1.

POTREBA ZA ISTRAIVANJEM I PLANIRANJEM U

JAVNOM GRADSKOM PREVOZU PUTNIKA

Potreba za prevozom proistie iz interakcije drutvenih i ekonomskih aktivnosti

rasprostranjenih u prostoru. Rastui stepen kongestije u gradskom saobraaju i porazni
efekti koje ona ima na mobilnost, pristupanost i sigurnost u urbanim podrujima, postao je
fenomen koji se svuda primjeuje. Kako bi se ublaila ova situacija, planeri saobraaja i
saobraajni menaderi trae naine da poboljaju planiranje i koritenje postojeih
objekata, uz poboljano upravljanje saobraajem i bolje operativne planove. Javni gradski
saobraaj kao sloeni sistem sastoji se od vie podsistema, koji semogu posmatrati s raznih
aspekata. Podjela se najee vri po sredstvima ili putu koji se koristi. U tom sluaju,
govori se o autobuskom, trolejbuskom, inskom (tramvaj, metro, eljeznica) podsistemu.
Kako je prevozna sposobnost pojedinih sistema razliita, oni se meusobno kombinuju da bi
se to bolje zadovoljile prevozne potrebe graana.

Javni masovni prevoz i razvoj grada

Postoji vie razloga zbog kojih je javni gradski prevoz bio nezaobilazan u rjeavanju pitanja
razvoja grada i saobraajnih optereenja gradskog jezgra individualnim prevoznim sredstvom,
a neke od njih su:
-saobraajna povrina koju zauzima jedan putnik u javnog gradskom prevozu znatno je manja
od povrine koju zauzima jedan putnik u individualnom prevoznom sredstvu;
-s energetskog aspekta jedinina potronja goriva po putniku znatno je manjau javnom
gradskom prevozu nego pri koritenju individualnog prevoznogsredstva;
- za isti ostvareni prevozni rad izraen u putnik-kilometrima [pkm] javni prevoz ekoloki
znatno je povoljniji od individualnog;
- javni masovni prevoz u poreenju sa individualnim prevozom predstavlja ekonominije
rjeenje;
-sa aspekta bezbjednosti saobraaja prednost se daje javnom gradskom prevozu u odnosu na
individualni prevoz.

Odreene prednosti individualnog prevoza umanjivale su ansu za razvoj masovnog prevoza,

a neke od njih su:
- broj presjedanja od izvora do cilja putovanja (direktnost putovanja),
- komfor putovanja i dr.
Procenat korisnika javnog prevoza od 40 do oko 80% od ukupnog broja korisnika
ukazuje na znaaj javnog masovnog prevoza putnika. Iz tih razloga javila se potreba za
prostornim definisanjem javnog gradskog putnikog prevoza.

1
Osnovni elementi sagledavanja problematike

Rjeavanje problema u javnom prevozu putnika u gradskim podrujima zahtijeva odreeni

nivo znanja iz planiranja, organizacije, ekonomije i upravljanja.Osnovni elementi koje
treba obuhvatiti pri sagledavanju problematike javnog prevoza putnika i donoenju zakljuaka
bitnih za planiranje i upravljanje su:

- Defmisanje cilja analize,

- Razlog - opravdanost analize,
- Obuhvat - djelokrug analize,
Specifikacija osnovnih dilema (rjeenje problema).

Cilj analize (rada)

Clj analize je da se odaberu znaajni problemi javnog prevoza i pokuaju odrediti (sintetski
nain) mogua rjeenja, ili barem definie nain rjeavanja specijalnih tehnikih,
organizacionih i privrednih problema. U isto vrijeme, potrebno je definisati podjelu poslova
izmeu drave i lokalne vlasti i trenutnih zahtjeva za promjenama u zakonodavstvu.

Opravdanost analize

Gradski masovni prevoz podvrgnut je vrlo jakom socijalnom, ekonomskom i politikom

pritisku. Znaajno poveanje trokova u gradskom prevozu, poveanje individualnih
automobila, nezaposlenosti i pad proizvodnje, kao i racionalizacija putovanja, ponaanja
stanovnika i proizvoaa dovodi do pada prevoza putnika u gradskim i prigradskim
podrujima. Analiza treba da obuhvati i rezultate vlastitih izvornih istraivanja. Rjeenja su
esto formulisana u obliku mogunosti, tako da se o njima moe raspravljati sa irom
zajednicom, predstavnicima znanosti i prakse, a nakon toga se odabrana rjeenja preporuuju.

Obuhvat - djelokrug analize

Analiza javnog gradskog prevoza putnika treba da obuhvati:

1. Cilj i opseg rada (ukljuujui i specifinost temeljnih problema odluivanja);

2. Analizu i procjenu trendova postojeih scenarija;
3. Mjesto javnog prevoza u saobraajnoj politici
4. Kriterije javnog gradskog prevoza
5. Osjetljivost potranje za uslugama prevoza u gradskom javnom prevozu
6. Problem izbora prevoza u javnom prevozu
7. Probleme organizacije prevoza i usluge javnog gradskog prevoza
8. Opcije razvoja javnog prevoza
9. Probleme organizacije i pravnog vlasnitva u gradskom prevozu
10. Ekonomske i finansijske probleme u prevozu
11. Saetak i aplikacije
2
Specifikacija osnovnih dilema (rjeenje problema)
Problematika u javnom gradskom prevozu putnika moe se efikasno sagledati i rjeavati
ukoliko se postave i daju odgovori na slijedea pitanja:
- ta utie na funkcionisanje javnog prevoza i koji trendovi u gradu mogu
uticati na gradski prevoz?
- Koja je odgovornost vlasti (ministarstva saobraaja) u politici razvoja javnog
prevoza putnika?
- Kako politika moe uticati na planiranje i zadravanje nivoa u javnom
gradskom prevozu?
- to je razuman nivo subvencija javnog prevoza iz odreenih izvora za ovu
namjenu?
- ta bi trebao biti racionalni dio funkcionisanja, popravke i modernizacije
voznog parka, nabavke i investicija, te razvoja javnog prevoza, posebno za vrlo
ozbiljan deficit?
- Koje su mogue implikacije na potranju za uslugama prevoza u gradskom
prevozu?
- Koje su mogunosti za javni prevoz u drugim gradovima svih veliina?
- Koje odluke treba donijeti za ulaganja u javni gradski prevoz?
- Da li je mogue postii zadovoljavajui nivo javnog prevoza u gradu bez
pribjegavanja intenzivnim kapitalnim ulaganjima?
- Kako najbolje koristiti postojee saobraajne infrastrukture?
- Kakvu ulogu moe odigrati prigradska eljeznica u urbanim i prigradskim
podrujima?
- Koji znaaj zbirnog "paratransporta" moe biti u poboljanju funkcionisanja
prevoznog sistema u gradu?
- Da li je mogue privui nove ili barem zadrati sadanje putnike samo kroz
atraktivnost sistema javnog prevoza, bez ogranienja saobraaja individualnim
automobilima?
Navedeni problemi i dileme mogu biti dopunjeni ili po potrebi izmijenjeni stoje
stvar istraivaa i cilja istraivanja.

Strategije razvoj a j avnog gradskog prevoza

Jedno od kljunih obiljeja duge tradicije javnog gradskog saobraaja u gradu je neprestano
usavravanje i razvoj. Neki gradovi, iz razliitih razloga, nemaju kontinuitet u istraivanju i
projektovanju u prevozu putnika. Osnovi nedostatak takvih projekata je to to oni nisu
proistekli iz "Strategije razvoja javnog gradskog prevoza putnika" koja bi bila naslonjena na
strateka opredjeljenja ekonomskog razvoja i dugorone planove Grada. Motiv da se pristupi
izradi strategije razvoja javnog gradskog prevoza putnika proizvod je realne potrebe, a
dijelom i stalne tenje, da se proces obnove razvojno usmjeri. Puni efekat strategija razvoja
imala bi ako bi se postigla dobra saradnja i razumijevanje izmeu prevoznika, gradskih
vlasti i korisnika usluga prevoza.

3
Osnovni cilj strategije je definisanje rjeenja koja e produkovati poveanje kapaciteta
postojeeg prevoznog sistema i uvoenje kapacitivnijih sistema u gradu, poveanje
ekonominosti i ouvanje prirodne sredine, smanjenje saobraajnog zaguenja i poveanje
atraktivnosti. Postoji vie pristupa izradi studije razvoja javnog gradskog prevoza
putnika. Prihvatljivo je izradu studije organizovati i sprovesti u slijedeim fazama:

- I Analiza i ocjena stanja javnog gradskog prevoza putnika

- II Planiranje prevozne potranje (u okviru ove faze sprovodi se prognoza potranje)
- III Izbor sistema prevoza
- IV Planiranje ponude usluga prevoza
- V Planiranje razvoja sistema javnog gradskog prevoza putnika.
-
Planiranje, organizacija i realizacija javnog gradskog prevoza putnika je veoma
kompleksan i sloen posao koji zahtijeva vizionarstvo u planiranju, izuzetnu disciplinovanost
i strunost u organizaciji i realizaciji, a naroito znaajna sredstva za normalno funkcionisanje.

2. OSNOVNI POJMOVI U JAVNOM GRADSKOM PREVOZU

.Osnovni pojmovi koriteni u ovom udbeniku definisani su, prije svega, na logici
utemeljenoj na njihovom izraunavanju i zastupljenosti u literaturi.
Autobus je motorno vozilo namijenjeno za prevoz lica koje, osim sjedita za vozaa, ima vie
od osam sjedita.
Autobuska stanica je stanica namijenjena prihvatu i otpremi autobusa i putnika.
Daljinar je akt koji sadri podatke o vremenima vonje, brzinama i rastojanjima izmeu
pojedinih stanica na linijama.
Dionica (meustajalino rastojanje) je dio trase ogranien susjednim stajalitima ili stajalitem
i terminusom.
Javna povrina1 je podruje ija je upotreba predviena za sve, pod istim uslovima, kao to
su: javne ceste, ulice, trgovi, pijaca, igralite, parkiralite, groblje, park, zelena povrina ili
povrina za rekreaciju.
Javni gradski putniki prevoz ili "javni urbani prevoz" treba podrazumijevati organizovan
linijski prevoz putnika na uoj (kontinualno izgraenoj) teritoriji gradske aglomeracije, kao i
prevoz izmeu ue teritorije i prigradskih naselja na onim dionicama ili linijama gdje veinu
putnika predstavljaju dnevni migranti.
Javni put je povrina od opteg znaaja za saobraaj, koju svako moe slobodno koristiti pod
uslovima odreenim zakonom i koju je nadleni organ proglasio javnim putem, kao i ulice u
naselju. Mreu javnih puteva, zavisno od njihovog drutvenog i privrednog znaaja, ine
magistralni, regionalni i lokalni putevi, kao i ulice u naseljima i gradovima.
Komunalna djelatnost podrazumijeva pruanje komunalnih usluga od interesa za fizika i
pravna lica, te fmansiranje graenja i odravanje objekata i ureaja komunalne infrastrukture
kao cjelovitog sistema na odreenom podruju (kanton, grad, optina).
Kongestija u saobraaju podrazumijeva zaguenje saobraajne mree ili saobraaja.

4
Kretanje, u planerskom smislu, defmie se kao svrsishodna promjena mjesta osobe starije od
6 godina, koja se moe obaviti pjeice ili mehanizovanim sredstvima na mrei javnih
saobraajnica u nekom vremenskom periodu.
Linija predstavlja podsistem sistema javnog prevoza putnika koji se sastoji od statikih
(objekti javne infrastrukture) i dinamikih (proraunskih) elemenata.
Linijski prevoz putnika je prevoz u kome vozila saobraaju izmeu krajnjih stanica na liniji
(terminusa) po unaprijed odobrenom redu vonje sa usputnim zaustavljanjem na definisanim
stajalitima radi ulaska i izlaska putnika.
Lokalna putovanja su sva putovanja ljudi ija se oba kraja kretanja nalaze na teritoriji grada,
odnosno nalaze se unutar linije spoljanjeg kordona.
Naselje je prostor na kojem se redovi ili grupe zgrada nalaze s jedne ili s obje strane puta,
dajui mu izgled ulice, ije granice odreuje nadleni organ saobraajnim znakovima za
obiljeavanje naseljenih mjesta.
Objekti javne infrastrukture su objekti niskogradnje koji ine mreu koja slui za pruanje
posebnog tipa komunalnih usluga, koje su od entitetskog ili lokalnog znaaja, ili koji ine
mreu od opte javne koristi.
Planiranje je proces u kojem se defmiu aktivnosti u budunosti koji dovode do odabranih
ciljeva. Planiranjem elimo da predvidimo potrebne mjere da bi sauvali one elemente kojima
smo zadovoljni ili da promijenimo elemente kojima u sadanjem stanju nismo zadovoljni.
Poetno-zavrna i tranzitna putovanja, odnosno putovanja koja bar jedan kraj imaju van
podruja istraivanja nazivaju se "spoljnim putovanjima", a poetno zavrni i tranzitni putnii
nazivaju "spoljanji putnici".
Poetno-zavrna putovanja su sva putovanja koja jedan od krajeva imaju na posmatranoj
teritoriji grada, a drugi van nje.
Prevoz (transport) je privredna djelatnost koja ima za cilj prenos ljudi, robe, vijesti i energije
s jednog mjesta na drugo.
Prevozna (transportna) usluga predstavlja proizvod rada prevoznih preduzea, a njena
specifinost je u tome da ona nije materijalizovani proizvod i da ne postoji odvojeno od njenih
proizvodnih procesa.
Prevozne elje podrazumijevaju prevozne zahtjeve i onaj broj putnika koji bi koristio javni
gradski prevoz ako bi bili ispunjeni i dodatni uslovi kao to su: vea uestalost, vei komfor,
povoljnija cijena prevoza i dr.
Prevozni zahtjevi na liniji predstavljaju broj putnika koji na stajalitu ulazi u vozilo i putuje
do ciljnog stajalita.
Proces proizvodnje prevozne usluge podrazumijeva promjenu mjesta putnika u vremenu pri
odobrenim uslovima.
Promet predstavlja broj vozila (putnika) koji se preveze na dionici puta ili izmeu dva mjesta
u jedinici vremena [voz/h], [voz/dan] i vee vremenske periode.
Protok predstavlja broj vozila (putnika) koji u jedinici vremena proe kroz popreni presjek
puta (trake za kretanje). Izraava se u [voz/h], [voz/dan], kao i u veim vremenskim periodima.
Putnik je svako lice koje se prevozi uz naknadu, izuzimajui vozaa i lanove posade vozila.
Putovanje je kretanje koje se obavlja pjeice ili uz pomo prevoznih sredstava.
Saobraajna traka za vozila javnog gradskog prevoza je obiljeeni uzduni dio kolovoza
namijenjen za vozila javnog gradskog prevoza putnika, kad su u vozilu putnici.
5
Spoljanji kordon je zamiljena linija oko grada, odnosno optine, regiona itd., koja presijeca
sve ulazno-izlazne putne pravce.
Stajalite je dio povrine puta namijenjen za zaustavljanje autobusa, trolejbusa ili tramvaja
radi ulaska i izlaska putnika i koje je obiljeeno saobraajnim znakom.
Stanica je mjesto na liniji gdje se zaustavlja vozilo radi ulaska ili izlaska putnika. Obuhvata
stajalite, ili vise njih, i posebno izgraen, ureen i obiljeen objekat namijenjen prihvatu i
otpremi vozila i putnika.
Tarifni sistem podrazumijeva skup naela na osnovu kojih se odreuje visina naknade koju
putnici plaaju za uslugu prevoza u javnom gradskom prevozu.
Tramvaj je vozilo na inama s elektrinim pogonom, namijenjeno za javni prevoz putnika i
koje je, radi napajanja motora elektrinom energijom, vezano za elektrini vod.
Tramvajska stanica je stanica namijenjena prihvatu i otpremi tramvaja i putnika.
Tranzitna putovanja su putovanja koja oba kraja imaju van posmatrane teritorije grada, ali
prelaze preko nje.
Trasa linije predstavlja putanju kretanja vozila izmeu dva terminusa koja prolazi javnim
putem ili javnim putevima.
Trolejbus je motorno vozilo namijenjeno za javni prevoz putnika koje, osim sjedita za
vozaa, ima vie od osam sjedita i koje, radi napajanja motora elektrinom energijom, ima
kontakt s elektrinim provodnikom.
Trolejbuska stanica je stanica namijenjena prihvatu i otpremi trolejbusa i putnika.
Voza3 je lice koje na putu upravlja vozilom.
Vozilo je svako prevozno sredstvo namijenjeno za kretanje po putu, osim pokretnih stolica
bez motora za nemona lica i djeijih prevoznih sredstava.

Definisanje javnog gradskog prevoza putnika

Pod javnim gradskim prevozom putnika podrazumijeva se prevoz putnika na gradskom i

prigradskom podruju, koji je pod jednakim uslovima dostupan svim korisnicima. Gradsko
podruje moe biti podijeljeno na ue i ire gradsko podruje. Pod uim gradskim
podrujem podrazumijeva se dio grada (mjesta) ija je gustina naseljenosti takva da
obezbijeuje izmjenu putnika koja odgovara gradskim tokovima putnika du cijele trase
jedne linije. Pod prigradskim podrujem podrazumijeva se podruje sa kojeg stanovnitvo
gravitira uem gradskom podruju iz privrednih, kulturnih i politikih razloga.

Uslovi koje potencijalni putnik treba da ispuni da bi mogao koristiti usluge operatera mogu
se svrstati u grupe: ulazak/izlazak na odreenom mjestu, dob, plaanje, ponaanje,
zdravlje/bolest, predmeti koje nosi, ivotinje koje vodi i dr. Linijski prevoz putnika prema
svom nainu rada i organizaciji predstavlja specifinu vrstu prevoza, u kome vozila cirkuliu
izmeu dvije krajnje stanice po unaprijed utvrenoj trasi i utvrenom redu vonje,
zaustavljajui se pri tome na svim stajalitima na kojima putnici ulaze i izlaze iz vozila27.
Javni gradski prevoz putnika moe biti organizovan kao linijski i van linijski, a s ciljem
prevoza graana na posao i sa posla, te prevoza graana radi zadovoljenja njihovih dnevnih
drutvenih i kulturnih potreba. Osnovne karakteristike javnog gradskog prevoza su:

6
 1. masovnost,
2. stalnost i
3. intenzivnost.
4.
Pod pojmom podruje javnog gradskog prevoza putnika podrazumijeva se ono podruje na
kojem je uspostavljena mrea linija, jedna ili vie linija, javnog gradskog prevoza putnika, s
ciljem prevoza putnika unutar gradskog ili prigradskog podruja i izmeu gradskog i
prigradskog podruja.

Funkcija javnog gradskog prevoza putnika

Osnovna funkcija sistema javnog gradskog prevoza putnika je premjetanje putnika s

jednog mjesta na drugo, tj. prevoz putnika na odreenom podruju. Javni prevoz u gradovima,
naroito u velikim urbanim podrujima, obavlja nerijetko vise prevoznika. Na karakteristike
i veliinu prevoznih zahtjeva u gradovima utie vie faktora. Izmeu ostalih, to su:

- socijalna i demografska struktura stanovnitva: porast broja stanovnika, ivotni standard,

naslijeeni i steeni modeli ponaanja, struktura stanovanja;
- faktori obima i kvaliteta prevozne ponude operatera u prevozu putnika.

Za funkcionisanje sistema prevoza putnika, koji je organizovan prema interesima svakog

pojedinanog operatera, karakteristina je:
- neujednaenost ponude, podjela podruja opsluivanja,
- razliite cijene prevoznih usluga, neobjedinjeni redovi vonje, vie paralelnih linija i si.

Cilj i zadaci javnog gradskog prevoza putnika

Cilj javnog gradskog prevoza putnika je da izvri premjetanje putnika s jednog mjesta na
drugo, uz uslove koji su javni. Na taj nain putnik moe da ostvari planirano putovanje.
U okviru prevoza putnika u javnom gradskom prevozu postoji pet posebnih kategorija
putovanja:
- prevoz na posao,
- prevoz u kolu,
- prevoz u kupovinu,
- prevoz u rekreativno-turistike svrhe i
- prevoz starijih lica.

Na osnovu shvatanja javnog gradskog prevoza, sa stanovita stepena integracije procesa rada
u procesu prevoza i djelovanja preduzea gradskog saobraaja na tritu saobraajnih usluga,

7
mogu se postaviti ciljevi i zadaci javnog gradskog prevoza putnika i gradskih saobraajnih
preduzea. Prvi zadatak preduzea je da vre prevoz putnika u gradu i njegovoj blioj i
daljoj okolini. Drugi zadatak preduzea je integralnost procesa proizvodnje saobraajne
usluge prevoza putnika, sa stanovita korisnika, i uloge gradskog saobraaja kao javne slube
u procesu drutvene reprodukcije. Trei zadatak je utvrivanje organizacionih formi u okviru
preduzea koje e kroz optimalnu veliinu preduzea i njegovih dijelova obezbijediti
najracionalnije koritenje svih faktora tehnolokog procesa prevoza putnika. etvrti zadatak
ekonomije i organizacije gradskog saobraaja je da se utvrdi odgovarajui sistem tarifa i
investicione politike na principima privreivanja koje e omoguiti preduzeima da efikasno i
racionalno izvravaju svoju ulogu u prevozu putnika u gradu. Peti zadatak preduzea je
obezbjeenje organizacionih uslova i stimulativnih ekonomskih odnosa koji e omoguiti
preduzeu najiru inicijativu u voenju poslovne politike preduzea u okviru utvrene
saobraajne politike grada. esti zadatak je iznalaenje organizacionih formi odnosa s
javnou koje e najadekvatnije obezbijediti drutvenu ulogu gradskog saobraaja koje on ima
u procesu drutvene reprodukcije.

Javne potrebe u oblasti javnog gradskog prevoza putnika

U konkretnom sluaju potrebe se mogu podijeliti na individualne i javne.

Individualne (privatne potrebe) su potrebe koje pojedinac moe zadovoljiti sam, ili kao
samostalni producent ili preko robno-novane razmjene, dakle na tritu. Suprotno od
privatnih, javne potrebe zadovoljavaju se kolektivno i nediferencirano.

Pojednostavljeno, podjela potreba na privatne i javne, sa aspekta njihovog zadovoljavanja,

ima kao posljedicu podjelu politiko-privrednog sektora na privatni i javni (formalno-pravni
aspekt), a sa aspekta njihovog finansiranja - na cjenovni (trini) i budetski. Drava i
lokalne zajednice zadovoljavaju javne potrebe na razliite naine:

- Preko svojih upravnih organa,

- Osnivanjem javnih preduzea zavoda, fondova, agencija,
- S razliitim oblicima javnog-privatnog partnerstva.
- Saobraajne politike nekih drava deklariu zahtjeve za ostvarivanje temeljnih ljudskih
prava i zadovoljavanje temeljnih potreba kao zahtjeve za osiguravanje jednakih mogunosti
za sve graane u pogledu mobilnosti, dostupnosti, povezanosti i slino.

Javne potrebe i liberalizacija trita u Evropskoj Uniji

Krajem prolog vijeka30 trita u oblasti putnikog prevoza u dravama lanicama Evropske
Unije svrstana su u slijedee tri grupe:
1. Zatvorena, lokalno vezana trita, gdje je prevoznik subjekt iz oblasti
javnoga sektora i time zatien nekolicinom ekskluzivnih prava (Savezna Republika
Njemaka).

8
2. Potpuno deregulisana, slobodna trita, gdje prevoznici ne uivaju nikakve dodatne
pravne zatite, pogotovo ne u smislu nekih ekskluzivnih prava (primjeri: Anglija van Londona,
Grka).
3. Trita sa kontrolisanom konkurencijom prevoznika. To znai da se pojedinim
prevoznicima mogu dodijeliti, na odreeno vrijeme, odreena ekskluzivna prava, sve na bazi
sklopljenog ugovora sa optinom (gradom, savezom) (Francuska vanPariza, Slovenija).

Osnovni cilj prijedloga Uredbe31 iz jula 2000. g. jeste deregulacija i liberalizacija svih
trita u oblasti javnog putnikog prometa (znai i liberalizaciju javnog gradskog prometa), te
ukidanje lokalnih monopola i odreenih ekskluzivnih prava za prevoznike iz oblasti javnog
sektora. Prema navodima u spomenutoj Uredbi, prevoznici u oblasti javnog putnikog
prometa ubudue bi se traili samo pomou javnog konkursa.

Javni prevoz putnika i saimoodrivi razvoj grada

Za osiguranje dobrog i samoodrivog razvoja gradskog podruja potrebno je da urbane i

industrijske aglomeracije imaju usaglaen razvoj.

Javni prevoz ima posebne prednosti: zahtjeva male prevozne povrine, vea je sigurnost u
odnosu na individualni prevoz, relativno manji uticaj na zagaivanje okoline po jednom
prevezenom putniku. Da bi se postigli puni efekti neophodno je osigurati njegovu savrenu
organizaciju u okviru sistema saobraaja i usaglaenost menadmenta, planiranja,
administracije, investicionih aktivnosti i tehnikog razvoja.

Proces samoodrivog razvoja je trenutno povezan sa skoro svim vanim granama socijalnog
ivota, te je zbog toga ova ideja opravdana i vana.
Jednostavno bi se moglo tvrditi da samoodrivi razvoj podruja znai koritenje
raspoloivih izvora koji pomau da se zadovolje sadanje potrebe bez da se na bilo koji
nain ograniavaju mogunosti buduim generacijama. Samoodrivi razvoj je
dugoroan proces koji karakterie iroka lepeza mogunosti i veliki broj alata za
postizanje zadatog cilja.

Osnovni stubovi (alati) na kojima poiva politika samoodrivog razvoja podruja sa

formom izbalansiranog sistema saobraaja su:

1. Planiranje koritenja zemljita,

2. Restrikcija saobraaja za individualna vozila,
3. Unapreenje javnog prevoza.

Balansirani saobraajni sistem i poboljanje uslova ivota u gradu moe se postii:

1. Kombinacijom koncepcijski integrisanog prostornog ureenja;
2. Odgovarajuim restrikcijama individualnog motorizovanog saobraaja;
3. Poveanjem atraktivnosti javnog prevoza.
Najtea stvar u gradskom i teritorijalnom (prostornom) planiranju je dugorona vizija
preporuenih rjeenja.

Mjere za poveanje atraktivnosti javnog gradikog

9
Mjere koje pozitivno utiu na funkcionisanje i atraktivnost javnog prevoza putnika i koje su
u velikoj mjeri povezane sa samim kvalitetom saobraaja mogu se svrstati u grupe:

- prednosti (fiziki i operacioni prioriteti),

- mjere koje se daju kroz legislativu (zakonski prioriteti),
- primjena novih tehnologija upravljanja.

Osnovni ciljevi poduzimanja mjera su:

- Stalno poboljanje funkcionalnosti javnog prevoza putnika,

- Poveanj e brzine putovanj a (smanj enj e vremena putovanj a),
- Poveanje kvaliteta i atraktivnosti javnog prevoza putnika,
- Poveanje efektivnosti i ekonominosti javnog prevoza putnika,
- Poveanje bezbjednosti,
- Smanjenje nepovoljnog uticaja na okolinu.

Odrivi javni prevoz i intermodalnost

"Odriv prevoz"znai maksimizirati prevozne mogunosti i mobilnost ljudi i roba na

nain koji moe biti odriv sa aspekta ekonomskih, drutvenih i ekolokih uslova. Klju
postizanja odrive mobilnosti lei u maksimiziranju koritenja zbirnog prevoza i, prema
tome,postizanju najvee mobilnosti graana i roba s najmanjim brojem kretanja vozila.

Iskustva pojedinih gradova u duem vremenskom periodu ukazuju na postojanje tri koncepta
vlasnitva u gradskom prevozu:

1. Privatno vlasnitvo s definisanim obavezama gradske vlade prema prevozu;

2. Komunalna preduzea za prevoz putnika u nadlenosti grada;
3. Nacionalizovana preduzea (socijalistike zemlje, komunalna i privatna preduzea od
strane drave predata u nadlenost grada).

Osnovna obiljeja komunalnih preduzea mogu se ukratko opisati na slijedei nain:

- Gradska vlada moe raznim mjerama da pospjeuje rentabilnost gradskog saobraaja koji je
do tada bio kao i ostala preduzea;
- Gradska vlada ne zahtijeva dobit u preduzeima gradskog saobraaja, to je omoguilo
primjenu niih tarifa;
- Organizacija gradskog saobraaja se sve vie javlja u veim dijelovima grada to rezultira
kvalitetnijim prevozom putnika

Pravni status u velikoj mjeri odreuje odnos grada prema preduzeu kao i mogunosti za
neposredan uticaj u kreiranju politike. Lokalne vlasti svoj uticaj na preduzea javnog
gradskog prevoza ostvaruju kao:
- Vlasnici preduzea,
- Suvlasnici i
- Vrioci nadzora nad preduzeima.

Noviji oblici ugovorenih odnosa izmeu vlasti

1
U nizu razliitih rjeenja, mogu se identifikovati tri modela:

1. Konkurentski pristup, usvojen u Velikoj Britaniji gdje se veina usluga izmeu lokalnih
vlasti i prevoznika ugovara na principima "slobodnog" trita. Samo na pravcima koji nemaju
komercijalnu atraktivnost, lokalne vlasti interveniu i prave pojedinane ugovore.

2. Zakupljivanje prava za obavljanje prevoza usvojeno je u Francuskoj, vedskoj i Londonu.

Javne vlasti utvruju kljune faktore prevoza (mrea linija, cijena prevoza, radno vrijeme, red
vonje) i zatim daju u zakup prevozniku (dravnoj ili privatnoj firmi) pravo o obavljanju
prevoza. Ugovorima se predviaju obaveze prevoznika (limitira se starost voznog parka,
utvruju penali za neobavljene polaske itd.) kao i obaveze lokalnih vlasti u obezbjeenju
saobraajnih i drugih uslova za obavljanje prevoza.

3. Administrativni ili licencni model po kojem je prevoznik licenciran od strane javnih

vlasti za obavljanje prevoza. Ovaj model primjenjuje se u Njemakoj i vajcarskoj. Prevoznik
je formiran kao nezavisno preduzee, ali moe biti u vlasnitvu javnog sektora to je veoma
est sluaj. Odnosi prevoznika sa javnim vlastima utvruju se kroz posebne ugovore. Sutina
meusobnih odnosa lokalnih vlasti i prevoznika, bez obzira o kojem se modelu radi,
zasniva se na bliem definisanju slijedeih parametara:

- Definisanju usluga koje se pruaju (linije, red vonje, cijena prevoza),

- Pitanje finansijskog rizika i komercijalnih odluka,
- Vlasnitvo osnovnih sredstava i tretman investicija,
- Kontrola nivoa usluga i kazneni penali za neizvravanje ugovorenog posla,
- Naini ukljuenja pod-ugovorenih prevoznika i pitanje odgovornosti prevoznika,
- Nain izbora najpovoljnije ponude za obavljanje prevoza.

Sigurnost i zatita putnika u javnom gradskom

Najznaajnije prijetnje su:
- fiziki integritet nakon operativnih poremeaja ili otkaza opreme,
- loa usluga,
- smanjenje osjeaja ugodnosti koji moe biti uzrokovan prevoznim sredstvima, od strane
treih osoba (npr. kada su putnici suoeni s beskunicima ili prosjacima, vandalizmom,
grafitima itd.) ali i loim imidom.

Mjere sigurnosti i zatite predloene u raznim studijama

Mjere se odnose na to kako minimizirati rizike lakih popravki i hitno rjeavanje onih pitanja
koja mogu ugroziti bezbjednost i obezbjeenje.
1. Spreavanje teroristikih djela
Prioritet je temeljita procjena rizika i podizanje svijesti. Sve mogue preventivne mjere
moraju biti predmet rasprava kako bi se defmisala njihova primjerenost.
2. Spreavanje poara, posebno u podzemnim trasama Infrastruktura i vozni park moraju
biti izraeni i opremljeni prema propisima i standardima za smanjenje rizika od poara.
- Obrazovanje i osposobljavanje, zahtjevi za podzemne trase i osoblje Temeljitim
obrazovanjem i redovnim treninzima treba osigurati mogunost da osoblje u sistemima javnog
prevoza putnika slijedi ispravan postupak u sluaju operativnih kvarova.
- Saradnja sa slubama hitne intervencije

1
-Operativni zahtjevi informisanja putnika u sluaju poremeaja u funkcionisanju
U sluaju nude do izraaja treba da doe uinkovitost i djelotvornost informacionog sistema
za korisnike.
-Opta sigurnost u sistemima javnog gradskog prevoza putnika
Percepcija putnika i osoblja o nivou obezbjeenja i odravanje stvarnog nivoa sigurnosti u
sistemima javnog prevoza putnika zavisi, u velikoj mjeri, od uestalosti kaznenih djela.

Preporuke za bezbjednost i zatitu putnika

Cilj preporuka je da se prevoznicima pomogne u izbjegavanju opasnih ili neugodnih situacija
njihovih korisnika usluga prevoza. Preporuke se mogu grupisati u tri razliite grupe:
1. Mjere koje treba poduzeti za smanjenje rizika ili prijetnji,
2. Poboljanje usluge prevoza smanjenjem negativnih efekata tehnikih kvarova,
3. Obezbjeenje putnicima vie ugodnih iskustava pri putovanjima u prevoznom sistemu kako
bi se poveao njihov osjeaj dobrobiti.

3. ISTRAIVANJE I PLANIRANJE U JGP

Za uspjeno planiranje u javnom gradskom prevozu potrebno je prethodno prikupiti ulazne
podatke o gradu i o saobraajnom sistemu.Planiranje svih elemenata sistema javnog gradskog
prevoza putnika obuhvata:metodologiju planiranja, predvianje potranje i planiranje
ponude. Planiranje se moe posmatrati kao sektorsko, prometno, planiranje u
preduzeima i projektno planiranje.

Istraivanje u javnom prevozu putnika

U zavisnosti od zahtjeva razlikujemo vie metoda istraivanja. U osnovi se razlikuju slijedea
saobraajno tehnika istraivanja: brojanja i istraivanja saobraajnih stanja,
istraivanja vezana za ponaanje-posmatranja i anketapropitivanje.

Podaci o javnom gradskom prevozu putnika mogu se obezbijediti putem:

- podataka dobijenih od prevoznika (statistika),
- ankete,
- brojanja putnika (sistemska, kontrolna),
- snimanja saobraaja.

Izbor povoljne metode istraivanja treba izvriti prema slijedeim pitanjima:

1. Kakav je povod istraivanja?
2. Kojim ciljevima treba da odgovaraju istraivanja?
3. Koje primarne karakteristike istraivanja trebaju obuhvatiti?
4. Koja tanost izlaznih karakteristika se oekuje?
5. Moe li se, odnosno, mora li se oslanjati na iskustva i saznanja iz prethodnih
istraivanja?
Za javni gradski prevoz putnika najee primijenjene metode su brojanje putnika preko
kojih se dobijaju karakteristike kretanja putnika, kao i anketa putnika preko koje se dolazi do
karakteristika putnika.Stuktura okvirnih uslova istraivanja javnog prevoza sadri etiri
grupe.

1
I Prostorna ogranienja:
- Stajalite,
- Dionica/linija,
- Dio mree,
- Mrea,
- Saobraajni prostor.

II Obim istraivanja:
- Puno istraivanje/djelimino istraivanje (istraivanje vie dana, istraivanje
za odreeni period),
- Istraivanje tih probom (istraivanje vie dana, istraivanje za odreeni
period).

III Tehnika istraivanja:

- Aktivno sudjelovanje putnika (usmeno propitivanje, pismeno propitivanje,
kartice za brojanje),
- Putnik ostaje pasivan (brojanje/posmatranje i to manuelno ili automatski,
mjerenje i to manuelno ili automatski).

IV Mjesto istraivanja:
- Stajalite,
- Popreni presjek,
- Vozilo,
- Domainstvo.

Radni koraci svakog istraivanja mogu se predstaviti kao na (SI.

I KONCIPIRANJE OSNOVA
1. POVOD ISTRAIVANJA
2. CILJ
3. KVALITET ISKAZA
4. OKVIRNI USLOVI
5. SEKUNDARNE STATISTIKE
6. OBUHVAENE JEDINICE
7. HIPOTEZE
8. KARAKTERISTIKE
II PRIPREMA ISTRAIVANJA
1. METODE ISTRAIVANJA
2. FORMULAR ZA BROJANJE
3. TIH PROBA
4. VRIJEME I TRAJANJE
5. PROSTORNA OGRANIENJA
6. TANOST PODATAKA
III ORGANIZACIJA ISTRAIVANJA
1. DOKUMENTI ZA ISTRAIVANJE
2. OBUKA
3. EVENTUALNO RAD SA JAVNOU
4. MATERIJALI
IV PROVOENJE ISTRAIVANJA
1. MJESTO I VRIJEME EVENTUALNOG RADA SA JAVNOU

1
2. STRANA POMO
3. VREMENSKE PRILIKE
4. KONTROLA
V PRIPREMA PODATAKA
1. PRIHVATLJIVOST ISTRAIVANJA
2. KOREKTURE
3. IZRADA DATOTEKA PODATAKA

VI OBRADA PODATAKA
1. TABELARNO PREDSTAVLJANJE
2. ODMJERAVANJE
3. IZRAUNAVANJE
4. VREDNOVANJE
5. IDENTIFIKACIJA GREAKA
VII ANALIZA PODATAKA
1. INTERPRETACIJA
2. PROVJERA HIPOTEZE
3. OSTVARENJE CILJA

Obuhvat istraivanja

Pri defmisanju obuhvata saobraajnih istraivanja posmatraju se dva nivoa:

1. Razrada saobraajnih istraivanja o karakteristikama kretanja ljudi koja optereuju prevozni
sistema grada. Ta kretanja se nazivaju lokalnim kretanjima.
2. Razrada istraivanja kretanja na spoljnjoj prevoznoj mrei saobraajnica. To obuhvata
ciljna i tranzitna kretanja.

Vrijeme usluge putnika pri jednom zaustavljanju vozila rauna se kao razlika vremena kada
se glavni tok putnika u vozilu zaustavio i vremena otvaranja vrata. Vrijeme usluge po
putniku rauna se kao vrijeme usluge putnika podijeljeno s brojem putnika.

Osnovni elementi metodolokog pristupa procesu planiranja

javnog gradskog saobraaja
Faze novog modela saobraajnog planiranja:
- Faza prikuplj anj a informacij a,
- Analiza postojeeg stanja,
- Defmisanje ciljeva planiranja,
- Izrada modela,
- Predstavljanje moguih radnih varijanti,
- Izbor optimalne varijante,
- Donoenje odluke o izboru varijante i
- Izrada uputa za racionalnu realizaciju odabrane alternative.

Okvirni sadraj studije javnog gradskog prevoza putnika

1
Prilikom izrade studije javnog gradskog prevoza putnika treba obuhvatiti sve bitne segmente
koji se mogu svrstati u slijedee grupe:

1. Motivi, ciljevi i zadaci studije,

2. Predmet, postupak i vrijeme izrade,
3. Obrada podataka,
4. Termin plan i rokovi,
5. Priprema studije,
6. Kontrola izrade studije.

Sadraj studije treba da obuhvati:

1. Uvod: Metodoloka osnova, dokumentaciona osnova, analiza dosadanjih istraivanja u
saobraaju;
2. Deflnisanje podruja istraivanja: obuhvat i zoniranje podruja, namjena povrina;
3. Socio-ekonomski pokazatelji: stanovnici, zaposlenost, radna mjesta, stepen motorizacije,
dohodok;
4. Analiza saobraaja: anketa domainstava, anketiranje na vanjskom kordonu, brojanje
saobraaja na presjecima i raskrsnicama, mobilnost, analiza javnog gradskog prevoza, analiza
drugih vidova prevoza (eljeznica, vazduni, rijeni, vertikalni);
5. Analiza zavisnosti saobraaja i urbanih parametara: meuzavisnosti izmeu saobraaja
i namjene povrine, uticaj urbanih parametara na obim
saobraaja;
6. Analiza uticaja na okolinu: nivo zagaenosti vazduha, nivo buke, meuzavisnost
saobraaja;
7. Analiza mree saobraajnica: geometrijske karakteristike saobraajnice, karakteristike
raskrsnica, kapaciteti;
8. Izbor modela: nastajanje putovanja, prostorna distribucija, raspodjela na vidove,
pripisivanje saobraaja, kalibracija modela;
9. Postojei nivo usluga i brzina na saobraajnicama;
10. Prognoza javnog gradskog prevoza: ciljevi, planirani socio-ekonomski razvoj,
doputeni uticaj na okolinu, planirana namjena povrina, planirana mrea saobraajnica,
planirane linije javnog saobraaja, generisanje putovanja, klasifikovanje putovanja,
saobraajni sistem (razvoj mree
saobraajnica, razvoj linija javnog gradskog prevoza).

Osnovni parametri urbanog podruja

Parametri koji se najee koriste u analizama, istraivanjima i predvianjima odnose se na:

stanovnitvo, zaposlenost, mobilnost, nacionalni dohodak, stepen motorizacije,
prostornu organizaciju i namjenu povrina.

Broj stanovnika

Broj stanovnika predstavlja osnovni parametar za izraunavanje broja generisanih putovanja

odreenog podruja, kao i broja privlaenja ili atrakcija.

Zaposlenost i broj radnih mjesta

1
Zaposlenost je jedan od osnovnih parametara razvoja grada. Broj zaposlenih i broj radnih
mjesta, po pojedinim dijelovima grada, utie na nastajanje, privlaenje i broj putovanja,
posebno u vrijeme vrnih optereenja (jutarnji i popodnevni sati). Signifikantna varijabla za
individualnu uestalost putovanja je, pored pola i posjedovanja automobila, i zaposlenost
stanovnitva.

Standard stanovnitva

Standard stanovnitva je socio-ekonomski parametar koji utie na broj putovanja i izraava

se nacionalnim dohotkom u KM/godinje po jednom stanovniku. Poseban uticaj je kod
kretanja koja nisu vezana za posao.
Bruto domai proizvod - BDP (GDP46) predstavlja ukupnu produkciju roba i usluga,
ostvarenu u nacionalnoj ekonomiji (domicilnoj zemlji), bez obzira na vlasnitvo.
BDP predstavlja ukupno stvoren domai dohodak i mjeru finalne proizvodnje.
Bruto nacionalni proizvod - BNP (GNP) predstavlja ukupnu proizvodnju roba i usluga jedne
nacionalne ekonomije, u odreenom periodu po trinim cijenama. On ukljuuje sve dohotke
domaih lica ostvarene ekonomskim aktivnostima u zemlji i inostranstvu. BNP mjeri
ukupan dohodak zaraen od strane nacije.

Stepen motorizacije

Stepen motorizacije izraava se brojem individualnih vozila na 1000 stanovnika. Stepen

motorizacije zavisi od nacionalnog dohotka, a mogue je da s porastom dohotka stepen
motorizacije raste istom brzinom, bre ili sporije.
Stepen motorizacije utie na mobilnost stanovnitva, pa i na broj putnika koji se prevoze
pojedinim vidovima prevoza.
Mobilnost se moe definisati i kao broj putovanja po jednom stanovniku u odreenom
vremenskom periodu.
Stepen mobilnosti moe se odnositi na:
- sve osobe jednog prostora,
- samo mobilne osobe odreenog prostora,
- osobe prema njihovoj pripadnosti definisanoj grupi odreenog prostora.

Prostorna organizacija i namjena povrina

Organizacija grada moe se posmatrati sa aspekta kretanja u dva segmenta:
1. Prostorna distribucija zona stanovanja, rada, rekreacije i trgovine
2. Prostorna povezanost i karakteristike mree saobraajnica.

Podaci o prostornoj organizaciji i namjeni povrina obuhvataju:

- Broj zaposlenih, odnosno broj radnih mjesta po zonama rada. Radna mjesta treba grupisati
u primarna, sekundarna i tercijarna zbog toga to imaju poseban uticaj na kretanja;
- Intenzitet koritenja zemljita (broj stanova, indeks izgraenosti itd.);
- Povrine radnog prostora po djelatnostima;
- Povrina kolskih prostora;
- Povrine prostora specijalne namjene.
4. POTRANJA I PONUDA U JAVNOM GRADSKOM
PREVOZU PUTNIKA
1
Mogue su razliite kombinacije ponude i potranje:

- Fiksna potranja,
- Promj enlj iva potranj a uz zanemaren] e uticaj a zaguenj a,
- Promj enljiva potranj a uz nezanemarenj e uticaj a zaguenj a,
- Razlikovanje saobraaja promjenom eme od saobraaja generisanog uticajem vanjskih
faktora.Iz opisanog se vidi da postoji idealni model koji ima mogunosti da predstavi da je
dolo do porasta saobraaja:

- Direktna posljedica promjena u saobraajnom sistemu (promjene kapaciteta itd.);

- Direktna posljedica promjena u sistemu aktivnosti vezanih za koritenje zemljita
(izgradnja naselja itd);
- Indirektna posljedica interakcije promjena u saobraajnom sistemu i u sistemu aktivnosti
koritenja zemljita.

Predvianje prevozne potranje

Poemo od toga da su potrebe za putovanjem jedna od osnovnih funkcija u urbanim
sredinama, onda treba istai da su putovanja vieznaajni pojam koji u sebi sadri: broj
putovanja, mjesto nastajanja i zavravanja putovanja, vrstu prevoznih sredstava kojim se
obavljaju, kao i puteve koji se korist.

Generisanje prevozne potranje

Svaka usluga prevoza posjeduje tri karakteristike: prostorne karakteristike, vremenske
karakteristike i objektivne karakteristike promjene mjesta.Pri utvrivanju broja
putovanja iz odreene zone za svaku osobu ili grupu osoba potrebno je snimiti: svrhu
putovanja, vrijeme u danu, polazite, cilj, saobraajno sredstvo i put. Tek tada mogue je
odrediti saobraajno optereenje na dionici puta.

Potranja za uslugama tradicionalnih vidova prevoza

Potranja za uslugama tradicionalnih vidova prevoza obuhvata potranju za uslugama

cestovnih sistema (autobusi: minibusa, midibusa, solo autobusa, zglobni autobus do "doble-
deck" autobusa, trolejbus), uslugama prevoza inskim sistemima (tramvaj i konvencionalni
tramvaj, LRT; laka eljeznica/lakoinski sistem,)

Potranja za uslugama paratranzita

Paratranzit je prevoz putnika u gradovima, koji se obino obavlja cestovnim vozilima na
ulicama u uslovima mjeovitog saobraaja; obavljaju ga privatni i javni prevoznici i dostupan
je odreenim grupama korisnika ili svim graanima, ali sa trasama i redom vonje koji se
prilagoavaju eljama korisnika u razliitom stepenu.

Potranja za uslugama taksi (taxi) prevoza

1
Najee taksi usluge su:

- Linijski taksi - usluga sa linijskom vonjom sa redovnim uslugama na stalnoj liniji i

stajalitima, to znai da se autobus uvodi kao vee prevozno sredstvo,
- Zbirni taksi na poziv (pozivno-zbirni taxi) pokriva u odreenim periodima prevoz na
odreenoj liniji. Po potrebi taksi vri prevoz po utvrenim terminima sa definisanih i
oznaenih stajalita. Putnik putem telefona zahtijeva eljenu rutu vonje,
- Taksi na poziv preduzea javnog prevoza (voza, dispeer) ili eljeznice (slubeno lice)
za putnika poruuje taksi na odreenu stanicu, odakle putnik ostatak puta do cilja moe
putovati sa taksi
uslugom.

Definisanje prevoznih zahtjeva na liniji javnog gradskog prevoza u formi pogodnoj za

odreivanje ponude

Prevozni zahtjevi na liniji predstavljaju broj putnika koji na stajalitu ulazi u vozilo i putuje
do ciljnog stajalita. Prevozni zahtjevi mogu se definisati i kao broj putnika koji se preveze na
svakom meustaninom rastojanju na liniji, tj. kao promet na dionici.

Protok putnika nije konstantna vrijednost u vremenu i prostoru. Osnovni parametri koji
opisuju tokove putnika su:

- Prosjean protok putnika,

- Neravnomjernost protoka,
- Izmjena putnika,
- Srednja duina putovanja putnika i
- Srednja duina vonje putnika.

5. PONUDA USLUGA JAVNOG GRADSKOG PREVOZA

PUTNIKA

Saobraajna ponuda je odgovor na potranju za saobraajnim uslugama koji se sastoji od

ponude kapaciteta i mogunosti kretanja raznih saobraajnih sredstava u putnikom
saobraaju. Duina i gustina saobraajne mree faktori su koji karakteriu kvalitet
saobraajne ponude.Mreni elementi od kojih zavisi kvalitet saobraajne i prevozne usluge
su:
- u cestovnoj mrei: dionice, vorita (raskrsnice) i spojna mjesta u formi geometrijskih
dimenzija, propusnost za odreene grupe korisnika, mogue brzine, uska grla, regulisanje
saobraaja;
- u javnom prevozu putnika: linije, stanice za presjedanje, presjedake take,
npr. u formi frekvencije linija, ponuenim mjesto-kilometrima, brzinama, iskljuenjima,
pravilima vonje, prikljunim osiguranjima;
- u inskom saobraaju: dionice, stanice i mjesta za presjedanje, npr. u formi kapaciteta,
frekvencija, brzina, osiguranje prikljuaka, brzina i vrijeme putovanja, tanost;
- u vodenom saobraaju: prevozne relacije, kapacitet, vrijeme pripreme, prikljuenje, prevoz
i prevozna iskljuenja;

1
- u zranom saobraaju: saobraajne relacije, aerodromi, kapaciteti, frekvencije, tanost,
sigurnost.

Funkcija prevozne ponude usluga javnog prevoza putnika

Funkcija ponude definisana je u klasinoj mikroekonomskoj teoriji kao funkcija koja daje
koliinu dobroga odreene ponude tako daje istu ponua spreman ponuditi na tritu po
odreenoj cijeni.
Razvoj karakteristika ponude prevozne usluge zavisi od etiri glavna uticaja:

1. Tehnologije,
2. Operativne strategije,
3. Institucionalnih zahtjeva i ogranienja i
4. Ponaanja korisnika.

Osnovni akteri procesa proizvodnje saobraajnih usluga su:

1. Ponua
2. Operater
3. Korisnik
4. Regulator.

Postoji vie tipova funkcije trokova , a u zavisnosti od toga koje trokove uzimamo u obzir
razlikujemo:
- Funkcija ukupnih trokova predstavlja vezu ukupnih trokova C i izlaza sistema x, C
= C(x) [KM];
- Funkcija prosjenih trokova predstavlja vezu prosjenih trokova A VC i izlaza
sistema x;
- Funkcija marginalnih trokova predstavlja vezu marginalnih trokova MC i izlaza
sistema.

Funkcija ponude predstavlja vezu izmeu atributa prevoznog sistema, testiranih kod
korisnika, i izlaza sistema. To je obrnuta funkcija od funkcije potranje.Funkcija potranje
predstavlja kako obim saobraaja zavisi od nivoa usluge, a funkcija ponude zavisnost nivoa
usluge od obima saobraaja na saobraajnici.

Ponuda usluga tradicionalnih vidova prevoza

Planirane usluge javnog prevoza obezbijeene autobusima, minibusima i taksi vozilima,

mogu biti razmatrane kao:
- Meugradske linije koje obezbijeuju vezu izmeu gradova, gradova i regiona, i to
eljeznicom i autobuskim prevozom;
- Seoske i mjesne linije obezbijeuju osnovne lokalne usluge na selu i malim gradovima,
i to autobusima, minibusima ili taksi vozilima;

1
 - Gradske i prigradske linije obezbijeuju prevozne usluge u gradovima ili njihovim
predgraima, i to autobusima i minibusima.
-
Specijalne prevozne usluge vre se u istom operacionom okruenju, a obino se obezbijeuju
taksi vozilima i specijalno opremljenim vozilima prilagoenim putnicima sa invalidskim
kolicima. Seoske, mjesne, gradske i prigradske linije takoer predstavljaju sabirne
idistributivne linije za daljinski eljezniki i autobuski prevoz.

Usluga prevoza autobusom

Usluga prevoza autobusom obezbijeena je sa autobusima razvrstanim u grupe od minibusa,

midibusa, solo autobusa, zglobnog autobusa do "doble-deck" autobusa i trolejbusa.
Prevozni putevi mogu biti:
- Posebno odvojeni putevi sa brzinama do 70 ili 80 km/h i stajalitima ureenim i
prilagoenim za korisnike usluga,
- Ekskluzivno rezervisane linije,
- Dijeljenje rezervisanih linija,
- Linije sa mjeovitim saobraajem,
- DRTS82 najee sa vozilima manje od 25 j sjedita i s mogunou od linije,
- Ruralne (izvangradske) i meugradske.

Usluga prevoza inskim sistemima

Najvie koriteni vidovi inskih sistema su:

- Tramvaj i tradicionalni tramvaj

- Laka eljeznica/lakoinski sistem - LRT (Light Rail Transit),
- Prigradska eljeznica - CR (Commuter Rail),
- Teka eljeznica - HR (Heavy Rail Transit), koja se naziva eljezniki brzi prevoz (Rail
Rapid Transit).

Vrste prioriteta inskih sistema

1. Ekskluzivni prioritet,
2. Izdvojeni - posebni prioritet,
3. Dijeljeni prioritet.

LRT - Iakoinski sistem

2
U Evropi, izraz Laka eljeznica se sve vie koristi za opisivanje bilo kojeg brzog prevoznog
sistema sa prilino niom frekvencijom ili kraim "vozovima" u odnosu na sisteme veih
masa i brzina.Uobiajeno je klasifikovanje tramvaja kao podtipa LRT, a ne kao zasebne
vrste prevoza. Postoje dvije opte verzije :

- Tradicionalni tip, gdje se vozila kreu du ulice i dijele prostor s cestovnim saobraajem.
Zaustavljanja su vrlo esta pa se ulae vie napora u izradi posebnihstajalita.

- Vie modernih varijacija, gdje vozila imaju vlastite trase za kretanje i estosu odvojena od
ostalog saobraaja. Zaustavljanja su uopteno rjea, a ulaz u vozila je esto sa platforme.

Nain ulaska i izlaska putnika moe biti na nivou ulice sa stepenicama na vozilima ili na
nivou poda vozila uz pomo visokih; platformi. Ulaz lica sa invaliditetom ostvaruje se
pomou posebno izgraenih sredstava. Uvoenjem niskopodnih vozila u javni gradski
saobraaj, to je posebno izraeno u evropskim gradovima olakava se ulaz putnika u vozila.

Planiranje regionalna eljeznica prigradskog prevoza posebno u vrijeme vrnog

optereenja, kompleksno je zbog ukrtanja sa drugim saobraajem, problema signalizacije i
zasutavljanja lokalnih vozova na stajalitima. Zoniranjem podruja uvode se brze linije sa
uslugom ekspresnih vozova gdje se vozovi zaustavljaju samo na glavnim stanicama. Pogon
prigradske eljeznice je dizel i elektrina energija.

Teka eljeznica - HR (Heavy Rail)

Sistem teke eljeznice u javnom prevozu karakteristian je po:

- potpuno odvojenoj trasi,
- visokim nivoom platforme,
- visokom brzinom,
- elektrinim pogonom,
- sastav/voz sastavljen od vie vozila/vagona.

Ponuda usluga specijalnih (novih) vidova javnog prevoza

Pod specijalnim vidovima javnog prevoza podrazumijevaju se automatski voeni sistemi i

drugi sistemi novije i posebne izrade.

Automatski voeni sistem

Kako i sam naziv govori, rad tih sistema je potpuno automatizovan, bez vozaa, a sa osobljem
ija je uloga nadziranje rada. Veoma vaan uslov za ovaj sistem je njegova potpuna
odvojenost od ostalog saobraaja.

Ovi sistemi rade u etiri vrste okruenja:

2
1. Aerodromi,
2. Institucije (sveuilita, trgovaki centri, vladine zgrade),
3. Zabave i zabavni parkovi (npr. Disneyland),
4. Sistem javnog gradskog prevoza.

Drugi inski sistemi

Uspinjaa se svrstava u "inske sisteme" koji povezuje naselja na strminama sa gradom u

mnogima gradovima Evrope, Amerike i ostatka svijeta. Prva linija uspinjae otvorena je u
Sari Francisku 1873. g. Veina uspinjaa je dokraja IX. vijeka vremenom pretvorena u liniju
elektrinog tramvaja zbog niihoperativnih trokova i vee pouzdanosti, osim u podrujima
koja su previe strma za tramvaj.
Kosi lift, esto nazvan uspinjaa sa nagibom trase veim od 70%, koristi se na terenima gdje
se ne mogu kretati automobili, autobusi, tramvaji i druga sredstva za prevoz putnika.

Kapacitet je funkcija:

- Duine linije,
- Broja meustanica (ako postoje),
- Broj vozila (jedan ili dva) i
- Brzine.

Vazduni tramvaj (Aerial Tramvay) predstavlja vozilo koje visi na jednom kablu i vueno
je od strane drugog kabla koji je vezan za sistem vjeanja vozila.

Ponuda usluga paratranzita

Naini koritenja/dostupnost usluge paratranzita moe biti:

- koritenje privatnog prevoza iznajmlj ivanj em automobila,

- polujavni prevoz, prevoz radnika za svoje potrebe (preduzea, kole itd.),
- javni prevoz koji je dostupan pod odreenim uslovima svim korisnicima u
svako doba dana.

Vrsta usluge paratranzita razlikuje se po vidovima, a moe biti:

- prevoz "od vrata do vrata",

- usluga djelimino podeena putanji korisnika i
- usluga sa fiksnom putanjom.

Vlasnitvo nad vozilima moe biti privatno i dravno, a vlasnici i prevoznici mogu biti i
operateri ija djelatnost nije prevoz putnika. Nain rada moe biti sa:
- fiksnim redom vonje,

2
- prethodno utvrenim vremenom rada,
- zaustavljanjem vozila na ulici i
- telefonskim pozivom.

Ponuda DRT usluga prevoza

Usluge DRT sistema razlikuju se po:

- vrsti i kapacitetu vozila,

- radnom scenariju (prostornom obiljeju usluge koja je obavljena) i
- nainu kako je usluga pruena.

Vrste vozila za DRT usluge su:

privatni automobili,
- taksi vozila,
- mali kombi i autobusi,
- komercijalni kombi i autobusi,
- paratranzit kombi i autobusi.

Radni scenariji DRT usluga, prema prostornom obiljeju obavljenih usluga su:
- vie-prema-vie,
- vie-prema-nekoliko,
- nekoliko-prema-vie,
nekoliko-prema- nekoliko i
vie-prema-jednom.