Buku Siswa Kelas 3 SD Bahasa Sunda

DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT
2014
Pamekar Diajar
BASA SUNDA
Pikeun Murid SD/MI Kelas III
KURIKULUM 2013
III
2014
Pamekar Diajar
BASA SUNDA
Pamekar Diajar
KURIKULUM 2013

III
Hak cipta kagungan Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat

Ditangtayungan ku Undang-undang
Disklaimer: Ieu buku th diajangkeun pikeun murid dina raraga larapna Kurikulum 2013. Ieu
buku disusun tur ditalaah ku hiji tim kalawan dikoordinasi ku Balai Pengembangan Bahasa Daerah
dan Kesenian (BPBDK) Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat minangka buku kurikulum daerah.
Mimitina dipakna buku taun 2014. Ieu buku th sipatna dokumn hirup. Hartina bakal tuluy
disarungsum luyu jeung kabutuh katut panka jaman. Pangdeudeul ti rupining pihak dipiharep
bisa ngundakkeun ajn ieu buku.
PANYUSUN:
Tatang Sumarsono
Ahmad Hadi
Ano Karsana
Asep Ruhimat
Darpan
Dede Kosasih
H. Dingding Haerudin
H. Yayat Sudaryat
Risnawati
PENELAAH:
Prof. Dr. H. Iskandarwassid, M.Pd.
Dr. Hj. Ai Sofianti, M.Pd.
Drs. H. Elin Syamsuri
Drs. Apip Ruhamdani, M.Pd.
Budi Riyanto
Rarancang Eusi: Yoshi Sukadar

Rarancang Jilid: Yoshi Sukadar
Rarancang Gambar: Toto
Eusi ngagunakeun Adobe InDesign CS3 jeung Adobe Photoshop CS3

Aksara ngagunakeun Arial 12 pt - 18 pt.
Dipedalkeun ku:
ISBN: 978-602-1300-00-8 (Jilid Lengkap)

978-602-1300-03-9 (Jilid 3)
Perpustakaan Nasional : Katalog Dalam Terbitan (KDT)
Pangbaga
KEPALA DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT
Alhamdulillah, ieu buku pangajaran basa Sunda tiasa ngawujud,

enggoning nyaosan implemntasi Kurikulum 2013, pikeun ngeusian
lolongkrang Muatan Lokal Mata Pelajaran Bahasa dan Sastra Daerah di
Jawa Barat.
Hasil garapan tim panyusun th aya dua rupi buku nyata buku murid
sareng buku guru. ta th mangrupa bagian tina pakt Kurikulum Daerah,
hususna ngeunaan pangajaran basa jeung sastra darah, dumasar kana
Permendikbud No. 81A/2013, ngeunaan implementasi kurikulum. Pami
diwincik deui, sans mung buku wungkul bagian ta Permendikbud th,
tapi deuih ngawengku Kompetensi Inti jeung Kompetensi Dasar (KI-KD),
silabus, sareng Rencana Pelaksanaan Pembelajaran (RPP).
Ku medalna ieu buku, dipiharep implementasi kurikulum 2013,
hususna ngeunaan pangajaran muatan lokal basa jeung sastra darah
di Jawa Barat tiasa dilaksanakeun kalawan merenah, luyu sareng
udaganana. Saparantosna dialajar ngeunaan basa jeung sastra darah,
dipiharep dina diri murid aya parobihan anu ttla, boh unsur sikepna
(attitude), boh pangaweruhna (knowledge), boh kamampuh ngagunakeun
katut karancagan (performance; behavior). Singgetna mah ta unsur
anu tilu th bisa disebut kompetnsi.
Kalungguhan guru dina posisi agn parobahan utama enggoning
ngaimplemntasikeun kurikulum 2013 teu kinten pentingna. Aya hiji
hipotsis basajan, saupami guru kagungan kompetnsi anu nohonan
pasaratan Kurikulum 2013, tangtosna g kalebet guru basa darah deuih,
tinangtos ta kurikulum bakal tiasa diimplemntasikeun kalawan merenah.
iii
Ku margi kitu, dina nataharkeun sareng ngaronjatkeun kompetnsi guru
th, di antawisna ku cara nysusun buku padoman guru, kalebet tarkah
anu kedah knging pangajn.
Muga-muga wa harepan urang sadaya ngeunaan ayana parobihan
anu ttla dina dunya atikan ku diimplemntasikeunana Kurikulum 2013
th tiasa ngawujud, enggoning lahirna Generasi Emas Indonesia dina
taun 2045 nu bad dongkap.
Bandung, Desember 2013

p
Kepala Dinas Pendidikan
P
Pr
Prov
ro insi Jaw
Provinsi Jawa Barat,
Pr
Prof. Dr. H.. M
Prof. Moh. Wahyudin Zarkasyi, CPA
P bi Ut
Pembina U
Utama Madya
NIP. 19570807 198601 1 001
iv
Pangbaga
KEPALA BALAI
PENGEMBANGAN BAHASA DAERAH DAN KESENIAN
Kurikulum 2013 ti wangkid ayeuna parantos ngawitan dianggo

sacara nasional. Jalaran kitu, pangajaran basa jeung sastra darah nu
diperenahkeun janten muatan lokal di Jawa Barat kedah luyu sareng
Kurikulum 2013 hususna patali luyuna sareng elemn-elemn parobihan
anu janten karakteristik Kurikulum 2013 anu ngawengku: standar
kompetnsi lulusan, standar isi, standar pross, sareng standar penilaian.
ta katangtosan kedah kacangkem sareng kalaksanakeun ku sakumna
guru-guru basa jeung sastra daerah anu mancn tugas di SD/MI, SMP/
MTs, SMA/MA, sareng SMK/MAK.
Ieu buku bahan ajar teh dijudulan Pamekar Diajar Basa Sunda,
sadayana aya 24 jilid, ngurung buku siswa 12 jilid sareng buku guru 12
jilid. Kalungguhanana janten buku babon anggoeun di sakola nu aya di
Jawa Barat. Buku murid diajangkeun pikeun sakumna murid dumasar kana
tingkatan kelas. Buku Murid eusina medar materi ajar sareng pertanyaan-
pertanyaan, latihan, tugas/pancen anu raket patalina sareng kompetensi
dasar (KD). Buku Guru eusina medar silabus, mtodologi pangajaran,
sareng valuasi, og mangrupi pangjembar buku murid.
Komponn-komponn anu dimekarkeun boh dina buku murid
atanapi buku guru dumasar kana opat kaparigelan basa anu ngawengku
ngaregepkeun, nyarita, maca, sareng nulis anu diajarkeun mak
pamarekan saintifik sareng penilaian autntik. Hal ieu dumasar kana
karakteristik Kurikulum 2013 nu ngalarapkeun pamerakan saintifik sareng
penilaian autntik dina pross pangajaran.
v
Disusuna ieu buku th mangrupa lajuning laku tina Surat Edaran
Kepala Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat, Nomor 423/2372/Setdisdik,
26 Maret 2013, negunaan Pembelajaran Muatan Lokal Bahasa dan Sastra
Daerah pada jenjang SD/MI, SMP/MTs, SMA/MA, SMK/MAK. Sajabi ti
eta, og dumasar kana Peraturan Gubernur Jawa Barat Nomor 69 Tahun
2013, ngeunaan Pembelajaran Muatan Lokal Bahasa dan Sastra Daerah
pada Jenjang Pendidikan Dasar dan Menengah.
Muga-muga wa ieu buku th aya manpaatna ka urang sadaya,
tur janten cukanglantaran dina merenahkeun sareng memeres basa
jeung sastra daerah, anu udagan langkung tebihna pikeun ngamumul
sareng mekarkeun basa jeung sastra darah, ngalangkungan jalur atikan
di Jawa Barat.
Tangtosna og ieu buku th teu acan tiasa disebat sampurna. Ku
margi kitu, teu kinten diantos-antosna kamadang ti sadayana. Saukur
kakirangan anu nyampak dina ieu buku bakal teras didangdosan, supados
tiasa nyumponan pameredih sareng kaayaan pajaman.
Bandung, Desember 2013

Kepala Balai Pengembangan
Bahasa Daerah dan Kesenian,
Drs. H. Husen R. Hasan, M.Pd.

Pembina Tk. I
NIP. 196110051986031014
vi
Panganteur
Anu keur disanghareupan ku hidep th buku Pamekar Diajar

Basa Sunda. Ieu buku diajangkeun pikeun sakumna murid di
Jawa Barat, jadi buku babon pikeun pangajaran basa Sunda.
Kabhna th aya 12 buku, hasil gaw tim panyusun anu meunang
pancn ti Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat. Jilid I tepi ka VI
pikeun murid SD/MI, jilid VII tepi ka IX pikeun murid SMP/MTs,
jeung jilid X tepi ka XII pikeun murid SMA/SMK/MA/MAK.
Medalna ieu buku th pikeun mr lahan ka sakumna murid
anu dialajar basa Sunda, kalawan harepan hidep sakabh enya-
enya ngamangpaatkeun. Ku diajar basa Sunda tina ieu buku,
dipiharep kanyaho jeung kabisa hidep dina ngagunakeun basa
Sunda bisa ningkat jeung nambahan. Lian ti ta, hidep jadi leuwih
resep ngagunakeun basa Sunda dina kahirupan sapopo. ta
mah naha di sakola, di lingkungan kulawarga, atawa di tempat
ulin.
Meureun ti antara hidep aya nu tumanya, naha mak kudu
diajar basa Sunda sagala? Naha naon gunana atuh? Jih, pangna
diajarkeun di sakola og ta th ku sabab loba mangpaatna
dina kahirupan sapopo. Anu paling karasa upamana wa
urang bakal bisa komunikasi ku basa Sunda kalawan had tur
merenah. Loba kauntunganana lamun urang bisa ngagunakeun
basa Sunda th, di antarana wa urang bakal nyaho jeung bisa
neuleuman kabeungharan budaya Sunda. Apan budaya Sunda
th jadi bagian penting tina budaya nasional Indonsia. Salian
ti ta, apan hidep di sakola diwajibkeun diajar basa Sunda.
Meureun hidep tumanya deui, naha ari diajar basa Sunda th
babari? Jih, nya babari atuh. Jaba deuih resep.
vii
Bieu g geus disebutkeun, teu hs diajar basa Sunda th,
komo deui pikeun urang Sundana sorangan mah. Dalah najan
lain keur urang Sunda og sarua wa teu hs. Ku kituna, hidep
teu kudu ngarasa seunggah. Ulah tacan g nanaon geus nyebut
horam. Anu penting mah urangna sing enya-enya, boh enya-
enya ngabandungan pedaran ti Ibu/Bapa Guru, boh enya-enya
dina ngapalkeun jeung migaw latihanana. Lian ti ta, kacida
hadna mun hidepo getol maca buku-buku basa Sunda lianna,
maca surat kabar jeung majalah anu ngagunakeun basa Sunda,
atawa ngabandungan siaran radio jeung televisi dina program
basa Sunda. Hal sjnna anu bisa dipigaw ku hidep nyata
lalajo pagelaran kasenian Sunda.
Cindekna mah, sakali deui rk ditandeskeun, entong ngarasa
sieun atawa horam dina nyanghareupan pangajaran basa
Sunda th. Kapan heueuh babari, jeung matak resep deuih.
Geura ayeuna urang mimitian. Bismillah ....
Bandung, Oktober 2013

Salam ti nu nyusun ieu buku
viii
Daptar Eusi
Pangbaga:
Kepala Dinas Pendidikan Provinsi Jawa barat ________________ iii
Kepala Balai Pengembangan Bahasa Daerah dan Kesenian
Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat ______________________ v
Panganteur _________________________________________ v
Pangajaran 1: Alam Sabudeureun Urang _________________ 1

A. Maca Bedas ______________________ 2
B. Ngalisankeun Jawaban _____________ 4
C. Ngunikeun Kecap dina Kalimah ______ 5
D. Nyalin Kecap _____________________ 6
E. Maca dina Jero Hat _______________ 6
F. Nganggeuskeun Kalimah____________ 8
G. Ngahartikeun Kecap _______________ 9
H. Ngeusian Kalimah _________________ 10
I. Ngagalantangkeun Kalimah _________ 12
J. Ngarang Carita ___________________ 13
Pangajaran 2: Pangalaman anu Matak Nineung ___________ 15

A. Maca Bedas ______________________ 16
B. Ngalengkepan Kalimah _____________ 20
C. Ngapalkeun Harti Kecap ____________ 21
D. Nitnan Robahna Kecap ____________ 22
E. Ngeusian Kalimah _________________ 23
F. Nuliskeun Kajadian Alam ____________ 24
G. Nyaritakeun Pangalaman ___________ 26
ix
Pangajaran 3: Usum-Usuman __________________________ 27
A. Maca Bedas _____________________ 28
B. Ngajawab Pananya ________________ 30
C. Ngagalantangkeun Kalimah _________ 30
D. Mikawanoh Sisindiran ______________ 31
E. Nyalin Sisindiran __________________ 32
F. Ngalengkepan Kalimah _____________ 32
G. Nyusun Kalimah Jadi Karangan ______ 33
H. Nganggeuskeun Karangan __________ 36
Pangajaran 4: Gotong Royong _________________________ 39

A. Ngaregepkeun Paguneman __________ 40
C. Ngadiskusikeun Kadaharan Has Darah 43
D. Ngalisankeun Kecap _______________ 44
E. Ngagalantangkeun Kalimah _________ 45
F. Ngeusian Kalimah _________________ 46
G. Maca Bedas ______________________ 47
H. Molahkeun Paguneman _____________ 49
Pangajaran 5: Kaulinan Jeung Olahraga _________________ 53

A. Maca dina Jero Hat _______________ 54
B. Ngalengkepan Kalimah _____________ 55
C. Maca Paguneman _________________ 56
D. Ngapalkeun Harti Kecap ____________ 59
E. Ngalarapkeun Kecap kana Kalimah ___ 60
F. Nataan Sesebutan dina Awak ________ 61
G. Nyusun Kecap Jadi Kalimah _________ 62
H. Ngabandungan Pedaran Ngeunaan
Kaulinan ________________________ 63
I. Nganggeuskeun Karangan __________ 67
x
Pangajaran 6: ndahna Sosobatan ______________________ 69
A. Maca Bedas ______________________ 70
B. Maca dina Jero Hat ________________ 72
C. Nyusun Pertanyaan ________________ 75
D. Nyaritakeun Eusi Carpon ____________ 78
E. Ngapalkeun Harti Kecap _____________ 79
F. Nyebutkeun Gunana Pakakas ________ 80
G. Nataan Ngaran Po ________________ 81
Pangajaran 7: Hmat nergi ___________________________ 83

A. Maca dina Jero Hat _______________ 84
C. Ngajelaskeun Cara-Cara Ngahmat ___ 88
D. Ngapalkeun Kecap Sabalikna ________ 89
E. Ngalarapkeun ku Kecap Sabalikna ____ 90
F. Nembangkeun Pupuh ______________ 90
G. Molahkeun Paguneman _____________ 91
Pangajaran 8: Hormat ka Kolot jeung Ngajn Sasama _____ 95

A. Maca Bedas _____________________ 96
C. Maca dina Jero Hat _______________ 98
D. Nyusun Kalimah __________________ 102
E. Ngabandungan Pedaran jeung
Conto Dongng ___________________ 103
F. Ngalengkepan Kalimah _____________ 106
G. Migaw Pancn ___________________ 108
xi
Pangajaran 9: Miara Lingkungan ________________________ 109
A. Maca ndah _____________________ 110
C. Ngabandungan Pedaran Miara
Lingkungan ______________________ 113
D. Ngalengkepan Kalimah _____________ 117
E. Mahamkeun Sajak _________________ 119
F. Nulis Sajak ______________________ 120
G. Ngapalkeun Harti Kecap ____________ 123
Daptar Pustaka ______________________________________ 124
xii
n gaj ar
a ALAM
an
P
SABUDEUREUN
S N
URANG
Hidep sok nitnan kaayaan alam? Tong waka jauh-jauh, anu
aya di sabudeureun hidep w. Saenyana loba nu nyababkeun
urang kataji. Geura mun urang nempo taman, apan sakitu
ndahna. Tangtu wa ta th ku sabab dipiara. Tah ayeuna
urang diajar ngeunaan alam sabudeur. Ieu th penting pisan,
sangkan urang wanoh kana kaayaan anu nyampak, tur teu jauh
tina kahirupan urang sapopo. Mun urang mikawanoh alam,
engkna bakal wanoh ka anu ngadamelna, nyata Gusti Alloh.
A.. Maca Bedas

A
Yu urang maca bedas!
Pk baca, sing bener lentongna, jeung ulah rusuh. Ku

saurang ba macana mah, anu sjn kudu ngabandungan.
Taman Hareupeun Imah
Sumber: daftarinfoterbaru.com
2 Pamekar Diajar Basa Sunda

Hareupeun imah Farida aya taman. Teu lega, tapi mani
resik, sabab had piara. Saban po tara elat diberesihan.
ta taman sakurilingna dipager. Malah anu adek ka sisi jalan
mah ngahaja dipelakan tangkal puring, dijajarkeun sapanjang
pager. Tara diantep tepi ka jangkung, da matak ngahalangan
pamandangan.
Anu dipiara di ta taman th lolobana kekembangan.
Dipelakna diatur henteu asal ceb. Di juru, aya sedep malem,
kembangna barodas. Lantaran ngaranna og sedep malem,
seungitna th ari ti peuting wungkul. Kembang eros aya
sababaraha rupa. Aya nu kelirna beureum, bodas, kayas, jeung
biru. Lamun keur usum kembangan th matak nambahan hgar.
Salian ti eros, kembang malati g aya deuih. Kembangna laleutik,
barodas, tur seungit.
Anu dipelakna dina pot mah kembang angkrk. Dijajarkeun
dina tras, sawarh deui digantungkeun. Aya dua rupa, nyata
angkrk bulan jeung angkrk japati.
Farida jeung ibuna rajin ngurus ta taman. Lamun keur
usum halodo, tara elat dicboran, isuk-isuk jeung pasosor.
Farida mah biasana giliran nyborna th pasosor. Cai keur
nyborna diwadahan kana mbrat, sangkan taneuh anu dicbor
baseuhna rata.
Sajaba ti dicbor, tatangkalan anu aya di dinya sok digemuk,
ngarah morontod. Jukutna dipiceunan ku kord. Sawaktu-waktu
sok disemprot, sangkan hama anu ngagangguna parah. Hama
anu sok ngaruksak th hileud. Teu kaop diantep, tatangkalan th
gancang pisan rigil.
Tatangkalan di taman sok dipangkas, sabab lamun diantep
sajadina mah jadi ngurangan kandahan. Aya pakakas husus
parantina, disebutna gunting pangkas.
Sajaba ti nybor tatangkalan, Farida kabagian sasapu
di buruan. Di luareun pager th aya tangkal flamboyan jeung
Pamekar Diajar Basa Sunda

3
mahoni pikeun iuh-iuh jalan. Lamun keur muguran bari ged
angin, sok ngabalaan buruan. Kalakay anu marurag ku Farida
gancang disapukeun, terus diasupkeun kana lombang, sina
buruk. Engkna bisa dijieun kompos, alus pisan keur ngagemuk
pepelakan.
Miara tatangkalan th kaasup ibadah sarta ra gunana
pikeun kalurupan balara.
kord
mbrat
singkup
gunting taman
roda semen semprotan
B
B.. Ngalisankeun Jawaban
Tah ayeuna pk ku hidep jawab atawa terangkeun.
1. Kumaha kaayaan taman dina bacaan th?
2. Naon sababna kalakay anu marurag disapukeun?
3. Ari kompos th sok digunakeun pikeun naon?
4. Ari tangkal puring di mana dipelakna?
5. Aya tangkal kembang naon wa di taman th?

6. Tangkal kembang naon anu dipelakna dina pot?
7. Iraha waktuna Farida kagiliran nybor taman?
8. Naon sababna dicborna sok mak mbrat?
9. Naon sababna hama mak kudu disemprot?
10. Pk terangkeun, naon ari gunting pangkas th.
11. Ari di luareun pager aya tangkal naon wa?
12. Terangkeun naon gunana ta tangkal th.
13. Kumaha mun keur usum muguran jeung ged angin?
14. Kaasup kana naon miara tatangkalan th?
15. Kumaha ari gunana keur balara?.
C.. Ngunikeun Kecap Dina Kalimah

C
Di hareupeun imah Farida aya taman.
Dina ta kalimah, hidep manggihan aya kecap anu ditulisna

mak aksara F. ta aksara th kark ayeuna diajarkeun ka hidep.
F th aksara ged, ari aksara leutikna mah f.
Geura pk titnan, kumaha dina aksara tulisna.
F F f f
Sangkan leuwih lancar ngucapkeunana, pk ayeuna

galantangkeun kalimah di handap.
1. Fatimah jeung Arif rk migaw tugas pangajaran basa
Sunda.
2. Pun bibi th namina Lastri Fardani, kuliahna di fakultas
hukum.
3. Farhan jeung Wndi di sakolana aktif dina kagiatan
olahraga.
4. Ibu Hakim Fitria ngasongkeun fakta anu teu bisa dibantah.

5
5. Ahmad jeung Fuad dititah nyalin Surat Al-Kafirun opat jajar.
6. Farida dititah nuduhkeun Laut Pasifik anu aya dina peta
dunya.
7. Bapa Yusuf nerangkeun kalimah pasif nu aya dina bacaan.
8. Tifa Susanti dititah meuli salep kulit ka apotk Kimia Farma.
9. Kang Ramdani teu terus aktif dina acara silaturahmi Idul
Fitri.
10. Ibu Farhati numpak karta api kelas ekskutif jurusan
Surabaya.
D. Nyalin Kecap
Yu urang nyalin kecap!
Pk ku hidep salin kana aksara tulis!

1. Siti Fatimah _____________________
2. Kimia Farma _____________________
3. Samudra Pasifik _____________________
4. Surat Al-Kafirun _____________________
5. Suhndra Yusuf _____________________
6. Fitria Nurhasanah _____________________
7. Ahmad Hanif _____________________
8. Sofi Tresnawati _____________________
9. Badan Lgislatif _____________________
10. Biro Informasi _____________________
E.. Maca dina Jero Hat

E
Yu urang maca!
Dina bacaan anu tadi dicaritakeun kumaha kaayaan taman

di hareupeun imah Farida. Taman th bagian tina kaayaan alam
sabudeur. Ayeuna urang maca ngeunaan sumber cai. Sarua ieu

g bagian tina alam sabudeur. Geura pk ku hidep baca dina
jero hat.
Sirah Cai
Sumber: green.kompasiana.com
Barudak, tong arulin di hulu cai.

ta omongan remen kadng. Kolot anu sok nyarita kitu
th. Atuh barudak g sok ngagugu. Tara aya nu mungpang kana
panyaram kolotna. Jeung barina og naon resepna ulin di hulu
cai, da tempatna nyingkur.
Anu disebut hulu cai th ayana di tonggoheun perumahan.
Ukur kahalangan ku masjid jeung lapang tempat barudak arulin.
Pangna disebut hulu cai th lantaran di dinya aya sumber cai,
ngaburial tina jero taneuh. Caina hrang ngagenyas.
Bartona mah, cai ti dinya th langsung ngocor ka sawah di
lebaheunana. Tapi ti sanggeusna aya perumahan, di sabudeureun
hulu cai th dijieun babalongan. Teu lega, ngan sisi-sisina
ditmbok. Cai nu ngaburial th ditampung dina babalongan,

7
terus dikocorkeun ka perumahan, mak pipah paralon. Saban
imah kabagian cai beresih.
Pangeusi perumahan teu kudu nyieun sumur. Kabh
og ngamangpaatkeun cai anu kaluar ti dinya. Dipak mandi,
nyeuseuhan, ggroh, ngumbah motor, jeung lianna ti ta.
Najan keur usum halodo g tara tepi ka saat, ngan pdah cai
anu kaluarna ngurangan. Jadi kapaksa mun keur usum halodo
mah ngocorna cai ka saban imah th kudu giliran.
Tatangkalan di sabudeureun hulu cai teu meunang
diganggu, komo tepi ka dituaran mah. Lamun tatangkalan nu
aya di dinya diganggu, tangtu cai anu kaluar tina sumberna th
bakal ngurangan. ta pangna teu meunang dipak pangulinan
barudak og, bisi tatangkalanana kaganggu.
Ku sabab loba tatangkalan, manuk g baretaheun. Aya
tikukur, cangkurileung, krak, malah sakapeung mah sok kadng
sora jalak. Di dinya nyarayangna th. Ari isuk-isuk th ram
disarada. Sarua sasatoanana og teu meunang diganggu.
F.. Nganggeuskeun Kalimah

F
Yu urang latihan!
Satutas hidep maca ngeunaan hulu cai, pk ku hidep

anggeus kalimah nu aya di handap. Keur eusina, hidep kudu
nyokot tina bacaan anu bieu dibaca dina jero hat.
1. Kana panyaram entong ulin di hulu cai, barudak sok
______________________.
2. Barudak teu resepeun ulin di hulu cai, sabab tempatna
_____________________.
3. Ti perumahan ka hulu cai ukur kahalangan ku
___________________________.
4. Sanggeus aya perumahan, ta hulu cai th terus
__________________________.

5. Pangeusi perumahan teu kudu nyieun sumur, sabab ______
_______________________.
6. Lamun keur usum halodo, cai keur ka saban imah th _____
_____________________.
7. Tatangkalan di hulu cai teu meunang diganggu, sabab _____
_____________________.
8. Ku lobana tatangkalan di hulu cai, manuk g jadi _________
_________________________.
9. Manuk nu aya di dinya th, nyata ____________________
_________________.
10. Ari isuk-isuk ta manuk th ram _____________________
________________.
G.. Ngahartikeun Kecap

G
Kumaha hidep ngarti kana eusi bacaan Taman di Hareupeun
Imah jeung Hulu Cai th? Geura ayeuna urang terangkeun
sawatara kecap anu aya dina ta bacaan.
1. Teu lega, tapi mani resik, sabab had piara.
resik = tempat anu beresih tur endah
2. Kalakay anu marurag sok gancang disapukeun.
kalakay = daun nu geus garing
3. Engkna bisa dijieun kompos, alus pisan keur ngagemuk
pepelakan.
kompos = gemuk (basa Indonsiana pupuk) anu dijieun tina
runtah dangdaunan
4. Lamun keur usum kembangan th matak nambahan hgar.
hgar = tempat anu pikabetaheun
5. Tatangkalan anu aya di dinya sok digemuk, ngarah
morontod.
morontod = gancang ged

9
6. Teu kaop diantep, tatangkalan th gancang pisan rigil.
rigil = bak daunna
7. ta omongan remen kadng.
remen = mindeng
8. Atuh barudak g sok ngagugu.
ngagugu = nurut
9. Tara aya nu mungpang kana panyaram kolotna.
mungpang = baha atawa ngalawan
10. Jeung barina og naon resepna ulin di hulu cai, da tempatna
nyingkur.
nyingkur = tempat anu jauh jeung tiiseun
11. Anu disebut hulu cai th ayana tonggoheun perumahan.
tonggoheun = tempat nu leuwih luhur
12. Dipak mandi, nyeuseuhan, ggroh, ngumbah motor, jeung
lian ti ta.
ggroh = ngumbah wadah
H. Ngeusian Kalimah
Pk ku hidep pilih jawaban anu merenah, terus eusikeun
kana kalimahna.
1. Sanggeus dikosokan mah kamar mandi teh jadi _________.
(a. resik b. beresih c. lening)
2. Matak betah mun ulin ka tempat wisata anu _________ th.
3. Buruan th mani ___________ taya runtah salambar-lambar
acan.
4. Mani seungit timbel sangu beureum nu dibungkus ku
________ cau.
(a. pucuk b. kalakay c. daun)
10
5. Asp Ruhimat nyolkeun seupan ________ waluh kana
sambel tarasi.
6. Mun sapukeun _________ anu ngabarak di buruan th,
Kang Hadi.
7. Tangkal par th mani __________, sabab remen digemuk.
(a.morontod b. meral c. beukah)
8. Sanggeus digorng mah kurupuk udang th jadi ________
saged pisin.
9. Mending ku kart nalian kardus kana bahasi th ngarah bisa
_________.
10. Horam ulinna og ka tempat anu _________ mah, jaba
sieun deuih.
(a. nenggang b. nyingkur c. jauh)
11. Nya ________ nyaba ka Surabaya mah, di jalanna og
welasan jam.
12. Di tengah pasawahan aya saung _______ tempat patani
reureuh.
13. Kad poho, ________ th kudu sapoe dua kali, ngarah
badan shat.
(a. ggroh c. kumbah c. mandi)
14. Mani lila _______ th, da wadah anu kotorna loba, urut
nyuguhan smah.
15. Padahal mah _______ sapatu th, apan po Senn rk
dipak deui sakola.

11
I. Ngagalantangkeun Kalimah
1. diganggu - kaganggu
a) Tatangkalan di hulu cai teu meunang diganggu.
b) Nelepon dina mobil kaganggu ku sora mesin.
2. diangkat kaangkat
a) Korsi diangkat ku sorangan bangun hampangeun.
b) Tabung gas th moal kaangkat ku budak.
3. dibaca kabaca
a) Boga buku th kudu dibaca atuh, ngarah mangpaat.
b) Tulisan th teu kabaca da laleutik teuing.
4. dipak kapak
a) Cai beresih dipak mandi, nyeuseuhan, jeung ggroh.
b) Baju nu geus teu kapak th bikeun wa ka nu butuheun.
5. dibeuli kabeuli
a) Barang hasil karajinan penduduk dibeuli ku wisatawan.
b) Ah, nya moal kabeuli atuh mobil sakitu mahalna mah.
6. didupak kadupak
a) Kiper anu rk nwak bal didupak tepi ka labuh.
b) Pager th rubuh kadupak roda anu ngakut semn.
7. dicokot kacokot
a) Buah anu ragrag tina tangkalna th dicokot ku Dadan.
b) Jigana mah kacokot ku manhna pulpn th.
8. diduruk kaduruk
a) Runtah meunang nyapukeun terus diduruk dina lombang.
b) Pindahkeun heula gagang pacul th bisi kaduruk.
12
9. ditajong katajong
a) Bal ditajong sahabekna ka gawang lawan.
b) Tong nunda gelas di dinya, bisi katajong geura.
10. disusul kasusul
a) Mun teu gancang disusul mah manhna moal balik.
b) Leumpangna gancang pisan, teu kasusul ku baturna.
J.. Ngarang Carita

J
Yu urang ngarang carita!
Ieu karangan anu aya di handap th tacan anggeus. Pk ku

hidep anggeuskeun dina diskusi kelompok.
Kelompok 1
Sakola tempat abdi diajar th di Jalan Ahmad Yani. Buruan

sakola mani lega, tempat abdi jeung babaturan arulin. ta
buruan th sok dipak upacara bandra deuih, atawa olahraga.
Sakurilingna dipager. Rohangan kelasna ngajajar aya genep.
Kelas abdi ayana di tengah. Di kenca aya rohangan kelas dua,
ari di katuhuna aya rohangan kelas opat. Aya aula jeung musola
___________________________________________________
___________________________________________________
Kelompok 2
Siswa kelas tilu piknik ka kebon binatang. Tempatna mani

pikabetaheun. Hawana seger sabab loba tatangkalan. Di kebon
binatang th loba sasatoan. Sato garalak og aya, di antarana
maung jeung singa. Kabh og dikandangan, henteu sina ngencar.
Aya gajah jeung bantng ___________________________
___________________________________________________
___________________________________________________

13
Kelompok 3
Di pasar ram ku anu dagang jeung nu balanja. Anu dagang

barang mani rupa-rupa. Henteu pacampur tempatna th. Anu
dagang sayur henteu ngahiji jeung nu dagang papakan. _____
___________________________________________________
______________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
__________________________________________________.
14
n gaj ar
a
PANGALAMAN
an
P
ANU MATAK
NINEUNG
Sarra tangtu boga pangalaman anu kungsi karandapan. ta
pangalaman th hs pohona, sabab matak nineung. ta mah naha
pangalaman anu matak bungah, lucu, sedih, atawa naon ba.
Ayeuna urang baca pangalaman Ratna jeung pangalaman
Gilang. Duanana g sarua jeung hidep, murid kelas tilu sakola
dasar. Engk hidep bakal dibr pancn pikeun nyaritakeun
pangalaman anu kungsi karandapan, tur ta pangalaman th
matak nineung.
A. Maca Bedas
Pk ku hidep baca, anu sjn kudu ngabandungan.
Piknik ka Kawahputih
(Pangalaman Ratna)
Sumber:www.
sophiedaste.com
Harita nuju per sakola. Nemb g tilu dinten, abdi tos

ngaraos kesel. Tuda sadidinten th tara ka mamana. Paling-
paling sasapdahan, bari tara tebih deuih.
Ari dina dinten kalimana aya Bi Yanti. Anjeunna nyarios
bad piknik ka Kawahputih, sareng rrncangan sakantorna.
Abdi diajakan. Leuh, mani atoh.
16
njing Ratna ku Bibi disampeur ka dieu, tabuh genep.
Kad, Ratna ulah llda, bisi ditinggalkeun ku rombongan, saur
Bibi.
Moal atuh, Bi, sanggem abdi.
njingna, mmh adan subuh abdi tos brs ti jamban.
Leuh ieu nu bad piknik, mani gorjag, saur Apa bari
gumujeng. ta panginten pdah biasana mah abdi sering
kasiangan hudang.
Apan bilih kakantun, mangkaning rombongan th bad
miosna njing knh, saur Bi Yanti g, sanggem abdi.
Tabuh tujuh, mobil nu ngakut rombongan tos kaluar ti
pakarangan kantor. Sadayana th aya lima mobil. Di jalan teu
acan seueur kendaraan. Janten dugi ka Sorang th teu mact.
Padahal upami nuju mact mah sok matak kesel.
Ari ka Sorang mah abdi th terang. Basa ta abdi diajakan
ku Ibu ka bumina Uwa Haji Fatonah. Bumina th caket Pasar
Sorang.
Tebih knh ti dieu, Bi? abdi naros ka Bi Yanti, waktos
mobil tos dugi ka Ciwidy.
Terang ta tempat namina Ciwidy th apan abdi ningal
plang di payuneun kantor kacamatan. Ti Sorang ka Ciwidy
th rada tebih.
Nya tebih atuh. Jabi jalanna teras-terasan nanjak, waler
Bibi.
Leres wa jalan th seueur nanjakna. Di tempat anu
kalangkungan seueur kebon stoberi. Kebon palawija g
seueur deuih. Hawa tos ngawitan karaos tiris, padahal tos aya
panonpo
Ti jalan raya, mobil th mngkol ka knca. Langkung nanjak
saterasna mah, jaba jalanna heureut. Di sisieun jalan seueur
tangkal kai arageung. Duka kai naon wa namina, da anu abdi
apal mah mung ukur pineus.

17
Ti tempat parkir mobil ka Kawahputih th kedah mapah
heula, mapay ttcan. Jol wa ka sisi kawah.
Paingan disebat Kawahputih, da geuning di dinya mah
kawah th warnana bodas, dugi ka matak srab. Taneuh sareng
batuna barodas. Anu disebat kawah th pinuh ku cai, sapertos
balong lega, tapi luhurna ngebul seueur haseup. Warna caina
th bodas semu hjo.
Saur Bi Yanti, Kawahputih th ayana di Gunung Patuha. Di
sabudeureun ta gunung th seueur kebon enth. Upami teras
ka kidul engk th aya situ, namina Situ Patnggang. Hanjakal
piknik th teu dugi ka Situ Patnggang, padahal abdi hoyong
terang kumaha kaayaan di ta situ. Saur wartos mah ta situ th
ndah pisan.
Kawahputih matak narik ati. Hiji waktos mah abdi hoyong
ameng deui ka dinya. Malih upami aya waktos mah ka Situ
Patnggang og abdi th hoyong amengan.
Diibakan Gajah
(Pangalaman Gilang)
18
Abdi sareng rrncangan sakelas piknik ka kebon binatang.
Miosna kana angkot, ngahaja knging nywa. Aya opat angkotna
th, dinomeran sangkan teu lepat nak. Abdi kabagian angkot
nomer dua.
Gilang samobil sareng abdi, nya, sanggem Haris ka abdi.
Tabuh satengah dalapan, rombongan mios. Nyals wa
angkot th majuna, henteu suat-siet siga nu babalapan.
Sammh lebet ka kebon binatang, Bapa Guru ngabagikeun
karcis ka sadaya murid. Abdi sadaya ku Pa Guru diomat-omatan
sangkan ulah papencar. Abdi mah piknik ka kebon binatang th
rada sering, aya kana opat kalina. Tos apal kana lebah-lebahna
kandang sasatoan.
Itu maung keur diparaban, sanggem Ridwan.
Bring ka kandang maung. Euleuh ta daging nu
diparabkeunana mani seueur.
Padahal mah mun disop, nya, sanggem Dwi.
Daging anu disop mah atuh bagian anu ngurusna, sanggem
padamel kebon binatang anu nuju sasapu.
Ti kandang maung, teras ngabring deui ka kalr. Maya ujug-
ujug lumpat bari ngajerit.
Aya naon, Maya? sanggem KM.
Itu aya oray. Sieun, ah, sanggem Maya.
Moal nanaon, da dina kandang, sanggem nu sans.
Ah, da Maya mah gila ningalna, sanggem Maya deui.
Maya mah bad ningal gajah w.
Bring deui ka kandang gajah, nuturkeun Maya.
Maya tong caket teuing ningalna, sanggem Fatimah.
Wios ah, da Maya mah resep, sanggem Maya.
Gajah th nyerot cai ku tulalna tina balong di lebet kandang.
Naha ari pk teras disebrotkeun.
Ih, gajah th ! Maya ngajrwt. Topina kabaseuhan.

19
Hor , Maya diibakan ku gajah, sanggem abdi bari seuri.
Rrncangan og sami sareuri. Tapi Maya mah kalah baeud.
Duka kumaha ngawitanana, gajah th nyebrotkeun deui cai
tina tulalna. Ayeuna mah keunana ka abdi pisan.
Hor, ayeuna giliran Gilang diibakan ku gajah , sanggem
Maya bari ngajebngan ka abdi.
Tadi meureun teu ibak heula, sanggem nu sans bari
seuseurian.
Abdi g ngiring seuri, Ah, dasar gajah, ada-ada sajah .
B.. Ngalengkepan Kalimah

B
Yu urang ngalengkepan kalimah!
Sanggeus bieu hidep maca atawa ngabandungan panga-

laman Ratna jeung Galih, pk ku hidep lengkepan kalimah di
handap.
Pangalaman Ratna
1. Waktu diajakanan piknik th kabeneran geus tilu po Ratna
__________________________________________.
2. Bi Yanti ngajakan piknikna th babarengan jeung batur ____.
3. Diajakan piknik ku bibina th Ratna mani ngarasa ____
________________________________________________.
4. Dina poan rk indit piknik, Ratna hudangna g mani ___
________________________________________________.
5. Jalan ka Kawahputih ti mimiti Ciwidy th terus-terusan
________________________________________________.
6. Di sisi jalan anu kaliwatan Ratna nempo kebon __________.
7. Ratna meunang katerangan yn Kawahputih th ayana di __
________________________________________________.
8. Pangna disebut Kawahputih th lantaran _______________.
20
9. Di kiduleun Kawahputih aya tempat wisata sjnna, nyata _
________________________________________________.
10. Pangalaman piknik ka Kawahputih th pikeun Ratna matak _
________________________________________________.
Pangalaman Gilang
1. Ari pangalaman Gilang mah piknikna th ka ____________.
2. Angkot anu ditumpakan ku Gilang sabatur-batur henteu ___.
3. Gilang mah piknik ka kebon binatang th geus rada ______.
4. Bapa Guru ngomat-ngomatan sangkan barudak ulah _____.
5. Anu dituduhkeun ku Ridwan nyata ___________________.
6. Maya ujug-ujug ngajerit bari lumpat sabab ______________.
7. Anu nyark Maya tong deukeut teuing nempo gajah nyata _
________________________________________________.
8. Anu nyebutkeun Maya diibakan gajah nyata ___________.
9. Tapi ahirna mah Gilang og ngalaman _________________.
10. Harita Gilang ngan ukur ngomong ____________________.
C.. Ngapalkeun Harti Kecap

C
Yu urang ngapalkeun!
1. Kad, Ratna ulah llda, bisi ditinggalkeun ku rombongan.

llda = talangk, henteu gagancangan dina digaw lantar-
an kedul
Geura pk baca kalimah sjnna.
a) Ari dititah ku kolot th ulah sok llda, tapi kudu kesit.
b) Bongan mak llda, jadi w teu diajakan ka
ondangan.
2. njing, mmh adan subuh abdi tos brs ti jamban.
jamban = kamar mandi
Pk ku hidep sebutkeun, ari di jamban sok aya naon wa.

21
3. Leuh ieu nu bad piknik, mani gorjag.
gorjag = hudang subuh-subuh
Pk ku hidep bandingkeun.
a) Manh mah sar th mani kebluk, sakitu geus dihudang-
keun g angger w krk.
kebluk = hs hudang
b) Geus baku, saban tengah peuting adi kuring sok lilir,
tapi tara terus ceurik.
lilir = hudang sakeudeung terus sar deui
4. Di sabudeureun ta gunung th seueur kebon enth.
sabudeureun = sakurilingeun
Pk ku hidep baca kalimah sjnna.
a) Ulinna th tara jauh, ukur di sabudeureun imah.
b) Sawah di sabudeureun lembur loba nu kasaatan.
5. Abdi sadaya ku Pa Guru diomat-omatan sangkan ulah
papencar.
papencar = papisah
Pk ku hidep baca kalimah sjnna.
a) Entong papencar ulin th, ngarah teu hs nangan.
b) Diukna ulah papencar, di dieu wa ngariung.
D. Nitnan Robahna Kecap

Yu urang titnan!
Titnan robahna kecap anu aya dina kalimah di handap.

1. ajak diajakan
Ratna diajakan piknik ka Kawahputih ku Bibi Yanti.
2. tmbal ditmbalan
Lamun aya anu nanyan kudu gancang ditmbalan.
3. jauh dijauhan
Kalakuan gorng ku urang kudu gancang dijauhan.
4. parab diparaban
Maung dina jero karangkng diparaban daging.
22
5. gero digeroan
Sakitu digeroan, naha mani teu ngalieuk, nya?
6. sangu disanguan
Lodh dina mangkok th terus disanguan, am didahar.
7. lada diladaan
Asa teu pati ngeunah mun rujak teu diladaan mah atuh.
8. minyak diminyakan
Tacan diminyakan geuning katl keur ngagorng kurupuk th.
9. daging didagingan
Nyieun sop th teu didagingan, da teu boga duit keur
meulina.
10. kalapa dikalapaan
Seupan taleus mah ngeunahna kudu dikalapaan geura, Nyi.
E.. Ngeusian Kalimah

E
Conto : bja dibjaan

Sakitu geus _______ og angger wa teu percayaeun.
Sakitu geus dibjaan og angger wa teu percayaeun.
Pigaw kawas conto.

1. deukeut dideukeutan
Tong ________ hayam keur anakan mah, bisi ngabintih.
2. pnta dipntaan
Najan ________ tulung tengah peuting g tara hs Mang
Tia mah.
3. luhur diluhuran
Kuduna _________ deui saeutik masangkeun anteuneu th.
4. leutik dileutikan
Seuneu dina kompor gancang _________ sabab liwetna
trh asak.

23
5. tulis ditulisan
Ari buku bacaan peupeujeuh ulah sok _________, saur Pa
Guru g.
6. cai dicaian
Balong anu saat th kudu gancang _________, bisi laukna
parah.
7. kcap dikcapan
Saban meuli bubur og, manhna mah tara _________, da
teu beukieun.
8. gula digulaan
Paingan teu amis, horng kolek cau th tacan ________
geuning.
9. kembang dikembangan
Kuh pangantn biasana sok ________, sangkan alus
katempona.
10. uyah diuyahan
Kad sayur asem th bisi tacan ________ jiga kamari
geuning, Bi.
F.. Nuliskeun Kajadian Alam

F
Yu urang nulis!
Anu disebat kawah th pinuh ku cai, sapertos balong lega,

tapi luhurna ngebul seueur haseup.
Kawah th ayana di luhur gunung. Biasana tina kawah th
sok kaluar haseup. Komo lamun dina jero kawahna masih knh
ngandung seuneu mah. Lamun gunungna bitu, seuneu tina jero
kawah th sok kaluar.
Gunung bitu kaasup kana kajadian alam. Kitu deui walungan
anu caah, datangna angin, atawa turunna hujan.
Pk ayeuna ku hidep anggeuskeun kalimah anu
24
ngagambarkeun kajadian alam. Keur eusina mah pilih wa dina
kolom beulah katuhu. Sing rapih nulisna. Mun geus rngs, terus
baca saurang-saurang.
Conto: Gunung bitu, tina kawahna kaluar ___________.

Gunung bitu, tina kawahna kaluar seuneu.
1. Hujan mani ngagebrt dibarung ku

sora ______________. a. katumbiri
2. Keur hujan poyan aya ___________
melengkung di langit. b. panonpo
3. Kadng _______ mani ngaguruh, terus
muncrat di basisir. c. layung
4. Tabuh tujuh isuk-isuk cahaya _______
mimiti karasa haneut. d. gelap
5. Dina biruna langit katmbong ________
bodas ngajumpluk. e. bntang
6. Waktu panonpo surup, di langit
aya _______ mani hibar. f. bulan
7. Lamun keur usum halodo, di langit
loba _______ baranang. g. ombak
8. Bada isa, barudak ulin di buruan
dicaangan ku sinar _______. h. gunung
9. Cai ti balong th ngocorna
ka _________ anu aya di handap. i. mga
10. Hawa di puncak ________ karasa tiris,
sabab tempatna luhur. j. walungan
11. Sanajan ukur ________, tapi angger
w matak baseuh kana baju. k. pudunan

25
12. Hujan lila pisan tepi ka buruan imah
kakeukeum ku _________. l. sawah
13. Tina solobong pabrik, ________ ngelun
ka awang-awang. m. cileuncang
14. Sanggeus bak tanjakan, saterusna mah
panggih jeung _______. n. girimis
15. Ayeuna mah ________ anu sakitu
legana th dipak perumahan. o. haseup
G
G.. Nyaritakeun Pangalaman
(Dilarapkeun ku Ibu/Bapa Guru)
Yu urang nyaritakeun pangalaman!
Pangalaman Ratna piknik ka Kawah Putih, jeung pangalaman

Gilang ka kebon binatang, dituliskeun ku dirina sorangan. Anu
matak dina ta karangan th Ratna jeung Gilang ngabasakeun
dirina abdi.
Pangalaman anu karandapan th bisa ditulis jadi karangan,
bisa deuih dicaritakeun. Tangtu wa teu hs, komo nuliskeun
pangalaman anu matak nineung mah.
Hidep og tangtu kungsi boga pangalaman anu ninggalkeun
kesan. ta pangalaman th bisa wa kajadianana di sakola,
upamana wa waktu meunang hadiah tina kajuaraan. Bisa deuih
ta pangalaman th kajadianana waktu hidep keur ulin atawa
keur nyaba ka hiji tempat.
Pk ayeuna ku hidep caritakeun pangalaman diri sorangan
anu kungsi karandapan. ta mah naha pangalaman nu matak
bungah atawa matak jadi sedih, atawa bisa wa anu pikalucueun.
Carana mah gampang, hidep ngan kari nyonto kana pangalaman
anu karandapan ku Ratna atawa ku Gilang sakumaha dina
bacaan anu kungsi dibaca atawa dibandungan ku hidep.
26
n gaj ar
a
an
P
USUM-USUMAN
Di urang mah ukur aya usum halodo jeung usum hujan. ta
th disebutna usum-usuman, dina saban taun bagilir. Usum hujan
sok disebut usum ngijih, ari usum halodo sok disebut usm katiga.
Usum hujan biasana dina bulan-bulan ahir taun. Ti dinya
disambung ku usum halodo. Ku hidep tangtu kaalaman jeung
kurasa, kumaha ari keur usum hujan, jeung kumaha ari keur
usum halodo.
Ayeuna urang diajar ngeunaan usum-usuman. Engk dina
ahir pangajaran, hidep bakal diajar ngarang. Resep geura. Hayu
urang mimitian.
A.. Maca Bedas

A
Pk ku hidep baca sing bedas. Ulah rurusuhan, sing alus

lentongna.
Usum Halodo jeung Usum Hujan
Sumber: afiqrasyid.blogspot.com
Hawa karasa tiris, komo mun geus peuting mah. Rk asup

ka usum halodo pangna kitu g. Geus aya kana samingguna teu
turun hujan.
28
Di urang mah apan ukur aya dua usum, nyata usum halodo
jeung usum hujan. Dina sataun th, sakapeung usum halodona
leuwih panjang. Dina taun sjnna, usum hujan anu leuwih
panjang.
Dina keur usum halodo, susukan jeung walungan sok orot
caina, malah sakapeung mah sok saat. Sarua sumur g, ari keur
usum halodo mah caina sok ngurangan. Sok rajeun kadng
aya wewengkon anu kakurangan cai ari keur usum halodo th,
komo mun leuwih ti genep bulan mah.
Dina keur usum halodo, urang kudu leuwih ati-ati, sabab
sok aya kahuruan. Seuneu ngaduruk imah jeung wawangunan
sjnna. Malah sakapeung mah imah anu kaduruk th sok loba. ta
th biasana di tempat anu imahna gegek jeung paddmpt.
Urang kudu hmat kana cai. Mana komo mun caina
meunang meuli mah. Lamun rk nybor buruan, teu kudu ku cai
beresih. Ku cai urut nyeuseuhan g teu nanaon. Nu penting asal
di buruan tong ra kebul.
Lamun keur usum halodo, datangna hujan th diarep-arep
pisan. Komo lamun sumur geus saraat mah.
Dina geus datang usum hujan, sarua wa urang kudu
leuwih ati-ati. Lamun hujan ngecrek teu eureun-eureun, biasana
di sawatara tempat mah sok aya caah. Susukan jeung walungan
caina limpas. Jalan, gang, buruan, imah, jeung wawangunan
lianna kakeueum.
Datangna caah th mimindengna mah salah urang knh.
Got mengpet, tepi ka caina mudal. Kitu deui susukan jeung
walungan caina kacandet, tepi ka majuna teu lancar. Pangna
mendet atawa kapengpet th lantaran urang sok miceun runtah
sangeunahna. Anu matak urang dipahing pisan miceun runtah
ka susukan atawa ka walungan th. Pagawan kitu sarua jeung
ngaruksak alam. Gusti Alloh bakal bendu mun urang ngaruksak
alam.

29
B.. Ngajawab Pananya
B
1. Naon sababna hawa bet karasa tiris?
2. Kumaha wa kaayaan dina usum halodo?
3. Naon sababna dina usum halodo kudu ati-ati?
4. Kumaha ari kayaan di buruan dina keur usum halodo?
5. Bakal kumaha mun hujan ngecrek teu eureun-eureun?
6. Dina keur usum hujan, anu sok limpas th naon wa?
7. Kumaha anu karasa ku urang mun keur aya caah?
8. Naon sababna cai di susukan mudal terus jadi caah?
9. Pikeun nyegah caah, kumaha carana urang miceun runtah?
10. Naha miceun runtah ka susukan atawa walungan mak
dipahing?
C.. Ngagalantangkeun Kalimah

C
Ieu di handap aya kalimah anu patali jeung usum-usuman.
Pk ku hidep galantangkeun.
1. Hujan mani ngagebrt kawas anu dicicikeun ti langit.
2. Hujan ged dibarung dor-dar sora gelap matak katorkan.
3. Dina keur hujan poyan mah angger aya cahaya panonpo.
4. Lamun keur hujan miripis barudak sok nyiwit ceuli saeutik.
5. Dina keur hujan angin sok aya tatangkalan anu rungkad.
6. Kana kentng kadng tingpeletok, horng aya hujan s.
7. Sanggeus hujan raat mah, langit th katmbong bngras.
8. Angin ngagelebug tarik pisan, tepi ka kentng loba nu hiber.
9. Di suku gunung angin ngahiliwir, matak genah kana awak.
10. Ari angin anu niupna muter ta th disebutna angin puyuh.
11. Kilat tingburinyay, dituturkeun ku sora gelap jeung guludug.
11. Pucuk tangkal kalapa hurung lantaran bieu disamber gelap.
12. Mun kahuruan dina usum halodo, seuneuna sok hs
pareum.
30
13. Usum halodo entak-entakan, geus tujuh bulan euweuh
hujan.
14. Dina keur usum halodo, biasana tatangkalan sok baruahan.
15. Urang kudu leuwih ngirit cai, utamana dina usum halodo.
D.. Mikawanoh Sisindiran

D
Ayeuna urang diajar sisindiran. Anu dipak bahanna tina
usum-usuman. Pk ku hidep baca. Alusna mah sing tepi ka
bisa katalar. Geus kitu terus galantangkeun di hareupeun batur
sakelas.
Cai hujan keur kekemu,

diwadahan kana botol.
Urang wajib nyiar lmu,
ka sakola kudu getol.
Usum hujan di Parigi,

walungan limpas caina.
Loba lmu moal rugi,
bari teu susah mawana.
Kekebul ngotoran kaca,

mangsana usum halodo.
Mun urang teu resep maca,
a,
tangtu jadi jalma bodo.
Ngirit cai ulah poho,

halodo lila waktuna,
Jalma nu loba kanyaho,
geus pasti ged gunana.

31
E.. Nyalin Sisindiran
E
Yu urang nulis!
Pk ku hidep salin kana aksara tulis.
Loba cai usum hujan,

moal pisan kakurangan.
Nu ngagaya karaan,
mak sendal sisirangan.
Angin ngahiukna tarik,
lebah jambatan Cipaku
Anu labuh terus ceurik,
Sukuna kacugak paku.
F.. Ngalengkepan Kalimah

F
Conto: pelenoy tingpelenoy

Waktu aya hujan angin, dahan tatangkalan _________ paur
peunggas.
Waktu aya hujan angin, dahan tatangkalan tingpelenoy paur
peunggas.
Pigaw kawas conto.

1. burinyay tingburinyay
Kilat ___________ terus disusul ku sora gelap tarik pisan.
2. karetip tingkaretip
Matak waas nempo bntang __________ jiga anu
ngiceupan.
3. jelegr tingjelegr
Sora gelap ___________ mani asa deukeut, matak
katorkan.
32
4. kalayang tingkalayang
Ari keur usum halodo mah mga _________ katebak angin.
5. berebet tingberebet
Barudak __________ lalumpatan sieuneun kapegat hujan di
jalan.
6. burusut tingburusut
Taneuh di sisi susukan ___________ waktu aya hujan
ngagebrt.
7. peletak tingpeletak
Sora hujan s ________ ninggang kentng, mani gandng.
8. kocak tingkocak
Sarra _________ waktu sasak awi rungkad kabawa caah.
9. berekbek tingberekbek
Cai dina kawah _________ ngaluarkeun haseup jeung bau
walirang.
10. geleber tinggeleber
Waktu aya angin ngahiuk, japati nu eunteup dina suhunan
__________.
G.. Nyusun Kalimah Jadi Karangan

G
Yu diajar ngarang!
Ayeuna urang diajar ngarang. Anu babari wa ngarangna

mah, upamana kaayaan dina keur usum hujan. Hidep mah ngan
kari nyusun kalimahna, tepi ka jadi hiji karangan. Geura pk ku
hidep baca.
1. Ayeuna geus mimiti usum hujan.
2. Langit mindeng angkeub.
3. Teu kungsi lila cur hujan.
4. Sakapeung mah sok dibarung ku angin ngagelebug.
5. Tatangkalan sok loba anu rungkad.

33
6. Ngagebru ninggang imah.
7. Lamun keur usum hujan, alusna urang ulah ulin jauh.
8. Komo lamun keur dor-dar gelap mah.
9. Sok matak katorkan apan sora gelap th.
10. Lamun hujanna ged bari lila, buruan sok kakeueum
cileuncang.
11. Susukan jeung walungan g limpas.
12. Jalan og jadi kakeueum.
13. Kendaraan teu bisa maju.
14. Atuh lalu lintas th jadi mact.
15. Matak karunya ka nu indit-inditan.
16. Kapaksa wa kudu ngiuhan.
Usum Hujan
Ayeuna geus mimiti usum hujan. Langit mindeng

angkeub. Teu kungsi lila cur hujan. Sakapeung mah sok
dibarung ku angin ngagelebug. Tatangkalan sok loba anu
rungkad. Ngagebru ninggang imah.
Lamun keur usum hujan, alusna urang ulah ulin jauh.
Komo lamun keur dor-dar gelap mah. Sok matak katorkan
apan sora gelap th.
Lamun hujanna ged bari lila, buruan sok kakeueum
cileuncang. Susukan jeung walungan g limpas. Jalan og
jadi kakeueum.Kendaraan teu bisa maju. Atuh lalu lintas th
jadi mact. Matak karunya ka nu indit-inditan. Kapaksa wa
kudu ngiuhan.
Pk ayeuna ku hidep susun jadi karangan. Cara migawna

mah ilikan wa conto bieu. Tangtuna g teu hs, da hidep kari
nyusun kalimahna.
34
1. Ayeuna geus mimiti usum hujan.
2. Panonpo ukur nmbongan tepi ka beurang.
3. Kadang-kadang sammh adan lohor g geus cur hujan.
4. Parat tepi ka wayah magrib hujanna th.
5. Sanggeus aya hujan mah buruan jadi teu ngebul.
6. Sumur anu tadina saraat ayeuna kaeusian cai.
7. Sok karasa ripuh ari sumur saat th.
8. Sakapeung kudu ngala cai ka nu rada jauh.
9. Jadi wayahna cai th kudu diirit.
10. Ngan karunya th ka nu imahna balocor.
11. Ari usum hujan th paparabotan di jero imah loba nu
kabaseuhan.
12. Cai hujan anu nyakclakan kudu ditandan.
13. Lamun bocorna loba mah matak ripuh nandanana.
14. Dina keur usum hujan papakan meunang nyeuseuh sok
hs garing.
15. Komo lamun mokeun baju baseuh anu karandel mah.
16. Kitu deui mun mokeun sapatu meunang ngumbah sok hs
garing.
17. Padahal ari dina usum hujan th sapatu babari kotor.
18. Kasebrot ku cileuncang atawa kacprtan leutak.
Ayeuna geus mimiti usum hujan. _____________________

___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
_____________________________________________
_______________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
_____________________________________________
35
H. Nganggeuskeun Karangan
Yu urang ngarang!
Tah ayeuna mah lain nyusun karangan anu kudu dipigaw

ku hidep th, tapi nganggeuskeun karangan. Urang nyaritakeun
usum hujan keneh ieu karangan th. Kieu geura.
Kelompok 1
Usum Hujan
Ayeuna geus mimiti hujan. Patani ngarasa bungah. Sawah
anu tadina garing ayeuna bisa dikocoran cai. Mun sawah geus
kacaian mah jadi babari maculna. Kitu deui balong anu tadina
saat, ayeuna mah jadi ngemplang.
Dina geus usum hujan patani getol digaw di sawah. Patani
melak par. Mun di kebon patani melak jagong jeung palawija
sjnna.
_______________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
__________________________________________________.
Kelompok 2
Usum Hujan
Ayeuna geus mimiti usum hujan. Ari balik ti sakola mindeng
kahujanan di jalan. Papakan, sapatu, jeung kantong wadah
buku jadi baraseuh. Anu matak ari rk sakola th sok mekel jas
hujan, atawa payung.
Sakapeung sok huhujanan jeung babaturan. Man bal dina
keur hujan asa resep pisan. Ngan lapangna sok jadi leueur. Anu
maran bal sok mindeng labuh.
36
_______________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
_________________________________________________.
_______________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
_________________________________________________.
Ayeuna urang ngarang ngeunaan usum halodo. Pk ku

hidep tuluykeun kawas bieu hidep nganggeuskeun karangan
ngeunaan usum hujan.
Kelompok 1
Usum Halodo
Aya resepna ari usum halodo th. Langit sok bngras. Ngan
ari dina wanci tengah po sok karasa panas pisan. Sakapeung
mah najan geus sor og sok karasa knh hareudang. Tapi
lamun geus peuting sok robah jadi tiris.
Dina keur usum halodo biasana barudak sok ngapungkeun
langlayangan. Tempatna di sawah anu parna geus dipibuatan.
Mun teu kitu ngapungkeun langlayangan th sok di lapang.
Atawa di tempat anu lega sjnna.
_______________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
__________________________________________________.

37
_______________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
__________________________________________________.
Kelompok 2
Usum Halodo
Dina keur usum halodo cai walungan sok orot. Leuwi anu
jero g sok jadi dt. Biasana dina usum halodo th sok loba
anu ngala lauk. Ngala lauk dina waktuna walungan saeutik caina
mah jadi rada babari. Bda deui mun ngala lauk dina waktuna
walungan ged cai.
Biasana ngala lauk di walungan dina usum halodo mah sok
diheurap. Palebah anu aya caian heurap dirungkupkeun. Dina
waktuna diangkat th laukna sok beunang.
_______________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
__________________________________________________.
_______________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
__________________________________________________.
38
n gaj ar
a
GOTONG
an
P
ROYONG
Hirup kudu sauyunan, ulah sok aing-aingan. Kitu deui jeung
babaturan, urang wajib silih blaan, jeung silih tulungan. Lamun
aya pagawan, had pisan upama dipigawna babarengan ku
cara gotong royong.
Geura ayeuna urang diajar, naon wa anu bisa dipigaw
gotong royong th.
A. Ngaregepkeun Paguneman
Yu urang ngaregepkeun!
Ieu aya bacaan antara Yusuf, Zaki, Vronika, jeung Rahmi.

Eusina nyaritakeun ngapalkeun babarengan. Pk baca ku opat-
an, regepkeun ku anu sjn.
Ngapalkeun Babarengan
Yusuf : Engk sor th jadwal ngapalkeun bareng, nya?

Vronika : h, enya. Apan ayeuna th po Rebo.
Zaki : Ari sugan th moal tulus.
Vronika : Ih, nya tulus atuh. Mangkaning keur minggu hareup
aya tugas kelompok. Ari Zaki rk ka mana, kitu?
40
Zaki : Moal ka mamana. Paling g rk man bal. Tapi ari
rk ngapalkeun bareng mah, moal tulus miluan man
balna.
Yusuf : Giliran di imah Rahmi engk sor th, nya?
Zaki : Enya. Tuh geuning, Rahmi keur ka dieu.
Yusuf : Rahmi, Rahmi, gancang atuh leumpangna!
(Rahmi nyampeurkeun rurusuhan.)
Rahmi : Aya naon atuh? Mani ngarurusuh. Pan katempo rk
nyampeurkeun ka dieu.
Vronika : Enya, baku Yusuf mah ari geus ngarurusuh batur th.
Yusuf : Ih, kapan urang th kudu badami keur engk sor.
Apan engk th jadwal ngapalkeun bareng.
Rahmi : Enya, Rahmi g inget. Anu matak nyampeurkeun g
rk ngabadamikeun ta. Jadi kieu, engk sor th
tempatna ulah di imah Rahmi.
Zaki : Naha mak dirobah?
Rahmi : Di imah Rahmi keur loba smah. Aya bibi sakulawarga
keur nganjang. Jadi lamun urang ngapalkeun baba-
rengan th moal jongjon.
Vronika : Bibi Winarsih anu bumina di Kuningan ta, Mi?
Rahmi : Enya. Kamari ka dieuna th. Mulihna pagto.
Yusuf : Ih, ari aya smah ti lembur kitu mah tangtuna g loba
olh-olh.
Rahmi : Pasti atuh.
Yusuf : Peuyeum ketan, nya?
Zaki : Kiripik gadung deuih olh-olh ti Kuningan mah.
Rahmi : Enya. Peuyeum ketan jeung kiripik gadung.
Yusuf : Kudu mawa atuh engk sor th.
Vronika : Ngan kana dahareun wa Yusuf mah.
Yusuf : Ih, da ta og penting atuh.
Rahmi : Keun, sual mawa dahareun mah gampang. Ngan
engk ngapalkeun th rk di imah saha?

41
Vronika : Di imah Vronika w. Keun w rada jauh mah,
nya?
Yusuf : Kajeun ku sual jauh mah, da teu kudu kana ojg
ieuh. Nu penting mah, Rahmi mawa olh-olh.
Rahmi : Enya. Heug.
Zaki : Jadi engk th tulusna urang ngapalkeun di imah
Vronika?
Vronika : Enya.
Zaki : Urang ngabahas naon wa engk th?
Rahmi : Apan pangajaran basa Sunda aya PR.
Yusuf : Terus deuih urang kudu ngapalkeun susuratan tina
Al-Quran.
Vronika : h, enya. Isukan urang th rk dits apanan. Untung
Vronika mah geus apal Surat Al-Humazah jeung Al-
Kafirun.
Rahmi : Mun Yusuf jigana ukur kark apal Qulhu, nya?
Yusuf : Is, henteu atuh. Surat Al-Zalzalah g da geus apal.
Apan di madrosah sok diajar ka Ustad Ahmad
Maqbul.
B. Ngajawab Pananya
1. Saha anu nyangka ngapalkeun bareng moal tulus th?
2. Tadina ngapalkeun bareng th rk imah saha?
3. Tapi naon sababna mak teu tulus di dinya?
4. Ari Bi Winarsih th saha, jeung di mana matuhna?
5. Mawa olh-olh naon datangna th?
6. Rk ngabahas naon ta budak nu opatan th?
7. Ari isukna, maranhna di sakola rk dits naon?
8. Geus apaleun surat naon wa Vronika th?
9. Saha nu geus apaleun Surat Al-Zalzalah?
10. Naon sababna urang kudu akur jeung babaturan?
42
C.. Ngadiskusikeun Kadaharan Has Darah
C
Yu urang diskusi!
Dina bacaan dittlakeun yn Bi Winarsih th matuhna di

Kuningan. Terus deuih disebutkeun yn olh-olh ti Kuningan anu
dianggap has th nyata peuyeum ketan jeung kiripik gadung.
Peuyeum ketan th nyata peuyeum anu dijieunna tina bas
ketan. Ari kiripik gadung nyata kiripik anu dijieunna tina beuti
gadung, teu bda ti kiripik taleus atawa kiripik sampeu. Gadung
th ngaran tatangkalan anu ngarambat, beutina sok dikiripik.
Kadaharan has darah sjnna di antarana wa:
dodol tahu ladu

wajit simping borondong
taleus galndo kurupuk udang
endog penyu buah uln
kcap tauco hui
Pk ayeuna hidep nyieun kelompok pikeun ngadiskusikeun

rupa-rupa kadaharan has darah. Carana mah hidep kari
ngajawab pananya di handap. Jawabanana geus disadiakeun,
sakumaha anu ditulis di luhur. Hidep ngan kari milih jawaban anu
bener. Lamun geus didiskusikeun di kelompok, terus terangkeun
di hareupeun batur sakelas.
Kelompok 1
1. Naon ari kadaharan has ti Sumedang?
2. Naon ari kadaharan has ti Cililin?
3. Naon ari kadaharan has ti Cirebon?
4. Naon ari kadaharan has ti Purwakarta?
5. Naon ari kadaharan has ti Majalngka?

43
Kelompok 2
1. Naon ari kadaharan has ti Garut?
2. Naon ari kadaharan has ti Ciamis?
3. Naon ari kadaharan has ti Sukabumi?
4. Naon ari kadaharan has ti Bogor?
5. Naon ari kadaharan has ti Cilembu?
Kelompok 3
1. Naon ari kadaharan has ti Cianjur?
2. Naon ari kadaharan has ti Majalaya?
3. Naon ari kadaharan has ti Indramayu?
4. Naon ari kadaharan has ti Malangbong?
5. Naon ari kadaharan has ti Subang?
D. Ngalisankeun Kecap
Dina paguneman bieu aya kalimah kieu:
1. Ari Zaki rk ka mana, kitu?
2. Di imah Vronika w. Keun w rada jauh mah, nya?
3. Terus deuih urang kudu ngapalkeun susuratan tina Al-Quran.
4. Untung Vronika mah geus apal Surat Al-Humazah jeung Al-
Kafirun.
5. Apan di madrosah sok diajar ka Ustad Maqbul.
Dina kalimah bieu aya kecap Zaki, Vronika, jeung Al-

Quran. Ieu aksara kark ayeuna diajarkeun ka hidep. Geura ku
Ibu/Bapa bad diterangkeun heula.
Zaki Zaki
Vronika Vronika
Al-Quran Al-Quran
Al-Humazah Al-Humazah
Maqbul Maqbul
44
Pk ayeuna ku hidep ucapkeun.
1. Di Tasik aya pahlawan Haji Zainal Mustofa.
2. Ruhimat keur ngapalkeun Surat Al-Humazah.
3. Engk sor dina televisi ditayangkeun filem Zorro.
4. Nabi Muhammad th bangsa Arab Qurs.
5. Bapa Haji Maqsum mingpin Pasantrn Al-Huda.
6. Vronika dipangmeulikeun sapda weuteuh.
7. Bandung th ibukota Provinsi Jawa Barat.
8. Putra pun bibi nu bungsu namina Ahmad Faqih.
9. Lapang voli di Dsa Mengger keur dirarata.
10. Bapa Zulham anu dagang sendal asalna ti Padang.
E.. Ngagalantangkeun Kalimah

E
Pk ku hidep titnan, terus galantangkeun kalimahna.

1. mawa dibawa
Rahmi mawa olh-olh ti Kuningan.
Olh-olh ti Kuningan dibawa ku Rahmi.
2. maca dibaca
Udan maca buku carita wayang.
Buku carita wayang dibaca ku Udan.
3. nyeuseuh diseuseuh
Heryanto nyeuseuh baju kotor.
Baju kotor diseuseuh ku Heryanto.
4. mak dipak
Hsti mak sapatu olahraga.
Sapatu olahraga dipak ku Hsti.
5. maraban diparaban
Bangbang maraban anak manuk.
Anak manuk diparaban ku Bangbang.

45
6. ngahurungkeun dihurungkeun
Sarah rk ngahurungkeun kompor.
Kompor rk dihurungkeun ku Sarah.
7. ngasah diasah
Ruswndi ngasah pso raut.
Pso raut diasah ku Ruswndi.
8. nybor dicbor
Farida nyebor tangkal kembang.
Tangkal kembang dicbor ku Farida.
9. ngocorkeun dikocorkeun
Geugeu ngocorkeun cai tina bak.
Cai tina bak dikocorkeun ku Geugeu.
10. meulahan dibeulahan
Ageng meulahan awi keur bahan pager.
Awi keur bahan pager dibeulahan ku Ageng.
F.. Ngeusian Kalimah

F
Eusian ku kecap anu merenah!
1. ngaduruk diduruk
a) Kang Momo _________ runtah.
b) Runtah _________ ku Kang Momo.
2. ngadahar didahar
a) Pais lauk ________ ku ucing.
b) Ucing ________ pais lauk.
3. mulas dipulas
a) Tmbok kamar ________ ku Kang Oha.
b) Kang Oha _________ tmbok kamar.
4. nyieun dijieun
a) Hryati rk ________ bobonkaan.
b) Bobonkaan rk ________ ku Hryati.
46
5. nyangcang dicangcang
a) Aki Sasmita _________ domba jalu.
b) Domba jalu _________ ku Aki Sasmita.
6. ngarang dikarang
a) Guguritan __________ ku Bapa Guru.
b) Bapa Guru __________ guguritan.
7. ngampihkeun diampihkeun
a) Nnng _________ baju meunang ngistrika.
b) Baju meunang ngistrika ________ ku Nnng.
8. ngabedahkeun dibedahkeun
a) Balong di lebak __________ ku Aki Haji.
b) Aki Haji __________ balong di lebak.
9. nerangkeun diterangkeun
a) Cara-cara ngarang ___________ ku Ibu Guru.
b) Ibu Guru _____________ cara-cara ngarang.
10. nyaritakeun dicaritakeun
a) Pangalaman ka Taman Safari ___________ ku Wni.
b) Wni __________ pangalaman ka Taman Safari.
G.. Maca Bedas

G
Ieu aya bacaan nyaritakeun kerja bakti nyieun lapang voli.

Pk baca sing bedas, bandungan ku anu sjn.
Haruman Nyieun Lapang Voli
Warga Pataruman geus lila butuh lapang voli. Ti heula mah

aya lapang voli th, tapi ayeuna tempatna geus diadegan imah.
Keur aya lapang voli knh mah, kagiatan olahraga th puguh
jadwalna. Aya organisasina deuih, dingaranan Haruman. ta th

47
singgetan tina Himpunan Rumaja Pataruman. Anu jadi ketuana
Kang Zainal.
Geus rada lila pangurus Haruman nyieun rencana rk nyieun
lapang voli. Kabeneran di Pataruman th aya tanah kosong anu
Pa Haji Taufik. Tacan dipigaw soth sabab tacan aya idin ti nu
bogana. Pa Haji Taufik th matuhna di kota sjn. Ari minggu
tukang, Pa Haji Taufik datang ka Pataruman. Kang Zainal nyarita
yn hayang nyieun lapang voli di tanah anu kosong ta.
Pk wa rk dipak lapang voli mah, ceuk Pa Haji Taufik.
Geus kitu mah der wa dipigaw lapang voli th. Sakumna
rumaja, aww-lalaki, mariluan kerja bakti. Kitu deui barudak
milu mantuan. Pa RT nyumbang konsumsi keur anu digaraw.
Jukutna dibabad, lahanna dirarata. Bagian anu legokna
disaeuran. Ngababad jukut jeung ngararata lapang mah dipigaw
ku anu geus galed. Ari barudak mah kabagian sasapu. Runtahna
dikeduk, terus dipiceun ka jarian.
Teu anggeus ku sakali kerja bakti, da loba nu kudu

dipigawna. Minggu hareupna kerja bakti th diteruskeun deui.
Tah, hayu ayeuna mah urang ukur, ceuk Kang Zainal.
48
Lapang th ngujur ngalr, ngarah teu srab mun keur dipak
voli. Sanggeus diukur, terus di saban juruna dipasangan patok.
Dicirian deuih keur nancebkeun tihang nt.
Ari dipigawna ku lobaan bari garetol mah, ahirna ta
lapang voli th anggeus. Sarra ngarasa atoh, sabab cita-cita
hayang boga lapang voli th bisa laksana. Geus kitu mah der
wa latihan, sabab rk nyanghareupan pertandingan di tingkat
kalurahan.
H. Metakeun Paguneman
Yu urang metakeun paguneman!
Petakeun paguneman anu aya di handap.
Paguneman 1
Langlayangan Oray-Orayan
Fatimah : Aa, bad ngadamel naon ta th?

Aa Danu : Bad ngadamel langlayangan.
Suryadi : Tugas ti sakola?
Aa Danu : Sans. Ieu mah kanggo reresepan, apungkeuneun di
lapang. Kapan ayeuna tos ngawitan usum halodo.
Suryadi : Abdi atuh pangdamelkeun hiji.
Aa Danu : Asal Suryadi mantuan, keun ku Aa dipangdamelkeun.
Fatimah : Abdi og bad mantuan, ah.
Suryadi : Tiasa, kitu?
Fatimah : Ari nyambungkeun keretas mah tiasa, da gampil ieuh.
Aa Danu : Bantuan mulasna deuih, mun langlayanganana tos
brs.
Fatimah : Mangga. Nganggo naon engk th mulasna?

49
Suryadi : Ku ontan w nya, A? Keun msrna mah ku abdi. Di
warung Bang Izul g aya ontan mah.
Fatimah : Ontanna warn biru sareng beureum.
Aa Danu : Muhun. Sok atuh Suryadi ka warung heula. Tah
ieu artos kanggo msrna. Tah ayeuna keretasna
sambung-sambungkeun ku Fatimah. Elmna candak
dina luhur mja tulis.
Suryadi : Upami tos msr ontan, abdi kedah mantuan naon
deui?
Aa Danu : Pangnyandakkeun batu asahan, da pso rautna rada
mintul.
Fatimah : Bad ngadamel langlayangan naon engk th, A?
Aa Danu : Langlayangan oray-orayan.
Suryadi : Ih, atuh ta mah sa pisan. Buntutna sing panjang
ngagebay!
50
Paguneman 2
Ulin kana Sapdah
Ridwan : Kad poho, apan engk sor urang rk ulin kana

sapdah ta.
Sumantri : Ah, moal tulus
Aisah : Naha mak moal tulus?
Sumantri : Sapdahna og ruksak.
Salsabila : Euh, atuh teu resep mun Sumantri moal milu mah.
Ridwan : Ruksak naonna?
Sumantri : Kawat ermna pegat, jaba plekna pnyon.
Aisah : Naha ku naon mani tepi ka kitu?
Sumantri : Apan urut labuh, basa keur dipak ku Th Sartika.
Ridwan : Ih, ari sugan geus dibenerkeun urut harita labuh th.
Sumantri : Tacan kaburu dibawa ka bngkl.
Salsabila : Urang oman heula w atuh.
Ridwan : Moal anggeus dina waktu sakeudeung tuda ngoman
plek mah.

51
Aisah : Enya, pastina g rada lila, da jari-jarina kudu disetl
heula.
Salsabila : Pak atuh sapdah anu Salsabila.
Sumantri : Naha boga dua, kitu?
Salsabila : Enya, boga dua. Tapi asana kemps sapdah nu hiji
deui th, da geus lila tara dipak.
Aisah : Kari ngompa atuh ari kemps mah.
Ridwan : Kumaha lamun kempsna th ku sabab bitu?
Aisah : Nya kari tambal.
Sumantri : Teu hs nambal ban mah, jeung moal lila deuih.
Salsabila : Pk atuh ayeuna cokot ku Sumantri!
Sumantri : Heug.
Ridwan : Hayu atuh dianteur mawana.
52
n gaj ar
a KAULINAN
an
P
JEUNG
OLAHRAGA
Ayeuna urang diajar ngeunaan kaulinan jeung olahraga.
Dina ieu pangajaran aya bacaan anu nyaritakeun kaulinan.
Engk di bagian saterusna aya bacaan anu medar ngeunaan
olahraga. Pk ku hidep bandungan atawa baca. Engk hidep
bakal dibr pancn nganggeuskeun karangan.
A.. Ngabandungan Pedaran Ngeunaan Kaulinan

A
(Dibaca ku Ibu/Bapa Guru)
Yu urang ngabandungan!
Tangtuna g hidep arapal, naon anu dimaksud kaulinan.

ta bagian tina kahirupan barudak kawas hidep. Geuning hidep
sok ucing-ucingan, peperangan, sondah, bklen, rorobotan,
slpdur, pal-palan, jajangkungan atawa grang, langlayangan,
atawa man ular tangga. Tah nu kitu th kaulinan disebutna.
Dina kaulinan th aya anu husus keur barudak lalaki wangkul,
aya anu keur barudak aww, jeung aya anu campuran barudak
lalaki jeung barudak aww.
Kaulinan th aya anu kudu di tempat lega, upamana wa
ucing sumput, aya deuih anu cukup ku di teras, misalna ular
tangga. Umumna dina kaulinan th kudu leuwih ti saurang. Geura
ayeuna ku hidep baca, kumaha carana barudak ulin ucing puntang.
Bacana mah ku saurang wa, anu sjn ngabandungan.
Bacaan
Yu urang maca!
Ucing Puntang
Pasosor, sanggeus barudak bubar ti madrosah. Kabeneran

keur had pona, henteu hujan. Barudak henteu baralik, tapi
terus ngabring ka buruan kantor RW. Aya tujuhan kabhna th:
54
Sobari, Ramdan, Naning, Rtna, Yusuf, Aisah, jeung Daman.
Maranhna th rk ulin ucing puntang.
Di buruan kantor RW th loba tatangkalan. Aya tangkal jambu
batu jeung jambu ar, tangkal manalika di bh juru, tangkal buah
arumanis, jeung tangkal balingbing.
Naon wa anu rk dipak muntangna? ceuk Yusuf.
Ieu w tatangkalan. Tuh pan anggangna ampir sarua,
tmbal Sobari.
Atuh kurang hiji, sabab kuduna tangkalna aya genep, ceuk
Naning.
Anu hiji deui mah ta w ku tihang bandra, ceuk
Ramdan.
Enya. Sok ah, urang mimitian, omong Daman.
Pikeun nangtukeun saha nu jadi ucingna, barudak th suten
heula. Mimitina Yusuf jeung Daman. Yusuf ngasongkeun cinggir,
ari Daman ngasongkeun curuk.
Hor meunang! ceuk Daman atoh.
Terus Yusuf jeung Naning. Yusuf ngasongken curuk, ari
Naning ngasongkeun indung leungeun.
Tah, ayeuna mah meunang! Yusuf ngagorowok.
Ahirna anu jadi ucing th Sobari. Anu genepan gancang
lalumpat kana pamuntangan. Rtna kana tangkal buah, Yusuf
kana tihang bandra, Naning kana tangkal balingbing, Daman
kana tangkal jambu batu, Aisah kana tangkal manalika, jeung
Ramdan kana tangkal jambu ar. Ari Sobari mah ku sabab jadi
ucing, teu bogaeun pamuntangan. Manhna kudu nangan
pamuntangan anu kosong, sabot babaturan pindah pikeun
patukeur tempat. Hiji pamuntangan th teu meunang dieusian
ku duaan.
Tong caricing wa atuh. Hayoh geura parindah! ceuk
Sobari ka nu genepan.

55
Mimiti Yusuf lumpat kana tangkal buah anu ditempatan ku
Rtna. Sobari gancang rk muntang kana tihang bandra anu
ditinggalkeun ku Yusuf, tapi kaburu dipiheulaan ku Daman.
Sobari balik gancang lumpat deui kana tangkal jambu batu anu
ditinggalkeun ku Daman, tapi Ramdan leuwih gancang ngeusian.
Ari tempat urut Ramdan dieusian ku Naning.
Kitu w terus, tepi ka ahirna Sobari bisa nempatan
pamuntangan anu kosong.
Aisah ayeuna jadi ucing! ceuk Sobari ka Aisah anu teu
kabagian pamuntangan.
Ngan sakeudeung Aisah mah jadi ucingna th, sabab terus
diganti ku Yusuf. Sanggeus Yusuf, anu jadi ucing th giliran
Ramdan. Tepi ka ahirna mah sarra kabagian jadi ucing.
Bdana th jadi ucingna aya anu ukur sakali, jeung aya anu
leuwih ti sakali.
Geus ah, urang enggeusan. Tuh, geus ampir magrib,
omong Naning.
Enggeusan, enggeusan ..., omong nu sjn, bari terus
marulang ka saimahna-saimahna.
56
Pedaran
Tah kitu carana ucing puntang th. Anu jadi ucingna kudu
nangan tempat anu kosong. Ari anu teu kabagian tempat, ta
nu kudu ngaganti jadi ucingna.
Tangtu wa dina ucing pantang mah kudu rikat, jeung panon
kudu awas kana pamuntangan anu kosong. Mun teu kitu, urang
bakal terus-terusan jadi ucing. Disebutna th dikocok.
Kaulinan sjnna anu mak kecap ucing misalna wa ucing
sumput, ucing beling, jeung ucing kalang atawa ucing kuriling.
Pikeun nangtukeun nu jadi ucing, biasana sok suten heula.
Dina suten, aya tilu ramo anu sok digunakeun, nyata indung
leungeun (disaruakeun jeung gajah), curuk (disaruakeun jeung
jalma), jeung cinggir (disaruakeun jeung sireum). Gajah lh ku
sireum. Sireum lh ku jelema. Ari jelema lh ku gajah.
Aya deuih anu disebut hompimpah atawa cingciripit. Ieu mah
sok bari dikawihan. Kieu geura kawih dina hompimpah mah.
Hompimpah, hompimpah
alaiyum gamblng!
B. Maca dina Jero Hat

Yu urang maca!
Joging
Jalan Galumpit teu sakumaha ram, da ukur jalan dsa.

Komo ka tonggohna mah, sabab langka lembur. Knca-katuhueun
jalan th lolobana kebon. Tapi ari po Ahad isuk-isuk mah sok
ngadadak jadi ram, sabab loba anu olahraga. Joging disebutna
th, nyata lumpat lalaunan, bari sok leumpang heula mun geus
mimiti karasa cap mah. Malah sakapeung mah sok loba knh
leumpangna.

57
Lolobana warga perumahan anu sok joging th. Ngabring ka
tonggoh, ti mimiti bijil panonpo. Lumayan matak ngoprot ksang,
sabab jalanna nanjak. Biasana mah anu joging th sok tepi ka
tutugan gunung. Enya, kapan di tonggoheun Galumpit th ngajegir
gunung. Kawasna ari opat kilomter mah aya jauhna th.
Ramna pisan mah lamun geus haneut moyan. Anu joging
th pacampur, kolot-budak, aww-lalaki.
Salian ti joging, anu tarumpak sapda g aya deuih. Da
puguh nanjak, lajuna sapda th teu bisa tarik. Malah dina lebah
anu netekna mah sok ditarungtun. Atawa dina diboshna g sok
mak gigi ged.
Beuki ka tonggoh, hawana beuki karasa seger. Urang th
apan butuh ku hawa seger pikeun kashatan badan. Lamun
urang remen nyeuseup hawa kotor, tangtu bakal jadi kasakit.
Biasana anu hawan kotor th di jalan raya atawa di lokasi anu
aya pabrik. Sakapeung mah matak eungap, komo lamun bari
loba kekebul.
58
Segerna hawa th biasana ku sabab loba tatangkalan, sarta
tempatna rada luhur. Anu matak sok loba nu ngahaja indit ka
gunung, rk olahraga wungkul atawa bari sakalian piknik.
Joging kaasup olahraga anu babari milampahna, da sarra
og beunang disebutkeun bisa. Lian ti ta, joging mah teu
gumantung ka batur deuih. Najan ukur sorangan g apan bisa.
Bda jeung badminton, upamana, anu kudu aya batur, da teu
bisa sorangan. Komo man bal mah, kudu raan.
C. Ngalengkepan Kalimah
Sanggeus bacaan bieu ku hidep di baca, pk ayeuna
anggeuskeun kalimah di handap. Eusina kudu saluyu jeung eusi
bacaan.
1. Jalan Galumpit teu sakumaha ram th sabab __________.
2. Ngadadak ram th biasana dina po Ahad, sabab _______.
3. Ari anu dimaksud joging th nyata ___________________.
4. Jalanna nanjak, anu keur joging th sok _______________.
5. Di tonggoheun Galumpit th ngajegir __________________.
6. Lamun diukur jauhna kira-kira aya ____________________.
7. Ramna anu joging th lamun geus ___________________.
8. Anu tarumpak sapda ka tonggoh teu _________________.
9. Lobana tatangkalan nyababkeun hawa ________________.
10. Indit ka gunung pikeun olahraga atawa ________________.
11. Joging kaasup olahraga anu babari ___________________.
12. Pangna kitu th lantaran ____________________________.
13. Ari badminton mah teu bisa _________________________.
14. Olahraga anu kudu raan upamana ___________________.
15. Tujuan urang olahraga th pikeun ____________________.

59
D.. Maca Paguneman
D
Pk ku hidep baca paguneman di handap.
Nugraha : Nu nuju man th mana sareng mana, Uwa?
Uwa Angga : Jerman ngalawan Walanda. Tapi da geus ti tatadi
manna g atuh, Nug. Mani elat atuh lalajo man bal
marengan Uwa th. Sakeudeung deui g istirahat.
Nugraha : Abdina dipiwarang heula ka apotk ku Mamah.
Sabaraha sekorna, Wa?
Uwa Angga : Kosong-kosong knh. Tapi ari bal mah nyedekna
loba ka Walanda. Harad tuda paman Jerman
mah. Operan-operan balna leuwih merenah. Komo
tah anu jadi snterpur, mani sagilek-gilek norobos
kana pertahanan lawan th .... Euh, wasit geus niup
piriwit panjang. Istirahat heula, Nug. Geus wa tong
ka mamana, baturan Uwa di dieu.
Nugraha : Naon ari snterpur th, Wa?
Uwa Angga : ta tah, paman anu posisina di tengah.
Nugraha : Oh, kitu? Tapi dina man bal ayeuna mah tara disebat
kitu, da.
60
Uwa Angga : Enya. ta mah sesebutan dina man bal jaman
barto, Nug.
Nugraha : Uwa mah ti kapungkur seneng kana man bal th,
nya?
Uwa Angga : Is atuh puguh wa resep mah. Henteu ngan saukur
lalajo wungkul, tapi Uwa mah resep jeung manna
deuih. Barto mah kieu-kieu g Uwa th bntang
lapang. Dina umur wewelasan taun th geus mak
bal baliter.
Nugraha : Bal baliter?
Uwa Angga : Enya. Bal baliter th bal kulit atuh. Jaman Uwa keur
budak mah, bal baliter th kaasup mwah, da langka
anu bogaeun. Manasina ayeuna, budak kark apal
nypak wungkul g geus mak bal kulit. Jaman
barto mah boro-boro.
Nugraha : Da ayeuna g sans tina kulit, Wa.
Uwa Angga : Enya, lain tina kulit, tapi tina bahan imitasi. Tapi
barto mah tina kulit bal th, Nug. Bagian luarna
maksud Uwa mah anu tina kulit th. Bagian jerona
tina kart. Teu bda ti ban sapda, anu disebut bal
kulit jaman Uwa keur sok man knh mah. Apan
dina ban sapda g, aya nu disebut ban luar jeung
ban jero. Weuh, mahal hargana g bal kulit mah,
Nug. Anu matak disebutna g mwah mun man
mak bal kulit th.
Nugraha : Ari kapungkur seuseueurna sok nganggo bal naon
atuh, Wa?
Uwa Angga : Paling g bal kart. ta th geus kaasup kelas
lumayan, da ari mimindengna mah ukur mak bal
jeruk.
Nugraha : Bal tina jeruk, Wa?
Uwa Angga : Heueuh.

61
Nugraha : Ah, piraku, Uwa, aya man bal nganggo jeruk.
Uwa Angga : Ih, enyaan. Enya, nu dijieun bal th jeruk ged,
atawa nu sok disebut jeruk bali ta. Milihan heula
jeruk anu ngora knh, terus dibubuy ngarah jadi
hipu.
Nugraha : Panginten beurat sareng moal ngancul, Wa.
Uwa Angga : Nya heueuh. Ngaranna g jeruk, waktu dispak th
kalah ngagepluk. Jeung barina g tara disebut man
bal harita mah, tapi sedekan atawa sesedekan.
Nugraha : Sok diwasitan, Wa?
Uwa Angga : Wah, tara. Pokona mah asal geus aya sababaraha
urang, der wa dimimitian. Tampolana mah tara
puguh baladna, jeung tara mak gul-gul acan.
Nugraha : Har, teu puguh atuh pami kitu mah. Kumaha ari
nangtoskeun sekorna?
Uwa Angga : Tara mak sekor. Nu penting mah asal bisa nypak
sahabekna. Tampolana lain kana bal nypakna
th, tapi kana suku batur. Geus lain man bal deui
saenyana mah, da bakal leuwih keuna mun disebut
ngadu bincurang.
Nugraha : Tapi angger w cap nya, Uwa?
Uwa Angga : Nya heueuh. Lain cap wungkul, tapi bari nyareri
awak ari enggeusna th, urut tibabaradug atawa
ditigrig ku batur.
Nugraha : Dupi tempatna di lapang man bal, Wa?
Uwa Angga : Ah, lain. Aya di sawah garing, aya di tegal pang-
angonan, atawa di buruan mun aya nu lega mah.
Pokona mah asal aya tempat rada lega bari datar,
prung w.
Nugraha : Dupi sesedekan kalebet kana olahraga knh,
Wa?
Uwa Angga : Nya meureun heueuh.
62
E. Ngapalkeun Harti Kecap
Yu urang nitnan harti kecap!
1. Malah sakapeung mah sok loba knh leumpangna.

sakapeung = kadang-kadang
2. Biasana mah anu joging th sok tepi ka tutugan gunung.
tutugan gunung = suku gunung atawa bagian handapna
gunung
3. Ramna pisan mah lamun geus haneut moyan.
haneut moyan = kira-kira tabuh tujuh isuk-isuk
4. Joging kaasup olahraga anu babari milampahna.
milampahna = migawna
5. ta tah, paman anu posisina di tengah.
posisina = tempatna
6. Barto mah kieu-kieu g Uwa th bntang lapang.
bntang lapang = paman pangalusna dina man bal
7. Manasina ayeuna, budak kark apal nypak wungkul g
geus mak bal kulit.
manasina = teu kawas
8. Milihan heula jeruk anu ngora knh, terus dibubuy ngarah
jadi hipu.
dibubuy = dikubur dina lebu panas
9. Tampolana tara puguh baladna, jeung tara mak gul-gul
acan.
tampolana = aya kalana
10. Lain cap wungkul, tapi bari nyareri awak ari enggeusna th,
urut tibabaradug atawa ditigrig ku batur.
ditigrig = didudak ti gigir bari disiku

63
F.. Ngalarapkeun Kecap kana Kalimah
F
Yu urang latihan!
Eusian kalimah di handap ku kecap anu geus disayagikeun.
Contona: sakapeung salilana

Dina lebah tanjakan mah sakapeung sok eureun heula.
Ah, salilana og panonpo mah bijilna ti beulah wtan.
1. tutugan gunung puncak gunung

Dina lebah ______________ aya saung paranti reureuh.
Nanjak pisan mun leumpang ka ______________ mah.
2. haneut moyan tengah po
Indit ti imah th waktu _____________, henteu kana ojg.
Ulah ngapungkeun langlayangan _____________ atuh,
panas.
3. bntang lapang bntang baranang
Bartona cenah Uwa Angga kungsi jadi _______________.
Di langit ________________, tambah ndah pamandangan.
4. dibubuy dibeuleum
Mmh dipak man bal, jeruk bali th kudu _________
heula.
Lauk emas mah rk digorng atawa __________ og angger
ngeunah.
5. ditigrig diteunggar
Kiper anu rk nwak bal th __________ tepi ka labuh ka
gigireun gul.
Panto pager th tepi ka ucutan lantaran __________ domba
anu leupas.
64
G.. Nataan Sesebutan dina Awak
G
Dina paguneman Uwa Angga jeung Nugraha disebut-
sebut bincurang. Hidep apal maksudna? Bincurang th ngaran
babagian suku.
Geura ilikan gambarna di handap.
a
b a. tuur
b. cckolan
c. bitis
c d. bincurang
d
e. mumuncangan
f. keuneung
g. dampal suku
e
g
Ayeuna urang titnan ngaran babagian leungeun.
d
a. peupeuteuyan
b. siku
a
c. pigeulang
b d. tonggong leungeun
e. dampal leungeun
f. ramo
c e f

65
Ngaran ramo
b
a c a. indung leungeun
d b. curuk
c. jajangkung
e
d. jariji
e. cinggir
H.. Nyusun Kecap Jadi Kalimah

H
Yu urang nyusun kecap jadi kalimah!
Pk ku hidep susun jadi kalimah.

1. sapdah labuh tina bard manhna urut tuur
Tuur manhna bard ______________________________.
2. katajong teu bincurang nyingcet bakal lamun
Lamun teu nyingcet _______________________________.
3. paku keuneung nyeri lebah mani kacugak dina
Kacugak paku mani _______________________________.
4. mumuncangan kaos kudu kaki nutupan mak
mun
Mun mak kaos kaki _____________________________.
5. rloji pigeulang og biasana atuh dina mah
mak
Mak rloji mah biasana ____________________________.
6. pilar siku labuh dipak tina nahan waktu luhur
Siku dipak nahan waktu ___________________________.
7. ramo ngitung dititah mun mak sok barto mah
Barto mah mun dititah _____________________________.
8. jauh barang anu nuduhkeun curuk sok dipak
Curuk sok dipak _________________________________.
66
9. jariji ali mak mah biasana knca dina lamun
Lamun mak ali mah ______________________________.
10. cinggir sok th sireum suten diibaratkeun dina
Dina suten cinggir th ______________________________.
I. Nganggeuskeun Karangan
Yu urang nulis!
Ayeuna urang diajar ngarang ngeunaan kaulinan. Hidep

ngan kari nganggeuskeun saban alina dina karangan anu geus
nyampak.
Ucing Sumput
Kira-kira tabuh satengah lima sor, barudak keur ulin di

buruan. Kabeneran keur teu hujan. Maranhna rk ulin ucing
sumput.
Barudak anu keur ucing sumput th aya limaan, nyata
Rahmat, Wida, Nurul, Tdi, jeung Komara. Pikeun nangtukeun
saha nu jadi ucing, barudak th _________________________
_______________________________________________
___________________________________________________
__________________________________________________.
Anu pangheulana kapilih jadi ucing th Nurul. Barudak anu
opatan deui terus nangan panyumputan. Rahmat nyumput dina
tukangeun __________________________________________
_______________________________________________
___________________________________________________
__________________________________________________.

67
Anu pangheulana kapanggih nyumputna nyata Tdi. Atuh
terus wa Tdi ______________________________________
_______________________________________________
___________________________________________________
__________________________________________________.
Saterusna anu kagiliran jadi ucing th Komara. ________
_______________________________________________
___________________________________________________
__________________________________________________.
Sanggeus burit, barudak terus ______________________
___________________________________________________
___________________________________________________
__________________________________________________.
Pancn
Mun karangan hidep geus rngs, pk baca saurang-

saurang. Tangtuna g karangan hidep th aralus. Jadi teu kudu
ra macana. Engk ku Ibu/Bapa Guru bad dipeunteun. Sok
geura mimitian.
68
n gaj ar
a
NDAHNA
an
P
SOSOBATAN
Ayeuna urang maca carita pondok atawa sok disingget jadi
carpon. Resep geura. Ieu carpon th dikarangna ku barudak SD.
Tangtu ku hidep mah bakal babari kahartina.
Hayu urang mimitian.
A. Maca Bedas
Pk baca bedaskeun, anu sjn ngabandungan.
Carpon 1
Kastrol Panas
Harita th Udin keur ngalamun di hareupeun imahna.

Lamunanana kieu, lamun aing miskin mah cilaka.
Keur kitu, Asp datang. Hoyah, Udin!
Udin ngarnjag. Ampir tarangna bancunur, sabab rk
ngahedn kai jati saged pingping kolot. Sammh Udin labuh,
ku Asp dibetot.
70
Ah silaing mah, ngareureuwas wa. Ampir ngahden kai
jati, ceuk Udin bangun keuheul.
Sori, sori, ceuk Asp bari ngadeukeutan Udin. Din,
ngaliwet yu, ah!
Ah, urang mah ngan boga bas wungkul jeung cngk,
jawab Udin.
Keun ba. Urang ajak w Si Peucang jeung Si Ajat, ceuk
Asp. Nu dimaksud Si Peucang th nyata Unang, pdah
lumpatna tarik. Jadi w dingaranan Si Peucang. Ari Ajat ngaran
aslina mah Ujang Sopandi. Disebut Ajat soth pdah jago mnbal,
kawas Ajat Persib. Basa Agustusan kamari g, ngabuskeun lima
kali.
Yu ah, urang ngajak Si Peucang jeung Si Ajat!
Teu kacatur di jalanna mah. Asp jeung Udin geus papanggih
jeung sobat-sobatna keur ngarala krsen.
Halow, Ajat, Peucang! ceuk Udin
Rk naon, euy? Ajat nanya.
Ngaliwet yu, euy! Asp ngajak bari ngarojok bujur Ajat.
Cicing, Asp! Manh mah jail wa!
Mmang Asp th tukang jail, tapi tara kaleuwihan. Jeung
Asp mah di masjid jeung di sakolana calakan.
Ngaliwet di mana? Si Peucang nanya.
Di kebon Aki Undang, jawab Udin.
Bral ta opat budak th arindit. Udin mawa bas sakilo jeung
cngk. Asp mawa suluh jeung uyah. Si Peucang mawa asin,
Si Ajat mawa kastrol jeung cot.
Di kebon Aki Undang, maranhna sibuk. Udin kabagian
ngurus liwet. Si Peucang meuleum asin, Si Ajat nyambel, ari Si
Asp ngala sayuran, kayaning bontng, saladah, jeung ra-ra
deui.
Sanggeus satengah jam, liwet jeung asin geus asak.

71
Sp, ngala daun cau, jig! ceuk Udin bari ngasongkeun
pso lipetna anu ukuran opat inci.
Beretek Asp lumpat. Teu lila geus datang deui bari mawa
daun cau. Tuluy liwet th diwadahan kana daun cau. Sanggeus
kitu mah terus dalahar bari paronyo naker.
Keur kitu kadng aya nu ngomong tarik, Hy, sia nu sok
ngaruksak kebon aing th!
Atuh sarra reuwas, sabab geus nyaho yn ta th sora
Aki Undang. Maranhna lalumpatan. Geus poho kana sangu
liwet mah.
Aki Undang nnjo kastrol anu nyngcl dina luhur batu.
Habek ditajong. Teu sadar yn bujur kastrol th panas pisan.
Atuh Aki Undang ngagorowok, terus ngajleng kana embel.
Walaw, walaw ..., cenah.
Sanggeus Aki Undang labuh, budak nu opat buru-buru
mawa liwet katut nu sjnna.
Dikarang ku Dea Lugina Siswa SD Negeri Cibiru 2, Bandung
B. Maca Dina Jero Hat

Yu urang maca!
Pk baca dina jero hat.
Carpon 2
Lalajo Lumba-Lumba
Basa per caturwulan kahiji, kabeneran di Bandung aya

pintonan lumba-lumba. Tempatna di lapangan Tugu Bandung
Lautan Api, Tegallega.
72
Lalajo lumba-lumba th henteu po Minggu. Po Minggu
mah sok loba pisan nu lalajo. Kuring mah lalajo th po Senn.
Indit ti imah th jam salapan isuk-isuk. Leumpang wa sorangan
da kabeneran teu pati jauh. Satengah jam og nepi. Tuluy meuli
karcis di kelas dua.
Barang sup ka jero, geuning lain barudak wa anu lalajo th,
ibu-ibu jeung bapa-bapa og aya. Tapi lolobana mah barudak
sakola dasar, da keur per.
Mani kesel ngadagoan pintonan dibuka. Jam sapuluh dibukana
th. Hadna ba ari isuk-isuk mah teu panas teuing. Hateupna tina
sng, mun ti beurang mah cenah sok panas pisan.
Mani atoh th barang pintonan mimiti dibuka. Mani resep.
Mimiti anu dimankeun th anjing laut. Sina luluncatan, sina ulin
bal, sina dadangsaan. Lucu pisan, anjing laut th bisa ngitung.
Harita aya nu lalajo nulis dina bor leutik 6 + 6 = .... Anjing laut
th ngagoyangkeun bl. Mimiti mah salah. Kadua kalina salah
knh. Katilu kalina mah bener 12 kali ngagoyangkeun blna
th. Sababaraha kali dicoba ngitung. Duka kumaha bet bisaeun.
Tapi nu pinter ngitung mah ngan hiji. Anjing laut nu hiji deui mah
bodo knh.
Sumber: www.harianjogja.com

73
Brs anjing laut, tuluy aya lutung leutik, aya biruang deuih.
Lalucu kabh og, tapi ari anu lucu pisan mah lumba-lumba.
Aya dua lumba-lumbana th, jeung galed deuih, ngareueum
dina babalongan nu ngahaja meunang nyieun.
Mimitina dialungan bal ged ku pelatihna. Ana jelebt th
bal ngacleng tarik naker ka palebah panongton. Atuh ger surak.
Lumba-lumba th tingsiriwik ulin bal dina jero balong.
Sakapeung balna diapungkeun deui ka palebah panongton. Ger
deui sarurak.
Cara anjing laut tadi, lumba-lumba og pinter ngitung. Tapi
nu hiji. Nu hiji deui mah kawasna diajar knh. Bor leutik nu
aya tulisan 8 + 8 = ... ditmbongkeun ka lumba-lumba. Kawas
nu ngarti, lumba-lumba th tuluy menct bl ku bangusna. Cara
tadi anjing laut, mimitina mah ngitungna th salah. Lila-lila mah
bener. Ari ngitungna bener mah panongton th surak.
Aya Pa Badut, tinggalejebur kana balong, kekerelepan rk
titeuleum. Tangtuna og pura-pura wungkul. Tapi lucu. Lumba-
lumba nu dua th gancang nyalampeurkeun, narulungan Pa
Badut ta.
Aya buleudan tina beusi dibulen ku lamak, tuluy diduruk
tepi ka hurung. Lumba-lumba th piligenti ngajlengan buleudan
nu hurung ta. Mani paur, inggis kaduruk, karunya! Hadna
salamet.
Nu lucu pisan mah basa lutung leutik tumpak paparahuan
disurung ku lumba-lumba. Sato nu hman geuning lumba-lumba
th.
Palatih nungtun nu lalajo duaan ka sisi balong, sina dicium
ku lumba-lumba. Nu saurang mah muringis kawas sieuneun.
Lucu, budak th pipina dicium ku lumba-lumba.
Sanggeus tamat pintonan, panongton surak. Tuluy baralik.
Di lawang luar, barudak sakola mah dibagi jidar hiji swang.
Jidar iklan da aya tulisanana.
74
Balik th kana bca ayeuna mah da lieur. Geus beurang
ongkoh. Mahal bcana og. Pasti dimahalkeun ku tukang bcana
th. Boa disangkana mana lalajo lumba-lumba og loba duitna.
Padahal mah teu kitu.
Resep lalajo sasatoan barisa man th, tapi og karunya.
Duka ku naon
.
Karangan Ani Mulyani Siswa SD Lengkong Besar Bandung
(Dicutat tina buku Ranggeuyan Malati,
terbitan Rahmat Cijulang, 1990)
C.. Nyusun Pertanyaan

C
Ayeuna urang bagi jadi dua kelompok. Saban kelompok
kudu nyusun pertanyaan patali jeung carpon anu bieu dibaca
atawa dibandungan. Jawabanana geus disadiakeun. Tangtu wa
ta pertanyaan th kudu aya hubunganana jeung jawaban. ta
pertanyaan anu disusun ku hidep th badamiken heula jeung
batur sakelompok, terus tuliskeun.
Kelompok 1
1. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Anu datang nyampeurkeun Udin th nyata
Asp.
2. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Sabab ngarasa reuwas tepi ka ampir
ngahden kai jati.
3. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Asp nyampeur Udin th rk ngajak ngaliwet.
4. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Udin ngan bogaeun bas jeung cngk
wungkul.

75
5. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Asp jeung Udin nyampeur Si Peucang jeung
Si Ajat.
6. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Si Peucang th ngaran aslina Unang.
7. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Disebut Si Peucang th lantaran tarik
lumpatna.
8. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Si Ajat ngaran aslina Ujang Sopandi.
9. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Disebut Ajat soth pdah jago man bal.
10. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Ngaliwetna di kebon Aki Undang.
11. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Asp kabagian mawa suluh jeung uyah.
12. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Liwet th diwadahan kana daun cau.
13. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Barudak th daharna mani paronyo pisan.
14. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Barudak lalumpatan sabab aya Aki Undang.
15. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Sabab bujur kastrol th panas.
Kelompok 2
1. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Tempatna di lapangan Tugu Bandung Lautan
Api, Tegallega.
2. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Ari po Minggu mah sok loba pisan anu
lalajo.
76
3. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Anu lalajo th aya ibu-ibu jeung bapa-bapa.
4. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Anu sina dadangsaan th nyata anjing laut.
5. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Anjing laut ngajawab ku ngagoyangkeun bl.
6. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Mimitina mah lumba-lumba th ngajawabna
salah.
7. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Panongton surak ngarasa bungah.
8. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Anu tinggalejebur ka balong th Bapa Badut.
9. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Lumba-lumba nulungan Bapa Badut.
10. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Lumba-lumba ngajlengan buleudan seuneu.
11. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Anu tumpak paparahuan th lutung leutik.
12. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Paparahuan disurung ku lumba-lumba.
13. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Anu dicium ku lumba-lumba th panongton.
14. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Barudak dibagi jidar hiji swang.
15. Pertanyaan : ____________________________________
Jawaban : Resep tapi bari karunya nempo sasatoan bisa
man th.

77
D.. Nyaritakeun Eusi Carpon
D
Yu urang nyarita!
Sanggeus bieu hidep bisa nyusun pertanyaan, tangtu hidep

bakal bisa nyaritakeun eusi ta carpon. Enya, da teu hs. Geura
pk ayeuna ku hidep caritaken deui eusi ta carpon th.
Geura urang contoan heula:

Nyaritakeun eusi carpon nu judulna Kastrol Panas:
Udin diajak ngaliwet ku Asp, tempatna di kebon Aki

Undang. Udin jeung Asp nyampeur dua sobatna, nyata
Unang jeung Ujang Sopandi. Udin mawa bas sakilo jeung
cngk. Asp mawa suluh jeung uyah. Unang mawa asin.
Ajat mawa kastrol jeung cot. Sanggeus tepi ka kebon Aki
Undang, prak ngaliwet. Udin kabagian ngurus liwet. Unang
meuleum asin, Ujang Sopandi nyambel, ari Si Asp ngala
sayuran, kayaning bontng, jeung saladah. Sanggeus asak,
liwet diwadahan kana daun cau. Terus wa dalahar, mani
ponyo. Keur kitu datang Aki Undang. Barudak lalumpatan,
da sieuneun dicarkan. Kastrol panas ku Aki Undang
ditajong. Aki Undang panaseun, terus ngajleng kana embel.
Sanggeus Aki Undang indit, barudak nyokot liwet anu tadi
ditinggalkeun.
Pk ayeuna ku hidep caritakeun eusi carpon anu judulna

Lalajo Lumba-lumba. Carana mah turutan wa sakumaha anu
bieu aya dina conto.
78
E.. Ngapalkeun Harti Kecap
E
1. Ampir tarangna bancunur.
bancunur = melendung sabab tidagor
2. Ampir ngahden kai jati.
ngahden = tidagor
3. Sori, sori, ceuk Asp bari ngadeukeutan Udin.
sori = maap
4. Teu kacatur di jalanna mah.
kacatur = kacaritakeun
5. Jeung Asp mah di masjid jeung di sakolana calakan.
calakan = pinter
6. Si Ajat mawa kastrol jeung cot.
kastrol = parabot paranti ngaliwet
7. Terus ngajleng kana embel.
embel = leutak jero di sawah
8. Sanggeus kitu mah terus dalahar bari paronyo naker.
paronyo = ngarasa ngeunah atawa nimat
9. Hateupna tina sng.
hateup = bagian luhur anu nutupan wangunan
10. Lumba-lumba th tuluy menct bl ku bangusna.
bangus = sungut sasatoan bagian hareup
11. Sato nu hman geuning lumba-lumba th.
hman = boga rasa nyaah
12. Mani paur, inggis kaduruk, karunya!
inggis = paur atawa sieun

79
F.. Nyebutan Gunana Parabot Dapur
F
k
kastrol
t l panci
sng katl
cot je
jeung
ng m
mutu
t talenan jeung pso
parud blnder
Pk ku hidep sebutan:
Naon ari gunana kastrol, panci, sng, katl, cot jeung
mutu, talenan, parud, jeung blnder? Terangkeun sing jntr.
80
G.. Nataan Ngaran Po
G
Dina carpon anu judulna Lalajo Lumba-lumba aya kalimah
kieu:
Kuring mah lalajo th po Senn.
Lamun ayeuna po Senn, kamari th po Ahad atawa

Minggu (mundur sapo), ari isukan po Salasa (maju sapo).
Kamari maksudna sapo sammh ayeuna, ari isukan mah
sapo sanggeus ayeuna. Aya deui sesebutn sjnna, nyata
pagto jeung mangkukna. Pagto nyata dua po sanggeus
ayeuna. Ari mangkukna mah dua po sammh ayeuna. Jadi
lamun ayeuna po Senn, pagto th po Rebo (maju dua po),
ari mangkukna po Saptu (mundur dua po)
Pancn
Pk ku hidep sebutkeun.
1. Lamun ayeuna po Jumaah, ari isukan po naon, jeung ari

kamari po naon?
2. Lamun ayeuna po Ahad, ari kamari po naon, jeung ari
isukan po naon?
3. Lamun ayeuna po Rebo, ari isukan po naon, jeung ari
kamari po naon?
4. Lamun ayeuna po Saptu, ari kamari po naon, jeung ari
mangkukna po naon?
5. Lamun ayeuna po Salasa, ari kamari po naon, jeung ari
pagto po naon?

81
6. Lamun ayeuna po Kemis, ari isukan po naon, jeung ari
pagto po naon?
7. Lamun ayeuna po Ahad, ari pagto po naon, jeung ari
mangkukna po naon?
8. Lamun ayeuna po Rebo, ari mangkukna po naon, jeung
ari pagto po naon?
82
n gaj ar
a
an
P
HMAT NERGI
GI
Urang kudu hmat, ulah sok awuntah. Hmat th lain hartina
ukur kana duit wungkul, tapi deuih di antarana hmat kana
listrik. Hmat kana duit maksudna duit anu dipiboga ku urang
ulah dipak pikeun hal-hal anu teu perlu, mana komo anu matak
bahaya mah. Ari hmat kana listrik maksudna ngagunakeun
listrik ukur lamun keur perlu. Ari listrik th kaasup kana nergi.
Dina pangajaran ayeuna, hidep bakal diajar ngeunaan hal-
hal nu patali jeung hmat nergi.
Geura urang mimitian.
A.. Maca Dina Jero Hat

A
Yu urang maca!
Pk ku hidep baca dina jero hat.
Tong Ngahambur-Hambur Listrik
Sumber: www.pedege.
com
Gunana lampu th pikeun nyaangan tempat. Upama di jero

imah pok, urang kudu nyaangkeun lampu. Kitu deui di jalan
atawa di gang anu pok, kudu dilampuan, da bisi matak cilaka
pikeun anu ngaliwat.
Ilaharna lampu di jero imah dicaangkeunana th peuting. Tapi
lamun pangeusi imah rk sarar mah, teu kudu sakabh lampu
84
sina caang, da taya gunana. Lamun urang keur ngapalkeun,
lampu kudu dicaangkeun. Tapi lamun ngapalkeunana geus brs
mah, lampuna geus teu dipak, kudu gancang dipareuman. Ulah
sina terus hurung.
Pangna lampu bisa hurung lantaran aya nergi listrik. Ari
anu disebut nergi ta th aya bakna. Dina batu batr upamana,
apan ta th ngandung nergi listrik. Lamun ku urang haben
dipak, lila-lila mah nergi listrik dina batu batr th bakal bak.
Lampu anu hurungna mak listrik g sarua wa kitu. Lamun
lampu terus-terusan sina hurung, hartina nrgi listrik th terus-
terusan disedot. Nya tangtu wae jadi hambur. Anu matak, lamun
urang mareuman lampu, ta th sarua jeung ngahmat listrik.
Lain lampu wungkul, da sakabh pakakas anu ngagunakeun
nergi listrik g sarua kitu. Kompa cai, kipas angin, istrikaan,
kulkas, televisi, jeung sajabana, kabh og butuh nergi listrik.
ta sababna, lamun urang ngahirupkeun kipas angin, kudu
dipareuman deui, mun hawa geus teu matak hareudang mah.
Lamun ta kipas angin terus-terusan hurung, bari urangna geus
teu butuh ku angin, hartina urang geus ngahambur-hambur
listrik.
Sarua televisi og mun geus teu dilalajoan mah kudu
gancang dipareuman. Ulah tepi ka urang terus sar, ari televisi
hurung knh. Kitu nu sok remen kajadian, babakuna lamun
lalajo acara televisi peuting-peuting. Tampolana televisi th
hurung tepi ka isuk-isuk, bari euweuh anu ngalalajoan.
Kitu deui istrikaan, lamun geus teu dipak mah kudu gancang
dipareuman. Sajaba ti hambur listrik, istrikaan anu terus hurung
bisa ngabalukarkeun kahuruan. Leuheung lamun di imah keur
aya jalma, bisa gancang kanyahoan. Lamun keur taya sasaha
mah apan matak jadi bahaya.
Lamun di listrik di imah urang dihambur-hambur, tangtu wa
anu kudu dibayar ka PLN th jadi nambahan. Atawa pulsa listrik

85
jadi gancang bak. Mun geus bak th apan kudu meuli deui.
Hartina duit keur meuli pulsa listrik g jadi hambur. Urang th
apan kudu ngahmat. Jadi ngahmat listrik th sarua wa jeung
ngahmat duit.
Anu kudu dihmat th lain ngan ukur listrik. Cai g sarua
wa ulah dihambur-hambur. Lamun urang ngocorkeun cai tina
keran, ulah terus sina ngocor, tepi ka cai th kapiceun teu puguh.
Lamun urang geus anggeus wudu atawa mandi upamana, keran
th kudu gancang ditutup deui, sangkan caina teu terus ngocor
kapiceunan.

B
Pk ku hidep pilih jawaban anu merenah.
1. Naon sababna di jalan atawa gang nu pok kudu
dilampuan?
a. sabab lamun pok mah bisi nu ngaliwat cilaka
b. sabab ngahurungkeun lampu th mak nergi
c. sabab lampu anu hurung mah kudu di jalan
2. Iraha kuduna urang nyaangkeun lampu di jero imah?
a. beurang peuting lampu kudu dihurungkeun
b. ti tabuh genep sor tepi ka tabuh genep isuk-isuk
c. peuting wungkul, tapi mun rk sar mah teu kudu kabh
sina hurung
3. Pakakas naon wa di antarana anu butuh ku nergi listrik?
a. istrikaan, erak sapatu, jeung kompor gas
b. kulkas, televisi, jeung kompa cai
c. blnder, komputer, jeung erak piring
4. Bakal kumaha lamun nergi listrik terus-terusan dipak?
a. kakuatanana bakal terus nambahan
b. bakal jadi alus jeung dipikabutuh
c. bakal ngurangan, ahirna bak
86
5. Kumaha contona urang ngahmat nergi listrik th?
a. lamun geus teu dilalajoan, televisi gancang pareuman
b. ngahurungkeun televisi kudu bareng jeung kipas angin
c. ulah neundeun istrikaan dina tumpukan baju
6. Naon sababna urang kudu ngahmat nergi listrik?
a. sabab lamun dihambur-hambur bisi terus nyetrum
b. sabab nergi listrik th kudu dibeuli atawa dibayar
c. sabab nergi listrik th ukur aya di PLN
7. Bakal kumaha lamun televisi terus hurung padahal euweuh
nu lalajona?
a. bakal hambur listrik jeung televisina trh ruksak
b. bakal ngagandngan jeung ngaganggu ka nu keur sar
c. bakal pareum sorangan da euweuh nu lalajona
8. Naon akibatna mun istrikaan terus hurung padahal geus teu
dipak?
a. hawa bakal panas tepi ka karasa hareudang
b. moal aya akibat nanaon
c. bisa nimbulkeun kahuruan
9. Naon sababna ngahmat listrik th sarua jeung ngahmat
duit?
a. sabab lamun ngahambur-hambur listrik urang moal boga
duit
b. sabab lamun ngagambur-hambur listrik tangtu bakal
hambur duit
c. sabab listrik mah teu apaleun kana duit
10. Kumaha contona mun urang ngahmat cai?
a. lamun mandi cukup asal baseuh awak
b. lamun urang mandi kudu bari huhujanan
c. cai ukur dipak saperluna ulah dipiceunan

87
C.. Ngajntrkeun Tatacara Rikrik Gemi
C
Ayeuna urang bagi jadi opat kelompok. Saban kelompok
kudu ngabahas jeung ngajntrkeun tatacara rikrik gemi. Lamun
cara-cara ngahmat geus dibahas jeung batur sakelompok,
engk kudu dijntrkeun di hareupeun batur sakelas.
Kelompok 1
1. Naon wa cara-cara nu bisa dipigaw mun urang rk

ngahmat listrik?
2. Kumaha akibatna mun urang ngahambur-hambur listrik?
Kelompok 2

ngahmat pulsa telepon?
2. Kumaha akibatna mun urang ngahambur-hambur pulsa
telepon?
Kelompok 3

ngahmat cai?
2. Kumaha akibatna mun urang ngahambur-hambur cai?
Kelompok 4

ngahmat gas?
2. Kumaha akibatna mun urang ngahambur-hambur gas?
88
D.. Ngapalkeun Kecap Sabalikna
D
Kalimah di handap th meunang nyutat tina bacaan. Aya
sawatara kecap anu bisa ditangan sabalikna. Upamana wa
sabalikna pok th caang. Pk ku hidep titnan. Tah engk dina
bagian saterusna aya latihan anu kudu dipigaw.
1. Kitu deui di jalan atawa di gang anu pok.
pok >< caang
Ari ngapalkeun mah kudu di tempat anu caang atuh.
2. Lampu ulah sina terus hurung ari geus teu dipak mah.
hurung >< pareum
Kompor th terus pareum, sabab gasna bak.
3. Lampu anu hurungna mak listrik g sarua wa kitu.
sarua >< bda
Nya bda atuh ari bohlam jeung non mah.
4. Nya tangtu wae jadi hambur.
hambur >< hmat atawa irit
Urang kudu rikrik kana duit ku cara nabung.
5. Gunana kipas angin sangkan teu hareudang.
hareudang >< tiris
Di Lembang mah hawana tiis, teu kawas di Karawang.
6. Tangtu wa anu kudu dibayar ka PLN th jadi nambahan.
nambahan >< ngurangan
Pantes pulsana ngurangan, apan bieu HP th dipak
nelepon.
7. Kitu nu sok remen kajadian, lamun lalajo acara televisi
peuting-peuting.
remen >< langka
Ayeuna mah geus langka anu sok mak kompor minyak
tanah th.
8. Atawa pulsa listrik jadi gancang bak.
gancang >< lila
Ulah lila indit ka pasar th, di imah euweuh sasaha.

89
E.. Ngalarapkeun Ku Kecap Sabalikna
E
Kalimah
K li anu aya di handap, pk eusian ku kecap sabalikna.
1. Tong hayang nu mahal meuli sapatu th. Geus wa nu
___________ asal pantes dipakna.
2. Ditempo keur di luhur mah kapal terbang th jiga leutik. Tapi
ari geus di _______ mah geuning ged, nya.
3. Mani cap ngabosh sapdah di jalan nu nanjak mah. Teu
kawas di jalan anu _______ mani hampang.
4. Tah, nu ieu mah kamar th lega, bisa asup tempat tidur
jeung lomari. Ari kamar nu di tukang mah __________.
5. Sanggeus diberesihan jeung disemprot ku parfum mah,
kamar mandi anu tadina bau th ayeuna jadi _________.
6. Ari sugan geus garing sapatu th, boro rk dipak olahraga.
Geuning ieu mah ________ knh, Jang.
7. Urang kudu inget kana jasa batur sanajan sakumaha
leutikna og, peupeujeuh ulah tepi ka _________.
8. Ulah kandel teuing ngeureutan tmp nu rk digorng th,
mending sing _______ wa ngarah trh asak.
9. Ulah waka dipeuncit ayeuna hayam nu ieu mah, sabab
begang. Mending nu jago geura, ngarah _________.
10. Teu kabeneran meuli kadu th atah knh, ari sugan geus
________, da warna kulitna geus konng.
F.. Nembangkeun Pupuh

F
Yu urang nembangkeun pupuh!
Sikep hmat th bisa ditulisna mak pupuh. Tangtu wa ari

pupuh mah bisa ditembangkeun. Waktu keur di kelas hiji jeung
kelas dua, hidep geus diajar nembangkeun pupuh. Ayeuna anu
rk diajarkeun th pupuh balakbak. Pk ku hidep bandungan
heula, ieu pupuh ku Ibu/Bapa Guru bad ditembangkeun. Geus
kitu terus ku hidep turutan sing tepi ka bisana.
90
Kad urang kudu hmat kana listrik teu hs
Lampu hurung saperluna sabutuhna dipak
Mun geus brs, mun geus brs ulah haben sina caang
rk sar
Ngahurungkeun televisi ulah asal ngajetrk

Pk pilihan acarana nu aralus jeung ram
Ulah poho, ulah poho televisi pk pareuman mangkad
Nga-s-m-s jeung nelepon babaturan ku hap

Lamun lila henteu singget hambur pulsa kacocng
Bak pulsa, bak pulsa nelepon wayahna eureun barab
G.. Metakeun Paguneman

G
Paguneman 1
(Ridwan nyampeur Firdaus, rk diajak latihan pingpong.)

Ridwan : Hayu urang latihan pingpong ta!
Firdaus : Dagoan heula sakeudeung nya, ieu keur nungguan
kompa cai.
Ridwan : (bari seuri) Naha mak ditungguan, da kompa cai mah
moal ngider ieuh.
Firdaus : Yh, ditungguan soth apan keur dihurungkeun.
Lamun bak di kamar mandi geus pinuh, rk gancang
dipareuman deui.
Ridwan : Enya, bener. Kudu ditungguan ktang. Urang th ulah
ngahambur-hambur listrik.
Firdaus : Jeung deuih lebar w mun bakna geus pinuh ari caina
terus-terusan ngocor tina kompa mah.

91
(Hrmina nyampeurkeun ka Ridwan jeung Firdaus.)
Hrmina : Tah geuning araya knh di dieu. Hayu atuh bareng
inditna, apan Ridwan jeung Firdaus g rk latihan
pingpong.
Firdaus : Engk dagoan sakeudeung. Sapuluh menit deui w.

Ridwan : Naha ayeuna Hermina teu dianteurkeun kana motor?
Hrmina : Ah, leumpang w, da teu rusuh ieuh.
Ridwan : Enya, kana motor mah apan kudu mak BBM. Ari
leumpang mah apan ngirit BBM.
Firdaus : Tuh, nya. Keur usum ayeuna mah ngirit th.
Hrmina : Lain usum, da salilana g kudu ngirit.
Ridwan : Kark bieu dicaritakeun, Firdaus g keur nungguan
kompa cai. Lamun bakna geus pinuh rk gancang
dipareuman.
Firdaus : Ngirit listrik apanan. Mun kompa geus teu perlu
dihurungkeun, nya kudu gancang dipareuman atuh.
Hrmina : Apan kitu saur Pa Guru g. Urang kudu bisa ngahmat
nergi.
92
Paguneman 2
Ibu : Pareuman atuh lampu th, Yani, pan tos siang ieu th.
Mulyani : Bad ieu g, Bu.
Apa : Enya, ulah jiga tadi wengi. Televisi sina hurung bari
taya nu nongtonna.
Mulyani : Da sans abdi anu ngahurungkeunana g, tapi D
Irman.
Apa : Wios nu ngahurungkeunana mah saha wa g. Ngan
mun geus teu aya nongton, nggal pareuman televisi
th.
Ibu : Ku saha atuh dipareumanana tadi wengi th?
Apa : Nya ku Apa.
Ibu : Ah, Yani g da sok hilapan. Geuning ti basa ta,
istrikaan teu dipareuman.

93
Mulyani : Abdina rusuh tuda, Bu.
Apa : Masing rusuh g ulah tepi ka hilap atuh, Yani. Apan
hambur listrik mun istrikaan sina hurung bari geus teu
dianggo mah.
Ibu : Jaba deuih bisi kahuruan.
Mulyani : Muhun atuh engk mah moal hilap, Bu.
Apa : Jadi peupeujeuh, listrik th kedah diirit.
Mulyani : Muhun, Pa. Di sakola g Ibu Guru nerangkeun kitu.
Ibu : Tuh komo mun tos diwartosan ku Ibu Guru mah.
Mulyani : D Irman tah nu kedah diwartosan th. Ari di kamar
mandi g, keran th tara diutup deui.
Apa : Wartosan atuh ku Yani.
Mulyani : Tos diwartosan ta g, tapi dasar D Irman. Ku Apa
geura wartosnana.
Apa : Muhun, keun urang wartosan.
94
gaj ar
a n HORMAT KA
an
KOLOT JEUNG
P
NGAJN SASAMA
A.. Maca dina Jero Hat
A
Sajaba ti anu nyaritakeun sasatoan, aya deuih dongng
anu nyaritakeun kahirupan jalma sapopo. Geura pk ayeuna ku
hidep baca dina jero hat dongng anu kawas kitu. Ieu dongng
th nyaritakeun kanyaah kolot ka barudakna. Ari anu disebut
nyaah th lain hartina ngogo.
Sok geura baca sing tepi ka enya-enya kaharti eusina.
Dongng 1
Emas Warisan Bapa
Sammh maot, Bapa Dulmanan th nyarita ka barudakna,

Ujang, Nyai, ayeuna Bapa rk nyarita ka hidep tiluan. Bapa th
boga emas, dikubur di tukangeun imah. Tah engk mah pk ku
hidep tiluan ta emas th kali, keur bekel hirup hidep.
96
Ngan sakitu amanatna th. Bapa Dulmanan henteu
nerangkeun, ta emas th dikuburna di lebah mana. Anu matak
barudakna th bingungeun, sabab lahan anu aya di tukangheun
imahna th lega.
Gancangna carita, ta budak nu tilu th narangan emas
anu dicaritakeun ku bapana. Mimitina anu taneuh anu dikali th
anu adek ka imah. Tapi sakitu geus dikali aya kana tilu pona
og emas anu dikubur th teu kapanggih.
Ayeuna urang rk kumaha? ceuk budak anu cikal, ngaran
Salhiam.
Urang teruskeun w, da geus kagok, omong budak nu
panengah, ngaran Salhapi.
Deker deui digaraw. Taneuh anu dipacul th dilegaan, tepi
ka meunang satengahna tina legana lahan. Tapi angger wa
emas nu dicaritakeun ku bapana th teu kapanggih.
Cap geuning, urang tiluan geus rk saminggu ngali taneuh
th, tapi emas anu ditangan ku urang angger teu kapanggih,
omong Salhiam.
Enya, Kang. Tapi da urang geus kagok digaw, urang
teruskeun w, tmbal budak nu bungsu, aww, ngaran
Salwati.
Maculan taneuh diteruskeun, dipapay taya nu kaliwat. Lahan
anu aya di tukangeun imah th geus dikali, tapi angger wa emas
th teu kapanggih. Tungtungna mah eureun w maranhna th,
da lahan anu rk dikalina geus bak. Katambah-tambah geus
mimiti cur hujan.
Ah, euweuh geuning emas th, ceuk Salhapi.
Enya. Jigana ngabohong Bapa th, da geuning buktina
sakitu geus dittangan aya kana dua mingguna g, ta emas
th teu kapanggih, omong Salhiam.
Ah, asa piraku Bapa tepi ka bohong, ceuk Salwati.

97
Tapi geuning buktina emas th teu kapanggih. Mana kitu
g Bapa th ngabobodo, omong Salhapi.
Salwati henteu ngomong. Manhna teu percaya mun
bapana tepi ka ngabohong. Tapi dina kabuktianana emas anu
dicaritakeun ku bapana th euweuh geuning.
Geus w Akang mah rk ka kota, rk nyiar pagawan,
ceuk Salhiam.
Enya, asa mending nyiar gaw ka kota, ceuk Salhapi.
Abdi mah moal indit ti dieu, Kang, ceuk Salwati.
Naha? Rk terus nangan emas anu dicaritakeun ku
Bapa? Salhapi nanya.
Ah, moal. Abdi mah moal terus nangan emas, tmbal
Salwati.
Ari enggeus rk naon cicing di dieu g? ceuk Salhiam.
Lebar ku lahan anu meunang maculan, jaba ayeuna geus
mimiti usum hujan. ta lahan th ku abdi rk dipelakan, tmbal
Salwati.
Sanggeus si bungsu nyarita kitu, kark kapikir ku Salhiam
jeung ku Salhapi, asa leuwih had lamun lahan anu meunang
maculan th dipak melak tatangkalan. Anu matak maranhna
teu tulus indit ka kota.
Gancangna carita, lahan di tukangeun imah th terus wa
dipelakan jagong. Bubuhan tanahna geus meunang maculan, jaba
deuih geus datang usum hujan, jagong anu dipelak di dinya th
jadina mani alus. Trh ged jeung trh buahan, mani galed.
Teu lila ti harita, jagong meunang melak maranhna geus
bisa dipann. Hasilna mani loba, tepi ka ahirna mah sawarh
dijual ka pasar. Maranhna meunang duit tina ngajual jagong.
Enya ba Bapa th teu bohong, ceuk Salhiam.
Horng emas anu dicaritakeun ku Bapa th maksudna
urang kudu dak digaw heula ngolah lahan, sabab engkna
bakal ngahasilkeun, omong Salhapi.
98
Salwati mah teu ngomong, ngan ukur seuri tanda bungah.
Sanggeus kabuktian kitu mah ta tilu sadulur th tambah
hormat ka bapana, sok sanajan ngan kari ngaranna. Omongan
bapana ttla bener, sarta bisa dibuktikeun yn dina lahan
tukangeun imah th bisa ngahasilkeun harta banda. Ari harta
banda apan ta th sarua jeung emas.
B. Nyusun Kalimah
Yu urang nyusun kalimah!
Kumaha kaharti eusi dongng anu bieu dibaca dina jero

hat th? Tangtuna g kaharti, da babari katangkepna.
Pk ayeuna ku hidep susun kecap-kecap nu aya di handap
tepi ka jadi kalimah. ta kalimah th patali jeung eusi dongng
nu bieu ku hidep dibaca.
1. emas keur ngawaris dikubur di tukangeun bapa
imah maranh
Bapa ngawaris emas keur ___________________________
_____________.
2. di lebah henteu mana ta diterangkeun dikuburna
th ari emas
Henteu diterangkeun ari ta _________________________
_____________.
3. ku bapana sadudulur Salhiam emas nangan anu -
dicaritakeun
Salhiam sadudulur nangan _________________________
_____________.
4. kapanggih sakitu dua minggu geus th og
henteu wa emas
Sakitu geus dua minggu og _________________________
_____________.

99
5. percayaeun Salwati bapana mun ngabohong tepi
ka henteu mah
Salwati mah henteu percayaeun ______________________
_____________.
6. Salhapi pagawan indit nyiar ka kota rk Salhiam
jeung pikeun
Salhiam jeung Salhapi rk ___________________________
_____________.
7. maculan lebar ku sabab indit Salwati meunang
moal mah lahan
Salwati mah moal indit sabab ________________________
______________.
8. jagong dipelakan ku tiluan ahirna th maculan
meunang lahan
Lahan meunang maculan th ________________________
_______________.
9. hasil jagong pann ka pasar dijual lobana
sawarh anu sakitu
Jagong hasil pann anu sakitu _______________________
_______________.
10. yn bener th ahirna omongan ngaenyakeun
bapana maranhna
Ahirna maranhna ngaenyakeun ______________________
_____________.
C.. Maca Bedas

C
Ngajnan atawa ngahargaan ka sasama th wajib. Anu

dimaksud sasama di dieu th teu salawasna manusa, tapi sakur
mahluk damelan Gusti Alloh. Antara mahluk jeung mahluk kudu
silih ajnan.
100
10
Geura dina dongng di handap digambarkeun ngeunaan
ngajnan sasama. Lamun urang teu ngajnan nu lian, ta th
pagawan gorng, sarta teu mustahil urang bakal cilaka.
ta dongng th pk baca bedaskeun, bandungan ku anu
sjn.
Dongng 1
Gajah lh ku Sireum
Aya gajah matuhna di leuweung. Manhna ngarasa jadi

sato panggedna. Sikepna sok asa aing, tara ngajnan ka
sasatoan sjn, pangpangna ka sato leutik. Mun gajah ngaliwat
ka hiji tempat, tara nolih kana tincakeun. Sagala didupak, sagala
diidek.
Tah, anu mindeng ngarasa dikakaya th sireum. Teuing
geus sabaraha kali sayangna ancur katincak gajah. Atuh sireum
th loba nu pah.
Pamingpin sireum geus remen nyarita ka gajah. Lamun rk
ngaliwat th kudu nempo heula tincakeun, ulah sangeunahna.
Tapi gajah th teu ngadng kana omongan sireum. Pilakadar

101
sato leutik, naha kahayangna mak kudu diturut, ceuk gajah
dina jero hatna.
Gajah teu ngarobah kalakuanana. Mun ngaliwat ka lebah
sayang sireum, angger sok sangeunahna wa. Geblig, geblig
leumpang bari dangah. Sayang sireum katincak. Sireum buriak
lalumpatan. Nempo kitu th, gajah ngarasa atoh.
Atuh sireum th beuki kareuheuleun. Terus wa badami rk
nyieun rencana pikeun males ka gajah. Sireum anu jumlahna
loba th nyieun lombang. Ari ku dikeureuyeuh mah ahirna mah
anggeus ta lombang th. Ukuranana cukup keur awak gajah.
Sanggeus brs, terus ditutupan ku rgang jeung dang-
daunan, tepi ka teu katempo yn saenyana mah ta th lombang.
Sireum ngarintip di sabudeureun lombang, bari ngadagoan gajah
ngaliwat ka lebah dinya.
Anu didago-dago datang. Sakumaha sasari, gajah ngaliwat
ka dinya. Angger leumpangna th teu nempo tincakeun.
Waktu tepi ka luhureun lombang, ngan gebros wa gajah th
tiporos, terus tibeubeut kana jero lombang. Manhna hs rk
hanjat, da puguh lombang th jero. Komo deui sanggeus sireum
napuk. Awak gajah dicocoan sireum anu jumlahna rbuan. Malah
aya anu asup kana panon, ceuli, jeung irung gajah.
Gajah ampun-ampunan. Ti harita gajah th ngaku lh.
Manhna sadar yn kalakuanana mindeng ngarugikeun batur.
Najan sireum th ukur sato leutik, tapi lamun geus ngahiji mah
geuning mampuh ngalawan. Lamun geus ngahiji, sato leutik
bisaeun nglhkeun sato ged.
D.. Ngajawab Pananya

D
1. Kumaha sikep gajah pdah ngarasa jadi sato panggedna
th?
2. Naon sababna sireum ngarasa mindeng dikakaya ku gajah?
102
10
3. Sanggeus diomongan ku pamingpin sireum, naha gajah
ngagugu?
4. Kumaha badamina sireum pikeun males ka gajah th?
5. Naon sababna lombang th ditutupan ku rgang jeung
dangdaunan?
6. Kumaha gajah th barang ngaliwat ka luhureun lombang?
7. Sanggeus gajah asup kana lombang, terus dikumahakeun
ku sireum?
8. Naon sababna gajah terus ampun-ampunan jeung ngaku
lh?
9. Ti harita, kumaha sikep gajah th lamun inget kana
kalakuanana?
10. Ceuk pamanggih hidep, naon mangpaatna hirup ngahiji?
E.. Ngabandungan Pedaran jeung Conto Dongng

E
Dongng th rupa-rupa. Dongng sasatoan di Sunda
lolobana dilalakonkeun ku kuya jeung monyt. Disebutna th
Sakadang Kuya jeung Sakadang Monyt. Aya dongng anu
nyaritakeun ngala cab, ngala cau, jeung sajabana. Salian ti
ta, aya deuih dongng anu palakuna Sakadang Peucang.
Ari anu palakuna jelema nyata dongng Si Kabayan.
Hidep g tangtu geus kungsi ngadng, nya? Dina dongng
Si Kabayan mah lolobana eusina pikaseurieun. Aya dongng
anu nyaritakeun Si Kabayan ngala tutut, ngala nangka, jeung
sajabana.
Tujuan urang ngadngkeun atawa maca dongng th
pikeun hiburan. Sajaba ti ta, dina dongng th sok aya conto
anu kudu ditiru, jeung conto anu kudu dijauhan.
Ari dina dongng Emas Warisan Bapa dibrhkeun kanyaah
kolot ka barudakna. Kolot anu nyaah ka budakna lain hartina

103
kudu ngogo, tapi kudu ngadidik sangkan bisa hirup sorangan
atawa hirup mandiri. Bapa Dulmanan ngadidik barudakna
sangkan dak digaw. Tadina mah barudakna nyangka yn Bapa
Dulmanan ngawariskeun emas. Padahal anu dimaksud emas
dina ta dongng th kakayaan atawa harta banda hasil tina
digaw. Anu dimaksud digaw dina ta dongng nyata ngolah
lahan, terus dipelakan ku tatangkalan anu bisa ngahasilkeun.
Lamun teu digaw, ta harta banda th moal aya.
Ari dina dongng Gajah lh ku Sireum nmbongkeun
yn jeung papada mahluk kudu silih hargaan. Lamun henteu
ngahargaan ka batur, engkna sok meunang wawales. Contona
gajah anu sombong sabab ngarasa jadi sato panggedna. Gajah
henteu ngahargaan ka sireum, da ceuk panyangkana ukur sato
leutik. Tapi najan enya g leutik, lamun geus ngahiji mah sireum
th jadi boga kakuatan, tepi ka bisa nglhkeun gajah.
Ayeuna urang baca dongng sjnna. Sarua ieu g

ngalalakonkeun jelema, ngan eusina pikaseurieun.
Lamun keur dibaca, pk ku hidep bandungan.
Mang Juhb Dagang Kopah
Mang Juhb th tukang dagang kopah. Dagangna sok

ditanggung, ngider mapay-mapay lembur. Mun keur usum pann
atawa geus deukeut ka lebaran, dagangna sok laku pisan. Tapi
lamun keur usum paceklik atawa jauh knh ka lebaran mah,
daganganana th teu pati payu.
Hiji po, isuk-isuk knh, Mang Juhb geus ngider. Ngan ku
sabab keur usum paceklik, sakitu ngiderna geus jauh og, tepi
ka tengah po th daganganana tacan payu hiji-hiji acan.
104
10
Mang Juhb ngarasa cap. Biasana mah manhna sok
reureuh di warung bari ngopi. Tapi harita mah henteu nyimpang ka
warung, sabab tacan beubeunangan. Mang Juhb teu bogaeun
pisan duit.
Sanggeus ngaliwat ka hiji lembur, bakat ku lungs jeung
teu kuat ku panas, Mang Juhb eureun di handapeun tangkal
kiara. Tanggungan dicagkeun, terus manhna diuk ngalungsar,
nyarand kana tangkal kiara. Angin ngahiliwir, tepi ka ahirna
Mang Juhb nundutan, malah reup wa kasaran.
Waktu Mang Juhb nyaring, pohara kagteunana, nempo
kopah daganganana taya hiji-hiji acan, iwal anu dipak ku
manhna wungkul. Ceuk sangkaanana, tangtu aya nu maok.
Tapi anh, tanggunganana mah henteu dibawa.
Ari rt ka luhur, katempo puluh-puluh monyt tinggalacang
jeung tingjrwt dina dahan, kabh marak ... kopah. Jigana
mah waktu Mang Juhb kasaran, monyt th tarurun nyarokotan
kopah hiji swang, terus diparak.
Mang Juhb pohara ambekna. Manhna popolotot bari
nyarkan, tapi monyt anu caricing dina luhur tangkal th kalah
ngallwan bari tingrarenyoh. Ku Mang Juhb dipeureupan.

105
Monyt th malik deui mareureupan. Dicobaan disingsieunan
ku rancatan, monyt kalah ngabareggan. Dibaldog ku batu,
kalah males maldog ku buah kiara.
Mang Juhb ngarasa keuheul kacida, tapi teu bisa
kukumaha, da puguh monyt th caricingna di luhur. Tungtungna
mah ceg Mang Juhb kana kopah anu dipak ku manhna,
terus dibantingkeun kana taneuh, bakat ku ngarasa pusing. Anu
dipigaw ku Mang Juhb ditarurutan ku monyt. Enya, sakur
monyt th sarua ngalaan kopah anu keur dipakna, terus
dibantingkeun ka handap. Atuh mani murubut hujan kopah.
Kopah anu marurag th gancang ku Mang Juhb
dipulungan, terus diasup-asupkeun deui kana tanggungan.
Monyt th euweuh nu wanieun turun, da Mang Juhb mulungan
kopah th bari ngacung-ngacung rancatan.
Sanggeus kopahna kapimilik deui kabh, buru-buru Mang
Juhb indit ti dinya.
F.. Ngalengkepan Kalimah

F
Kalimah anu aya di handap pk ku hidep lengkepan. Carana
mah hidep ngan kari milih tina jawaban anu geus disadiakeun.
1. Sasatoan anu mindeng ngalalakon dina dongng Sunda
nyata __________________.
a. kuya jeung monyt
b. sapi jeung munding
c. peucang jeung maung
2. Eusi dongng Si Kabayan th lolobana nyaritakeun anu ___
________________________.
a. pikasediheun
b. pikaseurieun
c. pikabungaheun
106
10
3. Sajaba ti pikeun hiburan, dina dongng th ngandung
__________________________.
a. piduiteun
b. pibatureun
c. picontoeun
4. Dina dongng Emas Warisan Bapa ngbrhkeun yen
urang ___________________.
a. kudu nangan emas
b. kudu dak digaw
c. mahluk mulya
5. Dina dongng Mang Juhb dicaritakeun yn manhna th
______________________.
a. tukang ngala monyt
b. tukang dagang kopah
c. tukang ngider ka lembur
6. Mang Juhb dagangna teu payu, sabab harita th
_____________________________.
a. keur usum paceklik
b. trh lebaran
c. loba monyet
7. Mang Juhb kasaran di handapeun tangkal kiara, sabab
_______________________.
a. ngarasa lungs
b. jauh ka warung
c. geus burit
8. Waktu hudang Mang Juhb ngarasa kagt sabab
______________________________.
a. diriung ku monyt
b. daganganana euweuh
c. aya bangsat
9. Kopah dagangan Mang Juhb th singhorng __________
_____________________.
a. aya nu maok
b. aya nu nyumputkeun
c. diparak ku monyt
107
10. Bakat ku keuheul, ahirna Mang Juhb ngabantingkeun
________________________.
a. kopah nu dipakna
b. tanggungan
c. rancatan
G.. Migaw Pancn

G
Yu urang migaw pancn!
Ayeuna hidep kudu nangan dongng sjn. Hidep bisa

nangan tina buku atawa tina majalah. Atawa bisa wa hidep
nanyakeun ka indung, ka bapa, ka lanceuk, atawa ka saha
wa anu sakirana bisaeun ngadongng. Hidep kudu mnta
dipangdongngkeun. Pk bandungan, atawa catetkeun. Tah
engk di sakola, ta dongng th ku hidep kudu didongngkeun
deui di hareupeun batur sakelas.
Dongngna mah bbas, rk dongng naon wa g meunang.
Tapi alusna mah tangan dongng anu nyaritakeun sasatoan.
Upamana wa dongng Sakadang Kuya jeung Sakadang Monyt,
atawa dongng Sakadang Peucang.
108
10
n gaj ar
a
MIARA
an
P
LINGKUNGAN
N
Pangajaran ayeuna urang medar ngeunaan miara
lingkungan. Hal ieu th penting pisan pikeun urang, sabab lamun
lingkungan teu dipiara, urang sorangan anu bakal rugi.
Pangajaran miara lingkungan ayeuna aya anu ditepikeun
dina wangun sajak. Pk geura ku hidep baca. Saterusna hidep
bakal diajar ngarang sajak.
Hayu urang mimitian.
A.. Maca ndah

A
Yu urang maca!
Ieu sajak, pk ku hidep baca. Sing jntr jeung sing alus

lentongna.
Sajak 1
TATAR SUNDA
Sumber: ihsankusasi.wordpress.com
Gemah ripah Tatar Sunda

boa ngan tinggal carita
kiwari ruksak alamna
ku sabab pamolah jalma
11
110
Kandahan pamandangan
walungan hrang ngagenyas
ayeuna kari kenangan
ukur nysakeun kawaas
Tuh tempo gunung ngajegir

geus robah jadi bulistir
tatangkalan dituaran
satona g dialaan
Kawajiban urang kabh

ngamumul Tatar Sunda
peupeujeuh ulah talobh
pikadeudeuh salawasna
Sajak 2
Usum Pann
Sawah di tutugan gunung

parna mimiti konng
trh cunduk usum pann
patani moal kaduhung
Barudak di saung ranggon

ngagebah manuk nu datang
piit goljra jeung bondol
bisi par dipacokan
Sumber: ronggolawe.com

111
Sieuh, sieuh
manuk ulah rk nyampeurkeun
hoyah, hoyah
manuk ka ditu nyaringkah
Usum pann matak bungah

patani geus cap gaw
sawah ngahasilkeun par
ucapkeun alhamdulillah

B
Sajak 1
1. Naon sababna Tatar Sunda anu gemah ripah ayeuna geus
robah?
2. Saha anu boga gawna tepi ka kaayaan Tatar Sunda th jadi
kitu?
3. Geus robah jadi kumaha walungan anu asalna caina hrang
th?
4. Naon atuh nu nysa tina ndahna pamandangan alam th?
5. Naon sababna gunung th ayeuna mah jadi loba nu bulistir?
6. Kawajiban saha ngamumul Tatar Sunda th?
7. Tepi ka iraha urang kudu mikanyaah Tatar Sunda th?
8. Kumaha ari kaayaan lingkungan di sabudeureun hidep
cicing?
Sajak 2
1. Kumaha kaayaan sawah di tutugan gunung th?
2. Naon sababna patani moal ngarasa kaduhung?
3. Ari barudak di saung ranggon th keur naraon?
11
112
4. Naon sababna manuk mak diusir sina nyaringkah?
5. Manuk naon wa anu sok daratang ka sawah th?
6. Naon hasilna ladang ksang cap gaw patani th?
7. Kudu ngucapkeun naon ku ayana hal ta th?
8. Ari di sabudeureun hidep cicing aya sawah? Pk caritakeun.
C.. Ngabandungan Pedaran Miara Lingkungan

C
Alam th damelan Gusti Alloh, pikeun dieusian sakabh
mahluk. Ari manusa ta th mahluk anu pangmulyana. ta pangna
miara alam th ditugaskeun ka manusa. Sasatoan mah apan teu
dibr tugas miara alam. Sasatoan mah ukur ngamangpaatkeun
alam.
Najan geus dibr tugas miara alam, tapi teu kurang manusa
anu sok ngaruksak alam g. Tangtu wa ta th pagawan anu
salah kacida. Ayeuna kaayaan alam geus loba nu ruksak.
Geura pk ku hidep bandungan, ayeuna urang baca
ngeunaan ruksakna alam.
Yu urang maca!
Leuweung Sancang Ruksak Parna
Leuweung Sancang th ayana di pakidulan Kabupatn Garut,

legana aya 2.167 hktar. Di dinya loba tatangkalan, kaasup anu
geus langka, di antarana tangkal kaboa jeung maranti beureum.
Loba sasatoan deuih, da maung jeung bantng g masih knh
aya. Geus puguh ari sasatoan leuweung sjnna mah, kayaning
mencek, bagong, peusing, landak, rupa-rupa manuk, jeung rupa-
rupa oray.

113
Sumber: alamsancang.wordpress.com
ta leuweung teu meunang diganggu, sabab geus jadi

cagar alam. Tatangkalan nu aya di dinya teu meunang dituaran.
Sasatoanana teu meunang diala. Tepi ka taun 1980-an mah,
bantng di Leuweung Sancang th masih knh loba. Kitu deui
maung anu buluna belang, atawa sok disebut maung lodaya.
Hanjakal ayeuna mah geus teu kitu. Leuweung Sancang
geus ruksak ku kalakuan manusa. Geus lega deuih anu ruksakna
og, leuwih ti satengahna. Tangkal kai nu aya di dinya ditaluaran,
sasatoanana diarala. Henteu ngan sato anu hirupna di darat
wungkul, kaasup deuih lauk hias anu sapanjang Basisir Sancang,
jeung anu aya di Walungan Cipangisikan. Tambah parnana
karuksakan di basisir jeung walungan th sabab anu ngarala
lauk sok ngagunakeun portas atawa bidamit. Enya, apan ari
portas th racun. Kitu deui bidamit, apan matak ngabahayakeun
ka lingkungan.
Padahal mangpaat Leuweung Sancang th lain ngan ukur
keur masarakat di sabudeureuna wungkul, tapi pikeun masarakat
Indonsia. Ari gunana leuweung th apan pikeun paru-paru bumi.
Maksudna pikeun meresihan hawa kotor. Sajaba ti ta, leuweung
11
114
th pikeun seserepan cai hujan. Lamun leuweung diganggu, cai
hujan th geus moal bisa deui nyerep kana taneuh, tapi langsung
palid ka walungan, anu ahirna nimbulkeun caah. Dina keur usum
halodo, sumber cai langsung saraat, da geus euweuh seserepan.
Kitu deui lamun leuweung diganggu ngabalukarkeun hawa kotor
taya nu ngarobah jadi hawa beresih. Padahal urang butuh pisan
ku hawa beresih.
Kitu tah kaayaan di Leuweung Sancang th. Leuweung
sjnna og loba anu kaayaanana geus ruksak.
Anu kaasup ngaruksak alam th misalna wa tatangkalan
di leuweung jeung di gunung dituaran, cai walungan jadi kotor
ku sabab polusi, kitu deui hawa anu saban waktu diseuseup
ku urang. Entong jauh-jauh atuh, di lingkungan sabudeureun
urang g geus loba nu ruksak. Ruksakna lingkungan alam di
sabudeureun th sakapeung mah teu karasa. Atawa sakapeung
dilantarankeun ku pagawan anu dianggap teu pira, upamana
miceun runtah lain dina tempatna.
Lamun urang henteu miceun runtah sangeunahna, ta
th urang geus kaasup anu milu miara alam. Miceun runtah
sangeunahna th upamana ka solokan, ditambrukeun di sisi
jalan, atawa di tempat sjnna anu lain tempat runtah.
Runtah anu pangngaruksakna kana lingkungan nyata
runtah pelastik. Ari sababna pelastik th teu bisa ancur. Bda
jeung runtah dangdaunan, lila-lila mah sok buruk, terus ancur.
Tah pelastik mah teu kitu.
Conto runtah pelastik anu remen kapanggih upamana wa
urut wadah cai inuman, anu ilaharna sok disebut cai mineral.
Meureun hidep nanya, naha bet aya anu nyieun tarkah
miara alam? Nya tangtuna g aya, malah bisa jadi loba. Ngan
nya kitu, aya anu miara, jeung aya anu ngaruksak. Geura ieu
contona Abah Zn anu sapopona nyieun tarkah miara alam.
Disebutna og Abah Zn th pahlawan lingkungan.

115
Lauk Kancra di Darmaloka
Sumber: thearoengbinangproject.com
Bapa Janudin th anu ngurus obyk wisata Darmaloka,

Kacamatan Darma, Kabupatn Kuningan. Sapopona cukup ku
disebut Abah Zn, umurna 82 taun. Ku masarakat di sabudeurna
mah Abah Zn th sok disebut kuncn.
Abah Zn jadi kuncn di dinya teh geus 35 taun, ngaganti
tugas bapana anu geus maot. Ari tugas sapopona nyata
ngaladnan wisatawan anu daratang ka Darmaloka. Legana
ta obyk wisata th kurang leuwih tilu hktar. Di dinya aya
sumber cai anu ngaburial tina jero taneuh. Henteu langsung
dikocorkeun ta cai th, tapi ditampung di balong anu legana
700 mter pasagi. Caina mani hrang ngagenyas, sabab kark
kaluar tina sumberna. Najan usum halodo og cai anu kaluar
tina sumberna th tara kungsi saat. Ti ta balong, cai th terus
dikocorkeun pikeun pangabutuh masarakat. Henteu ngan ukur
keur pangabutuh di rumah tangga wa, tapi deuih pikeun nyaian
sawah.
Di ta balong loba lauk kancra. ta lauk teu meunang pisan
diganggu, komo mun tepi ka diala mah. Aya sajarahna pangna
11
116
lauk di ta balong teu meunang diganggu. Jaman baheula di dinya
th jadi puseur nyebarna agama Islam. Ari anu nyebarkeunana
nyata Syh Maulana Akbar. Tah, balong anu aya di Darmaloka
th baheulana sok dipak beberesih jeung wudu ku Syh Maulana
Akbar. Ti baheula og di ta balong th geus loba lauk kancra.
Syh Maulana Akbar amanat ka sakumna masarakat, lauk di ta
balong teu meunang diganggu. Lain ngan lauk kancra wungkul
nu teu meunang diganggu th, tapi deuih tatangkalan anu aya di
sabudeureun balong.
Tepi ka ayeuna amanat Syh Maulana Akbar th tetep
dipageuhan. Ari anu miara ta balong reujeung alam di
sabudeureunana dipingpin ku Abah Zn. Kalawan sabar Abah
Zn nerangkeun ka sakur wisatawan kumaha pentingna miara
lingkungan. Atuh wisatawan anu daratang ka dinya og sok
ngagugu kana papatah Abah Zn. ta pangna lingkungan alam
di Darmaloka th tetep kapiara.
D.. Ngalengkepan Kalimah

D
Sanggeus bieu hidep ngabandungan pedaran miara
lingkungan, pk ayeuna lengkepan kalimah di handap. Carana
mah hidep ngan kari milih jawaban anu geus disayagikeun dina
kolom katuhu.
1. Alam damelan Alloh th disadiakeun

pikeun sakabh _______. a. alam
2. Manusa boga kawajiban miara _____
sabab minangka mahluk pangmulyana. b. kaboa
3. Lamun urang ngaruksak _____ ta th
pagawan anu salah kacida. c. manusa
4. Leuweung Sancang th ayana
di ________ Kabupatn Garut. d. mahluk
5. Di dinya aya tangkal anu geus kaasup

117
langka, di antarana ______. e. alam
6. Leuweung anu geus jadi __________
teu meunang diganggu. f. leuweung
7. Ruksakna Leuweung Sancang th
ku sabab kalakuan _________. g. polusi
8. Sajaba ti tatangkalan dituaran,
______ di ta leuweung bak diala. h. pelastik
9. Leuweung mr mangpaat keur sakumna
pangeusi ieu _____. i. pakidulan
10. Ku ayana ________, hawa kotor dirobah
jadi hawa beresih. j. cagar alam
11. Anu nyababkeun cai walungan kotor th
sabab ayana ________. k. lingkungan
12. Miceun _____ sangeunahna kaasup
pagawan ngaruksak alam. l. kuncn
13. Runtah anu paling ngaruksak alam
nyata runtah ________. m. runtah
14. Abah Zn boga sesebutan
pahlawan ________ sabab ged jasana. n. kancra
15. Sapopona Abah Zn th jadi ______
di tempat wisata Darmaloka. o. mulya
16. Anu teu meunang diganggu di balong
Darmaloka nyata lauk _____. p. wisatawan
17. Balong Darmaloka th jadi _____ cai
pikeun masarakat sabudeurna. q. jasa
18. Ku ayana _____ Abah Zn, lingkungan
di Darmaloka jadi kapiara. r. sasatoan
19. Para ________ anu datang ka dinya
tara aya anu ngaganggu alam. s. dunya
20. Anu dilaksanakeun ku Abah Zn
kaasup gaw penting jeung ______. t. sumber
11
118
E.. Mahamkeun Sajak
E
Anu tadi ku hidep dibaca kalawan ndah th disebutna
sajak. Ditulisna ringkes, dina sajajarna th ukur sababaraha
kecap. Geura urang titnan deui.
Kandahan pamandangan
walungan hrang ngagenyas
ayeuna kari kenangan
ukur nysakeun kawaas
Anu bieu dicutat th disebutna sapada (dina basa Indonsia,

pada teh sarua jeung bait). Dina ieu bagian th dicaritakeun
kaayaan alam anu tadina ndah, tapi ayeuna geus robah atawa
ngan kari ssana. Lamun ditulisna lain dina wangun sajak mah
jigana bakal kieu:
Pamandangan th baheula mah mani ndah. Cai walungan

hrang ngangenyas. Tapi ayeuna mah kaayanana geus teu
kitu, sabab geus robah. Anu nysa th ngan kari kenangan
kana ndahna alam. Puguh g matak jadi waas mun inget ka
dinya th.
Tuh nya, mun ditulisna lain dina sajak mah, kalimahna th

jadi paranjang. Padahal ari maksudna mah sarua knh, nyata
nyaritakeun kaayaan alam anu geus robah. Lamun dina sajak mah
cukup ku sawelas kecap, tapi dina lain sajak mah aya 39 kecap.
Sajak mah ditulisna henteu terus sina ngaruntuy ka gigir
tepi ka bak jajaran, tapi sok dipenggel-penggel. Kecap anu
dipakna ngahaja dipilihan heula, ngarah kadngna genah.
Sora dina tungtung jajaran sok sina sarua. Geura dina conto
sajak bieu, pamandangan sorana sarua jeung kenangan, nyata
dina sora an. Kitu deui ngagenyas sorana sarua jeung kawaas,
nyata dina sora as.

119
Dina sapada, kudu sabaraha jajar mun urang rk nulis sajak?
Meureun di antara hidep aya anu nanya kitu. Ngeunaan jumlah
jajaran mah bbas. Tapi ayeuna mah urang diajar ngeunaan
sajak anu opat jajar wa, ngarah babari.
F. Nulis Sajak
Yu urang nulis sajak!
Ari nulis sajak babari? Jih, nya babari atuh. Naon bdana
jeung hidep nulis kalimah, apan teu hs. Sarat dina nulis sajak
th anu pangheulana urang kudu nangtukeun, rk nuliskeun
ngeunaan naon. Upamana naha urang rk nyaritakeun
kandahan alam, kaayaan di sakola, rasa nyaah ka lemah cai,
pangalaman anu pikabungaheun, atawa anu pikasediheun. Tah
dina nuliskeun kandahan alam og bisa rupa-rupa, naha di
pagunungan, di sisi laut, atawa di tempat wisata sjnna. Sarat
anu kadua urang kudu bisa milihan kecapna, terus ta kecap th
disusun tepi ka boga harti.
Misalna urang rk nulis sajak ngeunaan kndahan di sisi
laut. Anu aya dina pikiran urang th apan kumaha ari laut, di
dinya th aya naon wa, kumaha perasaan urang waktu keur
aya di dinya, jeung sajabana. ta sajak ngeunaan laut th bisa
ditulis kieu:
Mapay sapanjang basisir
mangsa angin ngahiliwir
duh ndahna pamandangan
alam damelan Pangran
Tungtung laut di jauhna
tmbong jeung langit patepung
diri sadar ka Yang Agung
nu nyiptakeun alam dunya
120
12
Ayeuna urang rk nyaritakeun kaayaan di suku gunung.
Urang bisa nulis sajak kawas kieu:
jalan nanjak suku gunung

hgar nyieuhkeun kabingung
kebon enth ngampar lega
di langit ngajumpluk mga
hjo pucuk tatangkalan
jadi ciri subur lahan
kad tong poho miara
tong diruksak sangeunahna
Nya, babari nulis sajak th. Yakin hidep bakal bisa, asal
sing mindeng latihan, jeung ulah bosenan.
Ayeuna pk ku hidep anggeuskeun sajak di handap, sing
tepi ka kaharti eusina, jeung genah dibacana. Sajak anu judulna
Di Sakola, ku hidep lengkepan ku kecap anu geus disadiakeun.
Pk pilih kecap anu merenah. Ari dina sajak anu judulna Di
Kebon Binatang mah, hidep kudu nangan kecap sorangan
keur ngalengkepan jajaranana. Keun wa sora dina tungtung
jajaranana teu sarua g.
Geura urang mimitian.
Sajak 1
Di Sakola
Di sakola nyiar __________

diaping ku para __________
lmu anu _______________
keur bekel dunya _________

121
Masing getol kudu ________
kad kaliwat _____________
saban po pk ____________
nashat guru _____________
(kecap anu kudu dipilih: mangpaat, rajin, lmu, regepkeun,

disiplin, ngapalkeun, guru, ahrat)
Sajak 2
Ulin ka kebon ___________________

hat th ngarasa _________________
loba sasatoan ____________________
dina kandang teu _________________
Sato kabeukina ___________________

maung nu kitu ___________________
ari nu bogaeun ___________________
apan gajah ______________________
nempo manuk ___________________

dina dahan ______________________
disarada suka ____________________
alam asa tambah _________________
Lamun geus rngs, pk ku hidep baca di hareupeun

babaturan. Bagilir wa saurang-saurang. Anu sjn kudu
ngabandungan.
122
12
G.. Ngapalkeun Harti Kecap
G
Yu urang ngapalkeun!
Pk ku hidep apalkeun harti kecap anu aya di handap.

1. gemah ripah = subur mamur
2. boa = mungkin
3. bulistir = gunung anu geus gundul, sabab taya
tatangkalan
4. ngamumul = ngurus enya-enya
5. talobh = gagabah
6. pikadeudeuh = pikanyaah
7. cunduk = datang
8. kaduhung = hanjakal
9. ruksak parna = ruksak pisan
10. portas = ngaran racun anu lamun kadahar matak
maot
11. bidamit = basa Indonsiana dinamit
12. kuncn = jalma nu tugasna miara hiji tempat anu
dianggap ngandung sajarah
13. sakumna = sakabh
14. ngagugu = nurut
15. hgar = tempat nu matak betah
16. genah = ngeunaheun

123
Daptar Pustaka
Danabrata, R.A. 2009. Kamus Basa Sunda. Bandung: Kiblat.

Hadi, Ahmad, Spk. 2011. Peperenian. Bandung: Geger Sunten.
LBSS. 2007. Kamus Umum Basa Sunda. Bandung: Geger
Sunten.
Supriatna, Nana. tt. Lagu Wajib Nasional & Lagu Sunda Perjuangan
Cinta Tanah Air. Cianjur: Seksi Kebudayaan Kandepdiknas
Kabupaten Cianjur.
Tim Panyusun. 1983. Kawih Sunda untuk Sekolah Lanjutan.
Bandung: Pusataka Dasentra.
Wibisana, Wahyu Spk. 2000. Lima Abad Sastra Sunda.Bandung:
GegerSunten.
124
12

Buku Siswa Kelas 3 SD Bahasa Sunda

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Buku Siswa Kelas 3 SD Bahasa Sunda

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Buku Siswa Kelas 3 SD Bahasa Sunda

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT

Pikeun Murid SD/MI Kelas III

Hak cipta kagungan Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat

Rarancang Eusi: Yoshi Sukadar

Eusi ngagunakeun Adobe InDesign CS3 jeung Adobe Photoshop CS3

ISBN: 978-602-1300-00-8 (Jilid Lengkap)

KEPALA DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT

Alhamdulillah, ieu buku pangajaran basa Sunda tiasa ngawujud,

Bandung, Desember 2013

Kurikulum 2013 ti wangkid ayeuna parantos ngawitan dianggo

Bandung, Desember 2013

Drs. H. Husen R. Hasan, M.Pd.

Anu keur disanghareupan ku hidep th buku Pamekar Diajar

Bandung, Oktober 2013

Pangajaran 1: Alam Sabudeureun Urang _________________ 1

Pangajaran 2: Pangalaman anu Matak Nineung ___________ 15

Pangajaran 4: Gotong Royong _________________________ 39

Pangajaran 5: Kaulinan Jeung Olahraga _________________ 53

Pangajaran 7: Hmat nergi ___________________________ 83

Pangajaran 8: Hormat ka Kolot jeung Ngajn Sasama _____ 95

Daptar Pustaka ______________________________________ 124

A.. Maca Bedas

Pk baca, sing bener lentongna, jeung ulah rusuh. Ku

Taman Hareupeun Imah

2 Pamekar Diajar Basa Sunda

Pamekar Diajar Basa Sunda

roda semen semprotan

4 Pamekar Diajar Basa Sunda

C.. Ngunikeun Kecap Dina Kalimah

Di hareupeun imah Farida aya taman.

Dina ta kalimah, hidep manggihan aya kecap anu ditulisna

Sangkan leuwih lancar ngucapkeunana, pk ayeuna

Pamekar Diajar Basa Sunda

Pk ku hidep salin kana aksara tulis!

E.. Maca dina Jero Hat

Dina bacaan anu tadi dicaritakeun kumaha kaayaan taman

6 Pamekar Diajar Basa Sunda

Barudak, tong arulin di hulu cai.

Pamekar Diajar Basa Sunda

F.. Nganggeuskeun Kalimah

Satutas hidep maca ngeunaan hulu cai, pk ku hidep

8 Pamekar Diajar Basa Sunda

G.. Ngahartikeun Kecap

Pamekar Diajar Basa Sunda

Pamekar Diajar Basa Sunda

J.. Ngarang Carita

Ieu karangan anu aya di handap th tacan anggeus. Pk ku

Sakola tempat abdi diajar th di Jalan Ahmad Yani. Buruan

Siswa kelas tilu piknik ka kebon binatang. Tempatna mani

Pamekar Diajar Basa Sunda

Di pasar ram ku anu dagang jeung nu balanja. Anu dagang

Pk ku hidep baca, anu sjn kudu ngabandungan.

Harita nuju per sakola. Nemb g tilu dinten, abdi tos

Pamekar Diajar Basa Sunda

Pamekar Diajar Basa Sunda

B.. Ngalengkepan Kalimah

Sanggeus bieu hidep maca atawa ngabandungan panga-

C.. Ngapalkeun Harti Kecap

1. Kad, Ratna ulah llda, bisi ditinggalkeun ku rombongan.