instrumentalne muzike. -avela faza ~ (1630-1680) — puno ostvarenje navedenih pojava iz rane faze -Pozni barok — (1680-1750) - stvaralaStvo Baha i Hendla. -Razvoj muziékog jezika i sredstava: - a) prevlast harmonije i prelazak na dursko-molsku Ijestviénu osnovu te uspostavljanje tonaliteta kao sistema odnosa u njoj. -b) formiranje orkestra kao standardizovanog instrumentalnog ansambla. -Polifonija, kao viadajuci nagin muzitkog mi8ljenja nastavija da Zivi i dalje se razvija. -Generalbas (baso kontinuo)- stalni (trajni) bas ; uvijek prisutna dionica harmonskog instrumenta &embala, laute ili orgulja kao akordska osnova muzitkog toka-éesto samo Sifrovana ~ G.B.- obiljezio je cijelu epohu muzitkog baroka pa se nekad i naziva ,,epoha generalbasa™. POCECI OPERE - MONTEVERDI - Prva opera Dafne —Jakopa Perija — izvedena je 1594. god. Tada se zavr8io i Zivot dvojice velika renesanse - Palestrine i Lasa. Nastala je u krugu tzv. .firentinske Kamerate“ — grupe umjetnika i nauénika koji su Zeljeli da obnove anticku kulturu i starogréku tragediju. Gradili su vokalne dionice kao melodijski reditaiv (melodizovan govor praéen akordskom podrskom basa kontinua) tako je nastala operska monodija. U prvim pokusajima bila je muziéki oskudna i suvopama sve dok joj se nije posvetio majstor Klaudio Monteverdi. Nadovezujuéi se na autore italijanskog hromatskog madrigala on se zalagao za veéu izrazajnost muzike razvijajuci tako ,.uzbudeni stil’ pjevanja. Veé njegova prva opera ,Orféj" to pokazuje u praksi: ~ Primjer 1: Klaudio Monteverdi: opera ,, Orfej"' (II din, reéitativ Orfeja) Poetidna priga o mitskom pjevatu Orfeju i njegovo] Euridki; zanimijiva po neobiénim harmonskim rje8enjima i po Sarolikom ad hock sastavu jo nestandardizovanog orkestra. Instrumenti, uz nastupe glasa, se primjenjuju veoma Stedljivo, kako bi glas Kojim Orfej oplakuje Euridiku do8ao do izraZaja u ,uzbudenom sti svog retitativa. Nastup| hora prateni su cijelim orkestrom. - Druga Monteverdijeva opera ,,Arijadna“ - izgubljena je osim opseZne numere ,Arijadnina tuzbalica koja predstavlja primjer ranobarokne operske monodije, sa povremenom primjenom suuzbudenog stila“. Primjer br 2: K. Monteverdi: Arijadnina tuzbalica a)-operska verzija; bjhorska-madrigalska verzija -mitologka tema o Arjadni, kéeri kritskog kralja Minosa; izraZava njenu patnju i prizivanje smi. Horska-madrigalska verzija je naglaSeno izrazajna kompozicija sa pravilnim muzickim oblikom A-B-A-B-A. ~ K. Monteverdi je jednako znaéajan za rani razvoj opere, kao i za kasne oblike madrigala. Komponoveo je i djela duhovne muzike od kojih se istitu njegova veternja (vespre) Primjer br 3: K. Monteverdi: Vedernje - Audi coelum (slusaj nebo) \Vokeina monodija praéena raznim kombinacijama instrumenata istiée primamu ulogu glasa. Istaknuta uloga " eho-tenora’.7. DALJI RAZVOJ BAROKNE OPERE = Od druge polovine 17 v. barokna opera podinje dobijati obiljezja ,,prenaglaSenosti* svih elemenata, podevli od vizuelnih (dekor, scenografija), dramskih (patetiénost i izvjestatenost dramske radnje i likova), i muzitkih (dominacija pjevatkog virtuoziteta koji je sam sebi svrha). Cak ni GF. Hendl koji je napisao 42 opere nije mogao odoljeti otekivanjima publike da u oper sluSa muziku u kojoj ée se diviti praznom glasovnom virtuozitetu svojih pjevata-Ijubimaca. Ta ,degeneracija" opere u baroku dovela je do ,krize opere“ koja ée se rje8avati na razne nadine tek u epohi Klasicizma. = Primjer br I: GF. Hendl: Ariodante II din; 2 scena- Zivahan karakter muzike nije u skladu sa mraénim tekstom, a ni oblik pravilne ,da capo" arije. Ipak, v posebno nadahnutim trenucima znatajnih operskih stvaralaca nastajala su i w toj epohi djela velike i trajne vrijednosti. - Primjer br 2: Henri Persl: oper Didona i Ene} ; tukbalica Didone Feniéansk kraljica Didona umire od ijubavnog bola i ova tuzbelica je njen oprostaj od zZivota. INSTRUMENTALNA MUZIKA BAROKA ~ Barokna epoha je donijela izrazitu previast instrumentaine muzike, Preduslov je bio usavrSavanje same gradnje instrumenata, prvenstveno gudavkih. Sredi&ta su bila italijan. gradovi Kremona i Bre’a gdje su radili veliki majstori iz porodica Amati, Gvarneri i Stradivari, Takvi instrumenti su kompozitore podsticali da bujno razviju njihovu muzitku upotrebu i u ansamblu i solisti¢ki. Citav niz italijanskih kompozitora tog vremena (Koreli, Vivaldi, Tartini...) koji sw i sami bili dobri violinisti, ~postavili su osnovu muziéke literature za gudatke instrumente. Tada su nastali i prvi standarndi oblici: konéerto groso, solistitki koncert i sonata. - Kon&erto groso — oblik u kome se primjenjuje postupak smjenjivanja i suprostavljanja gudaékog orkestra (konéerto grosa) i 3-8lane grupe solista (najéeSée 2 violine i violonéelo) (Kondertina). = Primjer br 3: Arkandelo Koreli: Konéerto groso g mol Osnovne karaktetistke: terasasta dinamika (smjenjivanje p i f dinamike u Sirokim povrSinama cijelih odsjeka muzickog toka); nizanje stavova u razlicitom tempu, metrict i tonskom rodu ili tonalitetu (rede). Broj stavova joS nije standardizovan, ovdie ih je 6 sa dosta promjena tempa. Tonalna csnova se mijenja prema istoimenom G duru, a jedan od unutraSnjh stavova je u Es duru {paraleta subdominante), Ovaj konGerto groso nosi i podnastov ,nadinjeno za boziénu noé* Sto objaénjava njegov pastoralni karakter. Razvoj instrumentalne muzike znavio je i stvaranje Ciste tj. apsolutne muzike. Nastaju i grade se njeni samostalni oblici, po pravilu ciklini, iz vide stavova. Osim veé pomenutih (Konéerto groso, koncert i sonata) tu su i svite raznih vrsta, dvodjelni ciklusi (tipa preludijuma i fuge i sl.) Tendencija ka isticanju pojedinca u muzici yodila je ka postepenoj previasti koncerta za solo instrument sa orkestrom. Tako je A. Vivaldi ostavio oko 450 koncerata, Tartini 125 samo violinskih itd. I danas izuzetno populama su 4 koncerta koji Gine Vivaldijev ciklus ,godi8nja doba*. = Primjer br 4: Antonio Vivaldi: Cetiri godiinja doba op 8; Proljece Kroz éetiri violinska koncerta (svaki sa po tri stava) muzicki se prikazuju godi8nja doba redom. Svaki koncert je praGen ‘svojevrsnim programom-pjesni¢kom slikom odredenog doba, sroSenom u formi soneta koji daju mnogo povoda za fealistiéno tonsko slikanje. Ovo se na svoj naéin nadovezuje na madrigalizme iz horske literature 16 v. i predstavija eplzodu u razvolu programske ‘muzike. - A Vivaldi je medu najzashuznijima za postavijanje standardnog oblika koncerta u 3 stava (brzi-lagani-brzi) kao i za uspostavljanje uobiéajenog oblika I stava koji je po njemu i nazvan », Vivaldijev koncertni oblik, a sastoji se u smjenjivanju tutti i solo odsjeka. -Sonata — u baroku se razvija u dva vida: - erkvena (sonata da kjeza) —ciklus od 4 stava i - kamerna (sonata da kamera) ~svita baroknih igara sa Sesto vie od 4 stava. Ceste su bile i - trio-sonate (za dvije violine ili Vn + flauta).\Vremenom se i sonata sve vile pie za solo-instr. sa pratnjom, a njegova dionica se razvija sve virtuoznije - Primjer br 5: Puzepe Tartini: Sonata g mol ,,Davolji triler“ Kulminacija virtuoziteta u obiinoj kadenci pred kraj sonate; po obliku pokazuje obrise crkvene sonate, ali se 3. 4, stav preplicu tako da se cjelina shvata kao 3 stava i nagovjestava sonaini ciklus kao kod Klasiéara, - Barokna sonata je ponekad pisana i za jedan gudaki instrument — solo sonata — Bah je ostavio jedinstvene primjere te vrste (po 6 sonata za violinu i violontelo) - Primjer br 6: J. S. Bah: sonata g mol, za solo violinu, Adado i fuga Bah je u ovim svojim djelima iskoristio potencijainu viSeglasnost gudackin instrumenata, upotreborn dvozvuka i akorada pa Gak i svojevrsne palifonije oblikujuéi medu drugim stavovima i cijele obimne fuge. Zbog toga su to veoma virtuozne kompozicije. ORGULJE | CEMBALO - Bitno su obiljezili baroknu epohu. Orgulje su tek u baroku pokazale sav raspon svojih moguénosti i uu mnogim Bahovim djelima dosegle neprevazidene vrhunce. - Primjer br 7: J. S. Bah: Tokata d mol , za orgulje Tokata (ital. Tooosre= dodimut)) je Kompozicija za Instrumente sa dlrkama | karakterise je improvizacioni karakter. Odsjeci raziiite temaiixe, fakture, Karaktera i zvuénosti smjenjuju se bez Cvrste formalne grade, Pri tom se korisit mo¢an zvuk i koloristi&ko bogatsve orgulja. Kao Kontrast takvom prvom odsjeku - sijedi fuga koja je, naprotiv évrsto organizovana, dos|jedno polifona | imitaciona forma, | u njenom Izlaganju koloristicko bogatsvo orgulja je dragocjeno jer daje moguénost da se Iinije glasova rellefno izdiferencirau i da se pojedini odsjacifuge razléto ,oboje'. Pri kraju fuge, radi svojevrsnog zaokruzenja tokate, ddolaze ponovo neki element slobodno imrovizacionog karektera, - J.8.Bah —oznagava vrhunac u orguljskoj muzici i utire glavni put razvoja fuge kao najvaznijeg oblika barokne instrumentalne polifonije. PrenoSenjem oblika renesansnog moteta na instrumente nastajao je rigerkar (instrumentalni motet); potom se teZilo ka tematskom objedinjavanju odsjeka (monotematski rigerkar) &to je u krajnjem ishodu dalo konaéni oblik fuge. Slozena polifona fuga navla je u orguljama idealan medijum tako da su neke od najmonumentalnijih fuga napisane upravo za orgulje. - Cembalo - moguénosti od orgulja. Kroz praksu basa kontinua, preko solisticke primjene ak i kao koncertatni instrument. - Primjer br 8: D. Freskobadi: Toccata prima , za embalo Slobodna forma improvizacionog Karaktera, smjenjuju se odsjaci razliéte sadzine i fekture, improvizacioni Kerekter muzike potenciran kroz velitu slobodu u tempu Kojim se odsjeci avade. Zbog takvog na¢ina i forma cjeline djelule vio neodredena. U zreloj {azi baroka i kompozicije za embalo dobijaju évr8éi oblik i odredeniju tematiku. - — Primjer br 9: G. F. Hendl: koncert G dur, za solo éembalo Minijatumi koncert (bez orkestra) sa saZetim stavovima, ali sa uobigajenim poretkom tempa (brzi-lagani-brzi), sa malom arjjom u sredini i zavrénim stavom sa prizvukom igre. Cvrstritmiski tok i jasna metrigka grada uz dosjedno iskoiScenu tematixu, bitno razlkuju ov muziku od prethodnih improvizacionih oblika. -U pravim koncertima za Sembalo ili orgulje (sa orkestarskom pratnjom) preoviadava Vivaldijev tip prvog ,a Gesto i treceg stava (oblikovenje odnosa soliste i orkestra). Jako je orkestar redovno gudatki, problem zvutne ravnoteze u odnosu sa Eembalom postoji zato se u orkestarskim dijelovima éembalo uglavnom pridruzuje ansamblu (kao élan orkestra). takode imalo veliki znaéaj u epohi baroka, mada mnogo skromnijih tehnitkih - — Primjer br 10: J. S. Bah: Koncet za éembalo i gudace E dur, I stav Bah je prvi na-ove) natin izvikao éembalo iz uloge basa kontinua. Solstike dionica ovdje se tek povremeno istiée kao ‘samostalnaU koncertima za orgulje problem zvutne ravnote2e je obmut zbog moénog zvuka orgulja (instrument kaji je sam sebi dovoljan). Stoga su koncerti za orgulje i orkestar malobrojni, a pisao ih je najvi8e Hendl. I orgulje i Sembalo, zbog svojih konstrukeijskih i zvuénih svojstava, uticale su na formiranje opitih, karakteristiénih obiljeZja barokne muzike a to su: -«terasasta» dinamika (nemoguénost nijansiranja. unutar odsjeka); -velika primjena melodijskih ukrasa i trilera (zbog slabosti i kratkotrajnosti zvuka éembala) i primjena orguljskog predala. BAROKNI ORKESTAR - U ovoj epohi postavijen je temelj organizovanog i osmi8ljenog orkestra. Taj temelj su Ginili gudatki instrumenti, a uz njih éembalo kao baso kontinuo. UteSée duvatkih instrumenata je bilo promjenj|jivo, a za izvodenje na otvorenom prostoru duvatki dio orkestra je prosirivan. - Primjer br 11: G.F.Hendl: Muzika za vatromet, Uvertira VELIKI VOKALNO-INSTRUMENTALNI OBLICI - Uporedo sa razvojem opere, u baroku se nastavlja i stvaralastvo nescenske vokano-instrumentalne muzike. Ono se nadovezuje na renesansne horske kompozicije kojima su pri kraju 16 v. dodavani i instrumenti. Tako se iz «praéenog» madrigala monodijske vrste razvija solo-kantata, sastavijena od recitativa i arija, a iz vokalno-instrumentalnih moteta nastaje horska kantata. Solo kantata je bila syjetovnog sadrzaja, a horska —redovno duhovnog, esto vezana za protestantski koral. Barokne kantate su bile obiéno manjih dimenzija i lirskog karaktera u odnosu na oratorijum éija je sadrZina epsko-dramska, a tematika uglavnom biblijska. Oratorijume odlikuje epska Srina i monumentalan horsko-orkestarski zvuk. U tome je Hendl bio najveci barokni majstor. - Primjer br 12: G.F.Hendl: Oratorijum Mesija- Haleluja-himniéna snaga i zvuéna upecatljivost Oratorijum i barokna opera sliéni su po gradi. Sastavijeni su iz numera {j. dijelova komponovanih za odredeni izvodacki sastav (solo, revitativi, arije, dueti, terceti, kvarteti, horovi, orkestarski stavovi). Oni se u partituri oznatavaju brojevima (numerama). U oratorijumu veéi znataj dobijaju horske numere s tim &to se oratorijum ne izvodi scenski kao opera, nego se radnja pripovjeda (pripovjedaé je historikus ili testo), a pojedine linosti u njoj predstavijene su dionicama solo-glasova. Pasija — po strukturi je sliéna oratorijumu ali sa iskljucivo jednom temom: opisom Hristovog stradanja i smrt na Golgoti, Sastoji se iz reitativa, arija i horskih numera. Primjer br 13: J. S. Bah: Pasija po Mateju, arija Ovo je aria u kojoj se Hist, sa izrazom duboke patnje, obraéa svome ocu da ga postedi dalih muka, Gradlena je kao svojevrstan dvopjev ludskog glasa i jednog melodijskog instrumenta, ovale voline, koji donos! najprje wvod, a potom, kada glas nastupi, vodi svojevrstan dijalog s njim, pratedi ga ili razmjenjujuéi sa njim pojedine fraze. Ovakve are, kao i mnoge instrumentalne, predstavijaju za barok karakteristidan, evolucioni nadin razvijanja melodije -iz jednog podetnog jezgra, nradovezivanjem uvijek novin fraza, na bazi !ineamog stvaralatkog misljenja koje je u to] epohi i preoviadavalo,8. GALANTNI STIL - ROKOKO - -Prva polovina 18 vijeka — uporedo sa stvaralastvom majstora zrelog baroka - Hendlom i Bahom - izdvaja se grana barokne muzike znatajno razlitita od njenog glavnog toka. - Nazyana je ,galantni stil* ili rokoko (franc. kitnjast ukras od Skoljki i kamendiéa). -Razlike izmedu germanskog duha (njematki kultumi krug + skandinavski i englezi) i romanskog duba (francusko-italijanski prostor + Spanski i portugalski) sve vi8e su dolazile do izrazaja. - Romanski duh je bivao vi8e sklon racionalnom, klasiéno skladnom, jednostavnom, slikovitom, vedrom, a germanski duh emocionalnom, slozenom, dubokomislenom, maglovitom (romantiénom). U periodu poznog baroka nasuprot zvucnoj masivnosti, polifonoj slozenosti kao i opseénim razmjerama tada’nje njematke muzike stoje tipiéna ostvarenja francuske j italijanske instrumentalne muzike kao uglavnom nevelike, jednostavne, éesto minijaturne forme, pretezno homofone fakture, elegantne i ritmicki bogate melodike, ali sa obiljem dekorativnih elemenata (sitne muzike ornamentike i sa vrlo izrazenom slikovitom programnoxéu, Ova stilska obiljezja odgovaraju i lako6i i kitnjastoj dekorativnosti u likovnoj i primjenjenoj umjetnosti epohe Luja XIV i Luja XV &iji se stil u tim umjetnostima izjednatuje sa pojmom rokokoa. - Najanatajniji predstavnici rokokoa u Francuskoj bili su klavsenisti (francuski éembalisti). SrediSnja lignost bio je Fransoa Kupren ,,Veliki koji je komponovao vie od 230 klavsenskih minijatura grupisanih u 27 svita, Zajednitka im je teznja ka slikovitoj programnosti. Primjer br. 1 -~- F.Kupren: Francuske folije (Spansko-portugalski plesovi)— ~12 minijatura f. kratkih varijacia na jednu hatmonski karakteristiénu femu. One dine kameval maski, u raznim bofama od kojfh ‘svaka prikazuje po jednu judsku vriinu ii osjecanje. (Zanimijivo kao zamisao, te2nja i ambiclja Kompozitora, a govore o znatajno| raziigitosti od standardne muzike baroka u &ije vrijeme su stvarane. -U nekim minjjaturama kompozitori Koriste efekino muziéko slikanje koriste¢i direktno zvutno podraZavanje prirodnih zvukova, npr. ptiviji glasova i sl. Primjer br. 2 — a) - Luj Klod Daken: Kukavica i b) Z. Filip Ramo : Kokoska -OglaSavanje kukavice opisano je intervaiom male terce nanize-kao osnovni muziéki motiv - i na njemu je izgradjen Gatav mali rondo kuprenovskog tipa (refren se javija 3x, a izmedu su kupieti koji donose minimalan kontrast, - Drugi primer karakteristitnog kokdakanja ugraden je u évrst oblk baroknog dvodjela, pri tom je melodiisko kretanje bogato | prefinjeno ukraSeno ornamentima. Znaéajan savremenik francuskih klavsenista bio je j italijan Domeniko Skarlati. Komponovao je niz opera, oratorija, misa i drugih djela, ali najveéi znaéaj imaju njegovih 585 jednostavaénih sonata za Sembalo (danas se izvode uglavnom na Klaviru). Po stilu svoje muzike razlikuje se od Baha i Hendla (mada je njihov savremenik) i istiée se kao izraziti_ predstavnik rokokoa, Cak se moze reéi da Skarlati predstavija svojevrstan ,, most prema ranoj Klasici. Po njemu je veé nazvan Skarlatijev sonatni oblik, iako predstavlja samo varijantu baroknog dvodjela, po nekim osobenostima (isticanju kontrastne tematike) vodi ka obliku sonatnog stava betkih Klasitara. Primjer br. 3 — a) D. Skarlati: Sonata D dur L 463) sonata C dur L 104 U prvom primjeru a) sonata ima gradu tipiénog baroknog dvodjela, drugi dio potinje temom iz prvog dijela samo u dominantnom tonalitetu. Drugi primjer b) predstavija vet kompletan minijaturni sonatni stav klesiénag tipa, sa ekspozicijom, maim razvojnim dijelom i reprizom. Kao izvrstan tembalista, Skarlati je u svojim sonatama znao da istakne efektan virtuozitet i lupku eleganciju pravog ,,galantnog stila i u jednostavnoj homofonoj fakturi, sa vrlo rijetkim elementima polifonije, a sa dosta dekorativnih pojedinosti, ali ne tako preobilnih kao u muzici francuskih Klavsenista. Neke Skarlatijeve sonate, po stilu, bliske su ranim sonatama Jozefa Hajdna. Pevezuje ih jednostavnost fakture, prevlast dijatonike u melodici i harmoniji, elegantna i duhovita ritmika i artikulacija, tipitna ornamentika te opSta vedrina karaktera. Sve e to biti i tipitna obiljezja muzike naredne epohe ~ klasicizma - narosito u njegovoj rang} fazi.OSJECAINI. STIL Pred kraj 18 vijeka — razvija se ogranak ili varijanrta rokokoa nazvan osjeéajni stil. Razvija se uporedo sa ranom klasikom, a naziy osje¢ajni je dobio s razlogom : emocionalna strana muzike jave je istaknuta uz pomoé odredenih muzitkih sredstava i postupaka. Glavni predstavnik bio je Karl Filip Emanuel Bah, drugi Bahov sin i njegov uéenik. Za to doba ta muzika je predstavljala originainu i neobiénu pojavu, posebno jer je nastajala i stvarana uporedo sa veé zrelom betkom klasikom Hajdna i Mocarta. Prepoznatljiva obiljeZja: 1. Veéa mjera melodijske i narotito harmonske hromatikes 2. Tonaina labilnost kroz obilje modulacija (esto i enharmonskih); 3. Koristenje wwestalih dinamiékih kontrasta i to u krajnostima (p-f; pp-ff) potencirajudi tako dramatiku tonalnih preokreta. Ova tri obiljezja karakteristiéna su sredstva isticanja romanti¢ne osjecajnosti jo8 od hromatskog madrigala 16. v. pa sve do poznog romantizma i ekspresionizma, tako da se osjeéajni stil moze smatrati najavom romanticne epohe 19. vijeka, ali i jednom epizodom u veé spomenutom smijenjiovanju ,,klasiénih* i ,romantiénih* stilova kroz istoriju. Primjer br 1: K.F.E, Bah: Trio G dur, ca flautu, violinu i Klavir; Adagio; Uotavamo veoma iztazajne fraze flaute i vole u svojevrsnom ,rezgovoru' sa Klavirom, pune su emocionalnih ,uzdahat| ‘ogovarajudeg dinamiskog nijansiranja; nihovo smjenjivanje &ni oblik ovog stava fragmentarnim, a njegov karakter bliskim improvizacij. Romantiéni duh ove muzike najavjue vrjeme kojo ée doci tek 30-tak godina kasnije (romantizam). Osjeéajni stil nije sluéajna pojava u ovom periodu. U knjizevnom stvaralastvu rana faca romantica ~ veé je bila otpogela u Njemackoj (vremensko nepodudaranje analognih stilova u raznim umjetnostima) Pokret je nazvan ,, Sturm und Drang''= Bura i prodor). K.P.E.Bah je najveti dio Yivota proveo u Berlinu i Hamburgu, pa je prirodno i dogao pod uticaj takvog pokreta i na svoj natin ga izrazio u muzici. Izvjesni odjeci osjeéajnog stila mogu se zapaziti i u poznom stvaralaStva Mocarta i Hajdna tako da ovi najistaknutiji predstavnici muziétog klasicizma nose u svom stvaralastyu i neke Klice buduéeg romantiénog doba. Sa druge strane, ni muzika K.F.E.Baha nije mnogo drugatija od njihove, mnogi njegovi brzi stavovi imaju jednostavnost, poletnu vedrinu, évrst ritmi¢ki tok i oblik koji karakteri8u sliénu muziku betkih klasiéara. Primjer br 2: K.F.E, Bah: Trio D dur, za flautu, viotu i Klavir; IM stay ———--—-— (Oval zavréni stav nosi sve odlke tipiénih finala Kakve je pisao Hajdn u svojim djelima, Sasvim se ukalapa u viadajuti okvir zrele beéeke haste, bez naznaka pripadajuéem osjeéajnom sti.KLASICIZAM Pojam -klasi¢nog ( sinonim za cijelu tradicionalnu, umjetniéku ,ozbiljnu“muziku) i -Hlasicizma (uze stilsko-istorijsko znaSenje kao epohe izmedu muzitkog baroka i romantizma) Opita (stilska) obiljezia kladnost muziékog oblika; . Uravnotezenost i sadejstvo svih njegovih Sinilaca Teinja stvaralaca ka formalnom i konstrukcionom jedinstvu i savrsenstvu muzitkog djela ; Emocionalna komponenta se ne iskljuéuje, ali je u drugom planu. " preoviadavaju Zanrovi apsolutne instrumentalne muzike, a osnovnovne forme takve muzike su u ovoj epohi konagno uobliéene i standardizovane (oblici pjesme, ronda i sonatni oblik i sonatni ciklus) . Uspostavljanje standarda i formiranje standardnih instrumentalnih ansambala - od simfonijskog, orkestra do raznih kamernih sastava (gudacki kvartet i Klavirski trio) 7. muzika klasicizma postavila je osnovu za dalje muzitko stvaralastvo koje ée negirati njene norme. ‘Rana_klasika (pretklasika) - polovina 18 vijeka- -Nadovezuje se na stil rokokoa. Domeniko Skarlati je bio spona od baroka prema ranoklasitarima (u Italiji). Na njega se nadovezuje Baldasare Galupi (znaéajan italijanski embalista). Njegove sonate (32) su veé videstavaéne i bliske prvim Hajdnovim gdje jo¥ nisu kontrastno izdiferencirane 2 teme “sonatnog stava, nego se umjesto II teme javija samo I tema prenijeta u dominantni tonalitet, -—---Primjer br 1: Baldasare Galupi: Sonata za éembalo br 5-C dur, Istav —~ Faktura je prodiséena i pojednostavjena: izrazito monodijska sa jasnom i pjevnom melodijom uz pratnju raziozenlh akorada u vidu tz» salberfinskog basa’, utisak maksimaine skladnosti i jednostavnosti, Klasiéne istote i vedrine, te se moze uzetl kao previ obrazac stila ranog klasicizma. -U Njematkoj je znatajna djelatnost manhajmske skole (grupa kompozitora koji su radili na dvoru u Manhajmu tokom 18 vijeka). Tu se formirao jedan od najboljih simfonijskih orkestara tog doba. Oni prvi grade simfonije u 4 stava, sa trecim kao menuetom, usavrSavaju sonatni stay istiéuci kontrast TI teme, sasvim se odriéu polifonije kao i basa kontinua, pojednostavljuju fakturu sa tezistem na melodij Orkestar, veé standardizovan kao ,a due“, potinje razvijatu bogatu dinamiku (nasuprot ,terasastoj* u baroku) te nastaje poseban pojam ,manhajmskog kreSenda* kao inioca uzbudljive izrazajnosti. Njeguju konertatne oblike uz visoke virtuozne zahtjeve, pripremajuéi i na tom polju stvaralastvo betkib klasiéara, Primjer br 2 : Karl Stamic: Koncert za flautu G dur- HI stay - Rondo ~~ Uz violinu i violonéelo, flauta je u 18. vijeku bile ngjistaknutji melodiski solo-instrument. Ovo je Jedan od najuspjelijh koncerata iz tog perida, tipiéan ranoklasiéarski stil po jednostavnosti fakture, predglednosti i skiadu, aii i po vedrini karaktera tipiGnog za zavrSna ronda iu kasnijim klasiéarskim koncertima. -Za razvo} kamerne muzike, u ovom prelaznom periodu, znavajan je i Luidi Bokerini, italijan koji je vedi dio Zivota proveo v Spaniji, Kao izvrstan violonéelista, poznat je i po jednom od najljepsih koncerata za violontelo B dur, - Naravno da jasnu granicu izmedu ranoklasidarskog i Kasi¢arskog-beckog perioda, ni vremensku ni atilski, nije moguée povuéiali posljednja éetvrtina 18.vijeka, sa pojavom Hajdna, Mocarta i Betovena, ipak otvara nove puteve zreloj, betkoj muziékoj klasici i vremenu u kojem se ona, kao takva, potpuno ‘afirmiSe. UphwNe aBECKI KLASICARI -Svojim dugim Zivotom Hajdn pokriva i vrijeme rane Klasike i skoro cijeli dalji razvoj tog stila. -Moeart je u stvaralaékom zenitu tokom 70-tih i 80-tih godina 18. vijeka. -Betoven se nadovezuje na Mocarta i potom vodi muzigki klasicizam do najvisih dometa prepliuéi ga sa nadolazeéom epohom romantizma. HAJDN I MOCART ~Dominacija instrumentalne apsolutne muzike i konatno vobligenje sonatnog stava i sonatnog ciklusa -Klavir, kao solo instrument, dobija apsolutnu prednost, a razvijaju se i oblici kamerne muzike: Klavirski duo, trio, gudatki kvartet. -NaveGi broj kompozicija graden je u formi sonatnog ciklusa od 3 stava, a simfonije i kvarteti su imali po 4 stava. ~ Standardizovan je poredak, tempo, oblik i karakter pojedinih stavova u ciklusu: Tempo krajnjih (okvimnih) stavova je brz, dok je u srednjem stavu Jagan. U ciklusu od 4 stava Jagan je veéinom drugi, dok je treti stav Zivahan. = Po obliku I stav je najéeSce sonatni, posljednji je rondo (Sesto sonatni), lagant stav (M1) obiéno ima oblik Sire razvijene pjesme (mada nerijetko biva sonatni ili rondo ili tema s varijacijama), dok je treéi stav (IM) u éetvorostavaénom ciklusu skoro uvijek sloZena trodjelna pjesma. -Po karakteru I stav je nosilac dramatike i sadréajno teziste ciklusa; UI stay se isti¢e lirskom izrazajnoxéu; TM stav najéese ima obiljezje nekog skerca ili plesa (gdje ih je éetiri), a zavréni stay je najée8¢e vedar i poletan (tipiéno za rondo). “Najveéi broj djela koje su napisali Hajdn i Mocart se (manje-vise) uklapa u navedena pravila i norme. To naravno podrazumjeva i moguée izuzetke i manja odstupanja. Primjer br 3: Mocart: Mala noéna muzika, IV stav - Rondo -——--—-——— ‘Sva-detiri stava ove kompozicije su uobliGena sasvim pravilno. | -Allegro- kao sonatni stav sa dvije kontrastne teme; ll - Romanza- Andante: kao rondo, ali u mimom toku sa spokojno raspjevanom melodjom; Il - Menuetto-Allegretto — kao slozena trodjelna pjesma i IV - Rondo-Allegro ~ kao sonatni rondo sa razvojnim dijelom umjesto treée teme (i jednim odstupanjem u tome Sto repriza zapotinje bez | teme tj. neposredno drugom temom u osnovnom tonalitetu). -J.Hajdn je u svom stvarala8tvu progao put od ranoklasicne jednostavnosti do skoro betovenovske zrelosti i snage Sto se moze pratiti narovito u njegovim kvartetima i simfonijama, Njegova muzika je trpila uticaje i ,osjecajnog" stila’, potom Mocarta pa kasnije i mladog Betovena. To se nabolje moze Euti unjegovim posljednjim tzv. ,londonskim* simfonijama (posebno u 104.) Primjer br 4 : J. Hjadn: Simfonija br. 104, D dur, ,Londonska‘- I stay ——~ ‘Sonatni oblik | stava ovdje je dopunjen poduzim trodjelnim taganim uvodom (Adagio) u molskoj varijanti osnovnog tonaititeta. Umjesto kontrastne II tem, Hjadn samo | temu prenosi u dominantni tonalitet, Sto je Gino u mnagim ranijim djetima. Ipak, to ga nije spregavalo da izgradi dramatiéan razvojni dio Koristeci se bogatim motivskim radom, sa puno naboja i gradacija, a u duhu pravog ‘simfonizma. -Mocart je, takode, osim leprsave vedrine, u neki simfonijama i Klavirskim koncertima ostvario djela duboke ozbiljnosti i dramatike. an-oePrimjer br 5: V.A.Mocart: Simfonija br. 40-g mol, IV stav- —-——~ Kiasiéno skladan oblik -pravilan sonatni stav - koji je ispunjen dramatniénim razvojem muziékog toka: s jedne strane o8trim kontrastom Il teme i uzbudiivim razvojnim dijelom baziranim na iskljucivo | temi, sa gustim imitacijama i smjelim modulacijama. Zanimijvo je da Mocert ovgje Il temu u reprizi ne donos’ u istoimenom duru nego je u tonskom rodu pomiruje sa | temom, Sto uzrokuje promjenu njenog karaktera (od durske postaje molska tema). -Betki klasicizam se tokom svog razvoja kreée ne samo ka uslo2njavanju muziéke fakture na razne natine, nego i ka sve vecoj dramatizaciji same muzike. TeziSte se pomjera sa forme ka izrazu tj. sa 4Xlasike ka romantizmu. Veé u Mocartovoj muzici ima nagovjestaja romnantike. Zato je i prirodno da su xompozicije tipa fantazije, u slobodno sastavljanom obliku bile pravo mjesto za razmah stvaralacke snaSte, posebno na polju harmonije. (Primjer: Fantazija c mol KV 475 —netipiéna 2a Mocartov stil i mucicku Masiku uopste, ukazuje na pojavu prozimanyja stilova, éak i ne samo u granicnim periodima).L.V., BETOVEN Primjer 3 osnovne faze u razvoju ovog kompozitora kao muzitkog stvaraoca: 1. Oslonac na prethodnike (do 1801,) ~faza koja pripada betkom Klasicizmu — Primjer br. 1; Betoven-Gudacki kvartet c mol,op 18 br 4, 1 stav Praviina klasiéna forma sonatnog stava 2, Samosvjesna zrelost (do 1815) — skionost ka dramatici , gradjenje burnih razvojnih dijelova, gradacija i upetatljivih vrhunaca. To je vodilo razbijanju Klasiénih formalnih obrazaca. Primjer br. 2: Betoven-Uvertira Koriolan, op 62 Koriolan je bio istaknuti rimski vojskovoda. Ovo je uvertira za imenu dramu tragiéne sadrZine. Sadrzi dvije kkontrastne teme : prva izrazava Koriolanov bijes i nemir, a druga je molbena kojom dvije Zene nastoje da ga umilostive. Na toj osnovi je izgradjen pravilan sonatni oblik. 3. Pogled u buduénost (posljednjih 12 godina Zivota) — te2nje ka romantiénim obiljezjima, standadni klasiéni oblici se potinju naruSavati na razne nasine, mijenjaju se u korist sadrZaja i izraza muzike, upotreba polifonih tehnika, pojava regitativnih epizoda (Oda radosti) Primjer br. 3: Betoven-Sonata As dur, op 110, III stav ‘Zavrini Ill stav ove sonate uobliten je krajnje neobiéno. Sastavijen je iz 3 razlitita elementa. Prvi djeluje kao slobodna improvizacija, zatim slijedi poduZa melodija bolnog izraza i slobodnog toka, a potom Siroko razvijena fuge u As dura, Sve skupa osriavlja utisak slobodnog, rapsodiénog ili fantazijskog oblika. (ABCBA) OPERA U KLASICIZMU 3 teinje : - ka pojednostavijenju muziékog jezika i progi8avanju stila ~ povratak drami; davanje prednosti drami nad muzikom i rijeéi nad melodijom; - nalazenje ravnoteze izmedu dramskog i muziékog elementa Najznaéajniji predstavnici opere u epohi klasicizma: 1. Dovani Batista Pergolezi ; Primjer br. 4: D.B.Pergolezi: Sluzavka gospodarica, arija Serpine Ova opera je prototip italijanske komine opera —opere bufe, Nova svjezina koju je ova opera unijela na opersku scenu naisla je i na odobravanja i na osude, tako se stvorio “mali rat” izmedu “bofonista” i “antibufonista” 2, Kristof Vilibald Gluk - Glukova reforma — reforma koju je sproveo K.V. Gluk kao teénju da se ozbiljna opera “seria” izvede na pravi, perspektivan put daljeg razvoja. Nastala je kao reakcija na dramsku izvjestatenost, isprazan pjevacki virtuozitet i druga pretjerivanja barokne muziéke scene, Reformom se nastojalo da se na opersku scenu vrati uvjerljiva drama, iskrena osjecajnost i muzitki proéi8éena pjevana rijeé sa svojim punim znagenjem. Primjer br. 5: K.V.Gluk: Orfej i Euridika, arija Orfeja iz III éina Ova najpoznatija najljepSa Glukova operska numera dobro ilustruje Klasigni sklad pjevane, ali duboko izraZajne rijeGi i cisto muzitke Ijepote, pa i oblika, w dirljivom dramskom trenutku, Moeart: - u svojim muzitko-scenskim djelima dao je uzome primjere Klasitarskog sklada muzike [jepote i oblika sa dramskim zbivanjem i jasnom pjevanom rjeéju. Bio je izrazito naklonjem italijanskom tipu opera. Primjer br. 6: V.A.Mocart: Figarova enidba, arija grofice iz II éinaL.V. BETOVEN Primjer 3 osnovne faze u razvoju ovog kompozitora kao muzitkog stvaraoca: 1. Oslonac na prethodnike (do 1801,) —faza koja pripada betkom klasicizmu — Primjer br, I: Betoven-Gudacki kvartet c mol,op 18 br 4, I stav Pravilna klasiéna forma sonatnog stava 2, Samosvjesna zrelost (do 1815) — sklonost ka dramatici , gradjenje bumih razvojnih dijelova, gradacija i upeatljivih vrhunaca. To je vodilo razbijanju klasiénih formalnih obrazaca. Primjer br. 2: Betoven-Uvertira Koriolan, op 62 Koriolan je bio istaknuti rimski vojskovoda. Ovo je uvertira za istoimenu dramu tragiéne sadrZine. Sadrzi dvije kontrastne teme ; prva izrazava Koriolanov bijes i nemir, a druga je molbena kojom dvije ene nastoje da ga umilostive. Na toj osnovi je izgradjen pravilan sonatni oblik. 3. Pogled u buduénost (posijednjih 12 godina Zivota) — teZnje ka romantiénim obiljeZjima, standadni Klasigni oblici se potinju naruSavati na razne naéine, mijenjaju se u korist sadrZaja i izraza muzike, upotreba polifonih tehnika, pojava reditativnih epizoda (Oda radosti) Primjer br. 3: Betoven-Sonata As dur, op 110, III stav Zavrini III stay ove sonate uobligen je krajnje neobino. Sastavljen je iz 3 razligita elementa, Prvi djeluje kao slobodna improvizacija, zatim slijedi poduza melodija bolnog izraza i stobodnog toka, 2 potom Siroko razvijena fuga u As duru, Sve skupa osrtavija utisak slobodnog, rapsoditnog ili fantazijskog oblika. (ABCBA) OPERA U KLASICIZMU 3 teinje : - ka pojednostavijenju muzitkog jezika i proci8avanju stila - povratak drami; davanje prednosti drami nad muzikom i rijeéi nad melodijom; = nalazenje ravnoteze izmedu dramskog i muziékog elementa Najznatajniji predstavnici opere u epohi Klasicizma: 1. Dovani Batista Pergolezi ; Primjer br. 4: D.B.Pergolezi: Sluzavka gospodarica, arija Serpine Ova opera je prototip italijanske Komigne opera -opere bufe. Nova svjeZina koju je ova opera u opersku scenu naigla je i na odobravanja i na osude, tako se stvorio “mali rat” izmedu “bofonista” i “antibufonista”. 2. Kristof Vilibald Gluk - Glukova reforma ~ reforma koju je sproveo K.V. Gluk kao teZnju da se ozbiljna opera “seria” izvede na pravi, perspektivan put daljeg razvoja. Nastala je kao reakcija na dramsku izvjestaéenost, isprazan pjevatki virtuozitet i druga pretjerivanja barokne muzitke scene. Reformom se nastojalo da se na opersku scenu vrati uvjerljiva drama, iskrena osjecajnost i muzitki pro¢i8ena pjevana rijeé sa svojim punim znatenjem. Primjer br. 5: K.V.Gluk: Orfej i Euridika, arija Orfeja iz IIT éina (Ova najpoznatija najljepSa Glukova operska numera dobro ilustruje klasiéni sklad pjevane, ali duboko izrazajne Zitke Ijepote, pa i oblika, u dirljivom dramskom trenutku, =u svojim muziéko-scenskim djelima dao je uzorne primjere klasitarskog sklada muziéke [epote i oblika sa dramskim zbivanjem i jasnom pjevanom rjedju. Bio je izrazito naklonjem italijanskom tipu opera. Primjer br. 6: V.A.Mocart: Figarova tenidba, arija grofice tz II cinaEPOHA ROMANTIZMA Osnovna obiljezja romantizma: - Naglagena emocionalnost i isticanje ekspresivne wloge umjetnitkih sredstava. -_ Naglasak na lignom videnju i osjeéanju fj. subjektivnim o a i individualnosti. - Pojava pro¥imanja raznih umjetnitkih grana, njihovih sredstava i jezika i te”ja ka njihovom objedinjavanju i zajednickom dejstvu te prodiranje vanumjetnitkih sadrzaja u djelo. -Programnost muzike - kao tipigno obiljezje romantiénog stila; oslonac na druge umjetnosti (knjizevnost) i teznja da muzika kazuje ,.ne8to viSe", i izvan sebe same. ~ Podsticanje daljeg razvoja izvodatkog virtuoziteta-do nesluéenih granica: -Primjer br. 1: Nikolo Paganini: Kapris br. 17. E dur, za solo violin Litni prikaz zvugnih i tehnigkih moguénosti svog instrumenta kao sopstveno izvodatko umijeée. -Vjestina improvizacije je uticalana slobodnije oblikovanje muzike , tako nastaju emprompti, fantazije, rapsodije kao tipiéni oblici romantizma. ~ Usljed neobitnih inspiracija i asocijacija stare muzitke forme se mijenjaju, breobrazavaju i nastaju nove. To se prije svega dgada sazimanjem sonatnog (simfonijskog) ciklusa u jedinstven tok (jedan stav) ili, suprotno, njegovim progirivanjem na vise stavova (Sto je zapoxeo jo8 Betoven u Pastoralnoj simfoniji ili Berlioz u Fantastiénoj (obje su programske). - Novi muzitki oblici: -simfonijska poema, - uvertira - fantazija, - simfonijska slika i sl. proistekle su iz nastojanja da se uoblide razliéiti vanmuzicki programi (iako se esto oslanjaju na formu sonatnog stava); — Solo pjesma (ylid‘) - kao izraz najblizeg spajanja muzike i poezije - Ciklus minijatura - kao moguénost da se ozvudi Sarolik (pa i kontrastan) niz razligitih muzitkih ideja, a ipak objedinjenih nekom opstom zamislju. Faze romantizma: 1. Rani romantizam — prozima se sa klasicizmom i sa ,poznim* Betovenom (druga decenija 19. v,), Prvi veliki romantitari F. Subert i K. M. Veber su bili mladi savremenici Betovena pa je njihovo stvaralastvo bilo blisko stilu klasicizma. -Primjer br. 2: F. Subert: VILL simfonija, h mol, ,, Nedovrsena" ~ I stav -simfonija u 2 stava, ali klasiéne forme, zra¢i romanti¢nim duhom kroz veoma pjevne teme; sjetne osjecajnosti - Znavajno prozimanje klasicizma i romantike ispoljava se iu stvarala’tvu ,pravih* ranih romantigara (prva polovina 19. v.): F. Mendelson; F. Sopen; R. Suman. Romantitna obiljeZja kod njih se ispoljavaju vise u sadrZaju (inspiracijama) nego u formi koja jo8 zadrZava Klasiéne obrasce. Bila je izrazita i njihova naklonost prema klavirskoj minijaturi, u ciklusima ili srazvifenijim komadima® kao i prema solo pjesmi, takode éesto svrstavanoj u cikluse. 2. Zreli romantizam ( sredina 19. v.) - izrazita prevlast programnosti i time uslovljen preobravaj muzitkih oblika; razvoj i rasko8no kori8enje orkestra i klavira, te poseban razmah pijanisti¢kog virtouziteta. — Johanes Brams — pripadnik slijedeée generacije. Majstor solo pjesme sa izrazenim psiholoskim tretmanom. -Primjer br. 3: J. Brams: ,,Sve tiki biva moj san“, solo pjesma op. 105 br.2 -— Teme ljubavi i smrti, kao dvije najée8ée inspiracije , bile su bliske i Bramsu. Ova solo pjesma mode se smatrat tipitnom po snaZnom spoju bolne [jubavne te%nje i tuge sa kojom se predosjeéa sopstveni kraj -sve tii san iz kojeg nema budenja. -Nadovezivanje na klasitnu tradieiju istive se u Bramsovim sonatama, a ponajvige u njegovim simfonijama. Poredenje njegove Prve simfonije sa Betovenovom ,,desetom" nije samo zbog izyjesne slitnosti glavne teme njegovog Finala sa melodijom Ode radosti, nego zato Sto je Brams, kao prvi veliki simfoniéar poslije Betovena, uspio da postigne sve ono &to su uzalud nastojali Subert, Mendelson i Suman: da ostvari dramski upeéatljivu izrazajnu snagu i monumentalno graditeljstvo velike forme, a ostajuéi pri tom u okvirima klasitnog simfonijskog, obrasca.simfonija, c mol, op. 68 -IV stav ~ ‘Ovo je jedan od najmoéni finala uopste. Lagani, tajanstveni uvod dugo priprema nastup glavne teme koja dolazi kao prava himna, Naroditu paznju privlagi koraini motiv u trombonima (himniénost). -Novoromantiéari: H. Berlioz i F. List- djeluju u periodu zrelog romantizma (sredina 19. v.) a od prethodnika (,,klasi¢ara romantizma“) se razlikuju i na polju muzickih oblika i sadréaja. (Neki ih svrstavaju ak i u pozne romanti¢are) Najbitnija novina ovih kompozitora jeste programnost. Da bi se odgovorilo zahtjevima takve muzike profirila su se sredstva muziékog jezika, a orkestar romantitara je proSiren i po broju i po izboru instrumenata. -Primjer br. 5: H.Berlioz: Fantastiéna simfonija, op. 14—V stav ~~ Ovo djelo je oligenje prave romantigne muzike i izuzetno mastovita orkestarska kompozieija. Osnovna ideja je nastojanje da se muzikom doéara vanmuzicki program, neobiéan i fantasti¢an. Primjenjena su mnoga muzika sredstva ukijucujudi i ,fks ideju* kao temu koja, kao preteéa lajémotiva, prati pojavu voljene Zene u raznim okolnostima. MoZemo reéi da se ovdje radi 0 monotematicnosti jer se vodeéa tema, kao opsesivna misao, javlja i preobrazava iz stava u stay. Broj stavova je progiren na 5. Uz ovu simfoniju Berlioz je prilozio i opsezan i éetaljan program. - Romantigari programskog usmjerenja uglavnom napustaju klasiéne muziéke forme i umjesto vikestavatne simfonije stvaraju simfonijske poeme —u jednom stavu, sa oblikom koji je Sesto monotematiéan, tj. svodi se na variranje jedne osnovne muzitke ideje. Tvorac tog Zanra je F. List sa svojih 12 simfonijskin poema od kojih je 3.-Prelidi- najuspjelija i najpozatija, -Primjer br. 6: F. List: Prelidi, simfonijska poema br. 3 ~ Jena lajtema, kao oligenje Covjeke, provodi se i precbrazava kroz reane Zivotne okolnost- preludie- Program je i dovoljno slikovit i dovoljno uopsten i kao takav podesan za muzitku razradu, -Uloga orkestra u zreloj fazi romantizma postala je sve znaéajnija, a kao glavni solistiéki instrument izvoji¢emo klavir. 3. Pozni romantizam — Predimenzioniranost svih inilaca muzike: - Sirenje dimenzija muzitkih oblika (narotito simfonijskih); - uvodenje vokalnog (solo i horskog) elementa u simfonijska djela (pribliZavanje oratorijimu); - poveéavanje izvodatkog aparata; slobodno tretiranje oblika (puna zavisnost od vanmuzitkog sadrZaja), Najznaéajniji predstaynici: Rihard Straus i Gustav Maler. rimjer br. 7: Rihard Straus: “Don Zuan“, Simfonijska poema op. 20 -»Klasi¢ari* poznog romantizma:- ,,linija* koja uglavnom njeguje ,apsolutnu’, éisto instrumentalnu muziku i uglavnom se pridrZava njenih tradicionalnih oblika, bez mnogo zalazenja u programnost koja bi te oblike modifikovala. Glavni predstaynici : Anton Brukner, Maks Reger i Sezar Frank. Cinjenica da su sva trojica bili orguljadi imala je viSestruk uticaj: okrenutost tradiciji, narocito baroknoj, évrdée gradenje forme, veci udio polifonije i uopste linearnog nagina miSljenja i sklonost ka inovacijama na polju harmonije. Najznagajniji je bio Sezar Frank . Obilje hromatike je jedno od od njegovih obiljeZja, a njegova harmonija zato je izraZajna, prepoznatljiva i zanimljiva. Njegovo stvaralastvo je originalno iu tretiranju forme. DrZeci se, uglavnom, klasiénih normi (po broju stavova i njihovom unutranjem obliku) Frank na poseban natin ostvaruje opitu romantigarsku teznju ka objedinjavanju muziéke ejeline primjenjujuéi cikliéni princip upotrebe tematske grade. To je postupak kojim se ista tema (uz manje izmjene) pojavljuje u raznim stavovima djela u razligitim ulogama. Pri tom se ne radi o Jajttemama niti o reminiscencijama nego 0 osnovnim ulogama te teme u strukturi forme:{apr. IJ tema sonatne forme ée se pojaviti i kao tema srednjeg dijela trodjelne pjesme i sl.). -Primjer br. 8: 8. Frank: Klavirski kvintet f mol — I stav Vrlo razvijen I stav potiva na éyrstom sonatnom obliku, sa dugim uvodom i Sirokom kodom.--OPERA ROMANTICNOG DOBA-- -Epoha romantizma je zlatni vijek opere. U 19. vijeku operska scena dozivijava puni procvat. Ba’ u operi teznja romantiéara ka povezivanju i prozimanju svih umjetnosti dozivijava svoje puno ostvarenje. Operu tog vremena vezujemo za velike autore : italijane —(Rosini , Verdi, Pudini); njemce- (Veber, Wagner, R.Straus); francuze -(Guno,Bize, Masne); ruse — (Cajkovski, Musorgski, Borodin, Rimski-Korsakov...); éehe ~( Smetana, Dvorzak). -Potetak 19. vijeka - jo8 uvijek pod uticajem klasicizma i nadovezuje se na Gluka i Mocarta. Na polju komiéne opere istiée se Boakino Rosini i njegovo mladalatko remek-djelo Seviljski berberin. -Period ranog romantizma (do polovine 19 vijeka) - dominira_njegovanie ,lijepog pjevanja’, ital bel canto. U ovoj epohi fj. stilu belkanta, ljudski glas, njegova zvuéna ljepota i emocionalna izraZajnost dobili su apsolutno prvenstvo. To je podrazumjevalo prednost melodije nad ostalim komponentama pa je ovo predstavijalo vraéanje na potpunu ranobaroknu monodiju. Primjer 1: Vinéenco Belini: opera ,Norma' ; arija Norme Casta Diva Vinéenco Belini je bio najveci majstor belkanto-stila, a ovo je jedna od najomiljenijih arija cijelog stila. Lijepa i Siroko razvijena melodijska linija pjevacu daje priiku da pokaze sve vrline svoga glasa, a sluSaocu da uziva, Ovdje je sve u sluzbi ,lijepog pjevanja’, zanemarujuéi pri tom tok dramskog zbivanja, muzicki okvir i sl. Drugi najistaknutiji autor tog stila bio je Gaetano Doniceti koji je pisao i dramatske (,/.ucija di Lamermur’) 1 komiéne opere (,Ljubavni napitak’). Velika" opera je kao vrsta tipiéan plod romantiéarske epohe. Odikuje se spextakularno8éu, velikim ansamblima i razmjerama trajanja, raskoSnom scenografijom i kostimima, scenskim efektima, najéesée istorijsko-herojskog ili legendarnog sadrZaja, Pojam velike opere vezujemo prvenstveno za ime Dakoma Majerbera. lako se njegove nekade veoma populame opere danas vise i ne izvode, ipak je njegovo stvaralastvo ostavilo vidjiv trag na operi romantizma. Zreli romantizam_- (od polovine - 80-tih god. 19. v.) - vadeée litnosti su: 8. Verdi i R. Wagner. Proizaiili iz operskog satila ,velike opere", kasnije svoj razvo] nastavijaju u razli¢itim pravcima, Wagner, kao veliki reformator opere, izgradio je poseban sti! kojim je snazno uticao_na éitavu epohu Verdi, nastavija tradiciju italijanskog belkanta, istiéuci glas i melodiju, ali usloznjavajuci vremenom muzicku fakturu, @ u dramatskom smislu istiée se njegov realizam (realno prikazivanje liénosti i njihovih postupaka). --Primjer 2: Buzepe Verdi: Travijata - napitnica iz | éina Slika veselog i lakosmislenog pariskog drustva koje se okuplja radi provoda i uzivanja, ~Operski verizam i lirska opera _- pravac koji se okrece temama iz obiénog svakodnevnog-realnog Zivota, nasuprot mitologiji, istorii ili legendi koje su preoviadavale do tada. Jedna od prvih opera kojoj se pripisuju takva obiljezja jo Bizeova , Karmen koja se zbiva u sredini fabri¢kih radnica, vojnika, Cigana i krijuméara te ukljuéuje scene iz obiénog, svakodnevnog Zivota. Primjer 3: Zoré Bize: Karmen, pocetna scena iz IV éina - Veristiéki smjer romantine opere (ital. vero=istina) nadovezuje se upravo na operu Karmen a tipiéni predstavnici tog pravca bili su Pjetro Maskanji sa svojom operom ,Kavalerija rustikana" | Rudero Leonkavalo sa operom ,Pajaci* ——~-Primjer 4: Rudero Leonkavala: Pajaci ~ reéitativ i aria Kanija ——- Najpozantija veristitka opera.~ Dakomo Puéini - najznaéajniji autor veristiéke opere koji je u stvari zaéetnik i novog podzanra lirske opere. Ta vista opere bavi se prevasahodno intimnim svijetom pojedinaca, unutrasnjim prozivjavanjem i dramama osjecaja (najéesce ijubavnih). Ne tezi ka masovnosti i spektakulamosti, odvija se prwtezno u malom skamernom" prostoru sa manjim brojem ucesnika. Sve je to bliskom reainom Zivotu i realnim osjecajima pa su takva djela uZivala izuzetnu popularnost, Pudini se pomalo izdvajao i po svom muzikom jeziku, kao nagovjestaju impresionizma, prvenstveno po harmonijii orkestraciji. rimjer §: Dakomo Pucini: Madam Baterflaj : Zavrina arija Co-¢o-san - Slika zbivanja u ljudskoj duai, ispunjena izrazom vrhunskog bola sa kojim se majka oprasta od djeteta. Dramatiéna melodija, puna emoc. naboja, Pozni romant.-Wagnerova_reforma_opere - nastaje kao krajnja suprotnost tematici veristi¢ke opere. Wagnerova muziéka drama — oblik éije su teme daleko od realnosti, okrenute mitovima, legendama ili dalekoj prosiosti — tipiéno romantigarske. Medutim, i Wagner je tezio ka svojevrsnoj istinitosti, u smisiu dramske uvjerljivosti likova i toka dogadaja, pa je njegova reforma uvela ukidanje zaokruzenih operskih numera da bi se obezbjedio prirodan kontinuitet drame, a tehnikom muzigkih lajt-motiva smisaono je bolje povezao sadrZaj operé. To je dovelo do rasplinjavanja same dramatiénosti jer je Wagner bio sklon predimenzioniranju i svojin libreta i ,beskrajnih" melodija, ,harmonije stalne napetost ,,i bujne orkestracije \rlo velikih instrumentalnih ansambala u kojoj je glas pjevaéa bio samo jedna od mnogobrojnih dionica. --Primjer 6: Rihard Wagner: Tristan | zolda — Izoldina smrt- Tuzbalica \zolde nad mrtvim Tristanom,NACIONALNE SKOLE ROMANTIZMA -Nastanak nacionalnih ,8kola“ u romantizmu proistiée iz slobodarskih ideja francuske revolucije koje su kod mnogih naroda podstakle budenje nacionalne svijesti i teZnju za oslobodenjem od tude vladavine, 1 deSava se i zbog opSteg interesa romantigara za ,narodni* Zivot i stvaralatvo. Takve ideje i teznje najprije su se ispoljile na operskoj sceni. Rodoljubiva osjeéanja i folkloma masta su 1 operi mogla najprije da se iskazu. Kao prvo djelo te viste izdvajamo prvu njematku nacionalnu opera Veberev »Carobni strijelac* -Primjer br 1: K, Marija Veber: Carobni strijelac ~ uvertire vo je najpoznatija Veberova opera, sjedinjuje vise obiljezja romantiénog stiia: fantastitan sadr2aj narodne priée, prizore z narodnog Zivota i prizvuke njematke narodne pjesme, kao i tipiénu ,moralnu pouku* — pobjedu dobra nad zlom. - Osnivaé ruske nacionalne Skole bio je Mihail Glinka. Osim rodoljubivo-istorijske tematike koju je koristio u svojoj operi ,,Jvan Susanjin“, koristio je i fantasticne i bajkovite teme (opera ,,Ruslan i Ljudmila") i postavio temelje Zanru opere-bajke koji Ge postati veoma popularan u stvaralastvu ruskih kompozitora, posebno Rimskog-Korsakova. Posebnu populamost imala je epsko-istorijsia vrsta opere iskazujuéi budenje svijesti i ponosa prema sopstvenoj pro’losti. Najpoznatija opera te viste je ,.Knez Igor“ - Aleksandra Borodina. _-Primjer br. 2; Aleksandar Borodin: Knez Igor- arija Igora iz II cina ‘Ovu operu Borodin je stvarao do svoje smrti, a zavr8io je Rimski-Korsakov, Zasniva se na drevnoj prigi o Tgorovom puku dogadaju kada je ruski knez izgubio bitku sa Tatarima i zavrsio u ropstvu. Ovo je arija koju Igor pjeva kao zarobljenik, hudeéi za slobodom i yjermom suprugom koja ga éeka u dalekom gradu. >osebna vrsta, kao svojevrsna-muzitka drama- je slavna opera‘Boris Godunov-Modesta Musorgskog. ako zasnovana na ruskoj istoriji, su8tinski je i stilski drugatija od prethodnih tezeéi istini, a ne jepoti sa jotpunom previasti drame i scenskog zbivanja. Vokalne dionice su vrlo bliske pozorisnom govoru-drami ez standardnog operskog revitativa. --Primjer br. 3: Modest Musorgski: , Boris Godunov “- Borisova prividenja- Za razliku od istorijskih opera rodoljubivo-junackog tipa (poput Kneza Jgora i Ivana Susanjina,) ovdje su istorijska cbivanja samo okvir te3ke i duboke Ijudske duSevne drame i tragedije. Viuziéka scena ruske nacionalne skole ima i svoju varijantu lirske opere, prave romantitne vrste, prije svega u stvaralagtvu P.I Cajkovskog. On odi8e specifiéno slovenskom osjeéajnokéu. Sva ta obiljezja 1osi i njegova najznaéajnija opera ,,Evgenije Onjegin“*, Komponovana je prema Puskinovom romanu u tihovima, prava lirska opera puna melanholignih intonacija. --Primjer br. 4: P.I.Cajkovski: Evgenije Onjegin — arija Lenskog iz II! éina Preovladavaju programske kompozicije: simfonijske poeme, svite, uvrtire-fantazije i sl. viuzitki jezik ipak esto nosi nacionalna obiljezja sa izrazuito folklornim intonacijama. -Primjer br. 5: Bedzih Smetana: Vitava, iz ciklusa Moja domovina Sompozicija nadahnuta prirodnim Ijepotama Ceske. Ciklus od 6 simfonijskih poema u kojima je dotarana i istorijska wro8lost, narodna legenda i Ijepota prirode. Vitava, poema br. 2 posvecena je najznatajnijoj SeSkoj rijeci. Lajt tema rijeke je oplo i Siroko raspjevana nose¢i prizvuke neke narodne pjesme Sto ovu poemu ini tipitno éeskom i slovenskom. storijska tematika takode je Sesto Ginila sadrzinu programske muzike kompozitora nacionalnih skola. --Primjer br. 6: P.l.Cajkovski: Uvertira 1812 op. 49 ‘layna godina ruske istorije 1812.-kada je slomljen Napoleonov osvajatki pohod prutila je Cajkovskom temu za muzitku bitku* izmedu dvije teme-simbol rancuske (Marseljeze) i ruske folklore teme. Nacionalno obiljezje se sugerige i wvodnom, koralnom temom koja ima prizvuke ruskog horskog pjevanja (crkvenog), a finale donosi temu ruske carske simne ,,Boze €uvaj cara. ‘Japsolutno} instrumentalnoj muzici, koja nije progremski osmiljena, nacionaina obiljezja su se ‘ge isticala kroz razne stilizovanae narodne igre (mazurke, poloneze i sI.).Sredi8nja litnost skandinavske muzike 19 v. bio je Edvard Grig, duboko ndshnut norveskim folklorom sa modalnim osobenostima i Zivahnim ritmovima norveskih plesova. --Primjer br. 7: E. Grig: Lirska svita op 54- Norveski seljacki ples ~ Balkanski narodi relativno kasno dovivijavaju budenje nacionalnih skola i muziékog stvaralestva aopste, tako da je druga polovina 19. v. u stilskoj fazi bila tek faza ranog romantizma, To vazZi za sve dalkanske narode, ukljucujuéi i srpsku muziku (Stankovig, Mokranjac, Marinkovié), ali iza Spance, Madare, Fince, Svedane itd. Posebno inspirativna je bila madarska muzika (folklor) -Primjer br. 8: Johanes Brams: Madarske igre br 4—fis mol i br 5g mol Zakasnjeli* romantiari Bpoha muzi¢kog romantizma zavrsila se krajem 19. iu prvim god. 20. vijeka, okonéanjem Zivotnih guteva i stvarala’tva njenih najistaknutijih predstavnika: C. Franka, Cajkovskog, Bramsa, Verdija, Dvorzaka, Griga, Rimskog —Korsakova, Malera. Veé u tom periodu potinju se razvijati novi stilovi — impresionizam i ekspresionizam, ali pojedini znatajni autori ipak ostaju vjerni svom prvobitnom somantigarskom opredjeljnju, pa se moze re¢i da su time ,.zakasnili* u odnosu na svoje vrijeme. To svakako ne umanjuje njihovu vrijednost nego se uklapa u op&ti pluralizam stilova koji karakcteri’e muziku 20 vijeka. Tu spadaju 2 istaknuta stvaraoca : Sergej Rahmanjinov (Rus) i Jan Sibelijus Finac). Rahmanjinov se oslanjao na tradiciju velikih pijanista romantizma te znataj obogatio klavirsku literaturu. Forma davirskog prelida je rado kori8éena u romantizmu, ali su njegove kompozicije pijanistitki veoma zahtjevne i virtuozne. 3tavaralastvo Jana Sibelijusa uglavnom je posveéeno orkestru. On je osnivat finske nacionalne imjetnitke muzike i u slavu te domovine komponovao svoje najpopularnije djelo simfonijsku poemu Finlandia. ~-Primjer br. 10: Jan Sibelijus: Finlandija , simfonijska poema op. 26- ako ova poema nema izrititi program, ipak ukazuje na neke pojave . To je vrijeme kada ruski car Nikolaj If ograniéave ava finskog naroda jer je Finska tada bila samo pokrajina Ruske carevine. Mragni i cramtiéni uvodni taktovi kao da skszuju waaezan bijes i snagu koja se prikuplja i koja ée u daljem toku izrezavati borbenost naroda i viziu borbe za »slobodlenje. Kao lirski kontrast, razvija se pastoralna raspjevana tema koja ée na kraju poeme nerasti do svijetlog, rimni¢knog izraza,IMPRESIONIZAM. -Prvi moderni stil koji je svojim novinama otvorio put muzici 20 v. Nove pojaye: 1. Odnos prema disonanci se mijenja. Ona postaje samostalno sazvudje prvenstveno koloristiéke, a ne (kao do tada) ekspresivne uloge i primjene. Praktitno se brie razlika izmedu konsonance i disonance. 2. Odnos prema tonalitetu se mijenja, preovladava funkcionalna labilnost funkcionalni odnosi su oslabljeni tako da nisu rijetke atonalne epizode. -3. Promijenjen je i odnos prema melodiji. Ona nerijetko jedva i da postoji, svedena na nevelike iskaze, pa i sasvim izostaje, dok se teZi8te pomjera na harmonij ‘kim svojstvima, te ina same zvuéne boje. Do svih ovih promjena nije do8lo naglo, veé su one krajnji ishod dugog razvoja tokom romantiéne epohe. Utestalo odlaganje razzjeSenja disonantaih sazvudja otvaralo je moguénost da do razrjeenja uopste i ne dode. Impresionistima je posebno omiljeno paralelno nizanje cijelih &etvorozvuka, pa i visezvuka, Sto je rezultiralo specifiénom zvuénom ljepotom i stvaranjem odredene boje" i atmosfere tonskih slika. OsjeCanje tonalnog teZista potiskivano je i primjenom ljestvignih obrazaca koji, zbog svoje strukture, djeluju tonalno neodredeno. Rijed je 0 cjelostepenoj Ijestviei i tipiénoj anhemitonskoj pentatonici (Ijestvica koja ne ukljucuje polustepena rastojanja) tako da se na pojedinim mjestima (gdje je polustepen) javlja ,preskok* u vidu intervala male terce (npr c-d-f-g-a). --Primjer br. 1: Klod Debisi: Jedra, prelid br 2 iz I sveske —~ Poetitna vizija bijelih jedara koja se mimo njiSu na moru dogarana je i obojena upravo dosljedi koriséenjem cjelostepen Ijestvice i iz nje izvedenih sazvudja, ‘Nasuprot muzitkom klasicizmu, koji je tezi8te stavijao na skladnost oblika ( konstruktivnu komponentu). je usresreden na izrazajnost muzike (na njena ekspresivna svojstva i dejstva), tezi8te impresionizma je na slikovitosti tj. na koloristitkim Siniocima muzitke umjetnosti. Impresionisti prednost daju muziékom slikanju vanmuzitkog svijeta- prirode prije svega. Oni su zvucna varijanta likovnog impresionizma. Dok romantigari muzikom nastoje da slikaju zbivanja, impresionisti doéaravaju prizore. U tom smislu, romantiéarski program je obitno dinamican, a impresionistiéki - statiéan, poput prave tonske slike platna, pa se muzika impresionista moZe smatrati muzickim slikarstvor. Medutim, svaku tonsku sliku sluSalac ,,vidi* i doZivijava na svoj naéin ukljuéujué individualan emocionalni odnos prema njoj. Za razliku od romantivara, isticanje i podsticaj emocija nije namjera impresionista, ali se dogaravanjem odredene atmosfere mogu sluaocu sugerisati neka uopStena osjecanji ------Primjer br. 2: Klod Debisi: Dijalog vjetra i mora, iz simfonijskih skica , More“ — Naravno, Debisi nije bio jedini impresionista u muzici. Medutim, individualnost njegovog stila je toliko snaZna i osobena da se iu stvarala8tva drugih prepoznaje kao ,,odjek“, kao ,debisizam“. To vavi Gak iz velike majstore kao &to su Moris Ravel i Otorino Respigi . *rimjer br, 3: a) Moris Ravel: Spanska rapsodija- Prelid u noéi Ovo je orkestarska slike noéi, nokturno. Nosi tajanstvenost u ostinatnom motivu od éetiri tona koji se kroz njega provia , ali sa njenim prvenstveno koloris cazligitom okruzenju i sa mjestimiéni provalama tonskih Zubora, kao nekih nognih vizija. -Primjer br. 4: Otorini Respigi: Rimske pinije— Pinije na Danikolu-—-———- Ovo je tredi dio respigijeve simfonijske poeme kojom je zvucima dotarao lijepe dijelove ,vjetnog grads", u razno doba Jana i razligito osvjetljene. U ovom sluéaju radi se o Danikolu, jednom od brezuljaka Rima obrastom pinijama (vrsta ara) sa Koga se otvara Sirok pogled na ditav stari Ri Osim Ravela i Respigija, i Putini, Stravinski, Skrjabin, De Falja i mnogi drugi prolazili su kroz ‘wnresionisticke faze, ili su samo povremeno i djelimigno koristili postupke tog stila, da bi potom sebe sronaéli unekim novim i drugaéijim opredjeljenjima.EKSPRESIONIZAM Ekspresionizam se, kao stil, vezuje za povetne decenije 20. vijeka. 7 Muzitki jezik ekspresionizma nadovezuje se na romantiéarski, samo potencirajuéi njegova izrazajna sredstva do krajnosti. TeZnja ka ekstremnoj ekspresivnosti i produZenoj psiholoskoj napetosti, na harmonskom planu vodi ka sve veéoj primjeni o8tro-disontnih sazvudja , sve Ze&e i bez o¢ekivanog razrjeSenja, pa i sve labilnijoj tonalnoj osnovi- prelaze¢i nerijetko u atonalnost. Melodijski pokret je sve &e8¢e prozet krupnijim disonantnim skokovima (septime, none i sl.) ili je sveden na melodizovan govor (tzv ,,8prehgezang“= govorno pjevanje-njem). Uz &estu isprekidanost i nagle dinamitke krajnosti, takve glasovne dionice sluzile su izrazavanju krajnje napetih psiholoskih stanja i osjeéanja. -Primjer br. 1. : Alan Berg: opera Vocek— podetna scena III dina). Vocek je jedna od najznatajnijih opera 20 vijeka, zasnovana na dramskom komadu Georga Bihnera, koji je za muzi¢ku scent preradio sam kompozitor. Tragiéan sadréaj, o Zestini Ijubomore koja vodi kravovm ishodu, iskazan je ekspresionistigkim muzi¢kim jezifcom, -Muzitki impresionizam nalazi snaine povode ina baletskoj sceni gdje se te emocije i stanja iskezuju i samim tjelesnim pokretom.( ,.govorom tijela), a muzitka sredstva ga u tome snaZno podréavaju. ~-Primjer br. 2. : Igor Stravinski: balet Petruska — 2. slika, kod Petruske)-- etruska je tradicionalni lik ruskih lutkarskih pozorista, slamnati lutek, koji je postudio Stravinskom da iza fabule iskaze jad Covjeka kojim upravljaju drugi, odredujuéi mu i Zivot i sudbinu, U ovoj muzici narodito je istaknut i vrlo xarakteristi¢an bitonalni motiy paralelnog kretanja dva razlozena trozvuka (C dura i Fis dura) koji oStrim disonancama medu njima ekspresionistiski upetatljivo odrazava boinu dvostruku litnost Petruske . Krajnfi zvudni Kontrast, isprekidane fraze i pauze med njima, nagle ritmiée promjene, ostre disonance podréane i odgovarajuéim ‘2vunim bojama i dinamikom karakteriSu ovu muziku na tipitno ekspresionistiski natin. -Osim oftrine disonance u sazvuéjima i melodijskim skokovima, kao sna%no sredstvo ekspresionisti&ko muzitkog jezika istite sei ritam. U muzici 20. vijeka, pod uticajem folklora, deza, buke, tempa i nerve napetosti savremenog Zivota, rimi¢ka komponenta se esto istide u prvi plan. Psiholosko dejstvo ritmicki iskidanog ili nametljivo ostinatnog muzickog toka, kao i Zestoko akcentovanje pojedinih zvucnih udara, ima veliku ekspresivnu snagu i ulogu, ponekad i jacu od melodijskih ,krikova" i najostrijih sazvutja, a pogotovo kada se jave udruzeni. - -Primjer br. 3. : Igor Stravinski: balet Posveéenje proleéa — Zrtvena igra - (Ova balet na premijeri je izazvao senzaciju i skadal, a mnogo kasnije je nazvan éak ,atomskom bombo muzike"po sna i dubini preokreta koji je znaéio u razvoju muzike. Elementi i karakteristigni postupei ekspresionizma ugradeni su i u mnoga drugatija djela savremene muzike, sve do danainjih dana, Kao revolucionami umjetnicki stay, éesto je dovodio u pitanje i ponistavao sve tradicionaine vrijednosti muzike, tonalnost, harmoniju, tematiku i formu. Ipak, u stilskom pluralizmu 20 vijeka, muzika je stvarana i na mnoge druge nagine.NEOKLASICIZAM I NJEGOVE VARIJANTE Stilska orijentacija neoklasicizam javlja se u vie razliitih vidova u savremenoj muzici. SuStina takvog opredjeljenja kompozitora je u osloncu na klasiéne vrijednosti i Zinioce muzitkog djel: ali manje-vise osavremenjene tj. iskazane savremenijim muziékim jezikom i sredstvima Raspon varijanata u takvim nastojanjima je vrlo veliki: - od namjernog podrazavanja klasitarskog izraza i oblika, ili namjeme jednostavnosti svih parametara, pa sve do relativno modernog zvuka, ali jo8 uvijek utemeljenog na tradicionalnim navelima forme, tematike, metro-ritmike, tonalnosti i sl. Primjeri za ovakav pristup su: KJasiéna simfonija-S. Prokofjeva i Jednostayna simfonija - B. Britna rimjer br. 1: Serge) Prokofjev: Klasiéna simfonija ~ I stay Ovo jedno od popularnijih djela klasiénih vrijednosti u 20. vijeku jer nije puko podrazavanje klasitarskog stila, vet je proZeto i nekim originalnim rje3enjima. Veé i sam prefiks ,neo“ = nov -u stilovima koji ga nose, govori 0 teznji da se obnove neke ranije vrijednosti i stedstva, Ovakav stilski ,povratak" je kao reakcija na neato prethodno. Tako je neoklasicizam doSao kao reakcija na razlitita pretjerivnaja poznog romantizma i pogotovo ekspresionizma, kao njegovog ekstremnog vida, Koji je zarad maksimalne izraZajnosti razarao neke osnovne , klasitne vrijednosti muzike. To je bio poku8aj progi8éavanja i pojednostavijivanja svih Sinilac tnuzitkog toka, koji bi time opet postao razgovjetniji, odredeniji i &vr8éi, te blizi Klasiénim idealima, Tim smjerom je krenuo i sam Debisi u svojim posljednjim godinama, vjerovatno zakljutivsi da je iserpic svoj dosadainji natin, te postao zasiéen njime. M.Ravel je jo8 kraée ostao vezan za impresionizam, priblizivi se neoklasicizmu. Narednu generaciju francuskih kompozitora, koja se direktno suprostavila presionizmu, kao ,,nova francuska Skola® , predstavljala je grupa ,Sestorice* au njoj su najznagajnij : Honeger, Mijo i Pulank. -Primjer br. 2: Fransis Pulank: Sonata za flautu i klavir, I stav Mozemo je posmatrati kao obrazac neoklsicizma po svojoj melodijskoj svjeZinii razvijenosti, jasnom i povezanom ritmiékom toku, skladnom i preglednom obliku, prodi8éenoj tonalnoj harmonifji Svoje okretanje tradiciji Artur Honeger je ispolji kroz zanimanje za oblik oratorijuma (kao tipiéan proizvod baroknog doba), gdje je i dao svoja najznatajnija ostvarenja Kralj David i Jovanka Orleanka na lomaci. Ovdje mozemo govoriti o neobaroku kao moguéoj varijanti neoklasicizma u Sirem smislu. Oratorijum Kralj David je primjer gdje jedan autor u istom djelu koristi stilski razlitite elemente podrZavajuéi slobodno mijeSanje i prozimanje ponekad vrlo opretnih stilova stvarajuci tako polistilistiku, kao osobenost savremene muzike. Iako je neoklasicizam prednost davao oblicima éiste, apsolutne muzike, dakle bio usresreden na formu i sklad svih elemenata, to ne znaéi da je bio lisen emocionalne dimenzije, pa tak i naglagene izrazajnosti. Tu se on dodiruje sa neoromantizmom, pa se granice neoklasiénog i neoromantignog stila u znatnoj mjeri prektapaju i jedva da se mogu odrediti, Primjer da muzika, i pri visokom stepenu romantitarskog naboja i ekspresivnosti, ouva i osnovne Klasiéne orte- kroz Siroko i skladno razvijenu melodiju je S.Prokofjey —balet Romeo i Julija. Primjer br. 3: Sergej Prokofjev: balet Romeo i Julija-zavréna scena -------- Muzika ovdje istovremeno vizuelno dogarava pokrete Koreografije koja iz nje proistiée, a pri svemu tome, formalna grada eme je upravo klasitna: pravilna, osmotaktna velika reéenica, éak sa uobiajenom kadencom na dominanti Uz Prokofjeva, koji se najée3ée povezuje sa stilom neoklasicizma, nave8éemo i druge kompozitore 20 Wijeka: Sostakovié, Hindemit, Stravinski, Bartok i dr. ,,klasici Modeme“. U Siri prostor i pojam reoklasicizma ulazi i onaj dio muzitkog stvaralastva 20. vijeka koji je nastao pod uticajem déeza i tabavne muzike raznih vrsta, ali je ipak ostao oslonjen na Klasiéne, jeziéke norme i formalne obrasce, Tu noZemo spomenutii D%. GerSvina. + ipecifiéna i razlidita od svih pomenutih je muzika Karla Orfa i njegova slavna kantata Carmina burana fa se muzika moze stilski okvalifikovati kao neoprimitivizam , jer njen autor, obracajudi se daljoj so8losti, namjerno uproséava svoj muziéki jezik do krajnje mjere da bi dotarao ranu, primitivnu epoht cazvoja muzitke i duhovne kulture. --Primjer br 4: Karl Orf: Carmina burana , Fortuna ~NOVE NACIONALNE SKOLE (20 V) Osim impresionizma i ekspresionizma, koji su_se na svoj nagin nadovezivali na epohu ‘omantizma, tu su i_mnogi kompozitori 20 vijeka koji su stvaralatki oslonac nasi u muzici svoga varoda (nacional. Folkl ora). Ove nacionalne Skole primaju uticaje i impresionizma i akspresionizma, pretapajuci sve zajedno u osobene stilske mjeSavine. Svoju nacionalnu orijetaciju ‘ijetko iskazuju vezujuéi se za vanmuzitki prog ram (mitologija, istorija i sl.). Najée8¢e to rade oslanjajuéi se na samu narodnu muziku, u raznim vidovima njene obrade i stilizacij U mjetniéka obrada izvornog muzitkog folklora bila je i u 19. vijeku polazi8te kompozitora opredjeljenih za nacionalni muziéki izraz . To se nastavlja i u novim nacionalnim skolama, s tim 3t0 abrade dobijaju istan canije i harmonski bogatije vidove bazirane na novifem razvoju harmonije i tompozicione tehnike. Tatnije, granica izmedu ,starih“ i ,novih* nacionalnih Skola nije uvijek vidljiva, uglavnom se radi samo o novim i savr8enijim dometima koji od obrada folklorne osnove tine prava umjetniéka djela svoje vrste sa modernijim prizvukom. ——Primjer br. I--- M. De Falja: Pet Spanskih narodnih pjesama- Spanski folklor oligen u pjesinama i igrama tipa flameka, sjedinjuju uticaje ciganske, arapske i stare Spanske narodne nuzike u osobenu: mjeSavinu melanholi¢nog i strasnog izraza i temperamentnog ritma uz karakteristiénu gitarsku sratnju. Ovo je obrada za glas i klavir. ---Primjer br, 2---- Bela Bartok : Rumunske narodne igre Korak dalje u odnosu prema folklomoj gradi je povezivanje u razvijenije-dramaturkki slozenije »blik ¢, uglavnom slobodno rapsodiéno uobligene, poput Listovih ili Dvorzakovih oblika u omantizmu. Jedan od stvaralaca koji je duboku uSao u duh i osobenost svoje tradicije, stvarajuéi tako originalnu auziku nacionalnog obiljezja, bio je Aram Hagaturijan. =--Primjer br. 3---- Aram Haéaturijan: Gajana- balet ~ Igra sa sabljama- Posebna privlatnost plesnih ritmova kao i Koreografije. Tematika je vezana za narodni Zivot; kurdska Igra sa abljama sa divijom ritmikom snagom uz nagla’ene harmonske i melodijske disonance i o8tru orkestraciju, sa daraljkama u prvom planu. U svom zakasnjelom razvoju, srpska umjetni8ka muzika se u 19 v. uklopila u romantitarski stil sa izrazito nacionalnim obiljeZjima, a koja su ostala svojstvena i mnogim autorima 20. vijeka, mada se pojavilo i ,ubrzano“ sustizanje savremenih tendencija u muzitkim jeziku. Tako je i muzika naSeg najpopulamijeg baleta ,,na liniji* muzike 20 vijeka. -Primjer br. 4---- Stevan Hristié: Orhridska legenda-igra Grlica Tristi¢eva muzika u ovom baletu se nadovezuje na Mokranjéev nacionalni romantizam , ali mijestimiéno odrazava i ticaj novijih evropskih stilova, prije svega impresionizma, u harmoniji i orkestraciji Od drugih stpskih autora. prve polovine 20. vijeka, koji su u svom stvaralaitvu bili inspirisani folklorom, izrazavajuéi to modernijim muziékim jezikom, narotito pod uticajem Bartoka, mozemo izdvojiti i Marka Tajéeviéa i njegovo remek-djelo klavirske muzike ,,Sedam balkanskih igara". -Primjer br. 5--- Marko Tajéevié: ,, Sedam balkanskih igara — orkestarska verzija sedam minijatura_modernog Klavirskog sloga, bogate ritmike i osobenih harmonskih rjesenja, skladno uobiligene, pijanisti¢ki vrlo efektne. B, Bartok svoj sopstveni muzitki jezik oplodio je narodnom muzikom, njenom bogatom metrikom i titmikom, ispoljiySi poseban afinitet prema udaraljkema. Ovo obiljeZje, udruzeno sa vrlo disonantnim sazvudjima harmonskog jezika, svrstava ga najblize ekspresionizmi, miada je to samo jedno od mnogobrojnih stvaralaékih lica ovog kompozitora —Primjer br. 6--- B. Bartok: Muzika za zi¢ane instrumente, udaraljke i éelestu (IT stay)KONSTRUKTIVIZAM I AVANGARDA. Stvaranje muzike je uglavnom svojevrsno graditeljstvo, uz pomoé raznih sredstava i postupaka Kompozicione tehnike. Pri tom, razliéiti kompozitori poklanjaju paZnju razlivitim stvarima: ~urawnotezenom obliku (Klasiéari), - emocionalnom izrazu (romantitari), - boji i atmosferi (impresionisti). Romantiéarski pristup ukljucuje i teZnju ka , Jiterarizaciji muzike wz razne vidove tonskog slikanja i opisivanja. U muzici su, praktitno, moguéa samo tri osnovna naéela: ~ konstruktivno, ekpresivno i koloristiéko, auto se uklapaju svi veé opisani osnovni stilovi muzike 20. vijeka: - neoklasicizam (sa podvrstama) , ekspresionizar i impresionizam. Sve Sto je wtom vijeku stvoreno moze se podvesti u jedno od navedenih usmjerenja (stilova) uz moguénost njihovog prozimanja i mjeSavine. Razlikuju se samo sredstva i postupci kojima se to ostvarivalo tj. tehnika j metode komponovanja. Ako se, medutim, tehnika i metode stvaranja muzike postave tako da postaju sami sebi svrha, a racionalni prilaz tom stvaranju postane osnovni, pa i jedini, radi se 0 konstruktivizmu. Konstruktivizam — kao graditeljski postupak, proizagao je iz teznje i potrebe da se u haotniénom vremenu i ,stanju ekstremnog ekspresionizma* , posetkom 20. vijeka, poku’a uspostaviti nekakav novi red. Atonalnost, kao krajnji ishod rastakanja tradicionainog tonaliteta, a usljed neizmjerne hromatizacije svih Sinilaca muzitkog tkiva, znatila je i gubitak intonacionog oslonca. Istovremeno, hastaje i atematska muzika koja nastaje izbjegavanjem ,prevazidenog* klasiénog natina gradenja muzike iz motiva, tema i sl. Brzo se pokazalo da se na taj, atonalni i atematski navin tesko moze izgraditi razvijeno i uobliteno muziéko djelo, pa su tako stvarane samo minijature kratkog trajanja, Nastojanje da se atonalnost, ipak na neki nadin organizuje, a muzika grada poveZe ,novom* vrstom teme, urodilo je pojavom dodekafonije. Vezujemo je za ime Arnoida Semberga, a sustina ove maetode je stvaranje dvanaesttonskog (dadekafonog) niza, reda ili serije i njegova 3 preobrazaj inverzije, unazadnog-retrogradnog vida i unazadne inverzije . Ova metoda komponovanja nazvana je serijalizam, a ukoliko je dosljedno primjenjivana na sve muzitke parametre (ritam, dimaniku, artikulac i sl) ~ integralnt ili totalni serijalizam. Osnovna slabost ovog metoda je 8to kompozitor sam sebi postavlja ogranigenja i umjesto pune stvaralaéke slobode, podvrgava se volfi i mehanizmu unaprijed odredenog sistema. Komponovanje tako postaje racionalan posao ciste kombinatorike sime se umjetnost pretvara u ,,matematitku vjestinu®, Avangardno orijentisani Kompozitori konstrui8u i nove tonske nizove koji trebaju zamijeniti vistroSene* tradicionaine ljestvice . Jedan od takvih ,,novih nizova"* osmi8ljen je kao prosti spoj karakteristiénih sastojaka raznih modusa: npr. lidijsko-miksolidijska Ijestviea ( durska sa povigenim IV i sniZenim VII stupnjem) koja se jo naziva akustiéka ili ,,bartokova* Specifiéne ljestviéne konstrukeije poku&ao je da izgradi i sistematizuje Olivije Mesijan, u svojih 7 ‘aodusa sa ograni¢enom transpozieijom dije je osnovno obiljezje da su sastavijeni nizanjem jednakih ‘atervala ili intervalskih kombinacija, Tako se medu njima nalaze ejelostepena i umanjena (stepen- polustepen) Ijestvica,Sopstveni sistem gradnje , kako melodijskih tokova tako i harmonskih sklopova, razvio je i Paul Hindemit uspostavijajuéi i poseban sistem analize primjenjljiv ina muziku drugih autora i epoha. Neki kompozitori se nisu zadovoljavali tonskim sistemom u kojem je polustepen najmanji razmak izmedu dvije tonske visine, pa su Sinili poku8aje sa jo manjim razmacima- mikrointervalima- praktiéno najvi8e éetvrtstepenima, ali i sitnijim deobama. Takvim eksperimentima se posebno bavio Se8ki Kompozitor Alojz Haba, a muzika je nazvana tetvrtstepenska muzika. Za izvodenje ove muzike morao je da se konstruise i specijalan klavir (sa dvije polustepenske Klavijature posebno Stimovane). Tek razvoj elektronike i sintetiékog stvaranja zvuka otvorio je moguénost da se u njemu ostvaruju i beskrajno male nijanse tonskih visina. Ipak, elektronska muzika otvara nove 2vusne prostore i boje i u tom pogledu ona je najveéa sudtinska novina koju je donijelo vrifeme avangarde. Jo8 jedan kompozicioni postupak koji je kori8éen u stvaralastvu avangardno opredjeljenih autora je aleatorika u kojoj se krajnji muziéki rezultat prepusta sluvajnosti, Kompozitor u nekoj epizodi ili Gitavom djelu daje samo neke naznake a izvodasima ostavlja da ih po volji biraju i kombinuju iz Sega nastaje drugaéije svako novo izvodenje (kao sludajno ostvarenje). U svim navedenim avangardnim postupcima nastao je ogroman bro} muzi&kih djela, narogitom tokom 60-tih i 70-tih godina 20. vijeka . Ipak, sudu vremena odoljela su samo neka ostvarenja iz tog perioda, to se prije svega odnosi na kompozitore tzv. ,,P oljske Skole (Lutoslavski, Penderecki i dr.) koja se 60-tih godina izdvojila kao posebno uspjesna i originalna. -Primjer br. 1 --- Kiistof Penderecki: Threnos ~ Tuzbalica u spomen irtava Hirosime ~ Primjena raznih novina avangarde: tetvrtstepeni tonski odnosi, Klaster, aleatoriéke epizode, neuobitajeni postupci korigenja gudaékih instrumenata. Narotito je osoben i upetatljiv zavrSetak: 52 gudacka instrumenta svitaju svaki svoj ton, na razmacima detvrt stepena, a rezultat je zastrasuyjudi Sur (zvuk neodredene visine) od zi do popp — poput katastrofalne eksplozije koja zamire u pusto8i zatrtog Zivota.POSTMODERNA I NOVA JEDNOSTAVNOST sgsljednje decenije 20. vijeka donijele su u muzi¢kom stvaralastvu jo8 jednu reakeiju- ovog puta na ‘angardno eksperimentisanje koje je muziku odvojilo od interesovanja publike i utinilo da ona gstane sama sebi svrha. Sagledavdi to, sve veéi broj stvaralaca poteo se vraéati osnovnim vrijednostime uzike, mnogi su i8ti ka pojednostavljenju muziékog jezika i fakture, pa je i osnovno obiljezje takve sostmoderne“ muzike ~ nova jednostavnost. Mnoga djela nastala na toj liniji unose svjezinu u vuzitko stvarala8tvo i privlage paznju svojom originalnoséu. -Primjer br. 1: Vlastimir Trajkovié: Arion, ,, nova" muzika za gitaru i gudace, op. 8 (1979) ~-Djelo koje u novijoj srpskoj muzici predstavlja originalan obrazac ,nove jednostavnosti*, odie savrSenim sokojstvom, prema rijesima kompozitora :“to je muzika sklada prirodnih elemenata. Po krajnjoj svedenosti muzitkih edstava, kao i mnogostrukom, skoro opsesivnom ponavijanju malog broja osnovnih sastojaka ,,Arion™ se moze uzeti 10 primjer minimalizma ~ jedne varijante nove jednostavnosti koja se upravo odlikuje takvim osnovnim obiljezjima. Minimalizam — kao stilski mani u okviru nove jednostavnosti, tokom 70-tih i 80-tih godina 20. vijeka azvan je i redukcionizam jer muzitka sredstva i postupke redukuje na minimum. Pri dosijednom srovodenju on dobija i sasvim asketski karakter, jer se odriée svake muziéke emocionalnosti, dinamike dramaturgije uvodesi u svoj statigan tok samo minimalne izmjene, i to na veéim vremenskim wtojanjima. iedno od osnovnih obiljezja postmodeme je moguénost slobodnog mijeSanjaraznih stilova, njihovog ceplitanja i kombinovanja, bez teénje ka stilskom jedinstvu. Takva dra% spajanja stilski raznorodnih, sto i kontrastnih elemenata u jednom djelu, podstiée savremene kompozitore i na primjenu doslovnih tata odlomaka muzike ranijih autora i stilova u okviru sopstvenog djela. Ova pojava je tak toliko éestala da predstavlja izvjestan stilski manir postmoderne muzike, -Primjer br. 2: Milan Mihajlovic. Eine kleine Trauermusik —Mala Zalobna muzika(1990) -Mala noéna muzika- vo savremeno kamemo djelo naslovijeno je parafrazom naziva populare Mocartove kompozici vojim stilskim pluralizmom, vrijeme muzitke postmoderne dovodi nas do kraja 20 vijeka. ta Ge od svega toga prezivjeti - pokazaée treéi milenijum. STILSKE RAZLIKE PO DRUGIM - NEISTORIJSKIM OSNOVAMA lacionalni i individualni stil - karakteristike odredenih naroda ili grupa kao Sto su romanski, ermanski, slovenski i dr. narodi. Npr. karakterizacija slovenskog duha: prednost emocionalnog nad acionalnim, sklonost romantici, ali ne onoj germanskog tipa, nego slovenskoj - sentimentalnoj, sa ‘picnim naglim promjenama raspolozenja . open i Cajkovski su najbolji primjeri onoga Sto se moze nazvati individualnim stilom. To odrazumjeva prepoznatljivest kompozitora na osnovu njegove muzike. U tome odluéujuéu ulogu ima aelodika, pa se nerijetko govori o ,, Jopenovskoj “ melodici, ili o ,,betovenskoj dramatici . nstrumentalni i vokalni stil — medusobno nose sasvim dugatija obiljeZja. MoZemo ih posmatrati i ao Zanrovska obiljezja stila, Osnovni muziéki Zanrovi mogli bi se podjeliti na vokalne i astrumentalne kao i kombinovane-vokalno-instrumentalne. U okviru te najopitije raspodjele, grana 2 cijeli niz podzanrova . Nabroja¢emo samo neke. horska muzika, akapela i sa instrumentaluom pratnjom; vratorijum, - opera, - muzi¢ka drama,- mjuzikl, - opereta, -solo pjesma ... , okviru instrumentalne muzike: - solisti¢ka literatura (klavir, violina, duvaéi i sl), - instramentaini uo, - kamerna muzika, - koncertatna djela ( sa soliste i orkestar) i sl.ou FE t, PITANJA ZAISPIT IZ MUZICKIH STILOVA 2009/2010. Definicija i mnogostranost pojma stila ; Istorijski stilovi i neke op8te zakonitosti u njima; Periodizacija stilova u muzici SREDNJI VIJEK: - Ranohi inska erkvena muzika; Prvo viSeglasje i Ars antiqua - Svjetovna muzika, pjesme i igre | RENESANSA: - Opsti okvir epohe; Prelazno doba, Ars nova; Dalji razvoj viseglasja | Svjetovna horska muzika renesanse; Reformacija i protestantski koral; Instrumentalna muzika | BAROK : - Periodizacija i op8ta obilje%ja; Poteci opere. Monteverdi | Dali razvoj barokne opere; - Instrumentalna muzika baroka; | Veliki vokalno-instrumentalni oblici; -Galantnt stil = rokoko |. Osjeéajni stil |. KLASICIZAM: Opéta obiljeZja; Rana Klasika; Bett Klasiéari: Hajdn, Mocart, Betoven 0. Opera u klasicizmu; Glukova reforma; Mocart. " ROMANTIZAM: -Opita obilje%ja; -Rani romantitari; -Zreli romantiari; -Pozni romantizam 2. Opera romantignog doba 3, Nacionalne Skole romantizma 4, IMPRESIONIZAM 5. EKSPESIONIZAM 6. NEOKLASICIZAM I NJEGOVE VARIJANTE “7. NOVE NACIONALNE SKOLE 8. KONSTRUKTIVIZAM I AVANGARDA 9. POSTMODERNA i ,NOVA JEDNOSTAVNOST” 0. Stilske razlike po drugim, neistorijskim osnovama : - Nacionalni i individualni stils Zanrovska obiljeZja stila : - Vokalni Zanrovis + Instrumentalni i vokalni stil ; -Instrumentalni Zanrovi