POL ITIKOLOGIJA

Pregledni nauni lanak UDC

Primljen: 29. mart 2014. 316.73/.75:323.15
316.2:329.12

Danijela Vukovi-alasan
Univerzitet Crne Gore
Fakultet politikih nauka

Politika multikulturalizma u
savremenim liberalno-
-demokratskim dravama

Apstrakt
U tekstu se razmatra koncept multikulturalizma u normativnom i politikom
smislu kao jedan od moguih modela odnosa liberalno-demokratskih drava
prema etnokulturnom pluralizmu savremenih drutava i potrebi integracije
razliitih etnokulturnih zajednica, prvenstveno nacionalnih manjina i imi-
grantskih zajednica. Izrazito afirmativan odnos prema politici multikultura-
lizma i politici identiteta u akademskoj i iroj javnosti, koji je postojao deve-
desetih godina XX vijeka, zamjenjuje period kritike ovog koncepta. Govori
se o njegovoj neuinkovitosti, negativnim posljedicama koje je proizveo u
procesu integracije imigranata, kao i da je podstakao bujanje manjinskih na-
cionalizama, izolacionizam i separaciju. U skladu sa takvim ocjenama, javni
diskurs liberalnih demokratija preplavljen je izjavama o potpunoj propasti
multikulturalizma i o njegovom naputanju. Meutim, odreena istraiva-
nja pokazuju da trend naputanja politike multikulturalizma nije toliko izra-
en kako bi se moglo zakljuiti na osnovu aktuelne politike pobune kriti-
ara i protivnika multikulturalizma.

Kljune rijei:
liberalni multikulturalizam, politika identiteta, liberalno-demokratska dra-
va, nacionalne manjine, imigrantske zajednice

 Email: danijelacalasan@gmail.com
24 Da n ij el a V u kov i- a l a sa n

MULTIKULTURALIZAM UVODNA RAZMATRANJA

Problematika multikulturalizma, aktuelizovana tekoama razvijenih, libe-

ralno-demokratskih drava u upravljanju etnokulturnim pluralizmom i nje-
govom inkorporiranju u institucionalni poredak ovih zemalja, zaokuplja pa-
nju akademske i politike javnosti posljednjih godina. Multikulturalizam je
dio ireg trenda politizacije kulture koji u prvi plan stavlja zahtjeve razliitih
manjinskih zajednica za ouvanje njihovog identiteta. Etnokulturne zajed-
nice, poput nacionalnih manjina, imigrantskih zajednica i starosjedilakih
(indigenih) naroda, zahtijevaju od drave razliite stepene politike i terito-

 Multikulturalizam je jedan od onih pojmova oko ijeg znaenja ne postoji sa-

glasnost. U akademskoj i laikoj javnosti upotrebljava se u razliitim znaenjima
to dovodi do nejasnoa i nesporazuma. Najprije, esto se koristi kao sinonim za
pojmove poput kulturnog pluralizma, multietninosti, interkulturalizma i pluri-
kulturalizma. U ovom sluaju, njime se oznaava injenica postojanja izraenog
etnokulturnog diverziteta u modernim dravama. To je tzv. demografsko-deskrip-
tivno odreenje pojma, koje je moda i najmanje sporno, budui da je prethodno
navedena injenica lako empirijski utvrdiva. Pitanje odnosa prema takvoj stvar-
nosti dovodi nas do odreenja pojma u programsko-politikom i ideoloko-norma-
tivnom smislu. Multikulturalizam se u ovom sluaju javlja kao jedan od moguih
odgovora na pitanje upravljanja etnokulturnim razliitostima i potrebe za nji-
hovim priznavanjem. U programsko-politikom smislu, odnosi se na poseban
tip programa i politikih inicijativa kreiranih na nain da uspjeno odgovore na
niz izazova koje stvara etnokulturni diverzitet. Podrazumijeva razliita institucio-
nalna, pravna i politika rjeenja iji je cilj promovisanje potovanja kulturne,
etnike, jezike i vjerske razliitosti. Ideoloko-normativna upotreba pojma tie
se razmatranja mjesta identitetskih posebnosti u kulturnom smislu, u teorijskoj,
sociolokoj i politiko-filozofskoj ravni. Christine Inglis, Multiculturalism: New
Policy Responses to Diversity, UNESCO (MOST), 1996, p. 16. Available from:
http://www.unesco.org/most/pp4.htm (Accessed, 12. March 2014).
Piter Kivisto (Peter Kivisto) skree panju na to da je multikulturalizam uvijek
mjeavina onoga to jeste i to bi trebalo da bude. esto se upotrebljava u jednom
i drugom smislu i to svakako jeste jedna od tekoa u njegovom odreenju. Peter
Kivisto, Multiculturalism in a Global Society, Blackwell Publishing, 2002, p. 3.
Pojedini autori, poput Andree Semprinija, prave razliku izmeu kulturolokih
i politikih interpretacija multikulturalizma. U prvom sluaju u pitanju je ire
odreenje, u smislu da se odnosi i na zahtjeve za priznanje i ouvanje identiteta
grupa koje nijesu iskljuivo etnike ili nacionalne, ve svoju razliitost i poseb-
nost identiteta temelje na nekim drugim karakteristikama. Politika interpretaci-
ja multikulturalizma, pak, podrazumijeva pravljenje razlike izmeu nacionalnih
manjina i etnikih grupa. Tanije, multikulturalizam se odnosi na zahtjeve koje
etnokulturne zajednice upuuju dravi radi sticanja posebnih prava, a u skladu sa
potrebom njihovog ukljuivanja. Andrea Semprini, Multikulturalizam, Clio, Beo-
grad, 2004, str. 35.
 Pol i t i k a mult i k ultur a l i zm a u savreme n i m ... 25

rijalne autonomije, pravednije uslove integracije ili ouvanje posebnog, sta-

rosjedilakog naina ivota. U veoj ili manjoj mjeri, zvanino ili ne, deve-
desetih godina XX vijeka multikulturalizam je bio opteprihvaen koncept
od strane razvijenih liberalno-demokratskih drava. Dominaciju multikul-
turalizma u ideoloko-normativnom i programsko-politikom smislu Natan
Glazer (Nathan Glazer) izrazio je sljedeom reenicom: Multikulturalizam je
pobijedio. Sada smo svi multikulturalisti! (Multiculturalism won. We are
all multiculturalists now!)
Meutim, izrazito afirmativan odnos prema politici multikulturalizma
i politici identiteta u akademskoj i iroj javnosti, koji je postojao devedesetih
godina XX vijeka, zamjenjuje period kritike ovog koncepta. Govori se o njego-
voj neuinkovitosti, negativnim posljedicama koje je proizveo u procesu inte-
gracije imigranata, kao i da je podstakao bujanje manjinskih nacionalizama,
izolacionizam i separaciju etnonacionalnih manjinskih zajednica. U skladu sa
takvim ocjenama, javni diskurs liberalnih demokratija preplavljen je izjavama
o potpunoj propasti multikulturalizma i o njegovom naputanju. U tome na-
roito prednjae predstavnici politikih elita u Njemakoj, Velikoj Britaniji i
Francuskoj. Pri tom, teko je razluiti opravdane kritike na raun politike multi-

 Nathan Glazer, We Are All Multiculturalists Now, Cambridge Massachusetts, Har-

vard University Press, London, 1997, p. 14.
 Melani Filips (Melanie Philips), u svojoj knjizi Londonistan, pie o tome da je
britanski identitet postojano slabljen i pranjen upravo politikom multikultu-
ralizma: British identitety was steadily eviscerated by multiculturalism. (Mela-
nie Philips, Londonistan, Gibson Sqare, London, 2006, p. 113, preuzeto iz: Varun
Uberoi, Do Policies of Multiculturalism Change National Identities?, The Politi-
cal Quaterly, Vol. 79, No. 3, July-September 2008, p. 404)
Slino tvrde i iz redova konzervativaca naglaavajui da je politika multikultura-
lizma, koja je u Britaniji u primjeni od 80-ih, istakla razlike na utrb zajednikog
nacionalnog identiteta. (Policy Exchange, Living Apart Together, Policy Exchange,
London, 2007, p. 6, preuzeto iz: Ibidem, p. 404)
Dejvid Kameron, u svom govoru od 29. januara 2007. godine, naglaava potrebu
da se otklone kljune prepreke koje ugroavaju nacionalnu i drutvenu kohezi-
ju i ometaju razvijanje osjeaja lojalnosti i prihvatanja zajednikog identiteta od
strane graana razliite etnokulturne pripadnosti. On identifikuje pet takvih pri-
jetnji, a jedna od njih je i multikulturalizam: Multiculturalism sounds like a good
thing: people of different cultures living together. But it has been manipulated
to favour a divisive idea the right to difference instead of promoting a unify-
ing idea the right for everyone to be treated equally despite their differences. So
multiculturalism has come to mean an approach which focuses on what divides
us rather than what brings us together. It often treated ethnic or faith communi-
ties as monolithic blocks, rather than individual British citizens And they un-
dermine the very thing that should have served as a focus for national unity our
sense of British identity. Govor je dostupan na: http://www.conservatives.com/
26 Da n ij el a V u kov i- a l a sa n

kulturalizma od pokuaja da se kroz njegovu proklamovanu propast discipli-

nuje etnokulturni pluralizam unutar liberalno-demokratskih drava.
Na ovom mjestu uputno je analizirati Kimlikino izdvajanje tri specifine
faze u raspravi o multikulturalizmu od devedesetih godina XX vijeka naova-
mo. U svakoj od ovih faza teite kritike multikulturalizma, bilo je na razlii-
tim takama. U prvoj fazi, koju ini rasprava do 1989. godine, odbrana mul-
tikulturalizma svodila se na komunitaristiku kritiku liberalizma i raspravu o
odnosu pojedinaca i grupa u kojoj su zastupnici multikulturalizma potencira-
li vanost priznanja i zatite identiteta etnokulturne zajednice nasuprot libe-
ralnom naglaavanju individualnog. Problem identiteta, dakle, dolazi u prvi
plan. Svojom teorijom priznavanja arls Tejlor (Charles Taylor), kao uosta-
lom i drugi zastupnici multikulturalizma, naglaavaju znaaj pojmova ukori-
jenjenosti i pripadanja pojedinca u izgradnji individualnog identiteta. Svijest
pojedinca o sebi determinisana je njegovom drutvenom pripadnou i pro-
cesom interakcije sa lanovima grupe kojoj pripada i lanovima drugih grupa.
Njegov identitet u velikoj mjeri je opredijeljen sistemom normi i vrijednosti-
ma, koje mu procesom vaspitanja i obrazovanja daje kultura u kojoj je roen.
Pripadnost i osjeanje bliskosti ne predstavljaju okove za razvoj pojedinca,
ve su zapravo uslovi koji ga omoguavaju. Vrijednosni i normativni kulturni
okvir predstavlja i potencijal, ali i ogranienje u pogledu identitetskih iskusta-
va odreenog subjekta. Da bi to iskustvo bilo obogaeno i nadmaeno, neop-
hodan je susret sa drugim. Iskustva razliitosti i susreta sa drugim mogu biti
obogaujua, ali isto tako i negativna i razarajua, onda kada pojedinac osjeti
da je slika o njemu koju mu drugi upuuje obezvrjeujua i diskriminator-
ska, u kom sluaju nema priznanja pojedinevog identiteta od strane drugog.

News/Speeches/2007/01/David_Cameron_Bringing_down_the_barriers_to_co-
hesion.aspx (Pristupljeno 20. februara 2014).
Bagehot, kolumnista asopisa The Economist, 2007. godine pie sljedee: Once it
connoted curry and the Notthing Hill carnival; these days, when applied to Brit-
ish politicians or their policies, multiculturalism is almost as derogatory a term
as socialist or neocon. Even more than they agree about most other things,
the main political parties are united in their convictions that multiculturalism is a
perniciously naive idea whose time has gone, or ought never to have come at all.
(Steven Vertovec, Susanne Wessendorf, Assessing the backlash against multicul-
turalism in Europe in: Steven Vertovec, Susanne Wessendorf (eds.), The Multicul-
turalism Backlash: European discourses, policies and practices, Routledge, 2007, p. 1)
 Nikola Beljinac, Multikulturalizam i (dez)integracija osvrt na evropske rasprave
o dometima multikulturnog graanstva, Politiki ivot, Vol. 3, br. 3, 2011, str. 74.
 Vil Kimlika, Savremena politika filozofija, Nova srpska politika misao, Beograd,
2009, str. 370.
 Isto, str. 371.
 Pol i t i k a mult i k ultur a l i zm a u savreme n i m ... 27

Znaajno je da komunitaristi ovu potrebu prenose na nivo zajednice: kako

je identitet pojedinca, manje ili vie, determinisan vrijednostima i ciljevima
zajednice u kojoj je roen, njegovo uvaavanje od strane drugog povezano je
sa uvaavanjem koje uiva kulturna grupa kojoj pripada. Priznanje etnokul-
turne manjine od strane dominantne veine na taj nain postaje neophodno
za individualni identitet pripadnika manjine. U drugoj fazi rasprave pitanje
multikulturalizma sve vie se razmatra unutar liberalne teorije. Tanije, vea
panja poklanja se razumijevanju prirode etnokulturnih zajednica i zahtjeva
koje upuuju liberalno-demokratskoj dravi.

MULTIKULTURALIZAM KAO ODGOVOR

NA VEINSKO GRAENJE NACIJE
Posljednju fazu u raspravama o multikulturalizmu karakterie uvianje da je
u liberalno-demokratskim dravama na djelu tzv. dravno graenje nacije,
smatra Kimlika. Naroito se dovodi u pitanje tvrdnja da su liberalno-demo-
kratske drave etnokulturno neutralne, odnosno indiferentne prema etnokul-
turnim identitetima. Naime, Kimlika skree panju na to da je svim liberalno-
-demokratskim dravama imanentna liberalno-nacionalistika strategija
razvijanja zajednikog nacionalnog jezika i kulture, a u cilju obezbjeivanja
solidarnosti i politikog legitimiteta. Sve, pa i one drave koje se pribliava-
ju idealnom modelu graanskog nacionalnog identiteta (i koje karakterie
vei stepen inkluzivnosti i oslanjanja na politiko-pravnu komponentu, prije
nego na etnokulturnu) nastoje da obezbijede integraciju etnokulturnih zajed-
nica u zajedniku socijetalnu kulturu, jezikom i institucionalnom kohe-
zijom.10 Svojom politikom irenja slubenog jezika i zajednikih drutvenih
institucija liberalno-demokratska drava obuzdava etnokulturni plurali-
zam, promovie i jaa zajedniki politiki identitet i odreenu kulturu. To je
dio procesa graenja nacije (nation building), koji ukljuuje promovisanje
nacionalnog u razliitim dimenzijama. Dakle, homogenizacijom na temelju
nacionalnosti drava nastoji da obezbijedi osjeanje solidarnosti i pripadanja
jedinstvenoj politikoj zajednici, to predstavlja neophodan uslov za ouva-
nje stabilnosti i kohezije drutvene zajednice, posebno u uslovima izraenog

 arls Tejlor, Bolest modernog doba, Beogradski krug, Beograd, 2002, str. 71.
 Vil Kimlika, Savremena politika filozofija, nav. delo, str. 382.
10 Socijetalnu kulturu Kimlika definie kao teritorijalno koncentrisanu kulturu,
usredsreenu na zajedniki jezik koji se koristi u irokom nizu socijetalnih in-
stitucija, i u javnom i u privatnom ivotu (kole, mediji, zakon, ekonomija, vla-
da itd.). O tome vie u: Vil Kimlika, Multikulturalizam, multikulturno graanstvo,
CID, Podgorica, 2004, str. 119.
28 Da n ij el a V u kov i- a l a sa n

etnokulturnog diverziteta savremenih drutava. Proces graenja nacije le-

gitimisan je i drugim pozitivnim efektima poput demokratizacije drutva, bu-
dui da graanima obezbjeuje mogunost uea u demokratskim procesi-
ma odluivanja nezavisno od njihove etnokulturne pripadnosti. Zajednika
politika naela (liberalno-demokratske vrijednosti i naela pravde) nuan
su, ali ne i dovoljan uslov za ostvarivanje neophodnog drutvenog jedinstva,
solidarnosti i politikog legitimiteta. Ouvanje drutvenog jedinstva i stabil-
nosti zahtijeva osjeaj zajednitva koji dijele lanovi politike zajednice, a koji
ne moe biti utemeljen iskljuivo na politikim naelima: Graani moraju
osjeati da pripadaju istoj zajednici... Ukratko, drutveno jedinstvo zahtijeva
da se graani identifikuju jedni s drugima i da na svoje sugraane gledaju kao
na neke od nas. Ovaj osjeaj zajednike pripadnosti i zajednikog identiteta
pomae odravanju odnosa povjerenja i solidarnosti koji su potrebni da gra-
ani prihvate rezultate demokratskog odluivanja (ak i onda kad su u manji-
ni u donoenju odreene odluke) i obaveze liberalne pravde.11 Upravo to dr-
ava obezbjeuje u procesu graenja nacije koristei sredstva poput sistema
obrazovanja, nacionalnih medija, nacionalnog jezika, nacionalnih simbola
itd. Meutim, u sprovoenju politika izgradnje nacije drave su nerijetko pri-
bjegavale potiskivanju, marginalizovanju i nepriznavanju odreenih etnokul-
turnih zajednica, istovremeno promoviui pojedinano, dominantno etno-
kulturno u nacionalno.

ETNOKULTURNI PLURALIZAM SAVREMENIH

LIBERALNIH DEMOKRATIJA
Potrebno je detaljnije se pozabaviti poljem etnokulturnog unutar nacionalnih
drava, kako u smislu tipova zajednica koje egzistiraju, tako i u smislu odre-
enih tenzija koje proistiu iz etnokulturnih razliitosti. U tome e od pomoi
biti tipologija etnokulturnih zajednica u zapadnim demokratijama koju je dao
Vil Kimlika (Will Kymlica). On izdvaja pet tipova etnokulturnih zajednica koje
se mogu pronai u zapadnim demokratijama. To su: nacionalne manjine, imi-
granti, izolacionistike etnoreligijske zajednice, Metici i rasno podvojene zajed-
nice.12 Prirodu zahtjeva, koje dravi upuuju ove etnokulturne zajednice i nji-
hov odnos prema osnovnim liberalno-demokratskim principima, potrebno je
analizirati u svjetlu prethodno pomenutog procesa veinskog graenja nacije.
Nacionalne manjine, u ovom sluaju, upotrijebljene su u jednom irem znae-

11 Vil Kimlika, Savremena politika filozofija, nav. delo, str. 290291.

12 Vil Kimlika, Zapadna politika teorija i etniki odnosi u Istonoj Evropi u: Vil
Kimlika, Magda Opalski (ur.), Moe li se izvoziti liberalni pluralizam?, Beogradski
centar za ljudska prava, Beograd, 2002, str. 36.
 Pol i t i k a mult i k ultur a l i zm a u savreme n i m ... 29

nju i obuhvataju kako nedravotvorne nacije tako i starosjedilake narode.13

Pri tom, predmet naeg interesovanja u ovom radu su prvenstveno nacionalne
manjine i imigrantske zajednice i odnos liberalno-demokratskih drava prema
njihovim zahtjevima u modelu politike multikulturalizma. Nedravotvorne
nacije nemaju dravu u kojoj su veina, ali nastoje da je formiraju ili da dobi-
ju odreeni stepen autonomije. Primjeri nedravotvornih nacija su Katalonci,
Baski, Flamanci, koti, Velani, Korzikanci, Kvibeani, itd.14
Drugi oblik etnokulturnih zajednica, koji egzistira u modernim demo-
kratskim dravama, jesu imigrantske zajednice. On naglaava da su u pitanju
nedravljani zemlje u koju su doli, koji su najee u zemljama iz kojih su
doli bili dio neke veine. Zatim, radi se o zajednicama koje su najee u pot-
punosti integrisane u kapitalistiki sistem proizvodnje, jer su razlozi njihovog
dolaska najee ekonomske prirode. Za njih je, dakle, karakteristino da ele
integrisanje u iru socijetalnu kulturu i njihovi zahtjevi, za razliku od zahtjeva
pripadnika nacionalnih manjina, uglavnom se odnose na preispitivanje po-
stojeih uslova integracije u drutveni sistem.15

Nacionalne manjine definie kao zajednice koje su oformile zaokruena i funk-

13

cionalna drutva na svojim istorijskim zaviajnim teritorijama pre nego to su bila

ukljuena u veu dravu (Isto, str. 37). Starosjedilaki narodi su zajednice koje
su, silom ili sporazumno, bile ukljuene u drave koje su formirali doseljenici i
pri tom su bile izloene razliitim pritiscima, istrjebljenju, prinudnoj asimilaciji
i otimanju teritorije. Iako razlika izmeu ova dva tipa zajednica nije do kraja ja-
sna, ipak se kao kljuna karakteristika starosjedjelakih, indigenih naroda uzima
njihov neindustrijski nain proizvodnje i injenica da nemaju svoju dravu. Oni
najee zahtijevaju od drave, u okviru koje egzistiraju, da im omogui odra-
vanje njihovog tradicionalnog, predmodernog naina ivota, kao i da potuju i
priznaju njihov poseban identitet i ravnopravnost od strane ireg drutva. Sami,
Inuiti, Maori, ameriki Indijanci su neki od indigenih naroda. Indigeni narodi
uglavnom zahtijevaju odreeni oblik samouprave i izvjestan stepen autonomije,
kako bi mogli da egzistiraju unutar sopstvene kulture.
Drugi autori dali su svoje tipologije etnokulturnih zajednica unutar liberalnih de-
mokratija. Tako, Ted Robert Gur (Ted Robert Gurr) i Barbara Harf (Barbara Harff)
izdvajaju ukupno etiri tipa etnokulturnih zajednica: etnonacionalistike grupe
(Ethnonacionalists), indigeni narodi (Indigenous people), etnoklase (Ethnoclasses)
i tzv. Pobornici zajednice (Communal Contenders). Ted Robert Gurr, Barba-
ra Harff, Ethnic Conflict in World Politics, Westview Press, San Francisco, Oxford,
1994, p. 15.
14 Tomas Hilan Eriksen upotrebljava pojam protonacija da oznai tzv. nedravotvorne
nacije, a ta vrsta nacionalizma, odozdo prema gore, etiketira se kao protonacio-
nalizam ili etniki nacionalizam. (Tomas Hilan Eriksen, etnicitet i nacionalizam,
igoja tampa, Beograd, str. 34)
15 Vil Kimlika, Zapadna politika teorija i etniki odnosi u Istonoj Evropi, nav.
delo, str. 47.
30 Da n ij el a V u kov i- a l a sa n

MULTIKULTURALIZAM KAO REAKCIJA

NA ASIMILACIONISTIKI MODEL I
KONCEPT MANJINSKIH PRAVA

U procesu javnog promovisanja jezika i kulture veine koji je sastavni dio pro-
cesa graenja nacije drave su nerijetko dovodile navedene manjinske et-
nokulturne zajednice u podreen poloaj. To je naroito karakteristino za
asimilacionistiki model odnosa drave prema etnokulturnim zajednicama
i njihovim zahtjevima.16 Razliite varijante modernizacijskih teorija predvi-
ale su postepeno iezavanje etnikog i etnonacionalnog kako proces mo-
dernizacije bude napredovao. U tome naroito prednjae funkcionalistiki
pristupi etnicitetu koji oekuju da e, u krajnjoj instanci, proces modernizaci-
je ukinuti etnike posebnosti.17 U skladu sa strukturalnim funkcionalizmom,
kao dominantnom sociolokom perspektivom do 60-ih godina XX vijeka,
asimilacija imigranata smatra se poeljnim i neizbjenim procesom. Pri tom,
sama asimilacija ne shvata se kao prihvatanje jedne partikularne kulture, ve
kao pristupanje naunoj, racionalnoj civilizaciji i etnokulturno-neutralnom,
univerzalnom drutvu. Pretpostavilo se da e univerzalizujue sile, prvenstve-
no oliene u sistemu obrazovanja i masovnoj kulturi, postepeno umanjiti
znaaj kulturnih razlika izmeu razliitih grupa. Problemi kohezije drutva i
opasnosti od nemogunosti apsorbovanja novih elemenata u vidu pripadni-
ka razliitih etnokulturnih zajednica postaju primarni kada se govori o inte-
graciji imigranata shvaenoj u obliku asimilacije. Sloena dinamika etnikih
odnosa je u sluaju asimilacije svedena na odnos licem u lice izmeu imigranta
(kandidata za asimilaciju) i drutva prijema, koje se shvata kao integrisana

Razliiti autori izdvajaju razliite modele odnosa liberalno-demokratske drave

16

prema etnokulturnom pluralizmu. Tako, Kristin Inglis (Christine Inglis) izdvaja

tri idealno-teorijska pristupa odnosa drave prema etnokulturnoj razliitosti. To
su: asimilacija, diferencijalistike politike i multikulturalizam. (Christine Inglis,
Multiculturalism: New Policy Responses to Diversity, op. cit., p. 37)
Bhikhu Parekh pie o pet modela integracije manjina: proceduralni, asimilacio-
nistiki, bifurkacioni, pluralistiki i miletski model. (Bhikhu Parekh, Integrating
minorities in a Multicultural Society in: Ulrich K. Preuss, Ferran Requejo (eds.),
European Citizenship, Multiculturalism, and the State, Baden-Baden, 1998, p. 70)
John Rex pie o njemakom modelu, francuskom modelu i modelu multikul-
turalizma. (John Rex, Ethnic Minorities in the Modern Nation State, Working Papers in
the Theory of Multiculturalism and Political Integration, Palgrave Macmillan, 1996)
17 O funkcionalistikom pristupu etnikom i nacionalnom, kao i o objanjenju
injenice neiezavanja ova dva oblika identiteta vie u: Sinia Maleevi, Socio-
logija etniciteta, Fabrika knjiga, Beograd, 2009, str. 85111.
 Pol i t i k a mult i k ultur a l i zm a u savreme n i m ... 31

cjelina.18 Pri tom, proces asimilacije sastojao se iz dvije faze. U prvoj fazi, tzv.
fazi adaptacije, doseljenici se prilagoavaju u minimalnom stepenu da bi,
kako proces bude odmicao, napredovalo i interiorizovanje novih vrijednosti
i stavova drutva prijema. Proces se zavrava rastvaranjem imigrantskih za-
jednica koje se od autohtonog stanovnitva vie ne razlikuju, ni drutvenim
poloajima koje zauzimaju, niti pak vrijednostma koje istiu.19 Paralelno sa
ovim promjenama oekivalo se i slabljenje etnikih veza i osjeaja solidarno-
sti unutar grupa, to bi postepeno trebalo da dovede do potpunog slabljenja,
ako ne i iezavanja etnikih identiteta. Prethodno objanjen proces asimila-
cije tie se prvenstveno odnosa prema imigrantima i esto se za oznaavanje
ovog procesa upotrebljavao i termin angloprilagoavanje.
to se tie odnosa prema nacionalnim manjinama, model asimilacije je
najee podrazumijevao razliite oblike potiskivanja manjinskog naciona-
lizma, vei ili manji stepen jezike asimilacije, onemoguavanja bilo kakvog
politikog udruivanja i kontrole nad obrazovnim programom.20 Cilj asimi-
lacije nacionalnih manjina bio je slabljenje njihovog nacionalnog identiteta,
potencijalnih tenji za njegovim uobliavanjem i to je uglavnom argumen-
tovano strahom od secesionizma i ugroavanja institucionalizovanog nacio-
nalnog identiteta.
Model multikulturalizma 70-ih godina XX vijeka reakcija je na nepraved-
nost, nerealnost i neuinkovitost modela asimilacije.21 Imigrantske zajednice
reagovale su na veinsko graenje nacije i asimilacionistiki model zahtje-

18 Filip Putinja, oslin Stref-Fenar, Teorije o etnicitetu, igoja tampa, Beograd, 1997,
str. 72.
19 Isto, str. 73.
20 Mnogo je primjera asimilacionistike politike prema nacionalnim manjinama,
diskriminacije njihovog poloaja zakonskim rjeenjima, nepriznavanja manjin-
skih prava i njihove marginalizacije. Francuska je, naroito tokom XVIII i XIX
vijeka, branila upotrebu baskijskog i bretonskog jezika u kolama i izdavatvu.
Kanada je zakonski zabranila starosjediocima da formiraju politika udruenja
koja bi radila na promociji njihovih nacionalnih interesa, itd. Vil Kimlika, Magda
Opalski, Moe li se izvoziti liberalni pluralizam?, nav. delo, str. 38.
21 Najprije, postalo je jasno da takav nain tretiranja nacionalnih manjina nije pru-
io eljene rezultate. Njihov nacionalni identitet pokazao se kao vrlo istrajan i
stabilan, uprkos kontinuiranim naporima drave da ga oslabi. Takoe, zahtjevi
nacionalnih manjina upueni dravi da se kroz razliite oblike autonomije i sa-
mouprave omogui ouvanje njihovog identiteta i samostalnosti nijesu se sma-
njili, naprotiv. Dalje, postalo je jasno da opasnost od secesionizma i nelojalnosti
od strane nacionalnih manjina raste ukoliko drava potiskuje njihov nacionalni
identitet i odbija da prizna pravo na samoupravu, makar u minimalnom stepenu.
Upravo je priznanje razliitosti i omoguavanje nacionalnim manjinama da zati-
te svoj identitet nain da drava postigne stabilnost kojoj tei. Isto, str. 47.
32 Da n ij el a V u kov i- a l a sa n

vima za pravednijim modelom integracije. Zahtijevali su tolerantniji, mul-

tikulturalni model, koji bi im omoguio da ouvaju razliite aspekte svog
etnokulturnog identiteta i istovremeno se integriu u politiki, ekonomski i
drutveni sistem drutva prijema. Kimlika smatra da sutina zahtjeva za pra-
vinijim uslovima integracije ukljuuje dva osnovna elementa: uvaavanje
injenice da integracija predstavlja jedan dugotrajan i teak proces koji zahti-
jeva aktivnu ulogu drave, a esto i posebne, privremene ustupke imigranti-
ma. Zatim, neophodno je da institucije u koje se imigrantske zajednice inte-
griu pruaju isti stepen priznavanja i potovanja imigrantskim zajednicama
koji imaju i identiteti i obiaji veinske grupe. Sutina politike multikultura-
lizma prema imigrantskim zajednicama jeste preispitivanje pravinosti drav-
nih politika koje su usmjerene na njihovu integraciju. To znai preispitivanje
pravnih i institucionalnih rjeenja i njihovu promjenu ukoliko se ustanovi
da imigrantske zajednice dovode u nepovoljan poloaj: Na primer, potreb-
no je da ispitamo pravila oblaenja, dravne praznike, pa ak i ogranienja u
pogledu visine i teine, da bismo videli da li su usmjereni protiv odreenih
imigrantskih grupa. Takoe je potrebno da ispitamo kako se manjine prika-
zuju u kolskim programima ili medijima, da bismo vidjeli da li su ti prikazi
stereotipni ili ne priznaju doprinos imigranata nacionalnoj istoriji ili svjet-
skoj kulturi. Ove mjere su potrebne kako bismo osigurali da liberalne drave
daju imigrantima pravine uslove za integraciju.22 Nacionalne manjine, za
razliku od imigrantskih zajednica, suprotstavljale su se procesu veinskog gra-
enja nacije na nain to su zahtijevale odreeni stepen autonomije i razlii-
te oblike samouprave, kako bi mogle ouvati sopstveni nacionalni identitet.
Ovo posebno vai za nedravotvorne nacije. Politika multikulturalizma pre-
ma nacionalnim manjinama podrazumijeva prihvatanje njihovog partikular-
nog nacionalnog identiteta, bez potiskivanja razliitim oblicima ekonomskih
i politikih pritisaka i prisile.

U svjetlu sveprisutnih rasprava o globalnoj sigurnosti, Sinia Tatalovi izdvaja

najvanije grupe problema, koje imaju sigurnosne implikacije, a sa kojima se su-
srijeu etnokulturne zajednice. To su: diskriminacija, kulturna podreenost, eko-
nomska podreenost manjinskih zajednica i genocidna politika, kojom se neka
etnokulturna zajednica pokuava na razliite naine unititi. Imajui u vidu pro-
blematizaciju i aktuelnost etnikih konflikata, svako podsticanje asimilacije i ne-
uvaavanje prava etnokulturnih manjina dovodi do stvaranja napetosti u dru-
tvu i ugroavanja stabilnosti.
Sinia Tatalovi, Globalna sigurnost i etniki sukobi, Politika kultura, Zagreb, 2010,
str. 4856.
O znaaju multikulturalizma za ostvarivanje prava na ljudsku sigurnost, vidi u:
Ivana Jeli, Ljudska prava i multikulturalizam, Pravni fakultet, Podgorica, 2013, str.
3546.
22 Vil Kimlika, Savremena politika filozofija, nav. delo, str. 392.
 Pol i t i k a mult i k ultur a l i zm a u savreme n i m ... 33

Sloeni proces dravnog graenja nacije i promovisanja zajednikog po-

litikog, nacionalnog identiteta u savremenim liberalno-demokratskim dr-
avama ogranien je principima vladavine prava, zabrane diskriminacije, za-
brane asimilacije i razliitim manjinskim pravima koja obezbjeuju ouvanje
identiteta i ravnopravan poloaj etnokulturnim manjinskim zajednicama.
Zatita ljudskih prava i ostvarivanje principa vladavine prava neodvojivi su
od zatite izvjesnih manjinskih prava, to je uglavnom prihvaeno od strane
liberalno-demokratskih drava. Zatita prava manjina i njihovog identiteta
utemeljena je meunarodnim pravom. Kimlika razlikuje tri vrste grupno spe-
cifinih prava. To su: prava na samoupravu, polietnika prava i specijalna re-
prezentaciona prava.23 Samoupravna prava uglavnom se shvataju kao trajna,
inherentna nacionalnim manjinama i odnose se na razliite oblike i stepe-
ne politike autonomije ili teritorijalne jurisdikcije. Pomou ovih prava za-
jednice mogu na najbolji nain obezbijediti razvoj i ouvanje svojih kultura.
Pod odreenim uslovima, samoupravna prava mogu predstavljati prijetnju
drutvenom jedinstvu i dovesti do njegove dezintegracije, za razliku od tzv.
polietnikih i reprezentacionih prava. U tom sluaju dolazi do nastanka tzv.
segregativnog multikulturalizma, koji moe prouzrokovati pojavu agresivnog
(etno)nacionalizma. Polietnika prava imigrantskih zajednica usmjerena su
na obezbjeivanje pravednijih uslova integracije u ire drutvo i najee pod-
razumijevaju pravo na slobodno izraavanje sopstvenog identiteta, razliite
oblike javnog finansiranja posebnih kulturnih praksi i odreene zahtjeve za
oslobaanje od izvjesnih zakonskih rjeenja, koja nijesu u skladu sa njihovim
religioznim i kulturnim praksama. Specijalna reprezentaciona prava su trea
vrsta prava za koju su zainteresovane etnike i nacionalne zajednice. Tiu se
problema politike reprezentacije manjinskih etnokulturnih zajednica i naj-
ee se legitimiu potrebom otklanjanja sistemskih nepravdi i prepreka u po-
litikom procesu, koje onemoguavaju ovim grupama zastupanje njihovih
interesa.
Kolektivna manjinska prava nikako ne smiju biti u suprotnosti sa libe-
ralnim principima slobode, pravde i jednakosti. Tanije, moe se rei da su

Vil Kimlika, Multikulturalizam, multikulturno graanstvo, nav. delo, str. 4455.

23

U razmatranju problema klasifikacije kolektivnih prava, pored prethodno na-

vedene Kimlikine, nezaobilazna je ona koju je dao Dejkob Levi (Jacob Levy).
On pie o osam vrsta prava koje drava moe obezbijediti etnokulturnim gru-
pama, u cilju akomodacije i priznavanja posebnosti njihovog identiteta. Radi se
o sljedeim pravima: izuzea (exemptions), pomo (assistance), samouprava (self-
government), spoljana pravila (external rules), unutranja pravila (internal rules),
priznanje i primjenjivanje tradicionalnog prava neke kulture (recognition/enforce-
ment), predstavljanje (representation) i simbolini zahtjevi (symbolic claims).
Jacob T. Levy, Classifying Cultural Rights in: Ian Shapiro, Will Kymlicka (ed.),
Ethnicity and Group Rights, Nomos XXXIX, New York, London, 1997, p. 22.
34 Da n ij el a V u kov i- a l a sa n

manjinska prava saglasna sa ovim naelima ukoliko tite slobodu pojedinanih

lanova manjinske zajednice i ukoliko razvijaju odnose jednakosti izmeu gru-
pa. Osim to zahtijeva uklanjanje svih pravnih rjeenja i praksi koje manjinske
zajednice diskriminiu ili iskljuuju po razliitim osnovama, politika multikul-
turalizma podrazumijeva i transformaciju elemenata identiteta i praksi manjin-
skih zajednica, koje su u suprotnosti sa liberalno-demokratskim vrijednostima
potovanja prava i sloboda pojedinaca. Dakle, politika multikulturalizma zahti-
jeva inkluzivnost i potovanje ljudskih prava, kako na nacionalno-dravnom
nivou u odnosu na manjinske zajednice, tako i na nivou samih etnokulturnih
zajednica u odnosu prema pojedinanim njihovim lanovima i ostalim grupa-
ma. Neprihvatljiva je represija u bilo kom stepenu koju bi grupa mogla da ispo-
lji prema svojim lanovima. U pitanju je opasnost od tzv. Esencijalizacije identi-
teta, o kojoj pie Biku Parek (Bhikhu Parekh).24 U elji da se zatiti od mogueg
naputanja tradicionalnih praksi i obiaja od strane svojih lanova i njihovog
razliitog pogleda na zajedniki identitet, etnokulturna zajednica esto moe
u razliitom stepenu ograniiti njihova individualna prava i slobodu. To je tip
prava koji Kimlika naziva unutranjim restrikcijama.25 Drugim tipom zahtjeva,
tzv. Spoljanjom zatitom, grupa se nastoji zatititi od uticaja odluka ireg dru-
tva koje bi joj mogle nanijeti tetu u ekonomskom, politikom ili kulturnom
smislu. Potrebno je, dakle, pronai najbolje naine za usaglaavanje kolektiv-
nih i individualnih prava, jer je odnos izmeu njih esto kontroverzan. Pitanja
granica individualnog izbora i ostvarivanja individualnog prava u situaciji kada
postoji sukob sa nekim kolektivnim pravom predmet su velikih sporova i nesla-
ganja u pravnoj i politikolokoj teoriji.26

24 Bhikhu Parekh, Nova politika identiteta, Politika kultura, Zagreb, 2006, str. 3335.
Politika identiteta moe dovesti do nekih negativnih posledica po same etnokul-
turne zajednice i njihove lanove. Prva je tzv. Esencijalizacija identiteta, koja podra-
zumijeva ignorisanje injenice da nemaju svi pripadnici nekog kolektivnog iden-
titeta iste poglede na svoj identitet, niti ga izraavaju na isti nain. To najee
dovodi do kritike onih koji na drugaiji nain doivljavaju svoj identitet i nji-
hovog oznaavanja kao otpadnika i izdajica. Zanemarivanje viestrukosti iden-
titeta, objektivistiki pogled na identitet i pritisak za organizovanim jedinstvom
i homogenou na nivou grupe glavni su razlozi esencijalizma. Druga opasnost
vezana je za tendenciju stvaranja lanih suprotnosti izmeu zatvorenih cjelina.
Razlike se prenaglaavaju i potencira se stajalite po kome suprotstavljene skupine
nemaju nita zajedniko. Na taj nain politika identiteta postaje politika suko-
ba. Trea opasnost odnosi se na zamrzavanje ili naturalizaciju istorijski steenog
identiteta. esto se proglaava prirodnim i nekritiki prihvata istorijski steeni
pogled na identitet.
25 Vil Kimlika, Multikulturalizam, multikulturno graanstvo, nav. delo, str. 57.
26 Odnos izmeu individualnih i kolektivnih prava ponekad predstavlja primjer anti-
nomija u sistemu zatite ljudskih prava. Pred Komitetom UN za ljudska prava voen
 Pol i t i k a mult i k ultur a l i zm a u savreme n i m ... 35

DA LI JE MULTIKULTURALIZAM MRTAV?

Potaknut sveprisutnom kritikom multikulturalizma i na poetku rada pomi-

njanim izjavama o njegovoj potpunoj propasti, Tarik Madud (Tariq Modood)
u istoimenom lanku pokuava da odgovori na pitanje koliko je takav stav
opravdan.27 I pored opravdanih kritika na raun uinkovitosti politike mul-
tikulturalizma, Madud smatra da aktuelne kritike nijesu dovoljne za njegovo
potpuno odbacivanje, ali zahtijevaju njegovo kritiko preispitivanje i transfor-
maciju. Najvanija kritika odnosi se na potenciranje dezintegracionih poten-
cijala multikulturalizma u odnosu na zajedniki nacionalni identitet. Politici
multikulturalizma spoitava se da nagriza politiko jedinstvo, ugroava

je spor u vezi sa sukobom prava pripadnika etnike zajednice Laponaca sa pravilima

koja je nametnula pomenuta zajednica i time ugrozila njegov identitet i egzistenci-
ju. Komitet je dao prednost kolektivnom pravu zajednice i opravdao zakon vedske
koji je regulisao pitanja u vezi sa uzgojem irvasa kao zanimanjem kojim su se mo-
gli baviti samo lanovi Laponske/Samijske etnike zajednice, to je u ovom sluaju
znailo da je taj pojedinac lien mogunosti da se bavi ovim zanimanjem zbog ne-
prihvatanja od strane svoje etnike grupe. (Sluaj Ivan Kitok protiv vedske, Kitok v.
Sweden; Izvor: Official Records of the H. R. C. 1987/1988, Vol. 2, U, N, Doc. CCPR/7/Add.
1, preuzeto iz: Ivana Jeli, Vladavina prava u multikulturalnim dravama u: Ivana
Jeli (prir.), Dragan K. Vukevi (ur.), Vladavina prava u multikulturalnoj Crnoj Gori,
Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Podgorica, 2001, str. 14)
On izdvaja etiri kljuna razloga koja multikulturalizam ine vrlo aktuelnom i po-
27

trebnom alternativom za britansko pa i druga savremena liberalno-demokratska

drutva. injenica da predstavlja produetak koncepta individualnih ljudskih pra-
va i doprinosi njihovom ostvarivanju je prvi razlog. Drugi razlog Madud nalazi u
tome to rodna nejednakost nije inherentna multikulturalizmu i pored prisustva
neliberalnih praksi prema enama u pojedinim etnokulturnim zajednicama. Da-
lje, globalizacija predstavlja doba migracija ili, kako to Dejms Rozenau (James
Rosenau) kae, ivimo u periodu turbulencije migracija (The Turbulence of Mi-
gration). Zahvaljujui toj injenici, moemo oekivati uslonjavanje etnokultur-
nog pluralizma unutar savremenih, razvijenih liberalno-demokratskih drava. U
takvim uslovima, model multikulturalizma moe da prui odgovarajui odgovor
drave na problem integracije novih imigrantskih zajednica, prvenstveno. etvr-
ti razlog Madud nalazi u rastuem transnacionalizmu. Naime, ne postoje dokazi
da porast znaaja tzv. transnacionalnih zajednica (dijaspora), u dobu savremene
globalizacije i odreenog stepena podijeljene lojalnosti prema dravama porije-
kla i prijema, slabe osjeaj pripadnosti i lojalnosti nacionalnom identitetu zemlje
domaina.
Tariq Modood, Is Multiculturasm Dead?, Public Policy Research, Vol. 15, No. 2,
June-August 2008, pp. 8485. Available from: http://onlinelibrary.wiley.com/
doi/10.1111/j.1744-540X.2008.00517.x/pdf (Accessed 10. March 2014)
O turbulenciji migracija vie u: Nikos Papastergiadis, The Turbulence of Migration,
Globalization, Deterritorialization and Hybridity, Polity Press, Cambridge, 2000, p. 4.
36 Da n ij el a V u kov i- a l a sa n

stabilnost politike zajednice i podstie zatvaranje etnokulturnih zajednica

i antagonizam izmeu njih. Teite kritike pomjereno je sa pitanja pravedno-
sti politike multikulturalizma na pitanje drutvenog jedinstva, to za Kimliku
predstavlja otvaranje drugog fronta u multikulturalistikim ratovima.28
Moe se rei da politika multikulturalizma prije mijenja nacionalni identitet
nego to ga podriva. Uberoj ispravno primjeuje da, kada je rije o politici mul-
tikulturalizma i njenom sprovoenju u praksi, ono na ta se onda odnosi je za-
pravo komplet mjera koji se razlikuju od drave do drave. Pri tom, sve one su
prihvatile multikulturalizam kao normativni odgovor na injenicu postoja-
nja etnokulturne pluralnosti. Kanadska politika multikulturalizma, koja je
i formalno-pravno prihvaena postojanjem ustavne obaveze ouvanja mutli-
kulturalnosti zemlje, razlikuje se od politike multikulturalizma SAD-a, koje
nemaju formalno-pravno usvojenu politiku multikulturalizma, ustavom ili
drugim posebnim pravnim aktom. Imaju, meutim, skup antidiskriminator-
nih mjera, afirmativnu akciju, pravno izuzee za posebne etnokulturne grupe,
najee etnoreligijskog tipa, poput Amia.29 Opasnosti od zatvaranja etno-
kulturnih zajednica i njihovog izolacionizma, u odreenom stepenu, dopri-
nosi i stepen inkluzivnosti nacionalnog identiteta. Naime, ukoliko je nacio-
nalni identitet u konkretnom sluaju onaj koji se mahom oslanja na etniku
komponentu u svojoj strukturi umjesto na princip graanstva, to e pripad-
nicima razliitih drugih etnokulturnih zajednica biti tee da se identifikuju
sa takvim zajednikim politikim identitetom. Uslonjavanje etnokulturnog
pluralizma komplikuje ovu situaciju budui da to vie postajemo plurali-
stiko drutvo, to je vea potreba da se izrazi ono to nas dri na okupu.30
Proklamovanu propast multikulturalizma kao naina suoavanja sa etno-
kulturnim diverzitetom, koja je prisutna posljednjih godina, naroito od stra-
ne politike elite, Kimlika smatra problematinom iz vie razloga. Taj popu-
larni diskurs loe procjenjuje prirodu preduzetih aktivnosti u okviru modela

28 Osim kritike da udovoljavanje zahtjevima etnokulturnih zajednica moe ugroziti

zajedniki identitet i osjeaj solidarnosti, prilino je aktuelna i kritika da politika
multikulturalizma prenaglaavanjem kulturnih razlika smanjuje izglede za borbu
protiv ekonomskih nejednakosti. Ni za jednu od ovih tvrdnji ne postoje sistema-
tini pokazatelji niti empirijski podaci koji bi ukazali na to da ugroavanje zajed-
nikog politikog identiteta i smanjivanje izgleda za borbu protiv ekonomskih
nejednakosti jesu zaista inherentni multikulturalizmu. Vil Kimlika, Savremena po-
litika filozofija, nav. delo, str. 405407.
29 Varun Uberoi, Do Policies of Multiculturalism Change National Identities?, op.
cit., p. 404.
30 Jonathan Sacks, The Persistance of Faith, Weidenfeld i Nicolson, London, 1991, pp.
6667, u navodu: Dejvid Miler, Nacionalnost i kulturni pluralizam, str. 289 u: Slo-
bodan Divjak, Nacija, kultura, graanstvo, Slubeni list SRJ, Beograd, 2002.
 Pol i t i k a mult i k ultur a l i zm a u savreme n i m ... 37

multikulturalizma, preuveliava njegove slabosti i pogreno detektuje tekoe

u njegovom funkcionisanju. U jednom od svojih posljednjih tekstova, anali-
zirajui uspjeh, pad i budunost multikulturalizma, Kimlika izdvaja etiri, po
njegovom miljenju, najmonija mita o multikulturalizmu.31 Prvi se odnosi na
shvatanje multikulturalizma kao nekritikog slavljenja i afirmisanja diverziteta
koje, u krajnjem, zamagljuje i kljune socijalne probleme poput nezaposlenosti.
Stalno naglaavanje slabljenja i naputanja politike multikulturalizma na irem
planu nije nita drugo do mit. Trei mit tie se proklamovanog neuspjeha mul-
tikulturalizma, iako Kimlika iznosi podatke o njegovim pozitivnim efektima.
Najzad, etvrta, esto prisutna konstatacija, tie se jaanja modela graanske
integracije, koji je zamijenio model multikulturalizma. Po njegovom miljenju,
politika multikulturalizma i dalje je vrlo prisutna i ostvaruje pozitivne efekte.
Ne samo da multikulturalizam opstaje, on ak i jaa u posljednjih desetak godi-
na. Tvrdnju da nije dolo do propasti i potpunog neuspjeha multikulturalizma
Kimlika potkrepljuje Indeksom politike multikulturalizma (Multiculturalism
Policy Index). Naime, Vil Kimlika i Kejt Benting (Keith Banting) razvili su Indeks
politike multikulturalizma za imigrantske zajednice (Multiculturalism Policy
Index for Immigrant Minorities) i Indeks politike multikulturalizma za nacional-
ne manjine (Multiculturalism Policy Index for National Minorities).32
Indeks politike multikulturalizma prema imigrantima (Multiculturalism
Policy Index for Immigrant Minorities) daje podatke o zastupljenosti politike
multikulturalizma u dvadeset jednoj liberalnoj demokratiji u 1980, 2000. i
2010. godini. U pitanju su sljedee drave: Australija, Austrija, Belgija, Kanada,
Danska, Finska, Francuska, Njemaka, Grka, Irska, Italija, Japan, Holandija,
Novi Zeland, Norveka, Portugalija, panija, vedska, vajcarska, Velika
Britanija i SAD. Drave su rangirane na osnovu osam indikatora koji identifi-
kuju osam podruja politike u kojima su drave potpuno, djelimino ili uop-
te nijesu razvile odreene forme multikulturnog graanstva u vezi sa zahtje-
vima imigrantskih grupa.33 Radi se o sljedeim indikatorima:34

31 Will Kymlicka, Multiculturalism: Success, Failure, and the Future, Migration Policy
Institute, Washington DC, 2012, p. 1.
32 Osim ova dva, razvijen je Indeks politike multikulturalizma za indigene narode
(Multiculturalism Policy Index for Indigenous Peoples).
33 Potpuno prihvatanje navedenih mjera vrednovano je sa jednim, djelimino sa pola
boda a neprihvatanje sa nula bodova. Zemlje su mogle ostvariti maksimalan skor
od 8 bodova. Detaljnije objanjenje indikatora u smislu stepena prihvatanja od
strane drava dostupno je na: http://www.queensu.ca/mcp/immigrant/decision-
rules.html (Pristupljeno 13. marta 2014).
34 Multiculturalism Policy Index, www.queensu.ca/mcp, preuzeto iz: Will Kymlicka,
Multiculturalism: Success, Failure, and the Future, op. cit., p. 26.
38 Da n ij el a V u kov i- a l a sa n

1. Postojanje ustavne, zakonske ili parlamentarne afirmacije multikul-

turalizma na centralno-dravnom, regionalnom ili lokalnom nivou
i postojanje ministarstava, sekretarijata ili savjetodavnih tijela za im-
plementaciju politike multikulturalizma u saradnji sa etnokulturnim
zajednicama;
2. Usvajanje multikulturalizma u nastavnim programima;
3. Prisutnost i predstavljenost etnokulturnih zajednica u javnim servi-
sima;
4. Postojanje prava na izuzee koja se odnose na oblaenje;
5. Postojanje dvojnog dravljanstva;
6. Finansiranje organizacija etnokulturnih zajednica i njihovih aktiv-
nosti;
7. Finansiranje obrazovanja na maternjem jeziku;
8. Postojanje preferencijalnog tretmana za imigrantske zajednice koje se
nalaze u posebno nepovoljnom poloaju.

Rezultati pokazuju da postoji jasan trend blagog jaanja politike multi-

kulturalizma od 1980. do 2010. godine u ovim zemljama. Samo u Holandiji, i
djelimino u Danskoj i Italiji dolo je do smanjivanja institucionalnih i prav-
nih rjeenja koja se vezuju za politiku multikulturalizma prema imigrantskim
zajednicama.35
Vil Kimlika i Kejt Benting razvili su i Indeks politike multikulturalizma
za nacionalne manjine (Multiculturalism Policy Index for National Minorities),
istraujui poloaj nacionalnih manjina u jedanaest zemalja Belgiji, Kanadi,
Finskoj, Francuskoj, Grkoj, Italiji, Japanu, paniji, vajcarskoj, Velikoj Bri-
taniji i Sjedinjenim Amerikim Dravama.36 Rangiranje zemalja u pogledu

35 Danska biljei skor od 0 (1980), 0,5 (2000) do 0 (2010), Holandija od 2,5 (1980),
5,5 (2000), do 2 (2010), dok je Italija imala skor od 0 (1980), 1,5 (2000) do 1 (2010).
Srednja vrijednost za rangirane drave na evropskom kontinentu kretala se od 0,7
(1980), 2,1 (2000), do 3,1 (2010). Tabela sa kompletnim podacima dostupna je
na: http://www.queensu.ca/mcp/immigrant/table/Immigrant_Minorities_table_
2.pdf (pristupljeno 13. marta 2014).
36 Caroline Duvieusart-Dery, Multiculturalism Policy Index: National Minority Policies,
Multiculturalism Policy Index Project, School of Policy Studies, Qeens Univer-
sity, Kingston, 2011. Available from: http://www.queensu.ca/mcp/minorityna-
tions/evidence/NationalMinorities.pdf (Accessed 15. March, 2014) Pojam na-
cionalna manjina upotrijebili su u znaenju teritorijalno koncentrisane grupe,
iji lanovi imaju izraen osjeaj pripadnosti grupi kao nacionalnoj. Osim teri-
torijalne koncentrisanosti i izraene nacionalne svijesti, za takvu vrstu gru-
pa je karakteristino i postojanje politikih partija ili pokreta, ije su aktivnosti
usmjerene na uobliavanje i institucionalizaciju nacionalnog identiteta grupe.
Kimlika i Benting koncentrisali su se na grupe ne manje od 100.000 lanova, a
 Pol i t i k a mult i k ultur a l i zm a u savreme n i m ... 39

prihvatanja politike multikulturalizma izvreno je prema sljedeim in-

dikatorima:
1. Postojanje federalne autonomije u potpunosti ili u odreenom
stepenu;
2. Priznanje manjinskog jezika kao slubenog na nacionalnom ili pod-
dravnom nivou;
3. Garantovana reprezentacija u centralnom zakonodavnom tijelu i
ustavnom sudu;
4. Javno finansiranje univerziteta, kola i medija na manjinskom jeziku;
5. Ustavna ili parlamentarna afirmacija multinacionalizma;
6. Razvoj i promocija meunarodno prepoznatljivog identiteta manjin-
ske zajednice (zastupljenost u odreenim meunarodnim tijelima,
mogunost potpisivanja odreenog tipa bilateralnih i multilateralnih
sporazuma, mogunost uestvovanja na odreenim sportskim takmi-
enjima itd).37 Ukupan rezultat zemalja u Indeksu 1980, 2000, 2010.
godine jasno pokazuje trend jaanja politike multikulturalizma pre-
ma nacionalnim manjinama.38

u zemljama u kojima je bilo vie takvih grupa rangiranje je izvreno s obzirom

na grupu koja je imala najpovoljniji poloaj, u smislu pozitivnog odnosa drave
olienog u korpusu garantovanih manjinskih prava.
Ibidem, p. 57.
37

Stanje u ovim dravama u pogledu politike multikulturalizma prema nacional-

nim manjinama ocjenjuje se s obzirom na navedene indikatore. Drave su ran-
girane prema tome da li su u potpunosti, djelimino ili nijesu uopte prihvatile
kljune komponente politike multikulturalizma prema nacionalnim manjinama,
oliene u indikatorima.
Na primjer, jeziku nacionalne manjine moe biti dat status slubenog jezika, na
nivou drave i njegov poloaj u potpunosti izjednaiti sa jezikom veinske za-
jednice. U drugom sluaju, on nema status slubenog jezika, ali se obezbjeuje
odreeni stepen zatite i prepoznavanja, iako nije izjednaen sa slubenim
jezikom veine. I u treem sluaju, centralna vlast ne prepoznaje, niti promovie
na bilo koji nain jezik nacionalne manjine, itd.
38 Kompletni podaci za nacionalne manjine dostupni na: Caroline Duvieusart-Dery,
Multiculturalism Policy Index: National Minority Policies, Multiculturalism Policy In-
dex Project, School of Policy Studies, Qeens University, Kingston, 2011. Available
from: http://www.queensu.ca/mcp/minoritynations/evidence/NationalMinori-
ties.pdf (Accessed 15. March, 2014)
40 Da n ij el a V u kov i- a l a sa n

Po Kimlikinom miljenju, postoji nekoliko faktora koji mogu olakati

ili oteati uspjenu implementaciju politike multikulturalizma.39 Najprije, u
mjeri u kojoj se odnos izmeu manjinskih zajednica i drave ili sama manjin-
ska zajednica percipira kroz bezbjedonosnu prizmu i kao bezbjedonosna pri-
jetnja, smanjuju se izgledi za uspjenost politike multikulturalizma. Ovakvu
situaciju oznaava pojmom sekjuritizacija (securitization). Naime, u okolno-
stima, u kojima drava doivljava svoj poloaj kao nesiguran u geopolitikom
smislu, posebno sa aspekta odnosa sa susjednim dravama, postoji opasnost
od nepravednog tretiranja manjinskih etnikih zajednica. Ovo naroito vai
za nacionalne manjine, koje se u tom sluaju esto doivljavaju kao saradnici
spoljnjeg neprijatelja. U slinoj situaciji su i Muslimani u zapadnim demo-
kratskim zemljama, nakon jedanaestog septembra. U mjeri u kojoj se etno-
kulturne zajednice doivljavaju kao prijetnja sigurnosti drave, odnos izme-
u manjinske zajednice i drave svodi se na zatitu drave kao primarni cilj i
suavanje demokratskog prostora za zahtjeve takvih zajednica. Zatim, uspjeh
multikulturalizma poiva na jasnoj posveenosti potovanju ljudskih prava
unutar samih etnokulturnih zajednica. Ukoliko neke od njih, meutim, vre
prakse kojima kre individualna prava svojih lanova i drava ih percipira kao
neposveene potovanju liberalno-demokratskih vrijednosti, anse za uspjeh
multikulturalizma se smanjuju. Treu okolnost, koja utie na uspjenu pri-
mjenu multikulturalizma, Kimlika nalazi u stepenu kontrole granica, odno-
sno broju nelegalnih imigranata i azilanata. Ukoliko je taj broj znaajan ili se
poveava, i ukoliko graani imaju osjeaj da granice nijesu sigurne, utoliko
su manje anse za uspjeh multikulturalizma. Multikulturalizam funkcioni-
e bolje ukoliko imigranti pripadaju velikom broju razliitih etnokulturnih
zajednica. Ukoliko su dominantno pripadnici jedne etnokulturne zajedni-
ce, postoji tendencija polarizacije odnosa sa veinom. Najzad, ukoliko osta-
tak drutva doivljava imigrante kao one koji doprinose razvoju drutva, pr-
venstveno u ekonomskom smislu, rastu i anse za uspjenu primjenu politike
multikulturalizma. U najkraem, kad su ovakve olakavajue okolnosti pri-
sutne, multikulturalizam ima vee anse za uspjeh. U situacijama tzv. visokog
rizika, kao to su znatan broj ilegalnih imigranata, prisutne neliberalne prak-
se u okviru pojedinih zajednica, kao i percepcija ugroenosti dravnih granica
od strane imigranata, moemo oekivati manje anse za uspjenu primjenu
multikulturalizma.40

39 Will Kymlicka, The new debate on minority rights (and postscript) in: Anthony
Simon Laden and David Owen (eds.), Multiculturalism and Political Theory, Cam-
bridge University Press, New York, 2007, pp. 5357.
40 Ibidem, p. 58.
 Pol i t i k a mult i k ultur a l i zm a u savreme n i m ... 41

Bibliografija
[1] Beljinac, Nikola, Multikulturalizam i (dez)integracija osvrt na evropske raspra-
ve o dometima multikulturnog graanstva, Politiki ivot, Vol. 3, br. 3, 2011, str.
7381.
[2] Eriksen, Tomas Hilan, Etnicitet i nacionalizam, igoja tampa, Beograd, 2004.
[3] Duvieusart-Dery, Caroline, Multiculturalism Policy Index: National Minority Policies,
Multiculturalism Policy Index Project, School of Policy Studies, Qeens University,
Kingston, 2011, Available from: http://www.queensu.ca/mcp/minoritynations/
evidence/NationalMinorities.pdf
[4] Glazer, Nathan, We Are All Multiculturalists Now, London, Cambridge Massa-
chusetts, Harvard University Press, London, Cambridge Massachusetts, 1997.
[5] Gurr, Ted Robert, Harff, Barbara, Ethnic Conflict in World Politics, Westview Press,
San Francisco, Oxford, 1994.
[6] Inglis, Christine, Multiculturalism: New Policy Responses to Diversity, UNESCO
(MOST), 1996, Available from: http://www.unesco.org/most/pp4.htm
[7] Jeli, Ivana, Ljudska prava i multikulturalizam, Pravni fakultet, Podgorica, 2013.
[8] Jeli, Ivana, Vladavina prava u multikulturalnim dravama, u: Jeli, Ivana,
(prir.), Vukevi, Dragan K. (ur.), Vladavina prava u multikulturalnoj Crnoj Gori,
Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Podgorica, 2001, str. 720.
[9] Kimlika, Vil, Multikulturalizam, multikulturno graanstvo, CID, Podgorica, 2004.
[10] Kimlika, Vil, Savremena politika filozofija, Nova srpska politika misao, Beograd,
2009.
[11] Kimlika, Vil, Zapadna politika teorija i etniki odnosi u Istonoj Evropi u:
Kimlika, Vil, Opalski, Magda (ur.), Moe li se izvoziti liberalni pluralizam?, Beogradski
centar za ljudska prava, Beograd, 2002, str. 27108.
[12] Kivisto, Peter, Multiculturalism in a Global Society, Blackwell Publishing, 2002.
[13] Kymlicka, Will, Multiculturalism: Success, Failure, and the Future, Migration Policy
Institute, Washington DC, 2012.
[14] Kymlicka, Will, The new debate on minority rights (and postscript) in: Anthony
Simon Laden and David Owen (eds.), Multiculturalism and Political Theory,
Cambridge University Press, New York, 2007, pp. 2559.
[15] Levy, Jacob T, Classifying Cultural Rights, in: Shapiro, Ian, Kymlicka, Will, (ed.),
Ethnicity and Group Rights, Nomos XXXIX, New York, London, 1997, pp. 2268.
[16] Maleevi, Sinia, Sociologija etniciteta, Fabrika knjiga, Beograd, 2009.
[17] Miler, Dejvid, Nacionalnost i kulturni pluralizam, u: Slobodan Divjak, Nacija, kultu-
ra, graanstvo, Slubeni list SRJ, Beograd, 2002, str. 273300.
[18] Modood, Tariq, Is Multiculturasm Dead?, Public Policy Research, Vol. 15, No. 2,
June-August 2008, pp. 8488. Available from: http://onlinelibrary.wiley.com/
doi/10.1111/j.1744-540X.2008.00517.x/pdf (Accessed 10. March 2014)
42 Da n ij el a V u kov i- a l a sa n

[19] Papastergiadis, Nikos, The Turbulence of Migration, Globalization, Deterritorialization

and Hybridity, Polity Press, Cambridge, 2000.
[20] Parekh, Bhikhu, Integrating minorities in a Multicultural Society in: Preuss,
Ulrich K, Requejo, Ferran (eds.), European Citizenship, Multiculturalism, and the
State, Baden-Baden, 1998, pp. 6787.
[21] Parekh, Bhikhu, Nova politika identiteta, Politika kultura, Zagreb, 2006.
[22] Putinja, Filip, Stref-Fenar, oslin, Teorije o etnicitetu, igoja tampa, Beograd,
1997.
[23] Rex, John, Ethnic Minorities in the Modern Nation State, Working Papers in the Theory
of Multiculturalism and Political Integration, Palgrave Macmillan, 1996.
[24] Semprini, Andrea, Multikulturalizam, Clio, Beograd, 2004.
[25] Tatalovi, Sinia, Globalna sigurnost i etniki sukobi, Politika kultura, Zagreb,
2010.
[26] Tejlor, arls, Bolest modernog doba, Beogradski krug, Beograd, 2002.
[27] Uberoi, Varun, Do Policies of Multiculturalism Change National Identities?,
The Political Quaterly, Vol. 79, No. 3, July-September 2008, pp. 404417.
[28] Vertovec, Steven, Wessendorf, Susanne, Assessing the backlash against mul-
ticulturalism in Europe in: Vertovec, Steven, Wessendorf, Susane (eds.), The
Multiculturalism Backlash: European discourses, policies and practices, Routledge,
2007, pp. 131.

Danijela Vukovi-alasan
THE POLITICS OF MULTICULTURALISM IN THE
CONTEMPORARY LIBERAL-DEMOCRATIC COUNTRIES

Abstract
The article discusses the concept of multiculturalism in the normative and
political sense as one of the possible models of a relation of liberal-demo-
cratic states to ethno-cultural pluralism of modern societies, and the need
for integration of different ethno-cultural communities, particularly nation-
al minorities and immigrant communities. Extremely affirmative attitude
towards the policy of multiculturalism and identity politics in academic and
general public, which existed in the last decade of the twentieth century, was
replaced by the period of criticism of the concept. It was criticized as being
inefficient with negative effects produced by the process of integration of
immigrants and encouraging the rise of minority nationalism, isolationism
and separation. According to that criticism, the public discourse of liberal de-
mocracy is overwhelmed by statements about total failure of multicultural-
ism and its abandonment. However, certain researches show that the trend
 Pol i t i k a mult i k ultur a l i zm a u savreme n i m ... 43

of abandoning the politics of multiculturalism is not so expressed, although

it might be concluded from the current political rebellion of the critics and
opponents of multiculturalism.

Key words:
liberal multiculturalism, identity politics, liberal-democratic state, national
minorities, immigrant community.