T.C.

MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLM BLMLER ANABLM DALI
KELM BLM DALI

MTRDNN KELM SSTEMNDE

PEYGAMBERLERN SMET

Doktora Tezi

Fatma GNAYDIN

stanbul 2013
 T.C.
MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLM BLMLER ANABLM DALI
KELM BLM DALI

MTRDNN KELM SSTEMNDE

PEYGAMBERLERN SMET

Doktora Tezi

Fatma GNAYDIN

Danman
Prof. Dr. Yusuf evki YAVUZ

stanbul 2013
 NSZ

slm kelmnn entelektel faaliyetlerini gerekletirdii temel alandan biri

olan nbvvet messesesi, tarihin her dneminde nemini korumakla birlikte, hakknda
yaplan almalarn younluundan da anlalabilecei gibi, son yllarda zerinde du-
rulmaya daha fazla ihtiya hissedilmi bir alan oluturmaktadr. Bilindii zere iinde
bulunduumuz an hkim dnce atmosferi, yaad seklerizasyonun etkisi ile kut-
sal hayatndan uzaklatran, kutsaln bysn bozan, ilh temeldeki her eye meydan
okuyarak insan merkeze alan, akl mutlaklatran, akn reddeden bir yap arz etmi, bu
durum sosyal, kltrel, siyas, din, ksacas her alana nemli etkiler bulunmutur. B-
tn din anlaylar Modernizmle karlamalarnn iddeti orannda bu etkilerden nasibi-
ni alm az ya da ok, olumlu ya da olumsuz bir etki sz konusu olmutur. Bu etkilerin
neler olduu ve ne kadar messir olduu zerinde nemle durmay, derinlikli almalar
yapmay gerektiren hususlardr.

Bizim bu almay balarken kalk noktamz, bugnn Mslman dnyasnda

sz konusu etkilerin nbvvet messesesi zelinde mevcudiyetini varsayarak,1 ilk d-
nemde nbvvetin ve Hz. Peygamberin konumunun nasl anlaldn tespit etmeye
yneliktir.

Mlum olduu zere insann dinle kurduu ba en temelde nbvvet kurumu

zerinden gereklemektedir. nsan, bir Yaratcnn varl fikrine doutan sahip kln-
d yatknlkla veya akl karmlarla ulasa bile, asl belirleyici olan bu varln yara-
tklaryla zellikle de insanla ilikisini nasll sorunudur ve bu husus ancak peygam-
berler vastasyla renilebilmektedir. Dolaysyla dinn en temel zemini olan Allah
inanc da akl ne denli salkl ilerse ilesin Peygamberlik messesesi olmakszn doru
bir zemine oturtulamamaktadr. Dinler tarihi bu alanda insanlarn yaptklar yanllar ve
bu yanllarn dzeltilmesi iin gerekletirilen ilh mdahalelerle doludur. Kurn-
Kermin Yahudi ve Hristiyanlarn sapma noktalarn beyan ederken ska peygamber-
lik messesesi zerinden uyarlar yapmas bu durumun en nemli iaretlerindendir.

1
Konu ile ilgili olarak u almalara baklabilir: lhami Oruolu, Balangcndan Gnmze slm
Dnyasnda Peygamber maj, Bursa 2007, Baslmam Doktora Tezi; Mustafa slmolu, Mu-
hammed, stanbul 2000; Mehmet Azimli, Siyeri Farkl Okumak, Ankara 2008.
lhiyat konularnn yannda semiyyt bahislerinin de dorudan peygamberden elde
edilecek bilgilerle teekkl ettii dnlrse nbvvetin belirleyici konumu daha da
net ortaya km olmaktadr. Bu balamda son ilh bildirim olan slm dininin temel
kaynaklarnda Hz. Peygamberin ve peygamberlik kurumunun, ortaya konulu biimi-
nin doru anlalmas din alglay ve yaay biimimizi belirleyici olacaktr. Kelm
gelenei iinde peygamberlik kurumun nemi, gereklilii, ispat gibi konular akl
istidlllerle ortaya konulmu, slm limleri bu alanda da ciddi bir entelektel aba
gstermilerdir. Savunmac yaps gerei Kelm, nbvvetin isbat ve gerekliliine daha
fazla arlk vermi olmakla birlikte bizim bu almamz daha ok ilk dnemde Hz.
Peygamberin nasl algland gibi bir arka plana sahiptir.

Bizi bu almaya iten saik gnmzde Hz. Peygamberin alglan biimindeki

farkllk iddialarnn mevcut olup olmadn kelm zemini zerinden anlamaya al-
mak idi. Bu amala kelm disiplininde nbvvetin ele aln biiminden farkllamay
gze alarak ilk dnemde peygamberler ve zellikle Hz. Peygambere dair inan ve
dnceleri anlamaya alacamz bir alan tespite yneldik. Bu manada ilk dnemde
bize yeterli malzeme sunacak eserlerin daha ok tefsirler olduunu dndk. Ancak bu
konuyu kelm zemini zerinden aratrmak istediimiz iin kelmc bir limin
tefsirinden hareket etmeyi uygun bulduk.

Hicri nc asr gibi slam dncesinin oluum dneminde yaam ve

dnceleri ile geni bir Mslman kitleyi etkilemi olan, ilk dnemin nemli kelm
limlerinden olmasnn yan sra ilk diryet tefsirini de ortaya koymu olan Mtrdnin
bizim iin en doru isim olduunu dndk. nk bu isim bize bir kelm problemi-
nin tefsirler araclyla ele alnmasnn getirecei dezavantajlar amann imknn da
sunuyordu. Tefsirinden elde edilen bulgularn Kitbut-Tevhidle ve takipilerinin ke-
lm eserleri ile kritik etme imknn mevcudiyeti, hem bizim hem de okurlar iin nemli
bir avantaj salam olacakt.

almamzda ilk dneme dair peygamber tasavvurunu anlamay hedeflediimiz

iin kelm literatrnde yer alan balklar veya zihnimizde ekillendirdiimiz teorik bir
ereveyi esas almadan Mtrdnin eserlerinde Hz. Peygambere dair tm grleri
tespit etmeye gayret ettik. Bu grlerin younlat noktalar zerinden bir rota izme-
yi uygun grdk. Nitekim bu yaklam Hz. Peygamber tasavvuru eklinde baladmz
almamzn Peygamberlerin ismeti eklinde bir tahsse uramasna sebep oldu.
nk tespit ettiimiz grlerin byk ounluunun ismet ile alkal konularda
younlatn grdk. Mtrdnin Hz. Peygambere dair tasavvurun en belirleyici
unsurunun ismet inanc olmas, almamz bu konu ile snrlamamza neden oldu.

Mtrdnin bu konu ile ilgili grlerini serdederken aktard tartmalar o

dnemde ismet konusunda farkl tutumlarn bulunduunu da gsterdi. Mtrdnin du-
ruunu anlayabilmek iin onun dnemi ve ncesinde yer alan tartmalara, ismet inanc-
na dair grlere deinmeyi zorunlu grdk. Dolaysyla onun Hz. Peygamber tasavvu-
runun en hkim unsuru olan ismet inanc ve dayand prensipler ile erken dnemde
mevcut olan ismetle ilgili tartmalar tezimizin ana erevesini oluturmu oldu.

Konu ismetle snrlandrldktan sonra bu konuda mevcut olan geni literatr

aslnda daha hacimli ve daha az yorucu bir almay ortaya koymaya imkn vermekte
idi. Ancak biz, erken devri yani ismetle ilgili literatrn tam olgunlamad dnemi ve
Mtrdnin Kitbut-Tevhidde olduka muhtasar, Teviltta dank halde bulunan
grlerini anlamay hedeflediimiz iin konunun h. 4 asra kadar olan literatrdeki
yansmalarna arlk verdik. smetle ilgili mevzularn sistematik olarak ilenmedii,
hatt tanmnn bile olgunlamad bu dnemde konu ile ilgili tartmalar satr
aralarndan bulup anlamaya altk. Gerektike sonraki kaynaklara da bavurduk ancak
almamzda ilk devir her zaman ncelikli yerini korudu. Kullandmz literatr de
mmkn olduunca h. 4. asra kadar olanlarla snrl tutmaya altk.

Metod olarak belli bir teorik ereveden hareket etmemi olmamz kanaatimizce
Mtrdnin grlerini olduu gibi anlama ve yanstma hedefimize yardmc oldu. Bu
sayede ismet konusunun ilendii eserlerde hi yer almayan baz balklara ulaabildik.
Ayrca ismetin balantl olduunu dndmz baz yan konulara da (Nr-i
Muhammed inanc, Peygamberlerin beer olmas, tb yetlerinin tevlindeki usl gb.)
yer vermeyi gerekli grdk. Bu iki durum ilk bakta dank bir grnt arz etmi olsa
da her biri Mtrdnin bize sunduu mlmttan doan sorulara cevap arama sikiyle
olumutur. Yine bu alma gstermitir ki smetl-Enbiy, daha pek ok mevzu ile
irtibat kurulmaya msait ve ok katmanl olarak ilenmeye elverili bir konudur.
smetl-Enbiy mevzusunun, tarihte de gnmzde de insanlarn nbvvete baklarn
etkileyen, peygamberlere dair tasavvur ve inanlarn belirleyen zellii ve de balantl
olduu alanlarn zenginlii ile hakknda pek ok alma yapmaya layk olduu
muhakkaktr. Ayrca bu alma, kelm disiplininde nbvvetle ilgili konularn her
zaman ilene gelen tarzda ispat ve savunusundan farkllaarak bir kelm liminin pey-
gamberler ve zellikle Hz. Peygambere dair dnce ve tasavvurunu ortaya koymaya
almas asndan farkl alanda bir boluu doldurmay da denemitir.

Bu tezin gereklemesine katk salayan kiiler arasnda ilk nce zikredilmesi

gereken elbette danman hocam Prof. Dr. Yusuf evki Yavuzun katklar ve tevik
edici tutumudur. Sabrndan ve desteklerinden tr kendisine minnet borluyum. Tez
takibinde deerli grlerini esirgemeyen Prof. lyas elebi ve yksek lisansta
danmalm stlenmi olan ve hl her konuda rahatlkla kendisine danabildiim
Prof. Bekir Topalolu hocalarma gnlden teekkr ediyorum. Dertlerimi paylatm
ve kendilerinden ok ey rendiim Kelm doktora programndaki arkadalarma, bir
aile hissi ile hareket eden Marmara Kelm Blmndeki tm hocalarma, MF
Ktphanesi mensuplar ile ilm faaliyetler iin her trl imkn hizmetimize sunan
TDV slm Aratrmalar Merkezine ve bu merkezin ktphanesinin saygdeer
mensuplarna gnlden teekkrler. 6 yldr grev yaptm Ataehir Esatpaa .H.L.
idarecilerinin gsterdii anlay, tezimin tamamlanabilmesindeki en nemli etkendir.
Kendilerine ilme gsterdikleri saygdan tr teekkr ediyorum.

En zor gnlerimde her zaman yanmda olan deerli dostum Nuran skitoluna
minnettarm. mm Mtrdyi anlamamda desteklerini esirgemeyen arkadam Do.
Dr. Hlya Alpere teekkrler. 2009 Kelm doktora dneminden Mehmet Bac ve
Meliha Bilgeye dostluklarndan ve desteklerinden tr gnlden teekkrlerimi
sunuyorum. almam srdrebilmemde en yaknmda olanlar en zor sreleri benimle
birlikte yaadlar. Desteini en zor anlarmda her zaman yanmda bulduum eim
Kenan Gnaydna ve bu dnemin skntlarn yalarnn zerinde bir olgunlukla
karlayan oullarm Nureddin ve Muhammede sevgilerimi sunuyorum.

Bana tm bu nimetleri baheden Allah Telya hamd, Onun insanla verdii

en byk nimet olan Reslne salt selm olsun.

Fatma GNAYDIN
 TEZZET

MTRDNN KELM SSTEMNDE PEYGAMBERLERN SMET

Tezimizde ilemeyi hedeflediimiz konu Kelam disiplininde ele alnan nbvvet
messesesinin temellendirilmesi ve savunusundan biraz daha farkl olarak Mtrdnin
Hz. Peygambere dair dncelerini tespit etmek idi. Bu amala baladmz alma,
sre iinde ismet kavram eklinde tahsise urad. nk Mtrdnin Hz.
Peygambere dair dncelerinde ismet inanc merkezi bir noktada bulunmaktadr.

mam Mtrdnin ismet inancna dair dncelerini doru anlayabilmek iini

onun dnemi ve ncesinde bu kavramn nasl anlaldn anlamaya altk.

Erken devir tefsir ve hadis kaynaklarnda ismet inancnn temellerine daha

sonraki dnemde olumu mezheplerde de bu inanla ilgili tartmalara yer verdik. Bu
inancn 3. asrda teekkl ettii iddialar gerei yanstmamaktadr. smet, sonraki
dnemlerde daha rafine bir ekil alm olsa da mslmanlarn nbvvete ve
peygamberlerine dair dnce ve inanlarnda ilk andan itibaren merkezi bir yer
tutmutur.

Hz. Peygamberin varlk iinde nasl konumlandrld ve beer olusundan ne

anlald gibi konular ismet mevzuu ile alakal bulunduu iin evveliyetle ilendi.

mam Mtrdnin anlaynda itb ayetlerini tevil etmesi, zelleleri yorumlarken

gsterdii hassasiyet, Hz. Peygamberin ahsnn mucizevi bir yap arz etmesi gibi
hususlar bir arada dnldnde peygamberler ve hassaten Hz. Peygamber ile hata
edebilirlik arasnda ciddi bir mesafenin bulunduu muhakkaktr. O hibir itb ayetinde
peygamberlerin ve Hz. Peygamberin hata etmi olma ihtimalini sz konusu etmez.
Bununla birlikte peygamberlerin zelle ilemelerini teorik manada kabul etmi hatta
bunu baz konularda bir argman olarak kullanmtr. Mtrdnin peygamberler iin
kabul edebilecei maksimum hata daha efdal olan varken faziletli olan tercihleridir. Hz.
Peygamber zelinde bu durum sadece onun ok merhametli olmasndan
kaynaklanmtr.
 Mtrd Hz. Peygamberin nbvvetini onun fizyolojik ve ahlaki manadaki
stnlkleri ile ispat eder. Ahlaki stnlkleri ise onun gnah ilememsi ve hi kimsede
birlemeyen btn kemal zelliklere sahip olmasdr. mam Mtrdnin bu ispat
metodu onun ismet anlaynn nbvveti ispat ve temellendirmesinde ne kadar merkezi
bir konumda olduunu gstermektedir.

ABSTRACT OF DSSERTATON

ISMET OF MESSENGERS IN MTRDS KALAM SYSTEM

Initially the subject that we aim to examine in the dissertation was to posit the
considerations of Mtrd about the Prophet as distinct from grounding and justifying
state of being Prophet that is handled in discipline of Logos. During the process, the
study that we started with this aim has exposed to revision around for the notion
chastity. Because the notion of chastity has a central location in the considerations
of Mtrd about the Prophet.

For understanding the considerations of Imam Mtrd about the faith of

chastity truly, we endeavored to understand how this notion is understood in and before
his period.

We gave place to discussions about grounds of creed of chastity in early hadith

and tafsir resources, and also we touched on discussions about this creed in later period
in different sects. The assertion that this faith is formed in 3rd century does not reflect
the truth. Although the jotion of chastity got a refined form in later periods, it has been a
central ground in faiths of muslims about prophets and prophethood.

As it is important that how the Prophet is located among other creatures and
what is understood from his humanity, initially we touched on these issues. When Imam
Mtrds intentionally misinterpreting of warning verses, his sensibility in interpreting
lapses, and behalf of the Prophet Mohammeds presenting miracle are thought together,
it is clear that there is a remarkable distance between fallibility and Prophets and
especially the Prophet Mohammed. He never mentions about fallibility of Prophets in
any of discipline verses. Nevertheless he accepts theoritically the possibility of making
mistake, and even he sometimes uses this as an argument The maximum mistake that
Mtrd could attribute to Prophets is to prefer virtuous while there is more virtuous
one. In behalf of the Prophet Mohammed, this possibility arises from his being very
gracious.

Mtrd proves prohethood of the Prohet Mohammed with his superiority in his
physiologic and moral features. His superiority of moral features are not committing a
sin and having all characteristics of perfection that are never gathered in one person.
The method of proving of Imam Mtrd shows how he attributes a central location for
faith of chastity in grounding and justifying prophethood.
NDEKLER

NDEKLER ................................................................................................................. ii
KISALTMALAR ............................................................................................................. iii
NSZ ............................................................................................................................ iii
GR ................................................................................................................................ 1
MM MTRD NCES SMET NANCI ........................................................... 1
1. LK DNEM TEFSRLER ve HADS LTERATRNDE SMET
KAVRAMI ............................................................................................................... 1
a) Erken Devir Tefsirlerinde smet ................................................................... 3
b) Hadis Literatrnde smet .......................................................................... 19
2. MEZHEPLERN SMET NANCINA DR GRLER ............................. 28
3. SMET KAVRAMININ ANLAM ALANI ........................................................ 53
I. BRNC BLM ....................................................................................................... 61
A. MAM MTRDDE SMET NANCININ DAYANDII ZEMN ............. 61
1. mam Mtrdnin Hz. Peygamber Tasavvuruna Genel Bak .......................... 61
a) Mtrdde Hz. Peygamberin Varlk inde Konumlandrl ................. 61
i.mam Mtrd ve Hakikat- Muhammediye nanc ......................................... 67
ii. Nr-i Muhammed Anlay ile rtibatlandrlan Dier yetler ve Yorumlar78
b) Peygamberin Beer Olmasnn Anlam ..................................................... 82
i.mam Mtrdnin Peygamberlerde Beeri Zaaf hsas Ettiren yetlere
Yaklam .......................................................................................................... 101
2. Mtrdnin Nbvvet Sisteminde smetin Konumlandrl ........................ 113
3. Hz. Peygamberin Ztnn Mucize Olmas ....................................................... 121
a) Mminlerin smeti ................................................................................... 132
b) Peygamberlerin smeti .............................................................................. 134
c) Mtrdde smetin Temellendirilmesi .................................................... 135
i.Allah Peygamberi Hangi Durumlardan Korumutur? .................................... 140
1. Allah peygamberlerini insanlardan korumutur: ....................................... 141
2. Tebliin insanlara ulamasn engelleyecek her durumdan korumutur. ... 145
3. Hz. Peygamber (a.s.) vahyin teblii esnasnda gayb varlklardan da
korunmutur. ..................................................................................................... 145
4. eytanlarn vesveselerinden korunmutur. ................................................ 145
5. Cinlerin ve eytann vahye mdahale etmesinden korunmutur................ 146
6. Hz. Peygamber kafirlerin gzlerinden korunmutur. ................................. 146
7. Eleri arasnda adaletsizlik yapmaktan korunmutur. ................................ 146
8- Allah Peygamberini masiyetten korumutur. irkten korumutur. ............. 147
ii. smetin Zaman .......................................................................................... 148

i
 iii. smetin Mhiyyeti ...................................................................................... 149
II. KNC BLM................................................................................................... 153
MAM MTRDDE SMET-RDE LKS ve ZELLELERN TEVL .... 153
1. tb yetlerinin Tevilinde Mtrdnin Usl ............................................... 153
a) Muhatabn Tesbiti ..................................................................................... 154
b) Nehyin Sakndrma Anlam Tamamas .................................................. 162
c) Nehyin Balangta Olmas (btiden) ...................................................... 165
d) smet Mihneti Kaldrmaz .......................................................................... 168
2. smette Peygamber rdesi ................................................................................ 175
3. Zelle Meselesi ve Hz. Peygamberin Zelleleri.................................................. 194
a) Peygamber Zelleleri .................................................................................. 197
b) Hz. Peygamberin Zelleleri Olarak Addedilen Konular ........................... 208
i.Bedir Esirlerinden Fidye Alnmas ................................................................. 208
ii. Hz. Peygamberin Tebk Seferine Katlmayanlara zin Vermesi ............. 211
iii. Kfirlere Beddua Meselesi ......................................................................... 211
iv. Hz. Peygamberin stifarda Bulunmas .................................................... 212
v. Mriklerin Mucize Talepleri .................................................................... 214
vi. Mescidde Mriklere Yer Tahsisi Meselesi ............................................... 215
vii. Hz. Peygambere stifar Emri .................................................................. 216
viii. Ama Sahabinin Soru Sormas ................................................................... 217
ix. Hz. Peygamberin Yemini ......................................................................... 219
x. Teblide Karlat Skntlar .................................................................. 220
xi. Vahye Mdahale thamlar ........................................................................ 221
xii. Yk/gnah Kavramnn Hz. Peygamber iin Kullanlmas ....................... 222
xiii. Hz. Peygamberin Gnahlarnn Balanmas .......................................... 222
xiv. Hz. Peygamberin Mriklere Meyletmesi meselesi ................................. 225
xv. Mriklerin mana Zorlanmas .................................................................. 226
xvi. Dallet kelimesinin Hz. Peygamber in Kullanlmas .............................. 227
xvii. Mescidde Mriklere Yer Tahsisi Meselesi ..................................... 228
c) Hz. Peygamberin taba Uramasnn Sebebi Onun Ahlak Yceliidir .. 230
SONU ve DEERLENDRME ................................................................................. 233
KAYNAKA................................................................................................................ 239

ii
 KISALTMALAR

a.e. Ayn eser

a.g.e. Ad geen eser
a.mlf. Ayn mellif
a.yer. Ayn yer
AFD Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
b./bn Olu
bk. baknz
c. Cilt
DA Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi
EI Encyclopedia of Islam -New Edition-
A Milli Eitim Bakanl slm Ansiklopedisi
SAM slm Aratrmalar Merkezi
kr. iin bk. Karlatrma iin baknz
Ktp. Ktphanesi
MFD Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
nr. Numara
nr. Nereden
. lm
s. Sayfa
sav Sallallah aleyhi ve sellem
SBE Sosyal Bilimler Enstits
rh. erheden
trc. Tercme
ts. Tarihsiz
thk. Tahkik
UFD Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
vd. ve devam
ve dgr. ve dierleri
vr. Varak
y.y. Yayn yeri yok

iii
 GR

MM MTRD NCES SMET NANCI

1. LK DNEM TEFSRLER ve HADS LTERATRNDE

SMET KAVRAMI

Ehl-i Snnet Kelmnda Allahn peygamberlerine ikram ettii sfatlardan2 ve

peygamberlik grevini ed edebilmeleri iin sahip olmalar gereken zelliklerden3
saylan ismet, peygamber gndermedeki faydann yok olmamas iin lzumlu4 grlen
bir zellik olarak anlalmtr. Btn mezhepler peygamberlerde ismet sfatnn vcbu
konusunda gr birlii iindedirler.5

smetl-enbiy/peygamberlerin korunmuluu meselesi yukarda belirtildii

gibi btn mezheplerce benimsenen bir inan olmakla beraber ismetin gerekletii
alan, nitelii, zaman, kapsam gibi hususlar tartlmtr. Nitekim smetl-enbiy ile
ilgili bir telif trnn gelimi olmas, peygamberlerin korunmuluu meselesinin tart-
mal ynleri de bulunan bir inan konusu olduunu gstermektedir. Varl zerinde he-
men hemen ittifk edilen bir hususta slm limlerinin pek ok mstakil eser vermesi-
nin,6 mesel peygamberlerin fetnet, sdk gibi sfatlar hakknda deil de ismet sfat ile
ilgili eserler telif etmesinin sebebi ne idi? Bu duruma birka husus sebep gsterilebilir.

ncelikle nasslardan istidll olarak karlan her inan konusu hakknda baz
tartmalarn vuk bulmas normaldir. Kurn- Kermde ismetin varlna pek ok yet
delil gsterilebilir. Ancak ismetin nitelii, snrlar, zaman gibi konularda delleti ve
sbtu kat bir nass olmad srece farkl yaklamlarn yaplmas imkn dhilindedir.
Nasslarda ismetin her alanna dair ak ibarelerin yer almad teslim edilmesi gereken
bir durumdur. Mesel peygamberin ald vahiyleri, hibir mdahalede bulunmakszn

2
Muhammed Ali es-Sabn, en-Nbvve vel-Enbiy, Beyrut 1985, s. 58.
3
Nreddin es-Sbn, el-Bidye fi Uslid-Dn (nr. Bekir Topalolu), stanbul 1995, s. 53.
4
Teftzn, erhul-Akid (nr. Muhammed Adnan Dervi), t.y., y.y., s. 215.
5
Abdlkhir el-Badd, Usld-Dn, Beyrut 1981, s. 167; Cveyn, Kitbl-rd, Beyrut 1992, s.
298.
6
bk. Ysuf evki Yavuz, smetl-Enbiy, DA, XXIII, 142 (DAda, dorudan peygamberlerin
ismeti konusu ile ilgili kaleme alnm, hari gnmze ulaan on alt eserden bahsedilmektedir).

1
tebli etmesi mnasnda vahyin ismetini anlatan yetin7 yannda peygamberlerin kk
gnah ileyip ilemeyecekleri hususunda bu kadar ak bir yetin mevcut olmamas
bahsettiimiz sebeplerden biridir.

Ayrca ilk dnem eserlerinde ismetin kapsaml tarifi olmakszn sadece neticeleri
ve gerekletii alanlar zerinden ele alnm olmas da bu duruma bir dier sebep
olarak zikredilebilir.8 lk dnem tefsir ve hadis kaynaklarnda peygamberlerin korun-
muluu inancna dair en temel unsurlar var olmakla birlikte konu hakknda doyurucu
ve detayl aklamalara rastlanmamaktadr.

Kanaatimizce bir dier sebep smetl-enbiy konusunun yaps gerei tartma-

ya elverili bir zemine sahip olmasdr. Peygamberlerin gnahtan korunmu olma
hallerinde kendi irdelerinin etkisi, beer olma / hata edebilirlik zellikleri ile masm
olmalar, mutlak itaat mercii konumunda olmalar ile hata edebilme potansiyelleri,
ismetin nbvvetten nce mevcut olup olmamas, ismetin kapsam gibi pek ok alan bu
konuyu tartmaya elverili klmtr. Ayrca Kuranda peygamberler hakknda dallet,
zenb, vizr ve istifr gibi kavramlarn kullanlm olmas etkenlerden bir dieridir.

Kuranda yer alan itb yetlerini ve peygamber zellelerini ismet ilkesi ile ba-
datrarak anlama abas da en nemli sebepler arasnda saylmaldr.

Bu konuda evresel faktrleri de gz ard etmemek gerekir. slm dininin

yaylmasndan sonra eitli din ve kltrlere mensup evrelerin peygamberlerin gnah
ilemi olabileceklerini, hatt aralarnda nbvvetten nce irk inancn benimseyenlerin
bulunduunu sylemeleri9 gibi bir dnce Mslmanlarn ismet konusu hakkndaki
dnsel faaliyetlerini tetikleyen bir dier unsurdur.

smet inancnn ana erevesinin en batan itibaren belirlenmi olmasnn

yannda sonraki dnemlerde konu ile ilgili literatrn genilemesinde mmiye asnn
masm imam teorisinin de etkili olduunu ifade etmek gerekir.

Erken dnemde ismetle ilgili detayl mlmtn bulunmay ve bu konuda

sonraki dnemde olduka geni bir literatrn olumu olmas, ismetin slm inanlar

7
(O), alemlerin Rabbi tarafndan indirilmitir. Eer (Peygamber) bize atfen baz szler uydurmu
olsayd, Elbette onu kskvrak yakalardk. Sonra onun can damarn koparrdk (onu yaatmazdk) (el-
Hakka 69/44-47).
8
Mutrafi, yt tbil Mustaf f davil-smeti vel-ctihd, s. 24, Kahire, t.y., Drl-Fikril-Arab.
9
Ysuf evki Yavuz, smetl Enbiy DA, XXIII, 141.

2
arasna sonradan dhil edildii eklinde anlalm 10 olmasn da dikkate alacak olursak
erken dnemde ismete dir bulacamz ifadeler daha da nemli hale gelecektir. Bu
sikle tefsir ve hadis literatrnde ismetin nasl yer aldna ve mezheplerin bu
konudaki grlerine yer verdikten sonra mm Mtrdnin ismetle ilgili grlerini
aktarmay uygun buluyoruz.

a) Erken Devir Tefsirlerinde smet

bn Abbs (. 68), Hasan- Basri (. 110), Sdd (. 128), Muktil b. Sleymn

(. 150), Taber (. 310), Ebl-Leys es-Semerkand (. 373) gibi sonraki dnem tefsir-
lerine de kaynaklk etmi ilk dnem tefsirlerinde ismet kelimesi ve itb yetlerindeki
aklamalar inceledik. smet kelimesi ounlukla lgat mnas ile kullanlmakla birlikte
peygamberle iin de telaffuz edilmitir. smet kavramnn ilk dnem kaynaklarnda
kapsaml bir tarifinin yaplmadn ifade etmitik. Her ne kadar bu eserlerde stlh
mnada bir tanmlama yaplmam da olsa, ismetin sonularna ve gerekletii
noktalara iaret eden ibarelere rastlamak ve buradan bir sonuca varmak mmkndr.

Ancak dikkat ekmemiz gereken nokta; bu tefsirlerin bizzat bu ahslar tarafn-

dan kaleme alnmad, onlardan gelen rivayetlerin derlenmesi eklinde oluturulduu-
dur. Dolaysyla bu bilgilerin onlara nisbeti konusunda her zaman ihtiyatl yaklamak
daha doru olacaktr.Nitekim bn Abbsn bizim kullandmz tefsirindeki rivayet
zincirinde bulunan Muhammed b. Mevan es-Sdd hakknda Suyut yalanc niteleme-
sinin bulunduunu kaydeder. Ancak yine bu tarik hakknda msbet ifadeler de yer
olmaktadr. Her hlkrda bu bilgilere yzde yz bir kesinlik affetmeksizin yaklamakta
fayda vardr.11

lk olarak ele alacamz bn Abbsn tefsirinde ismet kavramndan nce pey-

gamberlerin gnah ilemi olacaklarn ihss ettiren yetlere nasl yaklatna bakmaya
altk. Ykn ( )senden alp atmadk m?12 yetindeki yk / vizr kelimesi bn

10
slm Ansiklopedisinin ikinci versionuna gre slmda ismet inanc mmiye as tarafndan kulla-
nlm ve ikinci yzyln ilk yarsnda bu inan ortaya atlmtr. (Madelung, W. Ima. Encyclo-
paedia of Islam, New Edition. Edited by: E. van Donzel, IV, 182 vd.) Ayrca bk. Ahmed Hasan, The
Consept of Infallibility in Islam, Islamic Studies, Vol. 11, No. 1 (March 1972), Published by Islamic
Research Institute, International Islamic University, slmabad.
11
Suyt, el-tkn f Ulmil-Kurn, I, 2336.
12
el-nirh 94/2.

3
Abbs tarafndan gnah olarak tefsir edilmitir.13 Hz. Ynus iin de gnahkr kelime-
sinin kullanlm olmas14 Hz. Msnn gnahm affet15 demi olmas, Hz. Peygam-
ber iin vahiy gelmeden nceki ve sonraki gnahlarn16 ifadelerinin kullanlm olma-
s, bn Abbsn peygamberlerin gnah ilemi olmalarn kabul ettiini ve bunlar tevil
etme ihtiyac duymadn gstermektedir. Bizim ismet kelimesinden nce gnah
kelimesini nasl aklandna bakmamzn nedeni bu hususta tevil ihtiyac hissedilme-
mesi ile ismete nasl bakldnn arasnda paralellikler bulunmasndan dayanmaktadr.
Rivayetlerin verdii bu bilgilerden anlaldna gre bn Abbsa gre peygamberlerin
msmiyeti mutlak olarak hibir gnah ilememi olmalar anlamna gelmemektedir.

smet kelimesinin getii yerlere baktmzda ise kelime stlh anlamna uy-
gun olarak iki yerde gemektedir. Hz. Ysufun Zleyhy arzu ettii, Rabbinin burha-
nn grd iin zina etmediinin anlatld yetlerde te bylece biz, ktlk ve
fuhu ondan uzaklatrmak iin (delilimizi gsterdik). phesiz o ihlasl kullarmz-
dand.17 buyurulmaktadr. bn Abbs Hz. Ysufun muhlaslardan ( )olmasn
zinadan korunmulardan olmas ( ) olarak tefsir etmektedir.18 Ayn e-
kilde Hz. Ysufun nefis ktl emredicidir ancak Rabbimin rahmet ettikleri hari
dedii yette bn Abbs, ( ) ifadesini ( ) eklinde
yorumlamtr. Bu ifadeler kanaatimizce bn Abbsda peygamberlerin ismeti inancnn
mevcut olduunu gstermek iin yeterlidir.

smet lafz nc olarak Hz. Peygamberin mriklerle ilikilerinin konu edil-

dii bir yerde gemektedir. Eer seni sebatkr klmasaydk, gerekten, neredeyse onla-
ra birazck meyledecektin19 yetini tefsir ederken Allahn Hz. Peygambere sebt ver-
diini beyn ettii ifadeyi bn Abbs ( ) eklinde aklamtr.20

Hz. Ysufun, zinadan Hz. Peygamberin de mriklerin tekliflerine meyletmek-

ten Allah Tel tarafndan korunmu olmas ve bu korumann ismet kavram ile ifade

13
Fruzbd, Tenvrul-Mikbs min Tefsiri bn Abbs, Tahran t.y. ntirt- stikll, s. 514.
14
a.g.e., s. 482.
15
a.g.e., s. 324.
16
a.g.e., s. 431.
17
Ysuf 12/23.
18
Fruzbd, a.g.e., s. 195.
19
el-sr 17/74.
20
Fruzbd, Tenvr, s. 240.

4
edilmi olmas bize gre en erken dnem olarak tanmlayabileceimiz bu dnemde is-
met inancnn mevcudiyetini gstermektedir. Hz. Ysufun zinaya bu kadar yaklam-
ken bu gnah ilememesi, Hz. Peygamberin dnce ve davrannn birka ihtimalden
sadece biri zerine sbit klnmas ve dier davranlardan uzaklatrlmas. Tasvir edi-
len her iki durum, Allahn peygamberlerini bir ekilde davranmaya ynlendirmesi
hatal bir tutumdan uzaklatrmasdr. te bu durum bize gre ismetin ta kendisidir.

Ancak bn Abbsa gre ismet, peygamberlerin gnahla hibir ekilde ilikilen-

dirilemeyecei anlamn tamamaktadr. Bazen peygamberin gnah ifadesi iin
krdeki noksanlk21 gibi bir erh dse de, peygamberler hakknda gnah lafzn
kullanmtr. Dolaysyla onun ismet inanc peygamberlerin asla hibir gnah ilemedik-
leri eklinde deil Allahn peygamberlerini byk gnah ilemekten korumas eklinde
anlalabilir. Bu da zaten ismetin en genel manadaki tanmdr. Kanaatimize gre bu
bilgiler hicri I. yzyln ilk yarsnda mslmanlarn peygamberlerin ismeti hakkndaki
inanlarn ortaya koymak iin yeterli bir veri olarak deerlendirilmelidir.

kinci olarak ele alacamz Hasan- Basrnin tefsiri olduka muhtasar ve derle-
me bir tefsir olmakla birlikte ismetle ilgili nemli ipularn iermektedir. nce gnah
kelimesi ile ilgili yaklamna bakacak olursak, Hz. Peygamber iin gnah kelimesini
telaffuz etmediini mahede ediyoruz. bn Abbs yukarda vizr / yk kelimesine g-
nahn eklinde tefsir ederken Hasan- Basr, chiliye dneminde ncekileri zerinden
kaldrdk22 eklinde aklamtr.

bn Abbs Mddesir suresinde: Elbiseni tertemiz tut. Kt eyleri terket. ek-

linde mellendirilen yetler hakknda kalbini ihnetten hynetten temizle ...temiz
kalpli ol... gnahlar terk et ve yaklama gibi bir aklama verirken, Hasan- Basr
hlkn gzelletir demekle yetinmektedir. Hz. Peygambere istifr et23 eklindeki
emre bn Abbs: gnahlardan24 derken Hasan- Basr bu emri slih amellerini artr-
mak iin hir mrn tesbh ve tvbe ile geirmesi25 gibi bir sebeple ilikilendirmekte-
dir. Yine Fetih suresinde geen: gemi ve gelecek gnahlarn ifadesine bir rivayetle

21
Fruzbd, a.g.e., s. 397.
22
Hasan- Basr, Tefsir (nr. Muhammed Abdurrahm), Kahire 1992, Drl-Hads, II, 427.
23
en-Nasr 110/3.
24
Fruzbd, Tenvir, s. 521.
25
Hasan- Basr, a.g.e., II, 443.

5
aklama getirmektedir ki o da ashbn onun fazlaca ibadet ettiini grnce gnahlarnn
affedildiini hatrlatmas zerine Allaha kreden kul olmayaym m? eklindeki ce-
vabdr.26 bn Abbs ise ayn yet iin vahiyden nceki gnahlarn ve lene kadar olan-
lar eklinde bir aklama getirmitir.27 Hasan- Basr bu mevzuya, gece namaznn nfile
olarak sadece Hz. Peygambere farz klndn beyan eden bir baka yeti28 aklarken
tekrar temas eder. Onun gemi ve gelecek gnahlarnn affedildii iin gece yapaca
teheccd ibadeti gnahlara kefret olarak deil, amellerine ziyde olmas iindir. Oysa
dier insanlar iin ibadeti gnahlarna kefret olmas iin yaparlar.29

Biz, Hasan- Basrnin peygamberler ve gnah arasnda iliki kurduu sadece iki
rnee rastladk. O da Hz. brahimin yldzlara bakp bu benim rabbim demesin onun
hatas olarak ifade etmesi,30 bir dieri de Hz. demin yasak aaca yaklam olmasn
anlatan yetteki unuttu kelimesini emri terk etmek eklinde anlam olmasdr. Unut-
madan dolay sorumlu olunmayaca iin Hz. demin yapt ey emri terk etmektir.

Hz. Peygamber iin eer indirdiimizden phede isen31 yeti hakknda Hasan-
Basr Hz. Peygamberin phelenmediini ve sormadn syler.32 Ona gre ifadenin
bu ekilde olmas anlatm slbu ile ilgilidir. Ayn slp Eer bir elence edinmek iste-
seydik kendi katmzda edinirdik33 yet Rahmn ocuk edinseydi34 yetlerindeki s-
lba benzer bir ekilde bu ifade ona gre Hz. Peygamberin phelendiini deil phe-
lenmediini gstermektedir. Biz burada Hasan- Basrnin bn Abbsdan biraz daha
farkl bir tutum iinde olduunu dnyoruz. Hasan- Basr, yetlerin zhir mnlarn-
dan doabilecek baz anlamlar bertaraf etmek iin tevl yapma ihtiyac hissetmitir.
Onun ismete dair inancn daha net anlayabilmek iin Hz. Ysuf ile ilgili yetlere bak-
mak gerekir. Hz. Ysufun Rabbinin burhnn grmesi mevzuunu anlatan ksmda Ha-
san- Basr yle bir rivayete yer verir. Hz. Ysuf Zleyhy arzulad zaman ona Y-
suf ban kaldr denmi o da ban kaldrnca evin tavannda Ey Ysuf sen peygam-
26
a.g.e., II, 291.
27
Fruzbd, a.g.e., s. 431.
28
el-sr 17/79.
29
a.g.e., II, 93, 282.
30
a.g.e., II, 177.
31
Yunus 10/94.
32
Hasan- Basr, a.g.e., II, 9 vd.
33
el-Enbiy 21/17.
34
ez-Zuhruf 43/81.

6
berler arasnda yazlsn diyen bir sret grmtr. Bundan sonra Allah onu korumutur
() .35 Akabinde yer alan yetlerde Hz. Ysuf, gybnda efendisine
ihnet etmediini sylerken Cebril (a.s.) ona niyetini hatrla diye seslenmi, Hz.
Ysuf da nefsimi temize karmyorum eklinde mukabele etmitir.36

Her iki olay peygamberin gnahtan korunmasnn ismet kelimesi ile anlatldn
gstermektedir.

Mfessirlerden Sddnin grlerine bn Abbs ve Hasan- Basrnin tefsirlerin-

de olduu gibi Tefsru Sdd el-Kebr adl derleme bir eserden ulamaya alacaz.
Olduka muhtasar olan bu eserin dnda dank halde baka kaynaklarda da grle-
rinin mevcut olmas muhtemel olmakla birlikte, biz bu eser zerinden onun ismet
hakknda ne dndn anlamaya alacaz.

Sddde ismet kavramnn sadece lugat mnasndaki kullanmna rastlyoruz.

Hz. Msnn annesi oluna stannelik yapmak iin getirildiinde bu benim olum
demek istemi Allah onu bundan korumutur () .37

Bu eserde dikkatimizi eken ilk husus, tefsirine belki en ok ihtiya duyulan itb
yetleri hakknda aklamaya rastlanmaydr. ok snrl saydaki birka u ekildedir:
Sdd, Hinlerin savunucusu olma38 yetinin sebeb-i nzln39 anlatrken Hz. Pey-
gamberin onlarn isteklerini yerine getirmeye niyet ettiini syler.

Yani Hz. Peygamber bir yahudiye kar mslman savunmak istemi, ancak
Allah onu bundan menetmitir. nk Mslman hakl konumda deildir. Sddye

35
a.g.e., II, 32.
36
Hasan- Basr, a.g.e., II, 37-38.
37
Ebu Muhammed smail b. Abdurrahman es-Sdd, Tefsru Sdd el-Kebr (nr. Muhammed At
Ysuf), s. 215, Mansure: Drl-Vef lit-Tba ven-Ner vet-Tevzi, yy. 1993.
38
en-Nis 4/105
39
yet hakknda yle bir nzl sebebi anlatlmaktadr. Ensrdan Tume b. Ubeyrik komusundan bir
zrh alm, sonra onu un daarcna koymu, daha sonra da Yahudilerden Zeyd b. es-Semnin evine
saklamt. Zrh sahibi maln aramaya knca Tumeye ulatlar, fakat o zrh almadna yemin etti.
Yahudi ise zrh evine Tumenin koyduunu iddia ediyordu. Yahudilerden birka kii de buna ahit
olmutu. Tumenin akrabalar Hz. Peygambere mracaat edip Tumeye Yahudiler tarafndan iftira
edildiini slm adna Tumenin bundan kurtarlmas gerektiini sylediler. Hz. Peygamber onlarn
dediklerine inand iin isteklerini yapmaya niyetlendi. Bunun zerine bu yet indi. (H.Tahsin
Emirolu Esbb- Nzl, Konya 1968, III, 231.

7
gre bu isteinden dolay Rasulullahn istifrda bulunmas istenmitir.40 Sdd Elbi-
seni temiz tut emrini amelini slh et eklinde anlamtr.41 Sddde ismet kelime-
sinin stlh kullanmna rastlanmamaktadr. Ancak ismet lafz gemese de yorumlarn-
da ismetin vuk bulduu olaylar mevcuttur. Mesel, Hz. Ysuf, babasnn uyars arac-
lyla zinadan uzaklatrlmtr.42 Dier tefsirlerden farkl bir anlatm u ekildedir.
Rivyete gre, Ysuf (a.s) gybnda efendisine ihnet etmediini aklarken, Allah
hinlerin tuzaklarn baarya ulatrmaz yetini okuduu srada Azzin Kars: Ey
Ysuf, alvarn zdn gn de yle diye mukabelede bulunmutur. Hz. Ysufun
nefsimi temize karmyorum cmlesi bundan sonra sarf edilmitir.43 Hz. Ysufa
yaplan bu hatrlatma Hasan- Basrnin tefsirinde Cebril tarafndan sylenmitir.

Hz. brahimin kavminin bayramna katlmayp onlardan ayrlmak iin Ben

hastaym44 demesi ismet asndan tartlan bir konudur. lk tefsirlerde Hz. brahimin
defa yalan sylemesi ifade edilirken bu mm Mtrd asndan kabul edilmez.
Sdd ise bu yet hakknda Ben hastaym ayamdan ikayetim var dedi.45

Sddden aktarlan bu kssalar iinde konumuz asndan nemsenmesi gereken

iki husus mevcuttur. lki, Biz seni dallette bulup hidyete erdirmedik mi yeti iin
Hz. Peygamberin kavminin emri zere 40 yl yaamas eklinde bir aklama yapm-
tr.46 Yani Hz. Peygamberin 40 yana kadar iinde yaad toplumun dinnden olduu
kanaatini oluturan bu cmle, peygamberlerin ismeti asndan nemlidir nk bu
vahiyden nce de peygamberlerin byk gnah ilemedikleri eklindeki yaygn kanaat
ile uyumlu bir yorum deildir. Her ne kadar vahiy gelmeden nce byk gnah ileme
konusunda ismetin zorunlu olmadn dnenler olmakla birlikte genel gr bu
istikamette deildir.47

Konumuz asndan nemli olan bir dier rivayet Hz. Peygamber ile mrikler
arasndaki ilikilerle ilgilidir. Sdd tefsirinde yer almamakla birlikte Semerkendnin

40
a.g.e., 215.
41
Sdd, Tefsir, s. 466.
42
a.g.e., 310.
43
a.g.e., s. 314.
44
es-Sfft 37/89.
45
a.g.e., s. 352.
46
a.g.e., s. 478.
47
bk. Tez, smetin Zaman, s. 145.

8
tefsirinde kendisinden yle bir rivayet aktarlmaktadr: Mekkeliler Hz. Peygambere
gelip yle derler: Sen bizim ilahlarmz klliyen reddediyorsun. Lkin keke gelip
onlara dokunsan/meshetsen, veya bir evldn gnderip onun dokunmasn salasan
kalplerimizin yumuamas ve sana tbi olmamz iin bu daha iyi olur.48 Hz. Peygamber
bunun zerine olu Tahiri putlarna dokunmas iin gndermeyi istemi, fakat bunu
yapmas Allah tarafndan engellenmitir.49 Bu rivayete gre Allahn Hz. Peygamberin
mriklerle ilikilerinde hata yapmaktan koruduu ok aktr. smet lafz ile ifade
edilmese de, burada Allahn korumasnn olduunu grmekteyiz. Hz. Ysuf ve bu
misllerden kalkarak Sddye gre de peygamberlerin Allah tarafndan gnah ve
hatadan korunmu olduklar inancnn mevcut olduunu syleyebiliriz.

Ancak biz bu rivayete baka tefsirlerde ve hadis kitaplarnda rastlayamadk.

Hz. Peygamberin Thir ismindeki olundan bahsedilmesi50 ve de putlar mes-

hetmek (yani onlar tanmak mnasndaki) gibi bir eylemin Hz. Peygamber tarafndan
dnlm olmas mmkn mdr? Her ne kadar Hz. Peygamberin mnfklar ve
mrikleri kazanmak iin onlara zaman zaman yumuak davrandna dair yetlerde
iaretler bulunmu olsa da, Hz. Peygamberin onlar kazanma politikas putlar
meshetmek gibi bir eylemi dndrtecek boyutlara ulam olabilir mi? Bu rivyetin
az olmas, Hz. Peygamberin Thir isminde bir olunun olup olmadnn dahi kesin
olmamas gibi faktrleri dndmzde, rivyete ok da gvenerek bakmamamz
gerekir. Ancak biz, bu rivyet uydurma dahi olsa, Sddnin anlay hakknda bir ipucu
vermesi asndan bunu deerlendirme gereini duymaktayz.

Sddnin tefsirinde dikkatimizi eken u kssa belki bu konuyla ilgi kurulabilir.

Sdd, Hz. Eyybu anlatrken yle bir olaydan bahseder. Hasta olan Hz. Eyybun
hanmna tabib klnda eytan gelir. Kocann hastal uzad eer iyilemek istiyorsa
bir sinei alsn ve filnoullarnn putu adna onu boazlasn o iyileecektir sonra tvbe
eder der. Kars bu olay Hz. Eyyba anlattnda Eyyb (a.s.) sana gelen habs
(eytan) dr ve eer iyileirsem ona 100 celde vurduracam der.51 Burada putperest

48
Ebl-Leys es-Semerkand, Tefsru Semerkand, Beyrut 1997, s. 322-323.
49
a.y.
50
DAnn verdii bilgiye gre Hz. Peygamberin Thir adnda bir olunun olup olmad kesin deildir.
Tayyib ve Thirin iki ayr ocuk deil, peygamberin olu Abdullahn lakab olma ihtimali de vardr.
Ancak bu iki ismin de nbvvetten nce vefat etmi olduu rivyet edilmitir. bk. M. Yaar
Kandemir, Muhammed, DA, XXX, 428.
51
Semerkand, a.g.e., s. 354.

9
inan ile bir peygamberin gsterdii tepki ile Hz. Peygamber hakkndaki yan yana koy-
duumuzda Sddnin bu gibi, haberleri aktarrken belli bir deerlendirmeye gitme-
diini dnebiliriz. Bu iki aktarm bize Sddnin duyduu kssalar bir deerlendir-
meye tbi tutmadan aktard izlenimini vermitir. Olduka muhtasar aklamalar ihtiva
eden Sddnin tefsiri Ben sril peygamberleri sz konu olduunda detayl mlmt
vermektedir. Mesel Hz. Dvudun Uriyann kars ile evlenmesi52 buna rnek verile-
bilir. Bu kssa, peygamberlerin ismeti asndan kabul edilmesi g olaylarla doludur.53

Bu durumda Sddnin rivayetlerinde gvenilir olup olmamas sz konusu

edilebilir. Sddnin gvenilirlii hakknda kaynaklarda hem olumlu hem de olumsuz
kaytlar mevcuttur. Mesel brahim en Neh, onun dersini dinledikten sonra halkn
isteine uygun tarza tefsir yaptn sylemesi ve bnin, onun tefsir dersi verdiini
duyunca kendisine ar szler sarfetmi olmas, aktard isriliytla ilgili olduu
tahmin edilmektedir.54 Ehl-i Kitaptan mnker rivyetleri dahi aktaracak kadar gevek
davranmas hususunda eletirilen Sdd bir yandan da Ahmed b. Hanbel ve Buhr
tarafndan sika55 olarak nitelendirilmitir. Hakknda hem olumlu hem olumsuz manada
szler sarfedilen Sddde hem ismet inancnn varlna dair verilerin yer almas hem
de Hz. Dvdun kssasnda olduu gibi ismet asndan sorunlu aktarmlarn yer almas
Sddnin ehl-i kitbn peygamber anlayn derlendirmeye tbi tutmakszn aktard
izlenimini vermektedir. Nitekim Hz. Ms, Hz. Sleyman Ve Hz. Dvd ile ilgili
anlattklarn Tevrattaki hikyelerle tamamen uyumludur.56

Drdnc olarak ele alacamz Muktil b. Sleyman ilk dnem mfessiri olma-
snn yan sra konumuz asndan ayr bir nemi hizdir. nk DAda peygamber-
lerin ismet sfatna sahip olduklarna dair Muktilin gr daha sonra kelm ilminde
benimsenmi ve kendisi ismet inancnn temelini oluturan lim olarak kabul edilmi-
tir57 gibi bir cmle yer almaktadr.58 Her ne kadar bir msterikten alnt yaplm olsa

52
Semerkand, a.g.e., s. 410.
53
Rivayete gre hz. Dvd evli bir kadna k olmu, einin savata ldrlmesini salayarak onunla
evlenmitir (Sdd, Tefsir, s. 410).
54
smail Cerraholu, Sdd, DA, XXXIIX, 17.
55
a.y.
56
Sdd, a.g.e., s. 86.
57
Claude Gilliot, Muktil, Grand Exegete Traditionniste et Theologien Maudt, Journal Asiatique,
CCCLXXIX, Paris 1991.
58
mer Trker, Muktil b. Sleyman, DA, XXXI, 134.

10
da bu kanaatin paylald gibi bir hisse sebebiyet veren bu cmlenin daha dikkatli
seilmi olmas gerektiine inanyoruz. nk bu ifadeden Kelm disiplininde ismet
inancnn bir ilk dnem mfessirinin grnn benimsenmesi ile teekkl ettii gibi bir
sonu karlabilir ki bu, olduka problemli bir durumdur. Nasslardan istidll edilen,
hadis literatrnde yer alan ve Muktilden nce de zikredilmi bir inancn balang
noktasnn bir kii ya da onun fikirleri olmas bize gre kabul edilebilir deildir. Erken
devir eserlerinde konuyla ilgili -doyurucu mlmt bulunmasa da- bu inancn nvesini
ve en temel unsurunu grmek mmkndr. Kald ki bu inancn en orijinal kayna
Kurn- Kermin bizzat kendisidir. Kurn okuyan bir insann zihninde peygamber-
lerin dier insanlar gibi byk gnah ileyen bu konuda Allahn hibir mdahalesine
muhatap olmayan kimseler olduu eklinde bir tasavvura ulamas mmkn deildir.

Muktilin tefsirinde ismet ile ilgili biraz daha fazla veriye ulalm olmasndan
kalkarak Mslmanlarn peygamberlere baknn en nemli kalk noktas olan ismetin,
bu mfessirin grnden domu olduunu sylemek ancak dardan bir okuma ile
mmkndr. nk slm din iin akn bir kaynan olmadn dnen Batl
aratrmaclar elbette bu kavrama en briz olarak rastladklar kiiyi o inancn kayna
olarak bakabilirler. Ancak peygamberlerin zellikle byk gnahlar konusunda sradan
insanlar gibi olmamalar konusu Mslmanlarn hem aklen hem de nasslardan istidll
ederek temellendirdikleri bir inantr.

imdi Muktil b. Sleymnn ismetle ilgili yetleri nasl tefsir ettiine bakalm:
Hz. Ysufun Allahn burhnn grmek sretiyle zinadan uzaklamas59 konusu
dierlerinde olduu gibi Muktilin de ismete dir grlerini en ok yanst yerdir.
Ona gre de Ysufun Rabbinin burhnn grmesi, babas Hz. Yakbun siletini
grmesi eklinde olmutur.60 Allahn bu ktl/gnah ondan uzaklatrm olmas
nbvvet ve rislet ile muhlas kullardan olmas sebebiyledir.61 Muktilin olay
anlatm ekli peygamberlerin Allahn korumas olmasa byk gnah ileyecekleri
eklindeki bir fikre rahatlkla gtrecek tarzdadr. Her ne kadar slbunda son derece
yadrgatc unsurlar tasa da Muktil, Hz. Ysufun bu kt fiili Allah tarafndan

59
Ysuf 12/24.
60
Muktil b. Sleyman, Tefsru Muktil b. Sleymn (nr. Abdullah Mahmd ehhte), Kahire 1979, II,
327-329.
61
Muktil b. Sleyman, a.g.e., II, 330.

11
korunduu iin ilemediini dile getirmektedir. Devam eden yetlerin tefsirini aynen
aktarmak istiyoruz:

(Hz. Ysuf:) Bu azzin yokluunda ona hinlik etmediimi ve Allahn hinlerin

hilesini baarya ulatrmayacan (herkesin) bilmesi iindir.62 Yani Allah zinakrla-
rn amelini slh etmez (dzeltmez) onlar yardmsz brakr ve onlar zinadan korumaz.
( ) Melein (Cibrl) Hz. Ysufun grd burhan getirerek: Peki
ilkin onu arzulayp, ukurunu zdn ve onun bacaklar arasna oturduun zaman
iinden geirdiin nerede kald? demesi zerine, Hz. Ysuf: Bununla beraber ben
nefsimi (kalbimi) temize karmyorum. (ben bunu yapmak istemitim) nk nefis
(bedene) ktl emredicidir. (Sonra istisn etti ve) Ancak Allahn merhamet ettikleri
hri Yani Allahn koruduklar hri ( ) nefis ona ktlk
emretmez, dedi.

Dorusu Rabbim Gafrdur. Yani msiyet ilemeye niyet edenler iin Rahmdir.
Onu rahmetiyle koruduu zaman () .63

Her ne kadar bu olay anlatm ekli -bir peygamber sz konusu olduu iin- c-
retkr ifadelerle doluysa da, netice itibaryla gnah ilemesinin Allah tarafndan engel-
lenmesi durumu ismet kelimesi ile anlatlmaktadr.

Bize gre ismet inancnn mevcudiyetini ifade eden en nemli argmanlardan

biri de u rivyettir: Hz. Ysufun kendisini zindandan kurtaracan umarak zindandan
kan adama beni de efendinin yannda an64 demesi ile ilgili olarak Hz. Peygamber
yle buyurmutur: Eer Ysuf Rabbini zikretmi ve kraldan imdat istememi olsayd
birka yl daha zindanda kalmaz o gn kard. Ysuf, Rabbine du etmek yerine kraln
yardmn istediinde Cebril ona gelerek yle dedi: Allah sana diyor ki Ey Ykbun
olu kardelerin arasnda yaa en kkleri olduun halde seni babana kim sevdirdi?
Ysuf: Sen lhm dedi. Allah: lemeye niyet etmiken seni o gnahtan kim korudu?
( ) Hz. Ysuf: Sen ilhm dedi.O halde nasl beni
brakp da senin gibi bir kulun yardmn istedin? Ysuf: gnahnn sz konusu
edildiini iitince dedi ki: lh! Eer hatamdan dolay benim yzm (itibarm) senin

62
Ysuf 12/52
63
Muktil, a.g.e., II, 40.
64
Ysuf 12/41.

12
katnda eskidiyse o halde ben babam ve dedem yz hakk iin senden gnahm
balaman diliyorum.65

Bu rivyet peygamberin byk bir gnah ilenmesinin Allahn korumas

sayesinde engellendiini ak bir ekilde anlatmaktadr. Ayn zamanda bu veriler bize,
erken devir ismet inancnda falin Allah olduunu da gstermektedir. Daha sonraki
dnemlerde ismetin sadece Allahn korumas m peygamberlerin de bu korumada dahli
var m gibi tartmalar mevcuttur. Yukardaki rivayete gre ilk dnemde, failinin Allah
olduu bir ismetin inancndan bahsetmek mmkn gzkmektedir.

Muktilin peygamberlere gnah izfe edip etmediini anlamak iin konuyla

ilgili yetlere baktmzda, onun da bn Abbs gibi bu hususta bir tevil ihtiyac hisset-
mediini syleyebiliriz. Hz. Ysufun chillerden olurum cmlesini gnahkrlardan
olurum eklinde aklamas,66 Gemi ve gelecek gnahlarn67 yeti iin Chiliye
dnemindeki olanlar ve nbvvetten sonra olanlar balasn68 demesi, Elbiseni temiz
tut yeti iin Msiyetlerden tvbe ile temizlen yorumunu yapmas,69 Hz. brhimin
defa yalan sylediini ifade etmesi70 onun peygamberlerin baz gnahlar ileyebile-
cei fikrine sahip olduunu gstermektedir.

Sana sebt vermemi olsaydk71 yetinde Muktil, mriklerin baz talepleri

karsnda Hz. Peygamberin zor durumda kaldn, slmdan uzaklaacaklar korku-
suyla onlara hayr demek istemediini syler. -Ki bu talepler putlar kendi elleriyle
krmamak, bir sene Lttan kendilerini mahrm etmemeleri- gibi taleplerdi. Hz.
Peygamber susmu, yz evirmi ve fakat hayr dememi, daha sonra bu yet inmiti.
Muktil yet ilgili aklamasnda: Ey Muhammed! Susman salamak sretiyle sana
sebt vermeseydik sen de putlarn krlmasn emretmeseydin o zaman msiyete
yaklaacaktn, ksa bir an onlara meyletmeyi istedin. Eer istedikleri konularda onlara
itaat etseydin dnya ve hiret azbn kat kat verirdik 72 der. Mekkeli mrikler putlar
yermeyen ve onlara ibadeti terk etmeyi emretmeyen bir baka kitap getir dediklerinde:
65
Muktil, a.g.e., II, 336.
66
Muktil, a.g.e., II, 332.
67
el-Fetih 48/2.
68
Muktil, a.g.e., IV, 66.
69
Muktil, a.g.e., IV, 490.
70
Muktil, a.g.e., III, 269.
71
el-sr 17/73.
72
Muktil, a.g.e., II, 544.

13
Hz. Peygamber Allahn indirdiine tabi olmalarn mid ederek putlarn ayplarn
73
onlara iittirmemeyi istedi () ancak Allah
bunu yapmasna da engel oldu eklinde akladna gre, Hz. Peygamber ve dier
peygamberlerin Allahn korumas ile byk gnah ilemediklerini dndn
anlyoruz.

Ele alacamz bir dier mfessir Taberde ismet kelimesinin peygamberler

dndaki insanlar iin lgat anlam ile kullanmna rastlamak mmkndr. Allahn bir
kulunu dilerse ismeti ile korumas (ismet) dilerse onu yardmsz brakmas (hizln),74
Allahn emirlerine muhlefet edenlerden Allahn koruduklarn istisn etmesi Kuran
okuyann ve ona tbi olann Allahn dalletten koruyaca75 gibi kullanmlar rnek
verilebilir.

Istlh mnadaki ismet hakkndaki grlerini yine Hz. Ysuf kssas ve Hz.
Peygamberin mriklerle ilikileri rnei zerinden bakmaya alacaz. Taber: Seni
neredeyse fitneye dreceklerdi76 yetindeki fitne kelimesinin tevl ehlinin bazlar
tarafndan ilhlara ilmm (tanmak in olmak) eklinde yorumladklarn Hz. Pey-
gamberin de de buna niyetlendiini syler. Aktard bir rivyete gre Hz. Peygamber
Hacerl-Esvedi selamlamak istediinde mrikler buna izin vermediler lhlarn tan-
yana kadar izin vermeyeceklerini sylediler. Bunun zerine Hz. Peygamber iinden
yle bir dnce geirdi: Hacerl-Esvedi selmladktan sonra onlara ilmmda bulun-
san ne olur ki Muhakkak ki Allah onlardan holanmadm bilmektedir. Allah bunu is-
temedi ve bu yeti indirdi. Bir baka rivyette mrikler bir gece sabaha kadar Hz. Pey-
gamber ile konutular onu ululadlar, yerip ktlediler ona yaknlatlar. yle konu-
tular ki neredeyse kendilerine yaklaacakt, sonra Allah ondan menetti ve onu korudu.
( ) Onlarn baz istekleri konusunda yaknlayordu ki Allah onu
korudu. Taber bu korumay ifade etmek iin ismet kavramn kullanmtr (
) .

Taber, rivyetler arasnda tercih yapmak iin bir nass bulunmad iin nassn
zhirine gre inanmay daha doru bulur. Buna gre Taber, mriklerin ilhlarna bir

73
Muktil, a.g.e., II, 274.
74
el-Mide 5/44.
75
en-Nahl 16/192.
76
el-sr 17/73.

14
yl daha tapmaya devam ettikten sonra slm olup onlar kracaklarn sylemeleri ze-
rine Hz. Peygamber ertelemeyi dnm olmas ihtimalini ciz grd gibi, putlara
meshetmek suretiyle onlar tanmasn istemeleri de muhtemeldir. Her iki durumun da
cizdir. Taber ye gre Hz. Peygamber onlarn isteklerinin bir ksmn yapmaya niyet et-
mitir. Hatt Hz. Peygamber bu yet indiinde beni gz ap kapayncaya kadar nefsi-
me brakma diye dua etmitir.77

Biz burada, Tabernin zikredilen her iki durumun da gerekleme ihtimalini

-ismet asndan- problemli grmemesine dikkat ekmek istiyoruz. nk mm M-
trd asndan ismetle uyumlu grlmeyen bu iki ihtimal, Taber asndan mmkn
addedilmitir. Netice itibaryla Hz. Peygamber sz konusu tavr gstermemi, Allah
tarafndan korunmutur; ancak bu teklifler karsnda zayf bulunduu bir ann olup
olmamas, onlara tviz vermeyi dnp dnmemesi meselesi, ilk dnem tesirlerin-
deki yaklam ile Mtrdnin anlay arasnda belirgin bir fark oluturmaktadr.

Hz. Ysuf kssasnda da Taber dier mfessirlerle ayn minvl zere bu kssay
anlatr. Aktard rivayetlerde Hz. Ysuf zinaya olduka yaklam bir haldeyken
babasn sretini grr ve toparlanarak bu iten uzaklar.78 Baz rivayetlerde babas ona
sen peygamberler arasnda yazlm haldeyken facirlerin amelini mi yapyorsun? diye
sorduunda Yusuf (a.s) ondan utanr.79

Konu ile ilgili aktarlan rivayetlerde Hz. Yusufun bu kt fiilden engellenmi

olmas ismet kelimesi ile anlatlm, bir rivayette Allah onu bu msiyetten uzak tuttu
() 80 ifadesi kullanlmtr.

Taber, kendi grn zetledii ksmda Allahn yetlerinden bir yet onun
arzulad bu kt ii irtikb etmesinden engellemitir. ( ) de-
mektedir. Bunun Hz. Yakbun sreti ile veya baka bir ekilde olmas mmkndr. Al-
lahn ktl ondan bu ekilde uzaklatrm olmas muhlas kullarndan olmas se-
bebiyledir.Taber buradaki muhlas kelimesini Allahn kendisi iin setii, tevhd ve
ibdet iin ihlsl kld kul eklinde anlamtr.81

77
Taber, Cmiul-beyn, XV, 16.
78
Taber, a.g.e., XIII, 81, 90vd.
79
Taber, a.g.e., XIII,95
80
A.y.
81
Taber, a.g.e., XIII, 100.

15
 Hz. Peygamberin meclisindeki kle ve fakirleri uzaklatrmamas ile ilgili neh-
ye muhatab olmas meselesinde82 de Tabernin aktard rivayetlerdeki tablo Mtr-
dnin yaklamndan farkldr. Bu rivayetlere gre mriklerin klelerle ayn mecliste
bulunmak istemeyileri ve kendileri geldiinde onlarn uzaklatrlmalarn istemeleri
zerine Hz. Peygamber bu teklifi kabul etmi, ancak tam bunu yazacakken: Sabah
akam rablerine dua edenleri kovma yeti indirilmitir.83 Her ne kadar Taberi bu olayn
bu ekilde gerekletiini sylemese de aktard rivayetlerden oluan tabloda Hz.
Peygamberin bu niyete sahip olduu anlalmakta ve Taber de bu dnceyi izale edici
bir yorum yapmamaktadr. Allah peygamberini onlar kovmaktan menetmitir.84
eklindeki yorumu bu kanaate sahip olduunu ihsas ettirmektedir.

Sakn phelenenlerden olma!85 hitabnn Ey Muhammed! Allahn sana felen

bu kitapta bildirdii hakikatlerden phe iinde olma! eklinde anlalabileceini86
Allah ile beraber baka ilha yalvarma!87 hitabnn da Ey Muhammed! Allaha irk
koma eklinde anlalabileceini sylemitir.88 mm Mtrd bu yetleri yorumlar-
ken bunun muhatabnn Hz. Peygamber olmad eklinde tercih belirtirken;89 Taber
tm mkelleflerin muhatab olabilecei ihtimalini zikretmekle birlikte yukardaki
aklamalardan da anlalaca gibi Hz. Peygamberi bu nehyin bir muhatab olarak
grmtr.

Peygamberler iin gnah kelimesinin kullanld yetlere verdii yorumlara

bakacak olursak Taber, Hz. Peygamber hakknda gemi gnahlarn iin ve gelecek
olanlar iin ve ehl-i imann gnahlar iin af dile!90 ifadesini kullanmaktadr. Hz.
Peygamber iin gnah kelimesini telaffuz etmekte bir saknca grmeyen Taberde
rastladmz u rivyet dikkat ekicidir: Hz. Peygamberle birlikte yiyorduk. Ona
Allah seni affetsin Y Resulallah, dedim. Topluluktan bir adam da: Senin iin

82
el-Enm 6/52.
83
Taber, Cmiul-beyn, IX,260.
84
Taber, a.g.e, IX, 269.
85
el-Enm 6/114.
86
Taber, a.g.e, IX,507
87
el-sr 17/22.
88
Taber, Cmiul-beyn, XIV, 541.
89
bk. tez, s. 151 vd.
90
Taber, Cmiul-beyn, XXI, 209.

16
mafiret dilerim Y Resulallah dedi. Hz. Peygamber: Evet, senin iin de buyurdu.
Sonra u yeti okudu: Senin, mmin erkek ve kadnlarn gnah iin af dile.91

Bu rivyette sahbler Hz. Peygamber iin af dilemekte Hz. Peygamber de ona

mukabelede bulunarak yeti okumaktadr. Bir peygamber iin af dilemek zmnen
onun gnahnn bulunabilecei dncesini barndrd iin, ashbn tasavvurunda
gnah ilemeyen bir peygamber bulunmad sonucuna varmann mmkn olduunu
dnyoruz. Mminlerin birbirleri iin af dilemi olmalarn, onlarn karlkl hayr
dilemeleri, gzellikler temenni etmeleri eklinde anlamak da mmkndr. Ancak biz,
konumuz itibariyle rivyetin bu ekilde okunabilecei ihtimalini de gz nnde bulun-
durmak durumundayz. Eer bu okuma ekli muhtemel ise, ashbn Hz. Peygambere
hibir gnah ve hatas bulunmayan bir insan eklinde bakmadklarn dnmemiz iin
bir engel yoktur.

Son olarak olarak ele aldmz, Ebl-Leys es-Semerkand (. 373) tefsirinde

Taberde olduu gibi Hz. Peygamberin mriklerle ilikilerinde hem kleleri
meclisten uzaklatrmaya niyet ettii92 hem de mriklerin tekliflerine hayr demekten
holanmad ve sustuu gibi ifadeler yer almaktadr.93 mm Mtrdnin iddetle
kar kt bu gibi grler ilk tefsirlerde dile getirilmitir. Eyleme gememekle
birlikte zihninden bu niyetlerin gemi olmas ilk dnemdeki ismet anlay asndan
sakncal grlmemektedir. Anlalan o ki bu konuda ilk dnemle sonraki dnemler
arasnda bir bak as farkll mevcuttur. Sonu olarak her iki durumda da
peygamberlerin o dnceyi eyleme geirmeleri engellenmi ve gnah ilemekten
korunmulardr. Ancak ilk dnemde bu dnceyi zihninden geirmesinde bir beis
grlmemi olmal ki hemen hepsi Hz. Peygamberin bu dnceye kapldn ifade
etmektedir.

Semerkandye gre Allah, Hz. Peygamberi mriklere yaklamaktan menetmi

ve onu korumutur.94 Bu dncenin gereklemesinin Allah Tel tarafndan
engellenmi olmas ismet inanc asndan yeterli bir bilgidir. Hz. Peygamber, Mekke-

91
Taber, a.g.e., XXI, 209.
92
Semerkand, Tefsru Semerkand, I, 471.
93
Semerkand, a.g.e., II, 322-323.
94
a.y.

17
lilerin kendisine tabi olmasn umduu iin putlarn knamay brakmay istemi / niyet
etmitir ().95

Semerkand, Allahn Peygamberini bu yanllardan koruduunu beyn ettii

( ) yetini ( )der ve ( )ibareleri ile tefsir etmitir. Ona gre
Allahn sana nbvvetle ve vahiyle fazl olmasayd96 Hz. Peygamberi mrikler
hkm verirken hataya dreceklerdi.97

Semerkand, Fetih sresinde peygamberin gnah ifadesi iin mmetinin gna-

h, demin gnah vahiyden nceki ve sonraki gnah98 eklinde tercihler yapar, ancak
bu yeti Ykn almadk m yeti ile balant kurarak, buradaki gnahn inallah
demedii iin istisny terk zellesi olduunu syler.

Senin ykn zerinden kaldrmadk m? yeti iin ()

Allahn onun ykn zerinden almasn, onun gnahlarn affetmesi ve onu
gnahlardan korumas eklinde tefsir eder.

kt ahlk ve kt tabiat kalbinden kardk. Eer

bunu yapmasaydk nbvvet ve risaletin yk sana ar gelirdi.99 Peygamber iin dal-
lette bulunma hali,100 nbvvetin, hikmetin ve kitbn chili olmak olarak anlalm,
Doru yola iletti ifadesi ise onlarn ilerinden ve ahlklarndan Allah tarafndan
korunma101 eklinde tefsir edilmitir.

Grld zere dier mfessirlerde olduu gibi Semerkandde de ismet inan-

cna dair en temel unsurlar mevcuttur. u ana kadar alntlar yaptmz ilk dnem tef-
sirlerinde peygamberlerin msmiyeti hakknda u neticelere varmak mmkndr:

1- Peygamberler gnah ilemekten Allah tarafndan korunmulardr. Dolaysyla

rneklediimiz tm tefsirlerde ismet inanc mevcuttur.

95
Semerkand, Tefsru Semerkand, II, 140.
96
en-Nis 4/110.
97
Semerkand, Tefsru Semerkand, I, 363.
98
Semerkand, a.g.e., III, 293.
99
Semerkand, a.g.e., III, 569.
100
ed-Duh 93/7.
101
Semerkand, Tefsru Semerkand, III, 568.

18
 2- Korunmu olduklar gnahlar ve hatalar hakknda zihinlerinde bir istek ve
niyetin belirmi olmas ismet asndan sakncal addedilmemitir.

3- Peygamberler hakknda yaplan tasvirler sonraki dnem tefsirlerine gre daha

serbest bir alglamann var olduunu gstermektedir. Ehli Kitaptan aktarlan kssalarda
zaman zaman ismet inanc ile ters den anlatmlara rastlanmaktadr.

b) Hadis Literatrnde smet

DAnn verdii bilgiye gre102 hadis literatrde ismet (), korumak,

kurtarmak, tutunmak mnalarnda kullanlmakta103 bir hadiste masm ()
kelimesi Allah tarafndan korunan kimse olarak tanmlanmaktadr. Peygamberlerin
gnahtan korunmas anlamndaki stlh kullanmn hadislerde mevcut olmad
eklindeki bir kanaate sevkeden bu tespite katlmadmz belirtmek isteriz. Az sonra
aktaracamz baz rivayetler hadis literatrnde stlh mnadaki ismetle ilgili
bilgilerin de var olduunu gstermektedir.

Ancak hadislerde Hz. Peygamberin kendisinin masm olduunu veya peygam-

berlerin gnah ilemediini aka ifade ettii bir hadise rastlamyoruz. Kanaatimize g-
re bir peygamberin kendisinin masm olduunu anlatan ak ifadelerin olmamas son
derece normal bir durumdur. Hz. Peygamber ve tm peygamberler imtihana tbi bir kul
olarak yaarken gnah ilemeyeceine dair kesin bir bilgiye sahip olmamaldr. Pey-
gamber bir melek deildir ve kul olarak imtihana tbi tutulmaktadr. Kendisi, ismetini
oluturduu bir srecin iindedir. Kuranda Hz. brahimin irk komamak iin Allaha
dua etmesinden de anlalaca gibi, peygamberler masm olular hakknda bir garanti
duygusu iinde olmamlardr. Nitekim mm Mtrd, peygamberlerin masm olula-
rn bilmediklerinden bahsetmektedir. Dolaysyla bu konuda hadis literatrnde geni
aklamalarn yer almamas olaan kabul edilmelidir. Kald ki bize gre ismet inancnn
mevcudiyetine dair nemli ipular tayan rivyetler mevcuttur. Mslmanlarn
Kurandan istidll ederek kardklar ve peygamberlerin yaantlarndan gzlemledik-
leri fiili bir durumun tasviri olarak niteleyebileceimiz ismet inancnn lafzen hadislerde
yer alp almamas, bu inanc temellendirmekte tek belirleyici deildir. Kanaatimizce
ismet inancnn temellendirilmesi iin yetlerin verdii iaretler yeterlidir.

102
Mehmet Bulut, smet, DA, XXIII, 135.
103
Wensinck, Mucem a-s-m maddesi.

19
 imdi hadis metinlerinde ismet kelimesinin getii hadisleri -lugat mnasnda
geenleri nceleyerek- incelemeye alacaz.

Bir hadiste Hz. Peygamber Kurn kendisine tutunan iin bir korunma, tbi
olan iin de kurtulu olarak tanmlarken ismet kelimesini kullanmtr.104 Bu rivyette
Kurnn inananlar iin ismet olarak vasfedilmi olmasn nemsiyoruz. Her ne kadar
lugat mnas olsa bu ifade, hem insanlarn hem peygamberlerin gnahlardan korunma-
snda en temel unsurun Kurnn hidyeti olduu sonucuna gtrmesi iin bir engel
yoktur.

nsanlarla l ilhe illallah deyinceye kadar savamakla emrolundum, bunu

yapanlar canlarn ve mallarn benden korumu olurlar105 hadisinde de ismet lugat
mnasnda kullanlmtr.

fk hadisinde: Allah, onu (Hz. ie) takvsyla/takvsndan dolay korudu106

eklinde gemektedir. Bir baka rivyette Hz. Peygamber masm kelimesini u ekil-
de tanmlamtr: Masm, Allah tarafndan korunan kimsedir.107 Bir baka hadiste m-
minlerin Allaha u ekilde yalvarmalar Hz. Peygamber tarafndan tavsiye edilmekte-
dir: ... Allahm senin mafiretini diliyorum, her gnahtan korunmay (ismet) ve her
gnahtan selmeti senden istiyorum.108

Baka bir hadiste Tevratta Hz. Dvdun namazdan ayrlrken yle du ettii
rivyet edilmitir: Allahm dinmi dzgn kl Zira Sen, onu benim iin bir korunma
kldn (ismet). 109

Allahn korumad takdirde parmakla ktl iaret edilen kii.110

Son olarak Hz. Peygamberin dullar iin bir ismet olduunu anlatan Ebu Talibin
iiri.111

104
Hkm en-Nisbr, el-Mstedrek ala Sahihayn (Thk: Hamdi Demirda Muhammed), II, 773.
105
Mslim, Cihd, 12.
106
bn Manzr, Lisnl-Arab, asm md.
107
Buhr, Kader 8; Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 4.
108
Ahmed b. Hanbel, a.g.e., II, 463.
109
Nes, Snen, Sehv 89.
110
Tirmiz, Snen, Sfetl-Kiyame 21.
111
Buhr, el-Cmis-sahh, stisk 3.

20
 Bu rivyetlerde ismet kelimesinin lugat mnasnda kullanldn grmekteyiz.
Allahn insanlar gnah ilemekten korumas eklinde olan kelime anlam, stlh
mnay peygamberlerin gnahtan korunmu olmas eklinde onlara ait bir zellik
olduu zaman kazanr. Aslnda burada yeni bir anlam kazanmaktan ziyde gnahtan
korumann mutlak olarak sadece peygamberlere tahsis edildii bir durumdan bahsedil-
mektedir. Ancak bu durum peygamberlerin grevini ed edebilmesi iin sahip olmalar
gereken onlara has bir zellik olarak grlmtr.

imdi ise stlh mnadaki ismeti anlatan rivayetleri inceleyelim:

Bir rivyette Abdullah bn Mesd kendisine gelen ihtilfl bir mesele hakknda
hkm vermek durumunda kalr. Grn belirtir ve yle der: Eer doru ise bu
Allahtandr. yet hatal bir gr ise bu benden ve eytandandr. Allah ve Resl
berdir der. Daha sonra bir baka sahab Abdullah bni Mesda Allah Reslnn ayn
konuda onun gibi bir hkm verdiine hid olduunu syleyince, bn Mesd ok
sevinir. nk onun verdii hkm, Hz. Peygamberin verdii hkmle uyumludur.112

Biz burada, bn Mesdun Allah ve Reslnn verdikleri hkmlerde ber

olduklarn sylemesi Hz. Peygamberin hkm verirken hatadan korunmu olduuna
ilikin bir delil olarak anlyoruz. En azndan bn Mesd gibi nemli bir sahbnin Hz.
Peygamberin verdii hkmlerinde hatadan ve eytann mdahalesinden uzak
olduunu dnmesi bizim iin nemli bir delildir. Bu olayda peygamberin gnahtan
korunmuluuna bir delil olmad sylenebilir. Bu, hakl bir itirazdr. Fakat biz, is-
metin sadece peygamberin gnahtan korunmas ile snrl bir kavram olarak anlalma-
mtr. smeti hem peygamberlerin vahyi aktarmada ve yaamada, hem de kendi imtihan
olduklar sorumluluk alanlarnda etkisi olan bir koruma olarak anlamak durumundayz.
Bu olay gnahtan korunmasna iaret olarak dnmesek bile, Hz. Peygamberin hak-
knda yet olmayan bir meselede hkm verirken ber olmas demek, onun vahyin
kontrolnde bir yaant iinde olduunu anlamna gelir. Yani onun hayat, vahyin
kontrol ve mdahalesi altnda ise -zellikle byk gnahlar dndmzde-
insanlara rnek gsterilmi bir elinin gnahkr olmasna da mdahale edilecei
ikrdr. Netice olarak bu rivyet -dorudan kavramn gemese de- ismet inancnn

112
Eb Dvd, Snen, Nikh 32.

21
hadis literatrndeki yansmalarna rnektir. Aslnda Allah Resulnn bir ite hkm
verdii zaman mminlerin seme ansnn olmadn bildiren yet, bu konuda yeterince
ak bir bilgi vermektedir. Bu rivyet de ayn durumun ashbn cihetinden de grmemizi
salamaktadr.

kinci olarak yer vereceimiz hadis de, ismet inancnn snrlarn belirlemek
asndan olduka nemli bilgileri muhtevidir.

mm Mlikin (. 179) Muvattandaki bir rivyete gre Ramazanda cnp

olarak sabahlayan ve orucunu brakmak istemeyen bir sahab Hz. Peygambere gelir ve
durumunu sorar. Hz. Peygamber kendisinin de ayn ekilde olduunu ve gusl abdesti
alp oru tutacan beyn eder. Bunun zerine sahab yle syler: Y Resulallah! Sen
bizim gibi deilsin, Allah senin gemi ve gelecek gnahlarn affetmitir. Bu sze
kzan Hz. Peygamber:

Muhakkak ki ben, Allahtan en ok hayet duyannz ve nasl saknlmas

gerektiini en iyi bileniniz olmay umud ederim. eklinde cevap verir.113

Bu rivyete gre bir sahab, oru tutmasna engel olacak gnah bir fiil yaptn
zannetmektedir. Hz. Peygamber bu fiilin gnah olmadn kendisinin de ayn ekilde
olduunu beyan etmitir. Sahab bu durumun Hz. Peygamber tarafndan yaanmasnn
-Allah tarafndan gnahlarnn balanm olmas nedeniyle- mkl bir durum
olmadn, onun konumunun Allah katnda farkl olduunu sylemitir. Sahabnin bu
anlay Hz. Peygamberi kzdrmtr. nk o, insanlar iinde Allahtan en ok hayet
duyan ve Ondan en ok korkan bir kul olmay istemektedir. Bu rivayette iki hususun
zerinde durmakta fayda mlhaza ediyoruz.

1- Sahbnin zihninde Hz. Peygamber ve gnah arasnda kurulan ba nedir? Bu

bizim, sahbnin ismet algsn anlamamz asndan nem tamaktadr.

2- Hz. Peygamber bu anlaya niin kzmtr? Bu da doru ismet inancnn

erevesini belirlemek asndan nem tamaktadr.

113
Mlik b. Enes, el-Muvatta, Sym 9.

22
 Bize gre sahbnin anlay hakknda u tahminlerde bulunmak mmkndr. O,
Hz. Peygamberin gnah ilemi olsa bile Allah tarafndan balanmasndan dolay, kul
olarak daha avantajl bir durumda olduu dnmektedir. nk sahab iinde bulun-
duu durumu gnah olarak deerlendirmekte ve Hz. Peygamberin de bu gnah ilemi
olduunu, ancak onun balanacan dnmektedir. yet bu ihtimal doru ise,
burada ismeti ilgilendiren nemli bir nokta var demektir. Yani sahabye gre peygamber
gnah ileyebilir, ancak o balanr. Bu durum, onun iin bir avantajl bir konumdadr.
Hatt bize gre bu bak as, onun imtihannn daha kolay olduu eklinde bir my
da tamaktadr. det, kendi nezdindeki zel konumundan dolay peygamber Allah
tarafndan kayrlmaktadr.

Netice olarak bu sahabnin anlaynda, peygamber yanl olan bir eyi yapma-
yan deil, yapsa da balanan ve bu konuda zel bir statye sahip olan bir kiidir.
Dolaysyla burada masm bir peygamberden ziyde mafr bir peygamber anlay
bulunmaktadr.

Hz. Peygamber bu cmleye niin gazaplanacak kadar tepki vermitir? Ayn

ekilde tahminlerde bulunacak olursak:

1- Peygamber gnah iler anlayna;

2- Her ne ilerse ilesin balanaca anlayna;

3- Gnah konusunda Allah katnda avantajl bir konuda olmasna;

4- mtihannn daha zor ve ar olmasna ramen daha hafifmi gibi alglan-

masna.

Varsaydmz bu ihtimallerin hangisinin gereklemi olduunu bilemeyiz.

Fakat her ne sebeple olursa olsun Hz. Peygamber bu anlay doru bulmadn beyn
etmitir ve bizim onun verdii cevap zerinde younlamamz daha doru olacaktr. Hz.
Peygamberin vermi olduu bu cevap bize gre peygamberlerin ismeti konusunda ok
nemli bir noktaya iaret etmektedir. O da -mm Mtrdnin de zerinde oka
durduu- ismette peygamberin imtihannn, yani irde ve gayretinin mevcudiyetidir.

23
 Hz. Peygamber sahabye verdii cevapta kendisi iin: Allahtan en ok hayet
duyan ve takvnn nasl olmas gerektiini en iyi bilen olmay mit ettiini bildirmek-
tedir. Burada ilk anlam mid etmek olarak tercih edilen ( )fiilinin, bir eyin en-
diesini tamak anlamna geldiini de unutmamak gerekir. Kanaatimizce Hz. Peygam-
ber yklendii rislet sorumluluunun bykl ile orantl olarak en takvl kul ol-
mak, dolaysyla gnahlardan en ok uzak kalan bir insan olmak endiesini tamaktadr.
Dolaysyla bu durum ona gnah ilemek konusunda daha rahat bir zemin yerine hi
gnah ilememeye almak gibi ok daha ar bir hassasiyete mecbur etmektedir. En
azndan cevabndan anlald zere Hz. Peygamber kendisine byle bir gaye edinmi
grnmektedir. Dolaysyla Hz. Peygamber, konumunun gerektirdii ekilde gnah
konusunda ok daha ar bir yk olmasna ramen gnah ileyip affa urayan Allahn
katnda avantajl konumda bir kul olarak anlalm olmasn doru bulmam olmaldr.
Bize gre bu durum, peygamber ve gnah arasndaki mesafeyi amakta ve ismetin
mevcut olmas gerektiine dair telakkiyi besleyecek bir veri olmaktadr. Ancak bu
ismet, sahabnin anlad gibi gnah iler, ama balanr eklindeki bir ismet deil,
gnah ilememek iin azam aba sarf eden bir peygamberin fiil durumu eklinde
anlalmas gereken bir ismettir.

Hadisin erhlerinde sz konusu sahabinin szlerinin zhirinden Hz. Peygamber

gnah ileyebilir ya da bize yasak olanlar o yapabilir gibi bir anlaynn karlabile-
cei ifade edilir.114 Sen bizim gibi deilsin anlay, peygambere tbi olma onun
fiillerine iktidy mmetin zerinden kaldrabilecei iin Hz. Peygamber onun bu
szne cevap vermitir. Hz. Peygamberin kzma sebebi, bu szn zhirinde mmetin
peygambere iktidsn engelleyecek bir mnann bulunmas sebebiyledir.115 Muvatta
rihlerinden Eb Bekir bnl-Arab bu hadisi daha ok fkh adan ele alm, yine ona
iktidnn gerekliliine rnek olmasna dikkat ekmitir.116 Peygamberin gnah konusun-
da hayet duymas kbetinin kt olmas endiesinden deil, itbdan dolaydr. Ulem
onun gnahlarnn affedilmi olmasnn bir artla vuk bulduunu sylemilerdir. O
art, emredilenleri yapp nehyedilenlerden saknma konusunda misal tekil etmesidir.117

114
Bc, Ebl-Veld Sleymn b. Halef b. Sad et-Tcb, el-Mntek, I, 43.
115
Ayn yer.
116
Eb Bekir bnl-Arab, el-Meslik fi erhi Muvattai Mlik = Kitbl-Mesalik fi erhi Muvattai
Mlik (nr. Muhammed b. Hseyin es-Sleymn ie bint Hseyin es-Sleymn), IV, 176 vd.
117
Eb Bekir bnl-Arab, a.g.e., IV, 175.

24
Grld gibi bu rivyet zerinden slm ulems, peygamberin uyulmas gereken
kiiliine iaret etmi, gnahlarnn affedilmesini, her konuda rnek olma gibi bir arta
bal olarak gerekleecei ifade edilmitir. Ayn zamanda onun gnah ilememe
korkusunun sradan insanlar gibi cezalandrlma korkusundan deil, Allahn uyarlarna
muhatap olmama gibi bir endieye dayand belirtilmitir. Bu aklamalarn her biri,
peygamberin ismeti hususunda bir yne k tutmaktadr. Her konuda rnek olma,
uyulan bir kimse olma yapt eylemlerde uyar almama, srekli olarak vahyin kontro-
lnde bulunma gibi hususlara bir insann srekli gayret sarf ediyor olmas onun gnah
ilemesini neredeyse imknsz hale getirebilecek durumlardr. Dolaysyla burada Hz.
Peygamberin ismeti ile ilgili olarak varlabilecek sonu, onunla gnah ileme
eyleminin bir araya getirilmesi olduka zor olan iki durum olmas eklinde zetlenebilir.

rihler arasndan meseleye ismet asndan yaklam yapan Zrkn, sahabnin

sen bizim gibi deilsin szn u ekilde yorumlar: yani Allah seninle gnah arasna
engel koymu / rtmtr. Senden asl gnah vki olmaz. Af, rtmek ( ) de-
mektir. O da ya kii ile gnah arasna girer, ya da gnah ile onun cezas arasna girer.
lki peygamberlere lyk olan, ikincisi de mmeti iin olandr. Bu da ismetten kin-
yedir.118 Bu yorumdan sonra dier rihler gibi iktid konusuna deinen Zrkn, bu
hadisi mmet iin peygambere ittibann zorunluluuna delil olarak ele alr.

Hadisin erhlerinin hemen hepsinde ayn konuda bir baka rivyete de yer
verilmitir. Eb Hreyrenin cnpl sabahlayp oru tutmak isteyen bir sahabye
olumsuz cevap vermesi, bunun zerine de Hz. ienin de onu uyarmas ve Hz.
Peygamberin cnpl sabahladn bildirmesini anlatan rivyettir. Bu ikinci rivyette
kayt mevcuttur. O da Hz. Peygamberin cnplnn ry sebebiyle olmad
eklindeki kayttr. Hadisin metninde bu kaydn niin konulduuna dair aklama
yoktur. Ancak cnpln ry sebebi ile olmad hususunun belirtilmesi ihtiyac
duyulmutur. erhlerin bu kayt hakknda yaptklar yoruma gre, konu ismet ile
balantl anlalmtr. Zrknnin aktardna gre bu kayt hakknda Kurtub,
ihtilmn peygamberin ismeti asndan uygun olmadn sylemektedir. nk ihtilm
eytandandr. Ve peygamber byle bir durumdan msmdur. Bir baka rih Nevev,

118
Zrkn, erhu Muvatta el-mm Mlik (nr. brhim Atve vaz), II, 404 vd.

25
ihtilm ciz grse de yaygn olan anlaya gre ihtilm peygamberlerin ismeti asndan
ciz deildir.119

smetin stlh mnas asndan ele alnabilecek bir baka rivyet de udur: Bir
anadan doan herkes hata eder. Ya da onlarn hatalar vardr. Yahy b. Zekeriyy byle
deildir. Hi kimsenin, Ben Ynus b. Mettdan daha hayrlym demesi uygun d-
mez.120 Ayn rivyeti Hkim, el-Mstedrekinde farkl ekilde aktarmtr. Her dem-
olu kymet gn bir gnahla gelir. Yahy b. Zekeriy hri. Sonra Hz. Peygamber
yerden kk bir bir dal paras ald ve yle dedi: Her bir adamn bu dal parac
kadar bile olsa vardr, ama onun yoktur. Bu nedenle Allah onu hasr (kadnlara ilgi
duymayan) bir efendi ve slihlerden bir neb olarak isimlendirdi.121 Hkim en-Nisbur
bu rivyetin Mslimin kriterlerine gre sahih olduunu, ancak onun bunu tahrc
etmediini syler.122

Bu rivyette peygamberler de dahil olmak zere demolundan olan hi kimse-

nin hatasz olmayaca anlatlmaktadr. Zekeriyy (a.s.) n buradan istisn edilmesi
hakknda farkl grler mevcuttur. Hadiste Allahn onu isimlendirmesi ifadesinde
bahsi geen yet u ekildedir: Zekeriyy mbedde durmu namaz klarken melekler
ona yle nid ettiler: Allah sana, kendisi tarafndan gelen bir Kelimeyi tasdik edici,
efendi, iffetli ( ) ve salihlerden bir peygamber olarak Yahyy
mjdeler.123

yet metninde ( ) olarak yer alan kelimelerinin ierdii mnalar

hakknda baz tartmalar mevcuttur. Taberye gre = efendi kelimesi ile -
aktard rivayetlere gre- ilimde, yumuak huyluluk ve takvada efendi olmas
kastedilmitir. ffetli olarak mellendirilen kelimesi iin yukarda
verdiimiz rivyeti aktarlm, orada tasvir edildii ekilde Yahy (a.s.) n kadnlara ilgi
duymayan bir kimse olduu eklindeki mna tercih edilmitir.124 bn Kesr ise bn
Mesd, bn Abbs, Mchid, krime, Sad bn Cbeyr ve Eb asa gibi isimlerin
kadnlara ilgi duymamas mnasn rivyet ettiklerini ifade ettikten sonra, Kd yzn
119
a.g.e., a.y.
120
Ahmed b. Hanbel, Msned, XXI, 254.
121
Hkim en-Nisbr, el-Mstedrek ales-Sahihayn, IV, 1281.
122
Ayn yer.
123
l-i mrn 3/39.
124
Taber, a.g.e., V, 374-380.

26
bu anlama yapt itiraz aktarr. Kad, Yahy (a.s.) hakkndaki bu szlerin mfessirler
ve tenkiti ulem tarafndan reddedildiini syler. nk bu durum, bir noksanlk ve
ayp kabilindendir. Dolaysyla bn Kesr burada tercih edilen mnann gnah
ilemekten masn olmas gerekir. Yani sanki ehvetten kesilmi gibi gnah ilemez,
nefsini ehvetten alkoyar125 eklinde anlalmasnn daha doru olduunu syler.
Peygamberlerin ismeti ile ilgili bu hadislerin yan sra ismet lafzen yer almamakla
birlikte konu ile dorudan alkal baka rivayetler mevcuttur. smet ve msumiyet,
gnah vb. ifadeler gemese de baz rivayetlerin ierikleri ismete nakli delil olarak
verilmitir.126 Mesel soyunun Hz. demden beri temiz sulb ve rahimlerden intikal
etmesi,127 doumundan sonra akk sadr olay ile Allahn onu eytandan korumas,
Allahn onu chiliyenin kt detlerinden (dne gitmesinin engellenmesi) korumu
olmas, -ki burada asame kelimesi gemektedir.128 stn ahlk zelliklere sahip
olmas ve bu haliyle tannan ve gvenilen bir insan sreti izmi olmas, onun masm
olduunun delilleri arasnda yer almtr. Temiz bir soydan gelmi olmas onun ahlk
anlamda bir gnah ilemi olmas ihtimalini darda brakr. nk soyu dahi byle bir
fiilden uzaktr. Gsnn yarlp kalbinden bir phtnn karlarak eytann ondaki
paynn uzaklatrlm olmas, dne gitmesinin engellenmi olmas rivyetlerinin
zmnnda peygamberin gnah ilemediini anlatan olaylardr. Bu nedenle bunlar onun
ismeti ile ilgili olarak istidll edilmitir.

Aktardmz rivyetlerin shhat durumlar hakknda bir deerlendirmede

bulunmay tercih etmedik. Shhat asndan dikkat ettiimiz husus, bunlarn sahih kabul
edilen ktb-i sitte ierisinden semi olmamzdr. nk bizim ilgilendiimiz nokta,
shhat veya ierik tartmasndan ziyde, en erken dneme ait olan bu literatrde
ismetl-enbiy inancnn yansmalarnn nasl olduunu gstermektir. Bu rivyetlerin
bazlar hakknda birtakm tartmalar vaki olmutur -Yahy b. Zekeriyy rivyetinde
olduu gibi-. Fakat kanaatimizce bu rivyetlerin sahih olmadn varsaysak bile bizim
amzdan onlar aktaran kiilerin, peygamberlerin ismeti hakkndaki dncelerini
yanstan birer veri olmas nedeniyle her bir rivayet anlam tamaktadr.

125
bn Kesir, Tefsirul-Kurnil-Azm, III, 55 vd.
126
Muhammed Eb Nr el-Hadd, smetl-Enbiy ver-Red ale-behil-Mveccehi ileyhim, s. 183
vd.
127
Hadid, a.g.e., s. 183.
128
Hadid, a.g.e., s. 184.

27
 Hicri ikinci asrda yaam limlerin rivayetleri ve grlerinden anlalan, pey-
gamberlerin ismeti konusundaki inancn bu dnem itibaryla mevcut olduu ynnde-
dir. Konunun eitli alardan aklanp tartlmas ve mezheplerin grlerinin teek-
kl nc asrda olgunlam olsa da, ilk dnemde bu inanca ait temel unsurlar m-
hede etmekteyiz. nc asra gelindiinde ise gerek kelm ve mezhepler tarihi gerek-
se hadis erhleri bize bu konuda bolca malzeme vermektedir. Mezheplerin bu konudaki
grlerine aada temas edeceiz. Hadis literatr asndan olgunlam ismet tar-
tmalarna bir rnek vererek bu bahsi kapatmak istiyoruz. Hkim, el-Mstedrekinde
Hz. Peygamberin insanlar iin Allaha tvbe etmeyi tavsiye ettii bir rivyeti yorum-
larken yle der: O Allahn elisidir. Gnahlardan korunmutur (Yani bir daha o
gnaha dnmeyecei kesindir). Onun dndakilerin bu ekilde tvbe etmeleri doru
deildir. nk onlar masm olmadklar iin tvbe ettikleri gnaha dnmelerinden
emin olunamaz. Bakalar ise bu rivyete istinden bir kimsenin Allahm sana tvbe
ediyorum demelerinde bir saknca grmemilerdir.129 Burada Hz. Peygamberin tvbe
ettii ekilde tvbe etmenin ciz olup olmamas, onun ismeti balamnda deerlendi-
rilmitir. Bu gre gre; Hz. Peygamber msmdur, tvbe ettiinde o tvbesine aykr
davranmaz. Ancak bizler masm deiliz ve onun tvbe eklinin ayns ile tvbe
etmemeliyiz.

2. MEZHEPLERN SMET NANCINA DR GRLER

Kelm eserlerinin nbvvt bahisleri ierisinde, peygamberlerin sfatlar ba-

l altnda ele alnan ismetl-enbiy konusuna ilk dnem eserlerinde ou zaman
mstakil bir blm olarak yer ayrlmamtr. Nitekim mm Mtrd de ismet konusuna
tefsirinde oka atf yapmasna ramen, Kitbt-Tevhidinde byle bir bala rastla-
myoruz. Bu durum ilk dnem literatrnn ou iin geerlidir. Fakat bu durum bize
gre ismetl enbiya inancnn mevcut olmad anlamna gelmez. nk ayn eserler
byk gnah meselesini tartrken peygamberlerin gnah ilemesi ciz mi? sorusu
zerinden konuya temas etmiler ve ana ereveyi belirlemilerdir. Yukarda
incelemeye altmz tefsir ve hadis kaynaklarnda yer ibareleri ve mrtekib-i kebre
meselesinde bu konuya dair argmanlar beraberce dndmzde erken devirde bu
inancn erevesini belirlemeye yetecek malzemenin olduunu grrz. Dolaysyla

129
Hkim, el-Mstedrek (nr. Muhammed Zhr en-Neccr), Beyrut 1987, IV, 279.

28
peygamberlerin masmiyeti dogmas erken dnem kaynaklarnda yoktur. Biz, smet
tartmalar Hayyt (. 298) ve bn Rvendnin (. 301) ncesinde mevcut deildir; Bu
inan, ilerin masm imm fikrine reaksiyon olarak domutur130 fikrini yzeysel ve
dardan baklmak suretiyle varlm bir nyarg olarak deerlendiriyoruz. slm konu-
larda pek ok hususun sonraki devirlerde detaylandrlm, farkl perspektiflerden bakl-
mak suretiyle olgunlam, hatta farkl boyutlar kazanm olduunu sylemek mmkn-
dr. Bu, son derece doal ve olmas gereken bir sreci de ifade eder. Her din messe-
seleirken sahip olduu kavramlar zenginletirir ve gelitirir. Bu, ismet inanc hakknda
da sylenebilir. Nitekim hicri 3. asrdaki ismet tartmalar ile daha erken devirdeki
ismet arasnda belirgin bir hacim fark gzlemlenebilir. Ancak bizim iaret etmek iste-
diimiz husus ismetin tamamen sonradan inan listesine dhil olduu gibi bir iddiann
yanlldr. smet inancnn temel dayanaklar en erken dnemden itibaren mevcuttur.
nk Kuranda bu inanca iaret eden yetler yorumlanmaya balad andan itibaren
bu inancn erevesi dillendirilmi ve kaynaklarda yerini almtr. Sonraki dnemlerde
de detaylandrlarak deiik balamlarda tartlm ve alt balklarda farkl fikirler
benimsenebilmitir. Ancak Mslmanlarn peygamberlere sradan insanlar gibi gnah
iledikleri -mesel Hz. uaybn kzlar ile zina etmesi gibi Ehl-i Kitbn kabullendii
bir dnceyi benimsedikleri- bir ann bulunduu sylenebilir mi?

Nbvvet messesesinin gvenilirlii peygamberlerin inanlrl asndan ciddi

problemler oluturacak bu iddiann yanll ortadadr. Bu gibi iddialar, kader inanc
hakknda da ifade edilmitir. Kader inancnn sistematik halde inan listesine sonradan
dhil edildii dncesini bir an iin doru kabul ettiimizde, bu sreten nce
Mslmanlar her olayn ilh ilmin ve takdirin bir tecellisi olduunu dnmediklerini
syleyebilir miyiz? Kaderin farkl yorumlar yaplm olsa da, en temel noktann ilk
andan itibaren mevcut olmadn sylemek tpk ismet inanc ile ilgili sylenilenler gibi
deerlendirilebilir.

Bu tr ithmlar pek ok konuda ifade edilebilir. Kanaatimize gre bu sylem-

lerde temel sorun slm inanlarnn ilh kaynakl olmad varsaymdr. Bu sylemler,

130
Peygamberlerin yanlmazl kavram ilk dnem slmi literatrde [Ebl] Hasan el-Earde bile
mevcut deildir. Bu dncenin kaynaklarn Rvend ve Hayytta buluruz. Anladmz kadaryla
Snnlerdeki peygamberlerin yanlmazl inanc ilerin msm imm inancna reaksiyon olarak
domutur (bk. Ahmed Hasan, The Consept of Infallibility in Islm, s. 2, Islamic Studies, XI/1,
[March 1972], Published by: Islamic Research Institute, International Islamic University, slmabad).

29
trih ve sosyolojik artlarn gerektirmesi ile Mslmanlarn kendi inanlarn rettik-
lerini ifade etmenin bir baka eklidir. Nitekim Ahmed Hasan, yukarda atfta bulun-
duumuz makalesinde hataszln evrensel bir olgu olduunu, bu konuda en temel
eyin insanlarn mutlak bir otoriteye gvenme eilimi olduunu syler. Din liderin ya
da kraln hata yapmamas ismet iinde iyi bilinen aforizmalardr.131

imdi ismet konusu hakknda yazlm eserler ve mezheplerin bu konudaki

grlerini incelemeye geebiliriz:

lk olarak bu konuyla alkal olarak yazlm eserlere, gnmze ulamasa bile

en azndan isimlerini grmek iin bnn-Nedmin kaytlarna baktk. Bu konuyu do-
rudan ele alan Eb Yezd el-Belhnin (. 322) Kitbu smetil-Enbiy132 adl eserinden
baka bir kayda rastlamadk. Ancak baz kitap isimlerinin muhtevalarnn bu mesele ile
ilgili olduu anlalmaktadr. Mesel, Drr b. Amrn (. 200), Kitbun al men zeame
ennen-Nebiyye tereke mined-dni eyen ve ennehu kne yalemul-aybe (Peygambe-
rin dinden baz eyleri terk ettii ve gayb bildiini iddia edenler kitab), Kitbur-Red
al men zeame ennel-Enbiye htelefet f sfetillh azze ve celle (Peygamberlerin
Allahn sfatlar hakknda ihtilf ettiklerini iddia edenlere red kitab, Kitbur-Red ale
l-Haeviyye fi kavlih innen-Nebiyye iz istafera li insnin ufira lehu(Peygam-
berin bir insan iin istifr ettiinde balanacan iddia eden Haviyyeye red
kitab)133 gibi eserler gnmze ulamasa da isimleri zerinden ieriklerine tahminde
bulunmamza imkn salamaktadr. Hicr ikinci asrdan nce Peygamberin dinden baz
eyleri terk etmesi iddiasnda bulunanlarn varl ismetl-enbiy ile dorudan alkal
bir kitap olduu muhakkaktr. Ebl-Hasen el-Medinnin134 ve Ahmed b. Haris el-
Harrz135 (. [?]) Kitbu m nuhiyen-Nebiyyu (a.s.)anhu (Peygamberin nehyedildii
eyler Kitab), konu itibariyle smet meselesini iermesi muhtemel eserlerdendir.Ali b.
Abdlaziz el-Dlbnin136 (. [?]) el-Kitbu Eflin-Neb, Iynin137 (. [?]) Kitbl-

131
Ahmed Hasan, a.g.m., s. 1.
132
bnn-Nedm, Fihrist (nr. Muhammed Rz), Tahran 1366, Messese-i ntiarat- Emir Kebir, s.
229.
133
bnn-Nedm, a.g.e., s. 315.
134
bnn-Nedm, a.g.e., s. 169.
135
bnn-Nedm, a.g.e., s. 174.
136
bnn-Nedm, a.g.e., s. 426.
137
bnn-Nedm, a.g.e., s. 362.

30
Enbiy vel-Eimmesi, Ebu Ubeyde et-Teymnin138 Kitbl-Mutebt, brahim b. Ah-
med el-Kummnin139 (. [?]) Kitbu mihenil-Enbiy vel-Evsys ve bn Merz-
bnn140 Kitbul-Masmnin de ayn ekilde bize erken devir ismet inanc hakknda
bilgiler ihtiva eden eserler olduu muhakakkaktr.

imdi mezheplerin ismet ile ilgili grlerini ulaabildiimiz en erken dnem

kaynaklarndan anlamaya alacaz.

lk olarak crr (. 360) ve bn Kuteybenin (. 276) grleri araclyla

Seleflerin bu konuda sylediklerini tesbite alacaz. Selef akidesini anlatt e-era
adl eserinde crr, Hz. Peygamberin sfatlarna ayr bir ksm tahsis etmi ve bu
blm iin onun tm mslmanlarca bilinmesi gereken zelliklerinden bahsedeceini
sylemitir.141 Mutlak itaat makam olduu142 zel ve ayrcalkl konumu, ona isyn
etmenin Allaha isyn etmek anlamna geldii gibi pek ok konuya ayrntl bir ekilde
temas etmekle birlikte ismet sfatna aka deinmemektedir.

Lleki (418),143 Drim144 ve Taber gibi ilk dnem selef limlerinin akide ko-
nularn ele ald eserlerinde145 Hz. Peygamber ile ilgili byle bir bala yer verme-
mektedirler. Ancak, crr bu meseleye mstakil olarak yer ayrmamasna ramen
mesel Hz. Peygamberin soyunun demden (a.s.) beri nikhl ve tertemiz bir ekilde
peygamberlerin sulbnden intikal ettiini,146 hirette Havz- Kevserde ykandnda
Allahn gemi gelecek tm gnahlarn balam olacan anlatan rivayetlere yer
vermitir.147 Ayn ekilde ocukluunda melekler tarafndan kalbinin yarlp iinden bir
pht karlmas ve bu eytann sendeki pay denmesi148 ve Allahn onu puta
tapmaktan korumu olduu, tek kendisine tapmay ilham etmesi, eytann ona yol

138
bnn-Nedm, a.g.e., s. 93.
139
bnn-Nedm, a.g.e., s. 365.
140
bnn-Nedm, a.g.e., s. 247.
141
curr, e-era (thk. Muhammed Hamid Fki), Beyrut 1983, Drl-Ktbil-lmiyye, s. 302.
142
curr, a.g.e., s. 409-416.
143
Lleki, Usul tikadi Ehlis-Snne, erhu Usli itikdi ehlis-snne vel-cema minel-kitb ves-
snne ve icmais-sahabe vet-tbin min bazihim (thk. Ahmed b. Sad b. Hamdn el-Gmid), Riyad
ts., Dru Taybe, I, 142, 369.
144
Drim, er-Red alel-Cehmiyye, s. 234.
145
Taber, Sarhus-Snne, s. 54.
146
Lleki, a.g.e., I, 428, 437.
147
curr, a.g.e., s. 488, 437.
148
curr, a.g.e., s. 437.

31
bulamamas, Mevlasnn ona iir ve cahiliye ahlakndan herhangi bir ey retmemesi,
vahiy gelene dek Allahn ilham ile tek Allaha kulluk ettiini sylemesi peygamberin
nbvvetten nce masm olduu dncesini tadn gstermektedir.149 smet ve
masm kelimelerinin gemedii bueserde ilk bakta ismet inancnn bulunmad
sonucuna varlabilir. Ancak yer verdii bu rivayetler Hz. Peygamberin dier insanlar
gibi eytana uyup gnah ileyen bir insan olduunu, herhangi bir ilh koruma altnda
bulunmad dncesini tamamen reddeden bir ierie sahiptir. Ayn ekilde Selef-
lerden Halll de (. [?]) eserinde ismetle ilgili mstakil bir bala yer vermemekle
birlikte Hz. Peygamberin nbvvetle grevlendirilmeden nce puta tapmaktan temiz-
lenmi olduunu ve onlara kesilmi hayvanlardan yemediini anlatan rivayete yer
vermitir.150

Bu rivayetlerin sz konusu eserlerde yer almas onlarn ismet inanlar ile ilgili
yeterli bir veri olarak kabul edilebilir. Selefilerde nbvvet ncesinde peygamberin irk
ve ahlaki konularda korunmu olduuna dair bu rivyetlere yer verilmi olmasn biz,
ismet konusunun ismen yer almasa da bir inan olarak msellem kaziye gibi varln
srdrdn sylemenin mmkn olduunu dnyoruz.

Nbvvetten sonra peygamberlerin gnah ilemeleri ile ilgili bir tartmaya bu

eserlerde rastlamadk fakat mesele selefilerin nemli ismi bn Kuteybede bu konuya
yer verdiini gryoruz. Ancak mevzuya sonraki eserlerde olduu gibi mstakil bir
balk altnda deil de kelmclara tenkit yneltirken deindiini gryoruz.

bn Kuteybenin kelmclara yapt sert eletiriler iinde ismet konusu olduka

dikkat ekici bir ekilde yer almaktadr. Peygamberlerden gnah sdr olduunu anlatan
rivyetleri tevilsiz anlama taraftar olan selef tavr aka gzlemlediimiz bn Kutey-
be, nbvvetten sonra da peygamberlerin sehven byk gnah ileyebileceklerini iddia
etmektedir. Crcn, Haviyyenin peygamberlerin byk gnah ileyebileceklerine dair
olan vehimleri151 ve iftiralarndan152 bahseder ve onlarn delillerini ele alarak iddiala-
rnn yanl olduunu ispatlamaya alr. Buradaki Haviyye isimlendirmesi iine bn
Kuteybenin dhil edilip edilemeyecei tartlabilir. nk bn Kuteybenin syledii

149
curr, a.g.e., s. 438.
150
Halll, es-Snne (thk. Atyye Zehrn), Riyad 1989, I, 196.
151
el-c, Kitbul-Mevkf (nr. Abdurrahman Umeyra), Beyrut 1997, III, 421.
152
c, a.g.e., III, 438, 441.

32
sehven byk gnah ileme ve nasslar zhir anlamna gre anlama gerekliliidir. Fakat
kelmclarla arasnda sert tartmalarn vuku bulduu anlalan bn Kuteybenin de
kelmclar tarafndan Haviyye olarak nitelendirilmi olduu muhtemeldir.

bn Kuteybenin kelmclara eletirisi u ekildedir: Ona gre kelm ehli nassla-

ra gre deil, kendilerine gre yorumlar yapmaktadr153 O, limlerden ounun enbiy-
ya gnah isnd etmekten rktklerini ve bu durumun da onlar Kurana muhlefete
sevk ettiini sylemitir. Bu dncesini rneklerle aklar. Mesel kelmclar, Hz.
dem iin Kuran da yer alan: dem, Rabbine si olup yolunu ard154 yetindeki
as/isyn etti, gav/ard fiillerini midesi buland gibi bir anlama hamledip aacn
meyvesinden yedii iin hastala mptel oldu eklinde anlamay tercih etmilerdir.155

Halbuki ona gre burada demin gnah ilediini sylemek problemli deildir.
demin buradaki zellesi, Allah dmanlarnn gnahlar gibi deildir. Planlanm, ze-
rinde srar, edilen kastl bir gnah sz konusu deildir. eytann onu aldatmas ile ilen-
mi bir hata vardr. Bu hatay ileyende gerek bir niyet ve kastl bir ynelme yoktur.156

153
bn Kuteybe, Tevlu Muhtelifil-Hadis, Kahire 1966, s. 67-69.
154
T-H 20/120.
155
bn Kuteybe, Mkill-Kurn, s. 402 vd.; Ayrca bk. Tevilu Muhtelifil-Hadis, s. 67-68.
156
Kelmclarn peygamberlerin ismeti konusunda hassas davrandklar bir gerektir. Hatt bazen yetleri
uzak yorumlarla aklama ihtiyac da hissetmi olduklar da sylenebilir. Nitekim Crcn,
muhliflerine (Peygamberlerin byk gnah ileyebileceklerini iddia edenler) cevap verirken zorlama
yorumlar da aktarmtr. Mesela eytan onlarn ayaklarn kaydrp haddi tecavz ettirdi ve iinde
bulunduklar yerden onlar kard. (el-Bakara 2/36) yeti hakknda inde bulunduklar yerin cennet
olmadn, Hz. demin bir mmete sahip olma iin nebi olmadn, nebi seilmesinin bu olay
gerekletikten sonra vuku bulduunu syler. Muhaliflerinin ileri derecedeki cehaletleri nedeniyle
peygamberlere gnah nisbet edilebilecei dncesine delil olarak getirdikleri Fakat (Allah) onlara
kusursuz bir ocuk verince, kendilerine verdii bu ocuk hakknda (sonradan insanlar) Allaha ortak
kotular. Allah ise onlarn ortak kotuu eyden ycedir. (el-Arf 7/190) mealindeki yet onlarn
iddialarn delillendirmez. Ayetin siyaknda Allah Tel insanolunun bir tek nefisten yarattn
ondan da eini var ettiini, daha sonra einin hafif bir yk yklenip Allaha kusursuz bir ocuk sahibi
olurlarsa ona kredeceklerini sylediklerini anlatmaktadr (el-Araf 7/189). Ancak mfessirlerin ou
buradaki hitabn Kurey olduunu sylerler. Tek bir nefisten kast Kusay ondan eini var klmas ise
Araplardr. Buradaki irk koma ise Araplarn oullarna Abd Menf, Abdl Uzz gibi isimler
koymalardr. Burada anlatlan dem ile Havv deildir. Olsa bile onlarn ulhiyet anlamnda bir irk
iinde olduklarnn delili nedir? Bu olsa olsa Allaha rc etme ile birlikte onlarn eytann vesvese-
sini kabule meyletmeleri olabilir ki bu da ihtiyarlar dnda olan bir eydir. Belki de tm bunlar
nbvvetten ncesi hakkndadr. (bk. Kitbul-Mevkf, III, 419). Grld zere burada Crcn
insanln tek bir nefisten yaratlma meselesini Araplar eklinde anlamaya almaktadr. nk
mesele daha sonra Hz. dem ve Havvann irk ilemesi gibi bir konu ile balantlandrlacaktr.
Peygamberlerin ismeti anlayn zedeleyecek ve Haviyyenin iddialarn temellendirecek bu anlama
eklinin nne gemek iin uzak yorumlar da argman olarak kullanlmtr.

33
 Bunun gibi Hz. Ysufun Zleyhy arzulamas hususunda kelm ehlinin yo-
rumlarn eletirir. Ysufun Zleyhy arzulamadn ondan kamaya veya onu vur-
maya niyetlendiini syleyen kelmclar yanl bir tevile giderler. yetin metni bu
ekilde anlamaya uygun deildir.157 Hz. Ysuf, Zleyhnn srarl ikn abas kar-
snda onu arzulamtr.

bn Kuteybenin peygamberlerin hatalarnn en ok bu alanda olduunu syle-

mesi dikkat ekicidir. Onun bu konuda naklettii bir rivayete gre Hz. Peygamber Hi-
bir peygamber yoktur ki hata etmesin veya hata etmeye niyet etmesin Yahy b. Zekeriy-
y hari. nk o kdnlara kar bir eilim duymazd158 buyurmutur. bn Kuteybeye
gre bu, peygamberlerin zellelerinin daha ok bu konu ile ilgili olduunu gstermekte-
dir. Her ne kadar Allahn korumas ile kt bir fiil ilemeseler de... Ancak onlardan
sdr olan kk eyler byk saylr. nk Allah onlara marifet vermi, onlar rislet
grevine semi ve onlar delil klmtr. Bundan dolay Hz. Ysuf Nefsimi temize
karmyorum. nk nefis ar ekilde ktl emreder; Rabbim acyp korumusa
baka. phesiz Rabbim ok balayan, pek esirgeyendir.159 demitir. Bununla iinde
gizledii ehvet duygusunu kastetmitir. Allah engel koymu ve Hz. Ysuf niyetlendii
bu hatay yapmamtr.160 bn Kuteybe, peygamberlerin kastsz bir ekilde gnaha niyet
edebileceklerini ancak bunu Allahn korumas ile hibir zaman fiiliyata dkmediklerini
dnmektedir. Ayn ekilde Hz. Ynusun da kzarak kavminden ayrlmasn konu edi-
nir. Bir peygamberin fke ile hareket etmesini nbvvetinin ar yk altnda ezilerek
kamasn da peygamberlerin hatalar arasnda zikreder. Kuteybenin anlatm, Ynus
peygamberin kzgnlnn kavmine kar olmamas ihtimaline ynelik malar iermek-
tedir.161

Dolaysyla bn Kuteybe, peygamberler hakknda gnah ilemeyi ciz grmekte-

dir. Hatt Nazzmn sahbeyi tan ettiini anlatt ksmda da peygamberler iin ciz
olan bir ey onun dndakiler iin evveliyetle cizdir162 diyerek bu konudaki tavrn

157
Ayrca bk. bn Kuteybe, Tevilu Muhteliful-Hadis, s. 67-69.
158
bn Kuteybe, Mkill-Kurn, s. 404; Hakm en-Nisbr, el-Mstedrek, IV, 1281.
159
Ysuf 12/53.
160
bn Kuteybe, a.g.e. s. 404-405.
161
bn Kuteybe, a.g.e., s. 407.
162
bn Kuteybe, Tevlu Muhtelifil-Hadis, s. 25.

34
aka ortaya koymutur. Ancak bn Kuteybe bu ekilde dnmekle peygamberlerin
ismetini kabul etmiyor deildir. Ona gre Allah rislet iin setiklerini gnahtan korur.
Ancak onlarn msiyet ilemelerini irde etmeseydi, onlara msiyet ileme doas
vermezdi -meleklerin tabiat gibi- ehvet duygusu ile donatmazd.163 Anlalan odur ki
ismetin mevcdiyetini kabul etmekle beraber, Allahn peygamberleri msiyet ileyecek
bir yapda yarattn dnen, Kuranda ve hadislerde geen peygamberler ve msiyet
ilemeleri ilgili ifadeleri tevil etmeden anlamay doru bulmaktadr. Grld gibi
Selef ile Ehl-i Snnetin, nasslarn yoruma tbi tutulmas konusunda ayrtklar konular
sadece ulhiyet mesleleri deil peygamberlerin ismeti konusunda da tebellr etmekte ve
Selef bu tavryla Ehl-i Snnet tarafndan eletirilmektedir.

Selefin bu yaklam iler tarafndan da eletirmitir. bn zn, ashb- hadis

ve Haviyye olarak isimlendirdikleri bu grubu peygamberlere hadislerde aktarlan
gnahlar nisbet ettikleri iin Allah ve raslne yalan isndnda bulunmakla sular.164
ilere gre Ehl-i hadisin karakteristik zellii; Allah uygun olmayan ekilde tavsif
etmeleri peygamberlere de gnah nisbet etmi olmalardr. Bu konuyu tartrken
Haviyye ismi ile bu yaklam daha zel bir grup iin kullanan bn zan, hilfetle
ilgili konulara gelince Selef hakknda kulland slbu Snn bak asnn tamamn
ithm edici ekilde teml eder. Mesel Hz. Peygamberin hastaland srada Hz. Eb
Bekirin namaz kldrmasn emretmesi meselesin konu edindii bir balamda Snnle-
rin peygamberlere gnah nispet ettiklerini sylemektedir. Kanaatimizce buras nemli
bir noktadr. nk Snnler halifelerin birbirleri ile gr farkllklarnn bulunabile-
ceini ve hata edebileceklerini sylemektedirler. Halifeler hakknda bu durumun ciz
olmas ona gre Allaha zulm isnd etmektir. nk Allah, insanlara kendilerine ak-
lamad helal ve haramn bilinmesi konusunda vekil kld halifelere, tbi olmalarn
emretmitir. taat makamnda halifelerin hata edebilir olmas ise Allahn kullarna
zulmettii dncesine sebep olur. Bu durumu ile Snn yaklam, Allah Reslne cehl
nisbet etmi, onun yol gstericiliini kmsemi ve tahkir etmi olmaktadrlar. det
masiyet ile taatin bilinemeyecei hatt bundan daha dnunda bir dnceyi iddia etmi
saylabilirler. Onlarn Peygambere nisbet ettikleri, u yete aykrdr: De ki: Ben ancak
Rabbimden bana vahyolunana uyarm. Bu (Kuran), Rabbinizden gelen basretlerdir

163
bn Kuteybe, el-htilf fil-Lafz ver-Red alel-Cehmiyye vel-Mebbihe, Kahire 1349, s. 13.
164
bn zn, el-zh (thk. Seyyid Celleddin el-Hseyn el-Urmev), s. 26 vd.

35
(kalp gzlerini aan beynlardr); inanan bir kavim iin hidyet ve rahmettir.165 Onlar
peygamberler msiyet ve ilemedikleri gnah nisbet etmilerdir.166 lgili ksm aynen
aktaryoruz: Siz, Allahn yalan syleyen ve hata eden peygamberleri insanlara gnderip
onlara itaat etmelerini emrettiini iddia ettiniz. Bu irkin durum size gre mmkndr.
Siz onlara gnah nisbet etmeyi halifelerinizle birlikte kamak ve onlarn yapt hatalar
kurtarmak iin yaptnz. T ki yle dediniz: Onlar iin (halifeler) Peygamberlerin hata
ve yalanlar konusunda rneklik vardr.167

bn zna gre Snnler bunu, halifelerin hatalarn gzel gstermek, onlarn

szlerini terk etmek, birbirlerini tan eden rivyetleri tasdik etmek, birinin szn
dierine tafdil etmek iin byle yaptklarn iddia etmektedir.

Grld zere a, Haviyyenin tavrndan hareketle Snnlerin peygambere

gnah nisbet etmelerinin halifelerin hatalarn merlatrma gibi bir sikle yapldn
iddia etmektedir. Kuranda peygamber zelleleri ile ilgili yetleri anlama ve yorumlama
gibi bir sik varken Snnlerin halife hatalar iin peygamberlerin ismetini feda ettikle-
rini dnmek, ilerin bu meseleyi hangi zeminde ele aldklarn gstermesi asndan
nemlidir. Peygamberlerin zellelerine iaret eden yetleri drt halifenin yanllarn ka-
patmak maksatl olarak olduundan farkl anlamak salkl bir zihin ileyii ile uyumlu
olmasa gerektir. Ancak bu problemli bak as ilerin meseleye kalk noktasn
gstermeye yeterlidir. Onlarn, peygamberlerin ismeti konusundaki tavrlarnn imam-
larn msumiyeti ile ilgili olduunu sylemek Snn bir refleks kabul edilse bile
yukardaki balant bu iddiann haksz olmadn ispatlamak iin yeterli olmaldr.

ann bu konudaki dncelerine biraz daha yakndan bakmak gereklidir.

nk ismet konusu onlar asndan nbvveti aan bir boyuta da sahiptir ve imamlarn
msumluu tartmalar kelm literatrnde azmsanmayacak bir hacme sahip olmutur.

Bu tartmalar bakldnda ann peygamberlerin ismetine baklarnn immet

meselesi ile i ie teekkl ettii ortaya kmaktadr. Peygamberlerin hata edebilir
olmas zorunlu olarak imamlarn da hata edebilirliine yol aaca ve bu dncenin

165
el-Arf 7/203.
166
bn zn, el-zh, s. 348-349.
167
bn zn, a.g.e., s. 349-350.

36
ann temel doktrini ile ters decei bir gerektir. Bu durumun onlarn ismetl-
enbiy anlaylarn oluturmada etkin olmas muhtemeldir.

Snn perspektiften ann ismet anlayn grmek iin mm Ernin verdii

bilgilere baklacak olursa o, Rfizlerin bu hususta iki ksma ayrldklarn syler. Bir
grup peygamberlerin de imamlarn da Allaha isyn etmesinin mmkn olmad gr-
ndedir. nk hepsi Allahn delilleridir, hatadan (zelle) masmdurlar. Eer onlarn
yanlma (sehv) ve msiyet ilemeleri mmkn olsayd bu konuda kendilerine uyanlarla
ayn seviyede olurlard. Nitekim onlara uyanlar gnah ileyebilirler. mamlarn gnah
ilemeleri mmkn olsayd onlara ihtiya olmazd.168 Dier bir grup da peygamberlerin
gnah ileyebileceini sylerler. Er, ann mmiye doktrininin esasn ortaya
koymu kabul edilen ve yukarda grlerine yer verdiimiz bn znn da hocas
olan169 Him b. Hakem hakknda baz bilgiler vermektedir. Aktardna gre Him,
peygamberlerin gnah ilediini dnmektedir. Hatt Hz. Peygamber Bedir gn fidye
alarak Allaha isyn etmitir. Ancak imamlarn Allaha kar gnah ilemeleri mmkn
deildir, nk Resl Allaha kar isyn ettii zaman Allah tarafndan ona vahiy gelir.
mamlara ise vahiy gelmez ve onlara melek de inmez. Onlar masmdurlar. Resln
isyn etmesi mmkn ise de imamlar yanlmaz ve hata etmezler.170 Himn peygam-
berlere imamlardan daha aa bir seviye vermesi, daha sonra mmiye arasnda tekfre
kadar varan eletirilere yol asa da o, bu kanaatinden vazgememitir.171 Wattn Ts
ve bnn-Nedmin nakillerine dayanarak mmiyye akidesine ilk kelm mna veren
kiinin Him olduunu sylemektedir.172 mmiyenin kurucularndan saylsa da onun,
peygamberlerin ismeti konusundaki bu dncesi i-mmi anlayn genelini yanst-
mamaktadr. Him b. Hakem gibi dnmeyen dier Rfiz kol, mamlarn ve peygam-
berlerin zelleden uzak ve korunmu olduklarna inanmaktadr. Onlara gre imamlar ve
peygamberler msumdur. Eer imamlar masm olmasayd onlara ihtiya olmazd.173
Dolaysyla Himn grlerini mmiyenin geneli tarafndan benimsenmemi olabi-
lir. Ancak ismet konusunda imamlarn, Hz. Peygamberden daha zel bir konuma yer-

168
Er, Maklt, s. 47-48.
169
Mustafa z, Him b. Hakem, DA, XVIII, 154.
170
Er, Maklt, s. 47-48.
171
Mustafa z, Him b. Hakem, DA, XVIII, 154.
172
Montgomery Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 236.
173
Er, Maklt s. 47-48.

37
letirilmesi sadece Himn gr gibi gzkmemektedir. Msa b. Tvs (. 673) Be-
dir esirleri konusunda Hz. Peygamberin itba uramas hakknda u yorumu yapmak-
tadr: (Bedir esirleri ile ilgili) Hz. Ali yola uymutur ve ona sonu grnmtr,
Resulullahn bilgisindeki eksikliinin sbit oluu konusundaki ahkm ona beyn
olmutur ve fakat o, muhlefet etmemitir. Dier peygamberlere gelince onlar hakknda
u konuda nehiy vard da onlar buna muhlefet ettiler demeyiz.174 Peygamberlere de
imamlara da gnah isnd etmeyen mmiyenin peygamberlerin ismetine baklarnn
imamlarnn ismetini temellendirmek iin olduu eklindeki dnceyi besleyecek
rnekleri oaltmak hi zor deildir. Ancak biz mmiyenin en genel telakkisini yan-
stmak adna erf el-Murtznn (. 436) grlerine yer vermeyi uygun buluyoruz:
mamiyyeye gre kk ya da byk olsun msiyet ve gnah peygamberler iin
nbvvetten nce ve sonra ciz deildir. mamlar da ayn ekildedir. Msiyet, ileyen
iin yerilme ve cezay hak ettirecek bir ey olduu iin mmiye bunlarn hepsini
peygamberlerden nefyetmitir.175 mamlar da peygamberler gibi ismet sfatn hizdir.

smet ve nassla tyin imamn en nemli vasflarndandr.176 Hz. Ali hakknda

sehv, gaflet, cehl ve acz olmas ciz deildir o msumdur.177 mmlar, kusurlar engel-
lenmi, zellelerden korunmu, ktlklerden masundur.178

mmiyenin en erken dnem kelm kaynaklarndan el-Usl minel-Kfide

Kleyn, mmetin peygamberliin konumunda olduunu, Allahn kullar arasnda
onun vekili, gnahlardan ve ayplardan uzak olduunu179 syler.

Kleynde de peygamberin ismetinin imamlarla balantl olarak anlaldna

delil olabilecek u gre rastlyoruz. Kleyn Kuranda Hz. Peygamberin insanlardan
gelecek tehlikeler karsnda Allah tarafndan korunacan bildiren yet hakknda
unlar syler:

Hz. Peygamber Alinin velyetini -namaz, zekt oru ve hacc aklad gibi-
aklamay emretti. Hz. Peygamber onu tekzb etmelerinden ve irtidd etmelerinden

174
Ms b. Tvs, Bin Makletil-Ftmiyye fi nakdir-Risletil-Osmniyye (thk. Adnan el Gurayfi),
s. 209-210.
175
Seyyid erf Murtaza, Tenzhl-enbiy, Beyrut 1988, s. 4-5.
176
eyh Sadk bn Babeveyh, Kitbl-Hisl, Kum t.y., s. 428.
177
Malat, et-Tenbh ver-Red, stanbul 1936, s. 20.
178
Kleyn, el-Usl minel-Kfi (nr. Ali Ekber el-Gaffr), Beyrut 1980, I, 203.
179
Kleyn, a.g.e., s. 200.

38
korktuu iin gs darald. Rabbine yneldi ve u yet nzil oldu: Ey peygamber!
Sana Rabbinden indirileni tebli et, eer yapmazsan risletini tebli etmemi olursun,
Allah seni insanlardan koruyacaktr Ve bundan sonra Gadruhumda onun velyetini
tebli etti.180

Kelm tartmalarnda mmiyenin Hz. Ali ve soyu hakkndaki ismet iddialar,

itaat makamnda olmalar nedeniyle hata etmemeleri gerektii, dinn korunmu olmas-
nn buna bal olduu eklindeki argmanlar zerinden yrtlr.181 Ancak onlarda
mesele, sadece dinn korunmas adna imamlarn hata etmemesi gerektiini aan boyut-
lara sahiptir. Hz. Ali hakknda aada aktaracamz gr onlarn imamlarn ismetine
baklarnn sadece bu gerekeye dayanmadn gsterecek rneklerden sadece biridir.
Onlara gre Hz. Alinin nru Hz. Peygamber ile birlikte Hz. demden 4000 yl nce
yaratlmtr. Allah, demi yarattnda bu nr onun sulbne oradan da Abdlmut-
talibe gemitir. Sonra ikiye ayrlm, bir ksm Abdullaha bir ksm da Abdlmutta-
libe intikal etmitir. Rivyetin sonunda Hz. Peygamberin: Ali bendendir ben de Ali-
denim. Onun eti benim etim, kan benim kanmdandr. Beni seven onu sevmi, bana
kzan ona kzmtr182 buyurduu iddia edilmektedir. Grld gibi bu konu msm
olduu sylenen kiiye varlk alannda nasl bir konum biildii ile alakal hale
gelmektedir.183

Hric kaynaklarda yaptmz taramada184 ismetl-enbiy meslesinin anlatld

ksmlara rastlamadk. Hric eserlerin gnmze ulamam olmas Hriclerin bu
konudaki dncelerini tam olarak renmemize imkn vermemektedir. Ancak mezhep-
lerin tantld Snn eserlerde Hriclerin bu konudaki dncelerinin aktarld baz
ksmlara rastlamaktayz. Mesel ehristn (. 548) Hriclerden Ezrika kolunun,
Allahn kfir olacan bildii veya nbvvetten nce kfir olan bir kimseyi peygamber
olarak gndermesinin ciz olduunu sylediklerini nakleder. Onlara gre peygamberler

180
Kleyn, a.g.e., s. 289.
181
bk. Kd Abdlcebbr, el-Mun, XX/1, s. 68-98.
182
eyh Sadk, a.g.e., s 640.
183
Bu nedenle biz tezimizde mm Mtrdnin ismet anlayna yer vermeden nce, ismet konusunun
oturduu zemini doru tesbit edebilmek adna Hz. Peygamberin varlk iinde konumlandrl ekli
ve beeriyeti gibi konular ele aldk. Nitekim hem mamiyede hem de Ehl-i Snnette konunun bu
boyuta tanmak suretiyle ele alnna dair rnekler oaltlabilir. Yani ismet msum olduu dn-
len kimselerin ontolojik konumu ile de irtibatlandrlmaya elverili bir zemin olarak grlebilmitir.
184
Slim b. Zekvn, es-Sre; Dercin, Tabaktl-Meyih; emmh, Kitbs-Siyer; Amr Halife,
Dirst anil-bdiyye.

39
nezdinde byk ve kk gnah kfrdr ve mmetin iinde peygamberlere byk ve
kk gnahn ciz olduunu syleyenler vardr. Bu gnahlar da kfrdr.185 Hasan el-
Irk, Ezrikadan bahsederken bu gre yer vermez ancak, Hriclerin kk gnah
imandan kard eklindeki grn verirken peygamberlerle bu konu arasnda bir
ilgi kurmaz.186

Malt ise, Hriclerin Fudayliyye kolunun kk ve byk her gnahn Allaha

irk komak olduunu dndklerini aktarr.187 Ancak peygamberlerin gnah ilemesi
ile ilgili bir bilgi aktarmaz. Nreddin es-Sbn de peygamberler hakknda kfr ciz
grenler iin Fudayliyye ismini zikreder.188

c, peygamberlerin kfr ilemeyecekleri hakknda icmnn bulunduunu buna

sadece Ezrikann muhlefet ettiini syler. nk onlar peygamberlere gnah ciz
grmlerdir ve her gnah da onlara gre kfrdr. c, bunun onlarn peygamberlere
kfr ciz grdkleri eklinde anlalabileceini, nitekim onlarla ilgili olarak nbv-
vetten sonra peygamberlerin kfre deceini syledikleri ile ilgili anlatmlar olduunu
syler.189 Bu ifadeleri Hriclerin byk gnah meselesi hakknda sylediklerine bal
olarak onlarn peygamberler hakknda byle dndkleri sonucuna ilzm olarak
varldn ihss ettirmektedir.

crr, Hriclerin zemmi hakkndaki babta bir rivyet aktarr. Rivyete gre;
Hz. Peygambere ganimetleri dil datmadn ve dil olmas gerektiini syleyen
kiiye Allah Resl: Yazklar olsun, ben dil olmazsam kim olacak? buyurmu Hz.
mer onu ldrmek istemi, ancak Hz. Peygamber: Onu brak! Zira onun yle bir
ashb var ki, sizden biriniz -onlar grse- onlarn namaz yannda kendi namazn ok
hakir (az) grecek, orularna kar kendi orucunu az bulacak. Onlar Kurn da okurlar,
ama boazlarndan te gemez. slm dinnden atlan okun hedefi delip geip gittii gibi
bunlarda -arlklar yznden- slmdan kp giderler buyurmutur.190

185
ehristn, el-Milel ven-nihal, Kahire 1868, I, 122.
186
Hasan el-Irak el-Hanef, el-Firakul-Mferika Beyne Ehliz-Zey vez-Zendeka (thk: Yaar Kutluay),
Ankara 1961, s. 27.
187
Malt, et-Tenbh ver-Red (thk. Muhammed Zhid el Kevser), Beyrut 1968, s. 179.
188
Nreddin es-Sbn, el-Bidaye fi Uslid-Dn, s. 54.
189
c, Kitbl-Mevakf, s. 426.
190
Buhr, Menkb 61, 64; Fezall Kurn 66; Edeb 78; Tevhd 97; stitbe 88; Beyhak,
Delil, s. 188; bn Mce 172; Ahmed b. Hanbel, Msned III, 56; VIII, 171; Taber, Cmiul-Beyn,

40
 Bu rivyette bahsi geen kiinin bir Hric olduu191 ve bu hadisin Hricleri
tavsif ettii eklindeki anlay doru kabul edecek olursak Hz. Peygamberin sradan,
ganimet datrken hakszlk yapan bir insanm gibi alglanmas ve buna en edd
ekilde mdahale etmek isteyen Hz. mer vardr. Rivyetin sahih olup olmamas bir
yana, bu iki yaklam bizim konumuz asndan, Hz. Peygamber dneminde veya daha
sonra Reslullah hakszlk etmekle tan edenler ve bu algya iddetle kar kan
sahabilerin olmas asndan nemlidir.

Peygamberlerin kfre debilecei, anne ve kzkardelerle nikhn ciz olabile-

cei gibi u ve akld grlerin Hriclere nisbet ediliinde mezheb sbjektifliin
etkisinin olmasn muhtemel gryoruz. Ve yine onlarn kk gnah irk olarak
deerlendirirken dtkleri yanlta peygamberlerinde mrik olabilecei eklinde bir
karmn ilzm olarak yaplm olma ihtimalinin gz nnde bulundurulmas
gerektiini dnyoruz.

Zeydiyyeye gre ismet sadece peygamberler ve onun yolunda gidenlerin sfat-

dr. Peygamberlerin nbvvetten nce ve sonra peygamberlerin byk ve peygamberlik
konumu hakknda phe uyandracak kk gnahlardan msumdurlar.192 Ancak Zeyd-
lerin 17. mam Ksm er-Ressnin (. 246) Peygamberler gfil ve kusurlu olmalarn-
dan dolay meydana gelen seyyielerini ve kusurlarn ikrr ederler193 cmlesini telaffuz
etmi olmas, peygamberlerin kk gnah olarak deerlendirilebilecek baz gnahlar
ileyebilecekleri eklinde yorumlanmtr.194 Ayrca irde cebir meselesinde peygam-
berlerin gnahlarn nefislerine ve eytana izfe etmelerini bir argman olarak sunmas
onlarn gnah ilediklerine dair dnceleri hakknda bir delil olarak alnabilir. Ancak
byk gnah ve dallet peygamberler iin dnlemez. Hz. Peygamberle ilgili geen
De ki: Eer (haktan) saparsam, kendi aleyhime sapm olurum195 melindeki yet
dalletin nebide olabilecei eklinde deil, insanlar eitmek amal ve insanlarn
dalleti kendi nefislerine nisbet etmeleri iin emretmektedir.196 Ress, Hz brahimin

III, 250; X, 109; Eb Dvd, Snne, 27; Tirmiz Fiten 24; Nesa, Zekt, 79; Tahrm 26;
Muvatta, Mesail-Kurn, 10.
191
Hasan el-Iraki el-Hanefi, el-Firak, s. 15.
192
Ali b. Abdlkerim Fudayl erefeddin, ez-Zeydiyye: nazariyye ve tatbik, Amman 1985, s. 83.
193
Resul ztrk, Kasm er-Ress ve Zeydiyye Kelam, Van 2008, Ahenk yay., s. 171; Ress, er-Red lel
Mcebbire, I, 502.
194
A.yer.
195
Sebe 34/50.
196
Resul ztrk, Kasm er-Ress ve Zeydiyye Kelam, s. 171; Ress, el-Adl vet-Tevhd, I, 596.

41
(a.s.) Allahtan, lleri nasl dirilttiini kendisine gstermesini istemesi197 ve Hz.
Msnn (a.s.)198 da Rabbini grmek istemesi meselelerini aklarken onlarn bu
talepler si olmadklarn syler.199 nk ona gre beerin beeri grmesi gibi bir
grme talebi irktir. Ancak onlarn bu taleplerinin mhiyeti farkldr ve onlar mrik
deildirler. Gzlerin onu ihta edemeyeceini bilmilerdir. Burada anlatlmak istenen
ey farkldr. Hz. Ms kavminin talebini Allaha bildirmi, Hz. brahim de gzle
grmei kastetmemitir.200

Ress, Kurann Hz. Msnn kptyi ldrmesini ve Hz. demin isyann

haber vermesi ile ilgili yle dnmektedir: Bu gnahlar onun katnda byk gnah
deildir. nk Allah Tel, peygamberlerden sdr olan kk gnahlar bile bu
dnyada cezalandrmaktadr (Baln karnnda karanlklar iinde hapsetmesi gibi.).201

Hz. Ynusun kk gnah sebebiyle dnyada cezalandrlm olmasndan istid-

ll ederek Ress, peygamberler iin kk gnah ciz grmekte, byk gnah tecviz
etmemektedir.

Zeydi limlerden Yahy b. Hamza Meyyed-Billh (. 749) kk gnahn nite-

lii ile ilgili detayl bir aklama verir. Ona gre kk gnah teblie mteallk konu-
larda olmamal veya -bir soan almak gibi- insanlarn tahkrine sebep olacak bir nitelik
arz etmemelidir. Bu gibi durumlar her ne kadar kk de olsa da bunlarn peygamber-
lerden sdr olmas ciz deildir. Bunun dndaki kk gnahlar cizdir. Nitekim baz
yetlerde bu durumlara gndermeler mevcuttur (Tebk Seferine katlmayanlara izin
vermesini doru bulmayan Tevbe 9/43. yette beyn olunan durumlar gibi).202 Peygam-
berin hilkatinde olmas dnlen kusurlarn niteliklerini de bu balamda ele alan
Meyyed-Billh mezhepleri, ismetin fali kim? sorusuna gre de snflandrr. Ehl-i
nazarn ounluu ismetin falini Allah olarak dnmlerdir. Bazlar bu falin
peygamberlerin kendileri, bazlar da hem Allah hem de peygamber olduunu sylemi-

197
el-Bakara 2/260: brahim Rabbine: Ey Rabbim! ly nasl dirilttiini bana gster, demiti.
198
el-Arf 7/143: Ms tayin ettiimiz vakitte (Tra) gelip de Rabbi onunla konuunca Rabbim! Bana
(kendini) gster; seni greyim! dedi.
199
Ksm er-Ress, Anthropomorphism and interpretation of the Quran in the theology of al-Qasm Ibn
Ibrahim (ed. Binyamin Abrahamov), Leiden 1996, Brill, s. 114; Orjinal kitap ad: Kitb al-Mus-
tarshid.
200
Ress, a.g.e., s. 124, 126.
201
Ress, a.g.e., s. 126.
202
Ahmed Mahmd Subh, F ilmil-kelm: Zeydiyye, Beyrut 1991, s. 232.

42
lerdir. Mutezilenin ounluu ve Zeydiyyeye gre ismeti zerine alan ve ayn
zamanda failidir ve o da Allahtr.203

Peygamberlerin byk gnah ilemelerinin ciz olmasna genellikle akl izahlar

getirilirken, Enbiy sresinin iki yeti peygamberlerin byk gnah ilemeyeceklerinin
delili olarak kullanlr.204

Snn anlaytan immetle ilgili grleri ile ayrlan Zeydiyye, a gibi ilk
halifeyi gayr- mer saymamakla beraber, Halifenin Hz. Ali olmas gerektiini dn-
mektedir. Ancak Ressnin mamda olmas gerekli artlar sayarken msmiyeti zikret-
memesi adan farkl oluu bir yn olarak kabul edilir.

Bu konuda Mutezile mezhebi ayr bir nemi hizdir. nk kelm ilminin

elinde doduu Mutezile mezhebi, a dnda ismet inancn ortaya koyan mezhep
olarak gsterilmektedir.205

Ernin verdii bilgiye gre Mutezile, Allahn kfr ve byk gnah ileyen
bir peygamber gndermeyecei konusunda icm etmitir. Msiyet ileme hususunda,
kk gnah ilemelerini ciz grm ancak, kk gnah ilerken bunu bilerek mi
yoksa bilmeden mi yapt konusunda ihtilf etmilerdir. Bir grup, peygamberin bile
bile gnah ilemeyeceini, bir ksm da kk gnah olmas artyla gnah olduunu
bildii halde kasden yapmasnn mmkn olduunu sylemitir.206

Kd Abdlcebbr, nbvvetten nce peygamberlerin byk gnah ilemelerini

ciz grmez. Bunun gibi gnah kk olsa da bir fiil, insanlarn nefretini celbetmesi
( )ve kk grmeye ( )sebep olmas gibi unsurlar tayorsa, o da ciz
deildir. Peygamberlerin bu konulardan mnezzeh olmas, insanlarn onlara
gvenmesini salar ve davalarn glendirir.207 Byk gnahn nbvvet ncesinde -
henz peygamber olmad iin- nefreti celbetmeyeceini dolaysyla byle bir iddiay
nereden temellendirdiklerini soran muhliflerine Kd, bunun akl olarak gerekli

203
Ahmed Mahmd Subhi, a.g.e., s. 233.
204
el-Enbiy 21/73, 90.
205
Madelung, W. Ima, EI2.
206
Er, Maklt, s. 226-227.
207
Kd Abdlcebbr, el-Mun, XV, 304.

43
olduunu syler. nsn ilikilerde cri olan dete gre byk gnah ve kk drc
kk gnah nefret uyandrcdr.208

Bu konuda muhliflerinin itirazlarn aktarp cevaplamak sretiyle konuyu

tartmaya devam eden Kdnn izahlar zerinde dnldnde, onun bu meseleye
hep peygamberlik messesesinin kabul edilebilirlii ve bunu oluturacak artlar
asndan yaklat, konuyu akl izahlarla temellendirdii grlr. Yine mevzu, kullar
iin aslah olan yaratmann Allaha vcip olmas meslesi ile ile ilintililendirilir.

Kd, kk gnahlara, Allahn dostluundan karmayacak ekilde, nfileleri

terk etmek gibi ya da buna benzer eyleri rnek olarak verir. Ancak mesel peygamber-
den kastl, kt bir kk gnah ya da kzgnlkla sylenmi bir sz sdr olmasn ciz
grmez. nk bu saylanlarda tenfr unsuru vardr. Nfileleri terk etmek gibi olan k-
k gnahlar ise nefreti ekmeyecei gibi, bunlar hibir beerin uzak kalamayaca
niteliktedir.209

Kk gnahta kast olup olmamas meselesinde ise Eb Ali el-Cbbnin,

grlerine yer verir. Cbb, peygamberlerin unutma ve gaflet gibi olan tevl/ictihd
hatalarn ciz grr.210 nk bir eyde kast olursa bu nefreti celbeden bir durum
oluturur. Haram olduunu bile bile o eye ynelmek tenfre sebep olur.211 Yani kastsz
tevl hatas eklindeki gnahlara cevz verir.212 Eb Him el-Cbb ise kk gnah
olursa, kasd ciz grmektedir. Nefret ettirici ve kk drc olmamak kayd ile
kastl olmay engelleyecek bir ey yoktur.

Kd Abdlcebbr, peygamberlerin ismeti konusuna ilerle yapt masm

imm tartmalarnda yer verir. Hatt onlarn iddialarn nakzetmek adna kendi arg-
manlarn enine boyuna sunmas, ismet hakkndaki grlerine daha detayl bir ekilde
ulama imkn vermektedir. Bu tartmalarda mamlarn da masm olmalar gerektiini
syleyenler, onlarn itaat makamnda olmalarn gereke olarak sunmaktadrlar.213 Hatt
208
Ayn yer.
209
Kd, a.g.e., s. 309.
210
Orhan ener Kololu bu konu ile ilgili olarak Nitekim Eb Ali de byle dnmekte ve peygamber-
lerden sdr olan bu tr masiyetlerin tevil edilmesi gerektiini syler demektedir (bk. Cbbalerin
Kelm Sistemi, s. 350). Ancak kanaatimizce sz konusu ibare, peygamberlerin kendilerinin tevl /
ictihad hatas edebilecei eklinde anlalmaya daha uygundur. bk. el-Mun, XV, 310.
211
Kd, el-Mun, XV, 310.
212
Ahmed Mahmd Subh, F ilmil-kelm: Zeydiyye, s. 196, 232.
213
Kd, el-Mun, XX/1, s. 69, 90-91, 84-85.

44
Kdnn itirazlar ve argmalarn eletirmesi zerine muhlifleri, imamlarn masmi-
yeti hakkndaki itirazn peygamberin ismetini de zedeleyeceini syleyecek214 kadar
meseleyi birbiri ile balantl ele aldklarn gstermektedirler.

Kd, bu tartmalar esnasnda ismetin asl dayanann peygamberin itaat

makamnda olmas eklinde grmediini ifade eder. Ona gre Hz. Peygamberin mas-
miyetinin temellendirildii nokta udur:215 Peygamberin ismetinin illeti, Allahtan tebli
ettii konularda huccet olmas dolaysyla, galat sehv ve dier kusurlarla bu huccetlii-
ni nakzeden eylerin kendisi hakknda ciz olmamasdr. Bu nedenle huccet olduu
hususlarn dndaki konularda ismetine kesin hkm veremeyiz. Ve nefret uyandrc
deilse baz kk gnahlar ciz grrz.216 Kd, peygamberin, Allahtan getirdii
dinde ve onu beyn ederken hatdan mnezzeh olduunu bunun dndaki konularda
mutlak bir ismetten deil, baz kk gnahlar mmkn gren bir ismetten bahsettiini
ifade etmektedir.

Bu konunun bir sonraki adm, sz konusu kk gnahlarn kastl olup olma-

mas meselesidir. Eb Ali el-Cbbnin byk gnah ve kk gnah arasnda bir fark
grmemesi ve her ikisine de cevz vermemesine ramen,217 Eb Him el-Cbb ve
Kd, kk gnahlarn kastl olarak ilenmesinin imkn hakknda bir ak kap
brakmlardr.218 Onlarn bu konuda koyduklar kayt, sz konusu kk gnahn nefret
uyandrc bir nitelikte olmamasdr.219 Nefret uyandrmama Mutezilenin cevz ver-
dii kk gnah meselesinde en ok altn izdii bir nitelik olarak gze arpmaktadr.
Nitekim konu bal da Byk gnahlar ve nefret uyandrma asndan onun gibi olan
gnahlarn nbvvetten nce ciz olmamas eklindedir.220 Kk gnah ciz grr-
ken bu nitelii ve de kk drcle sebep olmamay srekli art olarak ortaya
koymas, peygamberlik messesine olan itimad sarsmayacak bir imkn alann vurgula-
mak istedikleri iin olmaldr. nk bu ve buna benzer zellikler, insanlarn peygam-

214
Kd, a.g.e., XX/1, s. 74-75.
215
Niyazi Kahveci, Mutezile Ve ia Arasnda Siyasal Tartma, Ankara 2006, s. 214 vd.
216
Kd Abdlcebbr, el-Mun, XX/1, s. 91-92.
217
Orhan ener Kololu, Cbbilerin Kelam Sistemi, stanbul 2011, s. 461-462.
218
Ayn yer.
219
Kd Abdlcebbr, el-Mun, s. XX/1, 92.
220
Kd Abdlcebbr, el-Mun, s. XV, 304.

45
bere olan yaklamlarn deitirecek bir etkiyi tadklar dnld iin onlar
tarafndan ciz grlmemitir.

Mutezile smetl-enbiy konusunu nbvvetin temellendirildii mcize mese-

lesi ile irtibatl grr. yle ki, mcizenin peygamberin iddiasnda doru olduunun
delili olduu gibi, grevini yerine getirirken de doru olduunun delilidir. Yani byk
gnah ilemesi hali din teblide -yalan ve deitirme gibi- mcizenin dellet ettii eyi
iptal eder. Bu durumda byk gnah ve insanlarn nefretini celbedecek kk gnah
peygamberlerin nbvvet misyonlar asndan mmkn olmayan iki durumu ifade
eder. Meselenin ilikili olduu bir dier konu salah/aslah prensibidir. Kdya gre akl
una dellet etmektedir: Allah peygamberi maslahatlar bildirmek iin gndermitir.
Dolaysyla onun kabul edilmesini zorunlu klmak iin elinde mcize izhr etmitir. Bu
durum onun yksek mertebeleri hak eden yce bir kimse olmasn, istihff ve hakaretten
uzak olmasn gerektirir. Peygamber gndermek bir maslahat ise, maslahat olan bu eyi
Allahn en gl ekilde yapmas gerekir. En gl ekilde yapmak, insanlarn onu
kabule en yakn (evl) bir ekilde yapmasdr ki bu da elinin kebreden mnezzeh bir
kii olmasdr. nk insanlar byle kimseleri kabule yakn olmazlar.221

Kd Abdlcebbr, immda ismet sfatnn olmas gerektiini dnen mmiy-

yenin bu konudaki grlerine yer ayrm ve onlarn iddialarn rten deliller ortaya
koymutur. Bu tartma esnasnda da peygamberde ismet sfatnn olmas gerektiinin
delillerini tekrar etmitir.222 Peygamberin Allahtan getirdii konularda unutma ciz
deil, Ondan getirmedii hususlarda ise cizdir. Ayn ekilde din beyn ederken de
unutmas ciz deildir, bunun dndakilerde ise cizdir. nsanlara eziyet verecek husus-
larda da kk gnah ilemesi ciz deildir. Bunun dndakilerde cizdir. Bu iki du-
rumu birbirinden ayran ey, delildir. Delil yoksa hata edebilirliine cevz veririz, delil
varsa vermeyiz.223

Mutezileye gre ismet, peygamberlerin Allahtan getirdikleri din konusunda

mutlak anlamda bunun dndaki konularda ise baz artlarla mukayyed durumda
peygamberlere vciptir. Ayn zamanda ismet ve Allahn din konusunda zellelerden

221
Kololu, a.g.e., s. 460.
222
Kd Abdlcebbr, el-Mun, XX/1, s. 68 vd.
223
Kd, el-Mun, XX/1, s. 78.

46
emin olma kymete kadar sadece bir kiiye aittir ve onun bu konuda orta yoktur.
Onun yerine geecek veya onun makamn dolduracak yoktur.224

Kd masm imm fikrinin ashb ve tbin tarafndan ortaya konulmadn, bu

bidatin Him b. Hakem zamanna gelindiinde ortaya ktn, ondan da Haddd,
Verrk, bn Rvendnin aldn, bu sylemle Hz. Peygamber e tuzak kurup dinni
ifsd etmeyi murad ettiklerini ifade eder. Kd, Hz. Alinin kendisinin dallete ve kfre
nispet edilmek gibi pek ok fitne ile kar karya kald halde kendisinin masm oldu-
unu, hata etmesinin ciz olmadn delil olarak ileri srmemitir. Buna ihtiyac olduu
halde nass, vasiyet ve ismetle delil getirmemitir225 diyerek onlarn tutarszln ortaya
karr. Masm bir immn gereklilii fikri Hz. Peygamberin ve hulefann fiilleri ve
szleri ile uyumlu deildir. nk halifelik seimledir ve halfenin hata etmesi
cizdir.226

Elimizde mevcut bulunan Mutezileye ait literatrn en nemli eserlerinden biri

olan Hayytn (. 300) el-ntisrnda ismetl-enbiy tartmalarnn yansmalarn
grmek mmkndr. Hatt slm Ansiklopedisinde ismetin kaynaklarnn Hayyt ve
bn Rvendden nceye gitmedii fikrinin227 ortaya atlmas -bize gre doru olma-
makla beaber- bu eserin konumuz asndan nemini gstermektedir. Bu eserde bn R-
vendnin ismet konusunda mutezilenin tutarszln ortaya koyma abalarn, Hay-
ytn da cevb mhiyetteki savunularn gryoruz. Biz bu tartmalar bn Rvend
hakknda ksa bir bilgi verdikten sonra aktaracaz. bn Rvend iin byle bir parantez
ama ihtiyac duymamzn sebebi ilk dnem ismet tartmalar asndan nemli olmas
ile birlikte mutezil eserlerde mlhidlii ile n plana kan bir kiiyi, mm Mtr-
dnin Kitbut-Tevhdinde nbvveti isbat eden bir kelmc olarak grmemizdir.
Dolaysyla onun ismetle ilgili Mutezile eletirilerine yer vermeden nce onun kim
olduu ve nasl bir dnce dnyas olduuna bir bak yapmak faydal olacaktr.

Erken devir ismet tartmalarnda karmza kan nemli isimlerden biri olan
bn Rvend, slm dnce tarihine mlhid fikirleri ile yazlm olan ve ou bugne

224
Kd, Tesbtu Delilin-Nbvve, II, 528.
225
Kd, Tesbtu Delilin-Nbvve, II, 531-533.
226
Kd, a.g.e., II, 551.
227
Madelung, W., a.g.m., EI2.

47
ulamayan eserlerine ve muhtevlarna muhliflerinin aracl ile ulalabilen bir
kiidir. Onun grleri ile ilgili mstakil bir eser (Kitbul-ntisr ver-Reddi al bn
Rvend el-Mlhid) yazan Hayyta gre o, grleri nakzedilmesi gereken bir
mlhiddir. Kd Abdlcebbr da gerek Tesbtinde gerekse Munde bn Rvendnin
eserlerine atflar yaparak onun grlerini nakzetmeye almaktadr.

bn Rvendnin mlhidlii, nbvvet messesine yapt tenkitler, ar i

fikirleri ve peygamberlere ynelik ithmlar ile gndeme gelmektedir. nceleri Mute-
zil evrelerle yakn temas kuran bn Rvendnin bu evrelerle aras bozulunca bir
ksm i karakterli bir ksm da mlhidlik saylan grleri yznden hakknda iddetli
bir kampanya balatlmas, onun adnn ilhdla anlmasna sebep olan hususlardr.228
Eb Ali el-Cbb onun Hz. Peygambere 17 yerde tan edip svd Zmrrd adl
bir kitap yazdn sylemektedir.229 bn Rvendnin zellikle nbvvet messesesi ve
peygamberlere tan konusunda hret bulmasnn yannda ilgin olan mm Mtrd-
nin nbvvete kar kan Verrkn iddialarna bn Rvendnin grleri ile cevap
vermi olmasdr. Bu durum nasl anlalmaldr? Hakknda yazlanlar arasnda mevcut
olan baz bilgiler onunla ilgili olumlu bir bak yapmaya yeterli olabilir mi?

Bunlar;

1. bnn-Nedmin bn Rvendnin eserlerini nceki ve sonraki durumuna gre

tasnif etmi olmas,230

2. Kitbz-Zmrrd yazma iini bn Rvend ve Eb s el-Verrkn

birbirlerinin yazm olduunu iddia etmeleri,231

3. erf el-Murteznn onun lnetlenen kitaplarnn ierdii inkrc fikirlere

ahsen inanmadn iddia etmi olmas,232

4. Kitbu sbtir-Rsl adl bir eserinin olmas,233

228
lhan Kutluer, bnr-Ravend, DA, XXI, 179-180.
229
Bedev, Min Tarihil ilhad, s. 112.
230
bnn-Nedm, el-Fihrist, s. 217-218.
231
bnl-Cevz, el-Muntazam, VI, 99, 102.
232
lhan Kutluer, bnr-Ravend, DA, XXI, 181.
233
bnn-Nedm, el-Fihrist, s. 217.

48
 5. bn Cevzinin onun Ferd adl kitabnda Mslmanlarn nbvveti isbat ekil-
lerinin yetersiz olduunu iddia ettiini dile getirmesi,234

6. Mutezilenin kendileri arasndan ayrlp grlerine kar km bir kiiye

tarafgr yaklam ve onu mahkm etmi olmas gibi bir ihtimallerdir.

bn Rvendyi sanlann aksi bir ekilde anlamaya imkn verecek olan bu ihti-
mallerin doru olduunu varsaysak ve mm Mtrdnin vechesinden bakmaya al-
sak bile en azndan birbirinin tam tersi olan dncelere imkn verecek ekilde tutarsz
bir izgiye sahip olduunu dnmek mmkndr. Her birinin doru olduunu kabul
etsek bile onun ilhad fikirlere ar derecede ilgi gsterdii muhakkaktr.235 Her ne
kadar bu fikirleri tasvir etme maksatl olarak aktardn dnlse de, kendi fikirlerini
bu denli gizlemi olabileceini varsaymann fazla iyi niyetlilik olaca muhakkaktr.

Biz, bn Rvendnin fikirlerini anlamaya yetecek ve onu mm Mtrd veche-

sinden nasl bu kadar farkl yanstldna da aklk getirecek yeterli bilginin u an iin
mevcut olmadn dnyoruz. Ancak bizim bu tartmay amamzdaki maksat
birbirine tamamen zt iki tabloyu anlayabilmek iin farkl ihtimallerin de olabileceini
gzden uzak tutmamak gerekliliine dikkat ekmekten ibarettir.

imdi bn Rvendnin mutezile hakknda sylediklerine ve Hayytn savunu-

suna geebiliriz.

bn Rvend mutezilenin tamam ve ya ounluu dedii kimseler hakknda

unlar syler: Meclislerinde a adn duyduklarnda endieye kaplrlar, yzleri kzarr
ve ahdamarlarn iirerek u yetleri okurlar: Surat ast ve yz evirdi..., Ey neb niin
haram kldn..., Eer Allahtan biri sz sebkat etmeseydi size azap dokunurdu..., Allah
seni affetsin niin onlara izin verdin..., Biz sana ak bir fetih verdik.

Sonra da kalkp Yahy b. Zekeriyynn hibir gnah ilemedii hakknda m-

mette ihtilf yoktur derler.236 Onlar genele ynelik konutuklarnda onlardan korktuk-
lar iin bu iki mukaddimenin neticesi hakknda kendilerini tutarlar. Kendi aralarnda ise
aka sylerler.237 bn Rvendnin bu ithamlarna gre ilerin ismet konusundaki
234
bnl-Cevz, el-Muntazam, VI, 101.
235
lhan Kutluer, bnr-Ravend, DA, XXI, 183.
236
Daha nce bn Kuteybenin argman olarak karmza kan bu hadisin Mutezile tarafndan da
kullanlm olmas olduka ilgin bir durumdur.
237
Abdul Amir Asam., Ibn ar-Riwandis kitab fadihat al-mutazilah, Paris 1977, Editions Ouveidat.

49
mutlak tenzihi yaklamlarna kar Mutezile tarafnda peygamber zellelerine iarette
bulunma ihtiyac duyulmu ve onlarn bu ar yaklamlar itb yetleri ile karlanm
gibi gzkmektedir. Her ne kadar bn Rvendnin bu szleri mblaal ve thmet
altnda brakmaya ynelik olsa da bu iddialar, ismet konusunda iki mezhebin arasnda
oluan nemli bir farkta, ilerin mutlak tenzhi yaklamlarna kar Snnlerin
zelleleri iaret etmek suretiyle bir denge salamaya altklar eklinde bir okumay
mmkn klacak ekildedir.238

Hayyatn, eserinde cevaplamaya alt ithmlar ise konu ayn olmakla birlik-
te baka argmanlar zerinden tartlmaktadr. bn Rvendnin kendileri hakknda Hz.
Peygamber bir farz ed etmeye yneldiinde bu srada hata ve yanllk yapabilir239
eklindeki ithamnn gerek d bir yalan olduunu ifade eden Hayyat yle der: Hz.
Peygamberin Allah Teldan bir eyi ed etmeye yneldiinde ya da insanlara Allah
Telnn yaplmasn istedii bir eyi haber verdiinde hata etmesi ve yanlmas ciz
deildir. Allah Tel, hata etmesi ciz olan tasdiki emretmez. Hatasndan emin olunma-
yana itaat olmaz. Bunun dndaki eyler Allah Telnn hakknda nehy bildirmedii
konulardandr.

Allah Tel Hz. Peygamberi Bedir esirleri konusunda ve Abese Sresinde

uyarmtr. Ancak Hz. Peygamberden vki olan her gnah kktr ve balanmtr.
Bunlar vad gerektirmeyen, dostluu gidermeyen dman olmay gerektirmeyen
eylerdir. Allah Tel, onun gemi ve gelecek gnahlarnn balandn haber ver-
mitir.240 Daha sonra bn Rvend, Mutezilenin mmetin hata zere birlemeyeceini
sylemesi tutarsz bulur. Ona gre nasl olur da Hz. Peygamberin hata etmesi cizdir de
mmetin hata etmesi ciz deildir?

Hayyt bu eletiriyi yle cevaplandrr: Hata, Hz. Peygamberin Allah Tel-

dan tebli ettikleri hususlarda ve kendisini delil kld (huccet) konularda ciz deil-

238
bn znn el-zhn tahkik eden Urmev, kendi imamlarnn peygamberleri tenzih eden eserlere
kar Snnlerin Zelltl-Enbiy eklinde eserler yazdklarn ifade etmektedir (el-zh, s. 350).
Yine Hayytn, Rvendye cevben, Hz. demin isyn ettiini Kurn bildirmese biz nereden
bilecektik? eklinde bir soru yneltmesinden anlyoruz ki, ilerin bak alarna kar peygamber
zellerinin mevcudiyeti bir argman olarak kullanlm ve mutlak tenzhi yaklamn Kuranla
uyumlu olmad ifade edilmitir (Hayyt, el-ntisr, s. 71-73).
239
Hayyt, el-ntisr, s. 71-73.
240
Ayn yer.

50
dir.241 Yani nisbet edilen hatalar onun din tebli ile sorumlu olduu alanlarda deildir.
Bu alanda mutlak bir ismet vardr ve o mmetin dier fertlerinden ayrdr. mmetin her
bir ferdi hata etse de tamam, peygamberinden naklettikleri konuda hata etmez. nk
mmet de ondan nakledilenler konusunda huccettir.242

Hayyat, bn Rvendye yle bir soru yneltir: Ona peygamberlerin masiyet

ileyip ilememelerinden sorsak, hayr diyecektir. Halbuki Hz. demin isyn ve Hz.
Nhun tvbesini okuduumuzda Kurann tasdik ettiini ikrar etmesi gerekir. Dolay-
syla Mutezile peygamberlerin huccet olmakl dndaki konularda mutlak bir mas-
miyete sahip olmadklarn Kurandaki yetlerden istidll ettiklerini ifade etmektedir.

bn Rvend, Chzn Peygamberler bilerek msiyet ilemilerdir dediini

aktarr. Hayyta gre bu onun adna sylenmi bir yalandr. Cahiz byle bir ey
dememitir. Onun dedii Hz. demin kk, balanm, velayeti gidermeyecek
nitelikte bir gnah iledii eklindedir. Bu da eer Allah bize bildirmi olmasayd ona
izafe edilmezdi. Bir kii Allahn nehyetmi olduunu bilmeden ve kastsz olarak
yapnca isyan etmi olmaz.243 Hayyt da ayn sertlikte bn Rvendyi Badatl
zhidlerin244 Allahn kfir ve fcir bir peygamber gnderebileceini bunun yannda da
mamn ancak iyi ve takvl olabileceini sylediklerini ve kendisinin de onlarn
grlerini benimsedii eklinde eletirir. Hayyt, bn Rvendnin mmet dallet
zere birlemez hadisinin yalan olduunu sylemesini eletirir.245 Mutezile, mmetin
hata zere birlemeyecei hadisini ilerin dinn korunmas masm imamlar sayesinde
mmkn olabilir iddialarna kar ne karmlardr.246

Bu tartmalar bize ismet konusunun tarihte msum imm tartmalarnn da

ivmesi ile birlikte ekillendiini gstermektedir. Kanaaatimize gre ismet inanc ilk

241
Hayyt bu szleriyle Hz. Peygamberin, usuld-dn ve namazn kln gibi kendisinin delil olduu
balaycl bulunan konular kastetmektedir.
242
Hayyt, a.g.e., s. 72.
243
Ayn yer.
244
Bahsi geenler nbvvet ve immet konusunda sapk ve ar grlere sahip Hayytn yer ald
Badat Mutezile evresi tarafndan ar olarak alglanm Mutezil-i bir frkadr. Zhid olarak
isimlendirilmelrinin sebebi yozlam bir toplumda mal edinme ve biriktirme gayretlerini kendilerine
yasaklayp zhd hayatn semeleridir. bn Rvendnin ia lehine tavr koyup Mutezileye tamamen
cephe almasnda etkili olduklar sylenmektedir (bk. lhan Kutluer, bnr-Ravend, DA, XXI,
180).
245
Hayyt, el-ntisr, s. 73.
246
Konuyla ilgili tartmalar iin bk. Kd, el-Mun, XX/1, s. 72 vd.

51
dnemde det msellem bir kazyye gibi alglanm, detaylandrma ve tanmlama
ihtiyac hissedilmemi ancak imamlarn da masm olabilecei iddialaryla birlikte bu
inancn snrlar ve erevesi daha net bir vecheye brndrlm gzkmektedir.

Son olarak Ehl-i Snnetin grlerine yer vererek bu bahsi neticelendirmek

istiyoruz. Ehl-i Snnetin konuya bakn Fahreddin er-Rznin (. 606) smetl-
Enbiy adl eserinden zetle vermeyi uygun buluyoruz. nk bundan sonraki
blmlerde mm Mtrdnin grlerini irdelerken Ehl-i Snnetin Mtridiyye
kolunun ismet inancn vermi olacaz. Rz, konuyu u ekilde tasnif eder:

Bil ki bu meselede drt konu vardr:

1- tikada mteallik olanlar: mmet peygamberlerin kfrden ve bidatten

masm olmasnn gereklilii konusunda icm etmitir. Hriclerden Fudayliyye ise
kfr peygamberler iin ciz grrler. nk onlara gre peygamberlerden gnah sdr
olabilir ve onlara gre her gnah kfrdr. Bu yolla onlar peygamberler hakknda kfr
ciz grmlerdir. Rfiziler de peygamberlerin takiyye iin kfr lafzlarn syleme-
lerini ciz grmlerdir.

2- Allahtan gelen btn eriat ve ahkma mteallik olanlar

Peygamberlerin ne kasden ne de sehven tahrf ve hynette bulunmayacaklar

konusunda da icm vardr. Aksi halde eriatlere gven kalmaz.

3- Fetvlara mteallik olanlar:

Peygamberlerin kasden hata etmeyecekleri hususunda da icm vardr. Sehven

hata ilemeleri konusunda ihtilf vardr.

4- Onlarn fiilleri ve hallerine mteallik olanlar: Haviyyeye gre byk ve

kk gnaha ynelebilirler.

Ehl-i Snnetin bir ksm ismetin peygamberin doduu andan itibaren lene ka-
dar vuku bulduunu, ounluu ise bunun nbvvet annda gerekletiini sylerler.
Earlerin ounluu nbvvetten nce ismet vcip deildir der. Biz ise deriz ki: Pey-

52
gamberler nbvvetten sonra kastl byk ve kk gnahtan msmdurlar. Unutma ile
cizdir.247

3. SMET KAVRAMININ ANLAM ALANI

smet inancna dair verilerin Hicr 2. asr ncesi ile sonras arasnda hacim
bakmndan farkllk arzetmesi bize, bu kavramn kullanm alanlar ile ilgili bir
farklln da olabilecei ihtimalini dndrtt. Bilindii zere gerek kelm, gerekse
dier ilim dallarnda kullanlan stlahlar belirli bir sreten sonra olgunlaarak
kavramsal erevelerini oluturmulardr.248 Bu noktada slm ilimlerde kullandmz
pek ok kavramn stlh anlam kazanma srecinde dellet ettikleri mnada daralma ya
da genileme ihtimali mevcuttur.

Nasl ki bugn bir sfinin Tevhd derken kastettii mna Hicr 2. yzyldaki bir
Mutezil ile ayn anlam alann hedeflemiyorsa, erken dnemde ismetin tad mna
ile sonraki dnemlerde bu kavramn kazand anlam arasnda nanslarn olma ihtimali
en azndan teorik adan mmkndr. Ayrca byle bir ihtimali dnmemize sebep
olan ey, Tevlt da dahil ilk dnem eserlerde ismetin kapsaml bir tanm getirilmek-
sizin kullanlm olmasdr. mm Mtrdnin tanm vermeden bu kavram kullanm
olmas, ismet kavramnn erken dnemden itibaren yaygn bir stlah halini alm
olduunun da delili saylabilir. Ancak sonraki dnemlerde sadece peygamberlere ait bir
sfat eklinde kabul gren bu kavramn lgat manasyla dahi olsa baka inananlar iin
kullanlmas allagelen bir durum olmamaldr. Fakat mm Mtrd ve mm Ear
gibi limler, bu kelimeyi peygamberler dndaki mminler iin de kullanmlar. Baka
kaynaklarda da mhede ettiimiz bu durum kelimenin stlahlama srecinde bir
daralmann olmasn muhtemel hale getirmektedir. mm fii (. 204), Chz (. 255),
Ear (. 330), bn Frek (. 406) Kd Abdlcebbr (. 415) Abdlkhir el-Badad
(. 429) gibi isimler zerinden kk bir rnekleme yapmak suretiyle ilk dnem slm
limlerinin kavram hangi anlamda kullandklarn tespit etmeye alacaz.

247
Fahreddin er-Rz, smetl-enbiy, Kahire 1986, s. 39-40.
248
Cafer Karada, Kelm ilminde Istlah ve Medeniyet Tasavvuru, slm Aratrmalar, XIX/2, s.
223.

53
 mm zam el-Fkhul-Ekberinde peygamberlerin ismet inanc gayet ak bir
ekilde anlatlmakla249 birlikte bu kavram telaffuz etmemitir.250

Yine ayn ekilde Enes b. Malikin Muvattanda yer alan bir hadiste de ismet
inancn ifade eden manalar mevcut olmakla birlikte ismet kavram gememektedir.

mm fii (. 204) ismeti, peygambere ittibnn zorunlu olarak gerektirdii bir

durum olarak ele alr. Hz. Peygambere (s.a.v.) itaat edenin Allaha itaat etmi olacan
bildiren yetlerin251 aklamasnda fii, Allah Tel, Hz. Peygamberin (s.a.v.)
hkmnn kendi hkm olduunu yette bildirmitir252 der devamnda da Peygamberin
hkmnn Allahn hkm gibi olmas ve mutlak itaat mercii olmas hususunda hid-
yet zere olduuna ve Allahn emrine tabi olduuna kendisinin hid olduu peygam-
berinin, ismet ve tevfikinden bahseder. Yani mm fi, ismet konusunu Peygamberin
itaat mercii olmas ve hkm vermesi meselesi noktasndan kalkarak aklamaktadr.253

fii, ismet kavramn, peygamberlere ait bir zellik olarak kullanmtr. Onlarn
gnah ilemlerine cevz vermek, ittiby engelleyici bir durum olarak grlm ve
msm olmalarnn gereklilii ifade edilmitir. Hz. Peygamberin ismet ve tevfikinin
Allahn ezel ilminde getii zre (
)eklinde bir ibare ile anlatlmtr Yani Allah ezelde Peygamberin ncelikle
sadlerden olacan, masm ve muvaffak olacan bilmi, hidyetine, kendisine tbi
olmasna hitlik etmitir. Masmiyeti ezelde takdir edilmi bir durumdur ve bunun
dnda davranm olaca dnlemez. Dolaysyla ona itaat Allahn emirlerine itaat
anlamna gelmektedir. Bizde byle bir dnceyi artran bu ifadeler hangi maksatla
telaffuz edilmi olursa olsun neticede mm finin stlh mnasyla ismet kavramn
kullandna ahit oluyoruz.

249
Peygamberlerin (a.s.) hepsi de kk, byk gnah, kfr ve irkin hallerden mnezzehtir. Fakat
onlardan srme / zelleler ve hatlar vaki olmutur. Hz. Muhammed Allahn sevgili kulu, resul,
nebisi, seilmi tertemiz kuludur. O hibir zaman puta tapmam, gz ap kapayacak bir an bile
Allaha ortak komamtr. O kk byk hibir gnah ilememitir. (Muhammed Zahid el Kevseri,
el-Akide ve lml-Kelm, Beyrut 2004; mam Azam Ebu Hanife, el-Fkhul-Ekber, s. 621).
250
Buradaki ifadeler tartmalarn olgunlat dneme aitmi gibi gzkmektedir. Eserin nisbeti konu-
sundaki tereddtlerin mevcudiyetinden tr kavramsal kullanm fiiden balatmak mmkndr.
251
el-Enfl 8/20, en-Nis 4/80, en-Nr 24/52-48.
252
fi, er-Risle, Kahire 1979, s. 84.
253
fi, el-Fkhul-Ekber fi lmi Uslid-Dn (nr. Abd Ahmed Ysin), t.y., y.y., s. 105.

54
 Chzda (. 255) ismet kavramnn Yahudiler hakknda kullanldna ahid
oluyoruz. Hz. Peygamberin (a.s.) geliinin eski zamanlarda ve daha nce inmi kitap-
larda mjdelenmesinden, getirdii mesaja insanlarn direni gstermesinden sz ederken
u ifadeye yer verir.

... Allahn elilerine kar inatlk ettiler, t ki Allah Tel zerlerinden elini
ekti ve onlara ismetini, tevkifini kaybettirdi.254

Burada ismet ve tevfik ifadesinin peygamberler dndaki kullanmna hid

oluyoruz. Bu kelimelerin sarf edildii kiiler ehl-i kitaptr ve kavram Allahn koruma-
sn anlatmak iin kullanlmtr. Sadece peygamberlerin sfat olarak kullanageldiimiz
ismet kavramnn Chz tarafndan peygamberler dnda kullanlmas, stelik bir baka
insan iin deil de bir topluluk iin kullanlm olmas dikkat ekicidir. smetin bir
topluluk iin sz konusu edilmesi slm mmetinin icmnn hatalardan uzak olmas
konusu ile benzerlik arz etmesi bakmndan nemlidir.

Chz, Osmniye adl eserinde ilk dnem siyas meseleleriyle ilgili konular ele
alrken ismet kavramn stlh manada kullanr ve yle der: Eer Allah Tel sizin
dndnz gibi msmlardan haber vermi olsayd, bir topluluk Hz. meri, Hz.
Osman takib eder miydi? Allahn peygamberlerinin ilerinin anlatmn (Peygamber-
lerin zelleleri kastediliyor) duyduu halde Hz. Alinin katiyyen hata yapmadn
msiyete dmediini syleyenden daha chil kim olabilir?255 Burada da masmiyet
gnahszlk anlamnda kullanlmakta ve peygamberlerin dndaki hi kimsenin hatasz
olmayacana dikkat ekilmektedir.

Ear, kebre meselesini ele alrken peygamberlerin kebre ve msiyet ileme-

lerinin mmkn olmamasn nbvvet messesesinin gvenilirlii asndan ele alr.256
Burada meseleyi aklarken ismet kelimesini telaffuz etmemekle beraber, bir baka ese-
rinde ismeti lafz olarak da kullanr ve mm fi gibi, itaat makam olmas asndan
peygamberin masum oluunu gerekli grr. Ona gre Allahn peygambere itaat etmeyi

254
Chz, Resill-Chz (Hucecn-Nbvve), Msr 1979, III, 269.
255
Chz, el-Osmniyye, Kahire 1955, s. 92.
256
Ear, Makltl-slmiyyn, Kahire 1969, s. 296-297.

55
emretmesi onun ismetinin garantisidir. Peygamberlerin ismeti, kfirlerin okluuna ve
inatlarnn younluuna ramen tebliini gerekletirebilmi olmasndadr.257

bn Frek (. 406) ismeti tevfik ve ltuf kavramlar ile birlikte ele alr ve bu
kavramn lgatte isyan ve kfr kudreti ile alkal olarak da kullanlmasna engel olma-
dn, ancak kendilerinin bu kavramlar Mslmanlarn temyl nedeniyle itaat ve
iman kudretine tahsis ettiklerini syler. Nitekim mslmanlar Rablerinden kendilerine
lutfetmesini, tevfik gstermesini ve korumasn (ismet) isterler ki bunlar hayr fiil-
leridir... Ltuf yani itaat kudreti arda arda gelir de iine hibir kebre karmazsa ismet
olur. Peygamberler, melekler ve mukarrebnin ismeti bu kabildendir.258 bn Frekin
Mutlak Msum ve Kfrden Msum eklindeki tanmlamalar bu kavramn ilk d-
nemlerde sadece peygamberlere has bir kullanma sahip olmadn gsterir niteliktedir.
Ona gre hi kebre ilememek eklinde ortaya kan masmiyet mutlaktr ve peygam-
berler iin sz konusudur. Gnah ve isyn ilendii takdirde ise -o kiinin tevhd zere
lmesi durumunda- yine bir ismetten sz edilir ancak bu, kfrden msum olmaktr.
Peygamberler dnda Allah hakkyla bilen ve byk gnah ilemeyen mminler iin
masm ifadesi kullanlr ancak bu durum peygamberlerin ismeti ile ayn deildir.259

bn Frekin aktardna gre Ear peygamberler dnda baka msum insan-

larn varlnn inkr edilemeyeceini ancak onlarn batn durumlarn ve kbetlerini
bilemeyeceimiz iin kendilerini tespit etmenin mmkn olmadn sylemitir.260 Do-
laysyla Ear, peygamberler dndaki mminler iin ismetin sz konusu olabileceini
ancak bunun mutlak manadaki ismet olmadn, pratikte bu kiinin bilinemeyecei iin
bu anlayn masm imm fikrine gtrmeyeceini dnmektedir.261 mamlarn
msumluu ile ilgili olarak buna benzer bir yaklam mm Mtrdde de gryoruz.
Masum imam fikrini benimsemediini bildiimiz Mtrd bir yerde,262 itaat makamn-
da olann hatasz olmas gerekliliini savunan Btnilere cevap verirken yle der:
mm masm olsun ya da olmasn, kiiyi hatadan ve sapmadan koruyacak ey Kurn-
da vardr. Yanla sapma hususu Kuran sayesinde bilinir.263 Mtrdnin bu szleri
257
Ear, Usl Ehlis-Snne vel-Cema, Kahire 1987, s. 48-49.
258
bn Frek, Mcerred Makltil-Ear, Beyrut 1987, s. 126.
259
a.y.
260
bn Frek, a.g.e., s. 109.
261
bn Frek, a.g.e., s. 126
262
Mtrid, Tevilt, III, 294.
263
Mtrid, Tevilt, VII, 393.

56
konuya daha ok pratik karlk asndan baktn gstermektedir. Yani teorik olarak
bir insan masm olsun ya da olmasn bu dier insanlar tarafndan tespit edilemeyece-
ine gre, yneticinin hatadan korunmas Kuran sayesinde bilinebilecek ya da zle-
bilecek bir sorundur.

bn Frek, peygamberler dndaki mminlerin ismetinin mutlak anlamda

olmamasndan bahsederken ilgin bir yaklamda bulunur. Peygamberlerinki gibi bir
ismetin ancak mmet iin kullanlabileceini nk mmetin bir konuda birlemesi
halinde bu durumun hata ve zellelerden emin olduunu syler.264

Abdlkhir Badd, (. 429) peygamberlerin gnah ileyip ilememelerini

tartrken mutezile ile kendi grlerini beraberce aktarr. Kendilerinin Mutezileden
farkl olarak Allahn peygamberlerinde msiyet kudreti yaratmayaca iin masm
olduklarn dndklerinin syler.265

Son olarak grlerine yer vereceimiz Kd Abdlcebbr (. 415) ise msiyete

onun msiyet olduunu bile bile ynelenlerin, bilmeden yapanlara gre daha byk bir
crm ilediklerinden bahsederken limlerin ounluunun peygamberlerin bilerek
msiyet yapmayacaklarn bilmeden baz kk hatalar ileyebileceklerini sylediklerini
nakleder.266 Tevfik ve ismet kavramlarn aklarken de unlar sylemektedir: Bir
vcibi veya mendubu yerine getirme hususunda Allahn lutfu ile kulun itaati muvafakat
ederse bu durum tevfik diye vasflandrlr. Ayn ekilde Allahn lutfu ile kulun kt
olandan imtina hali muvafakat ederse bu da smet olarak vasflandrlr. Ltuf vaki olup
imtina vaki olmazsa ismet diye isimlendirilmez. Dilciler bu kelimeyi (ismeti) men ve
imtina anlamnda kullanrlar. Bu stlh anlam (lutfun imtin ile muvafakat etmesi) ise
biz ona tahsis ettik.267 Kd Abdlcebbr burada ismete, lugat anlam dnda kendileri
tarafndan farkl bir stlh anlam yklendiini sylemektedir. O da kulun itaati
Allahn lutfuna tekabl ederse Tevfik, gnahlardan uzak durmas haline tekabl ederse
smettir. Kd bu aklamaya binaen kendilerine yle bir itirazda bulunulduunu
aktarr; sizin bu aklamanza gre her mkellefin masm olmas gerekir, nk (sizin
sisteminize gre) Allahn lutuflar hususunda kuldan tm illetleri kaldrmas gereklidir.

264
bn Frek, a.g.e., s. 126.
265
Abdlkhir Badd, Kitbu Uslid-Dn, Beyrut 1981, s. 168-169.
266
Kd Abdlcebbr, el-Mun, XII, 313.
267
Kd Abdlcebbr, a.g.e., XIII, 15.

57
Bu ise Mslmanlar zellikle de kelmclar katnda imknszdr. nk onlar sadece
peygamberleri -dier insanlar deil- bu sfatla (ismetle) nitelendirmilerdir. Masm
imam tartmalar bu husustan kaynaklanmtr.268

Kdya gre bu itiraz hakl bir itiraz deildir. nk hangi ltuflarn hangi
mkellefe verildii onlarn hangi taatleri yaptklar belirlenemeyecei iin (nk baz
taatleri yapan dier bazlarn ihmal edebilir veya baz gnahlardan kanan bir
bakasndan kanamayabilir) bu kavram mutlak anlamyla herkes iin kullanlamaz.
Sadece her vacibi yerine getirip her ktlkten kanan iin bu kavram tahsis edilir her
mkellef iin deil. Mminler iin bu kavramn kullanlmas sadece geni anlam
asndan mmkndr () . Kd, kavramn geni anlamda kullanlmasnn
sakncalarn da dile getirir. yle ki; peygamberler dnda da msumlar varsa Masm
imm inanc mmkn hale gelebilir. Bu tehlikenin farknda olan Kd Abdlcebbr bu
hususu da tartr ve syledii hususun -yakn ynleri olsa da- masm imm fikrine g-
trmeyeceini savunur. nk mmiyeyi savunanlar imamlarna peygamber konumu
bimi gibidirler (Hatta ondan daha da geni bir yetki). Halbuki her durumda ve her
adan lutfa layk olmu birini yani ismet kavramnn kendisi iin tahsis edilecei kim-
seyi belirlemenin bir delili yoktur. Lutuf Allahn fiillerinde hikmeti gerei vciptir an-
cak bu lutfu kime verdiinin kesin olarak bilinmesi mmkn olmad iin mmiyenin
sylemi ile kendi kastettii mna birbirine kartrlmamaldr.269 Grld gibi Kd,
ismet ve tevfik kavramlarnn geni anlam ile mminler iin de kullanlmasnda bir
saknca grmemekle beraber bunun douraca tehlikelerin farkndadr ve cevaplarn
hazrlamtr.

Kd, bir dier eserinde peygamberlerin gnah ilemesi meselesini tartrken,

byk ve kk her trl gnahtan mnezzeh olmalar gerektiini peygamber gnder-
menin maksad asndan zorunlu grr. Peygamber en mkemmel ekilde mkellefli-
ini yerine getirmelidir ve Allah da onu insanlarn kabuln engelleyecek nefreti celbe-
decek her trl eyden sakndrm olmaldr ki kullarn maslahat iin bir ltuf olan
nbvvetle istenenin gereklemesine engel bir durum olmasn. Burada Kd, Allahn

268
a.y.
269
a.g.e., XIII,15-16.

58
peygamberini korumasn ifade ederken ismet kelimesini deil, (cennebe) sakndrma
kelimesini tercih etmitir.270

Kavramn o dnemde nasl anlaldna ilikin olarak yaplan bu dar kapsaml

taramadan u sonular karmak mmkndr:

1- Peygamberlerin ismeti hususu ilk dnemden itibaren mevcuttur ve peygam-

berlerin byk gnah ilemeyecekleri konusu zerinde ittifak hsl olmutur.

2- smet ile itaat merciinde olma durumu birbirini zorunlu olarak gerektirir.
(Telzum) Bu mukaddime zellikle mm fide n plandadr ki daha sonra ismetin
zorunluluu hususunda yaplan akl izahlarda bu konuyu pek ok lim ne karmtr.

3- smet o dnemde mminleri de iine alacak ekilde kullanlabilmektedir. Yani

ismet kavram bir yn peygamberlere bir yn de mminlere deen -sonraki dnem-
lere gre- daha geni bir kullanma sahip bir kavramdr. Bu erevenin sre iinde
daralm olmas ismetin sadece peygamberlere ait bir sfat olarak stlahlamasnn arka
plannda masm imm inancnn nne geme fikrinin olmas muhtemeldir.

smetin sre iinde, erevesi sadece peygamberleri iine alacak bir stlah
haline gelmesinin anlaml olduu muhakkaktr. Ancak ismet kavramnn ilk dnem
kaynaklarnda kullanld ekliyle; tm mminleri kuatan, Allahn lutfu inyeti ile
onlar kfre dmekten engelleyen boyutunu da tamamen gz ard etmemek gerekir.
mmetin masm kabul edilmesi nasl ki peygambere ait bu sfata halel getirecek bir
durum olarak alglanmamsa, mminlerin ismeti derken kastedilen mna da ayn ekil-
de anlalabilir. Yani ismetin peygamberlere has bir sfat olmann yan sra mminler ve
mmet iin de kullanlabilmitir.

phe yok ki kulun gnahlardan saknmasnda kendi irdesi en nemli unsurdur.

Ancak Allahn esirgemesi ve ismet emsiyesi ile birlikte bunun ok daha mmkn hale
gelecei, kulun irdesinin glenecei muhakkaktr. Kulun byle bir ltufla kar kar-
ya olduunu bilmesi bile onun hem Rabbine olan minneti hem de eytann ivlarna
kar yalnz olmad hissini tamas asndan ok nemlidir. Peygamberlerin ismeti
ile benzerliinin olmas, bu durumu tamamen gz ard etmemizi gerektirmez. Allahn

270
Kd Abdlcebbr, erhul-Uslil-Hamse, y.y. 1988, s. 573.

59
sadece peygamber setii kullarna has ok daha zel bir korumasnn mevcudiyeti
kimsenin tartmad aklkta ortaya konmutur. Tadklar vahiy ve tebliin ar
sorumluluu onlar byle bir korumaya fazlasyla lyk klmaktadr. Ancak kavramn
sahip olduu anlam erevesini her ynyle anlamaya almak, ismet kelimesi telaffuz
edildiinde hangi mnalar artrdn tam olarak belirlemek, hem nasslar hem de
literatrdeki kullanmlar doru anlamaya yardmc olacaktr.

60
 BRNC BLM

A. MAM MTRDDE SMET NANCININ DAYANDII ZEMN

1. mam Mtrdnin Hz. Peygamber Tasavvuruna Genel Bak

a) Mtrdde Hz. Peygamberin Varlk inde Konumlandrl

nsanolunun varla dair soru ve ilgisi kendi var oluuyla balam olsa
gerektir. Dnme yetenei ile yaratlm yegne varlk olan insann kendisini
anlamlandrma abalarnn ilk aya phesiz ki lemi anlamlandrmadan gemektedir.
Bu nedenle filozoflarn ele aldklar konular ncelik srasn her zaman varlk
meselelerine brakmtr. Ayn sebepten, zellikle ilh dinler, var olu sebepleri olan
Tanr ve yaratma konularn temellendirmek iin yine varlk meselesini ciddi anlamda
irdelemek durumunda olmulardr. slam Kelamclar asndan da ayn durum sz
konusudur. Kelamclarn varlk alanna ilgileri aslul usul olan tevhidin delillendirilme-
sine ynelik olarak en batan itibaren merkezi konumunu korumutur. nk inan
esaslarnn temellendirilmesi yaratcn kabulyle, yaratcnn kabul de varlnn
kabulyle balar. Onun varln isbat yolu da varlktan gemek, varl ile ilgili
iaretler varlk alanndan yani lemden derlenmek zorundadr. Varlk ve Tanr mese-
lelerinin ortaya konu biimi her zaman tek ynl olmak durumunda deildir. Varlktan
Tanrya ulama sz konusu olduu gibi Tanrdan kalkarak lem de tanmlanabilir.
Ancak kanlmaz olan bu iki alann birbirinden bamsz olarak ele alnamayaca
hususudur. Din referanslardan hareket edenlerin fizik leme olan ilgileri, fizik lem
dnda varlk alan kabul etmeyenlerin Tanr hakknda sz sylemekten bigne
kalamaylar bu zorunlu ilgiden kaynaklanr. Nitekim insann hem varlk alanna hem
de yaratcya olan ilgisi tarihte de gnmzde de, hem dini hem de din d dnce
alannda gncelliini muhafaza etmeye devam etmektedir.271

Tezimizin bu blmnde mam Mtrdnin varlk anlayn ele almamzn se-

bebi ise ilk bakta dorudan ilgili gzkmeyen bu iki konunun aslnda birbiriyle irti-

271
Mehmet Bulen, Tanr-Evren likisi: Gnmz Kozmolojisi ve Kelam lmi Asndan Bir
Deerlendirme, MFD. IXL/2, 2010/2, s. 49-80.

61
batl olmasndan kaynaklanmaktadr. Bir insann, varl zihninde konumlandr biimi
nasl bir Tanrya inandn belirlemede merkezi bir neme sahipse, inan dnyasnda
peygamberin oturtulaca konum da varlk telakksine bal olarak deikenlik gstere-
bilir. Kinatta zorunlu/kat bir nedenselliin olduunu dnen bir insann inand Tan-
r ile nedensellii kabul etmeyenin Tanr tasavvurunun nemli farklar iermesi doaldr.
Binaenaleyh varln Tanrdan sudr ettii dncesine sahip bir insann Peygamber
algs ile Tanr evren ayrl esasn benimsemi olann Peygamber algs birbirinden
farkl olabilmekte, ayn nasslardan farkl karmlarla farkl Peygamber tasavvurlar ne-
et edebilmektedir. Dolaysyla mam Mtrdnin varlk telakksini anlamak ileride
Hz. Peygamberle ilgili ortaya koyduu inanlar anlamakta kolaylklar salaya-
bilecektir.

Bilindii gibi slam dnce tarihinde kelamclar, filozoflar ve tasavvufular,

varlk, yaratma gibi konularda birbirlerinden farkl teoriler gelitirmilerdir. Tanr,
Tanrya gre lemin durumu, yaratmann nasl gerekletii gibi temel sorular bu
grup tarafndan farkl yaklamlarla yorumlanmtr.

Filozoflar lemi ay alt lem, ay st lem eklinde ayrmlar, ay alt lemin

olu ve bozulua maruz kaldn ay st lemin ise esirden meydana geldiini, ezel
ve ebed varlklardan oluan bir lem olduunu belirtmilerdir. Nasslarn sarahatle
vurgulad lemin sonradan yaratlm olmas durumu ile bu ezel varlklarn mevcudi-
yetini aklamak adna sudr nazariyesini gelitirmilerdir. Bu nazariyeye gre varlk
vcip ve mmkin olarak ikiye ayrlr. Yaratma bir akletme faaliyetidir. Birden ancak
bir kar dncesine gre Vcip Varlktan ilk olarak ilk akl sudr eder. Bu ilk akln
ontolojik durumu, z itibaryla mmkin, Zta olan nisbeti asndan ise vciptir.272 Ay
st lem bu ekilde, Tanrdan srekli olarak tamak suretiyle on akl ve dokuz felek-
ten oluan bir yap arz eder. Ay alt lem ise kevn ve fesadn alan olarak drt unsurun
srekli deimesi suretiyle maddi lemi oluturur. Bu oluum bamsz deil, ay st
lemdeki ezel varlklarn etkisi ile mmkn olmaktadr. Filozoflarca sudrdan nce bir
yokluk tasavvur edilemeyecei, Zorunlu varlkta devaml bir tama sz konusu olduu
iin lemin sonradan ve yoktan yaratlmas fikri mmkn gzkmemektedir.273 ok

272
Sleyman Hayri Bolay, lem, DA, II, 358.
273
Sleyman Hayri Bolay, lem, DA, II, 359.

62
ksa zetlemeye altmz bu lem gr slam dnce geleneindeki yaklamlarn
birbirlerine gre olan pozisyonlarn anlamak asndan nemlidir. Kelamclarn atom-
culuk nazariyesine srarla vurgu yapmalar biraz da filozoflarn alternatif lem nazariye-
lerine geit vermemek iindir. Yani atomculuu anlamak iin sudr nazariyesini anla-
mak zaruridir. Mesela kelamclarn lemde boluk var mdr tartmalar sudr nazari-
yesine kar gelitirilmeye allan sistemin vazgeilmezlerinden birini oluturduu
iindir. Dolaysyla bu akmn lem nazariyelerini doru anlamak birbirlerine bal
olarak mmkndr.

Tasavvufularn lem telakklerine gelince, bu noktada ilk dnem tasavvufular

ile Gazzali sonras dnemin telakklerini ayrmak gerekmektedir.274 Zhd dnemi
mutasavvfesi Allah lem ayrln kabul ederken dnyadan yz evirip Allaha
ynelme zerinde durmulardr. bn Arabide zirve noktasn bulan vahdeti vcud
anlay temel alndnda ise Allah-lem ayrl, yani dalite, yerini tek gerek varlk
fikrine brakmtr. Hakikatte yalnz ve bir olan Allah vardr. lem denen ey glge
varlktr ve gereklii yoktur. lemin varl vehmi ve hayalidir.275 Vahdet-i vcud
felsefesi lemi gerek varlk olarak kabul etmediinden yaratl konusunu aklarken
de felsifenin grlerine yakn bir anlay ortaya koymaktadr. Bu hususa dikkat eken
eyhlislam Mustafa Sabri Efendi vahdet-i vcd nazariyesine filozoflarn kaynaklk
yaptn syler ve her iki grn yanlln ortaya koymaya alr.276 Biz burada bu
grlerin incelemesi ve tenkidini deil, slam dnrlerinin lem telakklerine genel
bir bak yapmay hedeflediimiz iin meseleye bu kadar temasla yetineceiz.

Kelamclarn lem telakklerini de ksaca u ekilde zetleyebiliriz. Ehli Snnet

Kelamclar pek ok konuda gr ayrlklarna girseler de Allah-lem ilikisi hususun-
da yaratmay nceleyen, atomculuk zerinden lemin, Allahn ztnn dnda hdis bir
yap arz eden konumuna vurgu yapmlardr. Varlk esasna dayanan Meai felsefenin
aksine kelam ilmi Oluu esas alm ve lem Allahn yaratc iradesinin kuatt s-
rekli bir olu yok olu sreci olarak tasavvur edilmitir.277 Kelamclar varlk mesele-

274
Sleyman Hayri Bolay, lem, DA, II, 360.
275
Ahmet Avni Konuk, Fususul-Hikem Tercme ve erhi, stanbul 1990, III, 43 vd.
276
Mustafa Sabri, Kainatn Allaha Gre Durumu, slam Tetkikleri Enstits Dergisi, V/3-4.
277
Sleyman Hayri Bolay, lem, DA, II, 359.

63
lerini dorudan cevher ve razlarn hdis olmalarn ispatlama yoluyla irdelemiler,
Allah-lem ayrln ve yaratmay bu esas zerinden tartmlardr.278

Grld zere kinatn Allaha gre konumu slam dnrlerinin farkl bak
alar gelitirdikleri bir konudur. Varla bak dnce ve sistem gelitirme noktasnda
ok temel bir konumda olduu iin bu konudaki farkllk pek ok mevzuya yansm
kelamclarla tasavvuf ve felsefe ehlinin ayrma noktalarndan biri olmutur. Bizim ko-
nuya ilgimiz varla, leme baklar byle nemli bir fark ieren slam dnrlerinin
bu alglarnn peygamber anlaylarna yansmas noktasndadr. Yani Allah-lem
dalitesini kabul eden bir dn tarznn rettii Peygamber tasavvuru ile varln
Allahtan srekli bir tama neticesinde olutuuna inanan felsefenin, yine Allah lem
ayrlnn bir yanlg olduunu kabul edenlerin Peygamber tasavvuru ne lde
farkllk arz etmektedir?

Bilindii gibi slam filozoflar sistemlerini kadim felsefenin dorularyla slami

nasslarn arasndaki mesafeyi kapatacak ekilde oluturmaya alrken bir yandan
zgn bir dnme geleneini oluturuyorlar279 bir yandan da slam kelamclarnn
tenkitlerine maruz kalyorlard.280

Tanrdan lemin sudr etmesi dncesinde Tanrdan ilk sudr eden eyin yani
ilk akln, ilk varl ve kendi zn dnmesi ile on akl meydana geliyor, onuncu
aklla (faal akl, ruhl-kuds) sudr sreci tamamlanyordu.281 Bu sre lk (Tanr)
Varlkn -kemlinin bolluu sebebiyle- lemdeki btn varlk nizamn irade ve
ihtiyarndan bamsz olarak tabii zorunlulukla meydana getirmekteydi.282 Tanrnn
lemi yaratma etkinlii Tanrnn cmertliinin tamas neticesiyle gerekletiinden,283
ayn cmertlik ve inyet gerei olarak Tanrnn insanlara peygamber gndermesi ve bu
peygamber aracl ile ulvi lem ile sfli lem arasnda ilikinin salanmas mmkn
oluyordu. Bu iliki stn bir hads gcne sahip olan peygamberin faal aklla balant
kurmas ile gereklemekteydi. Bize gre bu noktada filozoflarn peygamber anlayla-

278
Ebu Mansur el-Mtrd, Kitabut-Tevhd, Beyrut 2007, s. 77-85.
279
Necip Taylan, slam Dncesinde Din Felsefeleri, stanbul 1994, s. 206.
280
Fatih Tokta, slam Dncesinde Felsefe Eletirileri, stanbul 2004, s. 12.
281
mer Mahir Alper, slam Felsefesinde Akl-Vahiy, Din-Felsefe likisi, stanbul 2000, s. 102.
282
Macid Fahri, slam Felsefesi Tarihi, stanbul 1987, s. 98.
283
Yaar Aydnl, Farabide Tanr- Evren likisi, stanbul 2000, s. 53.

64
rnda ne kan unsurun, peygamberin ontolojik bakmdan fizik leme ait varlk olmas
hususudur. Ancak onu dier insanlardan ve de filozoflardan stn klan yn kendi-
sinde var olan bil meleke akl cinsinden olan gcdr ve bu zellii ile insani g
mertebelerinin en stndedir.284 nsan oluturan maddenin bu nbvvet kemalini kabul
edecek derece kvama gelmesi nadiren mmkn olabilecek bir durumdur.285 Peygam-
berler bu stn kabiliyetleri sayesinde halk (yaratlmlar) lemini tabiatna boyun
edirmekte, yani mucizeler gsterebilmektedir.

Bu ynyle birlikte slam filozoflarnn ortaya koyduu tabloda peygamberlerin

beer olular nem arz etmektedir. nk beer cinsiyle yani ayn varlk kategorisinde
yer alan cinsleriyle iletiim kurmas, onlarn kendisini anlayp tabi olmas asndan
gerekli bir durumdur.286 Sahip olduklar, gksel lemle balant kurabilme kabiliyetleri
onlarn insan olma zelliklerini ortadan kaldracak bir durum oluturmamaktadr.

Filozoflarn gerek sudr nazariyeleri, gerekse peygamberin faal akldan edindii

bilgilerin/sembollerin nitelii konusu kelmi adan pek ok tartmalara zemin olutu-
rabilecek mahiyettedir.287 Ancak bu konularn dnda, sahip olduklar peygamber anla-
ylarnn ncelikle varlk alannda nereye tekbl ettii, konumlarnn dier insanlara
ve Yaratcya gre durumu incelendiinde baz nemli farkllklarn bulunmasnn yan
sra kelamclarla ayn zemini paylama imknlarnn daha fazla olduu sylenebilir.

Tasavvuf ehli ise bu konuda biraz daha farkl bir duru sergilemektedir. Her ne
kadar lemin Tanrdan bir tama olarak vcud bulmas hususunda benzerlik ierisinde
olsalar da Allah-lem dalitesini reddedenlerin Peygamber algs filozoflardan biraz
daha farkldr. Bu konuyu -lem tasavvuru ile Peygamber tasavvurunun etkileim
ierisinde olmas hususunu- daha net ortaya koyabileceini dndmz bnl-
Arabi, zerinden anlamaya alalm. Ona gre varlklarn vcuda getirilii mutlak
yokluktan halk edilmeyle deil, izafi yokluktan izafi varla gei eklinde olmutur.288
Bu varla gei sreci bir takm mertebelerle tamamlanr ki mertib-i vcud olarak

284
Ali Durusoy, bn Sina felsefesinde nsan ve lemdeki Yeri, stanbul 1993, s. 135.
285
mer Mahir Alper, a.g.e., s. 192.
286
mer Mahir Alper, a.g.e., s. 193.
287
Bk. Mevlt Albayrak, bn Sina Asndan Dnyaya Mdahale olarak Nbvvet, SDF IV. Kutlu
Doum Sempozyum Teblileri, Isparta 2002.
288
Mahmut Erol Kl, bn Arab, DA, XVII, 500.

65
ifadelelendirilen bu basamaklarn ilki la taayyn mertebesidir. Bu makamda her trl
kayttan mnezzeh olan bu makamszlk makamnda mutlak vcud henz hibir taayyn
gstermemitir. Bu mertebe sadece tenzih ile tavsif edilebilir. Mmkinatn suretleri bir
sonraki mertebede yani varln eitli mertebelere tenezzl suretiyle tecelli etmesi ve
onun zuhura meyliyle mmkn olacaktr.289 lk Taayyn yani Hakikat-i Muhammediye
mertebesi ise gerek yaratma fiilinin balad mertebedir. Bu mertebede eyann
hakikati henz bil kuvve mevcuttur. Bu makama Hakikat-i Muhammediye denmesi
Allahn ilk yaratt ey benim nurumdur.290 eklinde Hz. Peygambere (s.a.v.) dayan-
drlan bir rivayete istinad ettirilir. Dier bir isimlendirme ile bu makama insan- kmil
de denmitir. nk bu makam lemin ruhudur. Nitekim insan- kmil lemin gayesidir,
yani lemin vcudunun sebebi ve koruyucusu bu insan- kmildir. bn Arab bu mer-
tebeye sadece ontolojik anlamda deil epistemolojik anlamda da fonksiyonlar ykler.
Bu makam btn evliyann marifetlerini, limlerin ilimlerini ald bir mikttr.
Btn peygamberlerin nbvveti ve btn velilerin velyeti bu mertebeden yani
Hakikat-i Muhammediyyeden neet ve zuhur eder. Bundan sonraki Taayyn-i Sni
mertebesi ise tm mevcudtn suretleri zerinde messirdir.291

Grld gibi bnl-Arabnin ortaya koyduu varlk anlaynda Tanrdan

zuhur eden, var olan ilk ey Hakikat-i Muhammediyyedir. Bu konumun zellii sadece
ilk vcuda gelmek deil, bundan sonraki vcuda geli mertebelerinde messir olmaktr.
Bu Hakikat ilk tecelli ile mmknlerin hakikatleri arasnda vastadr. Btn varlklarn
Bir ile irtibatlar bu Hakikat vastasyla gerekleir. Her vasta arac olduu iki eyin
zelliine sahip olan demektir. Peygamberin arac varlk olmas, bir yandan Tanrnn
ya da Birin zelliine te yandan kendisinden sonra gelen btn hakikatlerin zelliine
sahip olmas demektir. Bu konum dem yaratlmamken ben Peygamberdim szne
bina edilir.292

Tasavvuf ehli varl aklay biimleri asndan benzerlik gsterdii felsife-

den bu noktada ayrr. Onlara gre ilk yaratlan varlk ilk Akl iken tasavvufularda
bu varlk Hakikat-i Muhammediyye eklini almtr. Felsife Peygamberi ay alt leme

289
Mahmut Erol Kl, bn Arab, DA, XVII, 502.
290
Aclni, Kefl-Haf, Kahire 1351, I, 265-266.
291
Mahmut Erol Kl, bn Arab, DA, XVII, 502.
292
bnl Arabi, Fsusul-Hikem (eviri ve erh Ekrem Demirli), stanbul1999, s. 522-523.

66
ait ancak hibir insann gerekletiremeyecei boyutta faal aklla ittisal kurabilen bir
varlk olarak alglarken, tasavuf ehli Hakikat-i Muhammediye fikri ile Peygambere
epistemolojik ynnn yan sra ontolojik bir anlam ve etkinlik yklemitir.

i. mam Mtrd ve Hakikat- Muhammediyye nanc

Hz. Peygamber tasavvuru denince slam dncesinde en mhim konularn

banda Nr-i Muhammed inanc gelmektedir. Bu konu, varlk tasavvuru ile Hz.
Peygambere dair inanlar arasndaki balantnn en belirgin olarak ortaya kt alan
oluturmaktadr. Aslnda mam Mtrdnin Hz. Peygambere dair grlerinde bu
konu arlkl bir yer tekil etmemektedir. Ancak daha sonra slam geleneinde bu
meselenin merkez bir konuma gemesi, meselenin varlk alan ile olan ilgisi, ve de bu
dncenin felsef tasavvuftaki yaygn vehesine dnmedii bir dnemde yaam
olan mam Mtrdnin tefsirinde lafz olarak da olsa yer alm olmas bizi bu konuyu
ncelikli olarak ele almaya sevk etti. Bu nedenle Nr-i Muhammed anlayna referans
gsterilen yetlerin nce mam Mtrd de, sonra ayn dnemde yazlm zellikle
iar tefsirlerde nasl yorumlandna yer vererek konuyu ele almay uygun gryoruz.

Nr-i Muhammed veya Hakikat- Muhammediyye293 dncesinin ilk olarak

Sehl b. Abdullah et-Tsterde (. 283) yer ald kabul edilse de294 Tabernin mikt
yeti diye bilinen Nur suresi 35. yeti yorumlarken verdii baz bilgiler bu fikrin daha
nce de mevcut olduunu gstermektedir. Tabernin naklettiine gre o dnemde ilgili
yet arlkl olarak kalbinde Kurann ve imann yer ettii mminin nuru eklinde
anlalmtr. Ancak Taber bu ifade ile kastedilenin Hz. Muhammed (s.a.v.) olduunu
syleyenlerin de mevcut olduundan bahisle bir rivyete yer verir. Bu rivyete gre bn
Abbas Kabl -Ahbara (. 32/664) gelerek bu yetin yorumunu sormu, O da bu
yetteki nurdan maksadn Hz Muhammed (s.a.v.) olduunu sylemitir.295 Bu hususa
biraz daha genie yer veren ilk dnem mfessirlerinden Muktil b. Sleymn (. 150),
yeti u ekilde yorumlar:

Allah, gklerin ve yerin nurudur: Allah gklerin ve yerin yol gstericisi, h-

disidir. Sz burada kesilir ve Peygamberinin sfatlar balar. Bir darb- meselle Allah

293
Bk. Mahmut nar, slami Literatrdeki Nur-i Muhammed Anlaynn Nbvvet Asndan
Deerlendirilmesi, MSBE, 2006 Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi.
294
Mehmet Demirci Hakikat- Muhammedye, DA, XV, 179-180.
295
Taber, Camiul-Beyan, XVII, 300-315

67
yle buyurur: Onun nurunun meseli (temsili) udur: Muhammedin Nurunun mese-
li. Babas Abdullah bin Abdilmuttalibin sulbne tevdi edildiinde Duvarda bir hcre:
Yani penceresi olmayan oyuntu. inde bir kandil, kandil cam fanus iinde: Yani en
saf ekilde. Bu kandil Hz. Peygamberin babas Abdullahn sulbdr. Cam fanus Hz.
Peygamberin bedenidir. Yani Muhammedin bedeninde iman kandili... Bu hcreden
iinde kandil olan fanus ktnda hcre karanlk kalr, kaybolur. Bu hcre Abdul-
lahn temsilidir, cam fanus Hz. Muhammedin dier nebilerin kitaplarndaki haline
benzetilmitir. nci gibi parlayan bir yldzn gibi, (yani) apaktr ki yldzlarn
iinde Zhre yldz gibi... Mbarek bir aatan tututurulur: Mbarek aa Hz.
brahim Halilr-Rahmandr. Denir ki Muhammed (s.a.v.) (yani Onun nuru) brahim
(a.s.) dan tututurulur, yani Onun zrriyetindendir. Sonra Hz. brahimin zikri balar:
Mbarek bir Zeytin aac: gzel itaat demektir. Douya ve batya ait olmayan: Hz.
brahim Hristiyanlar gibi douya ve Yahudiler gibi Batya ynelerek namaz klmazd.
Kbeye doru klard. Bu aacn ya neredeyse ate dokunmasa da aydnlatacak:
Hz. brahimin ilmi neredeyse aydnlatacak. Ebu Salihten bu yet hakknda unlarn
anlatldn duydum; Hz. Muhammed (s.a.v.) kendisine vahyedilmeden nce neredeyse
nbvvetle konuacakt. Ate demese de ifadesi kendisine nbvvet verilmese de Onun
itaati dier Peygamberlerin itaatiyle birliktedir. Nur stne nurdur. Hz. Muhammed
Hz. brahim gibi bir peygamberin sulbnden gelen bir peygamberdir.296

Burada Muhammedin nuru derken kastedilen mana aslnda daha sonralar var-
ln balangc ve messir unsuru anlayna gtrecek ekilde anlalmaya elverili de-
ildir. Nitekim daha sonra temas edilecek olan grlerin ksm- zamnda ifade, mmi-
nin kalbindeki iman nuru olarak anlalmtr. Buna ramen yetin Muhammedin
(s.a.v.) nuru eklinde tefsir edilmesi daha sonralar olgunlaan Nr-i Muhammed
anlayn besleyen bir unsur olarak da anlalabilmitir. Bu balamda Muktilden
sonra sz konusu inancn ekillenme serveninin izini srecek olursak, bu konuda
kendisine atfta bulunulan bir dier isim Znnn el-Msr (. 245) dir. Aslul halk nuru
Muhammed ifadesi Ona aittir.297 Daha sonra Muktil b. Sleymann rencisi ve bu
dnceden ilk bahseden kii olarak zikri geen Tster (. 283) tefsirinin birka
yerinde Nuru Muhammed ifadesine yer verir. Bakara suresinde yer alan Ben yery-

296
Muktil b. Sleyman, et-Tefsirul-Kebir, Msr 1983, III, 199-200.
297
Muhittin Uysal, Tasavvuf Kltrnde Hadis, Konya 2001, s. 274; Said Akil Sirac Said, Slatullahi Bil
Kevn fit-Tasavvufil Felsefi, Mekke 1414, Baslmam doktora tezi.

68
znde bir halife yaratacam298 yetini aklarken Allah demi Muhammedin
nurundan olan izzet balndan yaratmtr der ve detayl aklamaya girmez.299
Konuya iki yerde daha ksaca temas eden Tster, el-Araf suresi 172. yetinin tefsi-
rinde zrriyet kelimesini tefsir ederken, zrriyetin eit olduunu belirtmektedir.
Burada gerekli izahlar yaparken Hz. Muhammedin nrunun yaratlan ilk varlk oldu-
una dikkatleri eker: Bunlardan birincisi Muhammed (s.a.v.)dir. Allah Hz.
Muhammed yaratmak istediinde onun nrundan bir nr yaratm, daha sonra bu nr
azmet hicbna ulatnda Allah iin secdeye kapanmtr. Allah bu secdeden cam gibi
effaf nrdan bir stun yaratmtr ki, ii de d da Hz. Muhammedin ta kendisidir.
Zrriyetin ikincisi, Hz. Ademin nrdan yaratlmas, Hz. Muhammede ait bedeninin de
onun toprandan yaratlmasdr. Zrriyetin ncs de demin dier zrriyetidir.300
Yine Tster, en-Necm suresi 13. yetinin tefsirinde de Nr-i Muhammed ile ilgili
anlayn yukardakine benzer ekilde ortaya koymaktadr.301 Tster mikt yetinin
tefsirinde ikinci zamirin Hz. Peygambere ait olduunu ifade eder.302 Tster Nri
Muhammed grne yer vermekle birlikte bu hususta geni aklamalarda
bulunmamtr. Bununla birlikte Tsterde -tefsirinde genie ele almasa da, kendisi
hakknda anlatlan menkbelerden anlaldna gre- bu fikir bir inan eklini alm
gzkmektedir. Kendisinin menkbeleri anlatlrken u szlerine yer verilir: Hak Tel
Ademe ruh flemeyi irade ettiinde ona ruhu, Muhammed adyla fledi, ona Ebu
Muhammed knyesini verdi. Tm cennette, zerinde Muhammed ad yazl olmayan bir
tek yaprak, Onu ismi izilmemi bir tek aa yoktur. Balangta her ey Onun namna
vcuda getirilmitir, btn nebiler onunla son bulmutur. Bu yzden Ona Htemul
Enbiy adnn verilmesi zaruri olmutur.303

Meselenin biraz daha geni bir aklamasna daha sonra Tsternin rencisi
olan Hallac- Mansurda (. 309/921) rastlanmaktadr. Hallacn nl eseri Kitabut-
Tavasinde yer alan aklama u ekildedir: Gayb nurundan bir kandil O. Bir d ve
eski yerine dnd. Btn kandillere stn geldi ve sultan oldu hepsine. Aylar arasnda
tecelli eden bir ay. Bir ay ki, burcu srlar feleinde... Onun himmetleri btn himmetle-

298
el-Bakara 2/30.
299
Sehl et-Tster, Tefsir-l-Kuranil-Azim, Beyrut 2002, s. 15.
300
Sehl et-Tster, a.g.e., s. 62.
301
Sehl et-Tster, a.g.e., s. 145.
302
Sehl et-Tster, a.g.e., s. 103.
303
Feridddin Attar, Tezkiretl-Evliy, Suriye 2009, s. 333.

69
rin nnde. Vcudu yokluktan, ad kalemden nce. Zira btn mmetlerden evveldi O...
O lmez. O hep yaar.Olduu gibi durur hep.Hadiselerden de nceydi O, eylerden de.
Kinatlardan nce mehurdu O. O hep var olacaktr.Renklerden nce anlyordu,
cevherlerden nce dillerdeydi. nceden de nceydi O, sonradan sonra kalacaktr.304

Hallaca gre Hz. Muhammedin biri ezel bir nur oluu, dieri bir insan ve
Peygamber olarak dnya hayatndaki altm yllk varlyla ilgili ahsiyeti olmak
zere iki hviyeti vardr. Btn varlklarn varolu sebebi Odur. Hz. dem bedenlerin
Hz. Muhammed ruhlarn babasdr.305 Hallacn bu yorumlaryla Hakikat-i Muhamme-
diyye anlaynn artk ana hatlaryla olutuunu sylemek mmkndr. Nitekim bu
konuda yaplan aratrmalar bu dncenin olutuu evreyi hep 3. yy. olarak gstermek-
tedir.306 Ancak bu dncenin yaygn kabul grmesi hususunda yine ayn dnemi
gstermek mmkn olmayabilir. nk daha sonra deineceimiz o dnemin iar
tefsirlerinde bu anlatmlar yer almamaktadr.

Konuyla ilgili olarak ele alnmas gereken bir dier mutasavvf Hkim Tirmizi-
dir. (. 320) mam Mtrdnin ada olan ve Ona ok yakn bir corafyada (Tirmiz)
bulunan Hkim et-Tirmizi blgedeki tasavvufi dncelerin oluumu ve kendisinden
sonraki dnemlere etkisi asndan dikkat ekici bir isimdir. Hakikati Muhammediyye
fikrinin oluum sreci bakmndan dikkate deer yn ise Hakim et-Tirmizide nur
kavramnn, kendisine ait din ve tasavvuf anlay zerine bina ettii temel
kavramlardan biri307 olmasdr. Ona gre nur iyilik, zulmet ise ktlk demektir. Nur
ve Zulmet srekli mcadele halindedir, galip gelen ise nurdur. O, Zahiri nur (gne, ay,
yldzlar, gndz, imek, ate, gz ve mcevher) ve Btn/Esas nur olarak ikiye ayrd-
kavram ele alrken nurlarn nuru olan Allah ile zahiri nurlar arasndaki ilikiye izah
getirmemektedir.308 Allah varl zulmetin iinde yaratm ve nurunu mahlkata yay-
mtr. Bu nurdan nasibi olanlar hidyete ermi zulmette kalanlar dalalete dmler-
dir.309 Sadrn iman nuru istila etmi kiiye mmin denir.310 Kalpteki bu nur imandr.311
304
Yaar Nuri ztrk, Hallac- Mansur ve Eseri (Kitabt-Tavsin), stanbul 1976, s. 65 vd.
305
Sleyman Uluda, Hallac- Mansur, DA, XV, 378.
306
Annamarie Schimmel, slamn Mistik Boyutlar, stanbul 1999, s. 216.
307
Salih ift, Hkim Tirmizinin Tasavvuf Anlay, stanbul 2008, s. 289.
308
Salih ift, a.g.e., s. 290.
309
Hkim Tirmizi, Nevadirul-Usul, Beyrut ts., II, s. 413.
310
Hkim Tirmizi, a.g.e., I, 342.
311
Hkim Tirmizi, a.g.e., II, 173.

70
Nur, kaynak itibaryla nurlarn nuru olan Allahtandr. O nurunu dilediine ynlendirir.
Kimin hayrn dilese onun kalbine bir nur brakr ve o kalp bu nurla hayat bulur. Bu
sayede sadrnda yer alan fudn gzleri alr. Sonra burada tevhid nuru irk eder ve
kalp aydnlanr. Daha sonra da Allah ona ubdeti anlamas iin akl nurunu ihsan
eder.312 lk bakta Tirmizinin iman ve akl nur olarak tanmlamas, Hasan el-Basrinin
mminin kalbi ve tevhidin 313 eklinde aklamas gibi iman ve hidyeti tasvir erken
kullanlan bir anlatm biimi eklinde de anlalabilir. Ancak Eb Nasr es-Serrc tara-
fndan Tirmiziye yaplan eletiriye bakldnda kavramn bir anlatm biimi olmann
tesinde ontolojik alanla ilgisinin kurulduu anlalmaktadr. Serrc yle demektedir:
Bir grup da nurlar konusunda yanlm ve nur grdklerini sanmlardr. Bazlar da
kalplerinde nur olduunu ve bunun Allahn ztn niteledii nurun bir paras zannet-
milerdir. Bu taife bu nuru, gne ve ayn klarnn zelliiyle anlatmtr.
Sanmlardr ki bu, marifet tevhid ve azamet nurlardr ve yaratk deildir. Byle
dnenler byk bir yanl iindedir. nk nurlarn hepsi mahlktur. Ar, krs,
gne, ay ve yldzlarn nurlar hep mahlktur. Allah, snrl zellikleri bulunan bir nur
deildir. Allahn kendisini nitelendirdii ey (nur) kavranabilecek, snrl ve
yaratlmlara ait bilginin kuatabilecei bir ey deildir.314

Bu rneklerden de anlalabilecei gibi hicri 3. yy. sonlarnda gerek yet yorum-

lar zerinden gerekse daha sonra deinilecek olan baz rivyetler zerinden Nr-i Mu-
hammed anlay teekkl etmitir.315 Ancak bu dneme yakn tarihlerde yazlm tef-
sirlerde konuyu takip ettiimizde bu fikrin tamamen olgunlap yaygn bir hal aldn
sylemek zordur. Dnemin Tasavvuf eserleri (tabakat kitaplar ve menakbnameler)
zerinden bu fikrin geliimini takip etmek de pek mmkn gzkmemektedir. Ancak bu
dnemden sonra yukarda grlerine deinmeye altmz sufilerin muakkiplerince
Hallciye, Sehliyye, Hakimiyye ekollerini oluturacak ekilde etki brakm316 ve bu
dncenin bundan sonraki geliim sreci hakknda bize ipucu vermektedir.

312
Hkim Tirmizi, Kitabl-Emsal, Beyrut 1989, s. 265.
313
Tster, Tefsiru Kuranil-Azim, Kahire 1908, s. 145.
314
Ebu Nasr Serrac Tusi, el-Luma, s. 434.
315
Annemarie Schimmel, slamn Mistik Boyutlar, s. 214.
316
Hucviri, Kefl-Mahcub, stanbul 1982, s. XXXXXX.

71
 Geldiimiz bu noktada, o dnemde Nr-i Muhammed dncesinin nasl anla-
ld ve ne lde yaygnlk kazand hususunda daha doyurucu bilgi edinebilmek
iin mam Mtrd ile ada olan tefsirlerde (zellikle de iari tefsirlerde) konunun
nasl ilendiine bakmak yerinde olur kanaatindeyiz. Bu nedenle Taber (. 310) Ebu
Leys Semerkand (. 375), Slem (. 412), Saleb (. 427), ve Kueyr (. 465) gibi
mfessirlerin ncelikle mikt yetini daha sonra da Nr-i Muhammed inanc ile ilgili
olarak referans gsterilen dier yetleri nasl yorumladklarn ele almaya alacaz.

Taber ve dier tefsirler konu ile ilgili pek ok gr aktaryor ve bu grler

genellikle birbirinin tekrar veya benzeri bir zellik arz ediyor. Yorumlarn byk o-
unluu yetin ilk ksmndaki Allahn nuru ifadesi ile Onun nurunun meseli ksm-
n ayrp iki farkl hususa temas ediyorlar. Allahn gklerin ve yerin nuru olmas ifade-
sinin; Allahn Hdi olmas (bn Abbas), gk ve yerin nurlandrcs olmas (Dahhk),
gklerin ve yerin mdebbiri olmas (Mcahid), ssleyicisi/mzeyyini olmas (bey b.
Kab), gk ve yerin nurlandrcs/mnevvir (Ali b. Ebi Talip) olmas eklinde tefsir
edilmi317 olmasnda, ulemann Allah iin nur ifadesinin kullanmamak, Onu hdis
varlklarn zelliklerinden tenzih etmek iin hassasiyet gsterdiklerine ahit oluyoruz.

Bizim daha ok ilgilendiimiz yetin ikinci ksm olan Onun nurunun meseli
(Mesel nrih) ifadesi iin eitli grler ard arda sralanyor. Taber aktard
grler iinden ehli imann kalbindeki Kuran318 manasn tercih ediyor.

Semerkand, nrih kelimesindeki zamirin Allaha rci olmasnda bir beis

grmyor ve buna yetin siyknda yer alan Allahn kendisine nur klmad kimsenin
nuru olmaz eklindeki bir baka yeti delil getiriyor. Ona gre ilk ksm Allahn
gkleri ay, gne ve yldzlarla, yeri de enbiya ve ulema ile nurlandrmasdr. kinci
ksm da mminin kalbindeki iman nurudur. Bu ifade Kuran nuru ve Muhammed
(s.a.v.) olarak da aklanmtr.319 Nitekim Kueyr de yeti mminin kalbinin nuru ve
Muhammedin kalbinin nuru,320 olarak aklayanlardandr.

317
Saleb, Kef, IV, 379-386.
318
Taber, Camiul-Beyan, XVII, 300-315.
319
Semerkand, a.g.e., II, 440-441.
320
Kueyr, Letaif, II, 611-613.

72
 Slem, dier mfessirlerden farkl olarak ilk ksmla ilgili yorumda bn tnn
grn naklediyor: Allahn gklerin ve yeri nuru olmas gkleri oniki burla,
ariflerin kalplerini de oniki manevi hasletle sslemesidir. (kinci ksmla ilgili olarak)
Ebu Said Harraz: Mikt, Hz. Peygamberin (s.a.v.) gs boluu, cam fanus kalbi,
misbah da Allahn Onun kalbine koyduu nur, bn Mesud, mminin nuru, Vasti,
Allahn mminde yaratt nefs, Sehl, nuru Muhammed, Sfyan es-Sevri, Kuran nuru,
Hasan el-Basri, mminin kalbinin ve tevhidin nuru, Cneyd, meleklerin, peygamber-
lerin, mmin kalplerin nuru, Ebu Ali Czcani, mminin kalbi. Cafer b Muhammede
gre, nurlar ok eitlidir. Korku, mit nuru, sevgi, tefekkr nuru, ilim, hay nuru... Bu
nurlardan her kulda bir veya birka tanesi bulunur. Ancak bu nurlarn hepsi sadece bir
kiide tamamlanr: Hz. Muhammed (s.a.v.).321

Slem bu yetin tefsirinde yer verdii gr eitliliine (Mansur b. Abdul-

lahn aktard bir nakille) son olarak unu eklemitir: Gklerin nuru Cebrail, Mikail,
srafil ve Azrail, yerlerin nuru Ebu Bekir, mer, Osman ve Alidir.322 Saleb de ayn
grleri baz farkllklarla tekrar ediyor.

Aadaki tablo bu grleri ve sahiplerini bir arada grmek asndan hazrlan-

mtr.

321
Slem, Hakaik, II, 44-52.
322
Slem, a.g.e., II, 44-52.

73
 Onun nurunun meseli

bn Mesud
Taber
Kueyr,
Ebu Ali Czcan,
Hasan Basr, Mminin kalbinin nuru
bn Mesud,
bey b. Kab,
Cafer b. Muhammed,
Dahhk

bn Abbas
Zeyd b. Eslem
Kuran nuru
Sfyan es-Sevr
bn Zeyd

Hasan Basr Tevhidin nuru

Cneyd Meleklerin, Peygamberlerin, mminin nuru

Kabl -Ahbr
Muktil Nur-u Muhammed
Tster

Hasan Mminin kalbindeki iman nuru

Bu yorumlar grdkten sonra mam Mtrdnin mikt yetinin yorumuna

nasl yer verdiine bakabiliriz.323 mam Mtrd yeti tefsir etmeye Muktil b.
Sleymann yorumunu aktararak balamaktadr. Mtrdnin ilkin bu yoruma yer
vermesi bu tevili tercih etmesinden mi mi yoksa yaygn olan eilimi aksettirmek
istemesinden mi olduu ok ak deildir.

mam Mtrdnin, Muktile nisbet ederek naklettii yorumlar Muktil b. S-

leymann tefsiriyle baz farkllklar arz etmektedir. yle ki; Mtrd ilk ksmlar ay-
nen aktarm ancak Muktil Hz. Muhammed adnn dier peygamberlerin kitaplarnda
yer aldn ifade etmekle yetinirken, Mtrd bu yoruma u ilavelerde bulunmutur:
Sanki O inci gibi parlayan bir yldz yani Hz. Muhammed (s.a.v.). (Allah) Onu dier

323
Mtrd, Tevltul Kuran, stanbul 2007, X, 162.

74
nebi ve peygamberlerin isimleriyle birlikte Levh-i Mahfuzda zikretti. Ki O dier nebi
ve resullerden Allah katnda daha faziletlidir, tpk inci gibi parlayan Zhre yldznn
dier yldzlara stnl gibi. Tefsirin devamnda mbarek aa ifadesi Hz. bra-
hime hamlediliyor. Ancak Muktil b. Sleyman bu benzetme ile anlatlann, Peygam-
berimizin Hz. brahimin zrriyetinden olmas eklinde aklarken, Mtrd Efendi-
mizin Onun nesli olmasndan ziyade Onun snneti ve yolu zerinde olmasna vurgu
yapmaktadr. Mesela nurun ala nur ifadesi Muktilin tefsirinde Efendimizin Hz. bra-
himin soyundan olmas eklinde tefsir edilirken Mtrdde Peygamberimizin getirdii
-din, snnet, kitap, menhec- itibaryla Hz. brahimin devam olmas eklinde tevil
ediliyor. Buras aslnda ok byk bir farkllk gibi gzkmese de Mtrdnin, benzet-
melerle anlatlann Hz. Peygamberin varlk alanndaki karldan ziyade getirdii
mesaj vurgulamak istediini ihsas ettirmektedir ki bu da gz nnde bulundurulmas
gereken bir husustur. Ayn ekilde mam Mtrd Allah nuruna dilediini sevk eder
yetini Hz. Peygamberin getirdii ey, yani Kurandr eklinde aklarken Muktil,
Allahn dilediini doru yola iletmesidir dedikten sonra yine benzetmeyi tekrar
ediyor: Mikt; Abdullah b. Abdulmuttalip, kandil; iman, cam fanus; Hz. Muhammed,
nci gibi yldz; yine Hz. Peygamber, mbarek aa; Hz. brahim. ki tefsir arasndaki
bir dier fark da yetin Neredeyse ate demeden k verecek ksm iin Muktil Hz.
Peygamberin vahiy gelmese bile neredeyse nbvvetle konumasdr eklinde yorum-
larken, Mtrd bu ksmdan Hz. brahimi, Onun itaatinin gzelliinden tr
dnyada nebi ve rasuller kadar faziletli ahirette de stn derecelerde olmasn anlyor.

Buraya kadar yetin yorumu birbirine yakn ekilde verilmektedir. Ancak mam
Mtrd bundan sonra meseleyi daha genie ele alarak baka tevillere de yer vermek-
tedir. Onun nurunun meseli ifadesiyle ilgili olarak; mminin nuru, mminin sadr,
Muhammedin nuru, Kurann nuru eklindeki tefsirleri aktarmaktadr. Mtrdnin bu
ifadelerini sz konusu yorumlarn hepsinin mmkn ve caiz grmesi eklinde anlamak
mmkndr. Byle anlald taktirde Hz. Muhammedin nuru ifadesiyle kastedilen
ey, kalbinde iman ve Kuran olan mminin nuru ile hemen hemen ayn eye delalet
etmektedir ki buradan stlh anlamdaki Hakikat- Muhammediye fikrine ulamak
zordur. Bir de u husus var ki konuya bu anlamda k tutacak niteliktedir. Mtrd
yette geen Allah gklerin ve yerin nurudur ifadesindeki nurun Allahn zt
olamayacan vurgulamaktadr. Allah (c.c.) nur deildir grn -muhtemelen

75
maniheist nur/zulmet dncelerinin batl olduunu ispatlamak sadedinde- delillendir-
mektedir. Ayn blmde bu nurun nesnel lemdeki klar gibi olduunu syleyen
Mebbiheye de gndermelerde bulunmaktadr. Dolaysyla yetin Allah gklerin ve
yerin nurudur ksm ile Onun nurunun meseli ksmndaki nur kelimelerinin tad
anlam iki farkl alana hamletmek istemesi (Biri Allah, dieri Hz. Peygamber) itikadi
kayglarndan, yani tenzih ilkesini zedelememe hassasiyetinden kaynaklanmtr ki
yukarda da aktardmz gibi ayn hassasiyeti mfessirlerin byk bir ksm gzetmi-
tir. Binaenaleyh bu incelii gzeten mfessirlerin Nur-u Muhammed derken kastettik-
leri mana stlh anlamyla varolua tesir eden bir ontolojik gereklik olabilir mi? Bu-
nunla birlikte Hallac ve Tster gibi limlerin bu dnceyi ilemeye baladklar hicri
3. asrn sonlarnda mam Mtrd gibi daha ok rasyonel yorumlaryla tannm bir
kelamcnn, kavrama ilikin yorumlara eserinde genie yer vermesi tetkik edilmeye
deer hususlar iermektedir. ncelikle Mtrd Hallac- Mansurun halifelerinden Faris
b. sa (. 340) ile arkada olduu iin324 Hallacn yukarda alntladmz grlerin-
den haberdar olmaldr. Dolaysyla itikadi adan kelamclarn izgisi ile uyumlu
gzkmeyen Nr-i Muhammed anlayna zemin hazrlayacak bu yorumlarn Mtrdi
tarafndan sakncal addedilmemesi dikkat ekicidir. Ayn Mtrd Ehli Beytin
nemini vurgulayan hadisleri byk ihtimalle iaya duyduu reaksiyon dolaysyla tevil
ederken325 gsterdii tavr burada gstermemitir. Bu bize iki yaklamn ihtimalli
olduunu gstermektedir. Ya bu fikir o dnem itibaryla kelamclar rahatsz edecek
boyutta olgunlamamtr, ya da mam Mtrd bu anlay benimsemektedir.

Fikrin olgunlamama ihtimalini dnecek olursak, hem bu dncenin Hallac

ve Tster tarafndan o dnemde teekkl ettiini hem de zellikle iari tefsirlerde bu
anlamyla yer almadn gryoruz. Ayrca Faris b. sadan tasavvuf ilmini alan Kela-
bazinin (. 380) ilk dnem sufi dnceyi aktard et-Taarruf adl eserinde326 Nuri
Muhammed anlayna rastlanmamaktadr. Dolaysyla bu dnce Hallac- Man-
surun ele ald ekilde yaygn kabul grmemi olmas muhtemeldir. Aslnda Mtrd
bu ifadeye yer vermekle birlikte dier yorumlar da mmkn grmesi ve nurla kastedi-
lenin Allahn zt ile kartrlmamas gerektiine vurgu yapmas, nur kavramnn onda

324
Abdurrahman Cmi, Nefehatl-ns, stanbul 1980, s. 205; Badadi, el-Fark, y.y. 1948, s. 158.
325
Bu konuya daha sonra deinilecektir.
326
Kelabazi, et-Taarruf, Kahire 1960.

76
ontolojik zemine ekilemeyeceinin gstergesi saylabilir. Ayrca ezel ve yaratlta
etkin varlk ekliyle olmasa da Nri Muhammed anlaynn kelam eserlerinde bir
boyutuyla mevcudiyetini srdrm olmasn gzden karmamak gerekir. Kelamclarn
eserlerinde Hz. demde tecelli edip daha sonra br peygamberlere intikal eden Hz.
Muhammed beden olarak dnyaya gelince ona intikal edip onda karar klan nur
anlamnda bu dnceyi grmek mmkndr.327

kinci ihtimal, yani Hz. Peygamberle ilgili hususlarda tasavvufi duruu benim-
semi olabilir mi? Yaad corafyann youn mistik unsurlarla yorulmu bir atmosfe-
rinin olduunu biliyoruz. Akl ve vahyi temellendirmenin Onun sisteminin hkim ka-
rakteri olduu da muhakkaktr. Ancak, akl noktasnda kendisini daha yakn hissedebile-
cei Mutezile ile srekli bir hesaplama iinde olan Mtrdde sufi yaklamlara kar
benzer hassas tavr gzlemleyebiliyor muyuz? Mtrd mistik bir muhitte rasyonalist
duruunu328 her konuda koruyabilmi midir? Mtrdnin eserlerinde tasavvufi
unsurlar, sanki blgede slama rasyonel ve realist bir zemin tekil etmek iin yava
yava geri ekilirken329 konu Hz. Peygamber olduunda ayn duru sergilenebilmi
midir? Kesin olmamakla beraber Hallacn grnden haberdar olduunu varsayarsak,
mam Mtrdnin kavramn inanlamas aamasnda konuya temas etmemesi ve bu
inanca zemin hazrlayabilecek anlatmlara yer vermesini nasl deerlendirmeliyiz?

mam Mtrd, yorumlarnda sahip olduu rasyonel ve sorgulayc tavr

Peygamber (s.a.v.) sz konusu olduunda daha duygusal bir zemine tayabilmektedir.
Mesela Rasulullah (s.a.v.) iin Kuranda geen ak ifadelerin (zenb/gnah gibi) bir
mmin tarafndan kullanlmasn kfr sayacak kadar tepkili grler serdeden mam
Mtrd acaba bu hususta duyarllk gstermeyi gerekli grmemi midir?

Bu soru iaretleri bir yana, Onun bu mhim mevzudaki nihai tavr Hz.
Peygamberi konu edinen dier yetlerdeki yorumlarn btnyle ortaya koymadan
neticelenecek durumda deildir. Dolaysyla biz Hz. Peygamberle ilgili dier konular

327
Nesefi, Tabsratul-Edille (thk. Hseyin Atay-aban Ali Dzgn), Ankara 2003, II, 53.
328
Fatih M. eker, Trk Mslmanl Fikriyat ve Mtrd Algsnn Dnm, MFD, stanbul
2010, XXXVIII, 71.
329
Fatih M. eker, Trk Mslmanl Fikriyat ve Mtrd Algsnn Dnm, MFD, stanbul
2010, XXXVIII, 70.

77
irdelemeye ve bu konudaki nihai karar almann sonuna ertelemeyi daha uygun
buluyoruz.

ii. Nr-i Muhammed Anlay ile rtibatlandrlan

Dier yetler ve Yorumlar

Bu konu ile ilgili sklkla referans gsterilen l-i mran suresi 81. yettir. yette
mealen yle buyrulur: Hani Allah Peygamberlerden: Ben size kitap e hikmet verdik-
ten sonra nezdinizdekileri tasdik eden bir peygamber geldiinde ona mutlaka inanp
yardm edeceksiniz diye sz almt... Bu yetten anlaldna gre Allah, peygamber-
lerinden, yeni bir eli geldiinde ona iman edip yardm edeceklerine dair ar bir sz
almtr. Allahn peygamberlerden iman ve yardm sz almas baz mfessirlerce
deiik yorumlanm ve kendisinden misak alnanlarn Ehli Kitap olmas gerektii ifade
edilmise de330 genel kabul misakn peygamberlerden alnmas eklindedir. Ancak
peygamberlerden alnan misak ne iin ve kim iin alnmtr? Son peygamber iin
alnd yorumu yaygn kabul grmekle birlikte henz varlk alanna kmam olan Hz.
Peygambere iman etme ve Ona yardm etmeye sz verme ne anlama gelmektedir?
Tasavvuf ehli bu yeti Hakikat- Muhammediyeye bir iaret olarak anlamtr. Bu
sebeple biz de Mtrdnin bu konu ile ilgili dncelerini ve Onun dnemine yakn
iari tefsirlerin konuyla ilgi yaklamlarn ele almay uygun grdk. mam Mtrd
yetteki kraat farllklar ile ilgili itirazlara katlmadn ve Allahn peygamberlerin-
den de misak almasnn caiz olduunu belirttikten sonra misakn anlam ile ilgili u
yorumu yapar: Allahn peygamberlerden misak almas, onlarn birbirini dorulamas,
Allahn kitabn ve mesajlarn kavimlerine tebli etmeleri demektir ve bunu yerine ge-
tirmilerdir. Sonra onlar da kavimlerinden Hz. Muhammedi (kt vakit) dorulaya-
caklarna ve Ona yardm edeceklerine dair misak almlardr.331 Grld gibi mam
bu yeti, Hz. Peygamberle irtibatlandrm ancak onun varlk alanna kt vakit
kaydn da koymutur.

Taber msakn alnd kesim hakkndaki tartmalara yer verdikten sonra hem
peygamberlerden hem de bu peygamberlerin geldii mmetlerden misak alnmas
eklindeki gr tercih etmi ve Hz. Aliden gelen u rivyete yer vermitir: Allah

330
Taber, Camiul-Beyan, V, 538.
331
Mtrd, Teviltl-Kuran, II, 348-349.

78
dem ve ondan sonra gelen peygamberlerin hibirisini Hz. Muhammed hakknda ahid
almadan gndermemitir. (Bu ahid udur:) Gnderildiinde ve o diri iken Ona inana-
caksnz ve yardm edeceksiniz.332 Taber bunun ardndan Katadenin grne yer veri-
yor ki mam Mtrdnin de paylat bu gr, Peygamberlerin birbirlerini dorula-
malar Allahn mesajn kavimlerine tebli etmeleri, Hz. Muhammed (s.a.v.) inanmalar
ve yardm etmeleri hususunda sz almalar eklindedir. Bu yetin yorumunda Taber ve
Mtrd hemen hemen ayn grleri paylamaktadr. Her ikisinin yorumlarndan da
Efendimizin varlk alanna kmasndan nceki haline dair bir atf mevcut deildir.
Bilakis Sddiden yapt alntda Efendimizin sa iken Onun dneminde yaayanlarn
kendisine iman ve yardm etmesi eklindeki ifadede Hz. Peygamberin ve kavminin
sa olmas durumlar da ayrca belirtilmitir.333

Konu ile ilgili olarak mam Mtrdye yakn dnemde teekkl etmi iari tef-
sirlere de bakmann yaral olacandan hareketle, Taber (. 310) Ebu Leys Semerkand
(. 375), Slem (. 412), Saleb (. 427) ve Kueyr (. 465) gibi mfessirlerin g-
rlerine deinmeyi gerekli gryoruz. Semerkandye gre Allah btn peygamberlere
vahiyle Hz. Peygamberi (s.a.v.) ve sfatlarn bildirmi bunu kavimlerine aklayacak-
larna dair onlardan sz almtr. Bu peygamberler de kavimlerinden, eli olarak gnde-
rildiinde Hz. Peygambere (s.a.v.) iman edip tasdik edeceklerine dair sz almlar-
dr.334 Slem bu yette deil fakat misak konusuna deindii bir baka yette (Ali
mran 76) Allaha verilen ilk misak ve ahde vefa gstermenin Allah dnda her eyden
ba kesmek olduunu sylyor ve yle bir hadis naklediyor.Arabn telaffuz ettii en
doru sz Lbeydin Allah dnda her ey batldr szdr.335 Saleb Hz. Alinin
aktard rivyete yer verdikten sonra u ana kadar aktardmz grleri tekrar
ediyor.336 Kueyr ise Allahn rablii ile ilgili misak ald gibi btn peygamberlerden
Hz. Muhammed ile ilgili misak alm olmasn ismini ismiyle bir arada zikretmesini
terifin en son noktas olarak yorumluyor.337 Ancak Hz. Peygamberin domadan
nceki varl ile ilgili bir iaret ve telmihte bulunmuyor.

332
Taber, Cmiul-Beyn, V, 540.
333
Taber, a.y.
334
Ebu Leys Semerkand, Tefsiru Semerkand, I, 281.
335
Slem, Hakikut-Tefsir, I, 106.
336
Saleb, el-Kef vel-beyan fi Tefsiril-Kuran, Beyrut, 2004, II, 94.
337
Kueyr, Letifl-irt, I, 255.

79
 Ahzab suresi 7. yette Hani biz peygamberlerden sz almtk; senden, Nuhda,
brahimden, Musadan, Meryem olu sadan da... Allah Telnn peygamberleri say-
maya Hz. Peygamberden (s.a.v.) balamas konusu yine Nr-i Muhammed ile irtibat-
landrlan hususlardan biridir. Nitekim Taber338 ve Saleb339 bu yetin yorumunda Nri
Muhammed inancna delil getirilen bir Ebu Hureyre hadisini zikrederler. Ben yarat-
lta peygamberlerin ilki gnderilite sonuncusuyum. Slem buradaki misakn sr ol-
duunu, genel olarak btn nebilerin misaknn bir vasta ve arac ile olmasna ramen
Hz. Peygamberin misaknn ise yzyze ve aracsz gerekletiini syler. Dier
nebiler misaklarn aklamlar fakat Hz. Peygamber gizli tutmutur. nk O husu-
siyet makamndadr. (Kuluna vahyettiini vahyetti yeti ve Peygamberimizin siz eer
benim bildiklerimi bilseydiniz hadisine gre). Bu ekilde zel olarak sevilenlerin
misaklar herkesin bilmedii bir sr olur.340 Bu hususta Semerkand Hz. Peygamberin
(s.a.v.) en son gelmesine ramen ilk nce anlmasnn onun dier peygamberlere
efdaliyetini gsterdiini belirtiyor.341

nceki yetlerin tefsirinde dier mfessirlerle hemen hemen ayn grler

serdeden mam Mtrd bu yette farkl bir duru sergiler. Ebu Hureyre hadisi, Hz.
Peygamberin dier peygamberlere gre konumu ve ilk yaratlan peygamber olma gibi
gibi hususlarda yorum yapmaya elverili olan bu yeti tefsirinde, sadece burada saylan
peygamberlerin ulul-azm peygamberler olmasna deinir. eriat sahibi ulul-azm pey-
gamberler olduu iin bu peygamberlerden misak alnm olabilecei gibi tamamndan
da alnm olabileceini ifade edip misakn anlamna tekrar deiniyor.342

Dier bir temas etmek istediimiz yet Allah Ademi, Nuhu, brahim ailesini
ve mran ailesini seti/lemlere stn kld.343 mealindeki yettir. Buradaki seilmenin
mahiyeti hakknda ilk dnem mfessirlerinin grleri konumuz asndan baz veriler
sunabilir. Allahn peygamberleri semesi ne anlamdadr?

Semerkand yette zikri geen peygamberlerin dierlerinden ayrc zelliklerini

belirterek seilmelerini dier insanlardan ve peygamberlerden ayrc zellikler eklinde

338
Taber, Camiul-Beyan, XIX, 23.
339
Saleb, el-Kef, V, 81.
340
Slem, Tefsirus-Slem, Beyrut 2001, II, 142.
341
Semerkand, Tefsir, III, 38.
342
Mtrd, Tevilat, XI, 310.
343
l-i mran 3/33.

80
anlam, lemlere ifadesi iin de kendi zamanlarnn lemlerine344 kaydn d-
mtr.

Slem, Allahn bu peygamberleri ezelde velyet iin setiini, kendisine

yaknlk ve meveddet iin onlar saf kldn/arndrdn ve Hz. demin yaratlma-
sndan nce onlar setiini ifade ederken dierlerinden ayr olarak bir yaratl farkna
iaret eder gibidir. Peygamberler mahede ve takrip iin, mminler de mtalaa ve
tehzib iin seilmitir.345

Kueyr, seilme iinin tamamen Allah tarafndan olduunu herhangi bir sebebin
veya soy ba ile ilgisinin olmadn ifade ederken346 yetin soy stnl eklinde
anlalmasnn doru olmayacan ihsas ettirmektedir.

Mtrd ise Allahn burada; seilmiler/safvet ehli yani dostlar ile ekavet
ehlini/dmanlarn zikretmesinin zendirme ve sakndrma amal olduunu belirtmi-
tir. nk bu her iki durum, insann ihtiyarndan domaktadr. mtihan ehlinin sebepleri
yerine getirmesi ile seilmi olabileceini, safvet ehlinden olmann yaratl ve cevher
asndan olmadn ifade eden Mtrd, seilme gibi bir konuyu insan iradesi ile
ilikilendirerek dikkat ekici bir yorum yapmtr.347

Konu ile ilgili referans gsterilen dier yetler el-Maide suresinde yer alan Ey
kitap ehli! Artk size elimiz (Muhammed) gelmitir. O, kitabnzdan gizleyip durduu-
nuz gereklerden birounu sizlere aklyor, birounu da affediyor. te size Allahtan
bir nur ve apak bir kitap (Kuran) gelmitir.348 mealindeki yettir. Buradaki nur ifade-
si mevcut mfessirlerin ou tarafndan Hz. Muhammed olarak anlalm ve daha son-
raki dnemlerde Nr-i Muhammed anlay ile irtibatlandrlan yetlerin banda yer
almtr.

Taber konuyu Ehli kitab balamnda ele alm ve nur ile hakikatin kendisiyle
aydnland, slamn akland, irkin kendisiyle dile geldii Muhammedin (s.a.v.)
kastedildiini sylemitir.349 Saleb350 de kelimeyi Hz. Peygamber olarak yorumlarken,

344
Semerkand, Tefsir, I, 262.
345
Slem, Tefsir, I, 98.
346
Kueyr, Letaif, I, 236.
347
Mtrd, Tevilat, II, 289.
348
el-Maide 5/15.
349
Taber, Camiul-Beyn, VIII, 264.
350
Saleb, el-Kef, II, 247.

81
Slem buradaki nuru, Resuln getirdii kitap, tevhidin nuru ve zahiri ve batn nurlar-
dr, eklinde anlamtr.351

Mtrdde buradaki kitap ve nur tek bir eydir. Kitap ve hikmet ikisi ayn
eydir. Onun dndakiler buradaki nurun Muhammed (s.a.v.) olduunu sylediler.
Kitap, Kurndr. Onu nur diye isimlendirmitir ki her hakikati olduu gibi aklad ve
aydnlatt iin. Allah gklerin ve yerin nurudur yetinde olduu gibi. Yani Onunla
her ey olduu gibi gerek mahiyeti ile vuzuha kavuur.352

Semerkandnin gr Hz. Peygamberin nur olmas; dalaletten hidayete kar-

mas, Kurann nur olmas ise; eyann hakikatinin onunla grnr olmas anlamn-
dadr.353

Son olarak Efendimizin lemlere rahmet olarak gnderilmesi de bu hususta zikri

geen yetlerdendir (Enbiya 21/107). Hz. Peygamberin (s.a.v.) rahmet olmas hakknda
mfessirlerin ekseriyeti bn Abbasn yorumunu nakletmilerdir ki bu da Rasulullahn
mminler iin rahmet olmas ona tabi olarak kurtulua ermeleri, kfirler iin rahmet
olmas ise azablarnn tehir edilmesi eklindedir. Mtrd ahirette kebair ehli iin
efaati olmasn da zikretmitir.

mam Mtrd ve onun dnemine yakn tarihlerde kaleme alnm eserlerde

Nr-i Muhammed anlayna delil getirilen yetleri, younluu ve okuma zorluu
riskini gze alarak ayr ayr ele almamz, bizce Mtrdnin yorumlarn ve bu grler
arasndaki duruunun tespiti asndan gerekli grlmtr. Bu grlerden anlalan
odur ki Hakikat- Muhammediyye inanc bu dnemde olgunlam ve yaygn bir hal
alm deildir. Daha sonraki dnemlerde bu anlaya delil getirilen yetlerdeki nur
ifadeleri o dnem itibariyle Hz. Peygamber (s.a.v.) olarak anlalm olsa bile kavramsal
bir nitelik arz etmemektedir.

b) Peygamberin Beer Olmasnn Anlam

mam Mtrdnin Hz. Peygamberin beeriyetini nasl yorumladn inceleme-

den nce beer kelimesinin yetlerde hangi balamda kullanldna genel bir bak
yapmay uygun buluyoruz.

351
Slem, Tefsir,I, 345
352
Mtrd, Tevilat, IV, 186.
353
Semerkand, Tefsir, I, 424.

82
 Kuran- Kerimde peygamberlerin beer olmalar konusu ak olarak ifade edil-
mitir. Kfirlerin mucize beklentileri ve kendileri gibi bir beeri Allahn grevlendirmi
olmasna itiraz etmeleri karsnda peygamberler de, beer olmalarnn peygamber
olmalaryla tezat oluturmadn ve mucize getirmenin ancak Allah Telnn iradesi
ile mmkn olduunu Ben sizin gibi bir beerim354 ve Biz ancak sizin gibi beeriz...
Allahn izni olmadka biz size delil getiremeyiz355 ifadeleri ile beyan etmilerdir.
Peygamberlerin beer olularn dillendirmeleri genelde kfirlerle aralarndaki diyalog-
lar esnasnda vuku bulmutur. Bu diyaloglara gemeden, beer kavramnn bizzat
Allah Telnn kendi anlatm ile ifade edildii ksmlara bakacak olursak drt yeti
incelememiz gerekir. Yahudi ve Hristiyanlar, kendilerinin Allahn oullar ve sevgili-
leri olduklarn iddia etmiler,356 Allah Tel ise bunun yanlln beyan ederken onla-
rn beer olmalarna ve yaratlm olmalarna iaret etmitir. Dorusu siz de O'nun
yaratt insanlardansnz (beer).357 Burada beer kavramn peygamberler zelinin yan
sra, insanlarn Allah ile ontolojik bir ba kurabilme imknlarnn olmadn beyan
etmek iin kullanld grlmektedir. Bu durumda yete gre Ehl-i Kitabn ontolojik
bir ba olarak da anlalabilecek ekilde kendilerini Allaha izafe etmeleri yaratlmlk
ve beeriyet zelliklerine binaen nefyedilmitir. Allahn oullar olma sylemlerinin
yaratlmlk ve beeriyet sfatlar ile ztlk ilikisi iinde zikredilmesi bize gre hibir
beerin Allah ile bu anlamda bir ilinti iinde deerlendirilmemesi gerektiini ifade eder.
Yahudilerin zeyr iin ve Hristiyanlarn da Hz. sa hakknda Allahn oludur358
szleri, Allah Tel tarafndan Allah onlar yok etsin nasl da uyduruyorlar359 eklinde
yerilmesinden de aka anlalaca gibi yaratlan ile yaratc arasnda ontolojik ba
kurma eklinde tezahr eden anlaylar, kfr olarak nitelendirilmektedir. Hz. sann
kul ve peygamber olmas360 nasslarda ak ifadelerle yer alrken mucizevi olarak baba-
sz dnyaya gelmesi de Hz. demin yaratlna benzetilerek361 bu mucize nedeniyle

354
el-Kehf 18/110.
355
brahim14/11.
356
el-Maide 5/18.
357
el-Maide 5/18.
358
et-Tevbe 9/30.
359
et-Tevbe 9/30.
360
en-Nisa 4/172; el-Maide 5/17,75; Meryem 19/30; ez-Zuhruf 43/59.
361
Allah nezdinde sann durumu, Ademin durumu gibidir. Allah onu topraktan yaratt. Sonra ona
Ol! dedi ve oluverdi. l-i mran 3/59.

83
onun ulhiyet zelliklerine nisbeti engellenmi olmaktadr. Dolaysyla beeriyetin,
ulhiyet nitelikleri ile kesin olarak ayrtrlmas gereken bir husus olduu aktr.

Kuranda ayn ekilde rubbiyet niteliklerinin de peygamber dahi olsalar beer

cinsine nisbeti mmkn deildir.362 Nitekim Allah Tel hibir peygamberin insanlar
kendisine kul olmaya armayacan bildirirken yine peygamberlerin beer olmalarna
iaret etmi ve bunu, kendisine nbvvet verilen hibir beerin yapmayaca bir i363
olarak tanmlamtr. Biz bu iki rnei beer olmann, ncelikle ulhiyet ve rubbiyet
zellikleri ile badamayacak bir nitelik eklinde yorumluyoruz. Nitekim mam Mtr-
d de yukardaki yete getirdii yorumda; bir kimsenin oul veya sevgili ittihaz etmek
istediinde bunu kendi cinsi ve eklinde edineceini, oysa onlarn dier mahlkat gibi
yaratlm olduklarn, binaenaleyh bu nisbetlerinin anlamsz olduunu ifade etmitir.364

Beer kelimesinin getii dier iki yet ise Senden nce hibir beere lmsz-
lk vermedik365 ve Allah bir beerle ancak vahiy... suretiyle konuur366 eklindeki
yetlerdir. Burada Allah ile beer cinsinin iletiiminin tasviri ve peygamberlerin lml
olmalarnn anlatldn gryoruz. Bu yetlerin dnda Allah Telnn, peygamberle-
rinin beeriyetlerini beyan ederken beer kelimesinden daha ok kul, adam, kardeiniz,
arkadanz, iinizden bir eli gibi ifadelere yer verdiine ahit oluyoruz. Bu ifadelerin
mam Mtrd tarafndan nasl yorumlandna deinmeden nce, peygamberler ve
inkarclar arasnda beeriyet mevzuunun konu edildii ksmlar zerinde durmak isti-
yoruz.

Kuranda peygamberlerin ben sizin gibi bir beerim cmlesini kendi mahiyet-
lerini aklamak iin deil kfirlerin bu konuyu peygamber olmakla badatramama-
lar, bir problem olarak alglamalar ve itiraz etmeleri zerine telaffuz ettiklerini gryo-

362
mam, Hz. sa hakknda Kuranda yeme ime, ihtiya giderme, kklk, yallk, Allaha ibadet
etme ve kullua arma gibi zelliklerinden bahsetmi, btn lemde cemettii gibi onda da, kulluk
ve sonradan var olma alamet ve iaretlerini cemetmitirder. Mtrid, Kitabt-Tevhid, Ankara 2003,
s. 338.
363
Hibir insann, Allahn kendisine Kitap, hikmet ve peygamberlik vermesinden sonra (kalkp)
insanlara: Allah brakp bana kul olun! demesi mmkn deildir.
Bilakis (yle demesi gerekir): Okutmakta ve retmekte olduunuz Kitap uyarnca Rabbe halis
kullar olunuz. l-i mran 3/19.
364
Mtrd, Tevlt, IV, 189.
365
el-Enbiya 21/34.
366
e-ura 42/51.

84
ruz. Kfirler eli olarak bir beerin gnderiliine ardklarn,367 bir beere uyduklar
takdirde hsrana urayacaklarn368 bildirmiler, kendilerinden bir fark olmayan369 ve
kendileri gibi yiyip ien bir beerin370 yol gstericiliini371 kabullenememiler, peygam-
berlerin beeriyetlerini istihza ve tahfifle birlikte inkrlarna gereke olarak ne srm-
lerdir:372 Siz sadece bizim gibi birer beersiniz, bizi babalarmzn taptklarndan al-
koymak istiyorsunuz. yleyse bize apak bir delil getirmelisiniz, dediler. Peygamber-
leri onlara yle dedi: Biz ancak sizin gibi birer beeriz ama Allah kullarndan
dilediine iyilikte bulunur. Allahn izni olmadka biz size delil getiremeyiz. nananlar
sadece Allaha gvensin373 Bir baka yerde onlarn peygamberlerden, yerden kaynaklar
fkrtmalarn, gkten para drmelerini, ge ykselerek ve oradan kitap indirmele-
rini, altndan bir eve ve hurmalklara sahip olmalarn beklediklerini, buna karlk da
peygamberlerin Ben peygamber olan bir eliden baka bir ey miyim?374 eklinde bir
cevap verdiklerini gryoruz. Dolaysyla peygamberlerin kendi beeriyetlerini zikret-
melerini gerektiren durum kfirlerin bu konuyu risaletin nndeki bir engel olarak alg-
lamalar ve mucize istemelerine karlktr. Peygamberlerin inananlara hitab ettiklerinde
beer olmalarn vurgulamamalarndan anladmz, beeriyetin kfirler tarafndan bir
problem olarak alglanmasdr.

imdi bu hususa Kuranda beer kelimesinden daha farkl kelimelerle iaret

edildii yetlere bakabiliriz. Beer lafznn dnda Hz. Peygamber iin 375, 376,

367
el-sra 17/94.
368
el-Mminun 23/34.
369
el-Hud 11/27.
370
el-Mminun 23/33.
371
et-Teabn 64/6; el-Kamer 54/24-25.
372
Bize gre onlarn bu itirazlar eytann deme secde etmeme gerekesi ile benzerlik arz etmektedir.
Nitekim eytan da kmseyerek Ben kuru bir amurdan, ekillenmi balktan yarattn bir beere
secde edecek deilim. (Hicr 15/33) derken, secde etmemesinin gerekesini demin beeriyet yn
olarak gstermitir. Grlyor ki hem eytan, hem de inkrclar, bir varln beer/toprak tabiatnn
yannda Allah katnda deerli olabilecei gereini kabullenmemekte ve ona sayg gsterme, elilere
tabi olma gibi sorumluluklara kar diren gsterirken mazeret olarak elilerin beeriyetlerini gster-
mektedirler. eytann ve inkrclarn beer tabiat asndan itiraz gelitirmeleri arasndaki benzerlik
dikkat ekcdir. Mesele her ne kadar temelde ilahi iradeye boyun ememe eklinde olsa da her iki
kesimin de beer olma mazeretinde ortak payda oluturduklar grlmektedir.
373
brahim 14/10-11.
374
el-sra 17/93.
375
el-sra 17/1.
376
el-Cin 72/19.

85
377 kelimelerinin kullanld ve btn peygamberlerin kul olularna iaret
edildii pek ok yet bulmak mmkndr.378 Peygamberler hakknda 379
(adamlar),380 381( kardeleri), 382 (arkadanz), 383 (onlardan)
384
( kendi ilerinden) 385( kendi iinizden), 386
(mmilerin iinden bir eli) eklindeki kullanmlarn yannda yeme ime,387 e ve
zrriyet sahibi olma,388 lml olma389 gibi peygamberlerin beer tabiatna sarih bir
ekilde gndermede bulunan pek ok yet, bu hususta tartmaya zemin oluturacak bir
yapda deildir. Buna ramen mesela Btnlerin peygamberlerin cismi latif olmalar
gerektii eklindeki iddialar, kfirlerin melek indirilseydi ya eklindeki itirazlar ya da
Hristiyanlarn bu konudaki sapmalar dikkate alnacak olursa konunun sadece
kullanlan ifadelerle deil de mahiyet itibaryla da detaylandrlmas gereini
hissettirmektedir.

Yukardaki ibarelerle ilgili mam u ekilde aklamalarda bulunmutur: Riclen

(adamlar) demek, peygamberlerin melek ve cin olmadn ayn zamanda kadnlar
arasndan da seilmediini anlatmaktadr.390 Kardeiniz ifadesi iin ise u aklamada
bulunur:Kardelik drt mana ierir. Neseb, cevher, sevgi ve din kardelii. Peygamber-
lerin kendileri ile inanmayan toplumlar arasnda din ve sevgi kardelii olamaz. Ancak
soy/neseb kardelii olabilir nk insanlarn hepsi demin ocuklar olmak itibaryla
kardetir. Cevher asndan da kardelik sz konusudur.391 Peygamberlerin, insan cinsi-
nin kendilerinden seilmi olmas; nbvvetin maksadn gerekletirme, onlarn ileri
srebilecekleri mazereti ortadan kaldrmak ve de merhamet asndan daha uygundur.

377
el-Bakara 2/23.
378
Bk. M. Fuad Abdlbaki, Muceml-Mfehres li Elfaz-l Kuran, a-b-d maddesi.
379
Yusuf 12/109; el-Enbiya 21/7.
380
Mtrd, Tevlt, V, 400.
381
el-Araf 7/73, 85; Hud 11/50, 61, 84.
382
en-Necm 53/2; et-Tekvir 81/22.
383
Yunus 10/2.
384
l-i mrn 3/164.
385
et-Tevbe 9/128; Mtrid, Tevilat, VI, 483.
386
Cuma 62/2.
387
el-Enbiya 21/8.
388
er-Rad 13/38.
389
ez- Zmer 39/30.
390
Mtrd, Tevlt, VII, 372.
391
Mtrd, Tevlt, V, 398.

86
 Onlara kendileri gibi mmi, yadrgamayacaklar bir elinin gnderilmesi ve de
bu mmi ahsn nceki kitaplar tedris etmedii halde iindekilere uygun bilgileri
vermesi risaletinin ispat asndan daha etkilidir.392

Kendi nefislerinden bir peygamber, nesebini tanyp bilmeleri, yalanclna ve

ihanetine ahit olmamalar,393 tan edildii konular tayp tamadna vakf olmala-
r394 asndan daha uygundur. mam bu szleriyle peygamberlerin cevher itibaryla di-
er insanlarla, soy/neseb ve kltr (mmilik) bakmndan kendi kavmi ile ayn zeminde
bulutuklarn ifade etmi olmaktadr. Bu ortak zeminin peygamber iin bir nakisa ola-
rak tavsif edilmemesi bir yana bu durum muhataplar iin bir lutuf olarak tanmlanm-
tr.395 nanmayanlar, bu duruma tersten ve nyargl yaklamalar nedeniyle kendilerine
lutfedilen bu nimeti eygamberliin nndeki en byk engel olarak alglamlardr.

mam, kfirlerin baklarndaki tenakuza u ekilde dikkat eker: Kendileri gibi

beer olan bir kimsenin peygamber olduuna inanmayacaklarn syleyen mrik
Araplar kendi atalarnn Hz. Nuhun halefleri olduklarn biliyorlard. Yani atalar beer
bir peygamber olan Hz. Nuhu kabul etmelerine ramen kendilerinin, bu durumu inkr
sebebi olarak ne srmeleri mama gre elikili bir tutumdur.396 Allahn sizi Nuhun
kavminden sonra halifeler kldn hatrlayn397 buyrulan yete gre Allah Tel
babalarnn tasdik ettii elinin de beer olmasn hatrlatarak onlar bu ekilde ilzam
etmitir.398 Bundan nce gnderilmi elilerde beer olanlardan baka bir peygamber
grlm ya da duyulmu mudur ki Hz. Peygamberin risaletine bu ekilde kar
kyorsunuz?399 sorusuyla mam bu mazeretlerinin geersizliini ortaya koymak ister.

Kfirlerin bir baka elikileri peygamberlerin sradan beer olmalarna ramen

nbvvet sayesinde insanlar zerinde stnlk kurmak stediklerini iddia etmeleridir.
Onlar hem bu argman ile peygamberlere kar kmakta hem de -kavimlerinin reisleri
olmalar nedeniyle- halklar zerinde stnlk iddia etmektedirler. Ayn ekilde reel

392
Mtrd, Tevlt, VII, 9.
393
Mtrd, Tevlt, II, 463-464.
394
Mtrd, Tevlt, VI, 482.
395
l-i mran 3/164
396
Mtrd, Tevlt, V, 400.
397
el-Araf 7/69.
398
Mtrd, Tevlt, IX, 261.
399
a.y.

87
hayatta baz insanlarn dierlerine gre stn olmalarn veya -meleklerin insanlara
stnl gibi- baz mahlkatn bazsna gre daha stn olduunu kabul ettikleri halde
peygamberlere bu sebeple diren gstermeleri elikili bir tutumdur.400 Ayrca peygam-
berlere itaati beer olduu iin reddedenlerin putlara tapma noktasnda itaat ettikleri
babalar da beerdir.401

mam Mtrd kfirlerin bu tutarszlklarna temas ettikten sonra elilerin melek

olmamasnn hikmetlerinden bahseder. Ona gre Allahn insanoluna melek bir eli
gndermesi mmkndr. Ancak ona gre melek eliler ancak beerin havssna gnde-
rilir onlar da peygamberlerdir. nsanlarn geneline ise beer eliler gnderilir.402
Senden nce kendilerine vahyettiimiz adamlardan bakasn gndermedik403 eklin-
deki yette belirtilen hususlar arasnda, onlarn cins olarak beerden olmalar, melek ya
da cin olmamalarnn404 beyan vardr. Ayrca mam nbvvetin kemal zelliklerinden
erkek olma artnn da mevcudiyetini bu yete dayandrr.

sra suresinde Allah Tel kfirlerin melek eli beklentilerine u ekilde cevap
vermitir: De ki yeryznde gezip dolaanlar melek olsayd, biz de onlara gkten
peygamber olarak bir melek gnderirdik.405 mam burada Allahn insanlara kendi
cevherlerinden bir eli gndermesinin, baka bir cevherden (melek) gndermesinden
daha evla olduuna dikkat eker. Yeryzndekilerin melek olmas durumunda ve onlara
melek eli geldiinde, Allah bize kendi cevherimizden mi eli gnderdi demeleri ne
kadar anlamszsa insanlarn da bu itirazlar o kadar anlamszdr. Yeryznn sakinleri-
nin melek olmas ve de onlara beer eli gelmesi halinde ise Allah bize kendi cinsimiz-
den olmayan bir eli mi gnderdi demeleri mmkn olurdu. Bu nedenle insanlarn kendi
cinslerinden olan elileri inkr etmeleri tutarl deildir. nk melek eli gelmesi
halinde insanlarn melekleri ve baka cevherden olan varlklar -mesela cinleri-
tanmamalarndan ve onlarn kuvvetlerinden habersiz olmalarndan dolay maksat hsl
olmayacaktr. nsanlarn, onlarn kuvvetlerini bilmemelerinden dolay getirdikleri delil-
lerin/huccetlerin gerekten mucize mi yoksa sahtelik mi olduunu bilmelerinin imkn

400
Mtrd, Tevlt, X, 23; V, 397.
401
Mtrd, Tevlt, VII, 468.
402
Mtrd, Tevlt, IX, 260.
403
el-Enbiya 21/7.
404
Mtrd, Tevlt, III, 373.
405
el-sra 16/95.

88
olmayacakt. Oysa insann kapasitesini insan bildii iin kendi cinslerinden bir
peygamber getirdiinde onun getirdiinin mucize olduunun anlalmas mmkndr.
Bu yzden kendi cinslerinden olmayan bir peygamber istemeleri yanltr. Ayrca mam
onlarn melek eli sylemlerinin beer olan peygamberlerin risaletlerini itiraf etmeleri
anlamn tadn ifade etmitir. nk insanlar, melek kavramn peygamberlerin
haber vermesi ile bilmilerdir. nk beerin melekle iliki kurmas mmkn
deildir.406 nsan soyunun melek bilgisi beer bir peygamber kabul edilmeden mmkn
deildir. Beer bir peygamberin verdii bilgiye dayanmak onun risaletini de ikrar etmi
olmay gerektirir.407

Allah Tel onlarn bu itirazlarna karlk, gnderilecek elinin melek olmas

halinde yine insan suretinde olacan haber vermektedir.408 mam bu yeti yorumlarken
melein kendi suretinde grlmesinin insanlarn tkatini aan bir durum olduunu -kor-
kuya ve dehete kaplacaklar- iin melein de insan suretinde gnderileceini syle-
mektedir. Nitekim Hz. Peygambere (bile) melein (ounlukla) Dhye el-Kelbi409 sure-
tinde geldiini, Cibrili (a.s.) kendi suretinde grdnde halinin deiiklie uradn
syler. Hz. ieye (r.a.) Necm suresi 9. yette geen Aralarnda iki yay aral kadar
belki de daha yakn oldu ifadesi sorulduunda burada anlatlann Cibril olduunu, (ge-
nelde) adam eklinde gelen Cibrilin bu defa asli suretinde geldiini ve ufku kapladn
anlatmtr.410 Yani insanlarn melei grme tkatlerinin olmamas nedeniyle eli melek
bile olsa insan suretinde olacaktr ve bu durumda yine kfirlerin pheleri devam ede-
cektir.411

Bu yetten anlaldna gre peygamberlerin beerden seilmi olmalarnn akla

uygunluu ve tutarll ne lde ortaya konulursa konulsun bu, insanlarn pheden
kurtulup iman etmek iin yeterli deildir. Allahn onlarn phelerinin devam
edeceinin beyan etmesi, iman iin, insan belli bir eie kadar tayan akln ve istidllin
dnda baka unsurlarn da devrede olduunu gstermektedir.

406
Mtrd, Tevlt, VIII, 359-360.
407
Mtrd, Tevlt, XIII, 118.
408
Eer peygamberi bir melek klsaydk muhakkak ki onu insan suretine sokar onlar yine dmekte
olduklar kuskuya drrdk. el-Enam 6/8-9.
409
Bk. Buhari, Menkb, 25; Mslim, Fedilus-Sahbe, 100.
410
Buhari, Bedl-Halk, 6; Mslim, man, 290.
411
Mtrd, Tevlt, V, 17-18.

89
 Buraya kadar melek eli gnderilmemesine, insann onu idrak etmesinin imk-
nn asndan yaklaan mamn en ok zerinde durduu konulardan bir dieri, mucize
meselesidir. Nbvvetin isbat iin mutlaka gerekli olan mucize, bir melek tarafndan
ortaya konulduunda mucize olduu nasl anlalacaktr? nsanolu melein tkatinin
snrlarn bilemeyecei iin getirdiinin mucize olmasnn bilinme imkn ortadan kalk-
m olur.412 Melek bir elinin getirdiinin mucize mi deil mi olduunu anlamak beer
cinsi iin imknszdr. Hlbuki bir peygamberin Allah tarafndan grevlendirildiinin
bilinmesi, kendisinin tkatini aan bir mucize getirdiinde anlalabilir. Oysa melein
getirdii eyin onun tkatini aan bir ey olup olmayaca insann bilgi snrlarnda
olmad iin bu mucizenin ve de eli gndermenin anlam ortadan kalkacaktr. O halde
aslnda melek peygamber gnderilmesini istemek insann kendisini bir amaza
gtrecei iin tutarszdr.413

kinci olarak mam, melek eli gelmemesinin hikmetleri arasnda, nbvvetin

isbat asndan oluacak bu engelin yan sra, peygamberliin fonksiyonel yn asn-
dan da engeller oluacan dnmektedir. Her cins ve cevher kendi cinsi ile nsiyet
kurar dierinden uzak durur. Gnderilen elinin kendi cinslerinden olmas durumu,
kalplerin etkilenmesiyle nsiyet, lfet oluturarak icabet ve ittibaya daha fazla sebep
olur.414 Nbvvetin amac insanlarn inan ve amellerinde deiiklik oluturmak ise bu
ama, kendisi ile lfet salanabilen kendini ile bir araya gelinebilen bir eli ile mm-
kndr.415 Peygamberler insanlarn kalplerini yaknlatrmak ve toplamak iin gelmi-
lerdir. Dine davet, insanlar bir araya toplamay, ihtilaflarn sonlandrmay gerektiri-
yorsa -ki yledir- bunun gereklemesi kendisi ile lfet edilebilen iliki kurulabilen bir
peygamber gnderilmesi halinde mmkndr.416 mam nbvvetin amac asndan el-
ilerin gnderildikleri toplulukla iletiim kurmasnn nemine dikkat ekmekte Biz onu
melek klsaydk insan eklinde yapardk417 yetini de bu balamda deerlendirmek-
tedir.418

412
Mtrd, Tevlt, XIV, 87-88.
413
Bk. Mtrd, Tevlt, II, 463; V, 337; VI, 481; VIII, 205; IX, 113-114; XIV, 88.
414
Mtrd, Tevlt, V, 336; VI, 481.
415
Mtrd, Tevlt, XIV, 88.
416
Mtrd, Tevlt, II, 463; XIV, 88.
417
el-Enam 6/9.
418
Mtrd, Tevlt, VII, 457.

90
 Dolaysyla elilerin melek deil de, gnderildikleri kitle ile ayn cins ve
nesebden olmas, onlar arasnda yetimi olmas, doruluklarnn bilinebilmesi asn-
dan da gereklidir. Kendi aralarnda, emin olarak yaayan, tanyp bildikleri bir insann
elilii, tanmadklar veya tanyp iletiim kuramayacaklar melek bir eliden ok daha
iyidir.419 Bu durum Allahn lutfu neticesindedir. Yani Allahn eli gndermesi lutuftur
ama kendi cinsinden eli gndermesi de ayrca bir lutuftur. Nitekim l-i mran
suresi164. yette Allah Tel insanlara kendi cinslerinden bir peygamber gndermekle
byk bir ltufta bulunmu olduunu beyan etmektedir. Bu lutfun yukarda saylan
hususlar olduunu ifade eden mam Mtrd ikinci bir lutfun da ayn kavimden
gnderilmesi olduunu syler.420 Soyunu bildikleri, kendileri gibi mmi, anladklar
dilde bir kitap getiren,421 ayn dilde konuan bir peygamber Allahn insanlar zerine
byk bir lutfudur. Peygamberlerin beer olmalarnn bir dier hikmeti de onlara olan
sevgilerinde ifrata derek onu ilah ve rab edinmemeleridir. Hz. sann kavmi ona olan
ar sevgilerinden tr onu ilah ve rab edinmilerdir.422

Grld zere mam, peygamberlerin beer cinsinden gnderilmesini

nbvvetin isbat ve ilevsellii asndan ele almakta, beeriyetin ilahlatrmaya engel
olmasnn zerinde fazlaca durmamaktadr. Peygamberlerin beer oluu konusunda ok
deinmedii Hz. sann ilahlatrlmas meselesini nbvvet bahislerinin sonunda
ayrca ele almay tercih etmitir.423

mam Mtrd peygamberlerin tabiatlar ile ilgili olarak mriklerin yapt

itirazlar cevaplarken, Btnilerin de baz grlerine yer verir. Btniyye peygamber-
lerin dier insanlarla ayn cevherden olmalarn, yiyip ien fena bulan bedenlere sahip
olmalarn risalet grevi iin engel olarak dnmtr.424 Onlarn bu iddialar ve
kfirlerin, peygamberlerin yeyip imelerini, arlarda dolamalarn eletiren dnce-
lerinin yanll Biz onlar (peygamberleri), yemek yemez birer (cansz) ceset olarak
yaratmadk. Onlar (bu dnyada) ebedi de deillerdir425 yeti ile aklanm olmaktadr.

419
Mtrd, Tevlt, V, 336.
420
Mtrd, Tevlt, II, 463.
421
Mtrd, Tevlt, VI, 481; VII, 457.
422
Mtrd, Tevlt, IX, 114.
423
Bk. Mtrd, Kitabt-Tevhid, s. 332 vd.
424
Mtrd, Tevlt, IX, 262.
425
el-Enbiya 21/7.

91
 mam, Batnileri reddederken Allahn kitap ve hikmet verdii hibir bee-
re...426 yetini de delil getirir. Onlara gre Allah beer nefse kitap ve hikmet vermez.
Bu ancak basit yani ruhani nefse verilir.427

)
428
(

Ayrca risalet/vahiy bu nitelikte olan peygamberlerin kalplerinde tahayyl

ettirilir. Peygamberler onlar telif edene dek Allah elileri teyid eder.

mama gre Btnilerin bu iddialar yukardaki yete gre reddedilmelidir.

Ayette Allah Tel beer tabiatl peygamberlere kitap ve hikmet verildiini aka
sylemektedir. Ayn ekilde Hz. sann beikte iken yapt konuma da, hem Allahn
kulu olduunu hem de kendisine kitap verilerek nebi klndn beyan etmitir.429

mam Mtrd beeriyeti, risalet iin engel tekil etmeyen bilakis gerekli olan,
ulhiyet ve rububiyyet zellikleri ile bir arada dnlmemesi gereken ynyle deer-
lendirmitir.

u ana kadar temas edilen hususlar zetleyecek olursak, u yarglara varmak

mmkndr:

Beer olma nbvvetle grevlendirilmeye vahiy almaya engel bir durum

deildir.

Peygamber, Allah tarafndan grevlendirildiini ancak mucize ile ispatlayabilir.

Mucizenin mucize olduunun anlalmas ise peygamberin tkatinin stnde olduunun
bilinmesine baldr. Eer peygamber beer cinsinden olmazsa, onun tkatinin snrla-
rn insanlar bilemeyecei iin getirdiinin mucize olduunun anlalma imkn ortadan
kalkar. Dolaysyla mucizenin gerek mi by vb. m olduunun (yani peygamberlik
iddiasnda bulunann Allah tarafndan teyid edilmesinin) anlalama imkn kalmaya-
ca iin peygamberin beer cinsinden olmas gerekir.

426
l-i mran 3/79.
427
Mtrd, Tevlt, II, 347.
428
Mtrd, Tevlt, IX, 262.
429
Meryem 19/29-30.

92
 Nbvvetin amac insanlara Allahn mesajn iletmek, onlara doru yolu gster-
mek ve hayatlarnda deiiklik yapmalarn salamak ise bunun iin peygamberlerle
insanlarn iliki kurabilmeleri gerekmektedir. Melek bir eli ile bunun imkn ortadan
kalkaca iin peygamberlerin beerden seilmesi gerekir. Hem peygamberlik, hem de
beer peygamber gndermek Allahn insanlara bir lutfudur.

mam Mtrdnin yaklamn bu ekilde zetledikten sonra son yllarda Hz.

Peygamberin beeriyetini konu edinen almalarda430 meselenin ele aln ekline de-
inmek istiyoruz. nk Hz. Peygamberin beer olmas veya beer olarak Hz. Pey-
gamber eklinde bir gndem klasik kelam kitaplarmzda bulunmamaktadr. Bununla
beraber son yllarda Hz. Peygamberin beer ynn n plana karan almalarda yo-
unluun bulunduunu sylemek mmkndr. Klasik kaynaklarmzda, inan esasla-
rnn ve problemlerinin detaylaryla tartld eserlerde byle bir konunun ele alnma-
y kanaatimizce bir bunun mesele olarak alglanmadn gstermektedir. Hz. Pey-
gamberin nbvveti, bunun ispatlanmas, mucizeleri gibi konulara genie yer ayrlan
kelam literatrnde peygamberin nebi kimliinin dnda beer peygamber, komutan
peygamber, baba olarak peygamber, e olarak peygamber gibi balklarn yer almay
nbvvet messesesine bakta dnemsel farklarn mevcut olduunu gstermektedir.

Yukarda bir ksmn zikrettiimiz son yllarda yaplan almalarda Hz.

Peygamberin beeriyetine ene beerun mislkm ayeti ile yaplan vurgular konuyu
onun ar yceltilmesi meselesi zerinden deerlendirmektedir. Ve bu ayet genellikle
ona atfedilenen harikuladelikleri nefyetmek amacyla ele alnmaktadr. mam Mtrd
iin ene beerun mislukum ayeti mucize getirdiinin anlalmasnn imknn salayan

430
Bu konuda fikri evrelerin veya cemaatlerin yayn organlarnda oka makale yazlmtr. Ayrca Hz.
Peygamberi konu edinen pek ok kitapta da byle bir bala rastlamak mmkndr. Biz bunlarn her
birine deil ancak tez, lahiyat Fakltesi dergilerinde yaynlanm makale ve tebli formatnda olanlar
zikretmek istiyoruz. Tezler: Musa Bac, Hz. Peygamberin Beeri Yn; Selami Aka, Kuranda
Peygamberlerin Beeri Yn; Yasin Pigin, Kur`ana Gre Hz. Peygamberin Beeri ve Nebevi
Konumu; sa zkol, Hz. Peygamberin Nbvveti fasndaki Beeri Rol. Makaleler: Ali Akyz,
Beer ve Peygamber Olarak Hz. Muhammed, Kutlu Doum Sempozyumu, slamn Anlalmasnda
Snnetin Yeri ve Deeri, Ankara2001; Hikmet Akdemir, Hz. Peygamberin Beer Olduunu
Vurgulayan Ayetler zerine Bir Deerlendirme, I. Kutlu Doum Sempozyumu:Hz. Peygamber ve
nsan Sevgisi, anlurfa 2007; Ali zek, Kuran-Kerimde Hz. Peygamber in Beer ve Resul
Olarak Vazife ve Selahiyetleri, Hz. Peygamber ve Aile Hayat, Tartmal lmi Toplantlar Dizisi;
Remzi Kaya, Kuranda Hz. Peygamberin Beer ve mmi Oluu, UFD, XI/1, 2002; Musa
Bac, Snnet ve Hadislerin Anlalmasnda Ehl-i Hadisin Beerst Peygamber Tasavvurunun
Etkisi, Gnmzde Snnetin Anlalmas Sempozyumu, Bursa 2004. Musa Bac, Hz. Peygamberi
Beerst Gsteren Baz grlere Eletirel Bir Yaklam, Dicle FD, I, Diyarbakr 1999.

93
bir durumu ifade ederken ayn ayetin bugn mucize getirmediinin delili olarak anla-
lmas bize gre dikkat ekicidir. O dnemde peygamberlerin beeriyetleri, mucizele-
rinin anlalma zemini olarak deerlendirilirken bugn ayn husus mucize getirmeyen
beer bir peygamber olarak ele alnyor oluu calibi dikkattir. rneklendirilecek olursa;
peygamberin beer olmas bugn bazlarnca son derece salkl normal bir insan431
anlamnda ele alnrken bazlar bu durumu Hz. Peygamberin beer duygu ve zaaflar
tamas432 eklinde anlamaktadr. Ayn minvalde Hz. Peygamber beer ynleri tahrife
uram sekin bir dini ahsiyet433 olmakta bu nedenle de rnek alnmas mmkn
olmayan olaanst ve mucizev bir varlk434 olarak tanmlanmaktadr. Bu ifadelerin
sahipleri gnmzde peygamberin beer ynnn tahrif edilmesi gibi bir inan sorunu
yaandna dikkat ekmek istemektedirler.

Bizim bu syleme temas etmemizin nedeni sadece mam Mtrdnin meseleyi

anlay tarz ile bugnk algnn arasndaki farka dikkat ekmek olduu iin bu syle-
min argmalarn detayl olarak vermeyi deil sadece genel bir bak yapmay tercih
ediyoruz.

Hz. Peygambere dair ar yceltme tehlikesine dikkat ekenlerin en ok zerin-

de durduklar husus, Hz. Peygamberin mucize gsterdiini veya normal insandan farkl
olduunu ifade eden rivayetlerin, onun ilahlatrlmas olarak yorumlanmasdr. ...Ge-
ni halk kitlelelerinin zihninde varolan peygamber imaj, her att admda mucize gs-
teren, her iini olaanstlklerle meydana getiren yar ilah yar insan bir peygam-
berdir.435

Grld zere burada bir peygamberin mucize gstermesi ile onun ilahlatrl-
mas arasnda neredeyse bir sebep-sonu ilikisi kurulmaktadr. Hlbuki kelam literat-
rnde mucize, peygamberlerin peygamber olularn kendisinin dnda bir eyle ispatla-
mas mmkn olmayan bir vasta olarak ele alnr. Bunun iin mucize kelam literat-
rnde nbvvet teorisinin temel dayanadr. Ancak bugnn bak asnda Hz. Pey-
gamberin mucizelerinin sbutu meselesinden kalklarak harikuladelik gstermenin onu

431
Musa Bac, Beer Olarak Hz. Peygamber, Ankara 2010, Ankara Okulu yay, Takdim.
432
zzet Derveze, Kurana gre Hz. Muhammedin Hayat, stanbul 1989, Yneli yay., II, 30.
433
Musa Bac,a.g.e., nsz.
434
Ayn yer.
435
Musa Bac, Beer Olarak Hz. Peygamber, s. 14.

94
ilahlatrmak anlamna gelmesi eklinde bir balant kuruluyor olmas, beer olmasnn
mucize getirmemesi ile eletirilmesi bir alglama farknn olduunu gstermektedir.

Mucizenin Allahn fiili olduu kabul edildikten sonra bir peygamber ne kadar
mucize gsterirse gstersin bu durum onu beer kimliinden uzaklatran bir durum gibi
alglanmamaldr. Uydurma rivyetlerle bile Hz. Peygambere mucize isnd edilmi
olmas, onun bu olaanstlkleri Allahn dilemesi dnda kendisinin yaptna inanl-
mad srece ilahlatrma olarak deerlendirilmemelidir. Mesele Hz. Peygamberin
Kuran d mucizesinin olup olmad ile ilgili ise bu ayr bir konusu olup kelamclar
arasnda tartlmtr. Bizim yanl bulduumuz Hz. Peygambere gerek d mucizeler
isnad gibi bir usuli problemden yola klarak olaanstlk gsteren yar ilah bir
peygamber tablosunun izilmesi bunun mucize gstermesi ile ilikilendirilip karsna
ene beerun mislukum ayetinin konulmasdr. Hz. Peygamberin ar yceltilmesi gibi
bir probleme tepki olarak onun sekin dini ahsiyet olarak tanmlanmasdr. Sahih ol-
mayan isnadlarla mucizeler gsteren Hz. Peygamberin ilahlatrlmas meselesi ilk ba-
kta pek ok kii asndan doru gibi gzkebilir. Ama rnei deitirecek olursak ku-
rulan balantnn yanll daha net anlalabilir. Bilindii gibi Hz. sa babasz doma,
ly diriltme gibi mucizelerinin Kuranla sabit olduu bir peygamberdir. Eer pey-
gamberlerin ilahlatrlmasna sebebiyet veren ey mucize olsayd, Hz. sa rneinde bu
zemini hazrlayann h Allah Tel olduunu sylememiz gerekirdi. Kald ki Hz. Mu-
sa da pek ok mucize gsterdii halde ilahlatrlmam tam tersi bir muamele ile kar-
lanmtr. Dolays ile insanlarn sz konusu sapmaya sevk eden ey baka bir alanda
aranmaldr. Yine kendilerinden mucize isteyen kafirlere kar peygamberlerin Bizler
ancak beeriz demeleri mucize gstermedikleri anlamna gelmemektedir. Zaten bu ifa-
deyi telaffuz eden peygamberler de Kurana gre mucize getirmi peygamberlerdir.436

O halde geriye sorun olarak Hz. Peygambere ynelik isnadlarn shhati

kalmaktadr. Bu ayr bir usul problemidir. slam modernistleri Hz. sann mucizeleri ile
kul oluunu telif edilebiliyorsa, ly diriltmesi mucizesinin karsna onun beer
tabiatn karmyorsa ayn bak asnn Hz. Peygamber konu olduunda salanama-
mas meselenin baka boyutlarna iaret ediyor olmaldr. Bu konuda uydurma
haberlerin olmas baka bir ey, bir peygamberin mucize gsterdii iin ilahlatrld
gibi bir sonuca varmak baka bir eydir.

436
brahim 14/10-11.

95
 Bu hususta kfirlerin mucize istekleri karsnda peygamberlerin mucizeler Al-
lah katndadr biz sadece beeriz gibi bir cevap vermi olmalar mucize getirmedikle-
rinin delili olsayd ayn diyaloun kfirlerle Hz. brahimle arasnda da getii iin Hz.
brahimin mucize getirmemi olmas gerekirdi.437 Kanaatimizce Hz. Peygamberin
Kuran- Kerim dnda tehaddi mucizesinin olmay, elinde hibir harikuladeliin ger-
eklemedii anlamna gelmez. Gereklemi olmas da onun beeriyeti ile elimez.
Bize gre mmetin peygamber anlaynn tahrife uradn ve bu tahrifin sebebinin
ona mucize isnad eden rivayetler olduunu sylemek beraberinde baka amazlar geti-
rebilir. Btn bir peygamberler tarihi dnldnde harikuladelik gsterme ile Hz.
Peygamber arasnda bir kartlk ilikisi kurmann anlaml olmad grlecektir.

Peygamberin beeriyetine vurgu yaplrken ne karlan ayetlerden bir dieri de

Ben beerim ama bana vahyolunuyor438 yetidir. Bu ayette iki trl yaklam yapmak
mmkndr. Burada alt izilen husus onun ilh teblile grevlendirilmek dnda bir
zellii olmayan normal bir insan olmas mdr? Yoksa beer olmasyla birlikte vahiy
gibi son derece sra d bir hali yaayan zel bir insan mdr? Her iki yaklam yapmak
da mmkndr.

lahi hitaba muhatap olma, melei mahede etme demek olan vahyolunma
gerei bize gre bir insan sonsuza kadar normal insan statsnden ayran sra d bir
tecrbedir. Bu ayetten karlan sonucu peygamberlerin beer ynne vurgu eklinde
anlamak da mmkndr, yaadklar sra d durumdan tr asla dier insanlar gibi
olmayacaklar eklinde anlamak da... Nitekim gnah ilemek normal insanlar iin son
derece olaan bir durum iken vahiy alan insanlarn bize gre vasat saylabilecek bir
gnah bile ilemedikleri slam modernistleri tarafndan da kabul edilir. O halde vahiy
alma onlar dier insanlardan ayran basit bir fark deil onlar melekten de stn yapan
ok nemli bir farktr.439 O halde bu ayette vurguyu, beeriyete yapmak da mmkn
olduu gibi, onun vahiy almasndan kaynaklanan ayrcalkl ve zel konumuna yapmak
mmkndr. Belki de ilk dnemlerden itibaren onun harikuladeliklerini n plana kar-
ma ve daha sonraki dnemlerde arttrma gibi bir durum, peygamberlerin vahiy alyor
olmasnn mmet tarafndan ok nemli bir fark olarak anlaldn gstermektedir.

437
brahim 14/10-11.
438
el-Kehf 18/110
439
Kelamclara gre insan, nefsine ramen iradesi ile gnahtan uzak durduunda meleklerden daha st
br statdedir.

96
 Hz. Peygamberin beer ynnn tahrife uradn dnenlerin bir dier
eletirileri de srekli mucize gsteren adeta onu yar ilah konumuna karlan bir pey-
gamberin rnek alnmasnn mmkn olmamas440 eklindedir. Biz buradaki balantnn
da yanl kurulduunu dnyoruz. Harikuladelik gstermek rnek alnmaya engel
olsayd, Hz. brahim gibi pek ok mucize gstermi bir ata peygamber inananlara rnek
gsterilmezdi.441 Atein yakmamas onu, beer zelliklerinden uzaklatran yar ilah
konumuna karan dolaysyla da rnek alnamayan bir peygamber yapmadysa Hz.
Peygamberin parmaklarndan su akmas da onun rnek alnmasna engel bir durum ola-
rak grlmemelidir. Byle bir olayn olup olmamas meselesi ayr, olmas halinde bu-
nun bir peygamberi rneklikten karaca yargs ayrdr. Kanaatimizce mucize gster-
menin rneklii engelleyecei varsaym da yine dier peygamberler de gz nnde
bulundurularak oluturulmu bir dnce deildir. Olaylar arasnda yanl veya yanl
balantlar kurulmas doru bilgilerin harmanlanarak yanl bir neticeye varlmas bizi
daha ciddi hatalara sevkedebilir. Nbvvetin her dnemde mucize ile temellendirilerek
ortaya konmas Kurann bize rettii bir gerektir. Biz Hz. Peygambere Kuran d
mucize verilmediini ispatlamak iin neredeyse mucize aleyhtar kesilmenin442 ifrat tef-
rit ilikisini gndeme getireceini, kendi oturduumuz dal kesmek anlamna geleceini
dnyoruz.

slam kelamclarnn Allah ve lem, yaratc ile yaratlan arasnda izilmesi

gereken hat konusunda ne kadar hassas davrandklar Allahn tm yaratlmlardan
tenzih edilmesini her meselenin temeline nasl yerletirdikleri malumdur.443 Bu konuda
son derece dikkatli olan mam Mtrd Hz. Peygamberin harikulade baz zelliklerin-
den bahsederken bunu ene beerun gerei ile hi ilikilendirmemi, Hristiyanlarn
sapmas gibi bir tehlike ile Hz. Peygamberin mucize gstermesi arasnda bir alaka
kurma ihtiyac hissetmemitir.444

440
Musa Bac, a.g.e., s. 14-15.
441
brahimde ve onunla beraber olanlarda, sizin iin gerekten gzel bir rnek vardr. el-Mmtahine
60/3-6.
442
lhami Oruolu, Tarihte ve Gnmzde Peygamber maj, USBE Baslmam doktora tezi, Bursa
2008.
443
Bu konuda Kelam kaynaklarnn ulhiyet bahisleri konunun detayl tartmalar ile doludur.
444
mam Mtrd Hz. sann ilah kabul edilmesi meselesi ile ilgili eletirilerine zel bir bahis ayrmtr.
(Kitabt-Tevhid, s. 332 vd.) Bu meselenin ulhiyet bahisleri ierisinde tevhid-teslis ekseninde deil
de nbvvet konular iinde tartlmas bile mam Mtrdnin konuyu yanl peygamber inan

97
 Ene beerun mislukum ayeti onun iin ne peygamberin normal bir insan
olduu ne de mucizelerinin olmad eklinde anlalmtr. Klasik kelam literatrnde
peygamberlerin yaratc ile ayn ontolojik zeminde deerlendirilmesi meselesi tenzih
kurallar ile salam ilkelere balanmakla birlikte onun elinde gerekleen harikulade-
likler peygamberliinin ispat sadedinde ele alnrken bugn beer olmasnn harikula-
delik tamayan normal bir beer eklinde anlalmas ortada bir alg deimesinin
olduunu gstermektedir. Bu deimenin gerekeleri ayrca ele alnmaya deer bir
konudur. Bunun iin kelam ya da hadis merkezli olmaktan ziyade sosyolojik veri tabanl
almalar yapmak daha da aydnlatc olabilir. nk gnmzde Hz. Peygambere
harikuladelik isnadnda bulunmay hi sakncal grmeyen evrelerin bile445 peygambe-
rin beer vasfn dillendirmeye balamas anlaml olsa gerektir. ... olaanst zellikleri
ne karlan ve mucize merkezli olarak sunulan bir peygamberin insanlar tarafndan
rnek alnmas mmkn deildir... rnek alnmayan bir peygamberin varl ile yoklu-
u arasnda bir fark yoktur.446 Bu son cmleyi Hz. saya veya Hz. Musaya inananlar
iin kullanldmz farz ettiimizde yukarda kurulan balantlarn Kuranla ne kadar
uyumlu olduu aka grlr. Bize gre Kurann izdii peygamber tablosunu ortaya
karmak iin bugnn akl ile ayetleri alt alta dizmek yeterli deildir.

Bu konuyu eser veya makalelerine tayan yazarlarn Hz. Peygambere mucize

isnad edilmi olmasndan, ...neredeyse adm ba mucize gsteren, syledii ne olursa
olsun vahiy rn (!) olan insanst bir varlk haline sokulan, gerileme alarnda
kitlelere hakim olan peygamber anlayndan447 rahatsz olduklar muhakkaktr. Bu
rahatszlklar ve Hz. Peygamberin beeriyetinin n plana karlmasn modernizim
etkisine balayanlar ise yle bir eletiride bulunmaktadrlar: ...Bunlar daha nce hibir
grubun yapmay dnmedii bir eyi yaptlar. Hz. Peygamberin tpk dier insanlar
gibi sradan bir insan olduu dncesini yaygn hale getirdiler.Bunu Kuran- Kerimde

eklinde algladn ya da bu ekilde ele alnmas gerektiini dndn gsterir. (Bk. Salime
Leyla Grkan, Mtrdnin Kitabt-Tevhidinde Hristiyanlk ve Teslis Eletirisi, mam Mtrd
ve Mtrdlik Milletleraras Tartmal lmi Toplant, FAV, stanbul 2009, s. 302. Bu blmde
mam, harikuladelik gsterme nedeniyle ulhiyet zeminine kayma arasnda kurulan ilginin tu-
tarszlna dikkat eker. nk dier peygamberler de Hz. sann gsterdii mucizeleri gstermi ve
fakat ilahlatrlmamlardr.
445
Osman Nuri Topba, Kuran- Kerim Inda Nebiler Silsilesi, Altnoluk dergisi.
446
Adem Apak, Hz. Peygamberin Beer Oluu zerine, Siyeri Nebi dergisi.
447
Mehmet Hayri Krbaolu, slam dncesinde Snnet, Ankara 1993, Fecr yay., s. 305-6.

98
Allah Telnn Hz. Peygambere Bizim gibi bir insan olduunu sylemesini emrettii
yetin altn izerek yaptlar... nananlar peygamberlerin insan olduunu zaten bilirler...
Mslmanlar arasnda grlen inan ve iman kargaasnn Hz. Peygamberin beerlii
ve yaratlm doas ile ilgisi yoktur.448

Nakib Attas bu yaklama eletirilerini sunarken yaplann bilinsiz de olsa bir

tesviye ilemi olduunu iddia etmektedir.449 Tesviyeden kastettii ise, herkesin kafa ve
davran olarak tesviye edenin seviyesine getirilmesidir. Hz. Peygamberin siretini
rasyonalize etmek, olaylar ruhi boyutu yok edilmi bir versiyonda sunmak450 ona gre
Hz. Peygamberi sradan insan seviyesine indirgemeye ve edebin kaybolmasna sebep
olmutur. Bizzat Hz. Peygamberin kendisinden balayarak herkesin ruhi boyutundan
soyulmas- ki bu tavr tesviye srecinin bir n kouludur- slamn garip bir seklerle-
menin iine dmesine nayak olmutur.451 Attasn slam modernistlerine ynelik
olarak gsterdii bu tepki onlar tarafndan elbette hakl grlmemektedir. Onun Hz.
Peygamberin beeriyeti zelinde sylediklerine u ekilde cevap verilmeye allmtr:
Hz. Peygamberi sradan bir insan olarak kabul etmek ne kadar yanl bir yaklam ise,
insanst birtakm nitelikler vermek suretiyle onu farkl bir konuma sokmak da o derece
yanltr. Zira slamn temel ve kurucu metni olan Kurana baktmzda Hz. Pey-
gamberin insanst hibir zellik tamad, sadece vahyin taycs ve uygulaycs
olarak bir model olduu aka grlmektedir. Mriklerin mitolojik-insanst peygam-
ber anlayna kar Kuran son derece gereki, makul ve bugnn diliyle modern
diye nitelendirilebilecek bir insan-peygamber anlayn srarla vurgulamtr.452 Hz.
peygamberin beeriyeti konulu bir doktora tezi hazrlayan Musa Bac, bu konu
zerinden peygamberin sradanlatrlmadn fizik-biyolojik adan dier insanlar gibi
olsalar da manevi, ruhi seviye olarak bir insann olabilecei en yksek seviyede olduk-
larn 453 belirtir. Ona gre Hz. Peygamberin dier insanlardan fark u ekilde izah edil-
mitir. ... nsanlar ierisinde yetenek ve kapasite olarak, akl ve muhakeme bakmndan,

448
Nakib el-Atts, Modern a ve slami Dnn Problemleri, stanbul 1989, nsan Yay.s. 140-141.
449
Atts, a.g.e., s. 133.
450
Atts, a.g.e., s. 143.
451
Atts, a.g.e., s. 154.
452
Mehmet Hayri Krbaolu, Hz. Peygamber Tasavvurumuzun Dnm: Paradigmadan Paragona,
Paragondan Kozmik lkeye, IV. Kutlu Doum Sempozyumu, 2002, s. 129-139.
453
Musa Bac, Beer Olarak Hz. Peygamber, Ankara2010, s. 66.

99
bilgi, grg, anlay, tecrbe asndan toplumun genelinden daha karizmatik dini ve
siyasi bir otoriteye sahiptir454 Hz. Peygamber ne bir melek, ne de bir yar insan-yar
ilahtr. Bilakis o bir insandr.Ama sradan biri deil, bir insann olabilecei en
mkemmel insandr.455

Attasn eletirilerine kar verilen cevaplarda yaplan peygamber tanmlarnn

tesviyesi eletirisini ne kadar karlayaca tartlr. nk beer vurgusunun n plana
karld anda artk onu sradanlama sreci balamtr ve bu srecin Hz. Peygam-
berin konumunu baka bir ynden tahrif etmeyeceinin garantisi yoktur.

Biz byle bir konuda hibir mslmann bilinli bir sradanlatrma faaliyeti
iinde olacana ihtimal vermiyoruz. slam modernistlerinin bir yanla dikkat ekmek
istedikleri ve salam bir peygamber inanc oluturmaya niyetli olduklarndan phe
duymuyoruz. Ancak sergiledikleri yaklam tarznn bir baka yanla gebe olma
ihtimalini ve Attasn eletirilerini de gzden uzak tutmamak gerekmektedir. slam
modernistlerinin iddialar gelenekte mevcut olan ve problemli kabul edilen peygamber
anlaynn yerine Kuran merkezli bir peygamber anlay ina etmektir. Ancak ilk
bakta salkl bir yntemmi gibi grnen bu yaklamda nesnellii yakalamak
mmkn olacak mdr? Kuran merkezli in edilecek bir peygamber tasavvuru nihai
tahlilde bu inay yapacak kiinin dnya gr ve zihnindeki peygamber imajna uygun
bir ina olacaktr. Nitekim bu ynde giriilen inai almalarnda yazarn peygamberde
grmeyi istedii ynler ne karlmakta sair ynler geri plana itilmekte, kimi zamanda
hi temas edilmemektedir. Bu sebeple byle bir ina Kurann takdim ettii
peygamberden ziyade yazarn grmeyi istedii peygamberi rn vermektedir.456
Yukarda aktardmz Hayri Krbaolunun Peygamber tanmlamasndan son derece
modern bir peygamber anlay kmaktadr.457 Acaba bugn slam corafyasnda
ulema-aydn kesiminin Kurandan karacaklar peygamber tasavvurlar ortak bir
noktada kesime imkn bulabilecek midir? Hz. Peygamberle ilgili her dnemin ve her

454
Musa Bac, a.g.e., s. 43-44.
455
Mehmet Hayri Krbaolu, Hz. Peygamber Tasavvurumuzun Dnm: Paradigmadan Paragona,
Paragondan Kozmik lkeye, IV. Kutlu Doum Sempozyumu: tebliler, s. 129-139.
456
Mehmet Emin Maal, Kuran Merkezli Bir Peygamber Tasavvuru: Byle Bir Tasavvurun Riskleri
ve malar, Vahyin Nzulnn 1400. Ylnda Hz. Muhammed (s. a.v) -Milletleraras lmi Toplant-,
2011, s. 153-160.
457
Mehmet Hayri Krbaolu, Hz. Peygamber Tasavvurumuzun Dnm: Paradigmadan Paragona,
Paragondan Kozmik lkeye, IV. Kutlu Doum Sempozyumu, s. 129-139.

100
limin algsna gre bir ereve izilmesi meseleyi gelenekte problem olarak
algladmz tablodan daha sorunlu bir hale getirmez mi? Batda benzer bir srecin
yaandn anlatan Albert Schweitzer (1875-1956) The Quest of historical Jesus adl
eserinde tarihsel say tesbit almalarnda her aratrmacnn kendi sasn
oluturmaya altn ve sonu olarak aratrmac says kadar sa figr ile kar
karya kaldklarn belirtmitir.458 Elbette bizim bu konuda karlaacamz problemler
otantik bir kurucu metnin elimizde olmasndan dolay ayn glkte olmayacaktr.
Ancak gelenein atlanarak dorudan Kurandan izilmeye allan bir peygamber
anlaynn dnemsel etkilerden ve znellikten bigane olamayaca da kesindir.
Dolaysyla atlanmamas gereken sahih bir izginin var olmas peygamber anlaynn
tashih edilmesinden evvel Kurann mesajnn doru anlalmas iin de kanlmazdr.
lk dnemden itibaren tahrife uram bir peygamber inanc, slam mmetinin
peygamberin konumu ile ilgili olarak sahabeden itibaren topyekun bir yanl anlama
iinde bulunduu varsaymn gerektirir ki bu daha ciddi problemleri beraberinde getirir.
Peygamber alglar muharref olan mmetin bu inanc tashih ederek yeniden ina etmesi
mmkn mdr? Kuranla bu tashihin yaplabilme ihtimalini varsaydmzda bile
bugn mevcut olan Kurana baklarn hangisi ile doru peygamber inanc ina
edilecektir? Bu tashihin yaplamamas durumunda ise bu, Allahn Hz. Peygamberden
sonraki dnemlerde yaayan kullarn bu makamn nimetinden mahrum brakm olduu
anlamna gelir. Allah her dnemde peygamberler araclyla mesaj gndermi iken Hz.
Peygamberden sonraki dnemlerde yaayan kullarn bu makamn nimetinden mahrum
brakm olur ki bu da nbvvetin amac asndan bir baka amazdr.

i. mam Mtrdnin Peygamberlerde Beer Zaaf hsas Ettiren

yetlere Yaklam

mam Mtrdnin peygamberlerin beer olmalarna bugnden daha farkl bir

adan baktn grdk. Onun beeriyet mevzuunu nbvvetin isbat ve amacnn
gerekletirilmesi noktai nazarndan ele alm olmas, peygamberlerin hiss mucizelerini
beeriyetleri asndan bir problem olarak alglamamas, peygamberlerin sagire
ilemelerini imknsz grmemesine ramen beer olular ile hata edebilirlikleri
arasnda bir balant kurmamas bize gre bu fark ortaya koyan nemli verilerdir.

458
lham Oruolu, Balangcndan Gnmze slam Dnyasnda Peygamber maj, USBE
Baslmam doktora tezi, Bursa 2008, s. 21.

101
mam Mtrdnin konuyu ele al tarz Hz. Peygamberin stn konumuna halel
getirecek bir yaklam iermemektedir. Buna ilaveten dorudan bu konuda olmasa da
peygamberlerin beer zelliklerine iaret eden baka mevzular ele alrken mamn,
peygamberlerin sradan insanlar gibi alglanmamas noktasnda bir endie tadn
gzlemledik. Hatta bu konuda azami dikkat ve hassasiyet gsterdiini sylemek
mmkndr. Bu yaklamn gstermek iin birka rnek vermeyi uygun buluyoruz.

1- Kuran sana farz klan Allah, elbette seni dnlecek yere dndrecektir459
yetindeki dnlecek yer kelimesinin Mekke olduunu syleyenler vardr.460 mam,
Hz. Peygamberin Medineye hicretle emredildiinde Mekkeyi yani kendisinin ve
ecdadnn memleketini zlemesi nedeniyle Cebrail (a.s.) bu yeti ona mjde olarak
getirmitir eklinde anlamaya gtrecek bu yorumu tercih etmemektedir. nk bu
yorum Hz. Peygamberin mrik akrabalarnn yaad memleketini zledii eklinde
bir manay zmnnda barndrmaktadr. mam Mtrd ise byle bir manann Hz.
Peygamber iin dnlmesini istememektedir. Ona gre Hz. Peygamberin ayrlk
hznnn sebebi kendisine inanmayan kavmine efkati, acmas olmaldr. nk
peygamberlerini yurtlarndan karan nceki topluluklarn azaba dar olduunu bilen
Hz. Peygamber onlarn helak olmalarn istemedii iin hznlenmitir. Bunun zerine
Cebrail kavmine geri dneceini, kendisine iman ve itaat edeceklerini, nceki kavimler
gibi yok edilmeyeceklerini ve azab edilmeyeceklerni ona mjdelemitir.461 Tpk
Raslm iman etmiyorlar diye neredeyse kendine kyacaksn462 O halde onlar iin
zlerek kendini helak etme463 yetlerinde olduu gibi bu durum onun insanlara olan
merhametinin bir gstergesidir. Dolaysyla burada bir peygamberin mrik kavminin
yaad yere zlem duymas gibi bir mana karlmamaldr.

Yukarda mamn delil getirdii iki yet -Hz. Peygamber ve itab yetlerini
incelediimiz blmde de grlecei zere- ok sk olarak atfta bulunduu ayetlerdir.
nk bu yetlerde Hz. Peygamberin kendisine zarar verecek lde insanlara byk
bir merhamet tad anlatlmaktadr. Yani zlme, kzma gibi beeri zaaf olarak
anlalmas mmkn gzken konularn sebebi bellidir. O da Hz. Peygamberin mer-

459
el-Kasas 28/85.
460
Taber, Cmiul-Beyn, XVIII, 349-351.
461
Mtrid, Tevlt, XI, 88-89.
462
e-uara 26/3.
463
el-Ftr 35/8.

102
hamet ve acma duygusudur ki bu da zayflk deil stnlk ve byk ahlaknn
gstergesidir.

Aslnda Hz. Peygamberin beer olduu iin memleketinden karlmasna

zlmesi ve oraya dnmek iin zlem duymas onun peygamberlii asndan zaaf
oluturacak ekilde anlalmayabilir. Hatta rivayetlerde bu duygular tadna dair
haberler mevcuttur. Ancak kanaatimizce mam bu durumun Hz. Peygamberin sradan
bir insan gibi alglanmasna sebep olacan varsayarak tedbir alma ihtiyac duymu ve
tad hznn insanlara duyduu acma hissinden kaynaklandn sylemitir.

2- kinci olarak vereceimiz rnek Sakn onlardan baz snflara verdiimiz

dnya malna gz dikme, onlardan dolay zlme ve mminlere alak gnll ol464
yetinde gemektedir. mam burada ilk bakta Hz. Peygamberin dnya nimetlerine
imrenmesi eklinde anlalabilecek yorumu izale etmeye almaktadr. nk Taber-
de Hz. Peygamberin kfirlerin mallarna imrenmekten nehyedilmesi gibi bir anlam ter-
cih edilirken mama gre bu doru bir tercih deildir. O yle der; Allah Hz. Peygam-
beri dnya metana gz dikmekten nehyetti. Eer o gz dikmi ve byle bir tecihte bu-
lunmu olsa bile, bunu ancak kavmi ve ashabnn iyilik ve hayr kaplarndaki genilii
iin isterdi. nk o kendisine helal ve gzel olandan bakasn almaz ve istemez.465
Yani bir peygamberin ashabnn iyilii iin bile olsa dnya metana meyletmesi
nehyedilmitir. Hz. Peygamberin dnya metan kendi arzusu iin deil de ashab, hayr
ileri ve dmanlarla cihad iin isteyecei malum olsa da466 ondan istenen daha efdal
olana ynelmesidir. Yani bu nehyden anlalmas gereken Allah Telnn iki meru
durumdan birine elisini yneltmesidir. Grld gibi mam burada Hz. Peygamber
hakknda zihinlerde yanl zanlarn olumamas iin dikkat sarfetmektedir.

3- Bu konuda verilebilecek bir dier rnek peygamberlerin korkma, gazaplanma

gibi beer duygularnn bahsinin getii yetlerdir. mam bu duygularn insan tabiatn-
da olan ynyle peygamberlere izafesini sakncal grmemesine ramen bir peygambe-
rin korkuyorum eklindeki ifadesine aklama getirme ihtiyac hissetmitir.

464
el-Hicr 15/88
465
Mtrid, Tevlt, XII, 254.
466
Mtrid, Tevlt, VIII, 60-61.

103
 Musa, birden iinde bir korku duydu467 yeti Hz. Musa Firavunun karsnda
sihirbazlarn yaptklarn grnce hissettii korkuyu anlatmaktadr. mam bu korku
hissinin insan tabiatnda mevcut olan tabii bir korku ( ) olduuna dikkat eker.
Onun hissettii galebe korkusu deildir () .468 Allahn Hz. Musaya korkma
demesi onun kalbini teskin etme ve sebat verme iindir. Bu ifadelerinden anlaldna
gre mam, galebe ve kahr korkusunun deil de tabii bir korkunun peygamberlerde
mevcut olabileceini dnmektedir.

Musa yle dedi: Rabbim! Dorusu, beni yalanclkla sulamalarndan korku-

yorum.

(Bu durumda) iim daralr, dilim dnmez... Onlarn bana isnat ettikleri bir su da
var. Bundan tr beni ldrmelerinden korkuyorum.469 Bu yetlerle ilgili olarak
mam u yorumlar yapar: Buradaki beni yalanlamalarndan korkuyorum ifadesi beni
yalanlayacaklarn biliyorum eklinde anlalabilir. Kalbin daralmas ise, onlar tekzib
ettiinde Allah iin gadaplanmas gerekir ve kii iddetle gadaplandnda da gs
daralr. Onlarn yalanlamalar sebebiyle gadaplanma dilini de arlatrr. Bu gadabn iki
sebebi olabilir. Allahn gnderdii peygamberi yalanlama eyleminin bykl ve de
Allahn bu yalanlama sebebiyle onlara azab gndermesinden dolay Hz Musann
onlara olan efkati.470 Peygamberler iki zt eyi (duygu) bir halde yaamakla imtihan
olundular. Kavimleri yalanladnda Allah iin gadaplanma ve azab indiinde onlara
acma. Bu iki eyi ayn anda yaamann verdii zorluu geniletmesi iin Allaha dua
ederler.471 Grld gibi mam, bir peygamberin teblile grevlendirildiinde gs
daralp dili arlancaya kadar korku duymasn beer bir zayflk olarak alglanma ih-
timaline kar tedbir almaktadr. Ona gre burada Hz. Musa korkmam ama yalanlana-
can bilmitir, gsnn daralmasnn sebebi de Allah iin kavmine gazaplanmas ya
da onlara -azab grecekleri iin- acmas nedeniyledir.

Gazaplanma Allah iin olduundan dolay bir sorun tekil etmez, ayrca Allah
Peygamberlerinin kendisinin yalanlanmalarn grdklerinde gazap duyma tabiat ile

467
Th 20/67.
468
Mtrid, Tevlt, IX, 213; X, 323.
469
e-uara 26/12-14.
470
Mtrid, Tevlt, X, 288.
471
Mtrid, Tevlt, IX, 191-192.

104
yaratmtr.472 mam Mtrd korkuyorum473 ifadesini hem Hz. Musa iin hem de Hz.
peygamber iin kullanld yerlerde daha ok biliyorum manasnda nlamay474 tercih
etmitir. Ancak Hz. Musann beni ldrmelerinden korkuyorum475 ve Sizden korkunca
da hemen aranzdan katm476 eklinde aka lm korkusu tadn ifade ettii iki
yette yorumlarn olduka snrl tutmu ve nsann Allahtan bakasndan korkmann
caiz olduunu ifade etmitir.477 Hz. Musa rneinden anlaldna gre yerde mam,
korkma fiilini bir dereceye kadar peygamberlere izafe ederken,478 ounlukla tevile
bavurmu onlarn sradan insanlar gibi korkular tamadklarn anlatmaya almtr.
Can korkusu tadklar ak olarak bildirilen ayetlerde Peygamberlerin gazap duygusu
tamas ile ilgili olarak da unlar syler: (Hz. Musa kavmine, ona verdikleri sz
tutmadklarn grdnde zgn ve kzgn olarak dnmtr) Bylece Allah, elileri-
ni, Allaha muhalefet edildiini grdklerinde Allah iin son derece kzma ve zlme
zere ina etmitir tabiatlarnda bu olacak ekilde yaratmtr.479 mam Peygamberler
iin mesela kzma gibi bir duygudan bahsedildii durumlarn her birini Allah iin
kaydn koyarak telaffuz etmitir. Yani peygamberler znt, kzgnlk, sevin gibi
beer zaaf tandn hissettiren bu duygular mutlaka Allah iin hissederler. Byle
duygular peygamberler sz konusu olduunda daha ulvi bir gerekeye sahip
olmaldrlar. Belki bu duygularn en masumu kabul edilebilecek hzn bile peygamber
sz konusu olduunda Allah iin kavimlerine duyduklar merhameten kaynaklanr.
mam, Hz. Peygamberin kavminin kendisini yalanlamasndan dolay hzne kapldn
anlatan yette480 bu hznn insan tabiatnda olan bir duygu olduunu belirtmenin
yannda kavmine olan efkatinden dolay olduunu sylemektedir.481 mam
Mtrdnin bu dakik tavrn u ayetin tevilinde de grmek mmkndr:

Nihayet peygamberler mitlerini yitirip de kendilerinin yalana karldklarn

472
Mtrid, Tevlt, IX, 222.
473
bk.el-Enam 6/15; e-uara 26/12; Zmer 39/13. yetlerin yorumu.
474
Mtrid, Tevlt, V, 23-24; X, 287.
475
el-Kasas 28/34; Mtrid, Tevlt, XI, 37-38.
476
e-uara 26/21; Mtrid, Tevlt, X, 288.
477
Mtrid, Tevlt, XI, 26.
478
Mtrid, Tevlt, X, 290, 323.
479
Mtrid, Tevlt, IX, 222.
480
el-Enam 6/33.
481
Mtrid, Tevlt, V, 51.

105
 Sandklar srada onlara yardmmz gelir ve dilediimiz kimse kurtulua erdi-
rilir.482

()

Yukardaki ayet, peygamberlerin beer olmalar sebebiyle, dier insanlar gibi

zayf dtkleri anlarn olup olmayaca ile ilgili bir tartmaya zemin hazrlayabilecek
bir mana iermektedir. Ayet ilk bakta peygamberlerin Allahtan mit keseyazdklar
ve onun yardm konusunda yalana karldklar zannna kapldklar gibi bir manada
anlalmaya msaittir. Bu yzden ayetin anlamnn ne olduu konusunda sahabe
arasnda bir fikir ayrl olumutur. Tabernin yer verdii bu gr ayrln
konumuzla olan dorudan ilgisi asndan aktarmay uygun buluyoruz. Ayete verilecek
harekelerle birlikte anlam, peygamberlerin ismet sfat asndan farkl yaklamlara
sebebiyet verecek bir durum oluturmaktadr. Ayette mit kesmek isteyenler ve
kendilerinin yalana karldn zannedenler eklinde iki ibare vardr. Ve bu ibare
peygamberlerle ilgili olarak gemektedir. Ancak peygamberlerle mit kesme ve yine
kendilerinin yalana karldklar zann bir arada dnldnde ismet inanc asndan
sorunlu bir tablo ortaya karmaktadr. Hatta bir rivayette Kureyli bir gencin bu ayeti
anlamakta zorland iin sureyi okumak istemediini sylenmektedir.483 Bir baka
haberde Mslim b. Yesar ayeti bu ekilde anlamann kendisine lm484 gibi geldiini
syleyerek Said bn Cbeyre manasn sormu ald cevap zere onun boynuna
sarlmtr. Ayet ilk okuyuta, kendisini yalanlayan mriklere kar vaat edilen nusretin
gecikmesi zerine peygamberlerin neredeyse Allahtan mit kesmeye yaklatklar ve
yalanlandklarn zannettikleri eklinde anlalmaktadr. Ancak Tabernin kendisinin de
tercih ettii okuma ekline gre mana yle olmaldr:

Peygamberler, kavimlerinin iman etmelerinden mit kesip, kavimleri de Pey-

gamberlerinin yalanc olduklarn sannca...

Byle bir manalandrma tercih edildiinde Peygamberlerin mit kestii konu

kavimlerinin kendilerine inanmas olmaktadr. Yalanlandklarn dnenler de peygam-
berlerin kavimleridir. Yani kavimleri peygamberlerin kendilerine yalan sylediklerini

482
Yusuf 12/110.
483
Taber, Cmiul-Beyn, XIII, 387-388.
484
Taber, a.y.

106
zannetmilerdir. Taber ayette geen ve kelimesini eddesiz okumaya dayanan bu
yorumu benimseyen yirmi kadar rivayet aktarr. smet inanc asndan bir sorun
oluturmayan bu mana iin harici bir karinenin gerekliliinin485 farknda olan Taber,
bir nceki ayette helak olan kavimlerden bahsedilmesini bir karine olarak deerlendir-
mi ve bu manay vermenin mmkn olduunu sylemitir.486 Helak olan kavimler
peygamberlerin yalan sylediklerini dnen kavimler olduuna gre yalana karl-
dklarn zannedenler peygamberler deil, ona inanmayan kavimleridir. Bu ekilde
dnldnde peygamberlerin mit kesmesi de kavimlerinin iman etmesinden mit
kesme olarak anlalabilir. Ayete mana verirken sknt eken Mslim b. Yesar bu
yorumla rahatlam ve Said bn Cbeyri byk lim olarak tavsif etmitir.

Ayetin okuma ekillerinden birincisi bu ekildedir. Ancak ayeti baka ekilde

okuyanlar da vardr. Mesela bn Abbasa gre ayette anlatlan udur: Peygamberler
Allahn kendilerine vaad ettiinden dndn ve kendilerini yalana kardn zanne-
derek mit kesmeye yaklamlardr. Bu anlam tercih eden bn Abbas ... Peygamber
ve onunla beraber mminler: Allahn yardm ne zaman? diyecek kadar darla ve
zorlua uramlar ve sarslmlard487 ayetini de bu manay destekleyen bir delil olarak
getirmektedir. bn Abbas peygamberlerin beer olmalar nedeniyle zayf dmelerinin
ve mitsizlie kaplmalarnn mmkn olduunu sylemektedir.488 Tabernin aktard
rivayetlerde, ayetin bu ekilde anlalmasndan holanmayanlara ve yadrgayanlara
cevaben beer deiller mi? bu zanna kaplmlardr eklinde yorumlar yapanlarn
bulunduunu gryoruz.489

Taber ayetin bn Abbasn anlad ekilde anlalmasnn peygamberlerin sfat-

lar ile uyumlu olmadn syler. Ona gre eer peygamberlerin Allahn vadinden
pheye dmeleri mmkn (caiz) olsayd, haberlerinin hakikatinden phe duyulurdu.
Onlarn, Allahn ayet ve delillerini mahede etmelerine ramen bu pheye dmeleri,
o delilleri mahede etmeyen kavimleri asndan mazeret kabul edilebilirdi (Yani
kavimleri phelenmekte daha mazur grlebilirdi). Taber ayetin iki anlalma eklini

485
nk tercih edilen yorum iin ayette fail konumunda olan rusul kelimesi varken zannetme ve
yalanlanma ve fiillerinin faili inkrc kavimler eklinde anlalmaktadr.
486
Taber, Cmiul- Beyn, XIII, 392.
487
el-Bakara 2/214.
488
Taber, Cmiul-Beyn, XIII, 393.
489
Taber, a.g.e., XIII, 394.

107
verdikten sonra Hz. ienin bn Abbasn anlama ekline kar kt bir haberi rivayet
eder.490 mam Mtrd de ayeti Hz. ie gibi anlamtr. Buharide yer alan bu
rivayet491 u ekildedir:

Urve dedi ki: Ben ieye

- Rasller yalana m nisbet edildiler yahud tekzib mi edildiler?diye sordum.

ie:

- Tekzib edildiler, dedi. Ben ieye

- Rasller kavimlerinin kendilerini tekzib ettiklerini kesin bilmilerdir, bu, zann

ile deildir dedim.

ie:

- Evet, hayatma yemin ederim ki onlar bunu kesin olarak bilmilerdir, zannet-
milerdir, dedi. Ben yine ieye

- Raslller kendilerine yaplan yardm vadinde aldatldklarn zannettiler de-

dim.

ie:

- Bundan Allaha snrm. Raslller bunu Rabblerine zannedici deildir, dedi

(ve kzibu eklinde eddesiz okumay reddetti). Ben ieye:

- yleyse u ayet nedir dedim.

ie:

- Bunlar rasle tabi olan kimselerdir ki, Rabblerine iman etmi ve raslleri de
tasdik etmilerdi. Fakat zerlerindeki bela uzam ve zafer de gecikmiti. Nihayet rasl-
ler, kavimlerinden kendilerini yalanlayanlarn imana gelmelerinden mid kesecekleri
hale geldiklerinde ve yine rasller, kendilerine tabi olanlarn da kendilerini yalanlaya-

490
a.y.
491
Buhari, Tefsir, 6.

108
caklarn zannettikleri vakit, ite tam bu srada, Allahn yardm ve zaferi raslllere
gelmitir, dedi.492

Ayn rivayete tefsirinde yer veren Zemaher peygamberlerin beer olmalar

nedeniyle byle bir zanna kaplabileceklerini dnen bn Abbasn grn eletirir.
bn Abbas ayetteki zan kelimesini insann nefsinde oluan vesvese benzeri bir dnce
manasnda kullanmtr. Halbuki zann caiz olan iki husustan birini tercih etmek
demektir. Ancak bir mslmann Allah tm insanlardan daha doru tanyan ve onun
szne muhalefet etmekten mnezzeh olduunu bilen peygamberler in byle bir zanda
bulunacan dnmesi caiz deildir. Yani bu Hz. Peygamberin beer olduu iin
zayf derek Allahtan midini kesmeye yaklamas eklindeki okuma tarzn
Zemaher de tercih etmemektedir.493

Tm bu anlama ekilleri bize unu gstermektedir.

1- Peygamberlerin Allahtan mit kesmi olmalar peygamberlik asndan o

dnemde de problemli durum olarak alglanmaktadr.

2- Ayet peygamberlik sfatlar ile uyumlu olacak ekilde okunmak istenmitir.

3- Onlarn beer olmalarndan tr mitsizlie kaplmalar ashabn bir ksm

asndan mmkn grlmektedir.

4- Hz. ie asndan peygamberler hakknda yese kaplma, Allahn vaadine

muhalefet ettii zannn tama kesinlikle kabul edilemez bir dncedir.

5- mam Mtrd Hz. ienin grn benimsemitir.

Bu tartmalardan, peygambere bak noktasnda o dnemde de baz farkllkla-

rn olduunu anlyoruz. Beer olmalarnn insani baz zaaflar tamalar anlamna
geldii eklindeki dnceyi sakncal grmeyenlerin yannda, byle bir zafiyetin
peygamber iin dnldnde daha derin inan sorunlarna yol aabilecei endiesini
tayanlar da vardr. Ve ilerinde Hz. ienin de bulunduu bu yaklam
benimseyenler daha fazladr.

492
Buhari, Sahih-i Buhari ve Tercemesi, V, .345
493
Zemaher, Keaf, Riyad 1998, III, 330.

109
 Kanaatimizce burada mesele peygamberlerin beer olmalarndan dolay zaaf ta-
yp tamamalarndan ziyade, Allahn vaadinden dnd eklinde bir zanna kapl-
mann ve mit kesmenin peygamberler iin dnldnde beer zaaftan daha te bir
anlama mncer olmasdr. Bu durum onun getirdii mesaja kendisinin inanmas nokta-
snda da bir zaaf tamas ihtimalini gndeme getirecei iin nemli bir problem olarak
alglanm gzkmektedir. Yani mesele beer zayflktan te peygamberlik messesesi
asndan bir zaaf anlam tayabilme ihtimaline binaen bu gr kabul grmemitir.

Yukardaki rneklerden anladmz mam Mtrd peygamberler ve Hz.

Peygamber hakknda ilk bakta onlarn beer zaaf tadklarn hissettiren yetler
konusunda mutlaka tevil yapma ihtiyac duymu, kzma, korkma, zlme, mit kesme
gibi duygular onlarn stn zelliklerine halel gelmeyecek ekilde anlamtr. Sradan
bir beer gibi korktuklar, kzdklar gibi bir anlaya kap amayacak ekilde onlarn
tm bu duygular Allaha ve onun dinine, grevlerine olan ballklar sebebine
dayandrmtr. zellikle Hz. Peygamber ile ilgili ok sk referans gsterdii iki yeti
dikkate alacak olursak494 Hz. Peygamberin tek beeri zaaf insanlara olan ar
merhanmet ve acma duygusudur ki bu duygudan dolay neredeyse kendine zarar
verecek boyutta znt yayordu. te bizim tesbitimize gre Hz. Peygamberin tek
zaaf bu idi. Beer bir zaaf olarak anlalabilecek bu husus daha sonra onun ahlak
stnlkleri arasnda yerini alacaktr.

mam Mtrdde beeryet nbvvet messesesinin tesisi ve amacnn tahakku-

ku asndan hem bir gereklilik hem de Allahn insanlara bir lutfu olarak anlalmtr.
mam onun beer olmasnn insanlarn zihninde oluturabilecei sradan bir beer gibi
alglanma ihtimalinin farkndadr ve bu durumu bertaraf edecek yorumlar yapmtr.

Bunun yannda beer olmasnn gerektirdii snrllklar da aklamtr. Bu

aklamalarna da deinmek istiyoruz. mama gre peygamberler yol gstericidirler
ancak, hidayeti vermek Allahn elindedir. Allahn Tevfik, ismet ve rd vererek
kullarn hidyete erdirmek manasndaki hidyet peygamberlerin malik olamadklar bir
konudur. Peygamberler beyan etme manasnda hd dirler ancak hidyet vermeden
acizdirler. Allah kullarndan peygamberler dahil buna kimsenin malik olmadn
bildirmitir. nk bu rububiyyet ve ulhiyet alan ile ilgilidir. Dolaysyla Sen sara

494
el-Ftr 35/8; e-uara 26/3.

110
iittiremez, krleri doru yola iletmesi495 nin mmkn olmadn beyan eden Allah
Hz. Peygambere kavminin iman etmesinden mit kestirmitir.496 Sevdiini hidyete
erdiremeyeceini497 bildirilen yete gre de hidyetin beyandan farkl bir ey olduunu
yani Mutezilenin syledii gibi olmadn ifade etmitir498 Peygamberin yol gsterici
olarak vasflandrlmas499 beyan grevinin olmas ile alakaldr. Ancak hidyeti
yaratma, tezkiye fiilini yaratma Allaha aittir.500

Kfirlerin hidyete erdirilmesi peygamberin kudreti dahilinde olmad iin

sorumluluunda da deildir. Dolaysyla onlarn helak ve akbeti de onunla ilgili bir
durum deildir, o sadece memur bir kuldur501 Ki bu ite senin yapacan bir ey
yoktur502 yeti ile itaba urayan Hz. Peygambere kfirlere azab edilip edilmemesi
meselesinin kendisi ile ilgili olmad hatrlatlmtr.503 Mriklere vaad ettii azabn ne
zaman geleceinin bilgisi de kendisine verilmemitir. Onlar Doru iseniz bu vaad
(azap) ne zamandr?504 dediklerinde peygamberler gayb kendilerinin de bilmedikle-
rini505 bildirirler. Allah haber vermedike insanlarn niyetlerini de bilemezler.506
Kendilerinden bir zarar defetmeye muktedir deildirler.507 Onlara yaptklar uyar kendi
nefislerinden deil Rablerinin vah yetmesi iledir.508 Ben size: "Allah'n hazineleri benim
yanmdadr" demiyorum, gayb da bilmem.

"Ben bir meleim" de demiyorum...509 yetiyle beyan edildii zere Peygamber-

ler kendilerinden beklenen bu insanst zellikleri tamadklarn, Allah dilemedike
mucize getiremeyeceklerini ve Allahn bildirmesi olmadan gayb bilemeyeceklerini

495
ez- Zuhruf 43 /40.
496
Mtrid, Tevlt, XIII, 249.
497
el-Kasas 28/56.
498
Mtrid, Tevlt, XI, 213; XII, 30.
499
er-Rad 13/7.
500
Mtrid, Tevlt, I, 24.
501
Mtrid, Tevlt, II, 409.
502
l-i mrn 3/128.
503
Mtrid, Tevlt, II, 409.
504
Yunus 10/48.
505
el-Enam 6/50.
506
Mtrid, Tevlt, VI, 451.
507
Mtrid, Tevlt, VII, 65.
508
Mtrid, Tevlt, IX, 287; el-Enbiya 23/45.
509
Hud 11/31.

111
haber vermiler, bu taleplerine cevap vermenin beerin tkatinde olmadn bildirmi-
lerdir.

Peygamberler dier insanlarla paylatklar kulluk etme, hesaba ekilme, vahye

tabi olmakla,510 amel etmekle sorumlu olduklarn,511 tebli vazifeleri ile ilgili olarak
sorguya ekileceklerini512 bildirmilerdir.

Sonu olarak biz, Hz. Peygamberin beer ynne -zellikle bugnn pence-
resinden baktmzda- mam Mtrdnin yaklamn tutarl ve dengeli buluyoruz.
Peygamberlerin beer arasndan seilmelerini incelerken onlarn ilahlatrlmas
tehlikesine ok fazla atfta bulunmamas bu konunun Hz. sa rnei zerinden ayrca ele
alnmas ve uluhiyet konularnda tenzih ilkesi zerinde oka durulmas sebebiyle
olmaldr. Ayrca Mslmanlar asndan Hz. Peygamberin beeriyetinin bir mesele
olarak ele alnmas bugne has bir durum olarak gzkmektedir. Biz. slam mmetinde
Hristiyanlardaki gibi bir srecin benzerinin yaandn dnmyoruz. Attasn
Peygamberlerin beer olduklarnn n planda tutulmasnn modernizmin etkisi ile onlar
sradanlatrma gibi bir sonuca gtrecei dncesini de paylayoruz. Modernizmin
tm dindarlarda olduu gibi Mslmanlarn zerinde de olumsuz bir etki brakt
kesindir. Bu etkinin iaretlerinden biri olarak da yorumlanabilecek olan peygamberlerin
beer olularnn oka vurgulanmas, dnemsel bir etki olup kalc deildir.

slam mmetinin peygamberine olan ball ashabdan itibaren hibir peygam-

bere nasib olmayan derin bir sevgi zemininde varln devam ettirmektedir. Bu nedenle
sz konusu tredi sylemlerin kalc olmayaca bellidir. slam mmeti Hz. Peygamber
konusunda hibir konuda olmad kadar hassastr. Bu hassasiyeti fark eden evreler bu
mmeti tahrik etmek istediklerinde ilk nce bu duyguyu kullanmak isterler ve pek ok
konuda tepkiverme eiliminde olmayanlar bu konuda soukkanl bir tavrda olmay
tercih etmezler. Bununla birlikte onlarn beeriyetlerinin zikredildii her balamda
bunun peygamberlere yaplm bir hrmetsizlik olarak alglanmas da doru deildir.
Peygamberlerin beer olduunun ifade ediliyor olmas her zaman onu bulunduu
konumdan aaya ekmek olarak alglanmamaldr. Bir mminin, kendisi gibi kul
olduu, imtihana tabi tutulduu bildirilen peygamberi hakknda normal bir insann

510
el-Enam 6/50.
511
el-Enam 8/106; Mtrid, Tevlt, V, 172.
512
Mtrid, Tevlt, V, 290-292; el-Araf 7/6.

112
yaadklarn paylap paylamadn dnmesi son derece doaldr. bn Abbasn ve
Hz. Aienin bu konudaki yaklam farklarna temas ettik. Hz. Aienin hassasiyetini
doru bulmakla birlikte bn Abbasn da Hz. Peygamber hakknda tamamen yanl bir
alg tadn dnmyoruz.

Peygamberlerin dier insanlarla paylat hislerinin, zayf dt anlarnn

olmasn bilmek, onlar sradanlatrma olarak yorumlanabilir. Ama bu durumu onlar
inananlarna his olarak yaklatraca, onlarla arasndaki nsiyeti artraca eklinde an-
lamak da mmkndr. nsan psikolojisinin hangi etkiye daha ak olduu ayrca tart-
labilir ancak, beer olma ortak paydas her zaman peygamberleri bulunduklar konum-
dan indirgemek anlamnda anlalmamaldr. Ayn sarp yokuu trmanmakla sorumlu
tutulmu olan peygamber ve mmetini dnelim. Kendisinin her zaman nnde oldu-
unu bildii, dtnde elinden tutup kaldracak rehberinin bu yokuu trmanrken her-
kes gibi terlediini grmesi, niin onu sradanlatrmak olarak anlalsn? nananlar,
peygamberlerin dier insanlar gibi toprak olmann zorluklarn tadklarn ve fakat bu
ynlerini kemale ulatrma noktasnda eriilmez bir yerde durduklarn bilirler. Hangi
mmin peygamber olmasna ramen elerinin taleplerinden zgn dm, mescidine
ekilmi hasr izleri mbarek vcuduna km bir peygamberi hayal ettiinde onu kendi
konumuna indirgemeyi dnebilir? Bilakis o bu tabloda hem son derece bizden hem de
son derece tede, ufukta bir noktada durmaktadr. O her zaman varmamz gereken son
noktada durmakta ve mmetini de bu noktaya doru yrmeye armaktadr. slam
edebi yitirmemi hibir mmin onun beer olmasn sradanlatrma balamnda kullan-
maz. Hz. Peygamberin hangi ynden baklrsa baklsn peygamberlik ynyle de beer
oluuyla da hayranlk uyandracak bir izgide durmakta olduu aikrdr.

2. Mtrdnin Nbvvet Sisteminde smetin Konumlandrl

mam Mtrd ismetl enbiya konusuna tefsirinde ok yerde atfta bulunup

tartmasna ramen Kitabut-Tevhidde mstakil olarak temas etmemitir. Konu daha
sonraki Kelam eserlerinde peygamberlerin zellikleri eklinde ayrca balklandrl-
mtr. Aada ele alnaca zere Mtrd Kitabut-Tevhidde ismet konusuna Hz.
Peygamberin ahlaknn mucizev olmasndan bahsederken temas eder. Yani Hz.
Peygamberin yalan sylememesi, puta tapmamas ve kendisinden zelle sadr olmamas,

113
onun nbvvetini isbat eden deliller arasnda sunulmutur. Bu bahsi anlatrken stlh
anlamyla ismet ve masumiyet ifadeleri de lafz olarak gememektedir.

Bununla birlikte farkl balamlarda konuya atflar mevcuttur. Mesela peygam-

berlerin kk gnah ileyip ilemeyecekleri meselesi, -peygamberlerin masumiyetleri
ile olan dorudan ilgisine ramen- peygamberlikle ilgili bahislerde deil kebire
meselesinde anlatlmtr. mam kk gnahlar tekfir sebebi sayan Haricilere cevap
verirken peygamber ve velilerin bu tr baz gnahlar ilemi olmalarn mmkn
grmekte ve hatta bu durumu kk gnah ilemenin dinden karmayacana delil
olarak kullanmaktadr.513

mam Mtrdnin kelami grlerini detaylandrd bu eserinde nbvvet

meselelerini irdelerken tefsirinde ska deindii bu konuyu tartmam olmas nasl
izah edilebilir? Bu konuda iki tahminde bulunmak mmkndr. lki mamn Kitabut-
Tevhidi yazma nedeninin Mutezileye reddiye olmas Mutezile ile bu hususta
aralarnda byk farkllk olmamas olarak dnlebilir. kinci ihtimal de konunun
msellem kazyye olarak alglanmasndan ve zerinde tartma yrtlecek bir mesele
olarak deerlendirilmeyiinden kaynaklanm olabilir. nk mam, nbvvet
bahislerinde konuyu detaylandrmamakla birlikte mtevatir haberi aktaran kiilerin
niteliklerinden bahsederken u ifadeleri kullanr: Eer bir haberin yalan olmasna hibir
ekilde ihtimal verilmiyorsa, kendisine byle bir haber ulaan kimsenin yapmas
gereken ey, onu masumiyetine ak belge bulunan (burhan) birinden bizzat duyduu
bir sz gibi telakki etmesidir.514 Burada masumiyetleri ile ilgili hakknda burhan
bulunan kimselerle peygamberler kastedilmektedir. Yani mama gre peygamberlerin
masum olular zaten bilinen bir manadr. Dolaysyla nbvvet bahislerinde, hatadan
uzak, mucizev ahlaka sahip bir peygamber anlay ortaya konduu iin ereve
belirlenmi olmaktadr. Kanaatimizce Tevilatta geni olarak tartlan peygamberlerin
masumiyeti konusunun Kitabut-Tevhidde muhtasar ve genel hatlaryla yer almasn bu
iki sebebe balamak mmkn gzkmektedir.

513
Mtrd, Kitabut-Tevhd, s. 525.
514
Mtrd, Kitabut-Tevhd, s. 14.

114
 Mtrd kelamnda ismet, nbvvet teorisinin neresinde ele alnmaktadr,
sorusunu mam Mtrd ve onun en nemli rihi Nesefnin eserlerinden hareketle
cevaplandrmaya alacaz.

mam Mtrdde Peygamberlerin masumiyeti konusu mstakil olarak ele

almamakla birlikte, hem genel anlamda nbvvetin aklen ispatlanmas, hem de Hz.
Peygamberin nbvvetini ispat sadedinde deindii bir konudur. Mtrdlerde
nbvveti ispatn ismete geliine kadarki seyri u ekilde zetlenebilir: nsan, akl
sayesinde evrendeki mkemmellik ile Hakm ve Alm bir yaratcnn varlna, Hakm
ve Alm olan bir yaratcnn varlndan da yaratt varlklar babo brakmayaca
sonucuna ulaabilir.515 Ancak akl her eyi kuatmaktan acizdir.516 Dolaysyla Hakm
olan Allahn kullarn babo brakmamas, onlarla iletiim kurmas, emir ve yasakla-
rn onlara bildirmesi hikmet gereidir. Mlik olann memlkuna teklifte bulunmas
akllarn reddetmeyecei bir husustur.517

Allahn teklifte bulunmasnn, yani iletiimin dorudan olmas mmkn

deildir, nk gabya iman etme imtihann en temel unsurudur. Ve Allahn, kullarna
dnyada vastasz bir hitab sz konusu olsayd gayb ve mahede lemi arasndaki fark
ortadan kalkaca iin bu hitabn ve iletiimin bir eli aracl ile olmas gereklidir. O
da Hz. demden beri gnderilmi olan peygamberlerdir.

Peygamberlik her ne kadar muhakkikler nazarnda hikmetin gerektirdii bir

durum olsa da518 mmkinler alanna ait bir durumdur. Mmkin olan bir konuda eer de-
lil olmazsa kabul vacip olmaz. Kabul iin delil istenmesi gerekir ki o da mucizedir.519

Kelamclar nbvvetin imkn ve gerekliliini temellendirdikten sonra, peygam-

berlik iddias ile ortaya kan bir nebinin Allah tarafndan gnderilmi olup olmadnn
isbat asndan konuyu tartmaya devam ederler. Onlara gre mmkin olan peygam-
berlik iddiasnn kabul edilmesinin tek art bu iddiada bulunann bir delil getirmesidir.

515
Ebul-Muin en-Nesefi, Bahrul-Kelam fi Akaidi slam, s. 65
516
Mtrd, Kitabut-Tevhd, s. 253.
517
Ebul-Muin en-Nesefi, Tebsratl-edille, II, 7.
518
Ebul-Mun en-Nesef, Kitbt-Temhd li-kavidit-Tevhd: Tevhidin Esaslar (trc. Hlya Alper),
stanbul 2007, z Yaynclk, s. 67.
519
Ebul-Muin en-Nesef, Tevhidin Esaslar, s. 73.

115
Bu delil de mucizedir.520 Kelamclar mucize getirme ile nbvvetin arasnda akl ve
vazi bir ba kurmay gerekli grmlerdir.521 Mucizeler en genelde akl, hiss, haberi
eklinde tasniflendirilmi her biri ile ilgili aklamalar kelam eserlerinde yerini almtr.

Mucize bu ekilde nbvveti ispatn yegane metodu olarak konumlandrlmtr

ve Mteahhirin dnemi boyunca hiss mucizeler nbvveti kantlayan en nemli delil
olarak grlmtr.522

Mucize getirenin doruluunun ve kabulnn salanmas, onun davranlarnn

da kendi iddiasn nakzeden bir mahiyet arz etmemesi gerekir. Yani ismet mucize
getiren bir peygamberde olmas gereken bir zelliktir. Buraya kadar Eari ve Mutezile
kelam ile ayn izgide seyreden nbvveti isbat ekli Hz. Peygamberin nbvvetini
isbat konusunda dierlerinden ayrmaya balar. nceki ulema genellikle sadece
mucizelerle isbat tercih ederken523 Mtrd izgi Hz. Peygamberin zat,email ve
ahlak ve de mesaj ile ilgili deliller zerinde durur. Bu durumla alakal olarak ismet
konusuna atflar da dierlerinden daha fazla grlmektedir. Mtrd izginin farklla-
t nokta olmas ve de ismete konu olan mevzularn bulunduu alan olmas nedeniyle
bu ksmlara biraz daha yakndan bakmaya alacaz. mam Mtrd peygamberlerin
nbvvetlerini ispat eden delilleri temelde iki ksma ayrr.

mam Mtrd gelenekte hiss mucizelerinin iinde ya da ayrca Hz. Peygam-

berin kendi ahsiyeti ve fiziksel zelliklerinin mucize kapsamna dahil edildiini
gryoruz

lki peygamberlerin davranlarnn mkemmeliyeti ikincisi ise mucizedir. Pey-

gamberlerin davranlarnn mkemmeliyeti onlarn524 ocukluk ve olgunluk anda,
soydalar ile ayn seviyede olmas mmkn olmayan bir temizlik, saflk ve takva zel-
likleri gstermeleridir. Soydalar onun bu seviyesine eitimle ulaamayacaklarn m-
ahede etmilerdir. Peygamberlerin bu konumlar kendilerini erefli bir makama
getirmeyi, gizliliklerle srlarn vkf ve saklaycs klmay irade eden yce varln

520
Ebul-Muin en-Nesefi, Tebsratl-edille, II, s. 29.
521
Yusuf evki Yavuz, Nbvvet, DA, XXXIII, 283.
522
Yusuf evki Yavuz, a.g.md.
523
M. Saim Yeprem, Mtrdnin Akide Risalesi ve erhi, stanbul 2000, s. 33.
524
Bu mana iin Fethullah Huleyf tahkiki tercih edilmitir. bk. s. 188.

116
korumas ile mmkn olmutur.525 Burada grld gibi mam peygamberlerin ahlak
mkemmeliyetleri ile peygamberlik vazifelerinin gerektirdii bir durum olarak ismaete
konu olan hususlara iaret etmektedir. Peygamberlerin ahlaken noksanlk tamalar
stlenecekleri grev ile badamaz. lahi srlar tayacak olan bir insann ahlaken stn
olma zorunluluu vardr. Bu stn mertebe de ancak Allahn korumas ( )sayesinde
olabilir.

mam Mtrd bu ekilde Peygamberlerin ahlak yapsn zikrettikten sonra

mucizenin sihirden farkna deinir ve yine peygamberlerin nefse zor gelen eyleri
stlenmeleri, zevk veren eylerden uzak durmalar ve de davas uruna nefislerini feda
etmelerini peygamberliinin delilleri arasnda sayar. Ahlaklarnda yadrganacak hibir
davrana rastlanmamas, insani zelliklerden hibiri peygamberlere nisbetle daha ka-
mil olmakla nitelenebileceinin tasavvur edilmemi olmas526 gibi hususlar
nbvvetlerinin ispat olarak deerlendirir. Peygamberler ahlaken en mkemmel
seviyede insanlardr.

mam daha sonra Hz. Peygamberin nbvvetine ksa bir bak bal altnda
onun mucizeleri bahsine geer. Mucizeleri arasnda ilk olarak Kuran zikreder.
Sfatlarnn gemi semavi kitaplarda gemesi, ehli kitab mubaheleye davet etmesi,
insanlardan gelecek zararlardan korkmamas onun nbvvetinin delilleridir.Daha sonra
yaratlndaki mucizelere yer verir.Hz. Peygamberin nbvvetini isbat konusunu
mstakil olarak iledii blmde ise konu u erevede ilenmektedir.

mam onun nbvvetini isbata kendi zatndan balar. Sonra hiss ve akl mucize-
lerine daha sonra da ona olan ihtiya ve sosyolojik realite nbvvetlerini isbat eden
dier delillerdir.527 mamn Hz. Peygamberin kendi ahsn mucize olarak grmesi
Eari ve mutezililerin konuya yaklamlar asndan bir fark oluturmaktadr. Hz.
Peygamber in nbvvetinin isbat konusuna ( ) ifadesi ile
balamas ardndan fiziki ve ahlak yapsnda bulunan olaanstlkleri zikretmesi daha
ok mam Mtrdde ve Mtrd gelenekte yer alm bir isbat ekli gibi gzkmekte-
dir. mam yukardaki ifadeyi yle detaylandrr:Kendi cevherlerinin delil olmas Onun

525
Bekir Topalolu, Kitabut-Tevhd Tercemesi, s. 236.
526
Mtrd, Kitabt-Tevhid, s. 293.
527
Mtrd, Kitabt-Tevhid, s. 314.

117
yaratlnda baz ayetlerin bulunmasdr. O da kendisi zuhur edene kadar nesilden
nesile intikal eden nur, iki omuzu arasndaki peygamberlik mhr, iki uzun kii arasnda
bulunduunda onlardan daha uzun ve yksek grnmesi, vahiy almadan nce kendisini
bir bulutun glgelemesi, karnnn yarlp i uzuvlarnn melekler tarafndan ykanmas,
kaviminin putlara tapma konusuna ar dknlne ramen kklnden itibaren
putlara hi tapmam olmas, amcas Abbasn kendisi ile dua ederek yamur talep
etmesi neticesinde yamurun yamas.528 Yine yznn dolunaydan daha gzel olmas
terinin miskden daha gzel -ki teri koku retiminde kullanlrd- teninin de ipekten daha
yumuak olmas. Onun yaratl gzellik bakmndan hi kimsenin tarif edilmedii
ekilde vasfolunmutu.Bu ifadeleriyle mam Mtrd onun yaratlta en yksek dere-
celerde ve en mkemmel llerde olmasn da peygamberliinin delili olarak grm-
tr.529 mamn bundan sonra zikrettii deliller onun ahsiyetine ve ahlak stnlne
iaret eden hususlardr.Onun ne mudarada bulunup ne de mnakaa etmesi, kt szl
ve hareketli olmamas, asla yalan sylememesi gibi zelliklerinin kafirler tarafndan
vasfedilmesi de nbvvetini gsteren delillerdir.530 Ondan hibir hata ve yalan sadr
olmamas, dmanlarndan kamamas, ahlaknda ktln bulunmamas, hibir
zaman nefsinden taraf olmamas ve itaba urayacak lde efkatli olmas, insanlarn
helakine zlmesi, yine itaba konu olacak kadar cmert olmas, kendisine teklif edilen
dnyalklara hi itibar etmemesi, insanlarn kalbine korku salnmakla kendisine ikramda
bulunulmu, dmanlardan gelecek ktlklerden korunmu olmas. Ve dmalarnn
gayreti onun nurunu sndrememi bilakis getirdii dinin zuhurunu artrmtr. Bu
saylan zelliklerden sonra mam hiss mucizelerini zikreder. Ayn yarlmas, aacn
gelmesi, talarn ona selam vermesi, az suyla ok kiinin suya kanmas, beddua ile
dmanlarn ktlk ve kuraklk ekmesi... gibi mucizeleri sayar.

Akl mucize olarak Kurann icaz, zaman ve mekan olarak uygunluu ve

insanlarn bir peygambere ihtiya duyduu anda zuhur etmi olmas, ve sosyolojik
realiteler531 gibi konular yer alr.

528
Mtrd, Kitabt-Tevhid, s. 295.
529
Mtrd, Kitabt-Tevhid, s. 314.
530
Mtrd, Kitabt-Tevhid, s. 296.
531
Mtrd, Kitabt-Tevhid, s. 314 vd.

118
 Grld gibi mam Mtrd Hz. Peygamberin fizik ve ahlak yapsn delil
gsterek bizzat kendisi ile risaleti ispatlamaya almtr. Fiziki yapsndan sonra
ahlakn konu ettii ifadeler bizim iin ismete konu olan ksmlar oluturmaktadr. Hz.
Peygamberin ve dier peygamberlerin ahlaken bakalarnn ulaamayaca mkemmel-
likte olmas532 hata yapmamalarn ve dolaysyla da masum olmalarn gerektirmek-
tedir.533

Mtrdnin Hz. Peygamberin Nbvvetini sbat ve ismet

Cevheri hiss mucizeleri akl mucizeleri sosyolojik realite

Fizik yaps Ahlak yaps

*smeti

Mtrd gelenein en nemli ismi olan Nesefde ismetin konumlandrl bii-

mi de mamn yaklam ile hemen hemen ayndr.Nesef, mamn cevher/zatndaki
mucizeleri olarak deerlendirdii durumlar ondan farkl olarak hiss mucizeleri
kapsamnda ele almtr. Nesefde hiss mucizeler; zatndakiler, zat dndakiler ve
ahlakndakiler olarak snflandrlm ve hiss mucizeleri kapsamnda ele alnmtr. O
da ismete konu olan hususlar ahlak mucizeleri arasnda zikretmitir.534

Nesefnin Hz. Peygamberin nbvvetini spat ve ismet

hiss mucizeleri akl mucizeleri

532
Bekir Topalolu, Kitabut-Tevhd Tercemesi, s. 291.
533
Daha nce de ifade ettiimiz gibi ismet konusu kelam literatrnde Peygamberlerin zellikleri bal
altnda ilenmekte ama ilk kaynaklarda konu mstakil bir balk altnda ele alnmamaktadr. Ancak
kelimenin ve dahi konunun anlam ierii Hz. Peygamberin ahlak ve isbat nbvvet konular iine
dercedilmi vaziyettedir. Kanaatimizce meselenin bu ekilde ilenmesi masumiyet meselesinin
peygamberliin zorunlu olarak gerektirdii bir husus olarak isbat sadedinde ortaya konmu olmas
msteriklerin iddiasnn yanlln daha da fazla ortaya karmaktadr. Bu balamda peygamberlerin
masumiyeti meselesi sadece peygamberlerin zelliklerinden biri deil, nbvveti messesesinin
oturtulduu zemini oluturan bir dayanak olmaktadr.
534
Yalan ve hata sadr olmamas, dmanlarndan kamamas, yaranma siyaseti gtmemesi,insanlara
olan efkatinde itaba uramas gb.

119
Zatndakiler Zat dndakiler Ahlakndakiler
*smet

Nesef, Hz. Peygamberin ahlak stnlklerini sayarken bu meziyetlerin onda

suni ve geici olmadn, zamann ve durumlarn deimesi ile birlikte deiiklie
uramadn vurgular.Yani bu ahlak zellikler onun tabiatnda olan meziyetlerdir.
Sonradan zorlama ile olumamtr. Bu da onun ahlaknn mevhib-i ilhiyyeden
olduunu, semvi bir kuvvetle teyid edildiini gsterir. nk onun stlenecei vazife
zordur ve her eit insana kar hem imamlk ve riaset hem de peygamberlik grevini
stlenecektir. Dolaysyla bedeninde ve ahlakndaki bu stn zelliklerin hepsinin
toplanm olmas harikulade olaylardandr.535 Bu stlendii zorluklar beeri tabiatn
kaldrabilecei derecede olmad iin Allah onun hilkatine ikramda bulunmutur.536

Yine ismete konu olan durumlara Nesefi, eriatna raci olan mucizelerinden bah-
sederken537 Peygamberler iman ile ilgili getirdii iman esaslarnda arln bulunma-
masndan bahseder. Allah ehl-i milletin akaidini taksir ve arlktan korumutur. Ehl-i
mille peygamberler hakknda: Onlar seilmi insanlardr hayrl ve masumlardr derler
ve hibirisine -Yahudilerin Hz. Luta nisbet ettikleri gibi- fcur nisbet etmezler. Ve de
Hz. sa ve zeyr hakknda iddia ettikleri eyi iddia etmezler.538

Nesefi bundan sonra peygamberlerin zelliklerini konu eder ve bunlar iki ksma
ayrr. lki nbvvete hazrlama ve esaslarnn/temellerinin pekitrilmesi/salamlat-
rlmas, ikincisi de kuvvenin/yeteneklerinin terbiye edilmesidir.

Hazrlama safhasn da soy olarak seme ve ahlaken stn ve zaid yetenekler

verme olarak ayran Nesefi, soy olarak seilmesinde Allah risaletini kime tevdi edece-
ini bilir ayeti gereince peygamberin soyca en stn akl anlay ve fiillerinde en Sa-
lih olannn seilmesi olduunu syler. Ahlaken stn yetenekler verilmesi noktasnda
da Allahn ihtiyacn bildii hususlarda peygamberlerinin illetlerinin gidermesidir.
Bununla nefsani ve cismani anlamdaki stn yeteneklerini kastettiini syleyen Nesefi

535
Ebul-Muin en-Nesefi, Tebsratl-edille, II, 56.
536
Ebul-Muin en-Nesefi, Tebsratl-edille, II, 61.
537
Ebul-Muin en-Nesefi, Tebsratl-edille, II, 92.
538
Ebul-Muin en-Nesefi, Tebsratl-edille, II, 94-95.

120
hem yaratl bakmndan ve fiilleri bozan yadrganacak her trl kusurdan selamette
olmalarn iaret eder. Hz. Musann kekemeliinin giderilmesi ve Hz. Peygamberin
bedenine raci delillerini kastetmektedir.

Kuvvelerinin Takviyesi konusunda peygamberlerin kendileri de vahye ballk

hidayete tabi olma hususunda mstani olmadklarn her ne kadar kendileri mstakil
olarak yeterli olsalar da stlendikleri hizmete yardm iin ilh iradla desteklenmek-
tedirler.

Kuvvelerin eitimi konususnda ikinci nokta zelle noktalarna dikkatlerinin

ekilmesi hususudur. nk taklid makamnda olan birisinin zelle onusunda tavakkuf
ettirilmesi gerekir. Bu uyarma ii onun gvenilirliinin sebebi/isbat dr539.

Buraya kadar olan ksmda Mtrd gelenekte peygamberliin ve Hz. Peygam-

berin nbvvetinin isbatnda takip edilen metodu incelemeye bu tablo iinde ismetin
nerede konumlandrldn tesbit etmeye altk. Grld zere Mtrdde pey-
gamberlerin zellii eklinde yer almayan ismete, Hz. Peygamberin ahlak
stnlklerinden bahisle temas edilmi ayrca mrtekibi kebire meselesinde teorik
olarak kk gnah ileyebilecekleri kabul edilmitir. Hz. Peygamberin ahsnn ve
ahlaknn mucizev zelliklerine yaplan vurgudan hareketle onun masum oluu
konusunda herhangi bir tereddde mahal yoktur. Dolaysyla peygamberlerin
masumiyeti inanc Mtrdde Kitabut-Tevhidde temel prensip itibaryle Teviltta
da tm detaylaryla yer almaktadr.

3. Hz. Peygamberin Ztnn Mucize Olmas

][ .
.

ayet Allah Resl bir mcize getirmi olmasayd doumundan lmne kadar
onun kendi ahs byk bir mcize olurdu. nk o korunmutu, yle ki kendisinden
kesinlikle kt ve irkin bir hal sadr olmamtr. Bu husus unu gsterir: Cenb- Hak,

539
-Muin en-Nesefi, Tebsratl-edille, II, 105

121
Muhammed aleyhisselmn ahsiyetini bir mucize ve risaletin taycs konumunda
klmtr.540

mam Mtrd Hz. Peygamber iin kulland bu ifadelerin benzerini btn

peygamberler iin de kullanmtr.

541

Peygamberlerle birlikte mucize ya da aydnlatan deliller bulunmasayd bile

onlarn kendileri ve yaratllarna konan gzel siretleri, yce ahlaklar, kendilerinin
tercih ettii yksek nitelikli vasflar nbvvet ve risaletlerini kantlam olurdu.

Bizim bu iki cmleyi alntlamamzn sebebi Mtrdnin, ispat- nbvvet

konusunda kulland argmanlar konusunda dier mezheplerden farkllat bir alana
iaret etmek iindir.

Mtrdye gre peygamberlerin ve zellikle Hz. Muhammedin hem beden

hem de ahlak zellikleri mucizev bir mahiyet tamaktadr. Bu peygamberlerin bir ba-
ka ayet getirmeseler dahi srf bu zellikleri kendilerinin peygamber olarak kabul edil-
melerini gerektiren ve nbvvetlerini ispat eden bir durumdur. Bu husus Mtrdye
gre peygamberler hakknda verilebilecek ilave veya detay bir bilgi deildir. nk
Kitabt-Tevhidin Hz. Peygamberin nbvvetini ispat bal altnda kaydedilen ilk
cmle udur:
542
. ...

Mtrdye gre Hz. Peygamberin ahsiyeti onun nbvvetini ispat ederken

ortaya konulmas gereken ilk argmandr. Reslullahn cevherinin yani fizik ve ahlak
zelliklerinin baka bir delil olmasa bile nbvvetini ispat edecek yeterli bir delil olarak
alglanmasn Mtrdye has bir yaklam olarak deerlendirmek mmkndr543 mam
540
Mtrd, Tevlt, V, 12.
541
a.g.e., .IX, 215.
542
Mtrd, Kitabut-Tevhd, s. 314.
543
Cahz, Hz. Peygamberin ahlakn yet olarak tanmlam ve onun ahlak zelliklerinin kendisinden
nce ve sonra hibir beerde bir araya gelmeyeceini sylemitir. . (Hucecn-Nbvve III, 280).
Bu durumda Mtrd belki bu konuyu ilk defa gndeme getiren kii deildir fakat, nbvveti ispat
sistemini kurarken mevzuyu ilk srada zikretmesi ve dier mucizelere bundan sonra yer vermesi
kanaatimizce ona has bir tutumdur.

122
bundan sonra onun nbvvetin ispat eden deliller olarak srasyla hiss ve akl
mucizelerini daha sonra da gnderildii ortam ile kendisine duyulan ihtiyacn uyumlu
olmasn zikreder. Hz. Peygamberin nbvvetini ispat eden deliller arasnda hiss ve
akl mucizelerinden daha evvel zikrettii cevheri ile risaletinin ispat edilmesi hususu
mam Mtrdyi isbat nbvvet konusunda farkllatrmtr.

Mtrdden nceki limler genellikle sadece mcizelerini ispat etme cihetini

tercih ederken o, Hz. Peygamberin emaili, doktrini ve mcizelerinden hareket et-
mitir.544

Mutezile kelamclar bu hususta tek tip bir yaklam iinde bulunmamakla birlik-
te545 Kurann icaz zerinden bir ispat abasnn daha n planda olduu grlmek-
tedir.546

Earler de benzer ekildedir. Bunun yan sra Earler hiss mucizeleri zerin-
de de dururlar. nceki kitaplarda Hz. Peygamberin sfatlarnn, gnderilme yeri ve za-
mannn, yaratlnn bildirilmesine, peygamberlerin en hayrls ve efdali olduuna
atflarda bulunmakla birlikte bu durum onlarda mcize konusunun en banda yer alma-
mtr.547 Aslnda Hz. Peygamberin ahlak stnlklerini zikretmeyen hibir mezhep
yoktur. Mesela

Kad Abdlcebbar da Reslullahn dmanlarnn bile ahitlik ettii ahlak,

etkileyici mesaj, bildirdii gayb haberlerinin gereklemesi gibi konulara yer verir.548
Zaten Mutezileye gre nbvvet kiinin, gsterdii davranlarn neticesinde hak ettii
bir makam olduu iin onlarn Hz. Peygamberin sireti konusuna iaret etmemeleri d-
nlemez. Dolaysyla onun ahlak zellikleri her mezhep tarafndan mutlaka gndeme
getirilmi bir konudur. Ancak Resl-i Ekremin hem fiziki yaps hem de ahlak ile
bizzat kendisinin yet olarak tanmlanmas ve peygamberlii iin yeterli bir delil
olarak vurgulanmas Mtrd tarafndan ifade edilmitir. Ayrca bu konunun nbvveti
ispat sadedinde akl ve hiss mucizelerinin nne geirilerek ilk ve en nemli argman
olarak zikredilmi olmas da dikkat ekicidir.

544
M. Saim Yeprem, Mtridnin Akide Risalesi ve erhi, 33.
545
Nitekim Mutezile kelamclarnn bir ksm hiss mucizeleri bazlar da akl mcizeleri kabul
etmemilerdir (ayn eser)
546
Kad Abdlcebbar, el-Muni, XV, 194; XV,
547
bn Frek, Mcerred, s. 178-180
548
Kad Abdlcebbar, Tesbitu Delilin-Nbvve, II, 511-527

123
 Ancak bize gre bu yaklamn, erken dnem kelmnda mucizenin Kurann
icaz ve Hz. Peygamberin hiss mucizeleri zerinden ele alnmas eklindeki genel
izginin dnda olmas nedeniyle - zellikle mucizenin tanm dnldnde- baz
soru iaretlerini de barndrd sylenebilir. Mesela mucize kelam literatrnde meydan
okuma ile birlikte peygamberin elinde gerekleen, dnyada vuku bulan harikulade
olay549 eklinde tanmlanm ve yaygn kabul grmtr. Bu durumda peygamberlerin
siretlerinin mkemmelliini yet/mcize olarak nitelemek bu tanmn kapsam iinde
deerlendirilemez. Kuranda peygamberlerin kendi nebi vasflarn her zaman gster-
dikleri hiss mucizeler ile ispatlam olmalarn da dnecek olursak onlarn siretini
mucize olarak tanmlamak gleecektir. Bu durumda ya mucize tanmn sorgulamak
veya Mtrdnin bu yaklamn tartmak durumu ile kar karya kalabiliriz.

Dier yandan mucize tanmnn snrlar iine girmese de, sz konusu ahlak
zelliklerin hepsinin bir insanda birlemesinin realitede karlk bulmad ve
bulmayaca dnlrse bu durumu mucize olarak tanmlamak da mmkn olacaktr.
Ancak bu ahlak zelliklerin hibir insanda mevcut olmad ve olmayaca hususu
ispatlanr bir durum olmad iin bu bir inan konusu olmann tesine geemez.

Netice olarak nbvvetin ispat sz konusu olduunda sadece mucizelerden

hareket etmenin dnda peygamberin ahlaknn da hakikati grmek isteyenler iin
yeterli bir delil olduu muhakkaktr. mam Mtrd sadece mucizelerden zellikle de
hiss mucizelerden kalkarak isbt- nbvvet yapmann yegne metot olmadn
gstermektedir. Nitekim mcize peygamberlii ispatlamann tek yntemi olsayd Hz.
Peygambere ilk inananlar iin de ayn durum geerli olurdu. Oysa onlarn ne mcize
istediklerine ne de Hz. Peygamberin onlara Kuran veya hiss mcize ile ispata ynel-
diini gryoruz.550

549
Nesefi, Tabsra, II, 30
550
Halil brahim Bulut, Nbvveti spat Asndan Hissi Mucizeler, (Doktora tezi), stanbul 2001, s. 94-
95.
Yazar tezinde Mucizeden baka deliller olabileceini Syleyenler eklinde bir balk am ve
mucizeyi, nbvveti ispatta alternatifi olmayan yegane metot olarak grmeyen alimler olarak mam
Mtrd ve sonrasnda ehristani, Gazzali, Fahreddin er-Razi gibi alimleri saymtr. Mtrd bu
konuda en ne kan isim olmakla birlikte yazar onun ncesinde Cahiz (. 255) ve Thvinin (. 321)
de ayn ekilde dndklerine iaret etmi ancak onlarn ifadelerine yer vermemitir. Thvinin bu
ekilde dndne dair bilgiyi Akdett-Thviyi erheden bn Ebil-zden aktarmtr.

124
 Biz burada baz ynlerine iaret ettikten sonra konuyla ilgili olarak Tevilatta
geen baka ifadeleri de aktarmaya devam etmek istiyoruz.

Eb Mansr el-Mtrd mcize konusunu tartt bir yerde peygamberlerin

mcizelerini ksma ayrmtr. lki, btn akl sahiplerinin hikmet olduunu anlaya-
bilecei ve ona tabi olmay uygun grecei Allah birlemeye ve onu lyk olmayan her
eyden tenzih etmeye armalardr. Maturidi bu aklamasyla peygamberlerin mesaj-
larn da mcize kapsamna almaktadr.

kincisi, kendilerinde ve davranlarnda tasdik edilmelerini gerekli klacak delil-

ler (beyyineler) tamalardr. Bu da onlarn birbirlerine rnek tekil edecek ekilde
mr geirmeleri ve asla yalan sylememeleri, dk ahlak davranlarda bulunmama-
lardr.

ncs ise, Allah elilerinin tabiat kanunlarn aan mucizeler getirme-

551
leridir.

Mtrd hiss mucizeleri peygamberlerin kabuln gerektirecek delillerin en

sonuncusu olarak saymtr ki bu durum da kelm literatrnde konunun ele aln
dnldnde Mtrdnin yaklamnn farkn gstermektedir. O, ayn mevzuya bir
baka balamda u ekilde yer vermitir: peygamberler dier insanlardan farkl olarak
nefislerinde huccetler saklarlar, doruluklarna delil ve beyan ihtiyac yoktur. Oysa
dier insanlarn nefislerinde byle bir huccet yoktur.552 Bu ifadeler bize gre Peygam-
berlerin sradan insanlardan farkl bir nefse (fiziksel ve psikolojik yapya) sahip
olduklarn ifade etmektedir.

Mtrd Hz. Peygamberin ahsnda var klnan delillerden bahsederken hem

fiziksel baz zelliklerini hem de ahlakn kastetmektedir. Mesel, iki omuzu arasndaki
nbvvet mhr, neslinden intikal eden yzndeki nur, doduunda grlen nur, onu
glgeleyen bulut, kavminin srekli olarak puta tapma ve benzeri kt davranlarda
bulunmamas, onlarn arasnda yaad srece asla yalanna rastlanmamas kendi
ahsnda mahede edilen apak mucizelerdir. stelik bunlarn dnda hem hiss hem
de akl mucizeleri vardr.553

551
Mtrd, a.g.e., XIII, 266
552
a.g.e., I, 172
553
a.g.e., V, 417

125
 Mtrd onlarn bu durumlarnn getirdikleri mesajn doruluuna delil olmasn
rneklendirirken u misali kullanr. Sihirbazlarn dk halleri ve rezil ileri onlarn
iddialarnda yalanc olduklarnn delilidir. Ahlak durumlar yalanc olmalarnn delili
olmas gibi peygamberlerin temiz siretleri ve stn ahlak zellikleri mesajlarnn do-
ruluuna delalet eder.554

Mtrd peygamberlerin bu durumlarnn sonradan kazanlan bir haslet olmad-

n Allahn onlar zel olarak yarattn dnmektedir. Bu nedenle Mutezilenin
Allah kimseyi nbvvet iin veya baka bir hayr iin tahsis etmez/zel klmaz. Ancak
o kii o alanda gerekenleri yerine getirmede ne getii takdirde o ie hak kazanr
fikrine kar kar. Yahya (a.s.) n ocukken nbvvete seilmi olmas dnldnde
onun nbvete seilmesini gerekli klan ey nedir? Bu durum mam Mtrdye gre
una delalet eder. Allahn peygamberlik iin tahsiste bulunmas ancak onun tarafndan
bir stn klma ve nimetlendirme olan kiiler iin sz konusudur. Nbvvet iin hak
etme ve gerektirme diye bir ey olamaz.555

Bu balamda peygamberlerin tabiatlarnn hangi alanlarda farkl ve stn

klndna dair aklamalara da bakmamz gerekir. nk onlarn beeri zellikleri ile
sradan beerden fakllat ynlerini bilmek konumuz asndan nem tamaktadr.

Hz. Peygamberin akl ve tabiat olarak sradan insanlardan farkldr. Mesela

yalanlanma ve cehaletle nispet edilme insan aklna ve tabiatna ok ar gelen bir
durumdur. mam, akllarnda nakisalar olan ve tabiatlar eitli kusurlarla muallel olan
sradan insanlar iin bile ar olan bu durumun bir peygamber iin ne denli zor
olabileceini anlatrken onlarn sra d tabiatlarn gndeme getirir. Akl duru tabiat
tm kusurlardan selamette olan biri iin ()
yalanlanma ok daha ar ve hzn verici bir durumdur.556 Buna gre peygamberler akl
asndan duru/saf ve ak, tabiatlar itibaryla da her trl kusurdan uzak
bulunmaktadrlar.

Allah ona vlm bir ahlak ve raz olunan bir email verdi557 Bu ahlak
sayesinde Hz. Peygamberin imtihan kolaylat herkesle gzel muamelede bulunabilme

554
a.g.e., .IX, 215
555
a.g.e., c. IX, s. 123
556
a.g.e., c. XVI, s. 204
557
Mtrd, Tevltul-Kurn, XV, 252.

126
ona kolay oldu. Hatta imam zhd hayat yaamasna ramen elerinin hakkn koruma
ve onlarn hepsini raz etme iin Allahn ona kudret verdi.558

Bu szler peygamberlerin stn klnd alanlarn, akl ve tabiatnn yannda

ahlak ve emaili olduunu ifade eder. zetle Allah peygamberlerini akl, tabiat, fiziksel
ve ahlak alanlarda stn yaratmtr. Onlara bu zelliklerinin verildii eklindeki
ifade ilk anda onun ahlaknn tamamen verili bir ahlak olduunu dndrtmektedir.559

558
Ayn yer.
559
Ahlakn ftr mi kesbi olduu kadim felsefi tartma konususdur. Bir de ahlaknn her anlamda rnek
gsterildii ve bu ynyle vlen peygamberin, tamamen verili bir ahlaka sahip olduunu dnmek
baz sorular gndeme getirebilir. Tamamen Allah vergisi olan bir nimetten dolay peygamberin bu
nimeti veren tarafndan vgye mazhar olmasndan nasl bir mana karlabilir? Bir de meselenin onu
rnek almas gereken insanlar vehesinden tad sorular mevcuttur. Mesela bir insann peygamber
ahlakn rnek alp onu taklit etmeye almas eer kendisine verilmi ahlak buna uygun deilse
nasl mmkn olacaktr? Cimri yaratlm bir insann Hz. Peygamberin cmertliini taklit etmesinin
imknndan sz edilebilir mi? Biz bu konuda baz hadisleri ve hadisilerin bu konu zerinden
yaptklar bir tartmay aktarmak istiyoruz. Hadisler:
Hz. Aliden rivayet edilen bir hadiste Reslullah namaza kalktnda yle dua ederdi:
...
















...
(Allahm!) Beni gzel ahlaka ulatr; senden baka gzel ahlaka ulatracak yoktur. Kt ahlak
benden uzaklatr; senden baka kt ahlaktan uzaklatracak yoktur!.. (Muslim, Saltul-musfirn,
26, no: 201, c. 1/535.
Abdullah b. Mesdun naklettiine gre ise Allah Resl (s) yle buyurmutur: Allah rzklarnz
aranzda taksim ettii gibi, ahlaknz (huylarnz) da aranzda taksim etmitir. (Ahmed b. Hanbel,
el-Musned, 1/388)
Yukarda bahsettiimiz sorularn benzerini Sahh-i Buhari rihlerinden Endlsl bn Battln
eserinde grmek mmkndr: bn Battaln aktardna gre Taber yle demitir: Bir kii yle
diyebilir: Hz. Peygamberin (s) Sizin en hayrlnz, ahlaken en gzelinizdir hadisinin anlam nedir?
Ahlak aba gstererek elde edilebilen bir ey midir ki kul iyi ahlak tercih edip kt ahlaktan uzak
dursun? Eer byleyse o zaman Hz. Peygamberin (s) Allahm! Yaratlm gzelletirdiin gibi
ahlakm da gzelletir hadisinin ve rabbinden ahlakn gzelletirmesini istemesinin ne manas
vardr? Pekal biliyorsun ki kulun ahlakn rabbinden baka kimse gzelletiremez; nk eer ahlak
Allaha ait bir i ise o zaman ahlak ondan baka gzelletirecek kimse olamaz. Bu durumda eer
kulun ahlak gzelse Allaha hamd etmesi anlamsz olur ve eer ahlak ktyse kul bundan dolay
yerilemez. ayet, durum byledir, dersen o zaman Hz. Peygamberin man bakmndan mminlerin
en mkemmeli ahlak bakmndan en gzel olandr! ve Kii gzel ahlak sebebiyle (gndzlerini)
orula, (gecelerini) namazla geiren kiinin derecesine ular. hadisinin ne manas vardr? Oysa
biliyoruz ki kul, yaratltan sahip olduu vcudunun organlarndan dolay deil; ancak kendi elde
ettii eylerden dolay dllendirilir.
Bu konuda yle denilmitir: Selef limleri bu hususta gr ayrlna dmlerdir. Kimileri yle
demitir: Ahlak iyi ahlak da kt ahlak da kulda bulunan bir cibilliyettir (yaratltan gelen doal bir
haldir) ; tpk kiinin (derisinin) rengi ve vcudunun baz organlar gibi. Bu gre sahip olanlar yle
demitir: Rivayete gre bir gn Abdullah bn Mesdun yannda bulunanlar bir adamn ahlakndan
sz ettiler. bn Mesd onlara, Ne dersiniz, eer o adamn ban kesmi olsalar siz ona (yeni) bir ba
yapabilir misiniz? diye sordu. Etrafndakiler, Hayr. dediler. bn Mesd, Peki o adamn elini
kesmi olsanz ona (yeni) bir el koyabilir misiniz? diye sordu. Etrafndakiler yine Hayr. dediler.
Bunun zerine bn Mesd yle dedi: O halde siz onun beden yapsn deitirmedike ahlak
yapsn da deitiremezsiniz. bn Mesd ayrca yle demitir: Beden/dsal zellikler (halk),

127
 Mtrdnin u ifadeleri onun ahlaknn tamamen vergi olarak anlalmamas
noktasnda bir ipucu olabilir. Sen yce bir ahlak zeresin ayetindeki yce ahlak ona
gre Kuran demektir. Manas ise Kurann onu tedip etmesidir.560 Hz. Peygamberin
ahlak Kurann tedip etmesi ile olumusa bu ahlaknn kendi iradesinin devrede olduu
bir eitimle ekillendiini gsterir.

Ancak Mtrd bu ifadelerinin hemen akabinde onun ahlaknn Allah tarafndan

bir rzklandrma olduunu da sylemektedir. yle ki onun her tr insanla muamelede
bulunmakla mkellef tutulmas gibi bir imtihan vardr ve Allahn onu byk bir
ahlakla rzklandrmtr. Yani her eit insanla en gzel ekilde muamelede bulunma

ahlak/isel nitelikler (huluk), rzk ve ecel (nceden) belirlenmitir/tamamlamtr. Hasan Basr de

yle demitir: Kime gzel bir grn, gzel bir ahlak ve iyi bir e verilmise ona dnyann ve
ahiretin hayr verilmi demektir. Bu gre sahip olanlar el-Hemdnnin u rivayetini de delil olarak
ileri srmlerdir: bn Mesdun naklettiine gre Hz. Peygamber (s) yle buyurmutur: Allah
rzklarnz aranzda taksim ettii gibi, ahlaknz (huylarnz) da aranzda taksim etmitir. Bu
gre sahip olanlara gre bu hadis aka gstermektedir ki ahlak Allahn kullarna ihsan ettii
eylerdendir. stelik insanlarn korkaklkta, cesarette, cimrilikte ve cmertlikte farkl farkl olduklar
grlmektedir. Eer ahlak kulun kendisinin elde ettii bir ey olsayd insanlarn (ahlak) halleri
farkllk arz etmezdi. u halde ahlak ancak (doutan sahip olunan) bir gdden ibarettir. Buna yle
bir itiraz gelebilir: ayet durum byleyse ve ahlak (doutan sahip olunan) bir gd ise, o zaman
Allahn gzel ahlak sahibini dllendirmesinin ne manas vardr? Buna yle cevap verilebilir: Allah
onu yaratltan sahip olduu zelliklerinden dolay dllendirmemektedir; bilakis Allah onu
yaratltan getirdii huylar kendisinin kullanlmasn emrettii hususlarda kulland iin
dllendirmektedir. Mesela cesaret gibi; Allah bu huyu bir kiide yaratr ve dmanla karlatnda
o huyu kullanmasn emreder; kulu da bundan dolay dllendirir. Eer o kii cesaret huyunu d-
manla mcadele etmenin dnda bir yerde kullanrsa bu takdirde Allah onu cezalandrr. u halde
dl de ceza da itaat ve masiyet karlndadr; yoksa kulun yaratltan sahip olduu eylerden
dolay deil.
Dier (grte olan) lar ise yle demitir: Kulun ahlak -iyi ahlak da kt ahlak da- kendi kazan-
mndan ve tercihinden kaynaklanr. Bu yzden kul gzel ahlaka sahip olduu iin Allaha hamd eder
ve itaat kapsamndaki ahlak davranlarndan dolay dllendirilir. Masiyet kapsamndaki kt
ahlak davranlarndan dolay da cezalandrlr. Eer bu konuda kulun bir kazanm/etkisi olmasayd o
zaman iyi ahlak emredip kt ahlaktan sakndrmak anlamsz olurdu. Nitekim Hz. Peygamberin
Muza syledii Nerede olursan ol Allaha kar sorumluluunun bilincinde ol (ittik) . Ktln
peinden hemen iyilik yap ki onu yok etsin. nsanlara da gzel ahlakla davran. hadisinde, bu sy-
lediimiz eyin dorululuuna dair bir aklama vardr. nk ahlak Allahn kul iin hazrlad ve
kulda (doutan) bulunan bir tabiat olsayd, o zaman iyi ahlak emretmek ve ktsnden sakndrmak,
tpk gzleri olmayan bir kimseye grmesini emretmek gibi imknsz olurdu. Bundan tr bilge
kimseler (insanlara) gzel ahlak tavsiye etmilerdir. (bn Battl, el-Kurtub (. 449/1057), erhu Sa-
hhil-Buhar, c. IX, s. 232-234) (Bu bilgiye ulamama vesile olan M. Saim Yeprem ve Suat Kocaya
teekkrler).
Bu konu ayrca ele almaya ve tartmaya elverili bir konudur. Biz, yeri geldii iin ksaca baz
sorulara dikkat ekmeyi uygun grdk. Ana balktan uzaklamamak adna meseleye bu kadar temas
etmeyi yeterli buluyoruz.
560
a.g.e., c. XVI, s. 11-16.

128
sorumluluu ancak yce bir ahlakla mmkn olabilir. Buna g yetirebilmesi iin Allah
ona byk bir ahlakla rzklandrmtr.561

Son olarak Mtrdnin peygamber ahlaknn azametini en gzel ifade ettiini

dndmz u ifadelerine yer vermek istiyoruz

Ahlaknn ycelii beer kuvvetlerini at, ta ki kendi nefsi bu ahlak tayamad

ve neredeyse kendini helak edecekti.562

Mtrd itab ayetlerini tevil ederken sk sk Hz. Peygambere onlar iin zle-
rek kendini helak etme563 eklindeki ayeti gndeme getirir ve onun ahlaknn ok yce
olmasndan, insanlara olan ar merhamet ve acmasndan dolay kendisini helak ede-
cek duruma geldiini ifade eder. Yani ar merhameti hassasiyeti Hz. Peygamberin s-
tn ahlaknn bir parasdr. yle ki ahlaknn yceliini nefsi tayamayacak dereceye
gelmitir.

zetleyecek olursak Mtrd Hz. Peygamberin hem fiziksel hem de ahsi zel-
liklerini, ahlak meziyetlerini ayet/mucize olarak tanmlayarak onun bu zelliklerini
tekrar edilemez olduunu sylemektedir. Onun bu hali baka mucizeye ihtiya hissettir-
meyecek derecede muhataplar tarafndan alglanp baka delil aranmadan Allahn
elisi olduunu ispatlayacak bir delildir.

Mtrdnin Hz. Peygamberin cevherine, stn zelliklerle yaratlm olmasna

yaplan bu vurgu kendisinden sonra da devam etmitir. Yukarda akland zere
Nesefide bu husus akl izahlarla detaylandrlmtr.564

Mtrdnin en nemli arihlerinden kabul elden Sabunde ise Hz. Peygam-

berin zel klnd hususlar baz rivayetler aktarlarak ilenmitir.

Ona gre Hz. Peygamber btn yaratlmlarn en efdalidir.565 Onun ruhu btn
ruhlardan nce yaratlmtr.566

561
a.yer.
562
Mtrd, Tevltul-Kurn, XV, 253.
563
Ftr 35/8.
564
Bk. tez s. 127 vd.

129
 Sbn bu hususla ilgili olarak Vehb b. Mnebbihten baz nakillere yer verir.
Yapt aktarmlardan birine gre Allah akl yaratm ve mahlukatn arasnda pay etmi-
tir. Onu kum gibi klm, doudan batya her ey ondan faydalanm, bir kum tanesi tm
mahlukata kalan hepsi ise Hz. Peygambere verilmitir.567

Hz. Peygamberin konumunun ycelii ile yapt u yorumlar dikkat ekicidir.

Miracta melekler Hz. Peygamberi mahede edince ve onun Allah iin Seni
vmeye g yetiremem/sayamam eklindeki beyann duyunca Biz seni hamd ile
tesbih ve takdis ederken...568 eklindeki beyanlarndan vazgemiler ve aczlerini ve
kusurlarn anlamlardr.569 Onun eref ve kerametini grnce bilmilerdir ki; Ademin
soyundan hi kimse yaratlmam olsa dahi Hz. Peygamber dier tm mahlukatn
yannda Ademe eref ve fazilet olarak yeter.570

Sen yce bir ahlak zeresin ayetini571 de yle tefsir eder. Hz. Aie onun ahla-
knn Kuran olduunu sylemitir.572 Bu onun Kurana hibir konuda muhalefet etme-
dii manasna gelebilecei gibi u anlama da gelir: Kuran ilimler denizi, srlar mena,
nur kaynadr.Kuran hakkndaayet yeryzndeki aalar kalem, deniz de arkasndan
yedi deniz katlarak (mrekkep olsa) yine Allah'n szleri (yazmakla) tkenmez.573
Sbn Kurann bu ekilde vasflanmas ile Hz. Peygamberin ahlaknn Kuran olmas
arasnda balant kurar ve Hz. Peygamber iin her ne kadar kendisi yaratlm olsa da
gzel ahlak iin bir deniz olmutur ki he mahlk onun ahlakndan istimdad eder.574

Sbnnin Peygamberin stnln vurgulamak iin uzak yorum olarak

deerlendirilebilecek bu yorumlara, hatta (Vehb b. Mnebbih araclyla) Kitab-
mukaddesten alntlara yer vermesini nasl okumak gerekir? Kelam asndan sorunlu
addedilebilecek bu aklamalar Sbn tarafndan Hz. Peygamberin stnln

565
Sbn, el-Mntek, s. 342.
566
a.g.e., s. 249.
567
a.g.e., s 251.
568
Bakara 2/30.
569
a.g.e., s. 248.
570
a.g.e., s. 248.
571
el- Kalem 68/4.
572
Mslim, Salatul-Msafirin 18, Ebu Dvd Tatavvu, 26.
573
Lokman 31/27.
574
a.g.e., s. 250.

130
ispatlamak iin birer delil olarak sunulmutur. Son bir rnek verecek olursak, Sbn
Vehb b. Mnebbihin Muhammedin Nuru Kitabndan unu aktarr:

Hz. Peygamberin nuru zuhur edene kadar nesilden nesile alnlarda parlayarak
intikal etmitir. mmetinden ayrldnda ise tm arza yaylm, onu tezkiye etmi ve
bu ekilde tm yeryz temiz ve mescit klnmtr.575

Anlalan o ki Sbn uluhiyet alanna tama olmadktan sonra Hz. Peygamberi

ven onun stnln hikaye eden rivayetleri aktarmay sakncal grmemitir. Nite-
kim onun konumu hususunda ifrata dme ile ilgili unlar ifade etmektedir: Allahn
bu mmete rahmeti, kalplerini tevhid ile ikrar etmesi, onun (Hz. Peygamberin) beeri-
yetini izhar etmesi olmasayd, (onun hakknda) kula has klnan hacet ve fakr sfatlarn
izhar etmeseydi (bu mmet) Hz. sa hakknda Nasranlerin dt hataya derlerdi.576
Sonu olarak Sbn bu mmetin Hz. Peygamber ile ilgili bir ifratta bulunmadn belli
snrlarn korunmas kouluyla efdaliyyetinin gndeme getirildiini dnmektedir.

mam Mtrdnin Hz. Peygamberin cevherini n plana karmas kendisin-

den sonra Mtrd izgide bu ekilde anlalm ve erh edilmitir. Onun stn ahlak
zellikleri nbvvetini ispat noktasnda Mtrd asndan bir kalk noktas olarak g-
rlmtr. Bu noktada onun ahlak ile ilgili ilk ifade edilen husus da kendisinden yadr-
ganacak bir hareketin ve kt fiilin sadr olmay, bundan korunmu olmasdr. Bu
konu tezimiz asndan nem arz etmektedir. nk peygamberin korunmu olmas ya-
ni ismet bu durumda nbvvet ile ilgili en temel mesele olarak karmzda durmaktadr.
Eer peygamberin risaletinin isbatn yapmak ilkin onun ahlak ile mmkn olacaksa ve
onun ahlaknda en temel kavram masumiyet ise, bu durumda ismet konusu Mtrdnin
nbvvete olan baknn en merkezinde konumlanm demektir. Dolaysyla onun is-
metle ilgili dncelerinin hem Hz. Peygambere dair btn tasavvurunu yansttn,
hem de nbvvete olan baknn temelini oluturduunu sylemek yanl olmasa
gerektir.

4- mam Mtrdde smet Kavramnn Kullanl

575
a.g.e., s. 253.
576
a.g.e., s. 251.

131
 a) Mminlerin smeti

Byle bir balk, konu ile ilgili literatrde yer almamakla beraber yukarda
aktarmaya altmz ilk dnem metinlerdeki kullanm ve Mtrdnin baz ifadeleri
byle bir kullanmn mmkn olduunu ihsas ettirdi. imdi meseleyi Tevltta getii
ekliyle rnekler zerinden ele almaya alacaz.

Mtrdye gre melekler bezm-i elestte insanolunun ismeti ve mafireti iin

dua etmilerdir. mam burada ismet ile ilgili bir aklama yapmaz ancak, koruma Allah
tarafndan ve mminler iin gerekleecei iin kelime sadece lgat manasnda kullanl-
m gibi gzkmektedir.577

Fatiha suresinde mminlerin her trl yardm dileme ve snma taleplerini

Allaha yneltmelerinin gerekliliini vurgularken mam onun yardm annda baarsz-
lk, korumasnda (ismet) ise sapma yoktur der, ve kullarn onun rzasna ynelmelerini
ve ivadan korunmay (ismeti) istemelerini gerekli grr.578 Kulluktaki gerek samimi-
yet, Allahn emrettikleri iin tevfik sakndrdklar iin ise ismeti talep etmek suretiyle
yalnz Ondan yardm dilemekt eklinde olacaktr.579

Mtrdye gre hidyetin unsuru vardr. Bunlarn ilki beyan, ikincisi ismet
ve tevfik, ncs ise Allahn bizim iin hidyeti halk etmesidir.580 Dolaysyla Fatiha
suresinde Allahn bizi doru yola iletmesini dilerken biz, beyan, ismet, tevfik ve hid-
yetin yaratlmasn diliyoruz. Bu aklamaya gre mminlerin hidyetine dair dua eder-
ken kendi ismetleri iin de dua etmeleri, taleb ettikleri hidyetin kendilerine dnk bir
korumay da ierdiini gstermektedir. mam Mtrdnin burada ismeti hidyetin bn-
yesinde yer alan bir unsur olarak zikretmesi kelimeyi sadece lgat anlam ile ilgili ola-
rak kullanmad, lgat anlamn tesinde bir manay kastettii ynndeki kanaatimizi
glendirmektedir. Allah Telnn peygamberlerini insanlardan ve masiyetten koruma-
s ile mminleri kfr ve byk gnahtan korumas arasndaki anlam benzerlii aktr.
Mtrdnin hidyet konusundaki bu aklamalarn, o dnemde bu meselenin tartl-
m olmasyla birlikte bu anlatmlar tercih etmesini dikkate alacak olursak, ismet kavra-
mn peygamberlerin dndaki mminler iin de kullanmakta saknca grmedii sonu-

577
Mtrd, Tevlt, I, 78.
578
Mtrd, Tevlt, I, 11.
579
Mtrd, Tevlt, I, 19.
580
Mtrd, Tevlt, I, 21.

132
cuna varabiliriz. mam Mtrd baz yetlerden ictihad niteliinde karmlar yaparken
kulland Allahtan, sapmaya kar ismet dileriz ifadesini581 ()
ve sk sk yer verdii ( ) smet ve tevfik Allah iledir582 gibi szle-
rini de bu hususta bir karine olarak deerlendirebiliriz. nk ismet erken dnemden
itibaren sadece peygamberlere has bir sfat olarak algland taktirde bir mminin bunu
taleb etmesi anlaml deildir. Maksat sadece szlk anlam ise bu durumda arasra da
olsa hfz, maunet gibi kavramlarn da tercih edilmi olmas beklenirdir.

smete hidyet kavram zerinden deindii dier yerler unlardr: Allah insan-
lar karanlklardan aydnlklara (onlar kfrden imana) karr, yardm ve ismet verir.583
Hidyetin hakikati ismet ve tevfiktir.584 Kfirler iin olmayp mminler iin gerekleen
Allahn fazl ismet ve tevfiktir.585 Allahn insanlar tezkiye etmesi onlara peygamber,
kitap, ismet ve tevfik gndermek suretiyle gerekleir.586 Yani Mtrd tezkiye kavra-
mnn da ieriini ismet ve tevfik olarak belirler. Dolaysyla hidyet, fazl ve tezkiye,
onun iin ismet ve tevfik ile gerekleen durumlardr. Buralarda konu ettii ismet ile
tam olarak neyi kastettiini aklamayan mam, bir yerde yapt u aklama ile keli-
meyi lgat manasn aan bir muhtevada kullandn gstermektedir. smet; imann
zddndan korumaktr.587.

Anlalan odur ki Allah Hz. Peygamberi (s.a.v.) nasl ki gnahlardan ve

insanlarn verecei zarardan koruyorsa mminleri de kfrden korumaktadr.

Nitekim irtidat olgusu bu korumann insan iradesiyle paralel seyrettiini gsterir.

Ancak kulun iradesinin yannda hidyetin Allaha bakan yn, kulunu eytann kfr
telkinlerinden koruma/ismet vermek eklinde tezahr eder. Allahn korumad ve
eytann telkinlerine ak halde brakt kimse ise hidyetten nasibini alamaz.588

581
Mtrd, Tevlt, I, 360.
582
Mtrd, Tevlt, I, 269.
583
Mtrd, Tevlt, XIV, 341.
584
Mtrd, Tevlt, XIII, 335.
585
Mtrd, Tevlt, IX, 291; XI, 449.
586
Mtrd, Tevlt, X, 122.
587
Mtrd, Tevlt, XIV, 83.
588
Mtrd, Tevlt, VIII, 362.

133
 mam Mtrdnin Allahn mminleri korumasn anlatmak iin hfz vb. kav-
ramlar yerine srarla ismeti kullanyor olmas kanaatimizce bu kavram mminleri de
iine alan kapsaml bir lutfu ifade etmek iin kullanmak istemesi sebebiyledir.

smet kavramnn kapsamna peygamberler dnda mminlerin de girebilecei

dncesinin itikadi adan sorun oluturabileceine -iann imamn masum olmas ge-
rektii eklindeki iddialarna binaen- dikkat ekilmitir. Buna ramen bu ifadelerin kul-
lanlm olmasndan anlalan odur ki bu kullanmn peygamberler dnda masumlarn
olmas veya masum imam inancna gtrmesi gibi bir tehlikeye sebep vermeyecei d-
nlm olmaldr. Nitekim Earinin peygamberler dnda da masumlarn olabilece-
ini ancak bunlarn bilinemeyeceini ifade etmesi, Mtrdnin de hidayetin unsurlar
iinde ismeti zikretmi olmas meselenin byk bir itikadi soruna sebep olmayacan
dndklerini gsterir. Nitekim ne Eariler ne de Mtrdlerden u kimseler pey-
gamberler gibi masumdur ifadesinin kullanldna ahit olmuyoruz.

Bize gre inananlarn Allahn koruma ve kollamas altnda olmas, mmetin

peygamberi ile ayn ltuf emsiyesi altnda olduunun farknda olmas hali, masum
imam anlayna zemin olmas tehlikesi var diye tamamen gz ard edilmesi gereken bir
durum olmamaldr. Kanaatimizce Peygamberin ismet sfatyla, mminlerin ve btn
olarak mmetin ismeti arasnda bir anlam ve duygu ba kurmamz itikadi adan
saknca oluturacak bir durum deildir. slamn itikadi esaslar bu ortak kullanmn
varln rtmeyi gerektirmeyecek kadar salamdr.

b) Peygamberlerin smeti

mam Mtrd bu konuya temas ederken en ok ismet kavramn kullanr.

Ancak bazen bu anlama yakn olan farkl kelimeleri de semi ve kullanmtr. Mesel
Hz. Peygamberin kafirlerin ktlklerinden korunmas hususunda Hfz,589 szlerinin
doruluu ile ilgili balamda Sdk,590 Allahn kendisine yardm vadetmesi ile ilgili bir
konuda manet ve nusret,591 koruma ve gzetme ile ilgili bir balamda da muft gibi
kelimeleri de kullanmtr. Ancak ismetin dndaki kavramlara eserin tmne kyasla
olduka nadir yer verilmitir.

589
Mtrd, Kitabut-Tevhd, s. 316.
590
Mtrid, a.g.e., s. 8.
591
Mtrd, Tevlt, XIV, 185.

134
 Kitabt-Tevhidde hfz kelimesi u balamda kullanlmtr: mama gre Hz.
Peygamberin mucizelerinden biri kendisine kar olanlarn korkusundan emin olmas
ve Allaha olan gvenini zhar etmesidir.592 Hz. Peygamber Allah seni insanlardan
koruyacaktr mealindeki yetin inzalinden sonra onlardan korkmamtr. Ona tabi olan
ashabn sava felaketleri sard durumlarda bile dmana srtn dnp kat
grlmemitir... Ve ona yapmak istedikleri ktlklerden korunmas (hfz) da ayn
ekilde nbvvetinin ispatdr.593

c) Mtrdde smetin Temellendirilmesi

Mezhep imamlar ismetle ilgili ok sayda yeti delil olarak kullanmlardr.

Fakat yetlerin bu konuya dolayl ynden dellet etmesi nedeniyle meseleyi aklen izah
etmek iin de eitli argmanlar ileri srmlerdir. Kelamclar peygamberlerin ismeti
konusunda nakli deliller ileri srmekle birlikte daha ok akl delillere dayanmlardr.
Bunlarn esasn da insanlarn Allahn emirlerine itaat etmesini salamak iin Onun
tebliine ncelikle peygamberlerin uyup mmetlerine rnek olma zorunluluu tekil
eder.594 Bu noktada mam afiiden itibaren ehli Snnet kelamclarnda ismetin zorunlu-
luu konusunda ne kan bir argman; peygamberin kendisine itaat edilecek kii olma-
s nedeniyle korunmu olmasnn gerekliliidir. Mesela mam Mtrd Allah ve Resu-
lne itaat edin emrine getirdii izahta Allahn emirlerini resulnn diliyle izhar etme-
sinden bahseder ve bundan dolay Kuranda ona itaat Allaha itaat kabul edilmitir.595

Biz ismet konusunda nce mam Mtrdnin yetlerden yapt istidllleri daha
sonra da bu hususta oka referans gsterildii iin Rzinin smetl-Enbiyasnda ne
kan yet ve yorumlarn aktararak konuyu ilemeyi srdreceiz. nk her bir lim
istidlllerini tamamen farkl yetlere dayandrm nakli adan ismeti farkl yetlerle
temellendirmeye almlardr.

mam Mtrd bizim tespitimize gre 11 yeti ismetin varlna ispat sadedinde
kullanmtr.

592
Mtrd, Kitabt-Tevhid, s. 295.
593
Mtrid, a.g.e., s. 316.
594
Yusuf evki Yavuz, Peygamber, DA, XXXIV, 260.
595
Mtrd, Tevlt, III, 304.

135
 mam ncelikle baz yet ve hadisleri delil getirerek ismeti izale etmek isteyen-
lerin tevillerini ve bu konuda dayandklar gvenilir kabul etmemektedir. Haber ya
doru deildir ya da manas anlald ekilde deildir. Yani mam, ismetin varl ile
ilgili herhangi bir tereddde ihtimal vermemektedir. nk u yetler ismetin varlna
delildir:

1- Hayr! Rabbine andolsun ki onlar, aralarnda kan ekimeli ilerde seni

hakem yapp, sonra da verdiin hkme ilerinde hibir sknt duymakszn, tam bir
teslimiyetle boyun emedike iman etmi olmazlar.596 Bu yete gre eer peygamber
masum olmasayd onun hkmne kar sknt duymak ciz olurdu. Onun hkmne
kalben bile itiraz edilememesi hkmnn mutlak doru olduunu yani yanl hkm
vermesinin mmkn olmadn gsterir.Bu da ancak masum olmas ile gerekleebile-
cek bir durumdur.

2- phesiz Allah ve Resln incitenlere, Allah dnya ve hirette lanet etmi

ve onlara aalayc bir azap hazrlamtr597 mam Mtrdye gre bu yet
peygamberden ezay gerektirecek bir hal sadr olmayacana dellet eder ki bu da onun
ismetine delildir.598

3- Allah ve Resl bir i hakknda hkm verdikleri zaman, hibir mmin er-
kek ve hibir mmin kadn iin kendi ileri konusunda tercih kullanma haklar yok-
tur.599 Bu yete gre de eer peygamber masum olmasayd mminler iin tercih hakk
Ciz olurdu.

4- Allah ve resulne itaat edin600 yeti gibi daha pek ok yetten yaplacak akl
karmlara gre peygamber masumdur. Bunun dndaki teviller makbul deildir.601

mam Mtrd ismetin varl ile ilgili pek ok yetle stidlllerde bulunur.
Hatta bu konu ile ilgili mbalaal tevillere de yer vermektedir. Kuran biz indirdik
onu biz koruyacaz mealindeki yette yer alan hu zamirini Hz. Peygamber olarak

596
en-Nisa 4/65.
597
el-Ahzb 33/57.
598
Mtrd, Tevlt, XI, 382-384.
599
el-Ahzb 33/36.
600
el-Enfl 8/1.
601
Mtrd, Tevlt, VIII, 332.

136
anlayan ve buradaki onu biz koruyacaz ifadesini peygamberin ismetine hamleden-
lerin grlerine yer verir.602 Kendi gr bu ekilde olmasa da bu baka yer vermesi
bu yorumu mmkn grdne iaret eder ki Mtrdnin peygamber tasavvurunu
gstermesi asndan bu tevili de aktarmay gerekli grdk.

5- Hz. Peygamberin nbvvetini ispat eden hususular arasnda sayd u husus

da dikkat ekicidir. Efendimizin yardmcs ve inananlar az iken, yabanclara bile kt
sz sylemez, akrabalaryla iyi ilikiler iinde iken, iinde kendi helakini getirecek
svg szleri olan Tebbet suresini tek bana akrabalarna okuyabilmesi nbvvetinin
bir isbatdr.603 Bu durum da onun korunmuluunu gsterir.

6- Sen yerilmi deilsin604 mealindeki yet Hz. Peygamberin ismeti hakknda

istidllde bulunduu bir dier delildir. Bu ifade onun doru yoldan sapmaktan ve
zellelerden korunmu olduunu haktan sapmak gibi bir ihtimalin olmadn gsterir.
Eer yanlma ve sapma ihtimali olsayd, yerilmesi de ciz olurdu.605

7- Hibir insann, Allahn kendisine kitap, hikmet ve peygamberlik vermesin-

den sonra insanlara: Allah brakp bana kul olun! demesi mmkn deildir.606 mealin-
deki yet tm peygamberlerin kfrden masum olduklarna dellet eder. Allah risaletini,
bu durumdan masum kld kullarna verir.607 Hz. sa beikte iken Allahn kulu
olduunu peygamberlik iin seildiini sylemitir.608 Hz. sa ve zeyir meleklerin ve
peygamberlerin Allahn dnda rabler edinilmesini emretmemilerdi. nk Allah
onlar nbvvetiyle masum klmtr.609

mam Mtrd ismetin varl ile ilgili olarak bu yetleri delil getirir ancak, daha
fazla gnderme yapt yet Allah ve Resln incitenleri Allah, dnya ve hirette
lanetlemi onlar iin horlayc bir azab hazrlamtr. Mmin erkek ve kadnlar yap-
madklar bir eyden tr incitenler, phesiz bir iftira ve apak bir gnah ilemi-

602
Mtrd, Tevlt, VIII, 12.
603
Mtrd, Tevlt, XVII, 366.
604
ez-Zriyat 51/54.
605
Mtrd, Tevlt, XIV, 155.
606
l-i mran 3/79.
607
Mtrd, Tevlt, II, 347.
608
Meryem 19/29-30; Mtrd, Tevlt, II, 346.
609
Mtrd, Tevlt, II, 348.

137
lerdir.610 mealindeki yettir. Burada Allah ve Resul ifadesinden kast aslnda sadece
Hz. Peygamberdir. Ve Hz. Peygamber iin incitilme herhangi bir arta balanmamtr.
Oysa mminlerin incitilmeleri yapmadklar eyler gibi bir kaytla verilmitir. Bu unu
ifade eder. Mminler incitmeyi gerektirecek eyler yapabilirler ama yapmadklar halde
incitilirlerse bunu yapanlar azap greceklerdir. Oysa Hz. Peygamber iin bir eyi yapp
yapmama art olmakszn, dorudan incitilme ifadesi kullanlmtr. Demek ki o, inci-
tilmeyi ve ezay gerektirecek bir eyi yapmaz. Bu da onun korunmu olduuna delildir.
Ancak mminlerden byle bir durum sadr olabilecei iin bu kayt koyulmu ve onlar
yapmadklar bir iten dolay incitenler azapla tehdit edilmitir.611

8- Sonra onun beyan/aklamas bize aittir612 mealindeki yetle yapt istid-

lle gre, Allah risaletinin insanlara teblii ve aklanmasnn/beyannn salanmas iin
elisini insanlardan koruyacaktr.613

9- Sen gz nndesin614 mealindeki yeti Allah seni insanlardan koruyacak-

tr615 mealindeki yetinde olduu gibi onun zafer ve yardm greceine, korunacana
dellet eder.616

10- (Bedirde) ki katn (dmannzn) bana getirdiiniz musibet, (Uhudda)

kendi banza geldii iin mi bu nasl oluyor dediniz. De ki; o kendi kusurunuzdandr.
phesiz Allahn her eye gc yeter.617 smet kavramn kullanmasa da bu yet iin
mam Mtrd yle der: Bunun gibi bir sz ancak nehyedilen bir eyi irtikab etmek-
ten ve emrine muhalefet edilmesinden beri olan kimse iin kullanlr.618

11- Eer biz sana sebat vermi olmasaydk az kalsn onlara biraz meyledecek-
619
tin. mealindeki yetin aklamasnda da ismet kavram yer almasa bile Allahn,
elisine sebat vermesi ve kfirlere meyletmemesi zerinde durulmaktadr.620 mam

610
el-Ahzb, 33/57-58.
611
Mtrd, Tevlt, II, 347-348; XI, 382-384.
612
el-Kyme 75/19.
613
Mtrd, Tevlt, XVI, 299.
614
et-Tr 52/48.
615
el-Mide 5/67.
616
Mtrd, Tevlt, XIV, 185.
617
l-i mran 3/165.
618
Mtrd, Tevlt, II, 466.
619
el-sr 17 /74.
620
Mtrd, Tevlt, VIII, 333.

138
Mtrd burada ismet lafzna yer vermemekte, ancak Hz. Peygamber, Hz. Yusuf, Hz.
Yunus rneklerinden hareketle peygamberlerin ismeti ve iradi olarak ortaya koyduu
eylemlerin arasndaki ilikiyi irdelemektedir. Bu konuya ileride deinilecektir.

Yukarda aktarlanlar mam Mtrdye has istidlllerdir. Rzinin ne kard

ve referans gsterdii yetler ise daha farkldr. ki yaklam arasndaki farklarn ve
ortak noktalarn grlmesi iin Razinin delillerine de yer vermeyi gerekli gryoruz.
Her ne kadar bu iki lim ada olmasa da ismetl-enbiya konusunda Razinin eseri
ok bavurulan bir kaynak olmas itibaryla onun referanslarna da yer vermeyi uygun
buluyoruz.

1- Rziye gre Sarih akl peygamberden gnah sadr olmasnn batl olduuna
hkmeder. yle ki eer byle bir ey olsayd (mmetin gnahkrlarndan daha edid
bir ekilde) akabinde knama sonrasnda da cezay hak etmesi gerekirdi. nk
peygamber eleri ile ilgili cezalarn iki kat olacana dair yet vardr.621 Siz baka
kadnlar gibi deilsiniz622 mealindeki yet onlarn farkl konumlar, hem mkfatta
hem de cezada sz konusudr. Hz. Peygamberin yaknlarna bile iki kat ceza vaad
ediliyorsa kendisi eer gnah ileseydi cezasnn kat kat olmas gerekirdi.

2- Eer ondan gnah sadr olsayd bir fasn getirdii haberden bahseden 623
yet gerei ehadetinin makbul olmamas gerekirdi ki bu dier yetlere uygun deildir.
Hz. Peygamber btn mmet zerine ahittir.

3- Eer ondan gnah sadr olursa onlar gnahtan alkoymak, sakndrmak

gerekir ki bu da ciz deildir.

4- Ondan gnah/fsk sadr olursa mmetin ona ittib etmekle sorumlu olmas
ciz olmaz.

5- Eer ondan gnah sadr olduysa azaba dar olmas gerekir ki bu da ciz
deildir.

621
Fahreddin er-Rzi, smetl-Enbiy, Kahire 1986, s. 41.
622
el-Ahzb 33/32.
623
el-Ahzb 32/30.

139
 6- Eer ondan gnah sadr olduysa niin yapmadnz sylersiniz anlamn-
daki yetin kapsamna girer. Allaha itaati emredip kendisi yapmazsa bu elikili bir
durum olur.

7- Allahn staf/seme fiiline muhatap olmu bir insandan gnah sudr

etmesi tenkuz olur.

8- blis, Allahn samimi kullar hari insanlarn, hepsini yoldan karacana

yemin etmitir. O ihlasl bir kul olduuna gre eytann iva ve vesvesesi ona tesir
etmi olamaz.

9- Mkellefler Allahn ve eytann hizbi olarak iki gruptur. Eer peygamber-

lerden gnah sadr olduu kabul edilirse onlarn eytann hizbi olduu kabul edilmi
olur ki bu ciz deildir.

10- Hz. brahim iin Kuranda insanlara imam klnd bildirilir.624 nsanlarn
kendisine uymas beklenen birinden gnah sadr olursa bu gnahn insanlara vacip
olmas gerekir ki bu da batldr. Bu ve benzeri istidlller peygamberlerin masumiyetini
ispatlar.625

Grld gibi Rzi farkl yetlerden yola karak peygamberlerin ismet sfatn
temellendirmitir. mam Mtrd daha ok yetlerin metinlerinde geen karineleri
deerlendirmi, Rzi ise yetlerin zerinden gelitirdii akl karmlarla ayn sonuca
varmtr.

i. Allah Peygamberi Hangi Durumlardan Korumutur?

Bu ifadeyi ismetin gerekletii alanlar eklinde de deitirmek mmkndr. Fa-

kat daha nce ifade ettiimiz gibi konuyu ileyi tarzmz sadece literatrde meselenin
ele aln ekline gre deil, Tevltta deinilen hususlar tasnif etmek suretiyle belir-
lenmitir. Yani bu balklar malzemenin bize sunduu veriler dorultusunda oluturul-
mutur. Dolaysyla Mtrdnin anlatmlarndan karm yaplarak oluturduumuz bu
balk, yani bu soru klasik kaynaklarmzda mevcut olmasa da aslnda anlamldr. n-
k; mesela Allah seni insanlardan koruyacaktr.626 yeti ile Hz. Peygamberi insanlar-
624
el-Bakara 2/124.
625
Fahreddin er-Rzi, smetl-enbiy, s. 41.
626
el-Mide 5/67.

140
dan ulaacak zararlara kar korumaya ald haber verilmektedir. Ancak peygamberler
insanlarn hangi ynlerinden korunmutur? Mesela insanlar, hakknda kt szler ret-
mi ve Hz. Peygamberi zmler ama bu eylemlerinden engellenmemilerdir. Uhud
savanda diinin krlmas, Hz. Hamzann mslman olmasna vesile olan olaylar
dnecek olursak burada bahsedilen korumann da snrlar olduu anlalr. Teviltta
yaptmz tarama sonucunda a-sa-me fiilinin kullanld her cmleyi deerlendirmeye
ve bu sorunun cevabn bulmaya altk. Baz yerlerde lugat manasnda kullanl olsa
da ismet kelimesinin bir peygamber iin sarfedildii her ibareyi deerlendirmeye
altk. smet kavramnn getii ksmlarda yukardaki soruya cevap niteliinde olan
aklamalar u ekilde tasnif edilebilir:

1. Allah peygamberlerini insanlardan korumutur:

Peygamberlerin tebli vazifelerini yerine getirirken Allah tarafndan can

emniyeti asndan korunmalar ismet konusunun nemli bir alann tekil eder. Nitekim
ismetle ilgili Mtrdnin en ok zikrettii Allah seni insanlardan koruyacak mealin-
deki yet bu hususla ilgilidir. Kavramn Kuranda gei eklini esas alacak olursak is-
met, peygamberlerin gnahtan korunmalarndan daha ncelikli olarak, onlarn insanlar-
dan korunmas eklinde anlalabilir. Bu hususun btn peygamberlerde ortak olan yn
ile sadece Hz. Peygambere has olan bir yn vardr. Bu hitap sadece Hz. Peygambere
hastr Allah Tel bu yetle Resuln insanlardan gelecek zararlara kar koruma temi-
nat vermitir.627 Bu zararlar onun canna kastedecek, helakine sebep olacak eylerdir.

Ortaklarnz arn bana tuzak kurun ve bana gz atrmayn628 yeti de ayn

ekilde onun kfirler tarafndan ldrlemeyeceine dellet eder ve mucizev nitelik-
tedir. Nitekim kfirler ona tuzak kurmular ama baarl olamamlardr.629 Hz. Aie de
Hz. Peygamberin korumalar olduunu, bu yet inince Reslullahn Siz evlerinize
gidin beni insanlardan Allah koruyacak buyurduunu nakleder.630

Gsnde bir sknt olmasn mealindeki yet mam Mtrdye gre Hz.
Peygamber in ismetine dellet eder. yle ki Resulullah Efendimiz kendisinden nceki

627
Mtrd, Tevlt, IV, 275.
628
el-Araf 7/195.
629
Mtrd, Tevlt, IV, 275.
630
Tirmizi, Tefsir, 5.

141
peygamberlerin korktuklar eylerden korkuyordu. Hz. Musa Beni ldrmelerinden
korkuyorum631 buyurmutu. Hz. Peygamber bu yetle helak edileceine dair bir sknt
tamamas hususunda da teminat verilmiti.632 Bu yetler Allahn onu koruyaca ve
kfirlerin helake g yetiremeyecei hususundaki vadidir. Vadinin gereklemi
olmas, yani Hz. Peygamberin zlimlere gnderilmesi, onlarn da kendilerine muhalefet
edenleri ldrmeye olan istek ve detlerine ramen onu ldrememeleri onun ahsnda
gerekleen byk bir mucizedir.633

Bunun yan sra onlarn szlerine kar sabretmesi de emredilmitir.634 nk

ona hakaret etmiler, onu sihre ve cinlere nisbet etmilerdi. Mtrd bu hususta bir ko-
rumann olmadn nk dilleriyle eza etmelerine engel olunacana dair bir yetin
bulunmadn syler. Ona gre bu duruma izin verilmitir. nk, kafirlerin yaktr-
malar Hz. Peygamberin ahsnda bir noksan ve ayp oluturmada messir deildir. Ni-
tekim Allah kendisi hakknda bile yakksz szler sylemelerine engel olmamtr.635

Dier peygamberlerin insanlardan korunmas meselesine gelince mam Mtr-

dnin bu konuda ihtimalli bir gr serdettiini gryoruz. Nebileri haksz yere ld-
ryorlard636 yetinin te^vilinde Yahudilerin nebileri ldrdklerinin gizli bir durum
olmadn (bunu kendi anlatmlarnda da grmek mmkndr), ancak Resul
ldrdklerinin bilinmediini zikreder. Muhakkak resllerimize yardm edeceiz.637
Muhakkak kendilerine yardm edilecektir (mansrn).638 yetlerine gre Allahn
yardm ettii peygamber, ebedi olarak mansurdur. Mansur klnmas demek
ldrlememeleri demektir. ldrlenler nebilerdir. Resullere mucize verilmesi
nebilere verilmemesi bu ayrmn sebebi olabilir. mam Mtrd, bir grup mfessirden
aktard bu gr tartr. Resul nebi ayrmna dayanan bu yorumun bir takm
amazlar vardr. Bu gr isabetli deilse yukardaki yetlerde ifade edilen
yardm/nusret ifadesi mucize eklinde anlalabilir. Bu durumda ldrlmeleri

631
e-uara 26/14.
632
Mtrd, Tevlt, V, 286-287.
633
Mtrd, Tevlt, IX, 248.
634
a.y.
635
a.y.
636
el-Bakara 2/61.
637
el-Mmin 40/15.
638
es-Sfft 37/172.

142
mmkndr. Yardm edilmi olmalar mucize ile desteklenmi olmalardr. Bu durumda
hem resuller hem de nebilere mucize verilmi demektir. Ancak nebilere mucize
verildiine dair bir kesinlik yoktur. Peygamberlerden gelen bilgilerde de her nebi ve
resule mucize verildii kesin bir bilgi yoktur.639

Ayn konuya bir baka yerde de deinen Mtrd, burada kendi grn
aktarr.

Size herhangi bir peygamber, hounuza gitmeyen bir ey getirdike, kibirlenip

(onlarn) bir ksmn yalanlayp bir ksmn da ldrmediniz mi?640 Bu yette peygam-
ber kelimesinin karl olan kelime resuldr ve resullerin de ldrld ifade edil-
mektedir. Mtrd buradaki tevilinde yle der. yetin zhiri resullerin bir ksmnn
yalanland bir ksmnn ldrld eklindedir. Bazlar Allahn yardm ettii ld-
rlemez, ldrlenler nebilerdir, der. Bazlar da, her iki kesimden de ldrlmtr,
der. Biz deriz ki; elilerimize muhakkak yardm edeceiz yeti baz resller iindir
hepsi iin deil. Allahn yardm ettii ldrlemez. Ya da bu nusret kelimesi mucize
eklinde de anlalabilir. Ayrca Hz. Peygamber yahudilere baz peygamberlerin tekzib
edilip bazlarnn ldrldn syleyince onlarn susmas isbat- nbvvettir.641

Kendi yorumunu her zaman aklamayan mam Mtrd burada aklam ve bu

karmak hususu baz peygamberlerin ldrld ve bazlarnn ise ldrlmedii ek-
linde neticelendirmi gzkmektedir. Ya da yetteki nusret kelimesini peygamberlerin
ldrlmesi ile ilikilendirmeyip mucize olarak anlalabileceini sylemitir. Bu
durumda kendisinin de nusretten anlad ey ihtimalli olmaya devam etmektedir.

Bazlarnn yorumu olarak aktard resullerin deil, nebilerin ldrld

grn yukardaki yete ramen savunmak tutarllk asndan problemli gzkmek-
tedir. mam bu riskli durumun farkndadr. Ancak baz karineler bizde Mtrdnin bu
yoruma meyyal olduunu ihsas ettirmitir. yle ki konunun gndeme geldii her yerde
ncelikle bazlarnn yorumu eklinde aktard gre yer verir. Bu gr kendi
grnden daha fazla tekrar etmi olmas kendisinin de byle dnd eklinde bir
kanaat olumasna sebebiyet verebilir. Aadaki blmde de resullerin ldrlmesi

639
Mtrd, Tevlt, I, 144-145.
640
el-Bakara 2/87.
641
Mtrd, Tevlt, I, 173-174.

143
hususuna bir baka boyut getirmi, yaktulune lafzn ldrmek deil de ldrmeye
kastetmek eklinde tevil etmitir. Bu durumda mam sanki resuller iin bir ldrme
kastnn, nebiler iinse eylemin tahakkukunun yete konu olduunu dnyor gibi
gzkmektedir.642

:
: .

.
:

:

Bir dier karine bir ksm resulleri ldryorsunuz ifadesini resullerin ldrl-
mesi eklinde anlamann zahiri okuyu ile mmkn olduunu sylemesidir. Dolaysyla
zahirde bu ekilde anlamak mmknse, baka trl de anlalabilir sonucunu karma-
mz bu ifadeye gre yanl olmamaldr.

. :
.
:
. . : .

Yukardaki blmde643 resul-nebi ayrmnn Abdullah bn Mesud tarafndan da

benimsendiini gstermektedir.

Sonu olarak mam Mtrd, insanlarn Hz. Peygamberi ortadan kaldrmaya

ynelik planlarnn Allah tarafndan boa karlacan yani ismetin, onu ncelikle
insanlardan korumaya ynelik olduunu ortaya koyar ve yukarda temas edildii gibi bu
konuda yeti delil getirir. Dier peygamberlerin, insanlarn bu ekildeki tuzaklarn-
dan korunmu olup olmayaca meselesinde ise ihtimalli noktalarn bulunduunu, ancak
baz resullerin korunmu, bazlarnn da korunmam olabileceini syler. Bu meseleyi
resul nebi ayrm zerinden zmeye alanlarn yorumlarn aktarr. Resul nebi ayr-
m Kuran yetleri ile uyumlu bir husus olmad iin644 olsa gerek, bu grleri tam
olarak onaylamaz. Ancak verdii bilgilerden, byk ihtimalle Yahudi geleneinde yer

642
Mtrd, Tevlt, IV, 278.
643
Mtrd, Tevlt, IV, 99.
644
Yusuf evki Yavuz, Peygamber, DA, XXXIV, 258.

144
alan resul nebi ayrmnn bir ksm mfessirlerce de benimsenmi olduu anlalmak-
tadr.

2. Tebliin insanlara ulamasn engelleyecek her durumdan korumutur.

Fakat O, Resln nnde ve arkasnda gzetleyici (melek) ler yrtr ki resl-

lerin, Rablerinin vahiylerini tebli ettiklerini bilsin.645 yeti, ismetin peygamberlerin
sadece ldrlmeleri asndan deil, tebli grevlerini yerine getirirken karlaacaklar
baka engellere kar da mevcut olduuna delildir. mam Mtrd bu hususta Hasan
Basrinin grn aktarr. Rabbin insanlar ihta etmitir yetiyle ilgili olarak646
Hasan Basri yle der: Allahn ihtas demek, peygamberin, insanlarn teblie engel
olacak davranlarndan ismeti demektir. Mtrd de Melekler Resullerin nlerinden
ve arkalarndan gzetler ki insanlarn, tebli vazifelerini yapmalarna engel olacak dav-
ranlarna mani olsunlar. der. Bunlardan da anlalan udur ki, Hz. Peygamber sadece
ldrlmekten deil bu konuyla ilgili karsna kabilecek her trl engellemelerden de
korunmutur. Dolaysyla O, ncelikle vahyin kendisine ulamas, daha sonra da bu
vahyin kavme ulatrlmas noktasnda her trl engellemelerden korunmutur.647

3. Hz. Peygamber (a.s.) vahyin teblii esnasnda

gayb varlklardan da korunmutur.

Hz. Peygamber tebliini kavmine ulatrrken eer melekler tarafndan gzetlen-

meseydi belki de cinler vahyi Hz. Peygamberin kavmine duyurmasndan nce duyurur-
du, bu da iltibasa sebep olurdu. Dolaysyla vahyin Hz. Peygamber (tarafndan bizzat
insanlara ulamasn engelleyecek insan d varlklarn etkilerinden de korunmutur.648
Vahyin korunmas hususunda mam Mtrd insanlarn engellemeleri ve insan d
varlklarn engellemeleri eklinde iki tehlikeden bahsetmi ve Hz. Peygamberin her iki
durumdan da masum olduunu aklamtr.

4. eytanlarn vesveselerinden korunmutur.

645
el-Cin 72/27.
646
Mtrd, Tevlt, XVI, 186.
647
a.y.
648
a.y.

145
 Mtrdye gre hidyete erme, iinde ismeti ve tevfiki barndran bir sre idi.
Burada konu edinilen ismette kastedilen nelerden korumadr sorusu en genel anlamda
kfrden koruma eklinde anlalmt. mam Mtrd konuya deiik balamlarda te-
mas ederken burada bahsettii korumann baka boyutlarna da deinmitir. Bunlardan
biri hidyete eren kimselerin eytann vesveselerinden korunduuna ilikindir. Dallette
olan ise Allahn korumad ve eytandan gelen vesveseleri kabul eden kimsedir.649

eytanlarn vesvesesinden Hz. Peygamber korunmaktadr. mam Mtrdye

gre Allah nasl ki insanlara kar Resulne teminat vermitir, ayn ekilde eytandan
gelecek vesveselere kar da korumutur. Allah seni insanlardan koruyacak yetinin
kapsamna bu husus da girer.650 Nitekim bu konuda vrid olan bir hadse de yer vermi-
tir: Rivyete gre Efendimiz yle buyurmutur: Sizden hi kimse yoktur ki cinlerden
ona bir arkada vekil klnm olmasn. Ya siz Ya Resulallah dediler, O: ben de buyur-
du. Ancak Allah beni kayrd o (eytan) Mslman/teslim oldu (esleme). Artk bana
hayrdan baka bir ey emretmiyor.651

5. Cinlerin ve eytann vahye mdahale etmesinden korunmutur.

Hz. Peygamber hem vahyin inzali esnasnda hem de bu vahyi tebli srecinde
insanlardan, cin ve eytann vesveselerinden korunmutur. Ancak konunun bir baka
boyutu da bu cin ve eytanlarn vahyin kendisinde deiiklik oluturacak bir mdahale-
sinden korunup korunmaddr.

6. Hz. Peygamber kafirlerin gzlerinden korunmutur.

phesiz inkar edenler Zikri (Kuran) duyduklar zaman neredeyse seni

gzleriyle devirecekler.652 Bu, gzlerin ktln ve gz demesinin getirdii afetleri
bilen bir toplulua hitap etmektedir. Allah fazlyla Resuln bu durumdan korumutur.
Ona gz demesi gereklememitir. Nitekim bu da isbt- nbvvettir.653

7. Eleri arasnda adaletsizlik yapmaktan korunmutur.

649
Mtrd, Tevlt, VIII, 362.
650
Mtrd, Tevlt, V, 287.
651
Mslim, Sfatl-Kyme, 69.
652
el-Kalem 68 /51.
653
Mtrd, Tevlt, XVI, 43.

146
 mam Mtrd, bu hususu aklad bir blmde de Hz. Peygamberin adalet-
sizlik yapmamasn anlatrken ismet kelimesini kullanmay tercih etmitir. Ona gre Al-
lah Hz. Peygamberi, eleri arasnda adaletsizlik yapmaktan korumu ve eleri arasnda
adaleti ikame etmesine imkn vermitir. Ona gre Hz. Peygamberin kstl dnyevi
imknlar olmasna ramen elerini raz etmesi ahlak ve davran gzelliinden kaynak-
lanr. Dolaysyla elerinin saysnn fazla olmas imtihannn fazla ve ar olmas anla-
mna gelir.654

8- Allah Peygamberini masiyetten ve irkten korumutur..

Bu konu ismet mevzuunun en temel noktasdr. Mezheplerin grlerinin

farkllat, Hz. Peygamberin iradesiyle ve imtihana tabi bir kul olmas ile masum
olmas durumunu birlikte anlama abalarnn younlat yer burasdr. Her mkellef
gibi Hz. Peygamber masiyete dmekten kendisini korumutur yaklam sergileyen
de Allah onda masiyet ileme kabiliyeti yaratmaz diyen de mevcuttur ve bu yaklam
farklar Hz. Peygamberi anlama ve onu dini hayatmzda konumlandrma asndan
nem arz etmektedir. mam Mtrd onun byk ve ar imtihanna, yani iradesine
vurgular yapar. Bununla birlikte itb yetlerini tevil ederken Ona en kk bir yanlma
ihtimali brakmayacak ekilde yorumlar gelitirir. Bu nokta onun Hz. Peygamber
tasavvuru asndan ok nemlidir. Bu nedenle konuyu, temas ettii btn yetleri ele
alarak irdelemeye ve anlamaya alacaz. Bu husus masiyetten korunma bal
dnda bundan sonra ilenecek konularla irtibatl olduu iin burada mevzya genel
hatlar ile deineceiz. Bundan sonraki balklarn tamam buras ile irtibatldr.

mam Mtrdye gre peygamberler her eyden nce kfrden korunmutur.

Allahn, kendisine Kitab, hkm (hikmeti) ve peygamberlii verdii hibir insann,
Allah brakp bana kullar olun demesi dnlemez.655 mealindeki yet peygamber-
lerin kfrden masum olduklarna delildir. zellikle Hz. Peygamberin kfrden ma-
sum olduuna delil ise Allah ve Resuln incitenlerin herhangi bir kayt belirtilmeksi-
zin lanetlenmi olmalardr.656

Peygamberlerin masiyet fiilleri ile ilgili tutumlar hakknda mam Mtrd pek
ok yette aklamalarda bulunmutur. Mesela el-Enam 149. yette geen el-Hucce-

654
Mtrd, Tevlt, XVI, 197.
655
l-i mran 3/79.
656
Mtrd, Tevlt, II, 347.

147
tl-Blia Kesin delil ifadesi iin birka yorumun muhtemel olduunu syler ve y-
le devam eder: Bu tevillerin biri de bu ifadenin peygamberlerin dilleri, verdikleri ha-
berlerdir. nk hi kimse onlar yalan bir szden tr sorgulamamtr. Azlarndan
asla yalan ve kt bir sz kmamtr. Allah onlar bundan korumutur. Bu durum una
dellet eder: Allah onlar yeryznde huccetleri ve yetleri kldndan dolay ayrcalkl
klmtr. Kesin delil (el-Huccetl-balia) budur.smet Allah iledir.657

Burada peygamberlerin insanlar iin yeryznde kesin deliller olmalar durumu

ile masiyet ilememelerinin birbirini gerektiren bir durum olduu eklinde bir karm
yaplmaktadr. mam Mtrd peygamberlerin nehyedilenleri ve cezay gerektirecek
eyleri irtikb etmekten korunmu da olsalar nehyin kendileri iin ciz bir durum
olduunu syler.658 Burada konu peygamberlerin iradesi ve ismet ilikisi ile ilgilidir.
Konuya ileride ayrntl olarak temas edilecektir.

ii. smetin Zaman

Mtrd, Sizin taptklarnza tapmam659 mellindeki yetin, gramatik adan

gemi zaman da kapsadn ifade eder. Buna gre Hz. Peygamber in hayatnda hi
puta tapmamas Kuranla teyd edilmi olmaktadr. yetin anlam Hibir zaman sizin
taptklarnza tapc olmadm eklindedir.660 Dolaysyla Resul-i Ekrem nbvvetten
nce ve sonra hayatnda hibir zaman irk gnahna yaklamamtr. Mtrd burada is-
met kavramn kullanmasa da ismetin zaman hakknda grn aklam olmaktadr.

Kitabut-Tevhidde Hz. Peygamberin ocukluunda ve genliinde bile -kav-

minin bu husustaki taassubuna ramen- putlara tapmaktan uzak durmu olmasn
nbvvetinin isbat olarak deerlendiren661 Mtrd, Hz. Peygamberin nbvvet
ncesinde de masum olduunu belirtmi olmaktadr.

Kfr konusunda ismetin zaman nbvvetin ncesi ve sonrasn kapsar. Pey-

gamberlerin kfr ve irkten uzak olmas btn mezheplerce kabul grmtr. Fahred-

657
Mtrd, Tevlt, V, 248.
658
Mtrd, Tevlt, II, 411.
659
el-Kfirn 109/2.
660
Mtrd, Tevlt, XVII, 352.
661
Mtrd, Kitabt-Tevhid, s. 296.

148
din er-Rzinin, Haricilerden Fudayliyyeye662 peygamberlerde kfrn cevazna kail ol-
duuna dair bir gr nisbet etmesi bu frkann sistemlerinde gnahn kfr addedilme-
sinden hareketle olmu olmaldr.663

Dolaysyla peygamber ve kfr/irk konusunun yan yana dnlmesi ismetin

zaman asndan ne nce ne sonra mmkn deildir. Bu konuda icm vardr.664

smetin nbvvetten sonraki gnahlar asndan mevcut olup olmamas ile ilgili
olarak grler eitlenir. Bu hususa daha nce deinildii iin ksaca temas ederek
gemeyi tercih ediyoruz:

Earilerin ounluu ismet nbvvetten sonradr. Nbvvetten sonra kastl

olarak byk ve kk gnahtan masumdurlar.Unutma ise cizdir.665

Haviyye: Byk ve kk gnah cizdir.

Mutezilenin ounluu: Kastl olarak byk gnah ciz deil, kk gnah ise
cizdir. (Nefreti celbetmeme artyla)

Cbb: Kastsz olarak tevil ve hata yoluyla kk gnah sadr olabilir.

Nazzm: Ne kastl ne de hata ve tevil yoluyla byk ve kk gnah ciz deil,

sadece unutma ve dalgnlk halinde ciz.

a: Taammden ya da deil, unutma ya da deil byk ve kk gnah ciz

deildir.666

Burada konuda Earler nbvvet ncesi ismetin mevcut olmad eklinde

gr beyan etmi ve dier mezheplerden farkllamlardr.667

iii. smetin Mhiyyeti

662
Galip Trcan konu ile ilgili makalesinde bu frkann baz kaynaklarda Ezrika eklinde getiini respit
etmitir. Galip Trcan, Peygamberlerin smeti Meselesi, SDFD, Isparta 2003, II/11.
663
Razi, smetl-Enbiya, s. 39.
664
a.y.
665
a.y.
666
a.y.
667
Teftzn, erhul-Maksd, Beyrut 1989, V, 49.

149
 Yukarda, Allah elilerini nelerden korudu sorusuna mam Mtrdnin
yorumlarn tasnif ederek cevap vermeye altk. Zaman olarak da Hz. Peygamberin
ismetinin vahiy ncesi ve sonras hayatn da kapsadn anlatan yorumlara yer verdik.
imdi ise cevabn aradmz soru Nasl Korudu eklindedir ve bu sorunun cevab
zerinden mam Mtrdnin ismetin mhiyyetine ve tanmna dair izdii ereveye
ulalmaya allacaktr.

Nasl korudu sorusuna cevap ararken mam Mtrdnin kulland Allah pey-
gamberlerini nbvvetle korudu tabirine deinmeyi gerekli gryoruz. nk Mtr-
dnin ismet konusunu anlatrken tercih ettii ( ) tabirini hep ayn ekilde
tekrar ediyor olmas ilk bakta Allah elilerini peygamber olduklar iin mi korudu,
yoksa peygamberlik grevi vastasyla m korudu gibi bir soruyu akla getirmitir:
Birka rnek verilecek olursa; ifadeler u ekildedir. Allahn seni nbvvetle korumas
olmasayd seni doru yoldan saptracaklard.668

zellikle bu ifade Hz. Peygamberin peygamber olduu iin deil de peygam-

berlik vastasyla korunduu gibi bir anlay ihsas ettirmektedir. Bu kullanm ma-
hede ettiimiz bir baka yer; Hz. sa ve zeyrin insanlara, melekleri ve nebileri Allah-
tan baka rabler edinmelerini emretmelerinin mmkn olmadnn anlatld ksmda
da rastlyoruz. Mtrd, bu durumun imknszlna onlarn nbvvetle korunmu
olmalarn sebep gsterir.669

Bir baka yerde Biz onu (Hz. brahimi) dnyada nbvvet, risalet ve ismetle
setikeklinde kullandn gryoruz.670

Ayn ekilde Hz. brahimin Allahtan puta tapmama konusunda yardm dileme-
si ile ilgili olarak u ifade kullanlmtr: Nasl olur da Allahtan ismet talep eder, Allah

668
Mtrd, Tevlt, IV, 33.
669
Mtrd, Tevlt, II, 348.
670
Mtrd, Tevlt, I, 249.

150
onu nbvvet ve risaletle korumutur, diye bir itiraz gelirse...671

smet ve nbvvet ilikisi anlatlrken sebebiyet ve vasta anlamlarn ieren b

harf-i cerrinin kullanlm olmas bize nbvvetin ismet iin sebep olmasnn yannda
vasta olarak da grlm olabilecei kanaatini uyandrd. Buradaki harf-i cerre vasta
anlam verildii taktirde Allah peygamberlerini verdii bu grevden dolay deil, bu
grev sayesinde/vastasyla korumutur gibi bir yorum mmkn hale gelecektir.
Aadaki rnekte yer alan Hz. Yusufun ismeti ile ilgili anlatmda bunu destekleyen
ifadeleri grmek mmkndr:

. :
. :

Hz. Yusufun kendisine yneltilen teklife ramen kendisini korumas (istasa-
me) ifadesini aklarken mam Mtrd yle bir ifade kullanr: (Hz. Yusuf) kendisini
masiyetten Allah ile, veya diniyle, veya nbvvetle ya da aklyla korumutur.672 Bura-
dan, nbvvetin peygamberler zaviyesinden bakldnda, gnahtan korunmak iin tpk
akl ve din gibi bir vasta olduu anlalmaktadr. Yani akln ve dinin insan yanla g-
trme konusundaki engelleyici fonksiyonuna benzer ekilde nbvvetin de peygam-
berler iin gnahtan koruma fonksiyonu vardr ve peygamberler asndan nbvvet
ismetin vastasdr.

Nbvvetin, ismetin vastas olmas peygamberlerin ismetteki iradelerini vurgu-

layan bir nokta olmas asndan gz nnde bulundurmaya deer bir nitelik arz eder.
Nitekim gayb lemini, Melei mahede eden, haram ya da helal fiillerin nihai
neticelerinin idrakinde olan, ar bir sorumluluu stlenmi bir insann gnahlara
yaklam dier insanlardan farkllaacaktr. Allahn mdahalesini asla yadsmadan
Peygamberlere yklenen bu ar sorumluluk da onlarn ismetlerini salayan, onlarn
iradelerini kuvvetlendiren bir unsur olarak anlalabilir. Yani peygamberin yanla
gitmesine engel olan eyin sadece ilh mdahale olmad, sahip olduu konum gerei
kendi iradesi ile gnahlardan korunduu eklinde bir anlay gelitirmek Mtrdnin
bu kullanm biimine gre mmkn gzkmektedir.

671
Mtrd, Tevlt, VII, 504.
672
Mtrd, Tevlt, VII, 1.

151
 Buradaki kullanmlardan kalkarak nbvvetin, ismetin yalnzca vastas olduu-
nu sylemek doru olmaz.nk byle bir durumda peygamberlik verilmesinden nce
bir ismetten sz edilmemesi gerekir ki mam Mtrd Peygamberimizin grevinden
nce de masum olduunu dnmektedir. Ayrca Mtrd risalet grevini ihanet veya
gizleme gibi durumlardan koruduu kimselere tevdi edeceini673 syleyerek nbvvet
ncesi ismetin var olduunu dnmektedir.Dolaysyla nbvvetin ismetin sadece
vastas olduunu sylemek zor gzkmektedir. Ancak zellikle peygamberler zaviye-
sinden dnldnde (Hz. Yusufla ilgili ifadeler gz nnde bulundurulduunda)
nbvvetin gnahtan korunmalar iin ayn zamanda bir vasta olduunu sylemek
yanl olmasa gerektir.Bu duruma konuyla ilgili olarak peygamberlerin iradesine dikkat
ektii iin temas etmeyi gerekli grdk. Sonu olarak peygamberlik ismetin sebebi
olsun veya vastas olsun her iki durumda da nemli olan peygamberlik ve ismet
ilikisinin kurulmas zorunluluudur. Nitekim nbvvetin ismet iin sebep veya vasta
olmasnn pratikteki karlklar ayndr. Fark sadece peygamberin bu konudaki
iradesinin ne lde devreye girdii ile ilgilidir ki bu zaten mezheplerce tartlmtr.

u ana kadar ele aldmz meseleler ismetle ilgili yan konular mesabesinde idi.
smetin mahiyeti hakknda dikkatimizi eken baz konulara iaret etmek istedik. Ancak
Mtrdnin ismet hakknda asl grleri onun itab ayetlerini tevili esnasnda ortaya
kmaktadr. Bundan sonra ele aldmz konular her ne kadar daha spesifik balklar
halinde olsa da her biri Mtrdnin ismetin mahiyetine bakn belirleyen konular
olarak da deerlendirilmelidir.

673
Mtrd, Tevlt, III, 346.

152
 KNC BLM

MAM MTRDDE SMET-RDE LKS

ve ZELLELERN TEVL

1. tb yetlerinin Tevilinde Mtrdnin Usl

mam Mtrdnin ismet konusuna yaklak 200 yerde temas etmi olduunu
daha nce de ifade etmitik. Mesela, Mtrd De ki Allaha hamdolsun674 yetinde
Hz. Peygamberin Allaha hamdetmesi gereinin sebeplerini sayarken, onu kurtarmas,
stn klmas ve ismetini zikreder. Yani ismet konusu onda, peygamberliin be
zelliinden birisi olmasnn tesinde Hz. Peygamberin Allah ile ilikisinde belirleyici
bir yerde durmaktadr. Yani peygamber fetnet sfatna veya emanet zelliine sahip
olduu iin deil ismete mazhar olduu iin hamd eder/etmelidir. smet, ayn zamanda
mminlerin Hz. Peygambere olan baklarn onu hayatlarnda konumlandrl biimini
de belirleyen bir mevzu olduu iin olsa gerek, Hz. Peygamberle ilgili konularn pek
ounda Mtrd tarafndan en ok vurgulanan zellik olmutur.

smet konusundaki asl tartma noktas peygamberin masum olmas ve imtihana

tabi olmas meselesidir. Bu mesele ismet kavramnn kullanld yerlerin yan sra daha
ok nehiy ve itb ierikli yetlerin tevili esnasnda tartlmaktadr. Biz ilgili yetleri
incelerken hem bu konuyu, hem de Mtrdnin tevillerinde nasl bir usul takip ettiini
anlamaya altk. nk Mtrdnin bu konulardaki yaklam genel olarak Hz.
Peygamber tasavvurunu anlamakta belirleyici bir konumda durmaktadr. Bu erevede
Mtrdnin tevillerini balca drt husus etrafnda ina ettiini tesbit ettik. mam bu
meseleyi ncelikle yetlerdeki hitbn muhatabnn Hz. Peygamber olup olmad
meselesini ele alarak yorumlamaya balar. Daha sonra nehiy yetlerindeki slubun
sakndrma anlam tayp tamadn irdeler. Bu iki kategoriye smayan yetlerde yer
alan sakndrma ifadelerinin bir eitim slubu olarak kullanldn ifade eder. Yine
tevile ihtiya devam ediyorsa bu ifadelerin, Peygamberlerin imtihan edilme gereinin
bildirilmesi amacna matuf olduunu syler. Bu drt yaklam bazen srasyla bazen de

674
Lokman 31/25.

153
yer deitirerek mamn tevillerinde karmza kar. imdi bu yaklamlar ayr ayr
ele alalm.

a) Muhatabn Tesbiti

Mtrd Hz. Peygamberin ismetini tartt emir, nehiy ve de itb ierikli

yetlerde nce hitbn kime olduu ve bu hitbtan murdn ne olduunu tartr.
zellikle Hz. Peygambere ynelik olup da, nehiy anlam tayan yetler peygamberin
masumiyeti meselesi ile birlikte dnldnde anlama zorluu tayabilmekte, tevile
ihtiya hissettirmektedir. Mtrd bu problemin farkndadr ve nce nehiy ierikli
yetlerin kimi muhatap aldnn ve hitbtan murdn ne olduunun tesbitine alr.

Baz yetlerde kimlerin kastedildii aka belirtilmedii iin tefsirciler de

yetlerde yer alan baz hitblarn kimi veya kimleri murd ettii konusunu belirlemek
iin eitli yorumlar yapmlardr. Tefsircilere gre bazen mfred siga ile hitb edilmek
suretiyle bir kitle hedeflenmi bazen de cemi siga kullanlm fakat bir ahs kastedil-
mitir. Mesela Hl onlarn size inanacaklarn m umuyorsunuz 675 eklindeki yetinin
yorumunda Mtrdnin aktardna gre tefsirciler, hitbn umumi gzkmekle birlikte
hususen Hz. Peygambere olduu grn benimserler.676 Bazlar da umumla
kastedilenin umum olmas gerektiinden hareketle burada murdn Hz. Peygamber ve
ashab olduu grndedir. Bu yorum farkllklar her zaman ok deiik sonulara
gtrmyor olsa da bazen hitbla kastedilenin kim olduunu belirlemek o yetten
karlacak hkm veya sonular asndan nem arz eder.677 zellikle nehiy manas
tayan yetlerin muhatabnn Hz. Peygamber olmas durumu ismet konusu asndan
nemlidir. Bu nedenle olsa gerek mam Mtrd ismet meselesine temas ederken nce
hitb konusunu irdelemeyi tercih eder. Ona gre ilk bakta Hz. Peygambere hitb
edildii kanaati uyandracak pek ok yet aslnda bakasna hitb etmektedir. Bu mesele
mamn tevil usul asndan nemli olduu kadar Hz. Peygambere olan bak
asndan da nemlidir. mam Mtrdnin baz yetlerde yer alan u gnahlar yapma
eklindeki hitblarn Hz. Peygamber iin yaplm hitblar olarak alglanmamas gerek-

675
el-Bakara 2/75.
676
Mtrd, Tevilat, I, 161.
677
Mesela Ey Peygamber, sana... Amca, hala, daykzlarn... Helal kldk buyrulurken muhatabn Hz.
Peygamber olmas, hitbn sadece onu murd etmesi anlamna gelmemektedir.
677
el-Ahzab 33/1.

154
tiini dnmektedir. Bu konuya rnek tekil edecek baz yetler ve bunlardaki hitblar
konusunda Mtrdnin yapt yorumlar yle aktarabiliriz:

Allah ile beraber baka ilah edinme. Sonra knanm ve uzaklatrlm olarak
cehenneme atlrsn.678 Burada hitb ona olmakla birlikte bakalar kastedilmitir.679

- Ey peygamber, Allahtan kork, kfir ve mnafklara itaat etme. Hitbn zahi-

ren Hz. Peygambere de olsa genel olarak btn insanlara olmas caizdir680

- Eer sana indirdiimiz eyden phe iinde isen, senden nce Kitb (Tev-
rat) okuyanlara sor. Sana Rabbinden Hak gelmitir, sakn phelenenlerden olma.681
Hitbla kastedilenler bakalardr.682

- Allahn yetlerini yalanlayanlardan olma683 Bu hitbtan murd bakala-

rdr.684

- Bunlar, Rabbinin sana vahyettii baz hikmetlerdir. Allah ile birlikte baka
ilah edinme. Sonra knanm ve Allahn rahmetinden kovulmu olarak cehenneme at-
lrsn.685 Buradaki hitb onun ahsnda herkesedir. Hitb ona olmakla birlikte bakalar
murd olunmutur.686

- Yaptn iyilii ok grerek baa kakma!687Bu hitbtan murd Peygamber

dndakilerdir.688

- Allahn her eye kadir olduunu bilmez misin?689 Hitb Resulullahadr,

hitbla kastedilenler ise bir nceki yette zikredilenlerdir.690

678
el-sra17/39.
679
Mtrd, Tevlt, VIII, 277.
680
Mtrd, Tevlt, XI, 295.
681
Yunus 10/94.
682
Mtrd, Tevlt, VII, 108-110.
683
Yunus 10/95.
684
Mtrd, Tevlt, VII, 110.
685
el-sra 17/39.
686
Mtrd, Tevlt, VIII, 277.
687
el-Mddesir 74/3-4.
688
Mtrd, Tevlt, VI, 235.
689
el-Bakara 2/106.
690
Mtrd, Tevlt, I, 202.

155
 - O halde onlar hakknda (Kurandaki) apak tartma (y aktarmak) dan baka
tartmaya girme ve bunlar hakknda onlardan hibirine bir ey sorma.691

Buradaki hitb tm mminleredir. Kafirlerle derin tartmalara girmeme konu-

sunda tedib etme maksatldr (Peygamberin bunu yapmas muhtemel deildir).

- Senden nce gnderdiimiz elileri sor692 Burada hitb zahirde peygambere

olsa da bakalarna emirdir.693

- Ondan hi phen olmasn.694 Hitb Hz. Peygamberin kendisine de olabilir

onun dndakilere de.695

- Yaptn iyilii ok grerek baa kakma696 Burada hitb Peygamber dn-

dakileredir.697

- Belini bken ykn zerinden kaldrmadk m698 Her ne kadar muhatap o ise
de kast mmetidir.699

Tekrara dme endiesine ramen bu ifadelere yer vermemizin nedeni mam

Mtrdnin bu mevzuya ok yerde temas etmesidir. Konu ile ilgili yorumlar yukarda
aktardmzla snrl deildir. Muhatabn kim olduuna dair baka grleri de deer-
lendiren Mtrd netice olarak bu tarz yetlerde muhatabn Hz. Peygamber olduunu
dnmemektedir.Buna ramen yapt tevilin kesinlik arzetmediini dile getiriren ifa-
delere de yer verir.Kulland her ne kadar tevil de olsa bu hitbtan murd Hz. Pey-
gamber dndakilerdir.700 ifadesi onun konuyu bu ekilde anlamasnn bir yorum/tercih
meselesi olduunu gstermektedir. Mtrd bu tarz hitblarda Hz. Peygamberin kaste-
dilmediini dnd halde hemen her yerde hitbn Peygambere olmas ihtimalini de
zikretmitir. Eer hitb peygambere ise yet nasl anlalmal sorusunu mutlaka ele

691
el-Kehf 18/22.
692
ez-Zuhruf 43/48.
693
Mtrd, Tevlt, XIII, 253.
694
el-Hud 11/17.
695
Mtrd, Tevlt, VII, 146.
696
el-Mddesir 74/6.
697
Mtrd, Tevlt, XVI, 235 vd.
698
el-nirah 94/2-3.
699
Mtrd, Tevlt, XVII, 253 vd.
700
Mtrd, Tevlt, XVI, 235 vd.

156
alm yani iki ihtimali de gz nnde bulundurarak yorumlar yapmtr. Kendi tercihini
zikrettikten sonra dier grleri aktarmasn ve yorumlamasn iki ekilde anlamak
mmkndr. Ya dier ihtimallere kendisi de itirak etmekte/caiz grmektedir (nk
hitbn bakalarna olmas konusu kesinlik tamamaktadr). Ya da kendisi paylamad
halde dier ihtimalleri kendi gryle uyumlu olacak ekilde yorumlama ihtiyac his-
setmektedir. Kanaatimizce kendisi dier ihtimalleri mmkn grmemekle beraber onla-
r, Hz. Peygamber hakknda yanl anlalmalara msaade etmemek iin yorumlama ge-
rei hissetmektedir. nk hitbn Hz. Peygambere ynlendirilmesi durumunda onunla
ilgili yanl vehimlerin olumas kanlmazdr. Buna engel olmak iin tm ihtimallerin
uygun ekilde aklanmas gerekmektedir. Bununla ilgili verilecek rneklerde hem
ismet asndan hem de mam Mtrdnin Hz. Peygamber tasavvuru asndan nemli
ipular bulunduu kanaatindeyiz. Eer sana indirdiimiz eyden phe iinde isen,
senden nce Kitb (Tevrat) okuyanlara sor. Sana Rabbinden Hak gelmitir, sakn
phelenenlerden olma.701 Ona gre bu yette;

1- Hitb ona olsa da murd (hitbla kastedilen) bakasdr.

2- Hitb da murd da bakalardr.

3- Hitb ve murd Hz. Peygamberdir.

Mtrd bu ve benzeri yetlerde muhatabn Peygamber olarak alglanmamas

gerektiini dnmektedir.702 Burada aka ifade edilmese de verilecek dier rnekler-
de grlecei zere mam, Hz. Peygamber hakknda phelenenlerden olma s eklin-
deki bir dnceyi kabul etmez. Ancak dier klar da zikretmi ve Hz. Peygamber
hakknda oluabilecek tm vehimlerin nnn kapatan yorumlar yapmtr. Mesela eer
bu yetle kastedilen Hz. Peygamber ise, ndirdiimizden phedeysen Kitb (Tevrat)
okuyanlara sor ifadesi Sen onlara haber verdiklerinde phede olmadn Kitb
(Tevrat) okuyanlara sor. Senin onlara bildirdiin haberleri sana haber vereceklerdir
eklinde anlalmaldr. Aslnda kendisi hitbn ona olmadn dnd halde Ebu
Bekir el Asamn bu tevilini de aktarr. Bu tevilin ne anlamda kullanldn aklar.
nk hitbn Hz. Peygambere hamledildii durumlarda nasl anlalmas gerektii

701
Yunus 10/94.
702
Bu yetin yorumundaki grn, kendi gr olduunu sylemeden aklamtr. Konu ile ilgili
benzer yetlere bakldnda kanaatinin birinci ktaki gibi olduu rahatlkla anlalr.

157
konusunda aklamalar yaplmaldr. Kendisin de benimsediini ilk ihtimali aklarken
akla gelebilecek u soruyu sorar:Murd bakas ise hitb niin ona yneltilmitir? Buna
yle bir rnekle izah getirir. Krallar tebaalarna hitb edecei zaman ilerinden ulular-
na ve hatr saylr kiilere seslenirler. nk seviyesi dk olanlar muhatap almay
kendilerine yaktramazlar. Tpk bunun gibi Allah Peygamberinin ahsnda dier in-
sanlara seslenmitir.703 Yani hedef dier insanlara mesaj vermektir. nk onlarn
(peygamberlerin) pheye dmeleri ihtimalleri kesinlikle yoktur. Bu tpk una benzer.
Hz. Peygamberin anne ve babas yaamad halde yette ona Senin yannda yalan-
dklarnda onlara f bile deme hitb gereklemitir. Bu hitbla dier insanlarn kaste-
dildii nasl aikarsa phelenenlerden olma, mriklerden olma gibi hitblar da ayn
minval zeredir. yette onun phelenme ihtimalinin olmamasna ramen byle bir
hitb iermesinin bir dier gerekesi (hikmeti) de u olabilir. Kafirler Hz. Peygambere
eytann ilka ettiini sylyorlard. Bu yetle Allah onun nezdinde bir pekitirme, tesis,
sabitleme olsun diye bu hitbta bulunmutur. Ya da burada onun ahsnda phe iinde
bulunan dier insanlara seslenilmitir.704

Eer hitb ve murddan kastedilen Hz. Peygamber olarak anlalacaksa byle

dnenler unu kastetmi olabilirler: Balangta Hz. Peygamberin henz kendisine
vahiy indirilip indirilmedii konusunda yakini gereklememiken bu durum olmu
olabilir.705 Ya da bu yetle hitb olunanlar Peygamberin yannda bulunanlar da olabilir.
Hz. Peygamberin yanna kfirler topluluk halinde ve tek tek geliyorlar ve ona soru
soruyorlard. Mtrd burada hitbn tek bir kiiye olmasn temellendirmek iin
gelenlerin tek olmas ihtimalini zikrediyor gibidir. Ancak sana indirdiimiz ibaresi bu
durumda hala bir baka aklamaya ihtiya hissettirmektedir. Ona da yle bir cevap
verir. Hz. Peygambere indirilen herkese indirilmi demektir, dolaysyla peygambere
indirilen onlara da indirilmi demektir ve bu indirilenden phelenenler onlardr.706

Bu rnei ele almamzn nedeni; Mtrdnin Hz. Peygamberin phelenmi

olma ihtimalini tamamen yok etmek iin sarfettii zihinsel abay gstermektir.
phede isen tabirini sphede olmadn eklinde anlamak, sen/muhatap sigasn, o

703
Mtrd, Tevlt, VII, 108; VIII, 249 vd.
704
Mtrd, Tevlt, VII, 109.
705
a.y.
706
a.y.

158
(kafirler)/cemi gaib eklinde anlamak bize gre uzak ihtimaller olmasna ramen onun
bu konuda sarfettii gayret Hz. Peygambere dair tasavvurunu anlamada nemlidir.
Mtrdnin abas, hitb her ne ekilde hamledilirse hamledilsin nemli olan Hz.
Peygamber hakknda zihinlerde bir takm vehimlerin olumasna izin verilmeyecek
ekilde bir tevil ortaya koymaktr.

Bir baka rnee geelim: Allah ile beraber baka ilah edinme yoksa yerilmi
ve yalnzla itilmi olarak kalrsn707 yetinde Mtrd peygamber iin bu durumun
dnlemez (gayr mevhum) olduunu syler. Bununla beraber Reslullah iin gerek-
lemi olan bu ve bunun gibi hitblarn ona hamledilmesinin msahil/imknsz da ol-
madn ifade eder.Yani bu yetle peygamberin kastedilmi olma ihtimalinin bulunma-
y mstahil deil mmkndr. Ancak bu imknn realitede karl yoktur. Bir eyin
aklen mmkn olmas gerekleecei anlamna gelmemektedir. Mtrd burada yetler
arasnda ilgin bir balant kurarak u rnei verir: Allah Tel meleklerle ilgili olarak:
lerinden her kim, Allahtan baka ben de phesiz bir ilahm derse bylesini ce-
hennemle cezalandrrz. te biz zlimleri byle cezalandrrz.708 buyurmutur. Onlar
kendilerine emredilen her eyi yapan en erefli varlklar olmalarna ramen bu lafzn
(cehennem ve ceza) haklarnda telaffuz edilmi olmas aklen mmkn olan ama pratikte
gereklemesi ihtimali olmayan duruma rnek verilebilir. Peygamber iin irk koma
lafznn telaffuz edilmesi de bunun gibidir709 (Aklen mmkn olup realitede gerekle-
memi ve gereklemeyecek olan bir durum). Yine peygamberin anne ve babas ile ilgili
hitba muhatap olmas da gereklemesi aklen mmkn olup pratikte mmkn olmayan
bu gibi durumlara bir dier rnektir. Yani hitb peygambere olsa da muhatap bu gibi
durumlarn (muhtemel ve mevhum) dnlebilecei kimselerdir. Onlar da peygamber
olmayanlardr. Allah Hz. Peygamberin ahsnda insanlara hitbta bulunmutur. Bu gibi
(irk, phelenme) durumlarn insanlara genel hitblar yerine Peygamberler zerinden
yneltilmesinin hikmetin ne olabilir sorusuna cevaben yle der: Allah bu ekilde
insanlara unu bildirmek istemitir. Kymeti ve konumu ne kadar yce olursa olsun din
konusunda hi kimseye iltimas yoktur O yce kiilere bile bu konuda af yokken onun
dnundakiler/aasndakiler iin hibir af sz konusu olamaz.710 Ey peygamber,

707
el-sra 17/22
708
el-Enbiya 21/29.
709
Mtrd, Tevlt, VIII, 249 vd.
710
A.g.e, VIII, 250.

159
Allahtan kork, kfir ve mnafklara itaat etme711 yetinde hitb zahiren Peygambere
olsa da dier insanlarn kastedilmi olmas mmkndr. Delili yetin devamnda O
yaptklarnzdan haberdardr ifadesindeki cemi/topluluk ifadesinin yer almasdr.712
Ancak burada hitbn ona olmasna benzer bir durum da sz konusudur (Yani hitb
onaym gibi grnmektedir). Eer hitb sadece ona ise bu durum risaletin teblii ve
insanlardan gelecek zararlardan koruma/garanti konusundadr. Nehiy konusunda dier
insanlar bu hitba girebilir ama bu konuda deil. Yani kafir ve mnafklara itaat
hususunda yet genele hitb eder,yetin ona has olan yn mesajn tebli esnasnda
Allahn zel korumasna mazhar olmasdr.713 Grld gibi Mtrd burada hitbn
genel olmas hususunda srar etmemektedir. nk yetin zahiri anlamndan tamamen
uzaklamay tercih etmemekte, ancak yette nehyedilen hususlar da yalnz
Peygambere has bir durummu gibi alglanmasna kar tedbir almak istemektedir. Bu
konuda aktarlan haberler, kfirlerin Hz. Peygambere ilahlarn reddetmeyi brakt
taktirde kendilerinin de onu ve rabbini brakacaklarn teklif ettikleri esnada inmi,
onlara tabi olmamas konusunda uyarlmtr. Eer nehiy Peygambere has kabul
edilecek olursa bu durum nehyin ismeti kaldrmamas ilkesi ile aklanr.

Bir baka rnek Sana kitap indirileceini ummazdn -Ancak Allahn rahmeti
ile- o halde kafirlere arka kma714 yetidir. Burada nehiy anlam verilirse ismet
mihneti kaldrmaz ilkesi devreye girer. Ancak nehiy anlam verilmeyebilir. Sanki Hz.
Peygamber onlara arka kma konusunda endieye kaplyordu, yet onu temin iin
korkma sen onlara arka kmazsn anlamnda indi. Tpk onun hznn gidermek iin
onlar iin kendini mahvetme hitbnda olduu gibi. Ona gre buradaki hitb
Peygamber dndaki insanlara hamletmek mmkndr (Mriklerden olma yetindeki
gibi). Ancak yetin ba ksmnda sana kitap indirileceini ummazdn ifadesi bu hitbn
sadece peygambere olduu eklindeki anlaya daha elverili iken, hitb umuma
hamletmesi, arka kma ibaresini korkma arka kmazsn eklinde anlamak istemesi
Mtrdnin Hz. Peygamber ile ilgili olarak insanlarn zihninde oluacak en kk bir
vehme dahi tahammlnn olmadn gstermektedir. Ayn ekilde Allahn her eye

711
el-Ahzab 33/1.
712
Mtrd, Tevlt, XI, 295 vd.
713
a.y.
714
el-Kasas 28/88.

160
kadir olduunu bilmez misin715 yetin sen zaten Allahn her eye kadir olduunu bil-
mektesin716 eklinde anlam bu ifadelerin ihsas ettirecei baz vehimlerin nne ge-
mek iin azami dikkat gstermitir. Hatta bu konuda aklamalarnda uzak tevillere de
yer verebilmitir. Ayetlerin, Hz. Peygamberin insan olmasndan kaynaklanabilecek ba-
z temayllerine iaret eklinde de alglanabilecek hususlar ondan uzak tutmak iin a-
ba sarf etmitir. Sen de onlarn kblesine dnecek deilsin. Sana gelen bunca ilim ve
tecrbeden sonra onlarn aslsz telakkilerine uyacak olursan...717 yetinin ilk ksmnda
Mtrd muhatab Hz. Peygamber kabul edip bu ifadelerin onun masumiyetinin ispat
olduunu sylerken ikinci ksmn Hz. Peygambere uyar olduunu kabul ettikten sonra
yine de hitbn bakalarn kastetmi olabileceini sylemesinde de ayn hassasiyetini
gzlemlemek mmkndr. Ayn yaklam nirah suresindeki yorumlarnda da gr-
yoruz.

Mtrd, nirah suresinin Hz. Peygamber ile Rabbi arasnda zel manalar ta-
yan bir sure olduunu, tefsiri konusunda zorlamaya gidilmemesi gerektiini syler. Ya-
ni hitb batan sona Hz. Peygamberedir. Ancak belini bken ykn zerinden alma-
dk m yetine gelindiinde hitbn kime olduu meselesi tekrar gndeme gelir. nk
tefsirciler belini bken yk ifadesinin gnah anlamna geldiini sylerler. Mtrd
tefsircilerin bu grne tepki verir. Peygamberde gnahn sabit olduunu sonra da
kaldrldn sylemek iren bir szdr, der. Ona gre kelime gnah anlamna gelmez.
Gelse de bu hitb ibtiden yani vuku bulmadan nce gereklemitir ki o da Hz. Pey-
gamberin korunmasdr.718 Veya hitb ona olmayabilir. Mtrdnin sadece bu yete
gelindiinde hitb Hz. Peygamberin dndakilere yani mmetine hamletmesi kanaati-
mizce yine ayn saikle yaplm bir tevildir.Hz. Peygamber ile gnah arasnda bir iliki-
nin tevehhm edilmesi endiesi. nk batan sona peygamber ve rabbi arasnda olan
bir hitbn bir yerde mmete ynelmesi usul asndan ne kadar dorudur? Kald ki
mam, kendisi kelimeye risalet yk olarak anlam vermi ve kendi tevilinde sorun tekil
edecek bir nokta brakmamt. Ancak kendisi katlmasa da byle teviller yaplmtr
(yk kelimesinin gnah olarak anlalmas). Bu tevillerin de doru bir zemine
tanmas gerekmektedir. Gnah anlamna gelse bile o takdirde muhatap mmettir veya

715
el-Bakara 2/106.
716
Mtrd, Tevlt, I, 202.
717
el-Bakara 2/145.
718
Mtrd, Tevlt, XVII, 253.

161
bu ifade balangta yani gnah ileme gibi bir durum gereklemeden evvel hitab
yaplmtr.

Yaptn iyilii ok grerek baa kakma yetinde muhatabn Peygamberin

dndaki kimseler olduu ynnde tercih belirtmektedir. nk normal insanlarda bile
iyilii baa kakma ok yadrganacak bir tutum iken byle bir hitb Peygambere ynelik
olarak anlamak doru olamaz.Bu ancak mnafklarn yapaca bir itir.719 Nitekim
mnafklar iman ettikleri iin Allaha minnette bulunmalar sebebiyle yete konu olup
knanmlard.720

Aslnda burada; ayn balamda, ard arda ve ayn siga ile (muhatap) gelen yet-
lerin bir ksmnn Hz. peygambere bir ksmnn mmetine hitb ettii eklinde yorum-
lanmas Kuran okurken sahip olunan Peygamber tasavvurunun metni anlamada ne
kadar messir olduunu da gstermektedir.Mtrdnin tercih ettii yorumu aktardktan
sonra dier ihtimalleri de zikretmesi ve onlara ynelik aklamalarda bulunmas, metni
anlarken tek ve mutlak yorumdan yana olmad eklinde de yorumlanabilir. Mesela
Yaptn iyilii ok grerek baa kakma hitb aslnda Mtrdye gre -Hz. Peygam-
berin byle bir eylemi yapm olma ihtimali olmad iin- ona ynelik deildir. Ancak
sonuta bu yaklamn bir tevil olduunu da bildii iin hitbn Hz. Peygamberi murd
etmi olabilecei ihtimalini de caiz grr ve o taktirde yet nasl anlalmaldra yle
bir cevap verir. Bu durumda yetin anlatmak istedii eyi ismetin nehyi kaldrmadn
bildirmektir.

Buraya kadarki aklamalar, Mtrdnin Hz. Peygambere ynelik emir ve

nehiy ierikli yetleri yorumlaynda birinci basamak olarak deerlendirecek olursak,
hitbn ona olmas durumu yani ikinci ihtimali deerlendirdii ksma geebiliriz.

b) Nehyin Sakndrma Anlam Tamamas

Mtrdnin nehiy sigasyla inen yetler konusunda gelitirdii ikinci yaklam

tarz; bu yetlerdeki nehiy ifadelerinin peygamberi herhangi bir eylemden sakndrmay
hedeflemedii eklindedir. Mesela;

719
Mtrd, Tevlt, XVI, 237.
720
Mslman olmalarn bir ltufta bulunmu gibi sana hatrlatyorlar. De ki: Mslman olmanz bir
ltuf gibi bana hatrlatp durmayn. Tam tersine eer doru kimselerseniz sizi imana erdirmesinden
dolay Allah size ltufta bulunmu oluyor. el-Hucurat 49/17.

162
 1- Kfrde yaranlar seni zmesin 721 Buradaki nehiy ifadesi Hz. Peygamberi
bir eyden nehyetmek maksatl sylenmemitir. Bu ifadeler onun hznn teskin etmek,
onu teselli etmek iindir.Hznlenmek insann elinde olan bir ey deildir o yzden
murd olunan ey nehiy deildir.722

2- Eer onlarn yz evirmeleri sana ar geldiyse; bir delik ap yerin dibine

inerek, yahut bir merdiven kurup ge karak onlara bir mucize getirmeye gcn
yetiyorsa durma, yap! Eer Allah dileseydi elbette onlar hidyet zere toplard. O halde
sakn cahillerden olma.723

Bu yet de Hz. Peygamberi teselli amaldr ve onu herhangi bir eyden

nehyetmemektedir. Kfirlerin mucize getirdii takdirde ona inanacaklarn sylemeleri
ve onun mucize getiremeyii (Allah tarafndan bu talebin reddedilii) ve kfirlerin de
ondan yz evirmesi Hz. Peygambere ok ar gelmiti. Mtrdye gre Hz. Peygam-
berin duyduu sknt mucize getirememekten deil, onlarn imandan yz evirip ebedi
azaba dar olmalarndan dolay onlara olan ar efkatinden duyduu skntdr. te
yetin amac Peygamberin bu hznn gidermek ve onu teselli etmektir.

Burada hitbn ona olduu ak olduu iin, yetin sonunda yer alanCahillerden
olma ifadesi hitb ynnden sorgulanmamtr. (Normalde bu tarz yetlerde hitbn ona
olmad eklinde bir yorum yaplmas beklenir). O halde bu hitbn bir baka hikmeti
olmaldr. Hitb ona olduuna ve fakat onun cahillerden olma ihtimalinin bulunma-
dna gre bunda bir baka sebep aranmaldr. O da Allahn Cahillerden olma
hitbyla ismetin mihneti kaldrmadn retmesidir. Hz. Peygamberin cahillerden
olabileceini sylemek caiz deildir. Ancak bu ifade getiine gre burada bir tevile
ihtiya vardr. O da ismet mihneti kaldrmaz ilkesi ile aklanabilir.724

yette, Hz. Peygambere nceki peygamberler gibi sabretmesinin gereklilii,

mucize istei konusunda yapabilecei hibir eyin olmad belirtilmi ve ardndan ko-
nu cahillerden olma eklinde bir hitbla sonlandrlmtr. Yani bu ifadelerin itb ek-
linde alglanmaya msait bir balam vardr. Mtrdnin ise konuyu Hz. Peygamberin
duyduu ar znt ve onun teselli edilmesi eklinde yorumlamas onun peygamber

721
l-i mran 3/176.
722
Mtrd, Tevlt, II, 483.
723
el-Enam 6/35.
724
Mtrd, Tevlt, V, 53 vd.

163
tasavvurunu gsteren bir baka rnektir.Eer gcn yeterse yere bir tnel kaz ifadesi
zlme! anlamnda hznden nehyetmek maksatldr.

3- ... Belki de sana vahyolunann bir ksmn terk edecek olursun725 yetinde
lealle edatnn tad birka manadan biri de hafifletme ve tesellidir.726

4- Ey peygamber! Elerinin rzasn arayarak, Allahn sana hell kld eyi

niin sen kendine haram ediyorsun727 Mtrd burada ilk bakta nehiy anlam tayan
bu yeti yle anlar. Onlarn rzasn talep ederek Allahn sana helal kld eylerden
faydalanma konusunda kendini skntya sokma. Buradaki maksad onu nehyetmek
deildir. nk elerin rzasn istemek helal bir eydir.728

5- Sana indirdiimizden tr gsnde bir sknt olmasn729 Bu yetteki

nehiy sigasnn nehiy anlam deil teselli anlam olmas ihtimal dahilindedir. Bu yetle
ilgili Hz. Peygamberin vahiy hakknda phe iinde olabilecei eklinde yorum yapan-
lar olsa da Mtrdnin tercihi yetteki nehyin nehiy manasndan ziyade Peygambere
zlp darlanmamas iin verilen bir telkin olduu eklindedir. Yani yette,kavmine
tebli etme konusunda Allahn ona ykledii sorumluluklar yznden darlanmamas
gerektii bildirilmektedir.730

Hz. Peygamberin gsndeki sknt ya teblii esnasnda karlaaca tehlike-

lerden ya da eytann, kendisine gelen vahiylerin Allah tarafndan gelmedii eklindeki
vesveslerinden kaynaklanmas muhtemeldir.Allah bu yetle hem onu bu hususlarda
temin etmitir hemde bu konularla ilgili sklp darlanmamas gerektiini bildirmitir.
Yani yet Peygamberin znt verecek eyleri nefsinde barndrmamas ynnde telkin
ve teselli anlam tamaktadr.

Onlara zlme731 yeti de hem nehiy anlam tam olabilir -Kfirlere kar
sert olmas yumuak davranmamas iin- hem de tahfif ve teselli manasnadr ki bu da
nefsinden hzn kaldrmas iindir.732

725
Hud 11/12.
726
Mtrd, Tevlt, VII, 137.
727
et-Tahrim 66/1.
728
Mtrd, Tevlt, XVII, 45 vd.
729
el-Araf 7/2.
730
Mtrd, Tevlt, V, 287.
731
el-Hicr 15/88.

164
 (Ey Muhammed) Mmin olmuyorlar diye adet kendini helak edeceksin733

(Ey Muhammed) Onlar iin duyduun zntler yznden kendini helak

734
etme!

(Ey Muhammed) bu sze inanmayanlarn zlerek neredeyse kendini mahvede-

ceksin735 Onlara zlme kurduklar tuzaktan endieye dme736

Yukarda meallerini verdiimiz son drt yete mam olduka fazla gndermede
bulunur. nk Hz. Peygamberin baz yerlerde nehye veya itba muhatap olmas, onun
kfirlere olan ar efkat ve acmasndan kaynaklanmtr. Mesela Abese suresindeki
duruma sebep olan ey kfirlerin iman etmemelerinden duyduu gamn yzne yans-
masdr.737 Bu nedenle Allah onun zlmemesi ve kendini mahvetmemesi iin nehiy
sigasnda teselli ierikli hitblarda bulunmutur.Bu hitblarda maksad nehiy deildir.

Kendisine indirilenlerin bir ksmn duyurmay terk etme, onlara meyletme gibi
hususlarn konu edildii yerlerde de mutlaka bu yetlere gndermeler yapan Mtrd
bu duruma, Hz. Peygamberin onlara duyduu ar merhametinin sebep olduunu
belirtir. Bundan dolay Hz. Peygambere bu konu ile yneltilen nehiylerin nehiy deil
teselli anlam tadn syler.738

c) Nehyin Balangta Olmas (btiden)

Mtrdnin manas Hz. Peygamber ile birlikte dnldnde tevile ihtiya

hissettiren baz yetleri yorumlarken gelitirdii yaklamlardan bir dieri udur. Allah
Hz. Peygambere menfi anlaml eylemler konusunda yapma hitbn o bu eylemleri
gerekletirmeden nce (ibtiden) ifade etmitir. Yani mesela kfir ve mnafklara itaat
etme denirken Hz. Peygamberin bu eylemi yapt anlalmamaldr. Tam aksine Hz.
Peygamber byle bir eyi yapmadan evvel Allahn kendisini retmesi ve eitmesi er-
evesinde bu hitba muhatap olmutur. Yoksa Hz. Peygamber bunu yapm ve ardndan

732
Mtrd, Tevlt, VIII, 61.
733
e-uara 26/3.
734
el-Ftr 35/8.
735
el-Kehf 18/6.
736
en- Nahl 16/127.
737
Mtrd, Tevlt, XVII, 45.
738
Mtrd, Tevlt, VII, 137.

165
Allah Tel bunu ondan nehyetmi deildir. Mtrd bu tevil eklini sadece nehiy
manal yetlerde deil, ierii Hz. Peygamberle birlikte dnlmesi zor olan yetlerde
de gndeme getirir. Mesela; Belini bken ykn kaldrmadk m739 yetinden Hz.
Peygamberin yk vard ve kaldrld anlam karlmamaldr (nk yk kelimesine
gnah anlam verilmektedir). Bu durum ibtiden yani vuku bulmadan nce gerekle-
mitir ki o da Hz. Peygamberin korunmas eklinde olur. yet, Allah seni korudu, eer
korumasayd senin belini bken ykler ve gnahlar olurdu eklinde anlalmaldr.740

Hz. Yusufun Allaha inanmayan bir kavmin dinini terkettim sznde de ayn
durum geerlidir. Burada kastedilen; nce ilerinde idim (yani onlarn dinine mensup
idim) sonra terk ettim eklinde bir anlam deildir. Onlarn dinini (ibtiden) yani en
bandan itibaren terk etmi olduunun anlalmas gerektiini syler. Nasl ki Allah
gkleri ykseltti yetinden nce yerdeydi de sonra ykseltti anlam kmaz ise, (yarat-
t ilk andan itibaren ykseltti manas anlalyorsa) burada da ayn ey geerlidir. Yine
onlar karanlklardan aydnlklara kard yetinde onlar nce karanlklar iindeydi
sonra aydnlklara kard anlam deil, karanlklara girmeleri konusunda onlar korudu
(yani hi girmediler) manas vardr.741

Fetih suresinde Allahn Hz. Peygamberin gemi ve gelecek gnahlarn

affetmesinden bahseden yetin tevilinde de Mtrd bu durumu ibtid kavram ile
aklar. Yani onun gnahn balang itibaryla balamas demek onu gnahlardan
korunmas demektir.742

Bu aklama, Hz. Peygamberden zenb/gnah anlamna gelecek fiillerin sadr

olmamas anlamna gelmektedir. nk en banda bu fiillerden korunmak suretiyle
affa uram olmas bunu gerektirir. Fakat baka bir balamda Mtrd Hz. Peygam-
berin zellelerinin balanmasnn tevbe, kefaret gibi sebeplere tevessl etmek suretiyle
olduunu da ifade etmektedir. nk o ve mmeti eriatn ahkmndan sorgulanacak-
lardr.743 Burada da sanki gereklemi baz durumlardan bahsediyor gibidir. nk
gnahlarn balanmas ibtidaen deil tevbe ve kefaret gibi sebepler aracl ile

739
el-nirah 94/2-3.
740
Mtrd, Tevlt, XVII, 253.
741
Mtrd, Tevlt, VII, 305.
742
Mtrd, Tevlt, XIV, 9-10.
743
Mtrd, Tevlt, XV, 251.

166
gerekleecektir. Bu iki yorum birbiri ile uyumlu gzkmemekle beraber ilkinin gnah
(zenb), ikincisinin ise efdalin terki anlamndaki kk zelleler eklinde anlalmas
halinde telif yapmamz mmkn olur.

Gece gndz Rablerine dua edenleri kovma744 yeti ile ilgili olarak Mekkeli-
lerin, Hz Peygamberin meclisinde ayrcalk istemeleri zerine Hz. Peygamberin de
byle bir niyete girmesi zerine bu yetin indiini syleyen tefsircilere Mtrd kar
kar. Bu yakksz ithamn nbvvetin skat anlamna gelebileceini, Hz. Peygam-
berin byle bir davran deil yapmak, aklna bile getirmesinin muhtemel olmadn
ifade eder. O halde niin kovma eklinde bir yet inmitir. Mtrdye gre bu hitb
onun bu eylemi yapmasndan sonra inmemitir. Allah, henz byle bir durum
gereklememiken Resulne ashabyla ilikilerini retme ve eitim sadedinde bu
sakndrmay yapmtr. Tpk sabret, gzn dnya metana dikme de olduu gibi.
Yani balangta (btidae tedibin ve talimin) byle bir eylem vuku bulmadan nce
yaplm biir nehiyden bahsedilebilir.745

Allah Resulnn byle bir davran yapmad konusu Mtrd ve dier mfes-
sirlerde ortaktr. Mtrdnin tepkisine sebep olan ey dier tefsircilerin Hz. Peygam-
berde byle bir niyetin vuku bulmu olmas ve nehyin ondan sonra gereklemesi
eklindeki yaklamlardr. Mtrd byle bir eyi ihtimal dahilinde grmez ve bunun
nbvvetin iskt anlamna gelebileceini iddia eder.

Gzn dnya metana dikme746 eklindeki nehiyde de durum ayndr. Hz.

Peygamber byle bir ey yapmamtr. (Fiil yaplmadan nce gerekleen nehiy) Hz.
Peygamber dnyaya meyil duymamtr, bu ifade balang itibaryla sarf edilmitir.747

mamn getirdii bu yorum peygamberlerin masumiyeti ile birlikte anlalmas

esnasnda soru iaretleri oluturabilecek hususlar bertaraf etmesi asndan elverili bir
yaklam olmutur. Peygamberlerden gnah sadr oluunu dndrtecek bir ksm
ayetler bu yorum sayesinde ismeti zedelemeyecek bir zemine tanm olmaktadr.

744
el-Enam 52.
745
Mtrd, Tevlt, V, 73-75.
746
Th 20/131.
747
Mtrd, Tevlt, IX, 250.

167
 d) smet Mihneti Kaldrmaz

Bu yaklama uymayan veya o yorumlarla beraberce zikrettii bir dier tevil,

ismetin mihneti izale etmemesi meselesidir. Yani Allah Telnn bu ifadelerinden
maksat peygamberi sakndrmaktan ziyade, Peygamberlerin masum olmas ile imtihan
olan kullar olmas gerekliinin elimediini, bilakis birbirleri ile anlaml olduunu
bildirmektir. tb yetleri veya nehiy sigas ile gelen hitblar Peygamberin ahsna
ynlendirildiinde (bundan baka bir ihtimal kalmadnda) mam Hz. Peygamberin
masumiyeti ile imtihana, emre, nehye muhatap olmasn paralel anlama abasn smet
mihneti kaldrmaz cmlesi ile zetler. Adeta prensip haline getirdii bu cmle ile neyi
kastetmektedir? Bilindii gibi Mtrd pek ok konuda youn ve mlahhas cmleler
serdeder ve detayl aklamalarda bulunmaz. smet mihneti kaldrmaz prensibini de
oka zikretmesine ramen detaylandrma cihetine gitmemitir. Biz nce bu konuda
yapt aklamalara yer verdikten sonra yine rnekler zerinden maksadn anlamaya
alacaz. Mtrdye gre Peygamberlerin ismet sfatlar vardr, dolaysyla gnah-
tan korunmulardr. Fakat masum olmalar imtihan olmayacaklar anlamna gelmeye-
cei iin ayn zamanda emre ve nehye muhataptrlar. Mtrd, Allahn -masum olmas
nedeniyle- yasaklanan eyi yapmayacaklarn bildii halde Peygamberlerini o eyden
niin nehyettii sorusunu yle cevaplandrr:

smet imtihan izale etmez. (Yani masum oluu snava tabi tutulma ilkesini
bertaraf etmez)

mtihan masumiyet halinde bile iki ekilde gerekleir:

1- Peygamberin gemiteki masumiyeti u anda da masum oluu gerektirmez.

2- Kendisine ismet ile ikram olunan kii baz eylerden nehyedilmeye daha
mstehaktr. nk nehyin olmamas durumunda o ey zaten mbah olaca iin masu-
miyetin anlam kalmam olur. Bu nedenle her ne kadar masum olsa da bu konuda bir
nehiy gereklemitir. lke olarak (fil asl) masum olsa da... Masum olana emir ve nehiy
olmaz dendii taktirde ismetin de faydas (anlam) ortadan kalkm olur. nk ismet,
emir ve nehyin yerine getirilmesi iin korumann gereklemesi demektir.748

748
Mtrd, Tevlt, I, 224 vd.

168
 Bize gre bu aklamalar ismeti isbat etmeye ve bu konuda Peygamberin ira-
desini vurgulamaya yneliktir. Birinci kta bahsedilen Hz. Peygamberin daha nce ko-
runmu olmasnn her zaman korunaca anlamna gelmedii eklindeki cmle, Hz.
Peygamberin masum oluunun kendisinin de iinde bulunduu bir srele gerekletii-
ni ifade ediyor olmaldr. Yani masum oluu emir, nehiy ve imtihanla birlikte ekillenen
bir durumdur. Buradan anlaldna gre ismet, Allahn gnahlardan korunmak iin
gnderdii emir/nehiyler ve Hz. Peygamberin bu emirleri yerine getirme abas ile
birlikte ekillenmektedir.

Bu durumda masumiyeti, Hz. Peygamberi emir ve nehiyden mstani klmaya-

caktr. nk ismet bu emir ve nehiylerle birlikte olumaktadr. Yani ona ynelik bir
emir veya nehiy olmad takdirde bahsi geen hususlar mbah hkmnde olacaktr.
Her ey mbah ise Peygamber nelerden korunacaktr? Dolaysyla Peygambere ynelik
nehiyler ismetin varlk sebebidir. Masum olduu iin emirlerin ona ynelmesi anlaml
deil dendii taktirde masumiyet de anlamn kaybedecektir.

Mtrdnin ilkeletirdii bu cmle Tevilatta farkl balamlarda u ekilllerde

gemektedir:

smet imtihan kaldrmaz/bertaraf etmez.749 ,Emir ve nehiy olmazsa ismete ih-

tiya duyulmaz,750 Emre muvafakat nehye muhalefet ismetle aa kar.751 smet
emri ve nehyi kaldrmaz bilakis artrr.752 ,Eer nehiy varsa ismetten faydalanla-
bilir.,753 smet korkuyu izale etmez.754 smet aksini irtikabtan emin klmaz.755 Yani,
Peygamber her ne kadar risalet grevinden dolay masum olsa da ayn zamanda kuldur
ve imtihan olunmaktadr. Dolaysyla imtihana tabi iken emirleri yapmak nehiylerden
saknmakla ykmldr. Masum olmas ondan bu ykmlln izale etmemektedir.

Ancak Mtrd, ismet mihneti kaldrmaz prensibi var diye (yani Peygamberlern
imtihan olmalar realitesine dayanarak) onlarn sakndrldklar eyleri yaptklar sonu-

749
Mtrd, Tevlt, I, 224.
750
Mtrd, Tevlt, VIII, 249.
751
Mtrd, Tevlt, VII, 147.
752
Mtrd, Tevlt, V, 55.
753
Mtrd, Tevlt, XVI, 235.
754
Mtrd, Tevlt, VII, 282.
755
A.y.

169
cuna gidilmesini doru bulmaz. Mesela Allah ile beraber baka ilaha yalvarma Yap-
tn iyilii ok grerek baa kakma, Cahillerden olma ,Allahtan midini
kesenlerden olma gibi nehiy manas tayan yetleri ncelikle Hz. Peygamberle
ilikilendirme taraftar olmayan mam, byle bir durumun kabul edilmesi halinde ise
ismet mihneti kaldrmaz ilkesini devreye sokar. Yani onlar da imtihan olunmaktadrlar
emir ve nehiyler onlar iin de geerlidir. Fakat bu onlarn baka ilaha yalvarma,
cahillerden olma vb... gibi bir ihtimalleri olduu anlamna gelmez. nk risalet iin
seilmilerdir ve byle bir eylemi yapmazlar.756 Allahtan midini kesmek,757 amelini
ok grerek minnette bulunmak,758 Allah ile beraber baka ilaha yalvarmak vs. gibi...
mam Mtrd Hz. Peygamberin imtihan olduu iin emre ve nehye muhatab olmasn
vurgularken yetlerin zahiri bir okuyula okunmasn ve Peygamber ile bu nehyedilen
fiiller arasnda bir balantnn tevehhm edilmesini kabul etmemektedir. Allahn onlar
hakknda bu hitblarda bulunmas tpk melekler hakknda yle buyurmas gibidir.
lerinden her kim, Allahtan baka ben de phesiz bir ilahm derse bylesini
cehennemle cezalandrrz759 Bu yette her ne kadar, melekler hakknda kt szlerden
ve cezalandrmadan bahsedilse de bu, gereklemesi ihtimali olan bir durum deildir.
Melekler masumdur. Yani masum olan varlklar hakknda gnah ve cehennem telaffuz
edilmitir ama byle bir durum gereklemesi muhtemel olan bir durum deildir. Tpk
bunun gibi Hz. Peygamber iin de baka ilaha yalvarma gibi760 ifadeler telaffuz edilmi
olsa bile bu, onun ahsnda gereklemesi muhtemel olan bir ey deildir. Asl hitb
edilen kitle onun ahsnda dier insanlardr. nk o masumdur.761 Yine Hz. Peygam-
berin anne babas olmamasna ramen onlara nasl davranlmas gereklilii ile ilgili
emirlere muhatap olmas rneinde de ayn durum sz konusudur. Yani Peygamber ve
gnah aras iliki gereklemesi aklen mmkn olup pratikte mmkn olmayan bu
durumlara benzer (Meleklerin de isyan etmeleri mmkndr ama muhtemel deildir).

Ancak bize gre burada aklanmaya ihtiya hissettiren bir husus vardr.
mtihana tabi olmayan varlklarn byle bir eylemi yapma ihtimalleri ile kul olup da

756
Mtrd, Tevlt, VIII, 277.
757
Mtrd, Tevlt, VIII, 42-43.
758
Mtrd, Tevlt, XVI, 235 vd.
759
el-Enbiya 21/29.
760
el-sra 17/39.
761
Mtrd, Tevlt, VIII, 249, 277.

170
imtihana tabi olan bir varln bu eylemi gerekletirme ihtimalleri arasnda tam bir
benzerlik kurulabilir mi? Verilen rnekle Peygamberlerin durumu ayniletirilirse bu
durum, bir tarafn imtihan olmasnn pratikteki karl aslnda yok anlamna gelmez
mi? Anne babasyla ilgili emre muhatap olmas, hitb konusunda ok gzel bir rnektir
(Onun ahsnda mmete emredilmesi). Bu rnekten kalkarak Peygamber anne babas ile
imtihan oldu diyemeyeceimize gre -nk bu pratikte gerekleme imkn olmayan
bir durumdur- ayn minval zere phelenenlerden olmakla da imtihan oldu da
diyemeyiz.nk bu da muhtemel grlmemitir. Bu benzetme dier konular iin
kullanld takdirde Peygamberin Allah ile birlikte baka ilaha yalvarmak, ondan mit
kesmek, cahillerden olmak gibi durumlarla da imtihan olmadn sylememiz gerekir
ki -nk Mtrdye gre bu durumlarn gereklemesi ihtimali yoktur- o zaman
ismetin mihneti kaldrmamas ne anlama gelecektir? Mtrd bu rnein sonunda yle
der: Hitb onun ahsnda bu durumlarn muhtemel ve mevhum olduu herkes
iindir762 Yani bu durum Hz. Peygamber iin muhtemel ve de mevhum deildir.

Kanaatimizce ismet mihneti kaldrmaz/yani Hz. Peygamber imtihan olmutur

denilen her konuda onun bu gnahlar ileme ihtimalinin sfrlanmamas gerekmektedir.
Aksi halde Peygamberlerin de imtihan olduklarn sylemek anlaml olmayacaktr. s-
lam dncesinde Peygamberlerin bu gnahlar ileme ihtimallerini imknsz dairesine
sokacak yorumlar da mevcuttur. Ancak Mtrdnin hem cebr bir korumay benimse-
mediini gsteren smet mihneti kaldrmaz cmlesini tekrar etmesi, hem de Peygam-
berlerin nehyedildikleri hususlar yapma ihtimalleri yoktur yaklam iinde bulunmas
aklanmaya ihtiya hissettiren bir durum oluturmaktadr. Bu ifadeleri yle rneklen-
direbiliriz:

Peygamberler korunmu olduklar eylerden nehyedilmilerdir ki o nehye-

dildikleri eyleri yapma ihtimalleri yoktur. phelenenlerden, zlimlerden, cahillerden
olma eklindeki yetlerde olduu gibi. Bu sylenenler onlar hakknda vehmedilemez.
nk ismet mihneti kaldrmaz. Kaldrd takdirde ismetin bir faydas (anlam)
kalmaz. nk ona imtihan edilme annda ihtiya duyulur. Mihnet yoksa ismet de
gereklemez.763

762
Mtrd, Tevlt, VIII, 249 vd.
763
Mtrd, Tevlt, VIII, 42-43.

171
 Tefsircilerin Az kalsn (kfirler) seni ondan (vahyettiklerimiz) artacaklard
yetiyle ilgili olarak Hz. Peygamberde kfirlerin istedii ey konusunda bir niyet
olumutur eklindeki szleri iin Onun hakknda (tefsircilerin) vehmettikleri bu eyin
olmas ihtimali yoktur. Onlarn szleri fasiddir, hayaldir. Bu yorumu yapanlar onu
hakkyla tanyamamlardr, demektedir.764

Gece gndz Rablerine dua edenleri kovma yeti ile ilgili olarak Mekke era-
fnn ayrcalk istedii ve Hz. Peygamberin de meclisinde onlara n saflarda yer ayrma
niyetinde olduu (Hemme en yefale zalik) bir anda bu yetin indiini syleyenlere ok
sert tepki veren Mtrd, Onun zihnine byle bir eyin gelmesi muhtemel deildir765
demektedir.

Sakn phelenenlerden olma yetinde de ayn yaklam grmekteyiz. Ma-

lumdur ki Peygamber hibir eyden phelenmez766 O halde onlar hakknda (ashab-
Kehf) tartmaya girme yetnin tevilinde Hz. Peygamberin zikri geen konularda on-
larla tartmaya girmesi dnlemez,767 der. Yine bir baka balamda Hz. Peygam-
berin inallah dememesinin dnlemeyeceini768 ifade eder. Hz. Yusuf ile ilgili bir
yette yapt yorum da dikkat ekicidir. Zleyha iin kullanlan hemme fiiline arzulad,
istedi manasn verirken Hz. Yusuf iin ayn balamda kullanlan hemme fiiline
ldrmeyi istedi gibi bir anlam vermektedir. Ancak verdii nc yorum bizim
yukarda ifade etmeye altmz konu asndan daha uygundur. yle ki: yette
geen hemme, istedi anlamndaki fiil Eer Rabbinin burhann grmeseydi eklindeki
arta balanmtr. Bu da Hz. brahimin syledii u szlerdeki art gibidir: Belki de
bu ii u bykleri yapmtr. Hadi onlara sorun eer konuurlarsa769 Yani putlarn
konuma art gereklemeyeceine gre bu olayn olma ihtimali yoktur. Ayn ekilde
Hz. Yusufun onu istemesi veya Hz. Peygamberin mriklerin isteklerini yapmas hep
ayn ekilde arta baland iin aslnda bu durumlarn gerekleme ihtimalleri de yok
demektir. te bizim mam Mtrdde yeterince aklama bulamadmz konu bu
noktada dmlenmektedir. Hz. Yusufun Zleyhay istemesi ya da Hz. Peygamberin

764
Mtrd, Tevlt, VIII, 333.
765
Mtrd, Tevlt, V, 73-75.
766
Mtrd, Tevlt, XIII, 253.
767
Mtrd, Tevlt, IX, 39.
768
Mtrd, Tevlt, IX, 46.
769
el-Enbiya 21/63.

172
mriklerin basklar karsnda onlarn isteklerini yapmay dnmesi gibi durumlarn
olmas hi muhtemel deilse onlarn imtihan olmalar yani smetin mihneti
kaldrmamas ne anlama gelmektedir. Veya onlarn bu eylemleri gerekletirmelerini
muhtemel grmemiz masum olularn zedeleyen bir durum mudur? Neticede bu ihtimal
varsa bile Peygamberler, Allahn ve kendi iradelerinin etkisiyle ismet sfat ile elien
bu ileri fiilen yapmamlardr. Bu tarihi bir realitedir. Ancak biz yapmalar zaten
muhtemel deildir dediimiz takdirde Peygamberlerin iradelerini arka plana atm
olmuyor muyuz?

Mtrdnin kulland ihtimal kavramn -Peygamberden byle bir ey yapmas

beklenmez- eklinde anlayacak olursak bu problem alabilir. Ancak bu konuda syledi-
i her eyi birlikte okuduumuzda kan tablo bu ifadenin tesinde gibi durmaktadr.
Yani Mtrd Hz. Peygamber ile hata edebilirlik arasnda en kk bir ba kalmayacak
ekilde teviller yapmakta, cebri bir ismet anlayna zemin hazrlamakta ardndan da
ismet mihneti kaldrmaz ilkesini tekrarlamaktadr.

Aslnda gemite masum olmak o anda korunmu olmay gerektirmez.770 smet

zddn irtikabtan emin klmaz.771 Allah onlar yetlerle ve akllar ile korudu.772
eklindeki ifadeler mam Mtrdnin, Peygamberlerin iradesi olmakszn bir masumi-
yeti dnmediini gstermektedir. Fakat tek tek rnekler zerinden inceleme yapld-
nda, itb ve nehiy anlam tayan yetlerde bahsi geen konularn Hz. Peygamberin
zihninden bile gemi olabilecei ihtimalini kabul etmemek bu iki durumu telif
etmemizi zorlatrmaktadr. imdi bu konuyu rneklendirmeye alalm:

Onlar, sana vahyettiimizden bakasn bize kar uydurman iin az kalsn seni
ondan artacaklard. (Eer byle yapabilselerdi) ite o zaman seni dost edinirlerdi.
Eer biz sana sebat vermi olmasaydk az kalsn onlara biraz meyledecektin.773
Buradaki ilk yet iin tefsirciler yle der: Kfirlerin baz eyleri reddetmesi halinde
ona tabi olacaklarn sylemeleri zerine Hz. Peygamber buna niyet etmi (hemme) ve
ardndan bu yet inmitir.Mtrd bu yorumu asla kabul etmez Hz. Peygamber hakkn-
da vehmettikleri bu eyin olmasnn ihtimali yoktur, der.Bu yorumu yapanlar onu hak-

770
Mtrd, Tevlt, I, 224 vd.
771
Mtrd, Tevlt, VII, 281.
772
Mtrd, Tevlt, VIII, 332.
773
el-sra 17/73.

173
kyla tanyamamlardr.Neredeyse onlara meyledecektin yeti ile ilgili olarak da
Hasan Basriden (?)bir alnt yapar ve yle der: (onlara meyletmeye) niyetlendi
(hemme), ya da bu zihnine geldi (Hatara) blis zihnine getirdi. Yusuf kssasndaki Hz.
Yusuf iin kullanlan hemme fiili de bu anlamdadr. Hasann dndakiler Hz. Peygam-
berin Mslman olmalarn ar istedii/onlara acd iin, onlarla yalnz oturmaya
niyetlendiini sylerler. Bu gibi ileri yapmak caizdir. Ancak Peygamberler iin kk
de olsa bu ileri yapmak, Allahn izni olmadan caiz deildir. Yunus kssasnda olduu
gibi. Bakalar yaptnda vlecek bir fiil, Allah izni olmadan bir Peygamber
tarafndan yapld takdirde itba konu olur. Bu da bize unu gsterir: Peygamberler
ok kk de olsa Allahn izni olmadan bir ey yapmadlar.774

Bu yette Hasan Basri ve dier mfessirler yeti Hz. Peygamber meyletti veya
buna niyet etti, ve Allah ona sebat verdi ve yapmad eklinde anlarlarken Mtrd
Allah sebat verdi ve bu meyletme ii de hi olmad eklinde anlamaktadr. Bizim
buradaki maksadmz yetin en doru okunu eklini bulmaktan ziyade Mtrdnin
dier mfessirlerin bu temayllerine sert tepki vermesidir. Yani Hz. Peygamberin
zihnine havatr dzeyinde bile olsa byle bir ey gelemez. Yanl bir ey yapmaz. Hz.
Peygamber ve dier peygamberlerin itba konu olan eylemleri aslnda yanl deildir.
Fakat Allahn izni olmadan yaplmas veya daha iyi olan terk sadedinde olduu iin
itba konu olmutur.

Biz, Peygamberler veya zelde Hz. Peygamber ile hata edebilirlik ihtimali
arasnda bu kadar uzak bir mesafenin konulmas ile ismet mihneti kaldrmaz, zddn
irtikabdan emin klmaz anlaynn nasl telif edilecei konusunda soru iaretleri
tayoruz. Peygamberlerin zihinlerine, emir ve nehiylere konu olan fiilleri gerekletir-
me istei havatr dzeyinde dahi gelmiyorsa ne ile imtihan olduklar, niin insan
cinsinden seilmi olduklar gibi sorulara cevap bulmakta zorlanmak kanlmazdr. Ya
da bu konuda en rasyonel kelamcdan en sufi yaklam sergileyene kadar herkesin,
Peygamberlerin beer olmasn sadece topraktan yaratlm olma mesabesinde grd-
n, bunun dnda gnahkr kullarla hibir ortak paydalarnn olmadn sylemekten
baka ihtimal kalmamaktadr ki Mslmanlarn geleneinde bu yaklamn daha fazla
yer ettii muhakkaktr.

774
Mtrd, Tevlt, VIII, 334.

174
 2. smette Peygamber rdesi

u ana kadar ilediimiz ayetlerde mam Mtrdde Hz. Peygamberin yanlma

ve yanl yapma gibi bir ihtimalinin sz konusu edilmediini gzlemledik. slam mme-
tinin Hz. Peygamber sevgisi dnldnde anlalmas hi de zor olmayan bir konu
olmakla beraber bu durum; beer tabiatnn/kul olmann hatadan bigne olamayaca
gerei dnldnde ve baz ayetlerin tevil edilmeksizin bu anlaya gtrmeyecei
hususu gz nnde bulundurulduunda halen aklanmaya ihtiya hissettiren noktalar
ierdiini sylemek mmkndr. Ayrca mam Mtrdnin ismet anlaynda Peygam-
berlerin imtihan edilen, irade sahibi kullar olduu vurgusunun younluunu da dikkate
alacak olursak tabloda eksik paralarn olduunu sylemek yanl olmaz. Bu anlamda
biz, Peygamberlerinn imtihana tabi kullar olduundan bahseden ksmlara, ismet
mihneti kaldrmaz ilkesinin zikredildii balamlara, peygamber zellelerine yer verilen
ayetlerin yorumlarna yer vererek, mam Mtrdnin ismette peygamberlerin iradesini
vurguladn dndmz blmlere odaklanacaz.775

* Peygamberler masum olduklarn bilmiyorlard

phesiz ki her mmin Allahn yardm ve inayetini yaantsnda fark eder ve

hisseder. Peygamberlerin de, Allahn zerlerindeki himaye ve inayetlerini hissetmemi
olmalar dnlemez. Kald ki Allahn en byk nimet776 olarak nitelendirdii vahye
mazhar olmalar onlarn inayet bakmndan ok daha zel bir konumda olmalarn
gerekli klar. Bu bizim amzdan son derece ak iken peygamberlerin Kuranda yer
alan dualarna baktmzda, akbetleri hakknda korku iinde olduklarn, masiyete
dmemek iin Allahtan yardm taleb ettiklerini, istifar dileklerinde bulunduklarn,
yani Mtrdnin ifadesi ile masum olduklarn bilmediklerini777 gzlemliyoruz.
Mesela bize gre onlar iin neredeyse imknsz kapsamna dhil edilebilecek puta
tapma ve kfirlerin dinine girme gibi konularda peygamberlerin kendilerini emin
hissetmediklerini778 ve bu konuda Allaha dua ettiklerini grmekteyiz. Buradan karak

775
Bunu yaparken Mtrdnin farkl yerlerde ve balamlarda zikrettii baz cmleleri -nemlerine
binaen- balklar halinde n plana karmay ve tasnife tabi tutmay tercih ettik. Sz konusu
balklandrma ve tasnif tarafmza aittir.
776
Nimet kelimesinin yer ald ayetlerin hemen tamam kelimeyi vahiy ve nbvvetle balantlandrr.
Buradan hareketle Kurann en byk nimet olarak vahyi ve nbvveti grdn sylemek
mmkndr.
777
Mtrd, Tevilat, XVI, 204-206.
778
brahim14/35; el-Araf 7/89.

175
Allahn korumasnn yan sra onlarn kendi masumiyetlerini ina ettiklerini sylemek
mmkndr. Peygamberlerin masum olularn bilmemeleri ve nefislerinden emin
olmamalar, ismeti engelleyen veya var olup olmadnn sorgulanmasna sebebiyet
verecek olan bir konu deildir. Bu ekilde dndmzde Earilerin ismet
anlaylarndaki Allahn peygamberlerde masiyet kudreti yaratmamas yani masiyete
ynelmeme hallerinin adeta zorunlu olmas mam Mtrdnin anlay ile uyumlu
gzkmemektedir. Ancak teorik dzeydeki bu farkllk pratik sonu asndan bir fark
ortaya karmamaktadr.779 masumiyete giden srete Mtrdnin Peygamber iradesine
daha etkin bir rol bitiini sylemek mmkndr. Aada aktardmz ibareler mam
Mtrdnin bu konuda sahip olduu dnceyi yanstmaktadr.

. -


.
.

1- Peygamberler zellelerden korunma ile ilgili olarak kendi nefislerinden emin

deillerdi. Her ne kadar bugn bize gre masumiyetleri aa km olsa da onlarn
nezdinde bu zelleler nimetlendirildikleri eyin zevalinden korkacaklar eylerdi. Hz. b-
rahim beni ve neslimi puta tapmaktan koru780 dedi ve ikram olunduu eyin zevalin-
den korktu. Masiyet ehlinin mbtela olduu eyle imtihan olmaktan korktu ve rpererek
dua etti. Hz. uayb ve Hz. Yusufun dualar da ayn ekildedir. Sabit olmutur ki zel-
leler konusunda ismetin hakikatinin gerekleecei/vaki olaca onlar iin ak de-
ildi.781

Biz peygamberlerin masum olduklarn bilmemelerinin, ismette onlarn iradele-

rinin etkin olduu bir srece iaret ettii eklinde anladk ve konuyu bu ekilde balk-
landrmay uygun grdk. Daha sonra baka bir balamda mam Mtrdnin kendisine
yneltilen bir soruyu cevaplarken ayn balanty gndeme getirdiini gzlemledik.
Dolaysyla mamn ifadelerinden oluturmaya altmz tasnifin ilk ksmnn onun

779
Burada kastettiimiz, her iki yaklamn ortaya koyduu peygamber tasavvurunda ciddi bir farklln
olmamasdr. mam Mtrdnin peygamber iradesine vurgu yapm olmas bu iradenin bir an bile
Allahn iradesi ile ayr dmediini, bunun Hz. Peygamberin zihninden bile geme ihtimalinin
olmadn dndmzde aslnda Eari yaklam ile ayn sonuca varmaktadr kanaatindeyiz.
780
brahim 14/35.
781
Mtrd, Tevlt, XVII, 169.

176
grleri ile tam uyumlu olduunu ifade edebiliriz. lgili ksm aynen aktaryoruz: Ebu
Hanife el-lim ve mteallim adl kitabnda Meleklerin, Peygamberlerin ve bizim ima-
nmz birdir, der. man noktasnda hepimiz ayn seviyede isek niin onlarn sevaplar
daha kamil ve korkular daha iddetli oluyor diye soran olursa ona yle cevaplar veri-
lebilir: Eer onlar zelle ilerlerse cezalar bu zellenin akabinde gerekleir. Bu ynden
onlarn Allahtan daha fazla korkmalar gerekir.782 Bu cevaba binaen yle bir itiraz
gelitirilmitir: Bu durumda da Allaha imanlar ve masiyeti terk etmeleri zaruridir,
ihtiyari deildir eklinde bir soru gelirse yle cevaplarz: smet peygamberlere beyan
olmu bir konu deildi. Bilakis onlar tehlikeli durumlara dmekten korkuyorlard. Hz.
brahimin puta tapmaktan korumas iin Allaha dua etmesinde olduu gibi.783

* Gemite korunmu olmak, hali hazrda da korunmay gerektirmez

mamn ayn ekildegemite korunmu olma durumu, hali hazrda da

korunmay gerektirmez784 eklindeki cmlesini nemli bulduumuz iin n plana
kardk. nk bu ifade Peygamberler yaantlarnda korunma halini mahede etseler
de bu durumun her zaman vuku bulaca garantisini hissetmediklerini anlatmaktadr.
Bu, ismetin mahiyetine dair nemli bir noktadr. Bu durumda ismet Peygamberlerin
donatldklar bir sfat785 brndrldkleri bir kisve gibi anlalmaktan daha ziyade,
Allah ile kendilerinin ina ettii bir sre eklinde anlalmaya elverili gzkmektedir.
Peygamberler masum olduklarn bilmiyorlarsa, gnahlardan korunacaklar garantisini
hissetmiyorlarsa yaantlarnda hata yapmamalar, kendi iradelerinin devrede olduu bir
ina srecini ifade eder. mam Mtrdnin onlarn masumiyetleri bugn bizim iin
aa km bir durumdur demesi ismetin, bu sre tamamlandktan sonra vakadan
hareketle ortaya konmu bir prensip olduunu gstermektedir. Dolaysyla ismet, teorik
bir prensip olmasndan te, peygamberler tarihi gz nnde bulundurulduunda olgusal
bir gereklik boyutuna sahiptir.

Ancak Mtrdnin yukardaki iki tespitinin ismetin gnahlardan koruma ile

ilgili ynne dair yaplm olduunu hatrlatmakta fayda gryoruz. Yukarda syleni-

782
Mtrd, Tevlt, XVI, 206.
783
a.y.
784
Mtrd, Tevlt, I, 224.
785
Mahmut nar, slm Literatrdeki Nur-i Muhammed Anlaynn Nbvvet Asndan Deerlendi-
rilmesi (Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2006), MSBE, s. 29.

177
lenler ismetin, peygamberlerin gnahlardan korunmas ve iradi davranlar balamnda
geerlidir. Yoksa peygamberlerin insanlardan gelecek zarar ve engellemelere kar ayn
hissiyatta olduklarn dnmyoruz. Her trl engellemelere ramen ldrlememe-
leri, grevlerini tamamlayabilmeleri bunun en ak delilidir. Nitekim Hz. Peygamberin
insanlardan gelecek zararlara dair korunaca garantisini veren Allah seni insanlardan
koruyacaktr ayetinin nzulnden sonra kendisini korumakla grevli sahabilere evleri-
ne gitmelerini sylemesi ve hayatnda insanlardan korktuuna dair bir davranta bulun-
mamas bu konuda korunduklarn ve korunacaklarn bildiklerini gsterir. Ancak ayn
durumun gnahlardan koruma noktasnda vaki olmadn yani Allahn kendilerini
gnaha girmekten koruyaca konusunda bir bilgi ve emniyet duygusuna sahip olma-
dklarn dnyoruz. Zaten bu durum onlarn masumiyetlerinde kendi iradelerinin
etkisinin mevcudiyetini gsteren en nemli noktadr.

* Nehiyler varsa ismet vardr.

mam Mtrd bu cmleyi pek ok yerde tekrar eder. Nehyedilenleri yapma

mevzuunda, (masumiyetleri nedeniyle) zaten Allah tarafndan korunan bir insana emir
ve nehiy ieren hitaplarn bulunmasnn anlaml olup olmad bir soru olarak gndeme
getirilmitir. Bu soruya cevaben sylenilenler bize gre ismette peygamber iradesinin
786
varln vurgulayan ifadelerdir. yle ki, mama gre ismetle ikram olunan bir
kimse nehye muhatap olmaya daha fazla mstehaktr. Zira nehiy olmazsa ismetin
olmasnn da bir anlam kalmaz. Zira o zaman ona her ey mbah olur. Mbah olan bir
eyden korunmann da anlaml olmad aktr.

Emrin ve nehyin ortadan kalkmas ismetin anlamn da ortadan kaldrr. nk

ismet, emrin yerine getirilmesi, nehyin de saknlmasnda koruma demektir.787 Aksi
halde ismet anlamn yitirir.smetin rol ancak emir ve nehiylerle aa kabilir788.

786
Mtrd, Tevlt, I, 224.
787
a.y.
788
a.g.e., II, 409. Bu konu ile ilgili Semerkand yle bir zhta bulunmutur: Nehiy ve vaid her ne kadar
Hz. Peygamber nehyedileni irtikab ve vaidi gerektiren eylerden korunmu olsa da (Peygamberler
hakknda) iki caiz durumdur. Zira ismetin rol ve nemi bylelikle aa kar. Zahir bizim dediimiz
gibidir. Bu nehiy Hz. Peygamberin vahyi beklemeden onlarn ya helaki ya da hidayet ve boyun
emeleri iin duasnda acele etmesinin akabinde szkonusu olmutur. Ve ona yle denmitir:
Onlarn iinden sana den bir ey yoktur (Yani belirleme yoluyla belli bir kii hakknda beddua
etmek hususunda sana den bir ey yoktur). Sana den sadece hak yolun beyan ve davettir
eklinde kendisine iaret olunmutur. Hz. Peygamber onlarn helaklar veya hidayetleri iin duay
Allahtan ak bir nassla deil kendi ictihad ile yapmtr. Nassla olsayd bu ayetle menedilmezdi. Hz.

178
Yani bir nehiy ve nehye muhatap bir peygamber olacak ki ismet bu srete gerek-
lesin, Allah inayetini, ismet nimetini, peygamber o nehiyden iradesi ile uzaklarken
gstersin. Dolaysyla peygamberler masum diye emir ve nehiylerin onlar muhatap
almamas gibi bir durum ismetin gerekleecei sreci/zemini ortadan kaldraca iin
bu soru anlaml bir soru olmayacaktr. Ayrca mam Mtrd bu nimete mazhar
olduklar iin peygamberlerin nehye daha mstehak olduklarn sylerken ayn zamanda
imtihanlarnn daha etin olduuna da iaret etmektedir.

Zaten ayetlerde geen nehyedildim789 ve emredildim790 ifadeleri, tebli ettii

emir ve nehiylere kendisinin de muhatap olmu olmasn getirir. Nitekim mam emir ve
nehiylere kendisinin de muhatap olmasn hem ismetin anlam asnda deerlendirirken
hem de konunun bir baka ynne temas eder. De ki: Bana dini Allaha halis klarak
Ona kulluk etmem emredildi ayetinin yorumunda Hz. Peygamber adeta yle
demelidir: Allaha halis kullar olmay size emrettiimde kendime de emretmi olurum.
Ben bakalarna emredip kendisini brakan krallar gibi deilim. Onlar tebalarna
dilediklerini emredip kendileri onu uygulamazlar791

* Hz. Peygamberin mtihan

mam Mtrdde Hz. Peygamberin imtihana tabi olan bir kul olmas tartma
gtrr bir konu deildir. Bu son derece ak bir konudur. mam, onun imtihannn ne
olduu konusunda baz yaklamlarda bulunur. Hz. Peygamber afla, kfirlere karlk
vermemekle,792 zorluklara Allah iin tahamml etmekle, kendisini tehlikeye atarak
kfirlere teblide bulunmakla bazen gece ibadeti yaparak nefsiyle mcadele etmek
suretiyle, bazen de tabna muhalefet etmek suretiyle imtihan edilmitir. Zira tabiatlar
kan aktmaktan nefret eder. O insanlarn en efkatlisi olmakla birlikte Allahn bu
emrine en gzel ekilde icap et etmek iin 100 kurban getirmi, 60n bizzat kendisi
kesmitir.793

Peygamber mutlak serberslik alannda ictihad etti. (Bu durum) mana ve hikmet bakmnda Allahn
nezdinde tuttuu bir eyle uyumlu olmayabilir. Bu da bize unu gsterir. Hz. Peygamberin masiyeti
irtikab etmektan masumiyeti nass ve akl yoluyla sabittir (Semerkand, erh, I, 127a).
789
el-Mmin 40/66.
790
ez-Zmer 39/11-12.
791
Mtrd, Tevlt, XII, 313.
792
Mtrd, Tevlt, XVI, 12.
793
Mtrd, Tevlt, XVII, 347.

179
 Yine Allah dmanlaryla ve Allah dostlaryla muamele etmekle, dnyay
reddetmekle, kkle, bykle, limle, cahille, ins ve cin ile kadnlarla muamele etmekle
mkellef tutulmutur. Btn bunlarla muamele etmek byk bir ahlak gerektirir. Ve
onunla da rzklandrlmtr. Onlarla gzel muamele konusunda itaba bile maruz
kalmtr. (Tebk seferine katlmak istemeyenlere izin vermesi, elerinin rzasn
gzetmek iin baz eyleri kendine yasaklamas, mrikler iman etmiyorlar diye kendini
ok zmesi gibi konular) Bu meakkatli i ve kendi yce ahlak ve efkatinin okluu
neredeyse kendine zarar verecek lye gelmiti. Bykln son noktas buydu.794

Yukarda grld zere Hz. Peygamberin masum olmas imtihan edilmesine

engel tekil etmemektedir. Onun masum olmas imtihann hafifleten bir unsur olmaktan
ziyade artran, zorlatran bir yndr. smetleri arttka korkularnn da artmas bu
sebepledir. Ancak dier insanlardan farkl olarak zellelerin hemen akabinde uyarlyor
olmalar, gnah ilemelerini imknsz klan dolaysyla da imtihanlarn etkileyen bir
durum mudur? Benzer bir soru mam Mtrdye de sorulmutur: Peygamberler zelle-
lerin hemen akabinde uyarlmalar suretiyle daha gl bir imana sahiplerse795 bu du-
rumda Allaha imanlar ve masiyeti terk etmeleri onlar iin zaruri olur ihtiyari deil
eklinde yaplm bir itiraz yle yantlar: Peygamberlere masumiyetleri izhar edilme-
mitir. Bilakis onlar tehlikelere dmekten korkuyorlard. Eer ismet onlar iin zahir
olsayd Hz. brahimin puta tapmaktan korumay Allahtan istemesi gereksiz olurdu.796

Dolaysyla mam Mtrd, Hz. Peygamberde ismet ve imtihan ilikisini kurar-

ken u noktalara iaret etmi olmaktadr.

Masum olmalarnn bildirilmemesi imtihanda olduklarnn ya da bir baka ifade

ile imtihanlarnn ihtiyari olduunun delilidir.797

manlar ile oluan sevap ve korkularnn dier insanlardan daha farkl olmasnn
sebebi ise zellelerin akabinde uyarlmalardr. 798

794
A.g.e, XVI, 10-11
795
mam, peygamberlerin iman noktasnda btn mminlerle ayn seviyede olmakla birlikte Allahtan
daha fazla korkmalarna gereke olarak zellelerin akabinde uyarlmalarn gstermektedir (Mtrd,
Tevlt, XVI, 205-206).
796
a.y.
797
a.y.
798
a.y.

180
 Masumiyetleri imtihanlarn kolaylatran bir durum olmaktan ziyade artran
korkularn iddetlendiren bir etki oluturur.799

Mtrdnin ismet anlaynda iradenin nemi ve masum olma ile imtihan

edilme arasnda zihne gelebilecek sorularn izalesinde Semerkandnin erhinde
rastladmz u aklamay nemli bulduumuz iin aynen aktarmay gerekli
gryoruz. Yahudi ve Hristiyanlar onlarn dinine tabi olmadka senden asla raz ol-
mayacaklar800 ayetinin tevilini erh ederken Semerkand, Hz. Peygamber masum oldu-
u halde onlarn dinine uymaktan nehyedilmesi nasl olur? sorusunu sorar ve yle ce-
vaplar:

Bu soruya iki ekilde cevap verilebilir. lki; bu nehyin muhatab zahirde Hz.
Peygamber gibi olsa da murad onun ashabdr. Byle hitaplar Kuran- Kerimde oktur.
Muhatabn ashab olduu bu durumda da problem kalmaz.

kincisi, Bu nehyin Hz. Peygamberi muhatap ald eklinde dnlrse prob-

lemi birka eklide zmek mmkndr:

Peygamberler masiyet ve kt eyler yapmaktan masumdur. Ancak onlarn bu

durumu Allahn hkmndedir, Byk gnahlardan masum olduklarn kendileri bilme-
mektedirler.Bunun sebebi (hikmeti) de korku ve mit arasnda olmalar iindir. Onlarn
masiyetten korunmu olmalar konusundaki Allahn hkm sonra ortaya kmtr.
yle ki bu durum; Peygamberlerden hi birinin adaletlerinin dmesini gerektirecek
bir eye (gnah) ilediklerileri tespit edilmeyince zahir olmutur. Onlar bir eyden
nehyetmek, korku ve mit haline sevketnek ve sevaplarn artrmak iindir.

irk ve masiyetten masum olduklarn biliyor (Olduklarn farzedelim). Bu halde

de (lakin) ismetin kaim olmas/gereklemesi emir ve nehiyle imtihan olmay ortadan
kaldrmaz (smet mihneti izale etmez). nk teklif, emir ve nehiylerin bizzat gz
nnde bulundurmasna/dikkate almasna dayanr. Yoksa Allahn hkmnn ve ilminin
gz nnde bulundurulmasna dayanmaz. Nitekim irkten nehyedilmesi ve imanla
mkellef klnmas -Allahn onun iman etmeyeceini bildirmesi ile birlikte- iblis
hakknda da geerlidir (teklif onun hakknda da sz konusudur). Her ne kadar onlar
hakknda Allahn bilgisinde bir deiiklik dnlemese de teklif, Allahn iman

799
Mtrd, Tevlt, V, 426.
800
el-Bakara 2/20

181
etmeyeceini bildiridii kimseler iin de geerlidir. Allahn ilminde ve hkmnde
deiikliin dnlmez ancak teklife konu olan emir ve nehiylerin tasavvuru zat
itibaryla olunca teklif var demektir. te bu sebeple, her ne kadar Allahn ezelde
peygamberlerinin emrine muhalefeti ve nehyettiklerini yapmayacaklarna hkmetmi
olsa da mkellefiyetin varltasavvur edilebilir. nk fiil iin gerekli olan artlarn ve
aralarn (yani azalarn selameti) mevcudiyeti itibaryla teklifin dmemesi gerekir.
nk eer ismet, teklifi drseydi kendi kendini ibtal etmi olurdu. Nitekim ismetin
manas kiinin menedildii eyden korunmas ve emredildii eye muvaffak olmasdr.
Bu durumda ismetin varl ile birlikte nehiy gereklemezse ismete ilikin hkm batl
olur. Bu da ismetin varlna hkmetme konusunda tenakuza gtrr. Yine
Peygamberlerin sevablarnn da iptaline gtrr.nk sevap, itaatin gereklemesiyle
olur. taat de emre muvafakat, nehiyden uzak durmakla olur. Eer onlar hakknda nehiy
olmazsa itaat de tasavvur edilemez.Bu da onlarn itaatinin cebri olduu sonucuna
gtrr ki bu fasittir... nk smet enbiyaya vaad olunmutur. Onlarn yakar ve
kalblerindeki korkuyla birlikte ynelileri, emirlere uyup nehiylere muhalefetten
saknmalar olmasayd emir ve nehiylerin olmas zaruretten olurdu (Yani bu durumun
zaruri sonucu emir ve nehyin onlar iin mevcudiyetidir, ev.).

te yandan yle de denmitir ki (masum olduklarn bildiklerini farzedelim,

ev.) onlarn cezalandrlma korkusu olmasayd, cezay gerektirecek sebeplerden korun-
muluk durumunda da onlar Allaha yceliinden ve heybetinden tr tr ibadet
ederlerdi. Buna gnlk hayatta ahit olabiliriz. Mesela bir adam kendi ahsnda saygde-
er bir baba ise -tpk sultan ya da imam gibi- ondan heybeti ve yceliinden dolay
korkulur yoksa cezalandrmas korkusuyla deil. Allah melekler hakknda yle buyur-
mutur: Onlar stlerindeki rablerinden korkarlar Yine Hz. Peygamber hakknda Rab-
bini tazarru ile gizli gizli an. Emir ve nehiyle teklifte bulunma imtihan edilmenin anla-
mna gereklik kazandrr.O Allahn bildiinin bildii zre aa kmasdr.

Sana gelen ilimden sonra onlara tabi olursan... ayetinde hitap onadr ama mu-
rad mmettir. Ya da murad kendisi de olsa bu ismetin varl ile birlikte tahzir uyarma
anlamnda olabilir.801

* Peygamberlerin gnah ilemekten korkmas:

801
Semerkand, erhu Tevlt, I, 42/b.

182
 smette Peygamberlerin iradelerine iaret eden bir dier durum da onlarn akbet-
leri hakknda gvende olmaylar ve korku duygusuna sahip olmalardr. Mesela;
Mtrd uayp peygamberin, kendisinden zelle sadr olmas, gnaha ynelme, sapma
gibi konularda Allahdan bir ilim ve irade sebkat etmesinden korktuunu ve btn pey-
gamberlerin de bundan korktuklarn sylemektedir. Hatta peygamberlerin bu korkular
dier insanlardan daha fazladr.802 Mtrd bu konuya, peygamberlerin irk koma-
yacaklar konusunda kesin ifadelerde bulunurken Allahn dilemesini istisna ettikleri
ayetlerde temas eder. Ona ortak kotuklarnzdan korkmuyorum meer ki rabbim bir
ey dilemi ola803 derken Hz. brahim, Mtrdye gre masiyetle imtihan edilmekten
korkmaktadr.804 Nimetlendirildikleri eyin giderilmesinden endie etmektedir.805 Putla-
ra tapmaktan kendisini ve neslini korumas iin Allaha dua etmitir.806 Hz. uaybn
ayn konu ile ilgili istisnada bulunmu olmas807 ve Hz. Yusufun ahirette salihler ara-
snda olmak iin dua etmesi808 gibi rnekler zerinde duran Mtrd ismetin korkuyu
gidermediini, olumsuz durumlardan insan emin klmadn bilakis bu korkuyu
artrdn sylemektedir. Nitekim iyilerin korkular ve dini konulardaki hassasiyetleri
dier insanlardan daha fazladr.809

.
. .

smet bydnde korku da iddetlenir. Onlar en mkemmel olduklar iin

dier insanlardan daha iddetli bir korkuya sahiptiler.810

Peygamberlerin akbetleri hakknda endie ettikleri ve sonlarnn ne olacana

dair bilgilerinin olmadna dair Kuran- Kerimde pek ok ayet vardr.

Mesela De ki; ben, eer isyan edersem byk bir gnn azabndan korkarm811
mealindeki ayet Hz. Peygamber de dahil olmak zere pek ok peygamberin kavimlerine

802
Mtrd, Tevlt, V, 426.
803
el-Enam 6/80.
804
Mtrd, Tevlt, V, 128.
805
Mtrd, Tevlt, XVII, 170.
806
brahim 14/35.
807
Mtrd, Tevlt, XVII, 170.
808
Yusuf 12/101.
809
Mtrd, Tevlt, VII, 282.
810
Mtrd, Tevlt, X, 308.

183
syledikleri bir cmledir. Geri mam Mtrd Hz. Peygamber ile ilgili olarak bu aye-
tin zikredildii bir yerde bu korkmann bilmek anlamnda olduunu sylese de bu anla-
m tayan ayetlerin tamam incelendiinde peygamberlerin ahiret halleri ile ilgili endi-
eden bigane olmadklar grlecektir. Hz. Yusufun benim canm mslman olarak al
ve beni salihlerin arasna kat812 eklindeki duasn peygamberlerin akbetleri hakknda
bir emniyet iinde olmadklar eklinde anlyoruz. mam Mtrd bu ayeti tevil
ederken meselenin bir baka vechesini gndeme getirmektedir813 ancak,
masumiyetlerini bilmemeleri dorultusunda akbetlerini bilmemelerini mmkn ve
muhtemel grnmektedir. Bir peygamberin mslman olarak lp lmeme konusunda
kendini garantide hissetmemi olmas peygamberlere ynelik sevgi ve sayg asndan
telaffuzu bile zor olsa da onlarn bu hassasiyetleri ile bizim sahip olmamz gereken
endienin bykln gzler nne seren bir ifade olduu iin biz, bu durumu dile
getirdik.

* eytann vesveselerinin Peygamberlere ynelmesi:

Biz mam Mtrdnin farkl balamlarda iaret ettii eytann vesvesesinin Hz.
Peygambere ynelik de olabilecei eklindeki yorumlarn Peygamberin imtihan edilen
bir kul olmas noktasnda deerlendirmek ve onun iradesinin her zaman devrede oldu-
unu gsteren bir husus olarak anlamaktan yanayz. nk masum olmalar onlar ey-
tann vesveselerinden tamamen azade klmyorsa bu durum bizim iin nemlidir. Vahye
mazhar olan bir peygamberin her ne boyutta olursa olsun bu vesveselerle muhatap ol-
mas hali, bize gre onun her an imtihanda olmas asndan dier kullarla paylat bir
yndr. Gerek vahyin korunmas gerekse kendisinin masumiyeti asndan dier kullar-
la ayn seviyede olmasa da, eytann telkinde bulunma eylemine ak olmas bizim iin
nemlidir. Bu bakmdan hibir kul kendisini sorumluluktan uzaklatrma mazeretine sa-
hip olmayacaktr. Peygamberler bile nefisleriyle ve eytanla uramlar ar imtihan-
lardan gemiler buna ramen hibir tavizde bulunmadan kulluk ve peygamberlik
grevlerini yerine getirmilerdir. Bu hususun bilinmesinin Hz. Peygamberi her trl
davrannda rnek almaya alan insanlarda nemli bir farkndalk oluturacan
dnyoruz.

811
ez-Zmer 39/13.
812
Yusuf 12/101.
813
Dini ve dnyevi konularda en erefli konuma getirmiti (Din de nbvvet, dnyada da mlk vermek
suretiyle) Mtrid, Tevilat, VII, 366.

184
 mam Mtrd szn ettiimiz vesveselerin hangi konularda olabileceini
tartrken unlara temas eder. Ona gre eytan Hz. Peygamberi ldrlme korkusu,
kfirlerden gelecek ktlkler ya da kendisine indirilenin Allah katndan olmad814
eklindeki dncelerle yaklaabilir ve bunun neticesinde Hz. Peygamber gsnde bir
sknt hissedebilir. Allah bu iki konuda da onu temin etmitir. Allah seni insanlardan
koruyacaktr eklindeki ayetle insanlardan gelecek zararlara kar gven verilen Hz.
Peygamber eytann vesveseleri ile ilgili olarak da korunmutur. mam Mtrd ikinci
hususa delil olarak bir hadisi zikreder. Sahabe Hz. Peygambere sizin de eytannz var
m eklinde bir soru yneltince Resulullah vard, ona kar bana yardm olundu ve o
teslim/mslman oldu buyurmutur.815

Bize gre Hz. Peygamberin eytann vesveselerinden Allaha snmasn emre-

den ayetler816 ve bunlarn yorumlar ile yukardaki hadis iki soruyu beraberinde geti-
rebilir.

1- Hz. Peygamberin eytan mslman oldu ise kkrtmalarndan Allaha sn-

mas emredilen nedir? Veya eytanla Hz. Peygamber arasnda nasl bir iliki varsayla-
bilir?

2- Hz. Peygamberin eytannn olmamas, (Mslman olmas) eytann etkileri-

ne ak insanlara rneklii asndan bir sorun tekil eder mi?

ncelikle ayetlerde Allahn, Hz. Peygambere eytann vesvese ve drtmelerine

kar kendisine snmasn emrettii ak olarak ifade edilmitir. eytan seni drtecek
olursa Allaha sn.817 Dolaysyla Hz. Peygamberin bir ekilde bu telkinlere maruz
olduunu dnmemize ayetler asndan bir engel yoktur. Nitekim mam Mtrd
eytandan Allaha snmay onun niyet, kastndan ve vesveselerinden snmak olarak
anlamaktadr. Snmann amac ise nefsinde tesir brakmamaktr. mama gre Allaha
snma, onlarn drtmelerini def etmesi, vesvese verdiklerinde Hz. Peygamberin
nefsinde etki brakmamas iindir.818 Yani eytann telkinlerinin ona hi ynelmemesi
deil bu telkinlerin tesirinin olmamas iin Allahtan koruma talebidir. Benzeri durum

814
Mtrid,A.g.e, c.XV, s. 251
815
Mslim, Sfatl Kyame, 69; Benzer rivayetler iin bk. Tirmizi, Rda, 16; Nesei, Snen, 4.
816
en-Nas 114/6; el-Mminun 23/97, 98.
817
el-Araf 7/200.
818
Mtrd, Tevlt, X, 60.

185
mminler iin de geerlidir. Allaha kar gelmekten saknanlar, eytan tarafndan bir
vesveseye uraynca Allah anarlar ve hemen gerei grrler.819 ayetinde tasvir
edildii gibi inananlar da byle bir durumda Allah anarlar, ona snrlar, Allahn
onlara kar koruma/savunma yaratarak lutfetmesini talep ederler.820 Dolaysyla eytan
peygamberler telkinde bulunur. Ama bu telkin Allahn yardm ve peygamberlerin
iradesi ile onlarn nefislerinde tesir brakmamaktadr. O halde eytann Mslman
olmas ifadesini nasl anlamamz gerekecektir. lk bakta tenakuzu artran bu
durumda aslnda bize gre ayn durum sz konusudur. Hz. Peygamber burada eytann
kendisine yaklaamadn veya eytannn yok olduunu sylememektedir. Bilakis
onunla ilgili olarak kendisine yardm edildiini ve eytann da teslim olduunu ifade
etmektedir. Esleme fiilini szlk anlam ile yani teslim oldu eklinde anlarsak
ayetlerle uyumlu bir manay yakalam oluruz. Bu durumda eytann teslimiyeti Hz.
Peygamberin nefsinde tesir gcn kaybetmesi ekline dnr ve bu anlam ayetlerde
anlatlan duruma daha uygundur. Kendisine onunla ilgili olarak yardm edilmi olmas
da ayn manay destekleyen bir ifadedir. Sonu olarak Hz. Peygamber eytann telkin ve
vesveselerine muhatap olan bir kuldur. Ancak eytann onda tesir brakma ihtimali hem
Allahn inayeti ile hem de kendisinin iradi tercihleri ile mmkn olmamtr. Allahn
bu konuda srekli olarak kendisine snlmas eklindeki emirleri hem Hz. Peygam-
bere hem de bize ynelik olarak tekrarlanmtr.Vahiy konusundaki telkinlerden
korunma konusunda ise Allahn mdahalesinin ak olduu ayetlerde bildirilmitir.821

kinci soru erevesinde bir an iin eytan ve peygamberler arasnda hibir

dzeyde bir telkinin olmadn varsayalm, bu durumda onlarn sorumlu kullar olmas
ve insanlara rneklik tekil etmeleri herhangi bir sorun oluturur mu sorusu zerinden
dnmeye devam edelim. Bu durumda sorumluluun kaynann ne olduunun er-
evesini belirlememiz gerekmektedir. Kuranda insann sorumlu varlk olarak g-
rlmesinin en nemli gerekesi irade hrriyetine sahip olmas olarak anlalmaktadr.
Kuranda insann kendisine takvay ve fcuru ilham eden bir nefse sahip olduu
bildirilmektedir822.

819
el-Araf 7/201.
820
Mtrd, Tevlt XVII, 405.
821
el-Hac 22/52
822
e-ems 91/8

186
 Sorumluluun dayana insann nefsinin ve iradesinin olmas olmaldr. Peygam-
berden nefs ve irade yok edilmemitir. Dolaysyla sorumluluu vardr. Uyarlara maruz
kalmas da irade ve kararlarnn olduunu gstermektedir. nsann sorumlu olmas da
eytann telkinlerine bal deildir. Aksine iradesine baldr. Yani bir insan sorumlu
varlk klan sadece eytann tesirine ak yaratlm olmas deildir. Dolaysyla eytan
faktr hayatmzda hi olmasa bile bu bizi sorumluluk sahasndan karan bir durum
oluturmaz. Dolaysyla eytan faktr bizim imtihan edilme servenimizde olmazsa
olmaz bir konum tekil etmemektedir. Kald ki bir ayette yer alan ve ahirette kullarn
eytann tesiri ile ilgili mazeret sunmak isteyecekleri bu mazerete en bata eytann
kendisinin itiraz edecei diyalog gstermektedir ki eytann telkinleri mmin kullar iin
tesir gcne sahip deildir. Dolaysyla da bu telkinlerin olup olmamas insann kul
olarak imtihan edilmesine engel deildir. Bu balamda peygamberlerin dier insanlar
gibi eytann telkinlerine ak olmadn dnsek dahi bu, onlarn imtihan edilen bir
kul olarak bizlere rnekliini etkileyecek bir husus deildir. Ancak Kuranda onun
vesveselerinden kendisine snmasn Allah emrettiine gre bu telkinlerden tamamen
azade olmadn yukarda ifade etmitik. Bu durumu da onda bu telkinlerin tesirinin
olmamas ve bu telkinlere kar sradan insanlardan ok daha mukavemetli klnmas
eklinde anlayabiliriz. Bu durum onun imtihan olmas hali ile masum olmas halini
badatracak bir nokta olabilir.

* Peygamberlerin nefis sahibi olmas:

mam Mtrd Hz. Yusuf rneini aklarken peygamberlerin de yaratllar

gerei olarak lezzetlere ynelen zorluklardan kanan nefislere sahip olduunu ifade
etmektedir. Hz. Yusufun Ben nefsimi temize karmam muhakkak ki nefs ktl
emreder, ancak rabbimin rahmet ettii mstesna823 dedii ayetin tevilinde mam
burada nefsin ktl emretmesinin bilemeyeceimiz hususlardan olduunu syler ve
nefisle ilgili yle bir aklamada bulunur. nk nefs ehvetlere ve lezzetlere meyyal,
zorluklardan kaacak ekilde yaratlmtr. Nefs dnyay tercih etme, heva nefisler
iindir. Nefisler her zaman yaratl mucibince ehvetleri ve lezzetleri tercih eder,
zorluklar deil.824

823
Yusuf 12/53.
824
Mtrd, Tevlt, VII, 321-322.

187
 Bize gre mamn, bir peygamberin nefsi mevzuu bahis edilirken bu aklamay
yapm olmas Peygamberlerin de nefsani temayllere sahip olduklarn dndn
gstermektedir.

Ayn ekildeHz. Davud ile ilgili bir ksmda da peygamberlerin hevasnn oldu-
unu nefsin tab gerei bu hevay defetmeye kadir olmadn ancak ona tabi olmamay
baarabileceini ve peygamberlerin de bu hevaya tabi olmaktan nehyedildiini anlat-
maktadr.825 Buradan da anlyoruz ki peygamberler tpk eytann vesveselerine maruz
kaldklar gibi nefsin arzularndan da mstani deillerdi. Ancak bu arzulara kar irade
gstermiler, Allahtan yardm istemiler, bu yardm ve korumaya mazhar olmulardr.
Hz. Yusuf ile ilgili ayetin son ksmndaki lla ma rahime rabbi (eer rabbimin bana
acmas olmasayd) ifadesini Mtrd, illa ma asame rabbi (eer rabbimin korumas
olmasayd) eklinde tevil etmitir. Allahn peygamberlere rahmeti, onlar korumas/is-
meti eklinde tezahr etmektedir. Tpk insanlarn tuzaklarndan, eytann vesveseleri-
nin tesir etmesinden koruduu gibi nefsinin temayllerinden de korumutur. Nitekim
Hz. Yusufun Rabbimin rahmeti olmasayd demesi Mtrdye gre Allahn koru-
mas olmasayd eklinde yorumlanmtr.826 Yani mam Allahn korumas olmad
taktirde bir peygamberin de hata edebileceini kabul etmektedir. Zaten ayette de Hz.
Yusuf dua ederken Allahn yardm olmad taktirde onlara meyledip cahillerden
olacan sylemitir.827

Mtrd burada Allahn korumasna dikkat ekerken peygamberlerin iradeleri

hakknda da unlar syler: O, dinden yana tercih koydu, nefis sevgisi ve onu semeyi
deil. Bilakis nefs, onun davet ettiini ister. Bunun delili, onlara meyleder ve cahiller-
den olurum szdr... Hz. Adem ve Havvann Rabbimiz! nefislerimize zulmettik.828
...sznde olduu gibi. mam onlara meylederim ifadesini meyletme, tabi olma, emir-
den kma, eklinde anlayan tefsircilerin grlerine yer verdikten sonra cahillerden
olurum cmlesini de fiilim cahillerin fiili gibi olur, bilenlerin ve hikmetli davrananla-
rnki gibi olmaz eklinde yorumlamtr.829 Bu yorumlarn arasnda Hz. Hudun ve Hz.

825
Mtrd, Tevlt, c.XII, s. 240
826
Mtrd, Tevlt VII, 322.
827
Yusuf 12/33.
828
el-Araf 7/23.
829
Mtrd, Tevlt, VII, 303.

188
Ademin830 Eer beni balamaz ve bana acmazsan, phesiz ziyana urayanlardan
olurum831 mealindeki szlerini aktarmas peygamberlerin nefislerine uyma ihtimalleri-
nin olduu ynnde bir kanaate sahip bulunduunu gstermektedir.832

Burada aka grld gibi Mtrdnin ismet anlaynn peygamberlerin ne-

fislerinin, irade ve tercihlerinin Allahn korumas ile birlikte bir sreci oluturduklarn
anlyoruz.

Mtrd kanaatimizce hem onlarn sorumlu varlk olmalarn, iradi olarak yap-
tklar tercihleri vurgulamak istemi hem de beer zaaflarla hemhal sradan insanlar gibi
alglanmalarna izin vermeyecek ekilde bir denge oluturmaya almtr. Hz. Yusuf
rnei ile ilgili blmde bu hassasiyetini yanstan blmlere daha sk rastlamak mm-
kndr: Mesela; Hz. Yusufun nefsini temize karmadn nk nefsin emrettii-
ni833 syledii blmde mam Mtrd nefsin ktl emretmesinin bizim bilemeye-
ceimiz bir ey olduunu syleyerek aklama yoluna gitmemitir. Ayrca bu konuda
tefsircilerin bu ktln ne olduu eklinde aklamalarda bulunmalarna tepkilidir.
mam Mtrdnin hem peygamberlerin nefis ve hevaya sahip olduklarn, irade sahibi
olduklarn sylemesi hem de bu nefis ve hevann etkisinin adeta hi vuku bulmad
gibi anlalacak tevillere (tab ayetlerine getirdii yorumlarda) girmesini nasl anlama-
lyz? Bize gre mam, teorik olarak mmkn bile olsa pratikte gereklemeyen bir ey
hakknda sz retmeyi edebe mugayir grmektedir. mam Mtrdnin Hz. Peygam-
berle ilgili konularda zirve noktasna ulam bu hassasiyeti, sahip olduu peygamber
sevgi ve saygsn gsteren rneklerden biridir. Ancak nbvvet ve ismet ile ilgili bir te-
mellendirme yaparken daha rasyonal bir tutumun olmas gerektii de ortadadr. Pey-
gamberlerin nefse, hevaya, eytann vesveselerine ak irade sahibi insanlar olmas ve
bu ynlerinin hibir dzlemde etkisinin grlmemesi bize gre hem teorik anlamda hem
de Kuranda geen pek ok ifade uyumlu deildir. Ancak bu uyumu yakalayabilmek

830
el-Araf 7/23.
831
Hud 11/47.
832
Ancak mam, Peygamber zellelerini konu ettii ksmlarda ise bu ihtimali zikretmemektedir. Bu
yaklamn muhtemel sebebi u olabilir. Bir peygamber ve zellikle de Hz. Peygamber baz hatalar ve
temayller gsterse bile bunun deerlendirilmesi ayn zamanda yarglayc bir konumu da beraberinde
getirir. mmetin hibir ferdi bu konumu kendisine yaktrmaz. mam Mtrd tam tersi bunlarn
zikredilmesini dahi ho karlamam zellelerin her birini tevil ederek hata konumundan uzak bir yere
yerletirmitir. Hatta mamn sadece bu yorumlar okunup yukardaki ifadeleri dikkate alnmaz ise
peygamberlerin nefsi temayllere sahip olmad gibi sonuca varlabilir.
833
Yusuf 12/53.

189
iin tevil mekanizmas sonuna kadar altrlm ve peygamberlerin bir an bile nefisle-
rinin etkisi ile hareket etmedikleri ortaya konmaya allmtr. Bu yaklamn muhte-
mel sebeplerinden biri de u olabilir: Bir peygamber ve zellikle de Hz. Peygamber baz
hatalar ve temayller gsterse bile bunun insanlar tarafndan deerlendirilmesi ayn za-
manda yarglayc bir konumu da beraberinde getirir. mmetin hibir ferdi bu konumda
deildir/olmamaldr. mam Mtrd tam tersi bunlarn zikredilmesini dahi ho karla-
mam zellelerin her birini tevil ederek hata konumundan uzak bir yere yerletirmitir.
Hatta mamn sadece bu yorumlar okunup yukardaki ifadeleri dikkate alnmaz ise
peygamberlerin nefsi temayllere sahip olmad gibi sonuca varlabilir. Kanaatimizce
mamn bu tavr peygamberlerin tartlmaz stn konumlarn insanlarn vehimlerin-
den korumak, onlardan alt konumda bulunan insanlarn onlarn hatalarnn dillendiril-
mesi suretiyle olmas gereken saygy zedelememek olmaldr.

mam Mtrdnin tefsircilerin peygamber ve hataya meyletme konusunda en

ok sz sarfettikleri rneklerden biri olan Hz. Yusufun kssasn nasl yorumladna
bakacak olursak bu durumu daha iyi mahede edebiliriz. mam, tefsircilerin Andolsun
kadn ona (gz koyup) istek duymutu. Eer Rabbinin delilini grmemi olsayd Ysuf
da ona istek duyacakt.834 ayetini yorumlarken yaptklar aklamalar gereksiz bulur ve
bu durumu helal grmez. Bu yorumlarnn fasid olduunu hemen ardndan gelen ayetle
ispatlar. Hz. Yusuf beni kendine o ard835 ifadesinden onun kadna ynelik bir iste-
inin olmadn, olsayd bu ifade ile susuzluunu syleme durumunda olmayacan
syler.836 te ondan ktl ve fenal bu ekilde engelledik837 ibaresi tefsircilerin
bahsettii hurafelerin838 olmadnn isbatdr. Bunun bir baka isbat da gerek aa
ktktan sonra Zleyhann ondan murad almak isteyen bendim839 eklindeki
itirafdr. mam Mtrdye gre ayetlerin zahirinden onlarn syledii hibir ey
karlamaz. Ayette sadece o (Zleyha) onu istedi, o (Yusuf) da onu istedi ibaresi
birtakm vahimlere sebebiyet verecei iin tevile ihtiya hissettirmektedir. mam
Mtrd bu ifadeleri u ekilde anlamann uygun olduunu dnmektedir:

834
Yusuf 12/24.
835
Yusuf 12/26.
836
Mtrd, Tevlt, VII, 291.
837
Yusuf 12/24.
838
Hurafe ile kastettii Hz. Yusuf hakknda zina haline yaklam olduunu tasvir eden ibarelerdir.
(... ) gibi.
839
Yusuf 12/32

190
 1- (Zleyhann istemesi/niyetlenmesi azmetmesi () , Hz. Yusufun ni-
yetlenmesi ise zihne gelen ey/istektir ( ) ve insann zihnine geliveren
dnceden dolay kul iin bir ey yoktur. Ve bundan da sorgulanmaz. Bu Hasann
gr.

2- Zleyhann niyeti ( ) istek, irade ve pekitirmedir.

Hz. Yusufun niyeti ise ( ) geri evirme/red idi. Ancak red niyeti olsayd ar-
dndan u ayet gelmezdi Eer rabbinin burhann grmeseydi Bu ifade niyetinin geri
evirme olmadn gsterir Bir niyet vardr ama bu onu ldrmeye niyetlenmedir/iste-
medir. Rabbinin burhann grmesi, ldrlmesi haram olan eye niyetlenme ve sonun-
da ldrmeyi terk etmitir.

3- Rabbinin burhann grmeseydi isteyecekti. Burada bir art sz konusudur.

Tpk Hz. Peygamber hakknda Eer sana sebat vermeseydik neredeyse onlara meyle-
decektin ayetinde olduu gibi.840 Yine Hz. brahimin Eer konuursa byne so-
run841 ifadesindeki art gibi.

Yukardaki grler mama gre ayette geen hemme biha/onu istedi ibaresi-
nin muhtemel yorumlardr. Bunlarn dnda tefsircilerin aktard szler mamn pey-
gamber tasavvuru asndan kabul grmedii gibi ismet anlay ile de uyumlu deildir.
Bu rnek, peygamberlerin nefsi temayllere sahip olmalar ancak bu isteklerine kar
irade gstermeleri ve Allahn koruma lutfuna mazhar olmalarn anlatmas asndan
ok nemlidir. Sonu olarak mam, bu yorumlarn hepsinden Hz. Yusufun Zleyhay
arzulamadn ispatlamaya almaktadr. Onun peygamber tasavvurunun zaman za-
man uzak yorumlar bile mmkn grmesine sebebiyet verecek kadar sayg dolu oldu-
unu gsteren bir rnektir. Onu istedi ibaresinin Zleyhay ldrmeyi istedi eklinde
anlalmasn mmkn grmesi gibi...Ancak zellikle erken devir tefsirlerinin tama-
mnda konu Hz. Yusufun Zleyhay arzulad ancak kt bir fiilde bulunmadu
eklinde anlalmtr.842

* Peygamberlerin kendileri iin af dilemeleri:

840
el-sra 17/74.
841
el-Enbiya 21/63.
842
Bk. tez.s. 3 vd.

191
 mam Mtrd peygamberlerin istifar etmeleri konusuna olduka fazla yer
vermitir. nk peygamberlerin Allahtan af dilemeleri, gnah ilemi olmay
artraca iin, bu konuyu ismet asndan deerlendirmeyi gerekli bulmu olsa
gerektir. Bu nedenle istifarlarnn kendileri ve dier mminler asndan ne anlama
geldii meselesi irdelemitir. Biz bu konuya mstakil olarak deineceiz fakat burada
da bir ynyle temas etmeyi lzumlu buluyoruz. nk onlarn kendileri iin af dilemi
olmalar imtihanda olduklarnn ve ismetlerinde kendi iradelerinin tesirinin mevcudiye-
tinin de delilidir. mam Mtrd istifarn mafiret talebi olduunu syler.843 mam
peygamberlerin kendileri iin istifarda bulunmalar meselesine yle bir yaklamda
bulunur: Peygamberler, bakalar iin istifar ederken nce kendilerinden balarlar,
sonra dier mminler iin istifar ederlerdi. Hz. Nuh ve Hz. brahim Yarabbi beni ve
anne-babam bala844 eklinde dua etmilerdir. Allah Hz. Peygambere gnah iin af
dilemesini emretmitir,845 halbuki gemi ve gelecek gnahlarn affettiini bildirmi-
ti.846 Emredilen ve peygamberlerin de fiilen uyguladklar bu ey, ancak onlar hakknda
bu ihtimalin olmas nedeniyledir. Melekler ise kendileri iin istifarda bulunmamlar-
dr, beerden inananlar iin istifar etmilerdir.847 Baka bir balamda mam peygam-
berlerin irtikab ettikleri nedeniyle itab ve azarlamaya maruz kaldklarn, dier insan-
lara ikaz maksadyla da bunlarn kitapta yer aldn syler.848

Yukarda aktardmz ksmda peygamberlere kendileri iin istifar emrinin

verilmesi ve onlarnda bu emre binaen balanma talebinde bulunmalar, gnah ileme
ihtimallerinin mevcudiyetinden balanmaktadr. Melekler iin bu ihtimalin mevcut
olmadndan dolay onlar kendileri iin istifarda bulunmamlardr. Dolaysyla
peygamberlerin tabiatlarnn meleklerden farkl olmas hata etme ihtimallerinin olmas
ile alakaldr. Peygamberlerin beer olmalar ve hata etme ihtimallerinin mevcudiyeti
ismetleri ile birlikte dnldnde onlarn iradelerinin hibir zaman devre d
kalmadn gstermektedir.

843
Mtrd, Tevlt XV, 129, XVI, 229
844
Nuh 71/28; brahim 14/41.
845
el-Mmin 40/55; Muhammed 47/19.
846
el-Fetih 48/2.
847
Mtrd, Tevlt, IV, 122.
848
Mtrd, Tevlt, V, 314-315.

192
 mam peygamberlerin meleklerden fark konusunda hata edebilir olmalarn dile
getirmekle beraber peygamberlerde hata ve kusur aramann ayn zamanda kfr
olabileceini de syler.849

Teorik anlamda bu ihtimalin olmas, bu durumun pratikteki karlklarn

aramay gerektirmez. mam doal olarak teorik anlamda mmkn olan bu durumun
aratrlmas ve zikredilmesinden yana deildir.

Hz. Peygambere hitaben Kendinin, inanm erkek ve kadnlarn gnahlar iin

istifar et850 emrinin bulunduu ksmda mam unlar sylemektedir:

Gnahn iin ifadesi kelamn al ve balangc iindir, bir kimseye bakas

iin dua emredildiinde kendine dua ile balamas (kabilindendir). in hakikati kendisi-
ne deil mmin erkek ve kadnlara dua etmesinin emredilmesidir. Ancak gzel bulun-
duu iin kendisine dua ile emr olunmutur. Onun da gnahnn olmas ve istifarla em-
redilmesi caizdir, fakat biz bunu bilemeyiz. Bize peygamberlerin gnahlarn hfzetme-
ye almak ve anmak gerekmez. Onlarn gnah olarak vehmedilenler iin istifar em-
redilmi olabilir. Hz. brahimin u duasndaki gibi: Ahirette hatalarm balamasn
umduum Odur851 Ayrca onlarn gnah ve hatalar bakalarnnkine benzemez. Dier
insanlarnki kk ya da byk ktlkler irtikab etmektir. Peygamberlerinki ise ne-
fislerinde ktlkle herhangi bir temas olmakszn efdal olan terk etmelerinden iba-
rettir.852

zellikle Hz. Peygamberin konu edildii ksmlarda peygamber ve gnah arsn-

da bir iliki kurma konusunda son derece hassas olan mam Mtrd gnahnn ba-
lanmasnn, ilemeden nce/balang itibaryla balanmas olarak anlalabileceini
ya da bu ifadenin mmetin gnahlarnn balanmas853 olarak anlalabileceini syle-
mektedir. Nasr suresinde yer alan istifar et emri iin de mmetin gnahlar yorumunu
benimseyen mam, Ebu Bekir el-Esammn Hz. Peygamberde eksiklik veya fazlalk
bulunmu olmaldr ki istifar emredilmitir eklindeki yorumunu ise iren bir sz

849
Mtrd, Tevlt, XIV, 10.
850
Muhammed 47/19.
851
e-uara 26/82.
852
Mtrd, Tevlt, XIII, 401.
853
bk. Mtrd, Tevlt, II, 233; XIII, 74; XIV, 10; XVII, 358; bu blmlerde hz. Peygamberin isti-
farnn mmetinin gnahlar iin olduunu, kendisi ile gnah arasnda bir balant kurulamayacan
anlatr.

193
olarak niteler. Yani mam ismet teorisinde peygamberlerin hata edebilirliini dile geti-
rirken bu konuda mahhas yorumlar yaplmas zellikle de, konu ile Hz. Peygamber
arasnda balant kurulmasn tepki ile karlamaktadr.

mamn bu konudaki yaklamlar ile ilgili rnekleri oaltmak mmkndr.

Ancak biz bu balk altnda meselenin sadece u ynne dikkat ekmek istedik. Pey-
gamberler istifarla emredilmi ve bunu da yerine getirmi iseler tabiatlarnda hata ede-
bilirlik vardr. Byle olmalar onlarn ismetlerinde iradelerinin paynn muhakkak suret-
te mevcut olduunu gsterir. Bu durumun onlarn yceliklerini artran bir yn olduun-
da phe yoktur. Peygamberlerle gnah veya hata arasnda herhangi bir ilikilendirmeyi
tepki ile karlanmakla beraber Mtrdnin teorik dzlemde bu durumu kabul ettiini
dnebiliriz.

3. Zelle Meselesi ve Hz. Peygamberin Zelleleri

Peygamberler Zelle lemi midir?

mam ismet konusunu iledii yerlerde ya da Hz. Peygambere ynelik olan itab
ayetlerini tevil ederken gnah ile peygamberler arasnda bir iliki kurmamtr. Hatta
byle bir balanty kurann kfrnden korkulacan ifade eden mam854, baka
balamlarda bunun imknndan bahsetmitir. (zellelerin hikmetinden bahsederken ve
gnah/iman ilikisinin gndeme geldii yerlerde). Her iki yaklamn maksad gz
nnde bulundurulduunda bunu bir eliki olarak grmek gerekmez. Ancak sanki
Mutezile ve Havaricin gnah-iman balantsna gelene dek mam, Peygamberlerin
kk gnah ileyeceklerini telaffuz etmek istememitir. Onlarn grlerinin
yanlln ortaya koymak iin ise Peygamberlerin kk gnah ilemelerini bir
argman olarak kullanmtr. Mesela mam Mutezilenin kk gnahlarn balanm
olduu eklindeki iddiasna u ekilde itiraz eder:

Peygamberler kendilerinden sadr olan zelleden dolay korkarak, umarak tazarru

ve gzya ile Allaha dua ediyorlard. Dualarna icabet edilmesini istiyorlard. Eer
onlarn -hikmet gerei- azab edilebilecek gnahlar olmasayd (bu yakarlar) haddi
amak, Allaha zulm isnad etmek ve ondan istiaze- kendisinden saknma- anlamna
gelirdi. Ki bu, zelle ilemekten daha byk bir gnah olurdu.855 Grld gibi

854
A.g.e, XIV, 10
855
Mtrd, Tevlt, IV, 38.

194
Mtrd azab gerektiren gnahlarn peygamberlerden sadr olduunu aksi halde
onlarn yakarlarnn Allaha zulm isnad anlamna geleceini sylemektedir. Yine bir
baka yerde yle der: Peygamberler istifarda bulunmulardr. Azab edilmesi caiz
olmayan (gnahsz bir kimseye) azab edilmesi zulmdr. Byle bir kimsenin ba-
lanma istei ise kendisine zulmedilmemesini istemek anlamna gelir. Bu imtihan ile
badaan bir durum deildir.856 Mutezilenin kk gnahlara azab edilmeyecei,
balanm olduklar grn bu ekilde rten mam tam kar noktada olan
Havarice de ayn argmanla cevap verir. Peygamberler kk gnah ilemilerdir. Eer
bu imandan karan bir durum olsayd onlarn peygamberlikleri derdi. Peygamberlik-
leri dmediine gre kk gnah imandan karmaz. fadeleri yledir:

Peygamberler ve Allahn sevdii kullar kk gnahlar ilemekle imtihan

olmulard. Sahibini imandan karan ey nbvvet ve velayeti de drr.857 Onlar
kk gnah ilemelerine ramen peygamberlikleri devam ettiine gre kk gnah
imandan karmaz.

mam, peygamberlerin zellelerinin konu edildii hibir yerde kk gnah

ifadesini kullanmaz. Buralarda zelleleri tevil eder ve bu zellelerin onlarn masumi-
yetlerine halel getirebilecek ekilde anlalmamas iin azami aba gsterir. zellikle
Hz. Peygamber mevzubahis olduunda ise yukardaki teorisini rneklendirebilecek bir
konu bulmak mmkn deildir. Ancak anlalan odur ki bu tutumu peygamberlerin
kk gnah ileme ihtimallerinin mevcudiyetine inanmakla birlikte Mtrd bu
konuyu dillendireyi uygun grmemektedir.

Zelleler kastszdr

Peygamberlerden sadr olan zelleler kastszdr. Bunun delili peygamberlerin

tvbelerinin icmali tvbe olmasdr. Eer onlardan bilerek ve kastl bir zelle sadr
olsayd bunu dile getirerek dua ederlerdi.858 Yani peygamberler bilerek hata yapm
olsalard bu hatalar anarak onlar iin mafiret talep ederlerdi oysa tvbelerinde byle
bir ibareye rastlanmamaktadr. ledikleri gnahlar zikrederek af dilemediklerine gre
bunlar farknda olarak ilememilerdir. Dolaysyla zellelerde herhangi bir kast
olmam, hataen ilenmilerdir.

856
Mtrd, Tevlt, II, 233; ayn ifadeler iin bk. a.mlf., Kitabt-Tevhid, s. 525.
857
Mtrd, Tevlt, IV, 37.
858
Mtrd, Tevlt, I, 245.

195
 Zellelerin Hikmeti

mam Mtrdye gre dnyada karlalan skntlarn hepsi gnahlar netice-

sinde deildir. Bilakis Allah kullarn iyilikle de ktlkle de imtihan eder.Bu, zellelerle
imtihan edilenlerin, skntlarla karlaanlarn zayflna iaret etmez. Peygamberlerin
imtihanlar iki sebeple olmu olabilir: lki; Allah onlar dnya lezzetlerinden korumak
ister ki ahirette bunlara bolca nail olsunlar. kincisi ise;

. ][
[ ][ ]
.
Beer cinsinin zellelerden slim olamayaca iindir ki peygamberler onlarla
imtihan olunmulardr. Ahirette ise bu imtihanlarnn karl olarak zellelerden eser
kalmadan haredileceklerdir.859

Allah settar olduu halde zellelerin kitapta kyamete kadar anlmasnn sebebini
soranlara mam yle bir aklamalada bulunur:

1- Zellelerin zikredilmesi Hz. Peygamberin risaletinin isbatdr. nk

insanlarn psikolojik eilimleri ecdadnn ve kendisinin ktlklerini anmaya tahamml
edemez. Eer Hz. Peygamber and ise bu onun Allahtan bir emirle yapm olduunu
gsterir.

2- Zelleler kullar imtihan iin zikredilmilerdir. Peygamberlerin zelle ve kusur

zhar ettiklerini bildikten sonra peygamberlere nasl muamele edeceklerini imtihan iin
Kitapta bunlar anlmtr.

3- nsanlara kusur ve gnah ilediklerinde retmek iindir. Peygamberler zelle

irtikab ettiklerinde alama, yakar, korku ve yneli gibi davranlar sergilemitir.

4- Zellelerin, kk gnahlar irtikab etmenin, velayeti/Allaha yaknl gider-

mediini ve imandan karmadn dolaysyla (Haricilerin iddialarnn doru olmad-
n) retmek iin anlmtr. Mutezile ise Allahn kk gnahtan tr azab etmeyece-
ini onlarn zaten balanm olduunu iddia eder. Peygamberlerin zelle irtikab
ettiklerinde korkmalar Mutezilenin iddiasnn da yanlln gsterir. nk eer
kk gnahlar balanm olsayd peygamberler bunu bilirler ve de korkmazlard.860

859
Mtrd, Tevlt, I, 288.
860
Mtrd, Tevlt, XII, 237.

196
 mam Mtrdnin teorik olarak peygamberlere kk gnah izafe etmesine
ramen Mtrdlikte zelleden kast kk gnah eklinde deil, peygamberlerin daha
efdal olan bir davran tercih etmemeleri eklinde anlalmtr.861 Bu anlay mamn
tevillerinde aklamalarnda aka grlmektedir. Yani mam, kk gnah efdalin
terki eklinde anlamtr. Peygamberlerin bu nevi davranlar bizim iin mbah eyler
olmakla birlikte onlar iin kk gnah mesabesindedir. Bu durumda peygamberler
bizim gnah dediimiz eyleri aslnda hi yapmamlardr. Onlarn yapt dnlen
kk gnahlar/zelleler aslnda gnah deildir.

mam zelleler iin Peygamberlerin mafiret taleplerinin kabul edilmemesinin

byk bir ey olacan, kabul edildii halde de bu zellelerin Kitapta kyamete kadar
anlmasnn anlaml olmadn syleyenlere verdii cevapta unlar syler: Allah bu
zelleleri ifa ve zhar etmeyi onlarn dndakilere uyar ve ikaz olsun diye istemitir.
Bylelikle insanlar bilsinler ki peygamberler Allah katndaki konumlarnn yceliine
ramen ilediklerinden dolay itaba uramaktan beri klnmamtr. Onlarn dnunda-
kiler ise buna daha mstehaktrlar. Ya da Allah onlarn bu durumlarnda gafil olmad-
n ve kendisinden hibir eyin gizli olmadn bildirmek iin zelleleri kitabnda
anmtr.862

a) Peygamber Zelleleri

Biz burada peygamberlerin zelleleri olarak addedilen her konuyu ele almaya-
caz. Ancak mamn bu konularda yapt aklamalar onun ismet teorisini doru
anlamak asndan gereklidir. Hz. Peygamber tasavvuru ismet teorisi anlalmadan,
ismet teorisi de dier peygamberlerin masumiyetleri hakknda yaplan aklamalardan
bamsz olarak anlalamayaca iin bu konuya birka rnek zerinden deinmeyi
gerekli grdk.

Hz. dem

Andolsun ki daha nce deme ahid vermitik, fakat unuttu; onu azimli
bulmadk863

861
a.y.
862
Mtrd, Tevlt, V, 314-315.
863
Ta-Ha 20/115.

197
 Tefsircilerin ounluu buradaki unutmay dalgnlkla unutma deil, terk etme
ve ihmal etme eklinde anlamlardr. nk Hz. Adem bundan dolay itaba uram ve
cezalandrlmtr.864

mam Mtrd ise Allahn peygamberlerinden biri iin ihmal etmi olma hali-
nin dnlm olmasn irkin bulur. Ve buradaki nesiye/unuttu kelimesini yle
bir tevile tabi tutar:865 Unutma iki trldr: 1- Gaflet ve meguliyet sebebiyle oluan
unutma. Bundan dolay muatebe caiz olur. Zira eer mkellefiyet varsa unutmamal ve
bu duruma dmemelidir. 2- Sebepsiz ve defi mmkn olmayan unutma. Bu
unutmadan tr itab ve ceza olmaz.

Allahn sorumluluk yklemesi ve imtihan etmesi bu ekilde (anlaml) olur.

Ancak Allah sorumluluu ykledii an itibaryla bilmeyen ve akletmeyeni

imtihan edip ykml tutabilir. nk akl kulland takdirde bunu idrake imkn
bulabilecektir. Fakat akln kullansa ve aba harcasa bile sorumluluu idrakten aciz
olana elbette ykmllk verilmez. Biz Hz. Ademin unutmasn bu ekilde deerlen-
diriyoruz. Eer kendini zorlasayd unutmayacakt. Bu nedenle de itaba urad.866

Anlalan odur ki Mtrd Allahn kullarna o anda idrak edemeseler de

sorumluluk ykleyebileceini dnmektedir. nsan ilk anda idrake ulamasa da itaat
edebilir. Daha sonra ykmllnn idrakine varr. te Hz. Ademin grevini idrakten
uzak olduu iin unuttuunu dnmektedir. Bu da itab konusudur.Ancak bu kastl bir
terk, idrakten sonraki bir ihmal deildir.

mamn bu aklamasnda hem peygamberlerin ismeti hem de sorumluluk ve

imtihan edilmeleri hususunun beraberce deerlendirildii bir izaha ahit oluyoruz.Hz.
Adem iin Kuranda yer alan fiilleri iin aklamaya rastlamyoruz.

Hz. Yusuf

mam, Hz. Yusuf ile ilgili tefsircilerin fazlaca aklama yapmalarn eletirmekte
ve ayetlerden sadece onu (Zleyhay) istedi867 lafznn tevile ihtiya hissettirdiini
sylemektedir. Yapt tevile gre de Hz. Yusufun herhangi bir zelle ilemesi sz ko-
nusu deildir. Zleyhay istemesi insann zihnine geliveren ve muaheze edilmeyecei

864
Mtrd, Tevlt, IX, 242.
865
a.y.
866
a.y.
867
Yusuf 12/24.

198
havatr cinsinden bir dnce idi. Rabbinin burhann grd iin de byle bir eyleme
yeltenmedi.868 Sonu olarak Hz. Yusufa nisbet edilebilecek bir zelle yoktur. erhinde
Semerkand Rabbinin burhann grmeseydi artndan hareketle bu istein olmadn
ifade eder. nk bir eyi arta balamak o eyin hakikaten olaca anlamna gelmez.869

Hz. Musa

Hz. Musann adam ldrdkten sonra O ii yaptm zaman dalaletteydim870

eklinde bir ifade kullanmas mam Mtrd asndan mutlaka tevil edilmesi gereken
bir ifadedir. nk dalalet kelimesi bir peygamber iin kullanldnda masumiyet pren-
sibi ile badamaz. Zahiri bir okuyula yanl anlamalara sebebiyet verebilecek bu ifa-
denin, mam Mtrdye gre u ekilde anlalmas gerekir: Ayetteki dalalet kelimesi
cahillerden olmak eklinde anlalmaldr. Cehalet ise yapt iin lme sebebiyet ve-
receini bilmeyenlerden olmas anlamndadr. nk eer Hz. Musa adamn leceini
bilseydi vurmazd. Yaptktan sonra Bu eytann amelidir871 demesi adam ldrmeyi
amalamad anlamna gelir. Ancak eli hataen ve cahillikle kalkmtr. Baz kraatlerde
delalet kelimesi cehalet eklindedir. Bu da kastsz yapt anlamna gelir.872 Kuranda
dalalet kelimesi Hz. Peygamber, iin de kullanlmtr. mam orada da kelimenin pey-
gamberlerin masumiyetine halel gelmeyecek ekilde anlalmas iin gerekli akla-
malar yapmtr.

Hz. brahim

Hz. brahimin kssasnda ismet konusu ile ilgili birka olay mevcuttur. Pey-
gamber olmadan nce Ay ve Gnee ynelmesi, risalet ncesi ismetin olup olmad
sorusunu akla getiren bir olaydr. Putlar krma plann uygularken kavminden ayrlmak
ve bayrama gitmemek iin yldzlara bakarak ben hastaym873 demesi, putlar kimin
krd sorulduunda belki onu u bykleri yapmtr874 demesi, mrik olan babas
iin mafiret dilemesi875 gibi konulara genie yer vermitir. nk bahsi geen

868
Mtrd, Tevlt, VII, 292.
869
Semerkand, erhu Tevlt, I, 395/b.
870
e-uara 26/20.
871
el-Kasas 28/15.
872
Mtrd, Tevlt, X, 290.
873
es-Sfft 37/88-89.
874
el-Enbiya 21/63.
875
el-Mmtehine 60/4.

199
olaylar ilk bakta bir peygamberin nbvvetten nce irk inancna dair cmleler sarf
etmesi, doru olmayan szler sylemesi gibi peygamberlerin masumiyeti ile uyumayan
manalara hamledilebilir. Bu nedenle olsa gerek mam bu konulara detayl olarak
girmitir.

mam Hz. brahimin ay ve gnee bu benim rabbim demesini peygamberlerin

nbvvet ncesi masumiyetleri asndan deerlendirir.Yine Allahn Hz. brahime
gklerin ve yerin melektunu gstermesini ikan sahibi/kesin ilme erenlerden olmas
iin gibi bir sebebe dayandrmas zerinde durur. Hz. brahim gklerin melektunun
kendisine gsterilmesinden nce ikan sahibi deil miydi? Bu benim rabbim derken
irk inancna sahip miydi gibi konular mam asndan zerinde durulmas gereken
sorulardr.

Mtrd Hz. brahimin Ay, Gne ve yldzlara ynelmesi ile ilgili 3 gr

aktarr. lki; Hz. brahimin gerekten Rabbini arad ve bu ekilde tevhide ulat
eklindeki grtr. Bu grte olanlar arasnda, Hz. brahimin akl bali olmadan
nce byle bir olay yaadn syleyenler olduu gibi, sorumluluk yanda bu olay
yaadn syleyenler de vardr. Allah kendisine byle yapmasn ilham etmi ve daha
nce gafil olduklar bir hususa -yok olup gidenlerin rab olamayaca gereine-
dikkatlerini ekmek, retmek iin bunu yapmtr.876 mam her iki yaklam da doru
bulmaz. zellikle akl bali olmu bir insann stelik de bir peygamber olacak bir
insann Allahtan bu derece gafil olmasn mmkn grmez. Bunun iin iki ayeti delil
getirir. Hani o, Rabbine temiz bir kalple gelmiti877 Bu ifadedeki kalbinin selim olmas
demek, irkten ve irk phesinden uzak olmas anlamndadr.878 Hz. brahimin,
kavmini bu ekilde tevhide arrken kendisinin selim bir kalp ile vasflandrlmas irk
inancna hibir zaman sahip olmad anlamna gelmektedir. Yani bu ayet Hz.
brahimin nbvvet ncesi ismetini ispat etmektedir. Bu konudaki istidllini u ayet
zerinden srdrr: te kavmine kar brahime verdiimiz delillerimiz...879 Bu ayet,
Hz. brahimin Ay, Gne ve yldza yneliini anlattktan hemen sonra yer almaktadr.
Yani Hz. brahimin gk cisimlerine yneldikten sonra hakikate ulamas olay,

876
Hasan Basriye nisbet ettii bu gr iin bk. Mtrd, Tevlt, V, 115-116.
877
es-Saffat 37/84.
878
Mtrd, Tevlt, V, 116.
879
el-Enam 6/83.

200
Allahn mrik kavme getirdii hucceti/delil olarak nitelendirilmitir. Bu u anlama
gelmektedir. Hz. brahimin bu ynelileri onun inanc ile ilgili bir durumu deil de
kavminin hidayete erdirilmesinde getirilen bir delildir. Bu durumda Hz. brahimin bu
benim rabbim demesi kendi inancn deil kavmini hakikate tarken bulunduu bir
basama anlatmaktadr. Eer bu, onun dncelerinde doru inanc bulana dek
srdrd bir yolculuk gibi anlalacak olsayd, o takdirde ayette Hz. brahime
verilen deliller ifadesinin olmas gerekirdi.880 Oysa delil Hz. brahim iin deil kavmi
iin sz konusu edilmitir.

Ancak bu aklamaya yle bir itiraz gelitirilmitir. Hz. brahimin kavmine

getirilen huccetler onun Ay ve Gnee ynelmesi olayn kastetmemektedir. nk bu
benim Rabbim demesi ardndan dierine ynelip bu ekilde Allaha ulamas olaynda
delil getirme ve tartma mevzu bahis deildir. Delil getirmeyi gerekli klacak tartma
bir baka ayete gemektedir. O da udur: Kavmi onunla tartt, o da dedi ki: Benimle
Allah hakknda m tartyorsunuz881 te delil getirdik derken kastedilen ksm
burasdr. Bu takdirde Hz. brahimin ay ve gnee ynelmesi Hz. brahimin kendi
dnceleri ile ilgili bir sreci anlatm olmaktadr. mam bu itiraza yle cevap verir:
Bilakis, tartma var denilen ksmda Tevhidin ve dinin ikrar vardr. Asl tartma ve
delil sunma kaybolup gidenleri sevmem882 ben yzm hanif olarak yerlerin ve gk-
lerin yaratcsna evirdim ve mriklerden deilim883 gibi ifadelerin getii yerdedir.
Nitekim onlarn ilahlarnn fasid olduu tevhidin gereklii zerine yapllm bu konu-
malarda bir delil getirme mevcuttur.884 Sonu olarak mam, Hz. brahimin gk cisim-
leri ile ilgili szlerini kendi inanc ile ilgili bir duruma hamletmemekte, bu olayn onun
kavmini tevhide arrken kulland bir yntem olduunu dnmekte ve bu dnce-
sine de Bu, brahime milletine kar verdiimiz delilimizdir885 ayetini delil getirmek-
tedir. Bu ekilde Hz. brahimin hayatnn bir safhasnda da olsa irk phesi olutura-
cak dncelere tevessl etmediini, bir peygamberin risalet ncesinde ve sonrasnda
byk gnah ilemesinin mmkn olmadn ortaya koymaktadr. Dolaysyla Hz.

880
Mtrd, Tevlt, V, 131.
881
el-Enam 6/80.
882
el-Enam 6/76.
883
el-Enam 6/79.
884
Mtrd, Tevlt, V, 131-132.
885
el-Enam 6/83.

201
brahimin Allah aray hikayesi kavmine sunduu delil olma zellii tamakta, onun
inancndaki kademeleri anlatmamaktadr. O kalbinde bu delilleri oluturup onlara
gsterirken ve dile getirirken amac bu istidll sayesinde kavmini ilzam etmektir.886

Bu olayla ilgili aktard dier bir yorum bu szlerin inkr ve istihza anlamnda
kullanlm olmasdr. mam bu iki yorumu caiz grr. nk ikisinde de Hz. bra-
himin Allah hakikati zere bilmesi ve fakat kavmi iin bu lafzlarla bir istidll ekli
ortaya koymas durumu vardr. Buna gre Hz. brahim kavmine, onlarn hevalarna uyu-
yormu gibi grnerek tedricen yaklamtr. Bu sanki ikrah altnda olan bir insann
mecbur kald iin iinden baka bir eye inanp dndan farkl bir ey sylemesi
gibidir. Bylelikle o onlarn gvenlerini kazanp kendisine meyletmelerini salad.887
mama gre bu yntem neticeye ulatrma asndan inatlama ve onlar nakzederek
yaklamaktan daha ince bir taktiktir. Onlarn tazim ettikleri eye sayg gstermesi,
onlarla muvafakat halinde gibi grnmesi adeta onlarn zemininden hareket etme
gibidir. mam burada Hz. sann havarilerinden birinin gnderildii kavmin putuna
sayg gsterir gibi yapmas onlarn gvenini kazanp tedricen onlar hakka ulatrmas
olayna atf yapar. mam bn Kuteybeye888 nisbet ettii bu gr caiz grr. nk
Hz. brahim nefsinde doru inanca sahiptir ve mam iin asl mesele de budur. Bu duru-
mu, ikrah altnda Hz. Peygambere svmesi iin zorlanan bir insann zihninde baka bir
Muhammed tasavvuru gelitirip bu vehme svmesi gibi sayar. Hz. brahim kavminin -
muhtemelen dini ierikli- bir bayramnda ssl giyinip onlarla mukabele yntemini
uygulayarak kendisine meyletmelerini salam, akabinde en gzel ve en parlak a
sahip olana yani kendi zatnda aydnlk olana/gerek Allah inancna onlar arm ve
netice olarak putlara tapmay onlara kt gstermeyi baarmtr.889

Hz. brahim kssasnda ismet asndan deinme gerei duyduumuz bir dier
mevzu, onun kavminden ayrlmak iin yldzlara bakp Ben hastaym demesidir. Bu-
rada Hz. brahim kavminden uzak kalp putlar krmay planlamaktadr. smet asndan
soru bir peygamberin geree uymayan bir sz telaffuz etmesi mmkn mdr, soru-
sudur. mam Hz. brahimin defa yalan syledii eklinde gr bildirenlerin bu

886
Mtrd, Tevlt, V, 110.
887
Mtrd, Tevlt, V, 118-122.
888
Mtrd, Tevlt, V, 118.
889
Mtrd, Tevlt, V, 120.

202
szlerini kabul etmez.890 Ona gre bu sz irkin bir szdr nk Allahn resullerine ve
nebilerine yalan nisbet etmek caiz deildir891 Lgat asndan hastaym ifadesine
hasta olacam manas verilebilir. Ya da hakiki manas ile de sylenmi olmas mm-
kndr. nk her insanda az da olsa hastalk vardr.892 Bu ifadeyi yldzlara bakarak
sylemesine gelince bununla ilgili olarak mfessirlerin grlerini aktarr. Tefsircilere
gre Hz. brahimin byle davranmasnn sebebi; kavminin yldzlara gre hareket
etmesinden dolaydr. Hz. brahim de, onlardan ayrlp putlarn krmak istemektedir.
mam gerek daha nceki meselede gerek yldzlara bakarak onlarn inancna gre
davranmasnda bir taktik olduunu sylemekle birlikte ben hastaym cmlesini hakiki
manada alarak her insan da hastalk olmas gibi bir yorumu aktarmas dikkat ekicidir.
Ayn metodun safhalar olduunu ifade eden grlerin yannda ayrca bu yorumu da
aktarmasndan anlalan odur ki mam burada meseleyi, lugat asndan da bir k yolu
gstererek teyid etmek istemektedir. nk Peygamberlerle yalan sz bir arada dn-
lemeyecek iki olaydr. mamn aktard her iki yorumda da peygamberlerin ismet
sfatlarna halel getirebilecek vehimleri uzaklatrma abas iinde olduu muhakkaktr.
mam kesinlikle bir peygamberin risalet ncesinde byk gnahla ilgili pheler ta-
mas ya da yalan sylemesi gibi bir durumu onlarn ismet sfat ile badatrmaz ve ka-
bullenmez.

Ancak mam Mtrdnin, Hz. Peygamber ve mrik Araplarla arasnda geen

baz olaylarla ilgili yorumlar ile birlikte dnldnde bir Peygamberin taktik olarak
dahi olsa mrik bir kavmin inanlarn benimsemi gibi grnecei fikrini nasl
savunduunu anlamakta zorlanyoruz. nk mam, Hz. Peygamberin kavminin ileri
gelenlerine baz konularda toleransl davrand eklindeki yorumlara ok sert tepkiler
vermektedir. Mesela

Hz. Peygamberin tebli metodu olarak mriklere meclisinde yer ayrmas

olayn -ehli tevilin ounluu kabul etse de- byk bir tepki ile karlamaktadr. Ona

890
Konu ile ilgili Ebu Hureyreden gelen bir haber mevcuttur. Buna gre Hz. Peygamber yle
buyurmutur: Hz. brahim olay dnda hi yalan sylememitir. Onlar da ben hastaym demesi,
Sare iin kardeim demesi ve bunu (putlardan) byk olan yapt demesi. (Tirmizi, Snen,
Tefsirul-Kuran, 21) mam bu sze hadis olarak yer vermez. Onun defa yalan sylediini
syleyenlerin gr eklinde yer verir ve eletirir. Mtrd, Tevlt, XII, 164.
891
Mtrd, Tevlt, XII, 164.
892
a.y.

203
gre byle bir eyi deil yapmaya ynelmek aklna bile getirmesi ihtimal dhilinde
deildir. Bu yakksz bir ithamdr. Bu nbvvetinin skat anlamna gelir.893 Bu iki
olayn birbiriyle benzerliini kurduumuz yn bir peygamberin teblide taktik olarak
gerek dncesinin dnda davranlarda bulunmas meselesidir. Hz. brahim metodu
gerei mriklerin inancna sayg gsterir gibi davranyorsa Hz. Peygamberin de
mriklere meclisinde yer amas bu kadar yadrganacak bir durum olmamaldr. Ancak
anlalan mam iki olay farkl deerlendirmekte ve Hz. Peygamberin bu davran
gstermesine ihtimal vermemektedir. Belki de burada asl saik insanlarn zihinlerinde
Hz. Peygamberin hatal davranm olabilecei zannnn olumasna zemin aralama-
maktr. Nitekim Gece gndz Rablerine dua edenleri kovma. Onlarn hesabndan sana
bir sorumluluk yoktur. Senin hesabndan da onlara, ki onlar kovarak zlimlerden
olasn894 ayetinin tevilinde tefsirciler Hz. Peygamberin byle bir niyeti olduu srada
bu ayetin indiini sylemilerdir.895

mam Mtrd nin geni olarak yer verdii hususlardan biri de Hz. brahimin
mrik olan babas iin istifarda bulunmas meselesidir.

brahimin babas iin mafiret dilemesi, sadece ona verdii bir szden tr
idi. Allah dman olduunu anlaynca ondan uzaklat.896

Bazlar onun iin istifarda bulunmas slam olmas vaadinden sonradr derler.
slam olmadn anlaynca ondan uzaklamtr. Bir dier ihtimal de onun iin mafi-
reti gerektirecek sebepleri yani slam olmasn istemektir, yoksa kfirin mafiret olmas
deil.897 Bu yorum ayetin muhtevasyla uyumlu bir yorumdur. mam da istifarn slam
olma talebi olduuna dair baka ayetlerden de deliller getirir.898 Fakat bir baka ayette
Allah Hz. brahimi mminlere rnek gsterirken onun babasna istifarda bulunmas
meselesini bundan istisna tutmutur.899 Bu istifar mminler iin rnek gsterilmedi-

893
Mtrd, Tevlt, V, 72 vd.
894
el-Enam 6/52.
895
Mtrd, Tevlt, V, 52 vd.
896
et-Tevbe 9/114.
897
Mtrd, Tevlt, VI, 463.
898
Nuh peygamber kavmine Rabbinizden balanma dileyin (Nuh 71/10) derken onlarn islama
girmelerini yani balanmalar iin slam olmalarn emretmektedir.
899
brahim ve onunla beraber bulunanlarda sizin iin uyulacak gzel bir rnek vardr... Yalnz
brahimin babasna andolsun ki senin iin Rabbimden mafiret dileyeceim... sz bu rnein
dndadr. el-Mmtehine 60/4.

204
ine gre burada aklamaya ihtiya hissettiren bir nokta var demektir. mam Mtrd
bu durumu yle tevil eder: Allah onun babasna istifarn istisna etmitir ki istifar-
nn manas anlalsn. Biz brahimin babasna istifar ile neyi murad ettiini bilemeyiz.
Bu istisna onlarn istifarla muradlarn anlamamz iindir.900 Adeta yle demitir; siz
brahimin babas iin yapt gibi mrikler iin istifarda bulunmayn nk siz onun
istifarnn ne anlamda olduunu bilmezsiniz.901 mam burada Hz. brahimin
istifarnn ne anlama geldiini yle zetler:

1- Mafiret, rahmet ve fadl

2- Mafireti getiren sebebe muvaffak klmas.

kinci anlamda ise mafiret istemesi caiz olur. Ancak ona mafiret olunmaya-
ca beyan olunduktan sonra babasndan uzaklamtr.902

Ayn konu bir baka ayette yle yer alr: ... Babam da bala, phesiz o sa-
pklardandr.903

Burada Hz. brahimin dalalette olduunu bildii halde babas iin mafiret talep
ettii grlmektedir. mam Mtrd iin bu, kesinlikle peygamberlerin ismet sfat ile
uyumlu bir durum deildir. Dolaysyla tevil edilmesi gerekir. Ona gre ayette yer alan
Babambala ifadesi Hz. brahim tarafndan sylenmitir, o dalalettedir ksm ise
Allah tarafndan Hz. brahime bildirilen bir ihbar cmlesidir.904

Ya da bu hatalarn balatacak eyi yani tevhidi ona ver demektir ki bu dua

Allahn onu tevhide muvaffak klmasdr.

mam bu konu ile alakal meleklerin peygamberlere inanmayan kavimleri iin

istifarda bulunmalarn delil getirmitir. Bunun anlam kafir olduklar halde balan-
malar deil, kfrden dnp hidayete ulamalar iin dua etmektir.905

900
Mtrd, Tevlt, VI, 464.
901
Mtrd, Tevlt, XV, 108.
902
a.y. Konu ile ilgili bknz. Mtrd, Tevlt, XVI, 229.
903
e-uara 26/86.
904
Mtrd, Tevlt, X, 307.
905
Mtrd, Tevlt, XI, 363.

205
 Fakat, eer onun iin istifar etmesi slam olmasn istemesi ise, bu btn
Mslmanlarn yapmas gereken bir davrantr. O halde Allahn niin bu konuda
mminlerin Hz. brahimi rnek almamasn murad etmitir, sorusuna verilen cevap ok
gl deildir. mama gre bu konuda rnek olmamas insanlarn duasnn ieriini
bilmedikleri iindir. Ancak ieriinin ne olabilecei ile ilgili yorumlar geerli kabul
edilirse bu durumda bu istisnann mahiyeti anlalmaz.

Hz. Yunus

mam Mtrd Hz. Yunusun itaba uramasnn onun Allahn izni olmadan
kavminden ayrlmas olduunu syler. Tefsircilerin bu konuda birok hurafe aktard-
n, bu hurafeleri Allahn peygamberlerine nispet etmenin caiz olmadn syler. Ve
bu hurafeleri nakletmez. Hz. Yunus kavmini Allahn izni olmadan terk etmi bir
gemiye gitmi ancak byk frtna kmtr. Gemi halknn inanna gre bunu sebebi
gemide byk bir gnah ileyenin bulunmasdr. Bu durum her defasnda kurada ismi
kan Hz. Yunus tarafndan da kabul edilir ve denize kendisinin atlmasn teklif eder.
Ancak gemidekiler Allahn nebisini denize atmaktan imtina ettikleri iin Hz. Yunus
denize atlar ve balk tarafndan yutulur. Bizi burada ilgilendiren husus Hz. Yunusun ve
gemi halknn onun gnahkar olduunu dnmesi ve imamn da kssay bu ekliyle
aktarmasdr. mam ismet teorisinde peygamberlerin saira/kk gnah ileyebilecek-
lerini kabul etmektedir. Ancak bu teorisini hibir peygamberi anlatrken dillendirmez.
Peygamber kssalarndan rneklendirmez. Bilakis iledikleri eylemin aslnda gnah
saylamayacan ve bunu yaparken sahip olduklar hakl gerekelerini dile getirir. Belki
bu konuda en rahat rnek verilebilecek Hz. Yunus un -ki eyleminin ardndan cezalan-
drlmt- kavminden izinsiz ayrlmas ile ilgili yapt yorumlar u ekilde zetle-
nebilir.

mama gre Hz. Yunus yaptnn yanl bir ey olduunu dnmemektedir.

(nk byle dnseydi yapmazd.) Bunun delili Rabbinin katnda ona bir nimet
ulamasayd906 ayetidir. Burada bahsedilen nimet ona yapt eyin zelle olmasnn
hatrlatlmasdr. Bu da baln yutmas ile olmutur. Hz. Yunusa gre yapt ey zelle
deildi. nk kavmi onun dininin dmanydlar ve onlardan kt eyler iitmemek

906
el-Kalem 68/49.

206
iin ayrlmt. Bir mminin kendisini ve dinini korumak iin dinsiz toplumdan uzak-
lamas knanacak bir durum deildir. mamn bir dier delili; Ona g yetiremeyece-
imizi sanmt907 ayetidir. Buradan anlalmaktadr ki Hz. Yunus Allahn kendisini
cezalandrmayca gibi bir dnceyeye sahipti. Oysa yaptn zelle olduunu bilseydi
byle dnmezdi. Yapt eyin yanlln balk onu yutunca anlad.te bu sayede
zellenin hatrlatlmas onun nimetlerinden biridir.

Hz. Yunus onlar azabla korkutuyordu. Aralarndan ayrlnca bu azabn gelece-

ini anlayp imana geldiler. Yani Yunusun ayrl kavmini korkutma amal olmutur
ve netice vermitir.

Bu alardan bakldnda Hz. Yunusun kavminden ayrlmas zelle olarak adde-

dilmez. Bilakis bu saylanlar onun stn zelliklerinden addedilir. Ama buna ramen
levmedilmitir. nk peygamberler kavimlerinin eziyetleri ne kadar artsa da Allahn
izni olmadan ayrlamazlar. Ama o ayrlmtr.908

Peygamberler bakalarnn sorgulanmad en ufak bir eyden bile muaheze

edilirler. Bu onlarn yceliklerinin ve stn zelliklerinin gstergesidir. Nitekim Yunus
(a.s.) dinini ve nefsini korumak iin kavminden ayrlmas nedeniyle itaba uramt.909

Grld gibi mam Hz. Yunusun zellesinin olduunu itaba uradn kabul
etmekle beraber910 deiik alardan baklar gelitirerek, yaptnn zelle bile saylama-
yacan, peygamberlere has stn zelliklerden olduunu, Hz. Adem ve Hz. Yunusun
zellelerinin akabinde cezalandrlmalarn da Allahn dostu olmalarna balamaktadr.
nk Allah, dmanlarnn cezasn ahirete erteler. Dostlarn cezalandrmas ise, zelle
ilemeden nceki itaat ve boyun emi hallerine dnmeleri iin uyar, hatrlatma ve
ar kabilindendir.911

Allah nezdinde makbul insanlarn ve peygamberlerin, bakalarnn sorumlu

tutulamayaca basit bir iten dolay muaheze edilmeleri caizdir. nk Allahn onlara
ynelik nimetleri ok ltuflar byktr. Nitekim bakalarna nisbetle onlarn yaknlar

907
el-Enbiya 21/87.
908
Mtrd, Tevlt, XVI, 39-42.
909
Mtrd, Tevlt, XII, 234.
910
Mtrd, Tevlt, XVI, 82.
911
a.y.

207
iin bile iin azabn da kat kat olacana dair uyarlmlardr.912 Bu nedenle bakalarnn
yaptnda vlecekleri ilerden dolay onlar itaba uramlardr.913

Hz. Sleyman

Hz. Sleymann Belksn tahtn onlar Mslman olmadan nce kendisine geti-
rilmesini istemesi hakknda tefsirciler u yorumu yapmlardr. Mslman olmalaryla
mal ve can gvenlikleri korunmu olaca ve bu taht alamayaca iin Mslman
olmalarnda nce tahtn getirilmesini istedi. mam bu yorum iin Muhal, uzak, kt
sfatlarn yaktrr ve bir peygamberin mala rabet etmesini muhtemel grmez.914 Biz
mam Mtrdnin pek ok yerde peygamberler hakknda dier mfessirlerin aktardk-
larna tepki gsterdiine ahid oluyoruz. Anlalan o ki tefsirciler peygamberler hakkn-
da ehli kitabn aktardklarn ok da dikkatli bir ekilde aktarmamlardr. mam ise
slam inancnn onaylayamayaca manalar ieren bu yorumlar itikadi ilkeler asndan
szgeten geirerek aktarlmas taraftardr. Bu konuda gerekli grd hassasiyeti
zaman zaman tefsircilerin tamadn ifade etmi ve bu durumu tepki ile karlamtr.
Bu anlamda gerek Hz. Peygamber dnemine ait bilgilerin, gerekse ehli kitaptan yaplan
alntlarn kaynaklara geirilirken slamn ana esaslar ile ve aklla uyumlu olmasnn
nemi aa kmaktadr. Tevltn konuyla ilgili gerekli duyarll tad ve ilk
dirayet tefsiri olma zelliini fazlasyla hak ettiini ifade etmek isteriz.

b) Hz. Peygamberin Zelleleri Olarak Addedilen Konular

Aslnda byle bir balk mam Mtrdnin anlaynda ho karlanmayacak bir

ifadedir. nk mam, Hz. Peygamberin zelleleri olarak addedilebilecek meseleleri o
kadar hassas bir ekilde tevil etmitir ki bu yorumlardan sonra onun zellesi olarak
saylabilecek hemen hibir mevzu kalmamaktadr. Buna ramen bizim byle bir bal
tercih etmemizin sebebi anlalma kolayl salamak ve konu ile balantllandrlan
ayetlere birlikte bak yapmay salamak maksatldr.

i. Bedir Esirlerinden Fidye Alnmas

Hz. Peygamberin zelleleri konusunda zerinde en fazla durulan bu konu mam

tarafndan da genie ele alnm ve dikkat ekici bir yorumla neticelendirilmitir. mam

912
el-Ahzab 33/30
913
Mtrd, Tevlt, I, 94.
914
Mtrd, Tevlt, X, 384.

208
nce ayetin ini sebebi ile ilgili aktarlan rivayetlere yer verir.915 Yani byle bir olayn
vukuu konusunda bir teredddn olmadn anlyoruz. Rivayetlerde anlatlan olay
udur: Hz. Peygamber Bedir gn esirlerle ilgili olarak ashab ile istiare yapar. Hz. Ebu
Bekir onlara mhlet verilmesini, Hz. mer ise boyunlarnn vurulmasn tavsiye eder.
Hz. Peygamber, Hz. Ebu Bekirin grn uygular.916 Ardndan Hibir Peygambere
yeryznde dman tamamyla sindirip hkim duruma gelinceye kadar esir almak
yakmaz. Siz geici dnya menfaatini istiyorsunuz, hlbuki Allah ahireti (kazanmanz)
istiyor917 ayeti iner. Rivayete gre bu olay zerine Hz. Peygamber Eer gkten azab
inseydi mer dnda kurtulan olmazd918 buyurmutur. Ebu Bekir el-Keysani bu olay
iin Allah, Rasuln esir alnmas konusunda muatebe etti Dnya hayatn tercih
ediyorsunuz ifadesi ile de itabda mbalaaya gitti yorumunu yaparken mam Mtrd
buradan u grleri karr:919

1- Hkim duruma gelinceye dek esirlerden fidye alnp salverilmesi onlarn

tekrar ordu saflarna gnderilmesi anlamna gelecei iin caiz deildir. Hakim konuma
geildiinde fidye alnabilir.

2- Hz. Peygamberin istiare etmesi ictihadla amel etmenin cevazna delalet

eder. Hz. Ebu Bekir.

3- Hz. mere muhalefet caiz deildir.920

Hangi sebeple esirlerden fidye alnd bilinmemektedir.

Grld gibi mam, bu uygulamalarla ilgili olarak, hata, itab, ictihadn yanl-
l gibi hususlardan bahsetmemektedir. Bilakis Hz. Peygamberin bu uygulamasndan
ictihadla amel etmenin cevaz, Hz. Ebu Bekir ve Hz. mere muhalefetin caiz olma-
mas, hakim konuma gelindiinde fidye alnmasnn cevaz gibi olumlu hkmler kar-

915
Mtrd, Tevlt, VI, 263 vd.
916
Ahmed b. Hanbel, Msned, 1/383; Tirmizi, Tefsir, 8; Taber, Cmiul-beyn, X, 43-44.
917
el-Enfal 8/67.
918
Taber, a.g.e., XI,283; Suyuti, ed-Drrl-mensur, IV, 108.
919
Mtrd, Tevlt, VI, 263 vd.
920
nk bu olay zerine Hz. Peygamber Hz. Ebu Bekir ve mere yle buyurmutur: Ey Ebu Bekir,
mer! Muhakkak ki rabbim sizinle istiare etmemi bana vahyetmitir.Eer siz ihtilaf etmeseydiniz
ben size isyan etmezdim, sizin grnze muhalefet etmezdimBk. Heysemi, Mucemuz-Zevaid, IX,
68; Mtrd, Tevilat, VI, 267.

209
maktadr. Onun Hz. Peygamber konu olduunda szlerini dikkatle ve byk bir hassa-
siyetle setiini, bu gibi olaylar deerlendirirken bak asn ne kadar zenle konum-
landrdn bu rnekte rahatlkla gzlemleyebiliyoruz. Aslnda ismet teorisini temellen-
dirirken peygamberlerin hata edebileceini kabul eden mam Mtrdnin belki de en
kolay ictihad hatas denebilecek bu uygulama hakknda gelitirdii tutum, onun Hz.
Peygambere bakn ve hissiyatn anlamak asndan nemli bir rnektir. Bundan
sonra gelen ayetteki yorumu da daha ilgi ekicidir. Eer Allahtan bir sz sebkat etme-
mi olsayd, aldklarnz konusunda size byk bir azab dokunurdu921 mam, nce bu
ayetin baka mfessirler tarafndan nasl anlaldna yer verir. Mfessirler ayeti
uygulamann hatal olduu ancak, Allahn hata ile emrine muhalefet edenlere azab
etmeyeceine dair bir sznn bulunduu eklinde anlamlardr. mam Mtrdnin
gr ise u ekildedir:Onlarn boyunlarna ve parmaklarna vurun922 ayetinden anla-
ldna gre esir almak mbahtr, bu konuda ruhsat vardr (nk boynun vurulmas
ifadesi sava sonras bir duruma yani esirlere iaret etmektedir). Allahtan sebkat eden
sz ise (fidye alnmas ile ilgili deil), daha nce geen bir ayetle ilgilidir. O da udur:
Bedir savana klaca zaman mminlerden bir grup, savaa kma ve kervan vurma
konusunda Hz. Peygamberle mcadele etmiti. Dolaysyla azab dokunurdu ifadesi,
Allahn sizi iki taifeden birine muzaffer klaca eklindeki sz/hkm olmasayd
Hz. Peygamberle mcadelenizden dolay size byk bir azab dokunurdu anlamn-
dadr.923 Grld zere mam, ayeti dier mfessirler gibi fidye alnmas olay ile
deil, savaa klma anndaki gr ayrlna hamletmekte bylelikle Hz. Peygam-
berin esirlerden fidye almak suretiyle bir ictihad hatasnda bulunduu ihtimalini
bertaraf etmi olmaktadr.Bu iki yaklamla birbirinden tamamen farkl iki yorum ortaya
kmaktadr. Birinde Hz. Peygamber ve ashab hatal bir karar vermiler Allah kastsz
olan bu davran affetmitir. Bu yorumda Hz. Peygamberin yanl bir uygulamada
bulunmas ve akabinde muatebe edilmesi szkonusudur. mam Mtrd ise ayeti bir
baka konu ile ilikilendirerek -ashabn Hz. Peygamber ile Bedir savana kma
konusunda tartmas meselesi- ashabn Hz. Peygambere olan muhalefetinden dolay
neredeyse azaba dar olaca eklinde anlamtr.

921
el-Enfal 8/68.
922
el-Enfal 8/12.
923
Mtrd, Tevlt, VI, 269-270.

210
 Burada grld gibi ayetlerin anlalmasnda sahip olunan Peygamber
tasavvuru birbirinden farkl neticelere ulatrmaktadr. Hz. Peygamberin ictihad hatas
yapmas ve buna bal olarak azab kelimesinin onun iin telaffuz edilmesi mam
Mtrdnin Hz. Peygambere dair inanlar ile badamas mmknn deilidir. Bu
nedenle mam ayeti farkl bir ekilde tevil etmi ve sonuta dier mfessirlerin
yorumlarnda rastlanabilecek hata, itab,zelle gibi kavramlara konu tekil edecek bir
durumdan bahsetmek anlamsz hale gelmitir.

ii. Hz. Peygamberin Tebk Seferine Katlmayanlara zin Vermesi

Allah seni affetsin; dorular sana belli olup yalanclar bilmeden niin onlara
izin verdin.924

mam bu ayetin yorumunda itab kelimesini telaffuz etmitir. Ancak Peygam-

berin muatebe edilmesinde bir emre muhalefetten bahsedilemez. Sadece hakknda emir
olmayan bir konudaki ictihadndan dolay byle bir itab gereklemitir. Hz. Peygamber
onlarn mazeretlerinin gerek olduu zannyla izin vermitir. Bu itab, efdal olan terk
ten dolay gereklemitir.

Bir ihtimal de bu olayn itab olmamas, insanlarn birbirleriyle nasl muamele

edeceklerini retme maksadna binaen gereklemi olmasdr.

Ayrca bu ayette Hz. Peygamberin zellesinden nce aff zikredildii iin dier
peygamberlerde olmayan bu durumdan dolay ayet, Hz. Peygamberin efdaliyyetine
delil olarak anlalmtr.925

mamn byle durumlarda tekrar ettii yaklamndan hareketle, onun ikinci

ihtimali tercih ettiini syleyebiliriz. Ya da bir itabdan sz edilecekse bu, onun iyi niyeti
ve insanlara olan efkatinden dolay gereklemitir. Veya hepsi bir yana bu olay onun
insanlarla nasl muamele etmesi gerektiini talim amal gereklemitir.

iii. Kfirlere Beddua Meselesi

Bir rivayete gre Hz. Peygamber Uhud savanda yaralannca bir baka rivayete
gre ashabdan bir seriyyenin tamamnn ehid edildiini rendiinde kfirlere beddua

924
et-Tevbe 9/43.
925
Mtrd, Tevlt, VI, 367.

211
etmi, akabinde onlarn ilerinden sana bir ey yoktur926 ayeti inmitir. mam Mtrd
bu ayetin -rivayetlere kesinlik atfetmeksizin- bizim bilemeyeceimiz kavli ya da fiili bir
manaya delalet ettiini ya da insan ftratnda mevcut olan bir eyin pei sra ayetin
indiini syler. Yani insann ftratnda byle byk bir ktlk yapann helakinin
istenmesi, lanetle anlmas vardr. Buna ramen onlarn ilerinden sana bir ey yoktur,
sana den yz evirmektir manasnda ayet inmitir.

Bir ihtimal de bu sz, yasaklamaya konu olan ey gereklemeden nce sylen-

mitir. Bunun da amac Hz. Peygamber her konuda Allahtan izin almaya ynelmi
olsun ki nefsi mjdelenmedii eye tama etmesin. Aktr ki Hz. Peygamber kfirlerin
hidayet, hakk kabul edi ve boyun eileri ya da helak edilmeleri konusunda acele
etmitir.927

Kanaatimizce mam Mtrd konu ile ilgili rivayetleri kabul etmekten yana
deildir. nk rivayetlerde Hz. Peygamberin beddua etmesi sz konusudur. mam
problemi iki ekilde amak istemektedir. lkine gre Allah ile Resul arasnda bizim
bilemediimiz bir durum olmu, onun zerine bu ayet inmitir. Ya da herhangi bir olay
gereklemeksizin uyarda bulunulmutur. mam bu iki ihtimali zikrederken ayn
zamanda byle bir davrann insan doasnda bulunduunu da kabul eder. Fakat yine
de Mtrdnin beddua etme fiili ile Hz. Peygamberin bir arada dnlmesini
istemedii anlalmaktadr. Onun iin en kabul edilebilir olan Hz. Peygamberin ya
hidayet ya da helak konusunda acele etmi olmasdr. Dier mfessirler ise Hz.
Peygamberin beddua etmesi zerine Allah tarafndan uyarld eklinde anlalacak
yorumlar yapmlardr.928 Burada mamn, byle bir davrann insann doasnda
mevcut olduunu kabul etmesi ile olay bir dereceye kadar kabul edilebilir bulduunu
ancak Hz. Peygamberin beddua etmesi haberlerini kabul etmek yerine meseleyi baka
ekilde anlamann imknn gndeme getirdiini gzlemliyoruz.

iv. Hz. Peygamberin Mnafklar iin stifarda Bulunmas

Tefsircilerin ounluu yle bir rivayete yer verirler. Abdullah bn beyy

ldnde Hz. Peygamber onun cenaze namazn kldrmak istemiti.Hz. mer elbise-

926
Al-i mran 3/128.
927
Mtrd, Tevlt, II, 410-411.
928
a.y.

212
sini ekti ve Bunu sana Allah emretmedi. dedi ve u ayeti okudu (Ey Muhammed)
onlar iin ister balanma dile ister dileme. Onlara yetmi defa balanma dilesen de
Allah onlar balamayacaktr. Bu Allah, Peygamberini inkar etmelerinden tr-
dr..929 Hz. Peygamber (Hz. mere) Rabbim beni yapp yapmama konusunda muhay-
yer brakt dedi. Baka bir rivayette Hz. mer Allah senden bunu nehyetti dedi.
Bunun zerine Hz. Peygamber yetmi bir defa istifar edeyim mi? dedi ve bu ayet inzal
oldu.930

mam Mtrd bu rivayeti sahih kabul etmez. Gerekesi Hz. Peygamberin

ayetten muhayyerlik anlamas, Hz. merin ondan bunu nehy etmesi (yani onun Pey-
gamberden daha doru anlam olmas) dir. Buradan muhayyerlik anlam karlmas ve
say snrndan klmas eklinde bir anlam karmak caiz deildir. Halbuki rivayete
gre Hz. Peygamber ayeti byle anlamtr.

Bu durumda ayet nasl anlalmaldr. mam Mtrdye gre burada Allah adeta
Resulne zr bildirmektedir. yle ki:

Eer sen onlar iin istifarda bulunursan senin istifarn geri evrilen ve icabet
edilmeyen bir istifar deildir. Ancak onlar Allah ve Resuln inkr etmi bir topluluk-
tur. Sen bu hal zere lenin tarafmdan affedilmeyeceine dair hkmm bilirsin.
Burada Allah, Resulnden bu konuda (adeta) zr (itizar) belirtmitir. Ve onlar iin
istifar etmekten nehyetmitir. Tpk u ayette olduu gibi: Cehennem ehli olduklar
aka kendilerine belli olduktan sonra, -yaknlar da olsalar- Allaha ortak koanlar iin
af dilemek ne Peygambere yarar ne de mminlere.931 (Bu ekilde) Allah, mnafk-
larn irklerini, Allah ve Resuln inkar etmi olmalarn bildirmitir. Ve onlar iin
istifardan nehyetmitir.932

Ayrca mam, bakalar iin Allahtan mafiret dileme ve efaatin insanlardan

sadece zel olanlar iin mmkn olduunu onlarn da rasuller ve nebiler olduunu ifade
etmitir.

929
et-Tevbe 9/80.
930
Buhari, Tefsir, 13; Mslim, Fedls-Sahabe, 25; Tirmizi, Tefsir, 9.
931
et-Tevbe 9/113.
932
Mtrd, Tevlt, VI, 420-421.

213
 mam daha sonra gelen ayette mnafklarn kabirleri banda durmamasna dair
emri de zikrederek bu ayetlerle ilgili rivayeti aktarr fakat iin nasl olduunu bilmi-
yoruz der ve bu haberlere kesinlik atfetmez. nk bu rivayetler Hz. Peygamberin
mnafklarla ilgili baz iyimser politikalar gelitirdii, ancak ilh irade tarafndan
engellendii zerine bina edilmitir. mam Mtrdnin Peygamber anlayna uymayan
bu haberler bazen mam tarafndan tenkide tabi tutulmu, bazen de ihtiyat kayd ile
aktarlmtr.933 Bizim bu ksm alntlamamzn sebebi mamn hem Hz. Peygamber
anlay ile uyumlu olmayan rivayetlere yaklamn gstermek, hem de itab manas
verilmi bir ayete Allahn adeta zr beyan etmesi eklinde bir tevil yaparak
peygamber tasavvurunun dier mfessirlerden farkl olduuna dikkat ekmektir.

Ayn konuyla alakal bir dier yette Allah Tel, cehennem ehli olduklar belli
olduktan sonra yaknlar dahi olsalar mrikler iin af dilenmesini Peygambere ve
mminlere yasaklamaktadr. Ancak baz rivayetlerde Hz. Peygamberin amcas Ebu
Talip iin nehyedilene kadar istifarda bulunacam934 dedii aktarlr ki Mtrdye
gre bir peygamberin, Allahn kfir olan affetmeyeceine dair bilgisinin olmamas
dnlemez. mam bu duruma yle bir izah getirir. Hz. Peygamberin mnafklarla
ilgili istifarda bulunmas onlarn mnafk olduklar kendisine beyan olunmadan
ncesine tekabl eder. Kendisine bu durum beyan olunca bundan el ekmitir. Kfir
olduklarn bildikleri kimseler iin istifarda bulunmas -amcas ve ebeveyni- eklinde
tefsircilerin aktardklarnn doru olmas ihtimali yoktur.935 Bu balamda Hz.
brahimin babas iin istifarda bulunmas meselesi yetle sabit olduu iin-
aklamaya ihtiya hissettirmektedir.

v. Mriklerin Mucize Taleplerinden Etkilenmesi

Onlarn yz evirmesi sana ar geldiyse, eer gcn yeri delmeye veya ge

merdiven dayamaya yetmi olsayd, onlara mucize gstermek isterdin. Allah dileseydi
onlar doru yola toplard.936 mam burada Hz. Peygamberin kavminin kfr ve yz
evirmesinin ona ne kadar zor geldiine deinir. Hz. Peygamberin kendisini helak
edecek derecede onlarn durumlarna zlmesinin sebebi onlara duyduu efkattir.

933
Mtrd, Tevlt, VI, 425-426.
934
Mtrd, Tevlt, VI, 462-463.
935
a.y.
936
el-Enam 6/35.

214
Onlara olan efkati ebedi cehennemde olacaklarnn bilgisi ile birleince Hz. Peygam-
ber, kendisini helak edecek derecede kavminin iman etmesini istemitir. yet onu bu
hznden uzaklatrmak iindir. Onun mucize getirmekteki istei kavminin bu ekilde
iman edeceini sylemeleri zerinedir.937 Belli ki Hz. Peygamber mucize getirmeyi
gerekten istemitir. Ancak mam yetin onu bu istekten vazgeirmek iin deil, iman
etmemelerinden dolay yaad hznden uzaklatrmak iin olduunu dnmektedir.

vi. Mescidde Mriklere Yer Tahsisi Meselesi

Tefsircilerin ounluunun aktardna gre Mekkenin eraf Hz. Peygamberin

meclisine geldiklerinde toplumda kendilerinden daha alt seviyeye mensup olanlarn n
saflarda yer alm olmalarndan ve kendilerinin kenarda kalmasndan rahatsz oluyorlar-
d. Hz. Peygamberin yaknnda olmak istediler ve bunu kendisinden talep ettiler. Hz.
Peygamber de bunu yapmaya niyet etti. ( ) Bunun zerine Gece gndz
Rablerine dua edenleri kovma938 yeti indi. Mtrd bu olay aktardktan sonra tefsir-
cilerin bu grlerini eletirir. Onlarn bu syledikleri uzak bir yorumdur. Hz. Peygam-
bere nispet ettikleri bu eylem (niyete girmesi) yakksz, irkin bir ithamdr. nk bu
durum nbvvetinin skat anlamna gelir. Peygamberin dostlarn uzaklatrp dman-
larn yaklatrmas ihtimal dhilinde deildir. Bunu sefih bir insan bile yapmazken tm
yaratlmlar arasndan seilmi olan bir peygamber nasl yapsn? Yapmak bir yana ak-
lna bile gelmez...939 Bu manada rivayetler olsa da940 mam Mtrd bu gre olduka
tepkilidir ve bu sylenenin her akll tarafndan reddedilmesi gereken bir dnce
olduuna yemin eder. Onlarn bu talepte bulunmu olmalar dnlebilir ancak, Hz.
Peygamberin bu ie niyet etmesi veya aklna byle bir dnce gelmesi dahi muhtemel
deildir.941

O halde bu yet nasl anlalmaldr? mam Mtrdye gre Allahn terbiye ve

retme amal olarak balang itibaryla byle sylemesi caizdir. Yani mama gre
bu eylem gereklemeden nce byle bir davrantan nehiy vaki olmutur. Allah,

937
Mtrd, Tevlt, V, 53.
938
el-Enam 6/52.
939
Mtrd, Tevlt, V, 73-75.
940
Mslim, Fedailus-Sahabe, 46; bn Mace, Zhd, 7.
941
Mtrd, Tevlt, V, 53.

215
Resuln ve ashabn insan ilikileri sadedinde eitmektedir. Bu ekilde baka yetler
de vardr.942

Allah burada onlarn (ashabn) kendi katndaki deerini de haber vermi

olmaktadr. mam bu noktada peygamberin masum olmasnn nehye, sakndrmaya
engel olmadn da tekrar dile getirmitir.

mam burada Hz. Peygamberin zihnine byle bir dncenin bile gelmi
olabileceini kabul etmemektedir. Ancak bu konuya bir baka balamda deinen mam,
Hz. Peygamberin aklna byle bir eyin gelmi olabileceini kabul etmi gibidir. Ona
gre sradan insanlar iin takdire sebebiyet veren kk eylerden bile peygamberler
itaba urarlar.Bu olay rnek veren mam, onlara olan efkat ve acma duygusundan
kaynaklanarak, kfirlerin ve nesillerinin iman etmelerine duyduu ar istekten dolay
byle bir dncenin zihnine gelmi olabileceini kabul eder.943

vii. Hz. Peygambere stifar Emri

Gnahn iin af dile944

mama gre bu ifade sze balang itibaryla zikredilmitir. Bu, bakalar iin
dua emredilirken kiinin kendisinden balamas kabilindendir. Bu emirden maksat
kendisinin gnahnn affedilmesi deil, mminlerin balanmas iin dua etmesidir.
Ancak kendisi iin de bu duay etmesi gzel bulunduu iin emredilmitir.945 mam
Mtrd burada bahsi geen gnahn Hz. Peygambere ait olma ihtimalini de tamamen
yok saymaz. Bu durumda ismet teorisi ile uyumlu bir yorum yapmay tercih eder ve
yle der: Onun gnahnn olmas ve bunun iin istifar etmesinin emredilmesi de caiz-
dir. Ondan sadr olduu vehmedilen gnah iin istifar emredilmi olabilir. Hz. bra-
himin ...Ahiret gnnde hatalarm balayacan umduum Odur.946 derken syle-
dii gibi. Fakat enbiyann gnah ve hatalar bakalarnnki gibi deildir. Bakalarnn
gnah kk ve byk gnah kabilinden kt eylerin irtikab edilmesidir. Onlarn g-
nahlar ise ktln nefisleri ile temas olmakszn efdal olan terk etme eklindedir.947

942
...Dnya hayatnn ss olarak bol bol geimlik verdiimiz kimselere sakn gz dikme Ta-Ha
20/131.
943
Mtrd, Tevlt, I, 94.
944
el-Mmin 40/55.
945
Mtrd, Tevlt, XIII, 400.
946
e-uara 26/82.
947
Mtrd, Tevlt, XIII, 401.

216
 Bir baka balamda ayn yete atfta bulunana mam, onun gnah iin af
dilemesinin -Fetih suresindeki gibi- kendisi iin de anlalabilecei gibi mmetinin
onun efaatyla affolunmas eklinde anlalabileceini sylemitir.948 mam hem Fetih
suresinde hem de burada Hz. Peygamberin gnah olup ondan sonra balanm
olmas gibi bir zahiri okuyuu tercih etmemektedir. Onun tercihi; istifarn mmetin
gnahlar iin olmas, eer onun iin bir gnah dnlecekse de bu gnahn efdalin
terki eklinde olmas gereidir. yetin amac da her ne kadar Hz. Peygambere hitaben
balasa da949 maksat Hz. Peygamber in gnahnn istifarn deil, mmetin gnah iin
istifar etmesini emretmektir.950

viii. Am Sahabinin Soru Sormas

mam Mtrdnin Abese suresi ile ilgili ilk aklamas udur: Hasan Basriye
gre Hz. Peygamberin yznn aslmas Abdullah bn mm Mektumun gelmesi ile
ayn anda olmutur. yetin zahiri bu ekilde anlamaya elverilidir.951 Tefsir ehli ise
yznn deimesinin amann gelip soru sormasndan sonra olduunu syler. mam
kendi yorumunu daha ok ikincisi ile paralel ina etmitir.

mama gre bu olay yle bir anda gereklemitir ki eer bu i olumlu netice-
lenseydi yeryzndeki btn hayrlardan daha byk bir hayr olacakt. Hz. Peygamber
mriklerin reislerine ynelmi vaaz ediyordu. Onlarn slama girmeleri gerekleti-
inde onlarla birlikte pek ok kiinin Mslman olmas midini tayordu. te byle bir
anda Abdullah bn mm Mektumun soru sormas byle byk bir hayr engelledi.
mam eer olay bu ekilde gerekletiyse Hz. Peygamberin yzn ekitmesinde ya-
drganacak ve ho karlanmayacak bir ey yoktur. Tam tersine bu, normal karlanacak
basit bir olaydr952 der. Ayrca bu durumun onun kr olmas ile alakas yoktur. Hz.
Peygamberin yzn asmas ile ilgili yle bir yorum yapmaktadr.

Karanlktan aydnla, din ve dnyann gzelliine aran ve cefadan saknan

bir yz tercih eden, bu sknt ve endieyi hi gstermeyen bir yzden daha iyidir.
Akll insanlar katnda daha fazla vgye layktr. nk bir kavme islama davet iin

948
Mtrd, Tevlt, XIII, 74-75.
949
Mtrd, Tevlt,XIV, 9.
950
a.y.
951
Surat ast ve yz evirdi, ama geldiinde... Abese 80/1-3.
952
Mtrd, Tevlt, XVII, 45 vd.

217
ynelme ancak mslmanlardan birine surat asma ile daha kolay olacaksa (bunu
yapmak) daha evladr.953

mam Hz. Peygamberin bu davran ile ilgili efdal olan terketmesinden bah-
setmeyi deil, surat asmann daha evla bir davran olduunu aklamay tercih etmek-
tedir. Bu cmlelerin, onun peygambere olan bakn ve hissiyatn anlama asndan
nemli olduu kanaatindeyiz.

Hz. Peygamberin byle davranmasnda bir kast yoktur. bn mm Mektuma

kastl olarak surat asp yz evirmemitir.Ama onun szn kesmesinde kfirlerin
islam olma midinin kaybolmas ihtimali olduu iin bu Peygambere zor gelmi,
bundan dolay ona bir gam musallat olmu ve bu da yzne tesir etmitir.

mam, itabn konu edildii hemen her yerde mutlaka Neredeyse kendini
mahvedeceksin mealindeki yeti aktarr. nk Hz. Peygamberin itaba konu olan
btn davranlarnn sebebi insanlara olan efkati, sevgisidir. Bu yetlerden maksat onu
herhangi bireyden nehyetmek deil, onu teselli etmek (skntsn hafifletmek) tir.954

Bu konuda yle bir yorum da caizdir. Hz. Peygambere kavminin imandan yz

evirmesi ar gelmiti. Ta ki yznn rengi deiti ve yz asld ve bu yet indi.
yetin amac Hz. Peygambere musallat olan kederin iddetini -yzne tesir edecek
kadar- beyan etmek iindir yoksa onu zemmetmek ve ona noksanln bildirmek iin
deil.955

Bu son teviline gre mam Mtrd Abese suresinde anlatlanlarn Hz.

Peygamberin zellesi olduunu dnmemektedir. Ona gre gerekleen ey Hz.
Peygamberin kfirlerin iman etmelerini ar derecede istemesinden kaynaklanmtr.
Bunda da hata, sagira veya zelle olarak nitelendirilebilecek veya itaba konu olacak bir
durum yoktur. Zaten bu kelimeler mam Mtrdnin sisteminde peygamberler iin caiz
olsa da Hz. Peygamber iin dolayl olarak ve nadiren telaffuz edilmitir.956

953
a.y.
954
a.y.
955
Mtrd, Tevlt, XVII, 48
956
Mtrd, Tevlt, XV, 253.

218
 ix. Hz. Peygamberin Yemini

Rivayetlerden anlaldna gre957 Hz. Peygamber helal olan bir eyi yapmaya-
cana dair kendisini snrlam Allah Tel da ona bunun doru olmadn bildirmiti.
mam Mtrd bu yeti zahir bir okuyula Hz. Peygamber helal bir eyi haram kld
eklinde anlayanlar cahillikle vasflandrm Hz. Peygamberin byle bir eyi yaptn
dnmenin kfr olacan syemitir.958 Bu durumda Ebu Bekir el-Esammdan
aktard Allahn helal kld bir eyi kimse haram klamaz. Allah, Peygamberinden
de bunu menetmitir. eklindeki anlay mam hibir ekilde kabul etmemektedir.

mama gre helal bir eyden faydalanmaktan uzak durmakla onun haram
olduunu dnmek ayn ey deildir. Hz. Peygamber yapt eyin haram olduunu
dnerek uzaklamam, helal olduunu bildii halde yeminle bu iten imtina etmeyi
tercih etmitir.

Eleri ile iyi geinmek iin, onlara olan efkat ve merhametinden dolay kendi-
sini skntya sokmutur. yet ite bu sknty ondan gidermek iin inmi yoksa zelle-
den dolay muatebe amal olarak inmemitir. Allah, onu bireyden nehyetmemekte bi-
lakis onun skntsn hafifletmekte adeta ona teselli vermektedir. Bunun gibi, neredey-
se kendini helak edeceksin ifadesi onu bir eyden nehyetmemekte bilakis onun hzn-
n gidermek iin teselli etmektedir.959 mam bakalarnn zelle ve itab erevesinde
deerlendiridii yeti; elerinin rzasn talep ederek Allahn sana helal kld
eylerden faydalanma konusunda nefsini skntya sokma960 eklinde anlamtr. yetin
Allah gafur ve rahimdir eklinde sonland ksm ekilde yorumlamtr.Bunlardan
birinde Gufran ismi, onun gemi gelecek btn gnahlarnn balanm olmasn bil-
dirmek iin, Rahim sfatnn zikredilmesi de Allahtan izin gelmeden yemine ynelme-
ye cret etmesiyle birlikte cezalandrlmamasna961 balanmtr. Biz buradan mamn
bu yetleri teselli ve Hz. Peygamberin ykn hafifletme anlamnn yansra zelle kabi-
linden anlalmasna da uzak bakmad sonucuna varyoruz. nk Hz. Peygamber
iin, cret ve cezalandrma lafzlar bu durumu atrmaktadr. Yine Hz. Peygam-

957
Ey Peygamber Allahn sana helal kldn, elerini honut etmek arzusuyla niin kendine haram
klyorsun et-Tahrim 66/1.
958
Mtrd, Tevlt, XV, 247.
959
Mtrd, Tevlt, XV, 249.
960
Mtrd, Tevlt, XVII, 48.
961
Mtrd, Tevlt, XV, 250.

219
berin yce ahlakn konu ettii bir yerde eleri ile gzel muamele ve onlarn rzasn
gzetmede o denli aba sarfetti ki itaba urad962 ifadesini kullanm olmas Tahrim su-
resinde gerekleen bu olayn mamn zihninde itaba konu tekil etmi bir zelle oldu-
unu dnd eklindeki bir kanaati mmkn klmaktadr. Ancak mam bunu aka
sylemekten Hz. Peygamber hakknda zelle ve itab kelimelerini telaffuz etmekten
imtina etmektedir. mam Mtrdye gre bu konulardan bahseden rivayetler ve yetler
Hz. Peygamber eksikliklerinin deil onun stnlklerini, Allah katndaki zel konumu-
nu anlatmaktadr.mam her zaman Hz. Peygamberin zelleleri olarak grlmeye msait
ifadeleri onun yce ahlak ile balant kurarak anlamtr. Teorik olarak zelle ve sagira-
nn peygamberlere nisbet edilmesini mmkn gren mam Mtrd tek tek olaylar
zerinden bunlara iaret etmemi tam aksine zelle olarak tanmlanabilecek hususlar iin
gelitirdii yorumlarla onlar Hz. Peygamberin ve dier peygamberlerin yce ahlaknn
birer gstergesi eklinde anlam ve anlatmtr.Onun yorumlarnn btn gznnde
bulundurulduunda sylenebilecek tek bir cmle vardr. mam Mtrdde Hz. Pey-
gamberin tek kusuru insanlara ar efkat beslemesi ve merhametli olmasdr.

x. Teblide Karlat Skntlar

... Kalbin daralr ve belki de sana vahyolunann bir ksmn terkedecek olursun
yetinde ifade edilen Hz. Peygamberin vahyin bir ksmn bildirmeyi terk etmesi
durumu mam Mtrdye gre, kfirlerin iman etmelerini ok istemesinden kaynakla-
nan Allahn helal kld bir konudadr. O da onlarn ilahlarna svmek, onlarn aypla-
rn anmay terk etmek gibi helal klnm hususlardadr. Yani Hz. Peygamberin terket-
tii ey onlarn ilahlarna sebbetmektir ve bu ona helal klnmtr. Veya Hz. Peygamber
teblii geciktirme konusunda bir izin ihtimali hususunda mitlenmi olabilir.te bu
yetle mit kestirilmi ve her durumda teblile mkellef klnmtr.963 Bu konuda atfta
bulunduu Sana sebat vermemi olsaydk andolsun ki az da olsa onlara meyledecek-
tin.964 ayetinin zahiri anlam btn ehli tevil tarafndan reddedilmektedir. Hz. Peygam-
bere sebat verilmi ve onlara meyletmemitir. Eer az da olsa meyletseydi bu kfr
saylabilecek byk bir ey olurdu, dolaysyla onun iin zikredilen bu olay gerekle-
memitir.Neredeyse meyledecektin.

962
Mtrd, Tevlt, XV, 253.
963
Mtrd, Tevlt, VII, 137 vd.
964
el-sra 17/74.

220
 fadesinde kastedilen mana kfirlere meyletme deil, onlara meyletmeye yakla-
madr. yeti Hz. Peygamberin kfirlere yaknlamas eklinde anlamak geersiz bir
yorumdur. Zaten Sebat vermeseydik eklindeki bir arta balanm olmasndan sebat
verdik meyletmedin sonucunu kar gerekir. Yani olay vuku bulmadan nce engellen-
mitir. Tpk hz. Yusufun Rabbinin burhann grmeseydi o da ona istemiti. yetinde
olduu gibi.

xi. Vahye Mdahale thamlar

Eer (peygamber) bize isnad ederek baz szler uydurmu olsayd mutlaka onu
kudretimizle yakalardk. Sonra da onun ah damarn mutlaka keserdik. Hibiriniz de bu
cezay engelleyip ondan savamazd.965

mama gre bu sert ifadelerin Hz. Peygamberin iir kehanet veya iftira gibi bir
eyle itham edilemeyeceini bildirmek iindir. Eer onlarn iddia ettikleri ey gerek
olsayd bunun cezas konusunda herhangi bir gecikme olmazd. Zellelerin akabinde
peygamberlerin itaba uramas vahiyde herhangi bir deiiklik ve mdahalenin
olmadn gsterir.Vahiyde hibir tayir ve tebdil olmamtr. ah damarn mutlaka
keserdik gibi bir ifade vahyin kaynann Allah olduunda phe edilmemesi
gerektiinin de isbat iindir.966

Allahn azab en has kullarna -zelle ve muhalefet durumunda- (za hm halefu

ve zellu) dmanlarndan daha abuk ular. Mriklerin syledii eyler onlarda
olsayd cehenneme atlrlard. Adem zelle ve hilafla imtihan edildi, Yunus (a.s.) itaba
urad.967

yetlerdeki ifadeler ne denli sert olsa da aslnda burada Hz. Peygamberin zelle-
leri asndan konu edilebilecek bir durum mevcut deildir. nk yet Hz. Peygam-
berin bir davrannn akabinde gereklemi bir hitab deil kfirlerin ithamlarna
cevab iermektedir.

Kanaatimizce burada ismet konusu ile alaka kurulabilecek iki husus vardr.
Bunlardan ilki vahyin ismeti ikincisi ise, ne denli yce olursa olsun Hz. Peygamberin
konumunun Allah- Telnn konumu ile kyaslanamayacadr. Belki de bu yzden

965
el-Hakka 70/44-47.
966
Mtrd, Tevlt, XVI, 80.
967
Mtrd, Tevlt, XVI, 81-82.

221
mslmanlarn btn peygamberlere ve hassaten Hz. Peygambere dair gelitirdikleri
ar sevgi ve hrmet hibir zaman onun konumunu Allah ile kartrma yanlna
dmemitir. Hz. Peygamber iin cann verebilecek kadar onu ok sevmi olan mme-
tinde Hristiyan bir sapmann yaygnlk kazanmamasnda yetlerdedeki bu ifadelerin
etkili olduu kanaatindeyiz.

xii. Yk/gnah Kavramnn Hz. Peygamber iin Kullanlmas

Belini bken yk kaldrmadk m968

mam burada geen yk/vizr kelimesinin tefsirciler tarafndan gnah olarak

anlaldn ve bu yetle onun gnahnn kaldrldn sylediklerini nakleder. Onlar
Fetih suresindeki gemi ve gelecek gnahlar969nn af olunmasn anladklar ekilde
burada da gnah yknn kaldrlm olmas yyorumunu benimsemilerdir.mam bu
yoruma tepki duyar (Haza vahun minel-kavl). nk bu yorumda Hz. Peygamberin
gnahnn sabit olmas ve daha sonra kaldrlmas sz konusudur. Halbuki Mtrdye
gre yetin stlendiin risalet grevinin arln/ykn hafiflettik eklinde anlal-
mas gerekir.970

Burada kastedilen manaAllah seni gnahtan korumu, muhafaza etmitir. Eer

onun seni korumas olmasayd senin iin pekok ykler, gnahlar olurdu. Eer Allah
sana hidayet etmeseydi dalalette olanlardan olurdun eklinde olmaldr. Yani yknn
kaldrlmas, bu yk/gnah stlenmenin ncesinde vuku bulmutur.Gerekletikten
sonra kaldrma deil. Allah sizi karanlklardan aydnla karr971 buyrulurken nasl ki
nce karanlklara sokar daha sonra da aydnlklara karr eklinde anlalmyorsa
burada da gnah ykn nce stlenmesi sonrada kaldrlmas eklinde bir anlam
karlmamaldr.972

xiii. Hz. Peygamberin Gnahlarnn Balanmas

...Ta ki Allah, senin gemi ve gelecek gnahlarn balasn, sana olan nime-
tini tamamlasn, seni doru yola iletsin ve Allah sana, anl bir zaferle yardm etsin.973

968
el-nirah 94/2-3.
969
el-Fetih 48/2-3.
970
Mtrd, Tevlt, XVII, 255.
971
el-Ahzab 33/43.
972
Mtrd, Tevlt, XVII, 256.
973
el-Fetih 48/2-3.

222
 mam, bu yetleri iki ekilde anlamann mmkn olduunu sylemitir. lki
onun gnah vard ve affedildi eklinde anlamak imkn dahilindedir. Bu durumda bizim
Hz. Peygamberiin gnahn aratrmamz bu konuda zoraki bir gayret sarf etmemiz,
hangi ey onun zellesiydi gibi suni bir aratrmaya girmemiz caiz deildir. nk bu
aratrma onda bir eksikliin varln gerektirir. Kim ki bunun aratrmasna girer
kfrnden korkulur. Onun ve dier peygamberlerin gnahlar bizim gnahmzn bir
dengi/nazri deildir. Bizim iin mbah saylabilecek bir fiil onlara nehy edilmitir. Bu
yeti Allahn onu balang itibaryla balad, yani onu o gnaha girmekten
koruduu (asamehu) eklinde anlamak da dil asndan caizdir.974 Yani bu durumda (
) ifadesi ilenmi herhangi bir gnahn balanmasndan deil,
Allahn onu korumak suretiyle gnaha girmemesinden bahsetmektedir.

kinci anlalma ekli, burada bahsedilen balanmann Hz. Peygamberin m-

metinin gnahlarna rci olmasdr. Yani Allah onun efaati ile mmetinin gnahlarn
ona balamay murad etmi olabilir.975 mam bu konuda mezzin sesinin ulat yer
boyunca mafiret olunur...976 hadisine yer verir. Burada mam Mtrdnin hangi
gr daha ok benimsedii ak deildir. ki gr de ona gre caizdir.

Ancak mamn Hz. Peygambere dair bakn dnecek olursak daha ok ikinci
gr benimsemi olabileceini sylemek mmkndr. Nitekim bir baka yetin
tevilinde Gemi ve gelecek gnahlar affedilmi bir kimseye istifar etmesinin
emredilmesi nasl anlalmaldr? eklindeki bir soruya cevap verirken onun istifarnn
mmetinin gnahlar iin olduu eklindeki yorumu977 ncelemesi bu fikri daha ok
benimsediini gsteren bir ipucu olarak deerlendirilebilir.

Ayn mevzuya Nasr suresindeki aklama da deinen Mtrd orada konuyu bir
baka adan ele alr. mama gre Allah herkese nimet, fazl ve ihsanndan her an ltfet-
mektedir. nsan bunlardan bir tanesinin bile krn eda etmeye mr boyunca g
yetiremez. te Allah ona istifar etmesini bu kr eda etmede olutuu vehmedilen
eksiklikler iin emretmi olabilir.978

974
Mtrd, Tevlt, XIV, 10.
975
Mtrd, Tevlt, XIV, 10.
976
Ahmed b. Hanbel, Msned, 2/136, 266; Buhari, Ezan, 5.
977
Mtrd, Tevlt, XVII, 358.
978
a.y.

223
 Mtrd Hz. Peygambere istifar emrinin, onun ilerinde bir eksiklik veya
fazlalk olmasna dayandran Ebu Bekir el-Esammn grn irkin bulur ve Hz. Pey-
gamberin herhangi bir konuda eksiklik ya da fazlalkla kesinlikle vasflandrlama-
yacan syler.

Bu yorumlar birlikte deerlendirdiimizde yet ona gre Hz. Peygamberin

herhangi bir noksanln veya gnahn konu etmemektedir. yette konu ya mmetinin
gnahlar, nimetlere krn tam olarak yerine getirilemeyiinden kaynakl bir eksiklik -
ki bu eksiklik hibir kul iin giderilmesi mmkn olmayan bir mahiyettedir- ya da bize
gre mbah olan bir davrann onun asndan daha efdali varken yaplm olmas
durumu sz konusudur ki bunlarn hibiri yette geen gnah kelimesinin insanlarn
gnah derken kastettikleri manaya tekabl etmemektedir. mam Mtrdde Hz.
Peygamber ve gnah meselesi gndeme geldiinde bu ihtimalin konu edildiini
syleyebiliriz.

mam Mtrd ayn konuya atfta bulunduu bir baka yerde979 gnahlarn
balanmas konusunun sebeplere tevessl ederek gerekletiini bu sebeplerin de
tevbe, kefaret gibi hususlar olduunu sylemitir. nk o da mmeti gibi hesaba
ekilecektir.980

Hz. Peygamberin gnahlarnn balanm olmasn gnah ilemeden nce onu

korumak eklinde anladmzda bu defa sebeplere tevessl etmesi yemin kefareti ve
tevbeye bavurmas ne anlamdadr? mama gre Hz. Peygamber ve peygamberler
kendilerini sunulan byk nimetlerin krn eda edemeyecekleri iin tevbeye
ynelmilerdir.981 mamn Tahrim olaynda Hz. Peygamber iin kefaret, tevbe, cret
ve cezalandrlmama gibi kavramlar kullanmas onun Hz. Peygamberin gnahnn

979
Allah sizin iin yeminlerinizin bozulmasn mer klmtr979 yetinin aklamasnda mam unu
syler:Bu ayeti hitabn balang itibaryla olmasna hamledenler ve muradn peygamber
dndakilere olduunu, peygamberin gemi ve gelecek gnahlar affolunduu iin onun gnahlarn
izalesi iin kefarete ihtiyac olmadn syleyenler vardr. Ancak biz yle deriz: Hz. Peygamber ve
mmeti eraitten sorguya ekileceklerdir. Gemi ve gelecek zellerin balanmas tevbe ve kefaret
gibi sebepler vastas ile olur. Bu ayet Hz. Peygamber ve mmeti iindir.
:)
. .
(Tevlt, XV, 251)
980
Mtrd, Tevlt, XV, 251.
981
Mtrd, Tevlt, XVII, 358.

224
 982
olmas ihtimaliyle birlikte bunun bizim tarafmzdan bilinemeyeceini dnmesin-
den kaynakl olabilir. mam Mtrdnin konulara izah getirirken peygamberlerin de
hata edebilecei veya bizim bilemeyeceimiz gnahnn olabilecei eklindeki dnce-
lerini, Hz. Peygamberin zelleleri olarak addedilmi davranlarn tevil ederken
gndeme getirmemesi yer yer kapalla hatta eliki gibi anlalmasna sebep olmutur.
Baz yerlerde Hz. Peygamberin kesinlikle hibir gnah/hata ilemediini ifade eden
yorumlar yaparken bazen de sradan insanlarn gnah gibi olmasa da baz konulardan
hesaba ekileceini ifade etmektedir. lk anda eliki gibi grnen bu durumu u ekilde
amak mmkn gzkmektedir. mam teorik manada zellelerinin bulunma ihtimali ile
birlikte bunun tarafmzdan bilinememesi veya bilinse bile peygamber zellelerinin
konuulmasn doru bulmamaktadr. Bu sebeple peygamberlerin hata ettikleri eklinde
anlalabilecek tm ayetleri youn bir tevile tabi tutarak onlarn gnah ve hataban uzak
olduklar eklindeki anlayn yerlemesi iin aba sarfetmitir.

mam Mtrdnin peygamberler ve hssaten Hz. Peygambere olan saygsnn

derinliini, bu tavrda aka gzlemliyoruz. Peygamberlerin gnah ileyen sradan bir
insan gibi alglanmas endiesinin ulema tarafndan gzetilmi olmas elbette ok
anlamldr. Ancak vahyin bildirmedii takdirde asla bilemeyecek olduumuz
peygamber zellelerinin Kuran metninde yer alm olmasnn sebebi hikmetini glgede
brakacak ekilde teviller gelitirmenin de baka yanllara sebebiyet verebileceini gz
nnde bulundurmak gerekmektedir.

xiv. Hz. Peygamberin Mriklere Meyletmesi meselesi

Onlar, sana vahyettiimizden bakasn bize kar uydurman iin az kalsn seni
ondan artacaklard. (Eer byle yapabilselerdi) ite o zaman seni dost edinirlerdi.
Eer biz sana sebat vermi olmasaydk, az kalsn onlara biraz meyledecektin.

Kfirler Hz. Peygamberden baz taleplerde bulunuyorlard. Aka olmasa da

birtakm hileler yoluyla onu dalalete, kfre icabet ettiinde fitneye decei eylere
aryorlard. Ancak Allah onu kitabndaki yetlerle ve akllarla tm bu taleplerden
korudu.983 mam bu tr phelerden Hz. Peygamberin tamamen masum olduunu

982
Mtrd, Tevlt, XIII, 401.
983
Mtrd, Tevlt, VIII, 332.

225
syler. Tefsircilerin bu konu ile aktardklarn eletirir. Tefsircilerin anlattklarna gre
kfirler Hz. Peygambere Sen bizim ilahlarmz selamlamadka biz de Hacerl-
Esvedi selamlamayz demilerdir.Bu olaylar esnasnda garanik olay vuku bulmutur.
Kfirler baz eyleri reddetmesi halinde ona tabi olacaklarn sylemiler ve Hz.
Peygamber de buna niyet etmitir. Ardndan bu yet iner. mam bu grn fasid
olduunu syler. Onlarn vehmettikleri eyin olmas ihtimal dahilinde deildir. ocuk-
luunda bile putlar selamlamayan biri Peygamber olduktan sonra nasl byle bir ey
yapmaya tama eder?

Onu hakkyla tanyamadklar iin byle aktarmlarda bulunmulardr. yetin

anlatt onlarn bu ekilde talepleri olduu Allahn da elisini koruduu eklinde
anlalmaldr.984

Ardndan gelen yette ...Sana sebat vermeseydik meyledecektin ifadesinden

anlalmas gereken Allahn sebat vermesi ve onlara hi meyletmediidir. nk eer
az da olsa meyletmi olsayd bu kfr olurdu. Burada kullanlan Kde yaklama fiili
onlarn tekliflerine deil, onlara meyletmeye yaklatn ifade eder. Hz. Peygamber
onlara yaklamamtr. Ayrca yette bu olayn arta balanmas da meyletmenin olma-
dn gsterir. Hasan Basri burada Hz. Peygamberin zihnine eytann bu istei getirdi-
ini baka tefsircilerin de Hz. Peygamberin meclisinde onunla yalnz kalmak istedik-
lerini aktarrlar.985 mama gre bu durum bakalar iin caiz olsa da Peygamberler
hakknda caiz deildir. Allahn izni olmadan en kk bir ey dahi yapamazlar.

xv. Mriklerin mana Zorlanmas

Yukarda geen aklamalarda sebat vermeseydik neredeyse onlara meylede-

cektin ifadesinden Hz. Peygamberin byle bir durum iine asla girmedii ve bunun
dnmesinin dahi ihtimal dhilinde olmad eklindeki yorumu hatrda tutarak
Mmin olsunlar diye sen mi insanlar zorlayacaksn986 yetini okuduumuzda
mamn, Hz. Peygamberin byle bir davran iin girmedii eklinde bir tevil
yapaca beklenebilir. Her ne kadar bu iki konu tamamen ayn olmasa da mamn genel
yaklamna binaen bunu sylemenin mmkn olduunu dnyoruz. nk itab

984
Mtrd, Tevlt, VIII, 333.
985
Mtrd, Tevlt, VIII, 334.
986
Yunus 10/99.

226
ihsas ettiren ifadelerde mam tevilini her zaman Hz. Peygamberin itaba konu olacak
bir davran iine girmedii zerine bina etmitir.

Fakat burada yle bir yorum yapmaktadr: Hz. Peygamber kfirlerin iman
etmelerini ok istedii iin onlara olan efkatinden dolay onlar nerdeyse zorlamt.987
Kanaatimizce bu yorumu benimsemesi, Hz. Peygamberin mrikleri imana zorlamasn
onda nakisa tevehhm ettirecek bir durum olarak grmemesinden kaynaklanmaktadr.
Bilakis bu onun mriklerin iman etmelerini ne kadar ok istediini gsterir ki zaten
mam bu konuyu sklkla dile getirmekte, itabn mevzu bahis olduu yerlerde hep bu
durumu hatrlatmaktadr. Nerdeyse kendini helak edeceksin yeti bu nedenle mamn
ok fazla atfta bulunduu bir yettir. Tabiri caiz ise sanki mam Hz. Peygamberin tek
kusuru olarak mriklerin iman etmelerini ar istemesi ve onlara olan merhametini
grmektedir. Ki bunun da kusur deil byk bir erdem olduunda phe yoktur.

xvi. Dallet Kelimesinin Hz. Peygamber in Kullanlmas

Seni arm bulup doru yola eritirmedi mi?988 yeti iin mam birka
aklamay caiz grmektedir: 1- Eer Allah seni dinine hidayet etmeseydi ve onda
muvaffak klmasayd seni dalalette bulurdu, zira o, hidayete ulatracak ve Allaha
aracak kimsenin olmad dalalette olan bir kavimde yetimiti. Fakat Allah ona yol
gsterdi ve seni dalalette bulmadk.989 eklinde. Bu ifade biimi baka ayetlerde de
mevcuttur. Bir ate ukurunun kenarnda idiniz sizi oradan kurtard.990 Ya da Sana
sebat vermemi olsaydk and olsun ki onlara az da olsa meyledecektin.991 gibi. Ancak
Allah fazl ve lutfuyla muamele etmi, onu korumu ve o hibir zaman bu durumda
olmamtr. Dolaysyla yet Allah hidayete ulatrmasayd seni dalalette bulurduk
eklinde anlalmaldr.

2- kinci muhtemel yaklam; buradaki dalaletin kesb ve ihtiyar olmakszn

insann yaratlnda mevcut olan bir dalalet/aknlk olmasdr. Yani bu cehalet anla-
mndadr. Zira insann en bataki hali cahilliktir. Ancak bu cahillik knanmaya sebep

987
Mtrd, Tevlt, VII, 115
988
ed-Duha 93/7.
989
Mtrd, Tevlt, XVII, 247.
990
Al-i mran 3/103.
991
el-sra 17/74.

227
olacak ihtiyari bir cahillik deildir. Yaratltan kaynaklanan bu cahillik halinde insann
ilme ulaacak bir vesilesi yoktur dolaysyla bu cehalet, kazanlm bir hal deildir.
Ancak ilme ulama sebepleri elde edildikten sonra gerekleen cehalet knanr. lim de
vlr. Bu ekilde yetin anlam Seni hilkatin asl zere -kklnde- cahil buldu ve
hidayete ulatrd yani retti eklindedir. Sen daha nce bir kitaptan okumu ve elinle
de onu yazm deildin.992 yetinde olduu gibi.993

1- Ya da nceki peygamberlerin haberlerinden gafil idin Allah seni bunlara

muttali kld, eklinde anlalabilir.994 Nitekim bir baka yette bu ifade de yer
almaktadr.995

2- Ayn ekilde onun Kurandan ve ieriinden gafil olmas/bilmemesi olarak

da anlamak mmkndr. mam Mtrd bu yorumlarn arasnda bazlarnn dalalet
kelimesini gerek anlamyla kullandn Allahn, peygamberini bu dalalet halinden
tevhide ulatrdn sylemilerdir fakat bu sz ona gre iren bir szdr. Hz.
Peygamberi irke nispet edilmesi ona yakmaz.996 diyen mam, nbvvet ncesinde
de Hz. Peygamberin dalalet olarak tanmlanabilecek bir hale nispet edilmesini asla caiz
grmemektedir.

xvii. Mescidde Mriklere Yer Tahsisi Meselesi

Gece gndz Rablerine dua edenleri kovma997

Tefsircilerin ounluunun aktardna gre Mekkenin eraf Hz. Peygamberin

meclisine geldiklerinde toplumda kendilerinden daha alt seviyeye mensup olanlarn n
saflarda yer alm olmalarndan ve kendilerinin kenarda kalmasndan rahatsz oluyorlar-
d. Hz. Peygamberin yaknnda olmak istediler ve bunu kendisinden talep ettiler. Hz.
Peygamber de bunu yapmaya niyet etti. (Fe hemme en yefale zalik). Bunun zerine
Gece gndz Rablerine dua edenleri kovma998 yeti indi. Mtrd bu olay aktardk-
tan sonra tefsircilerin bu grlerini eletirir. Bu sylenilenler uzak yorumlardr. Hz.

992
el-Ankebut 29/49.
993
Mtrd, Tevlt, XVII, 247.
994
Mtrd, Tevlt, XVII, 248.
995
Yusuf 12/3.
996
Mtrd, Tevlt, XVII, 248.
997
el-Enam 6/52.
998
el-Enam 6/52.

228
Peygamberi nispet ettikleri bu eylem (niyete girmesi) yakksz, irkin bir ithamdr.
nk bu durum nbvvetinin skat anlamna gelir. Peygamberin dostlarn uzaklat-
rp dmanlarn yaklatrmas ihtimal dhilinde deildir. Bunu sefih bir insan bile yap-
mazken tm yaratlmlar arasndan seilmi olan bir peygamber nasl yapsn? Yapmak
bir yana aklna bile gelmez...999 Bu manada rivayetler olsa da1000 mam Mtrd bu
gre olduka tepkilidir ve bu sylenenin her akll tarafndan reddedilmesi gereken bir
dnce olduuna yemin eder. Onlarn bu talepte bulunmu olmalar dnlebilir
ancak, Hz. Peygamberin bu ie niyet etmesi veya aklna byle bir dnce gelmesi
muhtemel deildir.1001

O halde bu yet nasl anlalmaldr? mam Mtrdye gre Allahn terbiye ve

retme amal olarak balang itibaryla (olay gereklemeden) byle sylemesi
caizdir. Yani mama gre bu eylem gereklemeden nce nehiy vaki olmutur. Allah,
Resuln ve ashabn birbirleri ile iliki sadedinde eitmektedir. Bu ekilde baka
yetler de vardr.1002

Allah bu yetle ashabn kendi katndaki deerini de haber vermi olmaktadr.

mam bu noktada peygamberin masum olmasnn nehye, sakndrmaya engel olmadn
da tekrar dile getirmitir.

Bu aklamalardan Hz. Peygamberin zihnine byle bir dncenin bile gelmi

olabileceini dahi kabul etmeyen mam baka bir balamda bu eylemi kabul eder gibi
baz aklamalarda bulunmutur. Bu dncenin onlara olan efkat ve acma duygusun-
dan kaynaklanm olabileceini, onlarn ve nesillerinin iman etmelerine duyduu ar
istekten dolay byle bir dncenin zihnine gelmi olabileceini kabul eder.1003
Sradan insanlarn muaheze edilmeyecei basit konularda Peygamberlerin muatebe
edilmesi caizdir. nk onlarn nimetleri daha fazla Allahn zerlerindeki minneti daha
byktr. Tpk azab konusunda da dier insanlardan farkl olmalar gibi.Bakalar
yaptnda deil knanmak vlecek bir davranta bulunan -Kavmini mnkeri grme-
mek iin terk etmesi- Hz. Yunus gibi. Hz. Peygamber de kfirlerin nde gelenlerine

999
Mtrd, Tevlt, V, 73-75.
1000
Mslim, Fedailus-Sahabe, 46; bn Mace, Zhd, 7.
1001
Mtrd, Tevlt, V, 73-75.
1002
...Dnya hayatnn ss olarak bol bol geimlik verdiimiz kimselere sakn gz dikme Ta-Ha
20/131.
1003
Mtrd, Tevlt, I, 94.

229
iman etmelerini ok istedii iin ve onlara olan efkatinden dolay yaklamay
dnmekten itaba uramas da bunun gibidir.

.


.
.

:
][

:
. .



:

c) Hz. Peygamberin taba Uramasnn Sebebi Onun Ahlak Yceliidir

mam Mtrdnin sistematik anlamda peygamberlerin kk gnah ilemele-

rini mmkn grdn sylemekle birlikte bu durumun tek tek rnekler zerinden
dillendirilmesinden yana olmadn, zellikle Hz. Peygamber konu olduunda mesele-
ye ne kadar hassas yaklatn ifade ettik. Onun son kertede zelle olma ihtimalini
dnd yerlerde her zaman atfta bulunduu iki yeti,1004 bunlar ile vurgulamak
istedii hususa biz de tekrar deinmek istiyoruz.

mam, Hz. Peygamberin itaba urama sebebi olarak tek bir sebep zerinde
durur. O da Hz. Peygamberin ahlaknn yce olmas, mriklerin iman etmelerini ar
derecede istemesidir. mam onun sorguland davranlar sralar ve ona gre hepsinde
tek bir gereke sz konusu edilebilir.O da merhameti ve yce ahlakdr. Tebk seferine
gitmek istemeyenlere izin vermesinin sebebi onun ar merhametli ve gzel ahlakl
olmasdr. Elerinin rzas iin kendisine helal bir yiyecei yasaklam olmasnn sebebi,
onlarla iyi geinme hususundaki duyarlldr. Bu sze inanmayanlarn ardndan
zlerek neredeyse kendini helak edeceksin1005 Artk onlara zlerek kendini harab

1004
el-Kehf 18/6; el-Ftr 35/8.
1005
el-Kehf 18/6.

230
etme1006 eklindeki yetlerden anlaldna gre onun yce ahlak efkat ve merhameti
kendisini skntya ve byk bir klfete sokmutur. Hatta yle ki, ahlaknn bykl
onun nefsi kuvvelerini at, nefsi bu durumu tayamaz oldu ve kendisini helak edecek
dzeye geldi. Dier insanlarn ise ahlaklar nefsi kuvvelerinin gerisinde kald, nefisleri
ahlak zaaflarn tamak durumunda kald bylece ahlaklar zayflad.1007 mam Mt-
rdye gre uyar olarak algladmz hitaplarn sebebi; Hz. Peygamberin ahlak y-
celiini tamakta bedeninin kifayetsiz kalmasdr. Sanki sahip olduu ruhun yceliini
beden elbisesi tayamam, kendisini helak edecek dzeye gelince de uyarlmtr. Bu
uyarlar mam Mtrdde Hz. Peygamberin beer olmasndan kaynaklanabilecek te-
mayllerine deil ahlak yceliine iaret eden hususlardr. Bu uyarlar adeta eksiklikle-
rine deil fazlalklarna delalet etmektedir. Hz. Peygamberin tek kusuru ar efkatli
olmas ve takatinin zerinde bir ahlaka sahip olmasdr ki bu da bir eksiklik deil tam
tersine stn ahlak bir zelliktir. te bu nedenle mam Mtrdnin sistematik anlam-
da peygamberlerin zelle ilemelerini kabul etmi fakat Hz. Peygamber iin Her ne
kadar ak bir zelle ilemese de...1008 demitir. Peygamberlerin kk gnah
ilemelerini kelami tartmalarda bir argman olarak kullanrken onlarn Allaha
yakarlarnn zellelerinden dolay olmadn bunun olsa olsa sahip olduklar nimetlerin
krn eda etmedeki noksanlklar iin olduunu sylemitir.1009 Hatta Hz.
Peygamberin gece namaz klmasnn kretme ve faziletini artrma amal olduunu
ifade etmi, seyyiat rtmek iin fazla ibadet ettii zannna kaplmamak gereklilii1010
konusunda uyar yapmtr. Yani mam, Hz. Peygambere dair zihinlerde oluabilecek
en kk bir vehme kar nlem alma ihtiyac duymutur. u ana kadar bunun pek ok
rneini aktarmaya altk.

Burada bir mminin sahip olduu peygamber sevgisinin nasslar okurken ve

yorumlar gelitirirken ne kadar etkin olduunu grmek mmkndr. nanmayan bir
insann Hz. Peygamberin beer olmasndan, zelle ilemi/hata edebilir olmasndan,
meleklerden farkl olmasndan byle bir neticeye varmas dnlemez. Ancak bu
sylemi kii nceden edindii bir tasavvurla baktnda nasslar farkl anlayabilir

1006
el-Ftr 35/8.
1007
Mtrd, Tevlt, XVI, 11.
1008
Mtrd, Tevlt, VII, 59.
1009
Mtrd, Tevlt, X, 59.
1010
Mtrd, Tevlt, XVI, 223.

231
eklinde olumsuz bir manada kullanmyoruz. nk bir slam liminin tek tek nasslar
yorumlarken sahip olduun zihinsel arka plann da nasslarn btnnden icmali olarak
edindii dorularla olumu olduunu kabul ediyoruz. Hele de sz mam Mtrd gibi
byk bir iman ve akl adam olunca nasslar yorumlay biiminin Kurann
btnnn verdii perspektiften bamsz olabilecei ihtimalini zikretmek hakszlk
olur. Ancak elbette her slam liminin meselelere yaklam onunla ayn olmamtr. Bu
gerekten hareketle onun da hatal yaklamlarda bulunmu olmas ihtimali elbette
mevcuttur. Biz zaman zaman Hz. Peygamber sevgisinden kaynaklanan duygusallna
iaret etmeye altk. Ancak inan konularnda son derece rasyonel ve salam temeller
ina etmi bir slam liminin Hz. Peygamber konusundaki bu hassasiyeti de en az inan
problemlerine getirdii zmler kadar deerli, incelenmesi ve yaygnlatrlmas
gereken bir zellik deil midir? Kanaatimizce kelamclarn Hz. Peygambere olan
baklar kelam kitaplarndan karlamaz. Orada erevesi izilen tablonun ii son
derece deruni, zgn ve muhabbetle doludur. Bu, isttat veya kader meselesi kadar
zerinde durulmas incelenmesi gereken bir konudur. slamn peygamber inancn
nesillere aktarrken muhabbetinin de salam bir zeminde geiini salamak grevi ayn
zamanda neden kelamclarn stlendii bir misyon olmasn?

mam Mtrdnin dikkatimizi eken bir dier yorumu da mminlerin peygam-

ber zellelerine yaklam hakknda syledikleridir. O, peygamberin zellesi olsa bile bu-
nun aratrlmasn hem ahlak olarak yanl bulmakta hem de bunun iman/kfr snrna
getirebilecek kadar nemli bir sorun olduuna dikkat ekmektedir. Zellelerin gerekle-
mi olsa bile bunu bizim bilemeyeceimizi veya bunun peygamberle Rabbi arasndaki
bir konu olduunu sylemesi anlamldr. Allah Tel raslne diledii gibi muamele
edebilir. O dilerse ver dilerse mutebe eder. Her ne olursa olsun o peygamberlere
inananlarn yapmas gereken bu lafzlara kendi vechelerinden, en uygun yaklam
sergilemeleridir ki mam Mtrdnin de byle bir kayg tad rahatlkla sylenebilir.
mmetin zellelerle beraber peygamberlerine olan baklar ile imtihan edildiklerini
sylerken de bunu kastetmi olmaldr.1011 Meselenin teorik yaps ne olursa olsun
ismetin pratikteki karl inananlarda byle bir halet-i ruhiyenin teekkl olmaldr.

1011
Mtrd, Tevlt, XII, 237.

232
 Meselenin bir baka yn peygamber zellelerinin kitapta yer almasnn hikme-
tidir. Allah diledii takdirde peygamberlerini uyarp bu srmelerini dzeltebilir, Kita-
bnn metninde bu olaylarn sonsuza dek tekrarlanmasna engel olabilirdi. mam bu
hususta beer cinsinin zellelerden slim olamayaca iin, onlar dnya lezzetlerinden
korumak iin, Hz. Peygamberin risaletinin isbat iin vb. gerekeleri zikreder. Tm bu
gerekelerin doruluu yannda bize gre en nemli sebep peygamberlerin beer
olduklarnn unutulmamas ve ulhiyet alan ile aralarndaki snrn canl tutulmas
olmaldr.

233
 SONU ve DEERLENDRME

Allahn peygamberlerine ikram ettii sfatlardan ve peygamberlik grevini eda

edebilmeleri iin sahip olmalar gereken zelliklerden kabul edilen ismet sfatnn
vcbu konusunda btn mezhepler gr birlii iindedirler (Abdlkhir el-Badd,
Usld-Din, Beyrut 1981, s.167, Cveyn, Kitbl-rad, Beyrut 1992, s. 298).

smetl-enbiy/peygamberlerin korunmuluu meselesi yukarda belirtildii

gibi hemen btn mezheplerce benimsenen bir inantr. smet sfatnn mevcudiyeti
konusunda bir ihtilaf olmamakla beraber konu; nitelik, zaman, kapsam gibi hususlarda
tartmal ynleri de bnyesinde barndrmaktadr. Nitekim ismetl-enbiya ile ilgili bir
telif trnn gelimi olmas, peygamberlerin korunmuluu meselesinin farkl
boyutlar olan, tartmal ynleri de bulunan bir inan konusu olduunu gstermektedir.
Varl zerinde hemen hemen ittifak edilen bir hususta slam limlerinin pek ok
mstakil eser vermesinin, mesela peygamberlerin fetnet, sdk gibi sfatlar hakknda
deil de ismet sfat ile ilgili eserler telif etmesinin sebebi ne idi?

Kanaatimizce; peygamberlerin kk gnah ileyip ilememeleri konusunda,

mesel vahyin ismetinde olduu gibi delleti ve sbtu kati bir nassn bulunmay, bu
hususun islm kelmclar tarafndan istidll olarak belirlenmi olmas en bata gelen
sebepler arasnda zikredilmelidir. Kuranda yer alan itb yetleri ile peygamber
zellelerinden bahseden nasslar ismet sfat ile badatrarak anlama abas kelamclar
yer yer farkl grlere sevk etmitir. Ayrca farkl din ve kltrlere mensup evrelerin
peygamberlerin byk gnah ileyebileceklerine dair inanlara sahip olmalarn da
evresel faktrler arasnda saymak mmkndr.

Peygamberlerin gnahtan korunmu olma halleri ile sorumluluk sahibi, imtihana

tbi kul olular, korunmalarnda kendi iradelerinin etkisinin mevcut olup olmamas,
beer olmalar yani hata edebilirlik zellikleri ile mutlak itaat mercii olmalar gibi akl
sikler de bu konuda en nemli etkenler arasnda saylmaldr. nk ismet konusunun
yaps itibaryla farkl grlerin neet etmesine elverili olduu bir gerektir. Hatta ilk

234
bakta kendi iinde paradoksal baz hususlar barndryor gibidir. Konuya farkl sorular
yneltildiinde aklanmaya ve anlalmaya ihtiya hissettirecek baz noktalar ortaya
kmaktadr. yle ki:

1. nsann melekten fark gnaha ve isyna elverili tabiatta olmasdr. Bu

yzden irde sahibi ve tercihleri dorultusunda meleklerden stn olma veya tam aksi
seviyeye inme imknna sahip klnmtr. O halde hi gnah ilememe gibi bir durum
insan statsndeki hi kimse iin mmkn olmamaldr. nk bu durumda melekle
insan arasnda herhangi bir farktan sz edilemez. Peygamberler dhil hibir insann
gnah ilememe gibi bir durumu (zellikle cebri anlamda bir korunma varsayldnda)
olamamas gerekir. Zaten byle bir durum insan, irade noktasnda daha deerli klmaz.
Peygamberler eer beer snfna dhil varlklar ise -ki bu konuda slam inan esaslar
asndan bir tereddt yoktur- gnaha girme ihtimallerinin mevcudiyeti sz konusu
olmas gerekir. Ancak slam limlerinin ounluu zellikle de mam Mtrd
peygamber ve gnah veya hata ilemi olma ihtimalini ortadan kaldracak ekilde
teviller gelitirmitir. Bu husus dz mantkla bakldnda kendi iinde elikili gibi
grnen bir durumdur.

2. Peygamberlerin gnah ileme ihtimalinin mevcudiyetini bir an iin mmkn

grdmzde ise bir dier paradoksal durumla kar karya kalrz. Gnah ilemesi
mmkn olan beer tabiatl bir insan mutlak itaat makamnda olabilir mi? Oysa
peygamberlere mutlak itaat, Kuranda defatle tekrarlanan bir emirdir. Gnah ileyen
bir insann insanlara gnah ilememeyi emretmesi de bir baka elikiyi zihne getirir.
Muhataplarndan peygamberlere gvenerek hayatlarn deitirmesini beklemek ve
szlerine mutlak bir gven oluabilmesi iin hat, yanlma ve gnah ihtimalinin
olmamas gerekir. Dolaysyla peygamberlerin gnahsz olmalar itaat edilme
makamnda bulunmalarnn zorunlu bir sonucudur. Kuran- Kerimde yer alan konuya
dair nasslar dorudan peygamberlerin gnahsz olduklarn beyan etmemekle birlikte
yetlerin btn gz nnde bulundurulduunda bu sonuca gtrebilecek akl
karmlar yapmak mmkndr.

3. Bu elikili gibi grnen durumlar telif ettiimizde ise bir baka husus
gndeme gelir ki bu da, beer tabiatl olmasna ramen hi gnah ilememi bir
peygamber iin Kuranda yer alan itb yetlerinin anlalmas sorunudur.

235
 te slam limlerini megul eden husus, itb yetlerini hem peygamberin
tartlmaz itaat makam olma konumuna hem de bir beer olarak yanlma ihtimaline
uygun olarak anlama, masumiyeti onlarn iradi olarak ortaya koyduklar hayat
izgilerini gz ard etmeye sebebiyet vermeyecek ekilde yorumlama ve ismeti sadece
peygamberlere has bir zellik olarak ortaya koyma gibi hususlar kapsayan itikad bir
prensip vazetme abas olsa gerektir.

smet, mam Mtrdnin Hz. Peygamber (a.s.) ile ilgili ele ald pek ok
konuda merkezi noktada tuttuu bir kavramdr. Bu konu, Mtrdnin inan sisteminde
Hz. Peygamberi kavramak iin anlalmas zorunlu, merkezi terimlerden biri, belki de
en nemlisidir. Hz. Peygamber ile ilgili pek ok hususta ismet konusuna mutlaka
deinen mam Mtrdde ismet klfeti kaldrmaz cmlesini adeta bir prensip haline
getirmitir. Bu ifade ile Hz. Peygamberin iradi olarak ortaya koyduu mkemmel
yaam izgisini vurgulayan, dolaysyla irade merkezli bir korunmuluu benimseyen
Mtrdnin itb yetlerinde gelitirdii yorumlar ise dikkat ekici bir nitelik arz eder.
tb yetlerinin hepsinde peygamberlerin ve zellikle de Hz. Peygamberin hat etmi
olabilecei ihtimalini bertaraf etmek iin tevil mekanizmasn sonuna kadar kullanan
Mtrdnin izdii tabloda hata etmi bir peygamber anlayna varmak mmkn
deildir.

Bununla birlikte Mtrd teorik olarak peygamberlerin zelle, hatt sagre/kk

gnah ilediklerini, bu zellelerde kast olmadn, zellelerin belli bir hikmetinin
olduunu da ifade etmektedir. Bu dncelerini ismeti ele ald balamda deil, Hric
ve Mutezillerin byk gnah-iman meselelerine reddiye sunmak amal olarak
aklam ve peygamberlerin sagre ilemelerini her iki mezhebe kar bir argman
olarak kullanmtr. Teorik olarak aka ifade ettii bu durumu pratikte asla
rneklendirmemesi ve hatt byle bir dnceye yol aabilecek btn ihtimalleri
ortadan kaldrmaya almasn nasl okumalyz?

Biz, bu konuda iki ihtimali mmkn gryoruz. lki, Mtrd peygamberlerin

hat edebilir olduklar yorumuna imkn verecek yetleri hibir ekilde zahiri manalar
zere anlamamakta, her ne kadar teorik dzeyde zellelerin mevcudiyetinden ve hikme-
tinden bahsetse de peygamberlerin hata ettiklerini dnmemektedir. Peygamberlerin ve
Hz. Peygamberin itba konu olmu btn davranlarn asla hata ihtimaline
hamletmemektedir. tb yetlerine yapt tm yorumlar buna rnek olarak verilebilir.

236
 kinci ihtimal ise Mtrd, peygamberlerin zelle ilediklerini dnmekle
birlikte bunu dillendirmeyi ve itb yetleri zerinden bu durumu rneklendirmeyi tercih
etmemektedir. Bu tavrnn dini, ahlak veya siyasi gerekeleri olmas muhtemeldir. Bir
peygamber hata etse ve Rabbi tarafndan uyarlm olsa da her adan onun dnunda
olan mminlerin bu konu zerine sz sylemelerini ve bu yetler zerinden onlarn ha-
talarn gndeme getirmelerini edebe mugayir grmektedir. Peygamberlerin ve hassaten
Hz. Peygamberin hakknda insanlarn zihninde en kk bir vehmin uyanmasna izin
vermemek iin sz konusu ayetleri azam bir hassasiyetle tevil etmektedir. Bu nedenle
olsa gerek mam Mtrdde peygamber ve hata edebilirlik arasnda bir balant
kurmak mmkn deildir. Bu konuda yaplabilecek en son yorum zellenin efdalin
terki olmasdr. Yani bir peygamber gnah saylabilecek bir davranla temas etmek-
sizin sadece efdal olan varken fazletli olan tercih etmitir. tbn da sebebi budur. Hz.
Peygamber zelinde ise onun itba konu olan davranlar her zaman insanlarn iman et-
meleri konusunda ok istekli olmas, onlara olan merhametinin okluundan kaynaklan-
mtr. Adeta tek kusuru ar merhametli olmasdr ki bu da onun stn ahlakndan
kaynaklanmaktadr. mam Mtrdnin Hz. Peygamber konu olduunda brnd
duygusallk, Hz. Peygamber hususunda slam mmetinde yaygn olan hassasiyetle
uyumludur. Kanaatimizce bu hassasiyetin daha rasyonel bir renginin olmas gerektiini
dnenlerin, eletirel tahlillerini, erken dnem saylabilecek 3. asrda aklc yakla-
mlar ile dikkat ekmi bir lim olan Mtrdden balatmalar gerekecektir.

Mtrdnin Hz. Peygamber konusundaki bu tavrn olaan bir duygusallk

olarak anlamamak gerekir. nk o Hz. Peygamberin nbvvetinin akli ve hissi
mucizelerinden nce cevheri ile ispat olunacan sylemektedir. Fiziksel ve ahlaki
zellikleri olarak tanmlanan Hz. Peygamberin cevherinin, onun nbvvetini ispatlayan
bir yet olarak deerlendirilmi olmas Mtrdnin bu konuya sadece hissi
yaklamadn bilakis nbvveti ispat sadedindeki akli istidlallerini onun ahlak ve
ismeti ile temellendirdiini gstermektedir. Bu durum bizim mam Mtrdnin
peygamber anlayn irdelemek istediimiz almamz ismet eklinde snrlandrma-
mzn doru olduunu da gstermitir. nk Mtrdnin Hz. Peygamberin hissi
mucizelerinden ok ahlakna yapt vurgu hep onun masumiyeti konusu ile ilikilen-
dirilmitir ki bu da ismetin onun sisteminde ne kadar merkezi bir konuma sahip oldu-
unu gstermektedir.

237
 almamzda Mtrd ncesi ismet inancn da incelemi olmamz Mtrd-
nin duruunu anlamakta nemli bir imkn salamtr. ncelikle ismet inancnn h.2
asrdan sonra teekkl ettii eklindeki iddiann yanlln ortaya koyan pek ok delil
bulmann yan sra erken dnemde genel erevesi izilmi olan ismet inancnn Mt-
rdde ne kadar rafine bir hal aldn anlam olduk. Erken devir tefsirlerinde gerek
itb ayetlerinin gerekse peygamberler ve gnah meselesinin anlalma ekli Mtr-
dnin bu konulara yaklam arasnda bir ann mevcut olduu rahatlkla sylenebilir.
Ancak her halkarda ismet inanc, en erken tefsir ve hadis kaynaklarnda temel ereve
itibaryla mevcuttur. Daha sonra bu konuda literatrn genilemesindeki en nemli
etken iann masum imam teorisidir. lk dnem mezheplerinin bu konudaki tartmalar
bize gstermitir ki; Mutezile ve Snniler kendi sistemleri iinde peygamberlere gnah
nispet etme konusundaki hassas durularn, iilerin mutlak tenzihi yaklamlar kar-
snda biraz daha esnetmi hatta peygamberlerin hata edebilirliklerini bir argman olarak
kullanmlardr. iann peygamberler ve imamlarn gnahlardan mutlak olarak tenzih
etmelerinin, ismet inancnn detaylandrlmasnda ve savunulmasnda etkili olduu ok
ak grlmektedir. Hatta dinin korunmasn masum imama balamalarna kar Mute-
zile, mmetin hata zere birlemeyeceini gndeme getirmi adeta mmetin ismetini sa-
vunmutur. Ayrca iann Snnileri ve Mutezileyi peygamberlere gnah nispet etmeleri
ile ilgili eletirilere tabi tutmas bu konuda bir bask unsuru olma ve itab ayetlerini
anlarken zhiri anlamdan ziyade daha fazla tevil yapma gibi bir tavr beslemi olma
ihtimallerini de zihinlere getirmektedir.

238
 KAYNAKA

Abdlbk, M. Fud, Muceml-mfehres li-elfzl-Kurnil-Kerm, stanbul: ar

Yaynlar, 1945/1364.

Abdlkhir el-Badd, Usld-dn, Beyrut: Drul-Ktbil- lmiyye,Beyrut 1981.

.......... , el-Fark beynel-frak (nr. M. Zhid Kevser), Kahire 1367/1948.

Abdurrahman- Cm, Nefehatl-ns (trc. Lmi elebi), stanbul: Marifet Yaynlar,

1980.

Abdlcebbr, Kd, Ebl-Hasan Abdlcebbar b. Ahmed, el-Mun f ebvbit-tevhid

vel-adl (nr. Ahmed Fud el-Ehvn;), Kahire: ed-Drl-Msriyye lit-Telif
vet-Terceme, 1963.

.......... , Tesbtu Delailin-nbvve, (nr.Abdlkerim Osman) Beyrut: Drul-

Arabiyyelit-Tba ven-Ner vet-Tevzi, 1966.

.......... , erhul-Uslil-Hamse, y.y. 1988.

Acln, Kefl-haf, Kahire: Mektebetl-kuds, 1351.

curr, e-era (nr. M. Hmid el-Fk), Beyrut: Drl-ktbil-ilmiyye, 1983.

Ahmed b. Hanbel, Msned, stanbul: ar Yaynlar, 1413/1992.

Ahmed Hasan, The Consept of Infallibility in Islam, Islamic Studies, XI/1 (1972),S.1-
11, Published by: Islamic research nstitute, International Islamic Universitiy,
Islambad.

Albayrak, Mevlt, bn Sina Asndan Dnyaya Mdahale Olarak Nbvvet, IV.

Kutlu Doum Sempozyum Teblileri, Isparta: Sleyman Demirel niversitesi
lahiyat Fakltesi, 2002.

Alper, mer Mahir, slm Felsefesinde Akl-Vahiy, Din-Felsefe likisi, stanbul:

Ay Kitaplar, 2000.

239
Apak, Adem, Hz. Peygamberin Beer Oluu zerine, Siyer-i Nebi, sy. 13.Kasm-
Aralk 2011.

Attas, S. Nakib, Modern a ve slami Dnn Problemleri (trc. Mahmut Erol K-

l), stanbul: nsan Yaynlar, 1989.

Aydnl, Yaar, Farabide Tanr- nsan likisi, stanbul: z Yaynclk, 2000.

Azimli, Mehmet, Siyeri Farkl Okumak, Ankara: Ankara Okulu Yaynlar, 2008-2009.

Bc, Ebl-Velid Sleyman b. Halef b. Sad et-Tcibi, el-Mntek, Kahire: Drl-

fikril Arab 1913.

Bac, Musa, Beer Olarak Hz. Peygamber, Ankara: Ankara Okulu Yaynlar, 2010.

Baklln, Ebu Bekir Muhammed basri, et-Temhd fi'r-red ale'l-mlhideti'l-muattla. ,

(thk: Mahmud Muhammed Hudayr) Kahire: Drul-Fikril-Arab 1947

Bedev, Abdurrahman, Min Tarihil ilhad fil-slm, Kahire: Mektebetn-Nehdatil-

Msriyye, 1945.

Bolay, Sleyman Hayri, lem, DA II, 357 vd.

Buhr, Eb Abdullah Muhammed b. smail, el-Cmius-sahh, stanbul: ar Yayn-

lar, 1413/1992.

Bulen, Mehmet, Tanr-Evren likisi: Gnmz Kozmolojisi ve Kelm lmi Asn-

dan Bir Deerlendirme, MFD, sy. 39 (2010), s. 49-80.

Bulut, Mehmet, smet, DA, XXIII, 123 vd.

Chiz, el-Osmniyye, (nr. Abdsselm M. Hrn), Kahire: Drul- Kitbil-Arab

1955.

.......... , Hucecn-nbvve (Resill-Chiz iinde, nr. Abdsselm M. Hrn),

Kahire: Kahire :Mektebet'l-Hanci.

Cerraholu, smail, Sdd, DA, XXXIIX, 17.

Claude Gilliot, Mukatil, Grand Exegete Traditionniste et Theologien Maudit, Journal

Asiatique, CCCLXXIX (1991)

240
Crcn, Seyyid erf, erhul-Mevkf (nr. Abdurrahman Umeyre), Beyrut: Drl-
Cl, 1417/1997.

Cveyn, mml-Harameyn, el-rd, (thk: Muhammed Yusuf Musa) Beyrut:

Messesetl-Ktbis-sekfiyye, 1992.

ift, Salih, Hakm Tirmizinin Tasavvuf Anlay, stanbul: nsan Yaynlar, 2008,

nar, Mahmut, slm Literatrdeki Nur-i Muhammed Anlaynn Nbvvet Asndan

Deerlendirilmesi (Baslmam yksek lisans tezi, 2006), MSBE

Drim, Osman b. Sad, er-Red alel-Cehmiyye, (thk. Bedr b. Abdullah Bedr ) Kuveyt,
Dru bni'l-Esir, 1995.

Demirci, Mehmet, Hakkat-i Muhammediyye, DA, XV, 179 vd.

Durusoy, Ali, bn Sina Felsefesinde nsan ve lemdeki Yeri, stanbul: M lhiyat Fa-
kltesi Vakf, 1993.

Eb Bekir bnl-Arab, el-Meslik f erhi Muvattai Mlik (nr. Muhammed b. Hseyin

es-Sleymn ie bint Hseyin es-Sleymn), Beyrut: Drl-garbil-slm,
1428/2007.

Eb Dvd es-Sicistn, , es-Snen, stanbul: ar Yaynlar, 1413/1992.

Ebl-Fezil Cemleddin Ahmed b. Ms b. Tvs, Binl-makletil-Ftmiyye f

nakdir-risletil-Osmniyye (nr. Adnn el-Gurayf), Beyrut: Messeset Ehl-i
beyt li-ihyit-trs, 1411/1991.

Ebl-Leys es-Semerkand, Tefsru Semerkand (nr. Ali M. Muavvaz v.dr.), Beyrut:

Drl-fikr, 1997. a.e. Beyrut: Darul-Fikr 1997.

Emirolu, H.Tahsin, Esbb- Nzl: Kuran yetlerinin ni Sebepleri ve Tefsirleri,

Konya: Yeni Kitap Basmevi, 1968.

Er, Ebl-Hasan bn Eb Bir Ali b. smail b. shak, Makltl-slmiyyin ve ihtil-

fl-musalln (thk:Muhammed Muhyiddin Abdlhamit) Kahire: Mektebet'n-
Nehdati'l-Msriyye, 1969 a.e. thk: Hellmut Ritter Wasbaden 1963

241
.......... , Usl Ehlis-Snne vel-Cema Risale il ehli-s-segr, Kahire: Klliyyetu D-
ril-Ulm, 1987.

Fahreddin er-Rz, Eb Abdullah Fahreddin Muhammed b. mer, smetl-enbiy,

Kahire: Mektebets-sekfetid-dniyye, 1406/1986.

Fahr, Macid, slam Felsefesi Tarih (trc. Kasm Turhan), stanbul: klim Yaynlar,
1987.

Ferdddin Attr, Tezkiretl-evliy (nr. M. Edb el-Cdir), Dmak: Drl-mekteb,

1430/2009.

Frzbd, Tenvrl-mikbs min Tefsiri bn Abbs, Tahran: ntirt-i stikll, ts.

Grkan, Salime Leyla, Mtrdnin Kitabt-Tevhidinde Hristiyanlk ve Teslis Ele-

tirisi, Byk Trk Bilgini mm Mtrd ve Mtrdlik: Milletleraras Tart-
mal lm Toplant (ed. lyas elebi), stanbul: M lhiyat Fakltesi Vakf,
2012.

Hadd, M. Ebn-Nur, smetl-enbiy ver-red ale-behil-mveccehi ileyhim,

Kahire: Matbaatl-emne, 1979.

Hkim en-Nsbr, el-Mstedrek ales-Sahihayn (nr. Hamd Demirda Muhammed),

Beyrut: Mektebet Nizr Mustafa el-Bz, 1420/2000.

Hakm et-Tirmiz, el-Eml minel-Kitb ves-Snne (nr. Mustafa Abdlkdir At),

Beyrut 1409/1989.

.......... , Nevdirul-usl, Beyrut: ts.

Halll, Eb Bekir, es-Snne (nr. Atyye Zehrn), Riyad: Drr-raye, 1410/1989.

Hasan el-Basr, et-Tefsr (der. ve nr. Muhammed Abdrrahm), Kahire: Drl-hads,

1992.

Hanefi,Hasan el-Irak, el-Firakul-Mferika Beyne Ehliz-Zey vez-Zendeka (nr.

Yaar Kutluay), Ankara: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar,
XXXIII), 1961.

242
Hayyt, Ebl-Hseyin Abdrrahim b. Muhammed, el-ntisar ver-red ala bnir-Ra-
vendi el-mlhid=Kitabl-ntisar, Beyrut: Matbaatl-Katolikiyye, 1957.

Heysemi, Ebl-Hasan Nureddin Ali b. Eb Bekr b. Sleyman, Mucemuz-Zevaid

zevaid ve menba'l-fevaid, Beyrut: Drl-Kitbil-Arabi, 1967.

Hcvr, Kefl-mahcb: Hakikat Bilgisi (trc. Sleyman Uluda), stanbul: Dergh

Yaynlar, 1982.

bn Babeveyh, Eb Cafer eyh Saduk, Kitbl-Hsl (nr. tsh. Ali Ekber Gaffari),
Kum: Cmiatl-Mderrisn, ts.

bnl-Arab, Eb Bekr Muhammed b. Abdullah b. Muhammed Meafir, Fussul-

hikem (trc. ve erh Ekrem Demirli), stanbul: Kabalc Yaynevi, 1999.

bnl-Cevzi, Ebl-Ferec Cemaleddin Abdurrahman b. Ali, el-Muntazam f tarihil-

mluk vel-mem (nr. Sheyl Zekkar), Beyrut: Drl-Fikr, 1986.

bn Frek, / Eb Bekr Muhammed b. Hasan b. Furek el-Ensr, Mcerred makalati-

eyh Ebil-Hasan el-Eari (nr: Daniel Gimaret), Beyrut: Drl-Mark, 1987.

bn Kesr, Tefsrul-Kurnil-azm (nr. Mustafa es-Seyyid Muhammed), Kahire:

Mektebet evldi-eyh, 1421/2000.

bn Kuteybe, el-htilf fil-lafz ver-red alel-Cehmiyye vel-Mebbihe (nr. M. Zhid

Kevser), Kahire: Mektebetl-kuds, 1349.

.......... , Tevl muhtelifil-hads (nr. M. Zhr en-Neccr), Kahire: Mektebetl-Kl-

liytil-Ezheriyye, 1386/1966.

, Tevll-Mkill-Kuran,(nr:Seyyid Ahmet Sakar)Beyrut Darul-Ktbil-

lmiyye t.y

bn Mace, , Snenu bn Mace, stanbul: ar yaynlar, ts.

bn Manzr, Lisnl-Arab, Beyrut: (Dru Sdr), ts.

bnn-Nedm, Ebl-Ferec Muhammed b. shak, el-Fihrist (nr. M. Rza Teceddd),

Tahran: Messese-i ntirt- Emr-i Kebr, 1366.

243
bnr-Rvend, Kitab Fadihat al-Mutazilah (nr. ve trc. Abdul-amir al-Asam), Paris:
Editions Ouveidat, 1975-77.

bn zn en-Nsbr, el-zh (nr. Seyyid Celleddin Hseyn Urmev), Tahran:

Dnigh- Tahran, 1363 h.

c, Adudddin, el-Mevkf (nr. Abdurrahman Umeyre), Beyrut: Drl-cl, 1417/1997.

Irk, Osman b. Abdullah, el-Firakul-mfterika beyne ehliz-zey vez-zendeka (nr.

Yaar Kutluay), Ankara: A lhiyat Fakltesi, 1961.

slamolu, Mustafa, Muhammed, stanbul: Denge Yaynlar, 2000.

zzet Derveze, Kurana Gre Hz. Muhammedin Hayat (trc. Mehmet Yolcu), stanbul:
Yneli Yaynlar, 1989.

Kahveci, Niyazi, Mutezile ve ia Arasnda Siyasal Tartma, Ankara: Aratrma Yayn-

lar, 2006.

Kandemir, M. Yaar, Muhammed, DA, XXX, 428.

Karada, Cafer, Kelm lminde Istlah ve Medeniyet Tasavvuru, slm Aratrma-

lar, XIX/2 (2006), s. 205-224.

Kelbz, et-Taarruf li-mezhebi ehlil-tasavvuf (nr. Abdlhalm Mahmd Th Ab-

dlbk Srr), Kahire: Nert-trsis-sf, 1380/1960.

Kl, Mahmut Erol, bnl-Arab, DA, XX, 493-516.

Krbaolu, Mehmet Hayri, Hz. Peygamber Tasavvurumuzun Dnm: Paradigma-

dan Paragona, Paragondan Kozmik lkeye, IV. Kutlu Doum Sempozyumu:
Tebliler, Isparta: Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi, 2002.

.......... , slam dncesinde Snnet, Ankara: Fecr Yaynlar, 1993.

Kololu, Orhan ener, Cbbailerin Kelm Sistemi, stanbul: SAM, 2011.

Konuk, Ahmet Avni, Fussl-hikem Tercme ve erhi, stanbul: M lhiyat Fakltesi

Vakf, 1990.

244
Kleyn, Eb Cafer Sikatl-slm Muhammed b. Yakub b. shak, el-Usl minel-Kf
(nr. Ali Ekber el-Gaffr), Beyrut: Dru Saab, 1980.

Kutluer, lhan, bnr-Rvend, DA, XXI, 179-184.

Kueyr, Eb'l-Ksm Zeynlislam Abdlkerim b. Hevazin, Letaif'l-iarat tefsir sufi

kamil lil-Kurnil-Kerim (nr. brhim Besyuni), Kahire: el-Heyetl-Msriy-
yetl-mme lil-Kitb, 1981.

Llek, erhu usli itikdi Ehlis-snne vel-cema (nr. Ahmed b. Sad b. Hamdn),
Riyad: Daru Tayyibe, ts.

Madelung, W. Isma, Encyclopaedia of Islam, New edition, Edited by E.Van

Donzel Leiden: Brill 1978, IV,183-184

Malat, Ebl-Hseyin, et-Tenbh ver-red (nr. S. Dedering), stanbul: Matbaatd-

devle, 1936; a.e. (nr. M. Zhid Kevser) Badad-Beyrut 1388/1968.

Mlik b. Enes, el-Muvatta, stanbul: ar Yaynlar, 1413/1992.

Maal, Mehmet Emin, Kuran Merkezli Bir Peygamber Tasavvuru: Byle Bir Ta-
savvurun Riskleri ve malar, Vahyin Nzulnn 1400. Ylnda Hz. Muhammed
(s.a.v.) -Milletleraras lmi Toplant-, 2011.

Mtrd, Kitbt-Tevhd (nr. Bekir Topalolu Muhammed Arui), stanbul: slm

Aratrmalar Merkezi (SAM),2007.

.......... , Tevltl Kurn (nr. Ahmet Vanlolu v.dr.), stanbul 2005.

Muktil b. Sleyman, Tefsru Muktil b. Sleymn (nr. Abdullah Mahmd e-ehhte),

Kahire: el-Heyetl-Msriyyetl-mme lil-kitb, 1979.

Mustafa Sabri, Kainatn Allaha Gre Durumu (trc. Hseyin Atay), slm Tetkikleri
Enstits Dergisi, VI/3-4 (1976), s. 63-80.

Mutraf, Uveyyid b. Ayyd, yt itbil-Mustaf f davil-ismeti vel-ictihd, Kahire:

Drl-fikril-Arab, ts.

Mslim, Ebl-Hseyin el-Kueyri en-Nisaburi Mslim b. el-Haccac, Sahih-i Mslim,

stanbul: ar Yaynlar, 1992.

245
Nes, Eb Abdurrahman Ahmed b. Ali b. uayb, es-Snenl-kbra, stanbul: ar
Yaynlar, 1412/1992.

Nesef, Ebul-Muin, Tebsratl-edille (nr. Hseyin Atay aban Ali Dzgn),I-II,

Ankara: Diyanet leri Bakanl, 2003.

., Kitbt-Temhd li-kavidit-Tevhd: Tevhidin Esaslar (trc. Hlya Alper),

stanbul: z Yaynclk, 2007.

.......... , Bahrul-Kelm fi Akaidi slam, stanbul: Matabil-Mark, 1910.

Oruolu, lham, Balangcndan Gnmze slam Dnyasnda Peygamber maj

(Baslmam doktora tezi, 2008), Uluda niversitesi Sosyal bilimler Enstits.

z, Mustafa, Hiam b. Hakem, DA, XVIII, 154.

ztrk, Resul, Kasm er-Ressi ve Zeydiyye Kelm, Van: Ahenk Yaynlar, 2008.

ztrk, Yaar Nuri, Hallac- Mansur ve Eseri (Kitabt-Tavsin), stanbul: Fatih Ya-
ynevi Matbaas, 1976.

Ress, Kasm, Anthropomorphism and interpretation of the Quran in the Theology of

al-Qasm Ibn Ibrahim: Kitb al-Mustarshid (nr. Binyamin Abrahamov),
Leiden: Brill, 1996.

Said Akl Sirc Said, Slatullh bil-kevn fit-tasavvufil-felsef (doktora tezi, 1414),
Mekke.

Saleb, el-Kef vel-beyn f tefsril-Kurn (nr. Seyyid Kesrev Hasan), Beyrut: D-

rl-ktbil-ilmiyye, 1425/2004.

Sbn, Muhammed Ali, en-Nbvve vel-enbiy, Beyrut: leml-ktb, 1985.

Sbn, Nreddin, el-Bidye f uslid-dn: Mtrdiyye Akaidi (nr. ve trc. Bekir To-
palolu), stanbul: Diyanet leri Bakanl, 1416/1995.

Sehl et-Tster, Tefsrt-Tster (nr. M. Bsil Uyns-Sd), Beyrut: Drl-ktbil-

ilmiyye, 1423/ 2002; a.e. (nr. M. Bedreddin en-Nasn), Kahire 1326/1908.

Semerkand,Ali Bekr b. Ahmed, erhu Tevlt- Semerkand, Sleymaniye, Hamidiye,

176.

246
Semerkand, Ebl-Leys mamlhda Nasr b. Muhammed b. Ahmed Semerkandi, Tef-
sirl-Kuran, stanbul: Sezgin Neriyat, 1993-1996.

Subh, Ahmed Mahmd, ez-Zeydiyye, Beyrut: Drn-nehdatil-Arabiyye, 1411/1991.

Suyt, Ebul-Fazl Celaleddin, el-Itkn f ulmil-Kurn, (thk: Merkezd-Dirstil-

Kurniyye) Medine: Mcemmeul-Melik Fehd lit-Tbati fil-Mushafi-erif,
tsz.

Sbki, Ebu Nasr Taceddin bns-Sbki Abdlvehhab b. Ali b. Abdilkafi, Matridi'nin

akide risalesi ve erhi (trc. Saim Yeprem), stanbul: Marmara niversitesi lahi-
yat Fakltesi Vakf (FAV), 2000.

Sdd, Tefsru Sdd el-Kebr (der ve nr. M. At Ysuf), Mansre: Drl-vef, 1414/
1993.

Slem, Muhammed b. Hseyin, Hakikut-tefsr (nr. Seyyid Umrn), Beyrut:Drul-

Ktbil-lmiyye 2001.

Sbki, Ebu Nasr Taceddin bns-Sbki Abdlvehhab b. Ali b. Abdilkafi, Matridi'nin

akide risalesi ve erhi (trc. Saim Yeprem), stanbul: Marmara niversitesi lahi-
yat Fakltesi Vakf (FAV), 2000.

Sdd, Tefsru Sdd el-Kebr (der ve nr. M. At Ysuf), Mansre: Drl-vef, 1414/
1993.

fi, Muhammed b. dris, el-Fkhl-ekber f ilmi uslid-dn (nr. Abd Ahmed Y-

sn), [bask yeri ve tarihi yok] (Drd-Rdvn).

.......... , er-Risale( nr. Ahmed Muhammed akir) Kahire: Drt-Tras, 1979.

, el-Umm (nr. Ali Muhammed Adil Ahmed), Beyrut: Daru hyai Trasil-Ara-
b

Schimmel, Annamarie, slamn Mistik Boyutlar, stanbul: 1999.

Sehl et-Tster, Tefsrt-Tster (nr. M. Bsil Uyns-Sd), Beyrut: Drl-ktbil-

ilmiyye, 1423/ 2002; a.e. (nr. M. Bedreddin en-Nasn), Kahire 1326/1908.

247
ehristn, Ebl-Feth Taceddin Muhammed b. Abdlkerim, el-Milel ven-nihal (nr.
thk. Abdlazz Muhammed Vekil), Kahire: Messesetl-Halebi, 1968.

eker, Fatih, Trk Mslmanl Fikriyat ve Mtrd Algsnn Dnm, MFD,

sy. 38 (2010), s. 47-80.

erefeddin, Ali b. Abdlkerm b. Fudayl, ez-Zeydiyye, Amman: Cemiyyet ummlil-

matbiit-Tevvniyye, 1985.

erf el-Murtaz, Tenzhl-enbiy, Beyrut: Messesetl-Alem lil-matbt, 1988.

Taber, Cmiul-beyn An Tevli yil-Kurn, (thk:Abdullah b. Abdilmuhsinet-Trk)

Beyrut: Dr lemil-Ktb 2003.

, Sarih's-snne, ( thk. Bedr b. Yusuf Ma'tuk) Kuveyt: Drl-Hulefa 1985.

Tvus, Musa b., Bin Makletil-Ftmiyye fi nakdir-Risletil-Osmniyye (thk. Ad-

nan el Gurayfi), yy. Messeset Ehl-i Beyti li ihyi Trs 1991.

Tafeyyi, Muhammed b. Yusuf, erhu Akdett-Tevhd, Ummn: Vizratt-Trsil-

Kavmi ves-Sekfe, 1983

Taylan, Necip, slam Dncesinde Din Felsefeleri, stanbul: M lahiyat Fakltesi

Vakf, 1994.

Teftzn, erhul-Akid (nr. M. Adnn Dervi), [bask yeri ve tarihi yok].

Tirmizi, Eb sa Muhamed b. sa b. Sevre es-Slem, el-Cmil-kebir=Camis-sa-

hih=Snent-Tirmizi, stanbul: ar Yaynlar,1992.

Tirmizi, Eb Abdullah Muhammed b. Ali b. Hasan Hakm, Nevadir'l-usul f marifeti

ehdsir-Resul=Selvetl-arifin ve bustanl-muvahhidin, Beyrut: Dru Sadr,
ts.

.......... , el-Emsl minel-kitb ves-snne (nr. Mustafa Abdlkadir Ata), Beyrut: Mes-
sesetl-Ktbis-Sekafiye, 1989.

Tokta, Fatih, slam Dncesinde Felsefe Eletirileri, stanbul: Klasik Yaynlar, 2004.

248
Topalolu, Bekir, Kitabut-Tevhid Tercemesi, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf slm
Aratrmalar Merkezi (SAM), 2005.

Topba, Osman Nuri, Kuran- Kerim Inda Nebiler Silsilesi, stanbul: Erkam Yayn-
lar, 1997-98.

Tsi, Ebu Nasr Serrac el-Luma,(thk. Reynold Alleyne Nicholson.),y.y, t.y.

Trcan, Galip, Peygamberlerin smeti Meselesi, SDFD, sy. 11 (2003), s. 91-124.

Trker, mer, Muktil b. Sleyman, DA, XXXI, 134.

Tster, Eb Muhammed Sehl b. Abdullah Sehl, Tefsirl-Kuranil-Azim (nr. Muham-

med Basil Uyun es-Sud), Beyrut: Drl-Ktbil-lmiyye 2002.

Uluda, Sleyman, Hallc- Mansr, DA, XV, 377 vd.

Uysal, Muhittin, Tasavvuf Kltrnde Hadis, Konya: Yediveren Kitap, 2001.

Watt, Montgomery William Montgomery, slam Dncesinin Teekkl Devri (nr.

Ethem Ruhi Flal), Ankara: Umran Yaynlar, 1981.

Wensinck, A. J. v.dr., el-Muceml-mfehres li-elfzil-hadsin-nebev, Leiden 1936-

69.

Yavuz, Yusuf evki, smetl-enbiy, DA, XXIII, 141.

.......... , Nbvvet, DA, XXXIII, 283

.......... , Peygamber, DA, XXXIV, 260.

Zemaher, Ebl-Ksm Crullah Mahmd b. mer b. Muhammed, el-Keaf an hakai-

ki gavamizit-tenzil ve uyunil-ekavil f vuchit-tevil (nr. Adil Ahmed Abdl-
mevcud Ali Muhammed Muavviz); arik f tahkik Fethi Abdurrahman Ahmed
Hicazi, Riyad: Mektebetl-Ubeykan 1998.

Zrkn, Eb Abdullah Muhammed b. Abdlbaki b. Yusuf, erhu Muvattail-mm

Mlik (nr. brhim Atve vaz), Beyrut: Drl-marife, 1987.

249