MEDYA ve KTDAR

-hegemonya, statko, direni-

Hazrlayanlar: ESRA ARSAN-SAVA OBAN
inceleme

I evrensel
H kltr kitapl

V
evrensel
k lt r kitapl
 Hazrlayanlar:
Esra Arsan - Sava oban

MEDYA ve KTDAR
-Hegemonya, Statko, Direni-

ncelem e
DOA BASIN YAYIN
D atm T icare t Lim ited irk e ti
Tarlaba Blv. Kamerhatun Mah. Alhatun Sk. No: 25 Beyolu / stanbul
T: 0212 255 25 46 F: 0212 255 25 87
www.evrenselbasim.com - info@evrenselbasim.com

Evrensel Basm Yayn 569

Evrensel Kltr Kitapl 6
Medya ve ktidar -Hegem onya, Statko, D ireni-

Hazrlayanlar: Esra Arsan - Sava oban

Kapak Tasarm: Devrim Kolar

ISBN 9 7 8 - 6 0 5 - 3 3 1 - 0 7 5 - 4
Evrensel Basm Yayn 2014 - Sertifika No: 11015

Birinci Basm Nisan 2014 stanbul

Bask: Ezgi Matbaaclk Tekstil Pors. in. San. Tic. Ltd. ti.
Sanayi Cd. Altay Sok. No: 14 Yenibosna / stanbul Sertifika No: 12142
T: 0212 452 23 02 - www.ezgimatbaa.net
MEDYA ve KTDAR
-Hegemonya, Statko, Direni-
 NDEKLER

ZGEMLER......................................................................................................9

GR.........................................................................................................................11

NSZ Evrim Alata............................................................................................25

KTDARIN MEDYASI Sava oban...........................................................27

KEMALST KTDAR VE BASIN:

1919DAN 1950YE Esra Ercan Bilgi.................................................................53

DNEN MEDYA DEMEYEN SORUNLAR Ceren Szeri...................70

DNDEN BUGNE TRKYEDE MEDYANIN

EKONOM POLT Mustafa Snmez............................................................ 86

KTDARLARA ELME TAKANLAR: DEVLET N SULU,

KAMU N HABER KAYNAI Semra Somersan..........................................103

MONARDEN BUGNE TRKYE MEDYASINDA BASKI VE SANSR:

AKP KTDARI VE YEN MEDYA KARTEL Erturu Maviolu................137

NEREYE MEDYA NEREYE Hseyin Aykol.......................................................153

TRKYEDE KRT MEDYASI Bedri Adanr................................................. 164

KTDARA KARI BR MUHALEFET MEDYASI OLARAK

ZGR GNDEME ELETREL BAKI Ragp Duran.................................170

BR ALTERNATF MEDYA YKS: BRGN Bar nce......................... 178

YENAFAKIN GEZ PARKI KARNES: ENTELEKTEL

GAZETEDEN PART BRORNE... smail Saym az...................................188

GEZ DREN VE PENGUEN MEDYASI Sava oban.............................. 199

HEGEMONYA MCADELESNDE FEDA EDLEN GAZETECLK:

TARAF RNE Fatih Polat................................................................................208

28 UBATI BRKM VE AKSYON DERGLERNDE OKUMAK:

SYAS BLM KURGUDAN MEDYA KURGUSUNA Esra Arsan................220
 ZGEMLER

Do. Dr. Esra A r s a n

1966 ylnda stanbuld a dodu. 1987 ylnda M arm ara niversitesi Basm-
Yayn Yksekokulu Gazetecilik ve Halkla likiler blm nden m ezun oldu.
1985-94 yllar arasnda Hrriyet, Milliyet gazeteleri ile Tempo ve A ktel d er
gilerinde m uhabir olarak alt. 1998 ylnda stanbul Bilgi niversitesi leti
im Fakltesin d e aratrm a grevlisi olarak akadem ik hayata adm att. 2001
ylnda Reuters Foundation Journalism Fellowship bursunu kazanarak Oxford
niversitesinde ziyareti akadem isyen statsnde aratrm a yapma olana bu l
du ve bu program iin Trkiye m edyasnda tek in in temsili: slam clar ve
Krtler adl almay hazrlad. 2007de M arm ara niversitesi Sosyal Bilim
ler Enstits Gazetecilik A nabilim D alnda AB Gazetecilii ve Avrupa K am u
sal A lannn nas: M acaristan ve Yunanistan rnekleri balkl doktorasn
tam am lad. 15 yl stanbul Bilgi niversitesi letiim Fakltesinde gazetecilik
dersleri veren Arsan, son iki yldr ayn niversitenin Sosyal Bilimler Enstits
Kltrel alm alar yksek lisans program nda grev yapmaktadr. A kadem ik
almalarn siyasal iletiim ve siyasal gazetecilik zerine younlatran yazarn
daha nce yaym lanm AB ve Gazetecilik (topya Yaynlar- 2007) ve M edya
Gzcs (Evrensel Basm Yayn- 2007) adl iki kitab daha var. Arsan, ayn za
m anda Evrensel gazetesinde haftalk m edya eletirileri yazmaktadr.

Dr . S a v a o b a n

1975 ylnda Gerzed e dodu. Lisans renim ini Uluda niversitesi Eitim
Fakltesi ngilizce retm enlii blm nde, Yksek Lisansn Yldz Teknik
niversitesi Yabanc Dil O larak Trke Anabilim dalnda yapt. D oktorasn
M arm ara niversitesi letiim Fakltesi Radyo-Televizyon Anabilim dalnda
tam am lad. niversite rencilii dnem inde Bursa ASTV ve stanbuld a Kanal
9d a d haberci olarak alt. M edya ve siyaset zerine ulusal ve uluslararas
dergilerde m akaleleri yaym lanan Sava oban bam sz aratrm ac olarak
alm alarn srdrm ektedir. Baslan kitap almalar: Aznlklar ve Dil (Su
Yaynlar - 2005), Hegemonya Arac ve deolojik Aygt Olarak Medya (Par
m en Yaynlar - 2013), Medias Role in the Socialist Era (Amani International
Publishers - 2013), Aznlklar, tekiler ve Medya (Yasemin nceolu ile birlikte
- Ayrnt Yaynlar - 2014).
s
 GR

ktidar elinde bulunduran egem en gler, baat ideolojinin bask altnda

tuttuu kitlelerin rzasn kazanrken ayn zam anda bu ideolojinin kltrel ku
ram larda ve rnlerde yeniden retilm esini salamaktadr. Gramsci, ideolojik
hegemonya kuram nda, iktidar elinde bulunduran egem enlerin, kendi felsefe
lerini, kltrlerini ve etik deerlerini yaymak, zenginliklerini, glerini ve ko
num larn glendirm ek ve srdrm ek iin kitle iletiim aralarn kullandkla
rn belirtm ektedir.
Devlet, toplum sal retim in toplum un tm nn rzasyla yaplm asn uzun
dnem de serm ayenin ve ynetici snfn hegemonyasn srdrm esini gven
ce altna alan yapdr. Althusserin ifade ettii ekliyle, retim in yapld tm
aygtlar, devlet tarafndan rgtlenm i olsun olmasn, Devletin deolojik Aygt
lardr (DA). Bu ideolojik aygtlarn en nem lilerinden biri de medyadr. B ur
juvazinin ideolojik hegemonyasn kurm asnn ve srdrm esinin aralarndan
biri olan medya, toplum un srekli deien koullarna uygun olarak ideolojik
yeniden retim ini gerekletirmesi ve bu ideolojiyi toplum u oluturan birey
lere ulatrarak ve onlarn bu dnceleri sahiplenm esini salayarak, ideolojik
hkimiyeti ve denetim i salar.
Medya, siyasi tercihler bata olm ak zere, kltr, alglama, yaam biim le
ri, ekonom ik tavrlar ve daha birok konuda belirleyicidir. En etkili kam uoyu
oluturm a arac olan medya; lkem iz zelinde m edya holdinglerinin elindedir.
Son dnem de siyasi anlam da yaanan hegemonya ve ideoloji atm asna sahne
olan m edya bu konularda ne kadar nem li olduunu bir kez daha gstermitir.
Trkiyen in kuruluundan b u yana ana akm m edya her zaman -d e v le tin -
iktidarn yannda yer almtr. Gemite, ana akm m edyann Kemalist-milliyet-
i-militarist bir hegemonyann gdm nde olduu sylenebilir. Gnm zde ise
hegemonyay eline geiren ve Trk-slam sentezi projesinin son aamasn baarl
bir ekilde yerine getiren m uhafazakr iktidar, ana akm medyay bask altna al
m ve medya patronlarn dorudan tehdit ederek haber ierikleri zerinde bask
kurmu, hkm eti eletiren gazetecileri iinden kovdurtm u, sansr ve otosansr
marifetiyle neredeyse tm m uhalif sesleri susturmutur. Alternatif medya organ
lar -zellikle Krt medyas ve sosyalist m edya- ise ar bir bask altndadr. u
val davalardan tutuklanan birok gazeteci ise geerli kantlar olmadan birok su
yznden cezaevlerinde bulunm aktadr. Dier yandan iktidar yanls m edya ise
siyasetileri, gazetecileri, akademisyenleri -d a h a dorusu ses karan tm nem
li m uhalifleri- hedef gsteren yaynlar yapabilecek kadar pervasz ve gazetecilik
meslek ve ilkelerinden uzak yntemlerle yayn yapmaktadr.
unu belirtm ek gerekir ki, Trkiyed e basn zgrl alanndaki sknt
lar son 10 yla zg deil. arpk m edya sahipliinden kaynaklanan problem
ler, basn alanlarnn rgtszl, m eslek iinde ke yazar ve m uhabirler
arasnda yaratlan kast sistemi, medya tketicisinin ifade zgrl engellerine
kar duyarszl, habercilikte kalitesizleme ve doru dzgn m edya alan
larnn tek tek basn sektrn terk etm esi tarihin bir evresinde aniden ortaya
km durum lar deildir. Aslnda 1980 sonrasnda balayp 1990larda doruk
noktasna ulaan sistem atik bir temizlikle basn sektr siyasal iktidarlarn ve
neoliberal kapitalist sistem in em rine verilmitir. Bu nasl oldu? nce medya sa
hiplii tem elden deiti, Simavilerin, K aracanlarn, Ilcaklarin yerine yenileri
geldi. zm irin gazeteci ailesi Bilginler stanbula g edip hem gazetecilik yapma
biim ini hem de gazete datm biim ini deitirdi. Bu dnem ayn zamanda
gazeteciliin partizanlktan te, lgn krllklara yelken at bir dnemdir.
M edya sektrnn devlet eliyle reorganize edildii, m akine parkndan alma
koullarna kadar yeni kapitalist sisteme uydurulduu dnem dir. Medya al
anlarnn da rgtsz brakld bir dnem dir ayn zam anda. Basnda sendi
kaszlatrm a (bir baka deyile gazeteciyi gsz klma) sreci, Aydn D oann
m edya sektrne girm esiyle birlikte gereklemitir. Sabah G ru b u n u n patronu
D in Bilgin ise, AKP iktidara gelene kadar Trk basnnda (gazeteler arasnda)
prom osyon yarlar, k upon toplam a lgnl, tiraj savalar iin kirli pazar
lklar, iten atlan gazetecileri sektre geri alm am ak iin patronlar aras anla
malar, ykselen deerlerin popler yazarlarn kefetmek ve piyasaya srmek,
iktidar severlik ve h atta iktidar yaratm a, gerekirse iktidar devirm e gibi alengirli
konularda hem kendisini gelitirmi, hem de dierlerini kendisine benzetm i
tir. 1990lar, Trkiyede gazeteci denen insann ve gazetecilik m esleinin en ok
yara ald, yolundan kt -belki de karld dem ek daha d o ru - bir d
nem . Bu dnem de gazete sayfalan parayla satn alnmaya, gizli reklam -haberler
gazete ve dergilerde yaym lanm aya balad. Ayn dnem , Tansu iller iktidar
ve G neydouda korkun cinayetlerin ilendii, Krt m eselesinin yayn yasak
laryla ve terrizm erevelemesiyle halka aktarld dnem dir. Bu dnem de
K rtenin bile basn patronlar tarafndan terrle edeer tutulduunu Din
Bilgin, 7 Mays 2013te Zam an gazetesine verdii bir syleide yle anlatm
tr: tiraf edeyim, Krte konuulduunu ilk defa, arkadam Bakurt Okaygn
zm ire geldiinde duydum . Ayakkabsn boyatt ocukla Krte konumaya
balad. 1975-76 yl gibiydi. Duyunca rktm . Krt meselesine bakmz has
talklyd. Hepimiz gibi benim ki de hastalklyd.
lkesini, tarihini, sosyal, kltrel, etnik meselelerini bilm ekten aciz bir
m edya sahiplii ve o n larn setii yneticiler sosyal siyasal gereklii halka an
latyordu. zgr basn gelenei, yani Krt m edyas ise en ok bu dnem de zu
lm grd. ldrlen gazeteciler, bom balanan gazete binalar, karlp tehdit
edilen m uhabirler ve daha nice insan hakk ihlali. Bu kadar ar ve iddet ieren
ekilde deil ama, 28 ubat dnem inde slami basna uygulanan bask ve gz
da da yine basn ve ifade zgrlnn ne derece bask altnda olduunun
gstergesiydi. O dnem de, Kemalist, milliyeti, kapitalist sistemle uyum iinde
olan, devletin ve onun aygtlarnn h er koul altnda bekasn gzeten gazeteciler
ve basn k u ru m lan dnda kalanlar terrist ve ayrk otu ilan edilmiti. O nlara
yaplacak her t rl ktlk, mesela ilan vermemek, gazetecilerine ynelik su i
kast hazrlamak, tekiletirmek, eytanlatrm ak ve gerekirse gazetelerini, TV
kanallarn kapatm ak m eru idi.
2002d e AKPn in iktidara gelmesiyle birlikte aslnda basn ve ifade zgr
lnde az ok rahatlam a oldu. 2002-2007 aras dnem , eski dnem in m ar
jinalleri olan Zam an, Yeni afak gibi yayn organlarnn ana akm latrlm as
ve medya sahiplii iindeki g dengelerinin laiki kanattan slami kanat le
hine dntrlm esiyle geti. Bu dnm e reklam sektr de adapte edildi.
AKPnin bu dnem ine kimileri korku dnem i diyor. Yani AKP bu dnem de
daha henz m uktedir olamamtr. ktidardadr, am a hl daha eski m edyann
ve devlet k u ram larn n (ordu vs.) kendilerine kar darbe yapp yapm ayacan
dan em in deildir. Bunu nlem ek yolunda kararl adm lar atmakta, hem yarg
iinde, hem orduda, hem de basnda gerekli dnm leri yapmaktadr. AKPnin
2007 yl sonras gelen ikinci seim baarsndan sonra ise AKP artk m ukte
dirdir ve korkarak deil, korkutarak adm lar atm aya balar. Basndaki ke
yazar temizlii ve gazete patronlarna kar getirilen olaanst vergi cezalan
bu dnem e den k gelir. AKP bir yandan sivilleiyoruz, dem okratikleiyoruz
derken, devleti siyasal slami bir dnm e tabi tutm akta, eitim den sosyal ya
ama kadar hayatm zn tm aam asn toplum m hendisliiyle kontrol altna
almaya balam aktadr. AKP ileri gelenleri kendilerinden nceki dnem in kt
uygulam alarm ok iyi alm, sistem in nasl devlet kontrolnde skynetim e
alnabileceini, korkunun bu toplum da rza retm ekte nasl etkili kullanlabile
ceini, sosyal dinam ikleri, dinin toplum sal hayattaki nem ini de bilerek m ed
ya ieriini m aniple etmekte ustalk kazanmlardr. AKP iktidar dnem inde
grdm z basn ve ifade zgrl ihlallerinin, bir nceki dnem lerdekine
benzer, ama ok daha sofistike, ak ve ftursuzca yapld sylenebilir. nk
AKP bu despotizm i tek parti iktidarnn gcyle, yasam a ve yargy tek elde
etkileme gcn de elinde tutarak uygulamaktadr.
AKP iktidarnn m edya zerindeki basks hapse atlan gazeteci saysndaki
dnya rekoruyla talanmtr. Gezi protestolar srecinde istifa eden ya da iten
kartlan gazetecilerin yazd kitaplara baktm zda hep ayn ey grlm ekte
dir: Ankarad an haber sipari ediliyor. Yaynlanacak ve yaynlanm ayacak haber
lere babakan veya babakann danm anlar karar veriyor. Medya kuram larna
hkm et kom iserleri atanyor. ktidar televizyon kanallarnda kim in konuaca
na, kim in tartm a program larnda yer alacana, kim lerin ise ekranlara
kartlm ayacana karar veriyor. A rtk ana m uhalefet liderlerinin szlerinin bile
m edyada haber olm asna taham m l edemeyecek derecede baskc bir iktidar
d an sz ediyoruz.
Aada okuyacanz alnt, 23 Austos 2010 tarihinde yaymlanan mehur
Stratfor Global Intelligence raporundan. Hatrlarsnz, ABD Savunma Bakanl
tarafndan Trkiyeye ilikin gizli raporlaim hazrlanmas iin grevlendirilen
Stratfor aratrma irketinin raporlar WikiLeaks tarafndan fa edilmi, bu sznt
belgelerin bir blm de Taraf gazetesi tarafndan dizi yaz olarak yaymlanm
t.1 Bu zel raporda genel olarak Trkiyed e slam ve seklarizm ekseninde lke
n in geleceine ilikin kavga konu edilirken, bir blm nde de m edya ve iktidar
ilikilerine yer veriliyor. Bilhassa AKP dnem inde byk m edya gruplarnn g
ilikilerinde oynadklar roln incelendii bu blm Medya Sektr: Sekler Ya
pya Meydan Okumak baln tayor. WikiLeaks belgelerinde okuyabildiimiz
kadaryla, bu irket Trkiyed e ve dnyada st dzey devlet yetkilileriyle grme
ler yaparak raporlarn hazrlyor.2 Stratfor raporlarnn WikiLeaks araclyla ya
ymlanmas, pek ok lkede olduu gibi, Trkiyed e de en azndan effaflk adna
nem tayor. Hele de bu kitabn konusu olan Trkiyed e m edya ve iktidar alan
sz konusu olduunda, raporda yazlan pek ok konu ayrca nem ihtiva ediyor.
Trkiye medyas lkedeki g atmasnn tam gbeinde oturmaktadr. Ga
zeteler, generallerin hapse girmesine neden olan sznt bilgileri aktaran kaynak
lardr ve mahkeme salonlar medya kurumlaryla lkenin hangi ideolojik yne
gitmesi gerektii konusunda az dala yapan ke yazarlarnn hukuki savana
sahne olmaktadr.
Medya, zellikle Glencilerin ve orduyla savaan A K P nin elinde etkili bir
aratr. Ergenekon ve Balyoz davalarna ilikin sznt haberlerin byk ounluu
gizem li bir ekilde tek bir gazete tarafndan yaylmaktadr: Taraf. Taraf gazetesi,
2007 ylnda, liberal demokratlar iin yaym lanan bir gazete olarak, Ergenekon
soruturmasnn balamasndan ok ksa bir sre nce yayn hayatna balad.
Glen yandalar Taraf t, zellikle derin devletle mcadele konusundaki detayl
yaynlaryla, Trkiyenin en cesur gazetesi olarak tanmladlar. Bu gazete, darbe
hazrlnda olduklar ileri srlen askerlerin telefon grmelerinin transkriptle-
rinden, PKK militanlarnn Iraktan Trkiyey e girilerinin uydu grntlerine ve
bu srada askerlerin ihmallerine kadar pek ok haberi yaymlad. Glen yanda
lan Taraf gazeteciliinin baarl bir aratrmac gazetecilik olduunu iddia eder
ken, seklarist kam pta olanlar Tarafn yaymlad bunca hassas ve gizli bilginin

1 Amerikan zel istihbarat kuruluu Stratfor, Amerikan Savunma Bakanl birimleriyle birlikte
zel kurululara da kritik istihbarat satan, o yzden doru bilgiler vermeye zen gsteren bir ku
rulu. Hatta, kimilerince gayriresm CA olarak da adlandrlyor. Raporun orijinal metni iin bkz:
http://wikileaks.Org/gifiles/attach/5/5717_TURKEY_POWER_STRUGGLE.pdf (son eriim tarihi
25.02.2014)
2 Bkz. Stratforun Trkiye kayna Babakana danman olmu http://t24.com.tr/haber/stratfo-
run-turkiye-kaynagi-basbakana-danisman-olmus/199460 (son eriim tarihi 11.02.2013)
Cemaatin ordu iine yllardr ustalkla yerletirdii elemanlar sayesinde szdrl
dn iddia ediyorlar.
Stratfor rap o ru n d a Trkiyed e m edya sahiplii ve m edyadaki g ilikileri
anlatlrken, incelenen gazetelerin ideolojik arka planlan ve politik paralellikleri
de aktarlyor. rnein, raporda Z am an iin Glenci-AKP yanls denm i. Sa
bah iin genellikle AKP yanls, H abertrk iin genellikle yansz, Radikal iin
sosyal dem okrat-genellikle yansz, Milliyet iin genellikle AKP kart, H r
riyet iin keza genellikle AKP kart, Star iin genellikle AKP yanls, Taraf
iin liberal dem okrat, dzenli olarak Glenciler ve AKP tarafndan kutsanan,
Vakit iin tutucu-slam c, Yeni afak iin tutucu-A K P yanls, C um huriyet
iin ise sadk seklarist-AKP kart tanm lam alar yaplm. Kanmzca az ok
gereki bir tablo... En azndan, raporu hazrlayanlarn bunlar kaleme aldklar
dnem de henz Fatih Altayl-Tayyip Erdoan-Fatih Sara diyaloglarndan h a
bersiz olduklar dnlrse.
Partizanlk, yanllk ve politik paralellik Trkiye basnnn tem el karakteris
tii. 1980 darbesine kadar daha ok sac, solcu (sosyalist, lkc, mill gr,
sosyal dem okrat) partizanlk ve yanllk gibi kaba kalplarla tarif edilen ana akm
Trkiye basn, darbe sonras dnem de, zellikle kapitalist sistemdeki neoliberal
dnm n ertesinde yarlmalar, dnm ler geirdi. Partizanlk ve yandalk
kald, am a siyasal alandaki aktrler ve tanm lar deiti. A rtk yeni dzenin yeni
bekileri vard. Neoliberal kapitalist sistemde, zellikle de AKP iktidaryla, sta
tko ve yeni m uhafazakr burjuvazinin atm asndan yeni bir m edya atm osferi
dodu. Eski m edya sahipleri arasnda mal paylam oldu. A landan ekilenler,
bertaraf edilenler, hapse girip kanlar, byk vergi cezalaryla servetleri elle
rinden alnanlar, klenler, byyenler, ykselen deerlere ayak uyduram ayp
kaanlar kt. Taze m edya sahiplikleri, ayn 2002 ncesinde olduu gibi, devlet
bankalarndan salanan dk faizli, uzun vadeli kredilerle ve serbest rekabet
koullar ihlal edilerek dzenlenen ihalelerle oluturuldu. Bu sayede sahaya
yeni oyuncular kt. AKPye ve babakan Erdoana yakn iadam larnn m edya
patronu olabilmesi iin baz eski patronlar diskalifiye edildi. Sekler, orducu
m edya tem erkznn en gl patro n u Aydn Doan, vergi idaresi marifetiyle
zayflatld. D oan m edyasnn m zm in AKP m uhalifi kalem leri ve grubun y
netici eliti saha dna atld. Sabahn, Starn, ATVn in sahipleri AKP ve G len
Cem aati yanls gruplar oldu. C em aatin en gl yayn organ olan Z am an n
zerindeki akreditasyon basks kalkarken, hem gazete hem de ayn m edya
grubuna bal Samanyolu TV yeni dnem in m edya elitlerinin gzdesi oldu.
Televizyon kanallar arasnda hl en yksek reytingi alan Kanal D olm asna
ramen, reklam pastasndan en byk pay Samanyolu T V ye akmaya balad.
2002 ncesinde siyasal tslami hareketin entelektel kbesi olan Kanal 7 tele
vizyonu bu m isyonunu yitirdi. Ama kanaln statko m uhalifi star isimleri yk
sek maalarla byk m edya gruplarna tayin edildiler; keskin m uhalif tavrlar
yeni dnem de trplendi, poplerletirildi. Bu sefer en azndan byk m edya
sahnesinde, daha geni bir kitleye (eskiden statkocular diye eletirdikleri kit
leye) hitap ediyorlard. Glen Cem aatine bal Zam an ve Samanyolu TV d en
baz st dzey gazeteciler ve m uhabirler de seklarist m edya gruplarnda is
tihdam edilmeye, hatta ynetici pozisyonlara gelmeye baladlar. Kaleyi iten
fethetm e yntemiydi bu belki de. Bu yeni profesyonel m edya eliti, bir yandan
yeni m uhafazakrln m edya tem erkznn tem ellerini atarken, dier yandan
da rettikleri haber ierikleriyle 28 ubat postm odern darbesinin rvann al
yorlard. O nlara baklrsa, Ergenekon ve Balyoz tutuklam alaryla ordu iindeki
Kemalist darbeci generallerin ekarte edilmesi, devletin asker vesayetten ve dar
beci zihniyetten arnm asn salayacakt. Gem i dnem le yeni dnem in militer
zihniyeti arasnda bilhassa Krt meselesine ilikin konularda bir fark olmadm
syleyenler fesatt. Trk ordusu dindar, muhafazakr, Kemalist statko kart
generallerden olutuu m ddete, en byk asker bizim asker olmaya devam
edecekti. Giilenist-AKP yanls m edyann alklaryla her Yksek Asker rada
ordudaki rk elm alar (eskiden solcular ve dindarlar, bu sefer de solcular ve
Kemalistler) tem izleniyordu. yi olacaktk...
AKPnin sivilleme, dem okratiklem e ve asker vesayetten kurtulm a sy
lemleriyle orduyu, yargy ve medyay yeniden yaplandrm as srecinde, 2007
ylnda yayn hayatna balayan Taraf gazetesi byk rol oynad. Ayn yukar
daki Stratfor raporunda belirtildii gibi, zellikle Ergenekon ve Balyoz ope
rasyonlarnda Tarafta yaym lanan haberler, ke yazlar ve gizli belgeler yar
g srelerini tetikledi ve etkiledi. Ahm et Altan ve ekibi tarafndan karlan
Taraf, kadrosunda hayatnda hi gazetecilik yapmam m uhabir ve editrlerle,
Trkiyede bir ey sylediklerinde dnp dikkate alnan gazetecileri, entelektel
ve m oral liderleri bir arada barndryordu. Kendilerini solcu, liberal veya sivil-
lemeci olarak tanm layan bu isimlerin o rtak zellikleri, 1980 sonras lkede
hkim olan sivil toplum cu, anti-m ilitarist akm n fikri veya sem bolik temsilcile
ri olmalaryd. Taraf, ayn zam anda Glenci kadrolarn kontrolne gemi olan
polis tekilatnn baz isimleriyle de dirsek tem asndayd. Bu polislerin bazlar
gazetede ke yazar yapld ve ska gndem oluturdular.1 T arafn polis te
kilatndaki gl haber kaynaklan, Ergenekon ve Balyoz davalarna ilikin ok
gizli ve yaym lanm as yasak belgelerin hzlca ve ayrcalkl olarak bu gazeteye
servis edilmesine olanak tand. Gazete, dava srelerini etkileyen ve zel haya
tn gizlilii ilkesini ihlal eden ok sayda belgeyi hi dnm eden, aratrm adan
yaymlad. Taraflar, belki asker vesayete karydlar, ama polis devletine doru
gidie kar duyarsz, hatta sanki bunun destekisi gibiydiler. Bu gazete, ou

1 Bkz. Tarafm polis-yazar uyard: PKK Batya bomba aktaryor, bayram ncesi eylem yapabilir!__
http://www.euractiv.com.tr/politika-000110/article/tarafn-polis-yazar-uyard-pkk-batya-bomba-
aktaryor-bayram-ncesi-eylem-yapabilir-021947 (son eriim tarihi 25.02.2014)
Fethullah olm u olan Trk polis tekilatn seviyor ve onlara gveniyordu...
Yazarlar da sk sk Kemalist ordu kt, Glenci polis iyi yazlar yazyorlard.
Taraf, sanki bir zam anlar Emniyet, ordu ve derin glerle yaknl nedeniyle
devletin gazetesi olarak nitelendirilen H rriyetin tahtna oynuyordu. Bir fark
la: Tiraj ne yazk ki byk gazeteleri yakalayamyor, reklam pastasndan ald
pay da gazetenin salkl yaamasna yetmiyordu.
Aslnda gazetenin m ali yaps kendine zg bir i m odeli olarak kapal k u
tuydu. Gazeteyi k u ran Alkm Yaynclkn sahiplerinin gazeteyi kurduklar sra
da fnansal sknt iinde olduklar biliniyordu. Taraf, 2007d en beri zarar ediyor,
ounlukla alanlarnn m aalarn bile dem iyordu. G azetenin pek ok a
lan yllar iinde m aalarn alam adklar gerekesiyle istifa edip ayrld. le
rin d en bazlar ieride kalan haklarn alabilmek iin tazm inat davas at. Ayn
gazetenin piyasa deeri 19 milyon liray aan bir m atbaay 2,1 m ilyon liray nakit
deyerek satn alm as kafalar kartrd. Sponsor, M ehm et Betil adl bir iada
myd. Liberal dnceye inanan ve T arafin misyon gazeteciliini desteklemek
isteyen M ehm et Betil, nce sadece b ir yazarn (Nee Dzel), ardndan da t m
gazetenin m addi destekisi olduunu aklad. Betilin Taraf a verdii toplam
borcun ka m ilyon lira olduu ise hibir zam an tam olarak aklanm ad.1
Ksacas Taraf, m edya sahiplik yaps asndan, Trkiyed e mtemadiyen ele
tirdiimiz ana akm medyadan olduka farklyd. Alternatif bir gazete olan, ancak
byk medyadan ynetici ve yazar deviren Tarafn mlkiyet cephesi karkt.
Ana akm m edyada byk holding patronlar, onlarn dier sektrlerdeki yat
rmlar, hkm etle kurduklar kirli ilikileri (kamu ihaleleri vs.), borsada halka
arz edilmi irketlerinin bilanolar, ideolojik oryantasyonlar ve politik yanllk
lar effaf bir ekilde okunabiliyordu. Tarafm ise, yaynland ilk gnden itibaren
zerine yapan Fethullah gazete iddias ne rtld ne de ispatland. Gazetede
neredeyse Glen Cem aati kart hi haber yaymlanmamas, hizmetin neferi
olduu bilinen Cem aat m ensuplarnn gazetede yazarlk yapmas veya ska haber
kayna olarak kullanlmas, Tarafn Cem aatin mali kaynaklaryla beslendii ku
kusunu dourdu. lk zamanlarndaki sylemleriyle Krtlerin sahiplendii gazete,
bir sre sonra PKK=sol=iddet anlam ierikli haber sylemi nedeniyle bir ksm
Krt okur tarafndan terk edildi. A rdndan, gazetenin AKP muhalifi gazetecilere
ynelik tutuklam a operasyonlarna alk tutmas, hatta bekleyelim grelim, b a
kalm arkasndan ne kacak mantyla m anetler atmas, Taraf ynetim inin de
m okrasi ve adalet sylemlerine glge drd. Bu tutuklamalar, Glenci savclar
ve polis tekilat marifetiyle yapldndan, gazetenin Glen Cemaatiyle paralellii
burada da gndem e geldi. Tarafm byk medyada sansrlenen Deniz Feneri gibi
yolsuzluk davalarnn zerine gitmemesi, AKP iktidarna kar m sam ahakr tav
rnn da bir gstergesiydi. Taraflar, lkede asker vesayeti yok edeceine inandk

1 Arena ve Armada Bilgisayarn sahibi Mehmet Betilin Tarafa sponsor oluuyla ilgili CNBC-e Bu
siness dergisine verdii rportaj iin bkz. iadam Mehmet Betil: Tarafa ortak olma ihtimalim
yzde 50 http://www.medyatava.com/Haber/50330 (son eriim tarihi 12.02.2013)
lar her iktidara destek olmaya kararlydlar. Asker vesayetten kurtulacaz slo
ganlaryla Taraf gazetecilii yceltildi. T araf eletirmek ulusalclkla, darbecilikle
edeer tutuldu ve bu gazete okurlarnca deta bir kutsal kitap gibi dokunulmaz
addedildi. Taraf tutkunlarna gre bu gazete sekinci medyaya kar halkn med-
yasyd. CHP faizmine kar Taraf liberalizmiydi. Militerlie kar sivillikti... Bu
arada, Tarafin yapt baz haberler ve polis tarafndan retilen sehven delillerle
birka yz kii haksz yere tutuklanm, hapse atlmsa, ne olurdu ki? Siville
m e davas iin demez m iydi yani? Byle irrasyonel bir Taraf mistifkasyonundan
bahsediyoruz. Sonunda, saplantl bir anti-Kemalizmle takntl bir solcu dm an
l arasnda gidip gelen gazetede bir sre sonra fikir ayrlklar kt. Solcu Taraf
yazarlarndan bazlar (m it Kvan ve Nabi Yac gibi) 1 Mays 1977nin sorum
lusu olarak solcularn gsterildii ke yazlara dayanamayp gazeteden ayrldlar.1
A hm et Altan, Yasemin ongar ve Nee Dzel ise, ok ksa bir sre ncesine ka
dar gazeteyi karmaya devam etti. Ancak, AKPyi ve babakan Tayyip Erdoan
eletiren m anet ve ke yazlar balayp bir de bu yazlarn sertlik dozu arttka,
belli ki tepe ynetim in operasyonel olanaklar zorlatrlmaya balad. Balangta
biz bu yola Ahmet Altan la ktk, o ne derse o olur diyen gazetenin patronu
Baar Arslan, aniden gideni tutamayz, giderlerse biz yolumuza kendim iz devam
ederiz noktasna gelmiti. Ahm et Altan, Yasemin ongar ve Nee Dzel istifa
ettiklerinde, gazeteden ayrlmalarnn nedeni de effaf deildi. Kimilerine gre
bu kurucu gazeteci irketin ekonomik bunalm aamamas nedeniyle ayrld.
Bir dier yorum ise, A hm et Altan ve tepe ekibin AKP kart tutum lar nedeniyle
gazeteden ayrlmalarnn istendii, patronun da bu sonu hazrlad ynndeydi.
G azetenin ksa bir sre O ral allar ynetim inde AKP yanls habercilie evril-
m esinin ardndan allarn ekibi de tasfiye edilerek, bu sefer Nee Dzelin yayn
ynetm enliinde yine iktidar kart bir pozisyon almas dikkat ekmitir.
Taraf gazetesinin AKP iktidar dnem indeki gazetecilik perform ansn do
ru analiz etmek, lkede son 12 yldr var olan m edya-iktidar ilikilerini anlam
lan d rm ak asndan nem lidir. nk Taraf, AKP iktidar dnem inde asker
vesayetten kurtulm a ve sivilleme m ortolarnn sylemsel ve entelektel arka
plann kamusal alana tayan medya personeliyle dikkate deerdir. Taraf gaze
tesi, lkede srm ekte olan derin hukuki sreler, yarg reform u, yeni anayasa,
K rt meselesi, siyasal slam gibi konularda konuulan, gndem belirleyen bir
yayn olmakla kalm am , ayn zam anda uzunca bir sre kam usal alanda AKP
yanls grleri pekitiren bir entelektel zem ine kaynaklk etmitir. AKP ile
C em aat arasndaki g kavgasnn balamasyla birlikte ise, T a ra fn polis k
kenli yazar Emre Uslu ile Cemaati> sznt gazetecisi M ehm et Baransunun
haber ieriklerine arlklarn koyduklar ve gazetenin yeniden AKP-Erdoan
kart, Cem aat destekisi bir yapya br n d gzlenmitir.

1 mit Kvann Hoa kaim balkl veda yazs iin bkz. http://www.evrensel.net/news.
php?id=28405 (son eriim tarihi 12.02.2013)
 AKP iktidarnn zellikle 2007 seim lerinden sonra tek parti iktidar ol
m ann da verdii gven ve gle, yasama, yrtm e ve yarg alanlarnda m ut
lak hkim iyetini k urduunu ifade etm itik. 2007d en 2013 H azirannda ortaya
kan Gezi olaylarm a kadar basnda hkm et kaynakl sansr ve otosansrn
varl bazen kulaktan kulaa, bazen de gazetecilik alanna ilikin akadem ik a
lmalarla dile getirilm itir. Buna karn, kam usal alanda etkili olan AKP yanls
m edya elitleri ve liberal kanaat nderlerinin gndelik sylem inde ve yazlarnda
sansrn varl srarla saklanmtr. N orm al koullar altnda medya, deiik
toplum sal gruplarn ve rgtlerin kendi alternatif gr alarn ifade edebil
m elerine olanak salayacak biim de dzenlenm elidir. A ncak b u dzenleme, ka
m usal alandaki eitli grleri yaym ann tesine geer. M edya sistemin bir p ar
as, sivil toplum u canlandracak biim de ilev grm elidir.1 AKP Trkiyesinde
ise m edyann kam usal alandaki varl sadece iktidarn sesi ve propaganda ay
gt olmaya indirgenm i; alternatif dncelerle kar m anifestolarn ana akm
medyaya girii ustalkla kontrol altna alnmtr. Alternatif, m uhalif dnce
lerle sivil itaatsizlik eylemleri ise m edya ieriklerinde m arjinal, ykc, anarist
eylemlermi gibi erevelenerek iktidarn yanl ilerine kar kanlar susturul
m u, haber izleyicisi suskunluk sarm alna itilmitir.
2013 un Mays ay sonunda patlak veren Gezi Park protestolar zellikle
televizyon haberciliinde etkili olan A nkarann sansr basksn ilk kez ok ak
biim de kam unun id rak etmesine olanak tanm tr. stanbulu n gbeinde,
Taksim Gezi Park evresinde yasal protesto haklarn kullanan evrecilere kar
devletin polisinin kulland ar iddetin grntlerinin sansrlenmesi, m edya
tketicisi tarafndan byk tepkiyle karlanm tr. zellikle C N N Trk ve N T V
gibi tem atik haber kanal olma iddiasndaki byk m edya kuram larnn uzun
saatler boyunca Taksimde olan biteni kam uya aktarm akta direnm eleri, protes
tocular evik kuvvet polisleri, TOMAlardan sklan tazyikli su, gaz bom balar ve
fieklerle derdest edilirken byk bir aymazlkla (korkaklkla m demeli?) p e n
guen belgeseli yaynlayarak eletiri oda olmulardr. NTV, kuruluundan beri
ilk kez kanaln n n d e toplanan kalabalk bir halk kitlesi tarafndan protesto
edilmi, bu protestonun ardndan kanaln bal olduu D ou G ru b u n d an ok
sayda editr ve m uhabir istifa etmitir.
Gezi protestolar srasnda byk ticari m edyann halktan gerekleri giz
ledii dncesi sradan halk kitleleri arasnda yaygnlk kazanrken, medyaya
gven de dibe vurm utur. Shoem aker ve Reese, m edya ieriinin toplum daki
iktidar ilikilerinin kabataslak bir haritasn oluturduunu sylerken, ideolojik
dzeyde zellikle toplum daki gl gruplarn m edya araclyla iktidarlarn
nasl srdrdklerine bakm am z gerektiine iaret ederler.2 N itekim AKP d n e
m i Trkiyesindeki m edya perform ansna eletirel baktm zda, iktidarn basn

1 James Curran, Medya ve Demokrasi: Yeniden Deer Bime, Medya, Kltr, Siyasetin iinde,
Der: Sleyman Irvan, Ark Yaynlar, Ankara, 1997, s. 177.
2 Age. s. 102.
kontrol etm e biim inde sergiledii baskc yntem lerini ak bir biim de gr
mekteyiz. Yani bu dnem de ticari medya gizli veya rtk sylemsel pratiklerle
egem en ideolojinin yeniden retilm esine katk sunm ay da am, effaf bir e
kilde iktidar partisinin oyun oynad bir arka bahe konum una indirgenmitir.
Ticari m edyann doas gerei hegem onyadan gelen baskc taleplere ak oldu
u bilinm ekle birlikte, toplum da ses getiren siyasal gsteriler gibi gerilim dolu
olaylar aktarm aktan geri durduu da pek rastlanan bir ey deildir. Medya,
her eye ram en gvenilirliini srdrm ek iin halkn ortaya ktn bildii
olaylardan kendisini uzak tutam az.1 ABDd e Vietnam Sava kart gsterilerin
byk basnda yaygn olarak yer almas, A rap corafyasndaki halk ayaklanm a
larnn veya Avrupadaki ekonom ik kriz protestolarnn ticari basnda m ecbu
ren haber olmas gibi. Bu noktada Trkiye basnnn Gezi protestolarn sanki
hi yokm uasna grm ezden gelmesi ve saatler boyu haber yapm ayarak halkn
sokaklarda bizzat yaad gerei haktan gizlemesi basna duyulan gvenin de
rin d en sarslmasna neden olmutur.
Babakan Erdoann ve iktidar partisi ileri gelenlerinin m edya ieriini
kontrol etmeye dnk direkt sansr giriimleri 17 Aralk 2013te AKP ile Fethul-
lah G len Cemaati arasnda patlak veren siyasi gerginlik sonrasnda artk iyiden
iyiye saklanam az olm utur. Emniyet ve yarg iinde kadrolaarak iktidar partisi
ni zor durum da brakacak siyasi ve sosyal sorunlar yaratan N urcu Glen Cem a
ati ile Babakan Erdoan arasndaki atma, slamc m edyann Glenci-AKP ci
olarak ikili bir kartla brnm esine neden oldu. 2002 ylndan beri iktidarn
payda olan bu iki grup arasndaki atm ann medya ieriklerine yansmas
AKP ve Cemaate ilikin yolsuzluk/skandal haberlerinin sosyal m edyaya szd
rlm as yannda, gizli ses dinlem e tapelerinin kam usal alana yaylmas eklinde
oldu. Kamusal alana yaylan ses tapelerinden m edya-iktidar alann en ok ilgi
lendiren ve izlerkitle zerinde byk ok etkisi yaratanlardan biri basnda Alo
Fatih vakas olarak adlandrlan olaydr. H abertrk adl televizyon kanalnda
h km et temsilcisi olarak istihdam edildii renilen Fatih Sara adl kiinin
zel telefonuyla yapt grm elerinin kaytlar 2014 un ubat aynda hem sos
yal m edyann hem de TBM M nin gndem ine girmitir. Bu telefon kaytlarndan
birincisinde Babakan Erdoann Gezi olaylar srasnda Fastan Fatih Sara
arayarak, Baheliye ait bir kayan yazy H abertrk ekranndan kaldrtt orta
ya kmtr. Fatih Saran bunu panik iinde hem en kaldrtt anlalmaktadr.
Saran babakana evet efendim, em redersiniz efendim eklinde verdii yant
lar, zellikle sosyal m edyada basna direkt sansrn belgesi olarak dikkat ek
mitir. Ses kaytlarnn kincisinde ise'Fatih Sara ve H abertrk gazetesi genel
yayn ynetm eni Fatih Altaylnn, Bilal Erdoan ve Babakan Erdoann bilgisi
dahilinde H abertrkte yaynlanacak bir seim anketini M H P den, BDPye oy
kaydrarak m aniple ettikleri anlalmaktadr. kisi de m edya etii ve basn

1 Pamela Shoemaker & Stephan D. Reese deolojinin Medya erii zerindeki Etkisi, Medya, Kl
tr, Siyasetin iinde, Der: Sleyman Irvan, Ark Yaynlar, Ankara, 1997, s. 118.
zgrl gibi artk neredeyse unutulm u kavram lar asndan vahim olaylar
dr.1 ktidarn haber ieriklerini dorudan etkiledii, neyin haber olup neyin
olmayacana m edya kuram larna yerletirilm i olan hkm et kom iserlerini
kullanarak karar verdii artk ses kaytlaryla da belgelenmitir. Byk m edya
kanallarnda yaanan b u dram atik teslimiyet hali o kadar ackldr ki, medya ve
gazetecilik alannda kim lerin var olabilecei, kim lerin alandan dar atlaca,
hangi gazetecinin hangi medya k uram larnda nasl ve ne koullarda istihdam
edileceine bile artk AKP ileri gelenleri karar vermektedir.
2000li yllarda m edya ve iktidar ilikisi sz konusu olduunda, sznt haber
lerden bahsetm em ek olmaz. Dijital teknolojideki gelimelerle birlikte bilginin
depolanm as ve saklanm asndaki aklar, internet aktivistlerinin ve bilgisayar
korsanlarnn devletlerin gizli belgelerine eriim ini kolaylatrmtr. WikiLeaks
tarafndan A m erikan gizli istihbarat belgelerinin ortaya dklmesiyle birlikte
dnyada sznt bilgilerle devletlerin kirli ileri ortaya dklrken, sznt belge
lerle haber yapan gazetecilere ynelik bask da artm durum da. Bata ABD ve
ngiltere olm ak zere Trkiye dahil pek ok lkede resm otoriteler aratrm ac
gazetecilerin bilgisayarlarna, e-mail hesaplarna gizlice giriyor, zel hayatlarn
bahane ederek tehdit ediyor, haberleri nedeniyle onlar m r boyu ieride tu
tacak kadar hapis cezalar kesiyor veya patronlarna em ir vererek susturulm a
larn istiyor.
AKP iktidar d n em inde de devlet ve hkm et aleyhine, kam u yarar ie
ren haber yapan gazetecilerin d urum u i ac deildir. H km et ve derin dev
let aleyhine haber reten gazeteciler arlkl olarak N urcu G len C em aati ile
b u C em aatin m en suplarnn Em niyet tekilat ve yargda kadrolam asyla s r
m ekte olan d erin dava srelerinde ortaya kan hatal pratikler zerine h a
b er yapm aya alm lardr. Kamu ihalelerinde yolsuzluk, brokraside rvet,
polis tekilatnn yanl ileri ve D eniz Feneri gibi byk apl soygunlar da
b u tip gazetecilerin ilgi alanndadr. A ncak, bu birinci gru p tak i gazetecilerin
haberleri sansr ve otosansr nedeniyle byk m edyada yaynlanam am tr.
Yine bu gazetecilerin byk bir b l m n n son on ylda ilerini kaybetm i,
yaptklar haberler nedeniyle tehdit edilm i, soruturm alara uram , bilgi
sayarlarna el konulm u, henz yaynlanm am kitaplar nedeniyle yarglan
m , A hm et k, N edim ener, Soner Yaln, Bar Terkolu gibi uzun tu tu k lu
luklarla hapse atlm , kam usal alanda prestijleri sorgulanm , bazlar bizzat
babakan, bakanlar, valiler tarafndan patronlarna ikyet edilm i ve birok
olayda vatan hainliiyle sulanm lardr. Ayn, P en tagonun ve ABD Dileri
B akanlnn gizli belgelerini yaynlayan Jullian Assangen veya A m erikan-
ngiliz h k m etlerinin gizli kitle gzetim i program larn aa kartan G lenn
G reenw aldin bana gelenler gibi.
1 Kim bu Alo Fatih?, Yurt Gazetesi: http://www.yurtgazetesi.com.tr/gundem/kim-bu-alo-
fatih-h48341.html, 8 ubat 2014 (son eriim tarihi: 22.02.2014).
 Bu balam da m edya ve iktidar arasndaki girift iliki sreleri Trkiye a
sndan byk bir nem arz etmektedir. M edyann gc ve etkisi lkemizde de
siyasal ve ekonom ik iktidar odaklar tarafndan pervaszca kullanlm akta ve al
tern atif m edya bask altnda gerekleri anlatm aya almaktadr.
A lternatif bir bilgi ve habere genel anlam yla ne toplum sal yaam da ne de
m edya kanallar yoluyla eriemeyen, erise bile bunu tehlikeli ya da yaamn
ona zehir edecek bir ey olarak gren bireyler ise egemen ideolojiye ve onun
hegem onyasna gnll olarak rza gstermektedir.
Hegemonya toplumsal dzen ve o toplumsal dzenin gidebilecei bel
li ynler iin rza kazanmay gerektirir. Rza kazanmak bir dereceye kadar
kltrel bir sava (yalnzca kltrel bir sava olmasa da) olduundan seim
siyaseti, medya, yardm kurulular, tketici gruplar, okullar, niversiteler ve
dini gruplar bir dizi toplumsal kurum bu savaa sahne olur. Ancak, dnce
ve deerlerin arlnn yapsal olarak tahakkm ilikilerine ynelik klnma
s toplumsal dzenin kendini tekrar retmesinin tek nedeni deildir. Rzann
iinde ok geni bir yelpaze olabilir ve yekpare, elikisiz bir konsenssle kar
trlmamaldr. Toplumsal bir dzenin ateli bir inan kadar pragmatik olarak
kabullenilmesi de toplumsal deiim karsnda gl bir engel olabilir. Alter
natif dzenlere dair akla yatkn dncelerin yokluu da etkenlerden biridir.1
Alternatif olan her eye kar gzleri ve kulaklar kapal olan bir toplumsal
yap ierisinde gl bir alternatif yaratmak iin nce gl bir alternatif ideoloji
yaratm ak ve kar hegemonyay glendirmek gerekmektedir. Bu da ancak top
lum un geni kesimlerinin baat ideolojiden m em nuniyetsiz olduu bir ortam da
gerekleebilir. Bu ortam Gezi sreciyle birlikte kendisini gstermi ve Trkiyede
ilk defa alternatif medya ve alternatif bir m ecra olarak sosyal m edya nemli hale
gelmitir. Alternatif m edyann g kazan, hegemonyadan gelen baskc taleplere
kar direniin de sembol olmutur. Nitekim, AKP iktidarnn internet eriimini
ve kendince zararl grd ierii engelleyici yasalar acilen hayata geirme a
bas da bu m eru direniten ne kadar rahatsz olduunun gstergesidir.
Trkiye asndan alternatif medyay konutuum uzda karm za -drt
gnlk gazete ve -d rt televizyon kanal kar. Bunlarn dnda Trkiyed e
bar yanls ve nefret sylemi kullanm ayan bir m edyadan bahsetm ek neredey
se olanakszdr. A lternatif m edyann gazetelerinin sat rakam lar beklenenin
altndadr, televizyon kanallar ise Gezi srecinden sonra belli bir izleyici kit
lesine ulamlardr. K rt halknn izledii alternatif m edya organlar ise yayn
hayatlarnn balangcndan itibaren birok engelleme ve basklarla kar kar
yadr. Cezaevindeki K rt gazeteci says hl ok fazladr ve sular gerekleri
insanlara duyurm aktr. Trkiyed e burjuva m edyas ise sahibinin sesi olm ak iin
elinden geleni yapm akta ve egemen gcn em irlerine harfiyen uymaktadr.
Egem enlerin m edyas teknolojiyi elinde bulundurm as ve m ilyonlara rahat
a h er kanaldan ulaabilm esi asndan alternatiflerini bom ak iin her olanaa

1 Mike Wayne, Marksizm ve Medya Aratrmalar, Yordam Kitap, stanbul, 2009, s. 222
sahiptir ve bunu sonuna kadar kullanm aktadr. Son internet yasasyla birlikte
en zgr alan olarak kalan sosyal m edya m ecras da denetim altna alnmtr.
Ulus Bakerin m edyaya kar direnm e yollarn irdeledii m akalesi biraz da bu
d u ru m u ngrr niteliktedir. yle dem ektedir o yaznn bir blm nde Baker:
letiim alannda son teknolojilerin getirdii sarholuk insan rknn
yalnzca gelecei asndan deil, gemii asndan da byk bir tehlike
olarak beliriyor. Hatta bu kincisinin daha byk bir tehlike olduunu d
nyorum. Nasl Nazizm, totaliter bir dili genel bir toplumsal/ktlesel de
netim mekanizmas olarak kurmu ve bu sayede mitolojik bir dili 19. yz
yln sahip olduu belli bir tr tarih bilincinin yerine getirmise, medyann
dili de gemii kaybettirme etkisine sahiptir. Nazizmin en ilgin tiplerinden
olan Doktor Goebbels grsel-iitsel adn verdiimiz iletiim ve propaganda
tekniklerinin babas ve destekleyicisiydi: Nazi propagandasnn rakipleri kar
sndaki stnln, rakiplerinin hl 19. yzyl kamu alanlarn varsayan
bilisel bir dili, bilinlere hitap eden yazl basn tekniklerini kullanmakta
srar etmelerinin dolaysz bir sonucu olarak gryordu. Her ey medyann
grsel-iitsel dilinin dnme faaliyetini engellemesi zerine kurulmutur.
Modern iletiim teknolojilerinin cephaneliinde dnmeile 'iletiimarasn
da hi deilse Nazizmden buyana sregiden bir mcadelenin sona erdirilmesi
yolunda saysz beklenti bulunmasna karn, bazlarnn enformasyon top
lumu adn verdii ve yeni yeni girmekte olduumuz (Trkiye olarak byk
bir evk ve tedbirsizlikle girmeye can attmz) denetim toplumu tm bu
beklentileri bir karamsarlk denizinde bomaya adaydr. Hele Trkiye gibi k
rk dkk bir demokrasiye sahip bir lkede medyatik denetim toplumu bilgi
alverilerinde son derecede tehlikeli bir eitsizlii kurumsallatrabilir.1
Egemenler, egem en m edyann alternatifini etkisiz ve sessiz klmaya alarak
ve t m toplum a yalanc gereklii kabul ettirerek, onu istedii gibi ekillendir
m e yolunda engelleri ortadan kaldrm aya almaktadr. Basma uygulanan gizli/
ak sansr ve bask sonucu gazetecilerin ilerinden atlm alar ve hatta sebebi
bilinm eyen ya da isnat edilemeyen iddialarla cezaevine gnderilm eleri, devletin
ideolojik hegemonyas asndan her eyin yolunda gittiinin gstergesiydi. O r
taya dklen dinlem e kaytlar ile iktidarn medyay nasl dorudan ynettii de
ortaya kmtr. Tm bunlara ram en alternatif medya toplum u bilgilendirme
ve bilinlendirm e grevini yerine getirm ek iin elinden geleni yapmaktadr.
Bu derleme kitap, basm ve iktidar ilikilerine tarihsel bir perspektiften bakar
ken, zellikle AKP iktidar dnem inde deien ve dnen m edya atmosferine
odaklanmakta. Bunu yaparken, dnyada basm ve ifade zgrln tehdit eden
gvenlik devleti yasalaryla kitle gzetim toplum u yaratmaya alan uluslararas
gizli servislerin m edya kurgusuna om ak sokan alternatif enformasyon alarn
ve dnyada sznt gazeteciliinin -bizdeki tabirle- operasyonel olmayan halini

1 Ulus Baker, Medyaya Kar Nasl Direnilir Birgn Gazetesi internet basks, 15.07.2007, http://
www.birgun.net/forum_index.php?news_code=1184495038&year=2007&month=07&day=15,
(son eriim tarihi 22.05.2014)
de irdeliyor. lerleyen sayfalarda greceiniz gibi, bu derlemeye katk sunanlarn
sadece akademisyenler olmasn istemedik. Bir paras olduklar gazetecilik alan
na eletirel bakan gazeteciler ve AKP dnem inde ortaya kan hassas dava sre
lerini izleyen aratrmac gazeteciler de bu almaya zgn makaleleriyle destek
verdiler. Teori ve pratiin bir aradalnm m edya-iktidar ilikisi sorunsalna eilen
bylesi bir almaya byk zenginlik kattn dnyoruz.
Esra Ercan Bilgi, almasnn balndan da anlalaca gibi Kemalist k
tidar ve Basn: 1919d an 1950ye bal altnda Trk basnnn 1919-1950 ara
sndaki iktidarla olan ilikisini zetliyor. Sava oban, ktidarn Medyas isimli
almasnda medya ve iktidar ilikisini genel anlam da ortaya koymaya alyor.
M ustafa Snmez D nden Bugne Trkiyed e Medyann Ekonom i Politii adl
makalesinde Trk m edyasnn ekonomik yapsnn ksa bir tarihesini veriyor.
Ceren Szeri kaleme ald Dnen Medya Deimeyen Sorunlar adl m aka
lesinde 2002 sonras m edyann ekonomi politiinde yaanan deiimleri, yeni
sahiplik m ekanizmalarn ve iktidar ilikilerini ele alyor. Semra Somersan Her
Tr ktidara elme Takanlar: Devlet iin sulu, kam u iin haber kayna isimli
almasnda oyunbozanlar ve onlarn haber alarn ele alyor. Kamu yararna
kirli devletlerin ilerini ihbar edenlerin iktidarlarn gerek yzn nasl ortaya
serdiklerini ortaya koyuyor. Erturul Maviolu Medyann Yeni Karteli yazsn
da Trkiyede medya-iktidar ilikisini gemiten gnmze ksaca ele alyor, zel
likle 1980 asker darbesi ve sonrasnda m edyann yapt iktidar yanls yaynlar
rnekleriyle veriyor. Hseyin Aykol, Nereye Medya Nereye isimli almasnda
Trkiyenin son 60 yllk tarihinde nemli dnemelerinde m edyann tutum unu
ele alyor. Bedri Adanr yazd makalenin ismiyle almann ieriini zetliyor;
Trkiyede Krt Medyas. Ragp Duran ktidara Kar Bir M uhalefet Medyas
O larak zgr Gndeme Eletirel Bak isimli yazsnda iktidara m uhalif bir gaze
teyi, zgr Gndemi eletirel bir gzle ele alyor. Bar nce Bir Alternatif Medya
yks: BirGn adl almasnda iktidara m uhalif alternatif basnn bir para
s olan BirGn gazetesi hakknda elenceli bir yaz kaleme alyor. smail Saymaz
Yeniafakn Gezi Park Karnesi Entelektel Gazeteden Parti Brorne adl m a
kalesinde Gezi direnii srecinde Yeniafak gazetesinin tutum unu gzler nne
seriyor. Sava oban, ikinci almas Gezi Direnii ve Penguen Medyas isimli
almasnda Gezi direnii srecinde ana akm medyann ok eletirilen tutum u
nu ksaca ele alyor. Fatih Polat ise Hegemonya Mcadelesinde Feda Edilen Ga
zetecilik ve Taraf rnei adl makalesinde Taraf gazetesinin iktidarla ilikilerini
deerlendiriyor. Esra A rsan 28 ubat Birikim ve Aksiyon D ergilerinde Okumak
-Siyasi Bilim Kurgudan Medya Kurgsuna isimli almasnda 28 ubat birbiri
ne kart grlere sahip iki dergi zerinden ele alyor.
Bu kitapta deerli m akaleleriyle yer alan t m yazarlara almaya katk sun
duklar iin ok teekkr ediyoruz.

Esra A r s a n - S a va oban
 NSZ

Evrim A l a ta 1

Medyann, insanlarn ideolojik grleri ve gnlk fikirlerinin olumasnda

ki etkisini belirleyebilmek iin birka noktaya bakmak lazm. zellikle zam an ve
mekna...
yle bakabiliriz. Tek gazetenin veya tek TV kanalnn olduu bir dnemde,
bilginin tek elde toplanm as, kukusuz ki insanlarn tek ynl dnm esine ve
verili yaamasna nem li etkide bulunm utur. Mesela 1970-80lerin Trkiyesine
bakalm . Sadece TRTn in yayn yapt zam anlara... TRT devlettir. D n de
yleydi, bugn de yle. Ve toplum yllarca sadece devletin azndan rendi
dnyada ve lkede neler olduunu. oklu yayma geilmesi ise bir yandan bilgi
eitlilii ve kaynak dorulam asn oaltrken, br yandan da bilgi kirliliine
n eden oldu. Fakat en azm dan iyimser bakarak unu syleyebiliriz ki artk her
kesin kendine gre yayn var.
te tam da bu noktada ideolojik grlerin belirm esine deinebiliriz. Bu
bir yanyla arz-talep ilikisine dnt. M edyann drdnc kuvvet olm aktan
kp neredeyse birinci kuvvet haline geldii Trkiyed en bahsedecek olursak,
arz-talep duru m u n u n karlkl birbirini besleyen, birbirini reten olgular oldu
unu grrz. Sistemin kendisini srekli retm esi gibi.
Medyann tanm gerei bamsz, tarafsz ve iktidarlardan uzak olmas gere
kir. Peki ya kendisi iktidarsa? Ya da sistemin ta kendisiyse? te o zam an insanlarn
kiileme srecini tamamlamad bir lkede, verili olan devreye girer. ktidarn
dncesi ne ise, toplum unki de o olmaya balar. En azmdan ounluunki... kti
dar glendike, kitlesi de glenir. Bir zam an olur, medya, dncesini deitirse
bile kitlesinin dncesini kolay kolay deitiremez. Yllarn pompas, kemiklemi
dncelere neden olur.

1 nsz olarak kullandmz bu yaz 2010 ylnda aramzdan ayrlan gazeteci-yazar Evrim
Alatam Medya, insanlarn ideolojik grlerinin ve gnlk fikirlerinin olumasnda nemli
midir? Ne kadar nemlidir? sorusuna 22.09.2008d e e-posta yolu ile verdii yanttr. Kendisini
saygyla anyoruz. - Sava oban
 Trkiyed e medyann erkek, Trk ve M slm an olduunu dnyorum. Ve
bu unsura Trkiye ortalamasnda tam da iktidar" kavramnn karlk geldi
ini... ktidarlar kendi sistemlerini retirler. rettiklerini ya zorla y a da arz-talep
ilikisi ile sunar, karlm toplarlar. Devridaim dir bu. te bu noktada trafik
terr, dost hayat, ak yapm ak, eli kanl, szde, tehdit gibi kavramlar
bilinaltnda yer edinir. Sonra bu kavram lar durum larla zdeleir, ardndan da
tavr oluur. Alkoll araba kullanan trafik terristleri, evlilik d iliki kuran
nam ussuzlar, eli kanl terristler, szde vatandalar, lkenin tehdit altnda ol
m as... Bir zaman sonra seferberlik ruhuna girm i, her an mahvolacan d
nen ve buna gre tutum belirleyen vatandalar ordusu oluur... M edya nce
tanm lar, sonra tanm a riayet ister ve karln alr. Herkesin ortalam a ayn
eyi dnd, ayn kavram lar etrafnda dnd, ayn lgati kulland bir
toplum olum utur artk.
zetle medya iktidardr ve iktidarlar ideolojilerin kendini retim yerleridir.
 KTDARDIN MEDYASI

Sava o b a n 1

Bedenlere ikence etmek zihinleri ekillendirmek kadar etkili deildir.

(Castells, 2013:20)

Giri
Kitle iletiim aralaryla, kurgulanm yalanc gereklik, bilgisizletirici y
kler kitlelere sunulur. Haber, bilgi ve enform asyonun belli bir ideoloji ereve
sinde istenilen m iktarda ve ekilde verilm esi iktidar ayakta tutar; ona kendisini
ve ideolojisini yeniden retm esi iin im kn verir. ktidarn bilgiyi tekelletir
m ek istem esinin altnda yatan ana neden budur. Hibir bilgi kendi iinde bir
iktidar formu, bir iktidar fonksiyonu ve dier iktidar form larna bal bulunan
bir iletiim , kayt, insanlar toplayp kontrol etm e ve kendi sistem ini yayma d
zeni olmakszn ekillenemez, varln devam ettiremez. H ibir iktidar da bil
g inin retim i, dzenlenm esi, datm ve alkonm as olm akszn uygulanamaz,
gerekleemez. (Foucault, 1980:131) Bu adan, iktidar asndan kitle iletiim
aralarnn nem i byktr. Rzann salanm as ve ideolojik yeniden retim in
devam iin kitle iletiim aralar nem li b ir grev stlenm ektedir. ktidar h e
gem onyasn kabul ettirm ek ve rza retm ek iin urarken, m uhalifler ise ik
tid arn gcn ktye kullandn ortaya koym aya almaktadr. Hegem on
ya, egemen ideoloji aktarm , bilin biim lendirm esi ve sosyal iktidar deneyimi
aracl ile ileyen bir sretir. Eletirel yaklam, gc ve egemenlii ktye
kullanm ann btn biim lerine kar yneltilm ekte ve egemenliin ideolojik te
m eline odaklanm aktadr. deoloji, iletiim iinde ifade edilen fikirler sistemi;
bilin gruplar ya da bireyler tarafndan tam an duygular, kanlar, tutum lar to p
lam nn temelini oluturm aktadr. (Lull; 2001:19). Medya b u anlam da olduka
nem lidir. nk yanl bilin retm e ii aile okul ve m edya geninde retil
m ekte ve gerektiinde yeniden-retilm ektedir.

1 Dr. - Bamsz Aratrmac - letiimci.

 Abeles ise siyaset ve iletiim arasndaki ilikiyi ok net bir ekilde ortaya
koym aktadr;
letiim, sahnenin nne kt zaman yenilik kymete biner; mesaj ol
masa da, mesajn destei olmasa da, srekli yenilenmek gerekir. Buna karn
ayin, her zaman bir gelenei ortaya srer ve tm ekiciliini ak ya da kapal
bir biimde gelenee gnderme yaparak salar. Bir baka belirleyici zellii ise
udur: modern iletiim bireylii pekitirme eilimindedir. Ekran karsnda
ki televizyon izleyicisi, bir yzn grnmesini bekler; bir sese, bir tonlamaya
kulak kesilir: iyi bir lider, pazarlama ve grsel-iitsel iletiim uzmanlarnn
yardmyla o fark oluturmay bilendir. (Abeles, 2012:158)
Bu balam da iletiim sadece siyaset asndan deil her anlam da nemlidir.
G nm zde siyaset iletiim le i ie gemi b ir grnm arz etm ektedir. Hatta
siyaset ve iletiim arasndaki iliki glenmektedir.
G ram sci ve Althusserin hegemonya ve rza kavram larnn at yoldan
gidildiinde grlr ki m edya, egemen olm aya alan ideolojilerin m cade
le alanlarndan biridir. Bu mcadele anlam retm e, anlam kazanm a ve bunu
toplum a kabul ettirm e zerinden yrtlr. Kitle iletiimi, toplum sal iktidarn
kurulm asna araclk eden bilginin denetim ini salayarak toplum sal rzann
alnm asnda nemli role sahiptir. Gramsci, burjuva devletinin baskc ynnn
yan sra ikna edici ynnn olduunu ne srm ekte, bu iknay hegemonya
kavram ile aklam aktadr... kapitalist toplum da ounluun rzasn salama
ya yardm c olan styap kurum larnm banda medya gelir. Dierleri eitim,
aile, hukuk, sendika gibi sivil toplum kurum landr. Bu kurum lar hegem onyann
kurulm asn salayan kuram lardr. (Data, 1999, s. 34) Bu anlam da egemen
ideoloji rzay retmek, toplum sal anlam da kendisini gerekletirm ek zorunda
dr. G nm zde bu k u ram larn iinde en ok m edya tartlm akta ve ne k
m aktadr. Kam uoyunun srekli deien zelliine dikkat eken Gram sci yllar
ncesinden, ideolojik hegemonyay radikal deiim lerin tem el faktr olarak
grm ekte ve bu erevede kitle iletiim aralarn ideolojik m cadele alan ola
rak kabul etmektedir.
almamz bir m akale olmas nedeniyle m edya ve iktidar ilikisini hege
m onya ve ideoloji balam nda ksaca ve nem li noktalara deinerek ele alm akta
dr. Teorik anlam da M arksist ve eletirel bir yaklam benim senm itir. Yorumlar
konusunda nesnel bir bak as yakalanm aya allmaktadr. N ihai amacmz
iktidar elinde bulunduran egemenlerin, kendi felsefelerini, kltrlerini ve etik
deerlerini yaymak, zenginliklerini,^glerini ve konum larn glendirm ek ve
srdrm ek iin kitle iletiim aralarn kullandklarn ortaya koymaktr.

Devlet ve ktidar
retim aralarn elinde bulunduran snf t m alanlarda denetim i ve iktida
r elinde bulundurm aktadr. Bu anlam da ideolojik hegemonyasn salamlatr
m ak ve yeniden retm ek iin eitli aygtlar kullanm aktadr. Baz dnem lerde
hegem onik atlaklar ya d a srtm eler yaansa da sonuta kazanan taraf (uzla
m a olursa her iki taraf) ezilenlerin rzasm alm ak iin abalar.
ik tid ar sorununa deinm ek iin nce devleti ele alm am z gerekir. Devlet
n eden ortaya kmtr? Devletin kkenini, sosyal btnln b ir iktidar oda
yaratlm as zerine o rtadan kaybolduu ann ok ncesinde, insanlarn toplum
olarak bir araya geldikleri andan balayarak ortaya kan, kendi kaderine hkim
olam am a olgusunu douran zorunlulukta aram ak gerekmektedir. (Bakal,
2000:36) Yani devletin k noktas insanlarn yaadklar an ve geleceklerini
belirlem e istekleridir. D evlet topluluk halinde yaam ann ve yarn kaygsnn bir
sonucudur diyebiliriz. A ncak bizim burada ele alacamz devlet kapitalist dev
lettir ve o ortaya kan ilk devlet ekli olan feodal devletin ardldr. Ancak 1789
burjuva dem okratik devrim inden sonra kurulan kapitalist devletle gnm z
devleti arasnda dnsel olmasa da birok anlam da byk farklar vardr. Tek
noloji ile birlikte styap k u ru m lan olduka farkllam ve bazlar nem lerini
yitirirken, yenileri ortaya kmtr. zellikle basn yayn alanndaki yenilikler
ile iletiim yerini ve nem ini ok artrm tr. Devlet, toplum u belirlenm i bir
dzen iinde tutan, b u dzeni koruyan, total bir birletiricilik ile st belirleyici
olan ve bir dnya gr ile toplumsal bt n l k salayan (Poulantzas, 1992:40-
41) iktidar alandr.
Gem iten gnm ze Devlet, bir sm f hegemonyas aracdr; ancak bu,
o n u n t m toplum un yeniden retim i iin vazgeilmez olan o rtak ilevlerin ta
ycs olm asna engel deildir. (Abeles, 2012:93) Bu anlam da devlet toplum
sal hayatn tm alanlarna girm ekte ve kendini hissettirm ektedir. Bu balam da
devlet Foucaultun ifade ettii gibi iktidar m ekanizm alarn ve tekniklerini te
h ir etm ek, iktidarn m ikro ilikilerini, klcal dam arlarn zm lem ek ister, yani
to plum un merkezi siyasal dzeyindeki iktidarn evrensel tanm m ya da kura
m n oluturm ak yerine, iktidarn bireylerin hcrelerine nfuz ettii noktay
zmlemeye alr. (Larrain, 1995, s.130) A ncak Foucault iin snfsal yannn
nem ine deinmemitir. Oysa; Devlet, yalnzca iktidardaki blok ile tahakkm
altndaki snflar arasndaki elikilerin deil, iktidar blokunu oluturan snflar
ve sm f kesimleri arasndaki elikilerin de etkisindedir. Bu mcadeleler, devle
tin kendisini oluturan aygtlardaki m addiliin iinde gerekleirler. (Abeles,
2012:95) Bu balam da devletin iindeki elikiler ve atm alar daha iyi
zm leyebilm ek iin sm f tem elli yaklam kanlmazdr. nk unu gzden
karm am ak gerekir; M arxn m etinlerinde iktidar, srekli olarak sm f m ca
delesine atf yaplarak ele alnr: siyasal olan, m cadele srasnda kim lik kazanan
ve bilinlenen gruplarn karlarnn kartlndan doar. (Abeles, 2012:91)
M arxtan bugne birok anlam da deiiklikler olsa da devletin doas temel
anlam yla olduu gibi kalm tr. G nm zde iktidar siyasal, yani devlet ad
na hareket eden bireylerin eylemleriyle zdeletiriyorsak, bu, m odern dnya
da devletlerin merkezilem i nem li iktidar m erkezleri olm asndan dolaydr.
(Thom pson, 2008:30) Bireyler ve kurum lar zerinden kendini ifade eden iktidar
sem bolik anlam da devlet denilen eyi var eder.
Snflararas atma eninde sonunda iktidar mcadelesi noktasnda kendi
ni g r n r klar. Eer tahakkm altndaki snf iktidar alabilecek gce ularsa
atm a iddetlenir. M cadeleler iktidarn dzenekleri ve aygtlarnn stratejik
alan iinde kaytldrlar, bunlar kendine zg stratejik alan iinde devlete y
nelik m cadelelerdir, bununla birlikte ve zorunlu olarak egemen snflarn ikti
daryla btnlem i olm alar gerekmez. (Poulantzas, 2004:169) A ncak eninde
sonunda iktidar ister kapitalist ister sosyalist olsun snfsal gc elinde tutar.
Poulantzas yle der; zetliyorum: H er iktidar (ve yalnzca bir snf iktidar
da deil) ancak birtakm aygtlarn (ve yalnzca devlet aygtlar da deil) iinde
maddesellemi olarak m evcuttur. Bu aygtlar iktidarn basit uzantlar deildir,
orada oluturucu bir rol oynarlar: Devletin kendisi de snfsal erklerin yaratl
m asnda rgensel (organik, uzvi) bir biim de mevcuttur. (Poulantzas, 2004:51)
Bu anlam da iktidar sadece soyut deil yaam iinde som ut bir ekilde kendisini
gsterir.
Kapitalist devlet reel sosyalizm in zlnn ardndan tarihin sonunu ilan
etm itir am a Latin A m erikad a yaananlar ve son krizler ile birlikte M arxn hak
l olabilecei ve tarihin sonunu ilan etm ek iin erken olduu ortaya kmtr.
Lenin yle diyor: D em okratik cum huriyet, kapitalizm in olanakl olan en iyi
politik biim idir; nk sermaye, dem okratik cum huriyeti ele geirdikten son
ra, iktidarn yle salam, yle gvenli bir biim de kurar ki, burjuva dem okra
tik cum huriyetindeki hibir kii, kurum ya d a parti deiiklii, onu sarsamaz.
(Lenin, 1978:24) Leninin b u grnn ne kadar doru olduu tarih tarafndan
onaylanmtr.
A lthusser ise devleti yle tanm lam aktadr: yleyse devlet, devletin bas
k aygt ile Devletin deolojik Aygtlarnn devlet iktidarnn altnda bir araya
gelmesidir. (Althusser, 2003:58) Althusserin nem le zerinde durduu ideo
loji devlet iin ok nem lidir. deoloji ve iktidar birbirinden ayr dnlem ez,
ideolojisiz bir iktidardan ve iktidar hedeflem eyen bir ideolojiden sz edilemez.
deoloji, ounlukla, gstergeler, anlam lar ve deerlerin bir egem en toplumsal
iktidarn yeniden retilm esine katkda bulunm a tarzlar anlam na gelir; ayn
zam anda siyasal karlar ile sylem arasndaki her anlaml konjonktr ifade
eder. (Eagleton, 1996:304) Bu anlam da iktidar kendini ifade etm ek ve yeniden
retm ek iin ideolojiye ihtiya duyar. Eliaden in ifade ettii ekilde aslnda bu
ideoloji genel anlamyla bellidir, am a iktidarn am alar ve yaptklar toplum dan
gizlenm ektedir; aslnda h er ey gz nnde yaplm asna ram en hi kim se olan
lar grememektedir. ktidara nfuz edilemez. ktidara sahip olan insan baka
insanlarn iini okur, am a onlarn kendi iini okum alarna izin verm ez, iktidar
sahibi herkesten ketum olm aldr; niyetlerini ve fikirlerini hi kim se bilm em eli
dir. (Eliade, 1998:291) ktidar deerlendirebilecek ve onun niyetlerini ve fkir-
lerini anlayabilecekler ise egem en ideoloji karsnda kendi varlk mcadelesini
veren m uhalif devrimci ideolojidir.
D evleti ele geiren yani iktidar ele geiren ideoloji kendi hegemonyasn
srekli klm ak iin iktidarn glendirm ek zorundadr. Bu balam da iktidar
egem en ideoloji asndan kaybedilm em esi ve srekli olarak tahkim edilmesi
gereken b ir kaledir.
deolojinin iktidar yalnzca dramatik olaylarn yaand konjonktr
lerde deil, ama yava gelien tedrici sreler iinde de varln hissettirir.
deolojiler iktidar sistemlerinin yalnzca imentosu olmakla kalmazlar, onla
rn atlamasna da neden olabilir ve onlar yok etmeseler de, baka yer ve bi
imlere doru kum ynlar gibi srkleyebilirler. Ama her iki durum iinde,
toplumdaki farkl eilim ve ilikilerin iinde yer ald ve maddeci aklama
ya tabi tutulabilecei toplumsal g ve seslerin varl sz konusu olacaktr
(Therborn, 2008:136)
ktidar dnden bugne en ok tartlan kavram lardan biri olmutur. zel
likle M arksist eserlerde iktidar konusu zellikle ele alnmtr. Kapitalist ikti
darn yklm as iin snfsal anlam da savan ii snfnn lehine sonulanm as
gerekir. M arx ve Engels gre ...egem en olm ak isteyen her snf, proletaryann
d u ru m u n d a sz konusu olduu gibi, kendi egemenlii btn eski toplum bii
m in in ve bizzat egemenliin ortadan kalkm as anlam na gelecek olsa bile, kendi
karn herkesin karym gibi gsterebilm ek iin ki ilk bata bunu yapmak
zo ru n d ad r siyasal iktidar ele geirmesi gerekir. (Marx ve Engels, 1992, s.55)
ktidarn ele geirilmesi b u anlam da ilk yaplm as gereken itir.
M arxin nerm esini ete kemie b r n d ren Leninin de ifade ettii gibi;
D evletin egemenlik biim leri deiebilir: sermaye, iktidarn, sahip olduu bir
biim de u yolda, bir baka biim de bu yolda ortaya koyar -a m a esas olarak,
ister oy hakk ya da teki haklar olsun ya da olm asn, ya da ister cum huriyet,
dem okratik bir cum huriyet olsun ya da olm asn, iktidar serm ayenin ellerinde
d ir- aslnda ne denli dem okratik olursa, kapitalizm in ynetim i o denli kaba ve
o denli vurdum duym az olur. (Lenin, 1990:301) Kapitalist sistem i ykm ak iin
iktidar onun elinden alm ak gereklidir. Bu anlam da mcadele eden Marksist-
ler ve iktidar aygtnn tam am yla yok edilm esini savunan anaristler arasnda
nem li farklar vardr;
Marksistler ile anaristler arasndaki fark udur; 1) Marksistler, devletin
tamamen ortadan kalmasn hedef almakla birlikte, bu hedefe ancak snf
larn sosyalist devrim tarafndan ortadan kaldrlmasndan sonra, devletin
yok olup gitmesine yol aan sosyalizmin kurulmasnn bir sonucu olarak eri
ebileceini kabul ederler; anaristlerse, devleti akamdan sabaha btnyle
ortadan kaldrmak isterler. 2) Marksistler, siyasi iktidar ele geirdikten sonra
proletaryann eski devlet makinesini tepeden trnaa paralamas ve onun ye
rine, silahl iilerin rgtlenmesinden oluan, Komn rneine uygun yeni
bir devlet makinesi geirmesi gerektiini kabul etmitir. (Lenin, 1969:128)
 G nm zde de anarist gre yakn du ran ve iktidar olm adan deiiklik
ler ve reform lar isteyen ya da iktidar alm adan yapy deitirm eyi ileri sren
dnrler ve rgtlenm eler vardr. Ancak bu kii ve yaplarn fazla bir taraftar
bulduklar sylenemez.
Lenin, M arxn rettiklerini bir adm teye gtrm ve hayata geirmek
baarsna ulamtr. Sosyalist devlet de kendi iktidarn korum ak ve salamla
trm ak durum undadr. Stalin b unu u ekilde ortaya koymaktadr:
Her devrimin temel sorunu, iktidar sorunudur (Lenin). Bu, iktidar al
makla, iktidar ele geirmekle yetinmek gerekir demek midir? Hayr, bu demek
deildir. ktidarn ele geirilmesi, ancak balangtr. Bir lkede devrilmi olan
burjuvazi, birok nedenden tr onu deviren proletaryadan daha gl olan
durumunu uzun zaman korur. Bundan dolay, iktidar korumak, salamlatr
mak, yenilmez hale getirmek, her eyden nce gelir(Stalin, 1978, s. 41)
Bu anlam da burjuvazinin tekrar devlet aygtn ele geirm esini engellemek
iin devlet iktidarn salam latrm ak gerektiini ortaya koyan Stalin, iktidarn
ne kadar nem li olduunu gzler nne sermitir.
A ncak yaanan olum suzluklar ve yapdan byk hatalar sonucu Leninin
1917d e balatt devrim 80 yl sonra arkasnda nem li bir m iras brakarak
zlm tr. Bu anlam da ik tid a r alm aktan te iktidarn nasl kullanldnn ve
sosyalizm in iinde yer alan devlet olmayan devlet ngrsnn gerekleeme
m esinin nedenini sorgulam ak gerekmektedir.
Bu balam da iktidar kendini gerektii zam an yok edem iyorsa bakalap
onu eline alan da zehirlemektedir. Bu adan bakldnda iktidar kendisini
elinde bulunduran iin de tehlikelidir. Burada ortaya kan sorun hegemonyay
ele geiren gcn snflar yok etm ek yerine yeni ve grnm eyen bir snf yarat
masdr. Yani sosyalizm ism inin altnda em ekilerin stnde yer alan brokratik
ve alm adan kazanan eski kapitalist snfn ayrcalklarna sahip olan elitler
devletin snm lenm esini engellemilerdir. nk karlar sistem in devam n
dan yanadr ve sistem zam anla iten ryerek zlmtr.

Hegemonya, Rza ve ktidar

H egem onya kavram Leninle birlikte siyaset alanna girm i ve Gram sci ile
ne kadar nem li olduu ortaya kmtr. Hegem onya, en iyi, rzann rgtlen
mesi olarak anlalr. Baml bilin biim lerinin iddet ya da zora bavurulm a
dan ina edildii sretir (BarretJ, 1996:65) Hegemonya kurm ak iktidar iin
vazgeilmezdir. Yani Gram sci, hegemonyay gerekletirm ek iin m adun sn
fn, bilinli ya da ynlendirici bir unsur tarafndan biim lendirilm esi gerekti
ine inanyordu. (Sanbonm atsu, 2007:188) Egemenler, iktidarlarn salamla
trm ak ve ezilenlerin dzeni sorgulam am as iin devletin ideolojik aygtlarn ya
da bask aygtlarn kullanrlar. Kitleleri biim lendirm e ve bilinlendirm e an
lam nda ideolojik aygtlar h er zam an devletin yani egemenlerin hizm etindedir.
deolojik egemenlik ve boyun edirm e bir soyutlam a ierisinde deil, yaamsal
bir nem i olmakla birlikte h er zaman snflarn ve snf blm lerinin tm d
zeylerdeki -ekonom ik, siyasal ve ideolojik- ilikilerinin bir grnm olarak
anlalm aktadr. Hegem onya kavram G ram sci tarafndan snflar arasndaki b u
ilikileri irdelemek iin,ortaya konmutur. (Hail, 1985:12) Bu ilikiler deiik
dzeylerde ve olduka kapsam l bir ekilde ele alnmtr. Bu anlam yla hege
m onya kavram ve toplum sal yansmas daha net bir ekilde ele alnabilmitir.
Snfsal adan bakldnda egemenler ve ezilenler arasndaki hegem onik iliki
daha n et biim de anlalabilir.
Hegemonya kavram egemen snfn gelitirdii ve yayd eklemlenmi
ve biimsel anlamlar, deerleri ve inanlar dlamaz. Yalnzca bunlarn
bilinten farkl olduunu kabul eder, yani bilinci bu deerler ve anlamlara
indirgemez. Tersine egemen olma ve boyun eme ilikilerini pratik bilin ve
tm yaama srecinin younlamas olarak ele alr. Dolaysyla hegemonya
artk ne yalnzca ideolojinin st dzeyi ne de ideolojinin ounlukta 'idare
etmeya da beyin ykama olarak grlen denetleme biimleridir. Hegemon
ya yaamn tmn kapsayan pratikler, beklentiler btndr. (Bizim enerji
duyularmz kendimizi ve dnyamz biimlendiren alglarmz. Hegemonya
pratikler olarak yaantlandmda dorulayc grnen anlamlar ve deer
ler dizgesidir. Dolaysyla da toplumda birok insan iin gereklik duygusu,
toplumun ou yeleri iin yaantlanan gerekliin tesine gemek ok zor
olduu iin, yaamlarnn birok alanlarnda mutlak bir duygu oluturur.)
Baka bir deyile bu en gl anlamyla bir kltrdr, ama belirli snflarn
yaanm egemenlii ve boyun emesi olarak grlmesi gereken bir kltr
(Williams, 1990:88-89)
Bu balam da hegem onya tm alanlarda iselletirilmekte ve yaama klt
r haline dnm ektedir. nem li lde G ram scinin yazlar sayesinde, hege
m onya kavram artk edebiyat, eitim, sinem a aratrm alarndan, siyaset bilimi,
ok sayda farkl alanda g ilikilerinin etrefilliini tanm lam ak iin kullanl
maktadr. (Ives, 2011:18) Bu k lt r n krlm as ya da baka b ir kltre d
ntrlm esi ise youn ve zorlu bir m cadele gerektirm ektedir.
Gram sci zellikle styap kuram zerinde durm u ve b u kuram dan yola
karak hegemonya kavram n gelitirmitir. Gram sci styap kuram n incele
dii Hapishane Defterlerinde styapnn sivil toplum ve politik toplum olarak
iki dzeyden olutuunu anlatm aktadr. imdilik, iki byk kat kurulabilir
styaplarda; sivil toplum , yani halk dilinde zel denilen rgtler btnl
kat olarak adlandrlabilecek kat ile, politik toplum ya da devlet kat; egemen
gru b u n t m toplum zerinde uygulad hegemonya ileviyle, kendini devlet
te ya da hukuksal hkm ette davuran dorudan egemenlik ya da buyurm a
ilevine karlk derler b u katlar. rgtlem e ve balant ilevlerinin ta kendi
leridir bu ilevler. (Gram sci, 1986:318) Toplum sal rgtlenm edeki tem el stya
p dzeyleri, grld gibi, birbirine zttr ve bu ztlk iktidarn korunm as ve
yeniden retilm esinde kullanlan yntem lerden kaynaklanm aktadr.
 G ram scinin yazdklarnda incelenen tarihsel koullarn ve toplum larn
zelliklerine gre zor ile rza, egemenlik ile hegemonya, devlet ile sivil toplum
ilikilerinin farkl biim lerde olutuu alt m odeller sz konusudur. Hegemonya
fikri hegem onya uygulanacak kesim lerin kar ve eilimlerini dikkate almay
ve belirli bir uzlama dengesinin kurulm asn gerektirir; yani nder grup eko-
n om ik-korporatif trden fedakrlkta bulunm aldr. Ancak, hi phe yok ki,
hegemonya ahlaki ve siyasi olm ann yan sra ekonom ik de olm ak zorundadr.
nk nder grubun esas olarak ekonom ik faaliyetin belirleyici sektrlerinde
yrtt belirleyici almaya dayanm ak zorundadr. (Anderson, 1988:37) Bu
anlam da altyapnn ne kadar belirleyici olduu yeniden kendini gstermektedir.
Kapitalist devlette iktidar hegemonyay kurm ak ve rza retm ek iin her
alanda, kullanabildii her arala toplum a ular. Kapitalizmin ideolojik hege
monyas, kendisini ok farkl ekillerde ele verir. ktisadi, asker, kltrel, top
lumsal, ahlaki hem en her alan, ilik ve ilik d (leisure) bo zam an sreleri
kapitalizm in ideolojik hegem onyasn kurduu, kendisini yeniden rettii, var
ln/gcn perinlem ek iin her t r enstrm an kulland birer iktidar alan
olarak fonksiyon grr. (Rojek, 1995:18-22) Yani kapitalizm yaam n h er alan
na eitli ekillerde hegem onyasn yayar.
Hegem onya siyasal iktidarn olduu her alanda ortaya km aktadr. Siyasal
iktidar da insanlarn toplum olarak bulunduu her alanda vardr. Gramsci, he-
gem onik bir konum u korum ann ve srdrm enin hkim snfn deien koul
lara uymas, gerektiinde kendi dndan gelme dnce ve deerleri bnyesine
katmas ve onlar kendi karlar ve kapitalist dzenin yapsal ihtiyalarna gre
ynlendirm esinin, oluan srekli bir sre anlam na geldiinin farkndayd.
(Wayne, 2009:221)
ztrk, Gramscinin dncelerini yle zetliyor.
Marxtn at yoldan ilerleyen bir dier kuramc olan Gramsci de burju
vazinin halk kitleleri zerinde hegemonya kurma srecinde, sadece asker ve
polis gibi baskc aygtlardan yararlanmadn, ayn zamanda kltr, hukuk,
din ve eitim kurumlan gibi sivil aygtlarn da bu aamada byk etkilerinin
olduunu syler (Gramsci, 1997). Gramscinin balca sorunu uydu: Batda
pek ok kez yenilgiye uram ii snf nasl iktidara gelir ve nasl hegemon
ya kurar? Salt politik, yani Douda olduu gibi, toplumun btn hcrelerine
yaylm bir devletin egemen olduu toplumlarda, iktidar sava saldryla
yaplr. Ancak Batda sava, mevzi sava olacaktr, nk burada sivil ve po
litik toplumlar bir arada yaamaktadr. Dolaysyla burjuvaziyle, sivil toplum
alannda verilecek mcadele,'sosyalist devriminin gerekletirilmesinde scak
bir atmadan daha etkili olacaktr. (ztrk, 2007:68)
M arksist anlaya gre kapitalizm in hegemonyas eninde sonunda ii snf
tarafndan paralanacak ve devlet ii snfnn eline geecek ve daha sonrasn
da tm ezme-ezilme ilikileri ve yaplaryla birlikte ortadan kalkacaktr. Ancak
bunun gereklemesi iin ii snfnn snf bilincinin gereklemesi gerekir, an
cak gelien kapitalist devlet, hegemonyasn b u bilinlenm enin gereklememe
si iin de kullanm aktadr. Gram sci iktidar elde edilm eden nce hegem onyann
salanm as gerektiini dnm ektedir. Devlet zor kullanm a tekeline sahiptir.
Z ora bavurm a yoluyla veya devletin zoru n aralarna sahip olduunun ve
yeri geldiinde bunlar kullanabileceinin bilinm esi/bildirilm esiyle siyasal ikti
darn srdrlm esi m adalyonun bir yzdr. D ier yzde rza yer almaktadr.
Ynetilenlerin, zor kullanm a tehdidi dnda kalan yntemlerle rzasnn salan
mas, siyasal iktidarn m eruiyetinin ve buna bal olarak srekliliinin salan
m as asndan olmazsa olm az koullardandr (Gramsci, 1986:186). Egemenler,
olaan dnem lerde iktidarn yeniden retm ek ve toplum u denetim altnda tut
m ak iin rzay kullanrlar. Olaanst dnem lerde ortaya kan uzlamazlkla
r ve atm alar ortadan kaldrm ak iin bask ve zor aygtlarna bavurm aktan
ekinmezler. Gramscinin de ifade ettii gibi zor aygtlarn kullanm ak yani po
litik to p lum un denetim ve ynetim deki arln arttrm ak genellikle geici bir
uygulam adr ve atma sona erince bask ve zor aygtlar eski konum larna geri
dnerler.
Bir baka Marksist kuram c Althussere gre Marksist devlet kuram nn zsel
eleri, devlet aygtyla devlet iktidarnn birbirinden ayrlmasna dayanr. Devlet
iktidar, snf m cadelelerinin alandr. Buna gre Marksist devlet kuram:
Devlet devletin bask aygtdr.
- Devlet iktidarn devlet aygtndan ayrmak gerekir.
- Snf mcadelesinin hedefi devlet iktidardr ve bunun sonucunda devlet
iktidarm ellerinde tutan snflarca devlet aygtnn kendi hedefleri dorultu
sunda kullanlmasdr.
- Proletarya, var olan burjuva devlet aygtn ykmak ve bu ilk aamada
onun yerine bambaka bir devlet aygt koymak ve ileriki aamalarda radi
kal bir sreci, devletin yklma srecini (devlet iktidarnn ve her trl devlet
aygtnn sonu) balatmak iin devlet iktidarn elde etmelidir. (Althusser,
1991:31)
A lthusser burada M arksist iktidar anlayn ok net bir ekilde ortaya koy
m utur.
Foucaultnun yaklam ndaki temel kavram lardan biri iktidar kavramdr.
Foucaultya gre iktidar, som ut olarak her bireyin elinde bulundurduu ve bir
iktidar, b ir siyasal h km ranlk oluturm ak iin devredebilecek olduu eydir.
(Foucault, 2003:29) ... son tahlilde iktidar zgrl tm yle belirlem ek ei
limindedir. (Foucault, 2000, 75) Baz m cadeleler iktidara kardr, baz m
cadelelere ise iktidar kardr. ktidar ilikisinin znde yatan ve onu devaml
kkrtan etken, istencin boyun emeyii ve zgrln inaddr. (Foucault,
2000:76) Bu anlam da iktidar ve iktidarn karsnda yer alan zgrlk istenci
birbiriyle atmaktadr. C anpolat bu konuyu yle zetler:
Foucaulty a gre iktidar ilikileri hem amasaldr, hem de znel deildir
ler. Ama ve hedef olmakszn iletilen iktidar yoktur, iktidarn aklsalhm
 niteleyen taktiklerdir. Foucault nerede iktidar varsa orada direnme olduunu
belirterek iktidar ilikilerinin var olmalarm bir direnme noktalar okluuna
dayandrr. Ve bu noktalarn, iktidar ilikilerinde hasm, hedefya da dayanak
rol oynadklarn syler. Foucaultnun bu direnme noktalar iktidar ann
her yerinde bulunur ve kendiliinden sert, yalnz, planl, saldrgan, iddetli ya
da tavizkr, katlmc ve kendini feda edici olabilirler." (Canpolat, 2003:100)
Bu b ir anlam da iktidarn ortadan kalkt kom nist ya da tam am yla ikti
darn karsnda yer alan anarist dnceye yaknlamaktr. Foucault, iktidar
m ekanizm alarn ve tekniklerini tehir etmek, iktidarn m ikro ilikilerini, klcal
dam arlarn zmlemek ister, yani toplum un m erkezi siyasal dzeyindeki ikti
darn evrensel tanm n ya d a kuram n oluturm ak yerine, iktidarn bireylerin
hcrelerine nfuz ettii noktay zmlemeye alr. (Larrain, 1995, s.130)
Foucault zne ve ktidar adl makalesinde zn e n in ne olduunu ve iktidarla
ilikisini ksaca yle anlatr;
Bu iktidar biimi kendini, bireyi kategorize eden dorudan gndelik
yaamda geerli klar, ona kendi bireyselliinin damgasn vurur, ona kendi
kimliini takar, kendisinin kabul etmesi gereken bir hakikat yasas dayatr.
Bu, bireyleri zne yapan bir iktidar biimidir. zne szcnn iki anlam
vardr: denetimle ve bamllkla baka birilerine tabi, vicdan ya da z bilgi
siyle kendi kimliine bal. Her iki anlam da zneye boyun ediren ve zneye
tabi klan bir iktidar biimini akla getirir. (Foucault, 1994:112)
Foucault, zne kavram n ortaya koyduktan sonra, zne ve iktidar ilikisi
ni ayrntl biim de ele alm tr; znel deneyim i aklam ak iin znenin deil,
o deneyim i kuran sylem ile sylemin karlkl ve kanlmaz bir iliki iinde
olduu iktidar sistem lerinin analizini yapm ak gerektiini gsteren Foucault, bir
yandan iktidar ile zne arasndaki ayrlamaz ilikinin altn izmi, b ir yandan
da znel deneyim in kurulm asnda insan bilim lerinin oynad rol ortaya
kararak ok gl bir bilim eletirisi getirmitir. (Keskin, 2000: 10) Foucault
iktidar konusunu ok eitli ynleriyle ele almtr. Foucault iktidar belirli bir
toplum da ilan edilmemi, eitli toplumsal kurum larda, ekonom ik eitsizlikler
de, dilde, bedenlerim izde yaayan atmalar kapsayan sessiz ve gizli bir i sava
olarak tanm lar. (Canpolat, 2003:101)
ktidar iin rza retim i srekli tekrarlanan bir sretir. ktidar kendi ba
na zgrlkten vazgeilmesi, haklarn devredilmesi, tek tek herkesin sahip
olduu iktidar birka kiiye em anet etmesi (bu, rzann iktidarn var oluu ya
da korunm asnn bir koulu olabilmesini engellemez) deildir; iktidar ilikileri
nceden var olan ya da durm adan^yinelenen bir rzann rn olabilir; ama,
kendi doas gerei, bir konsenssn davurum u deildir. (Foucault, 2000:73)
Rza alndktan sonra zgrlklerin snrlar belirlenir. Snrsz zgrln ol
duu yerde iktidarn sorgulanm as kanlmazdr. B uradan hareketle devletlerin
ve snrlarn olmad, herkesin yeteneine gre alp, ihtiyac kadarn ald,
iktidarsz ve snfsz bir toplum istei zgrln vard son nokta olacaktr.
Ancak yaananlara dnersek iktidar ve toplum yaam n nemli paralardr.
 .. Bu anlam da, en basitinden en karm ana, her toplum siyasi iktidarl
ve siyasi toplum dur. Yalnzca sz konusu siyasi iktidar ilikisinin nitelii, toplu
m un tipi deitike onunla birlikte deiir. (Bakal, 1998:350)
ktidarn kulland en etkili ve nem li aralardan biri de iddettir. iddet
olm akszn ktidar da olamaz. ktidar zorunlu olarak, iddetin brakm olduu
o m stehcen lekeye dayanr... iddet iktidarn m ecburi eklentisi deildir, bunun
yannda h er t r siyaset-d iddet ilikisinin kkeninde de (siyasal) iktidar m ev
cuttur. (Zizek, 2005:232) Bu iddet sylemsel de olabilir fiili de olabilir. M u
haliflerine kar sylemsel olarak iddet uygulayan iktidar son noktada fiziksel
iddete de bavurur. iddetin amac hegem onyasm perinlem ek ve m uhalifleri
susturm ak iin etkilidir.

Medya ve ktidar
M edya ve iktidar arasndaki iliki m edyann oluum undan b u yana g n
dem dedir. nk m edya belli bir gcn etkisinde varln srdrebilir. Bu an
lam da alternatif medyalar dndaki tm m edya toplam farkl g odaklarnn
elindedir. Ancak en ok sesi kan m edya unsurlar egemen ideolojiye uyum
salayanlardr. Hegem onyann kurulm as iin kullanlan en nem li aralardan
biri m edyadr ve m edya patronlar bu ii gnll olarak yapm aktadr. nk
dzenin devam anlam nda ortak grlere sahiptirler. kar ya da gr anla
m nda attklar zam anlarda ise ya m edya patro n u fikrini deitirir ya medya
iini brakm ak zorunda kalr ya da iktidarn grnen yz deiir. Bu konuda
eitli aratrm alar ve alm alar yapanlar farkl grlere sahip olsalar da m ed
yann byk paralara sahip olan insan ya da irketlerin elinde olduunu ve on
larn karlar dnda davranam ayacan ortaya koymaktadrlar. M edya iktida
rn ideolojisini ve onun hegem onyasn yayan bir aratr. M edya aratrm alar,
Gram scin in hegemonya fikrinin ileri srd savlara paralel olarak, m edyann
ideolojik yeniden retim de kritik bir rol oynad inanc ile ynlendirilm ekte
idi. Baka bir deyile, m edya eletirel dn engelleyen gereklik tanm lam a
lar retm ektedir. Stuart Hail, Gramscid en ve Althusserd en yararlanarak m ed
yadaki ideolojik m esajlarn ounlukla gerekliin yanl bir im gesini yaratarak
ilediini savunur. (Smith, 2005:213) Bu gereklik M arxn Camera Obscura
rneinde dedii gibi ba aa durm aktadr. A ncak bu o kadar kanksanm tr
ki ayaklar zerinde d uranlar garip grnm ektedir.
H egem onya kavram ndan farkl bir yere bakan Althusser, D evletin deolojik
Aygtlar kavram n ortaya atarak konuya yeni b ir perspektiften bakm tr. Dev
letin deolojik Aygtlar (DA) soyut anlam da ynlendiricilik grevini stlenir
ler. Bu noktada ideolojik aygtlar yani kitle iletiim aralar, eitim kurum lan,
dini k u rum lar gibi aygtlar gizliden gizliye insanlarda egemen snfn ideoloji
sinin sahiplenilm esini salarlar. Devletin deolojik Aygtlarnn yle bir zel
lii vardr ki, bu aygtlar, st-yapya ait olduklar iin, devletin bask aygtnn
korum as ve yardm sayesinde retim ilikilerinin yeniden-retim ini salarlar.
retim ilikilerinin yeniden-retim ini, retim in vb etm eni olan znelerin vic
dannda saladklar iin, retim ilikilerinin ideolojik aygtlar tarafndan sz
konusu yeniden-retim in ve bu aygtlarn retim etm eni olan zneler zerin
de yaratt ideolojik etkilerin, retim ilikilerinin kendi ileyileri iinde sa
landn belirtm ek zorundayz. (Althusser, 2003, s. 117) B uradan hareketle
A lthusserin at yolda devam eden Poulantzas ideoloji ve devletin ideolojik
aygtlarn daha net bir biim de ortaya koymutur. deoloji toplum iinde yan
sz bir ey deildir: deoloji ancak snfsal olur. zellikle de egem en ideoloji,
egemen snfn baat bir erkinden ibarettir.
Egem en ideoloji bylece devlet aygtlarnda cisimleir, bu aygtlarn rol
ayn zam anda da bu ideolojiyi gelitirmek alam ak ve yeniden-retm ektedir;
bu da toplum sal iblm nn, toplumsal snflarn ve snf egem enliinin olu
um u ve yeniden-retim i iin de nem tayan bir olgudur. Bu en bata dev
letin kresinde yer alan ve devletin ideolojik aralar olarak gsterilen baz ay
gtlarn stlendii roldr; b u n lar biimsel olarak devlete ait olabildikleri gibi,
zel bir hukuki karaktere de sahip olabilirler: Kilise (dinsel aygt), okul aygt,
resm enform asyon aygt (radyo, televizyon), kltrel aygt vs egem en ideoloji,
phe yok ki, m eru fizik iddet uygulama iini ncelikle stlenm i olan ay
gtlarn (ordu, polis, adalet-hapishane, idare) rgtlenm esinde de m dahalede
bulunm aktadr. (Poulantzas, 2004:31-32) B urada devletin ideolojik aygtlar
nn illa devletin mal olmas koulu olmad zel de olabileceini ortaya koyan
Poulantzas nem li bir noktaya deinmitir. Devlet dediim iz soyut varln ci-
simletii alan ideolojisini yaym a aralar ve kendisine kar olanlara uygulad
iddettir.
Egem enlerin yaratt sahte gereklik bize iktidar ve onun ideolojik aygtla
rndan biri olan medya tarafndan fark ettirm eden verilmektedir. Bu gerekliin
bilgisi toplum sal anlam da o rtada grnm em ektedir. Gereklik sadece egemen
ideolojinin hegemonyasn ve kendini yeniden retm esi iin kullanlm aktadr.
ktidar sadece basit bir bask rejim i deildir. Eer yle olsayd nasl olup da az
sayda sekinin geni insan kitlelerini hkim iyetleri altna ald anlalamazd.
Uzun dnem li bir egemenliin salanmas iin hayati nem tayan ey ege
m enlik altna alnann rzasnn alnmasdr. (C rehan, 2006:146) B urada rza
im altnn nereden geldiine ve ne olduuna bir bakm ak gerekiyor. Walter
Lipmannn rza imalt adn verdii srete propagandann zel bir neme
sahip olduu fikri, kamuoyu, propaganda ve toplum sal dzenin politik koullan
zerine alan yazarlar arasnda uzun sreden beri kabul gren bir gereklik
tir. 1920lerde yazan Lipm ann, propagandann oktan beri hkm etin dzenli
bir organ haline geldiini ve gelikinlii ile nem inin dzenli olarak arttn
savunmutur. (H erm an ve Chomsky, 2006:75) M edya bir propaganda aracdr
ve bu propagandann amac da rzay retm ektir. M edyann haberleri ileyi
ine ynelik bir propaganda yaklam, lkedeki nem li iktidar odaklarnn
karlarna hizm et etm e ilkesi uyarnca, haberlerin sistematik ve siyasi bir ku
tuplatrm ann konusu haline geleceini ngrr. Bunun, kutuplam aya dayal
hikye seimlerine, haberlerin kapsam ve niteliklerine baklarak gzlenebilmesi
gerekir. (H erm an, Chomsky, 2006:120) Bu anlam da H erm an ve C hom sky ABD
asndan olaya: bakm akta ve biraz yzeysel deerlendirm ektedirler. Sonuta
hkm et eden kim olursa olsun iktidar olan kapitalizmdir. Partiler ve isimler
deise de genel anlamyla ideolojik yaklam ve hegem onik dzen ayn kal
m aktadr. Ama egem enlerin rahata ticaret yapt ve halkn b u n d an m em nun
olduu kapitalist sistem in srmesidir. ktidar zorlam a yoluyla (m eru olsun
olmasn, devletin kontrol altndaki iddet tekeliyle) ve/veya sem bolik m anip-
lasyon m ekanizm alar yoluyla insanlarn zihinlerinde anlam lar yaratlmasyla
icra edilir. (Castells, 2013:20)
M arksist yaklam m edyay egemenlerin elinde insanlarn ideolojik yapsn
belirlem ek iin kulland bir aygt olarak ele alm aktadr. Bu gre kar olanlar
kendi kantlarn ortaya koyarak bu grn yanl olduunu kantlayam adkla
rna gre ortada bir gereklik sz konusudur. M edya alannda alm alar yapan
lar da b u grleri kabul ederek tartm aya balam aktadrlar. D ines ve Jensen
yle diyorlar; Solcular; yaygn medyay, egem en snfn dnyaya dair tanm ve
aklam alar oluturm ak ve bunlar empoze etm ek iin kulland bir alan olarak
deerlendiriyorlar. H aber bltenlerinin tarafsz; elence program larnn sadece
elence ve oyundan ibaret olm adn biliyoruz. Buralar, ideolojinin salamla-
trld, iktidar sahibinin dnya grnn ifade edildii yerler. Bu sre her
zam an b ir m cadele sreci; egemen snflarn dnyay tanm lam a teebbsleri
ne kar durulabilir ve kar duruluyor. Hegemonya; egemen snfn, anlam n
kurgulanm as zerinde kontrol sahibi olm ak iin abalad bu ekimeli sreci
tasvir etm ek iin kullanlan bir terim. (Dines ve Jensen, 2005) Bu anlam da ide
olojinin nem i daha net b ir ekilde anlald ve Medya alm alarnda ideolo
jinin yeniden kefiyle iktidar kavram yeniden kendisini gsterdi ve gerekliin
inasna daha eletirel b ir ekilde baklm aya baland. (Stevenson, 2008:69)
Bu anlam da kurgulanan gereklik ve nesnel gereklik arasnda seim yapm ak
zorunda kalnsa insanlarn kurguyu setiklerini gryoruz. nk nesnel ger
eklik kabul edilemeyecek kadar yaln ve anlam sz grnm ektedir. Burada
m edyann rol, medyaya sahip olan ve onu denetleyen snfn karlarn yanl
bilin retim i araclyla m erulatrm aktr. M edyann bunu yapabilm esi iin,
M arksist toplum grnn kalbinde yer alan snf dm anlklarn gizlemesi
ve arptm as gerekmektedir. (Shoemaker ve Reese 1997:141) Snfsal yaps
nn farknda olmayan yani snf bilincine sahip olmayan snf, ezilenlerle eit
olduunu ve medya yoluyla kendine verilen bilgilerin doruluuna inanarak
yaam na devam etmektedir.
Toplum devletin arl altnda ezildiinin farknda olm adan onu varlnn
garantisi olarak grmekte ve ona ynelen her hareketi yanl bulmaktadr. Bu an
lam da devlet, ideolojik aygtlar ile insanlar ekillendirir, hegemonyasn pekiti
rir. Toplumsal iktidarn iktidarnn uygulanmas ve korunm as ideolojik bir er
eveyi ngerektirir. Toplumsal olarak mterek bir grubun ve yelerinin karla
ilgili temel bililerinden oluan bu ereve, esasen iletiim ve sylem yoluyla kaza
nlr, onaylanr ya da deitirilir. (Dijk, 1999:335) letiim iktidar iin nem lidir
ve toplum la iletiim kurm ak iin kullanaca en iyi iletiim arac medyadr.
Medya konusunda almalar yapan aratrm aclar medyann insanlar yn
lendirm ek iin kullanldn kabul etmekle ie balamaktadrlar. Medyay hege
monya ve rza retm e arac, ideolojik bir aygt olarak grmeseler bile onlar da bu
gerei baka bir ekilde -tem elleri olmasa, ayaklar tam yere basmasa d a - orta
ya koymaktadrlar. M edyann nem i ve gc artk her anlamda ortadadr. H a
ber bltenleri siyasi grleri belirlemek ve insanlar belli bir gr evresinde
toplam aktan baka bir ama tamamaktadr. Kurgulanan gerek daha dorusu
yalanlarla insanlar uyutulmaktadr. Gnm zde m edyann kam uoyu olutur
madaki gc yadsnamayacak kadar belirgindir. Medya, mevcut siyasal dzeni
yanstrken, dier yandan toplum daki etki m erkezlerinden kaynaklanan iletiimi
de gerekletirir. Medya, bu iki ilevinin yan sra kendi sahiplerinin grlerini
de yayar. (Bekta, 2002:96) te yandan m edyann etkisi grmezden gelinemeye
cek kadar t m toplumsal alanlarda kendini hissettirmektedir. Yalnzca bireylerin
deil, ayn zamanda toplumsal gruplarn, toplumsal kuram larn ve kurulularn,
ksacas toplum um uzun tam am nn ve kltrn de, medyann ekillendirici ve
belirleyici etkisinden kaabilmesi ok zor grlmektedir. (Arslan, 2001:135)
M edyanm gc ve etkisi tartlm az bir ekilde nm zde durmaktadr.

Hegemonya ve deoloji Balamnda Medya ve ktidar

M edya t m dnyada konuulan ve tartlan en nem li ve karm ak konu
lardan biridir. nternetin toplum sal yaama hzl bir ekilde girmesiyle beraber
m edyann ulam ve etkileim anlam nda birok snr aarak ceplerim ize kadar
girdiini syleyebiliriz. Hem ekonom ik anlam da hem de kltrel anlam da kapi
talizmin kresellem esinin etkileri daha hzl bir ekilde yaammz etkilemeye
ve ekillendirm eye balamtr. Reel-sosyalizmin siyaset sahnesinden ekilm esi
nin ardndan kapitalizm kendi galibiyetini ilan etm i ve ideolojilerin sonunun
geldiini iddia etmitir. A ncak gnm zde kapitalizm in kresel lekte yaad
krizler, aslnda gerekliin grnen ve sylenenden ok farkl olduunu ortaya
koymutur. Yaanan sosyalizm deneyim lerinden alnan derslerle daha iyi ve saf
bir sosyalizm anlayna sahip olan yeni kuak sosyalistler henz rgtlenm e ve
alternatif olabilme konusunda netlie sahip deildir. M arxm ve Leninin reti
leri yeniden gzden geirilirken baz noktalarda ok arya kalmtr, Leninist
rgtlenm e anlaynn terk edilm esinin hata olduunun grlmesi iin u an
yaanan ve kendiliinden gelien kitle hareketlerine bakm ak yeterli olacaktr.
Kitleler rgtleri ve yol gstericileri olm adan sistem i sadece rahatsz etm ekte
ama ona alternatif bir sistem yaratm a konusunda adm atamamaktadr.
 M edya eletirileri de b u anlam da birok noktada eksik kalm aktadr. M ark
sist yaklam n yeniden gndem e gelmesiyle daha ayaklar yere basan ve isabet
li eletiriler yaplmaya balanm tr. zellikle internet ve sosyal m edya alann
devrim ci bir ara gibi gren ya da gsteren tem elsiz ve dayanaksz yaklam lar
eletirilmeye ve gerekler grlm eye balanmtr. Sonuta kapitalist retim ili
kilerinden ayr dnem eyeceim iz medya, denetim ve serbestlik anlam nda
egem enlerin elindedir ve o nlarn izin verdii kadaryla zgrdr. M arksist yak
lama gre konuya bakanlar:
ktidar oyunlar ve toplumsal ilikiler dizileriyle konuyu ele alr. Anlam
retimi ve tketimi (making and taking of meaning) toplumsal ilikilerdeki
yaplanm bakmszlklar tarafndan nasl her dzeyde ekillendirildii-
ni ortaya koymakla ilgilenir. Bu ilgiler tabii ki, ekonomi politiki olmayan
aratrmaclar tarafndan da geni bir kabul grr. Eletirel ekonomi politii
dierlerinden ayran ey, onun belirli mikro balamlarn genel ekonomik di
namiklerce ve onlarn dayand daha geni yaplarca nasl ekillendirildiini
gstermek zere, konumlanm eylemin her zaman tesine gitmektedir.(Gol-
ding ve Murdock, 1997:66, 67)
Bu anlam da ekonom i ve toplum sal yaam, kltrel balam arasnda kop
maz balar vardr. Altyap ve styap arasndaki ba grm ezden gelm ek ya da
yok saym ak bu anlam da im knszdr. M arksist yaklam a gre:
Ekonomik rgtlenmeyle siyasal, toplumsal ve kltrel yaam arasn
daki etkileimle ilgilenir. Kltr endstrileri konusunda, zellikle ekonomik
dinamiklerin kamusal kltrel anlatmn yaylm alan ve eitlilii ile bun
lardan farkl toplumsal gruplarn yararlanabilirlii zerindeki etkisinin izini
srmektedir. Bu ilgiler tabii ki eletirel yorumculara zg deildir. Ekonomi
Politik ile ktisat Biliminin Ayrt Edici zellikleri ekonomik politikiler iin
de eit lde merkezi konumdadr. Farkllk, zmlemenin hareket noktala
rnda yatmaktadr. (Golding ve Murdock, 1997:65, 66)
Kapitalizm kltr bir endstri m alzemesi olarak grmekte ve b u n a gre bi
im lendirm eye almaktadr. Kltrel alan kitle iletiim aralarn da iermekte
ve retim ilikileri bu alanlar istedii gibi ekillendirm ektedir. Kapitalist retim
ilikileri ve iletiim alan konusunda M urdock ve Golding yle diyor:
Bize gre kitle iletiim aralar, ilkin ve en bata gnmz kapitalist eko
nomik dzeninde emtialar reten ve datan endstriyel ticari kurulular
dr. Sonu olarak bizce ideoloji retimi, medya retiminin genel ekonomik
dinamiklerinden onlarn belirleyiciliklerinden ayrlamaz ya da onlar dikka
te alnmadan yeterince anlalamaz. Bu ekonomik dinamikler farkl medya
sektrlerinde, eitli dzeylerde ve onlarn iindeki eitli blmlerde farkl
younluk derecelerinde ilerler. En genel dzeyde ekonomik kaynaklarn da
lm, mevcut medyann alann belirlemede kesin bir rol oynar. (Murdock
ve Golding, 2008:37-38)
Bu anlam da yaam iindeki hibir olguyu ekonom ik balam dan soyutla
yarak ele alamayz. nk retim ilikileri hayatn her alannda bireyleri ve
toplumsal yaam etkilemekte ve tm retim srelerini -m ad d i ya da klt
rel- elinde tutm aktadr. Bu anlam da kapitalist sistem doas gerei ierisinde
bulunduu t m ilikileri kendine gre ekillendirmektedir.
Ekonomi politik yaklamn en iyi bilinen iki dnr: Edward Herman
ve Noam Chomskydir. Dier eletirel yaklam alar gibi, Herman ve Chomsky
de medyann egemen sekinlere hizmet ettiini, bu anlamda devlet ve zel
mlkiyet medyasnn farkl bulunmadn savunurlar. Herman ve Chomsky,
propaganda modeli adn verdikleri yaklamlarnda medyann be haber
szgeci olduunu ileri srerler. Bunlar, 1. Baat medya firmalarnn byk
l, mlkiyet younlamas, medya sahibinin zenginlii ve kr ynelimi; 2.
Medyann ana gelir kayna olarak reklam; 3. Medyann hkmet ve serma
ye ile bu kaynaklardan ve iktidar birimlerince desteklenen ve onaylanan uz
manlar tarafndan salanan bilgilere ar derecede bamll; 4. Medyay
yola getirmenin bir arac olarak olumsuz eletiri; 5. Ulusal bir din ve kontrol
mekanizmas olarak komnizm dmanl(Shoemaker veReese, 1997:114)
Kapitalist ilikiler ierisinde sahipliin kim de olduu ok nem li deildir.
nk m edya m lkiyetindeki deimeler iktidar ilikilerini ok fazla deitir
m emektedir, nk her m edya sahibi serm ayenin karlaryla uyum lu biimde
hareket etmektedir. (Shoemaker ve Reese, 1997:141) ktidar ile m edya arasn
daki iliki birbiriyle baz durum larda sorun yaasa da genel anlam yla uyum
ierisindedir. nk son noktada karlar birbiriyle kesimektedir.
Kapitalizm, egemen snfn karlarn her eyin stnde tutm akta ve bu
ynde hareket etmektedir. Egem en ideoloji kendi ideolojisini yeniden retm ek
ve hegem onyasn salamak iin medyay youn olarak kullanm aktadr. Bu
balam da m edyaya eletirel anlam da bakm ak iin ekonom ik altyapya ve ege
m enlerin b u n d an kaynakl ideolojik ve hegem onik yaklam larna dikkat etm ek
gerekmektedir.
Hegemonya, egemen ideoloji aktarm, bilin biimlendirmesi ve sosyal
iktidar deneyimi aracl ile ileyen bir sretir. Eletirel yaklam, gc ve
egemenlii ktye kullanmann btn biimlerine kar yneltilmekte ve ege
menliin ideolojik temeline odaklanmaktadr. deoloji, iletiim iinde ifade
edilen fikirler sistemi; bilin gruplar ya da bireyler tarafndan taman duy
gular, kanlar, tutumlar toplamnn temelini oluturmaktadr!(Lull, 2001:19)
B uradan hareketle ideoloji, hegemonya ve iletiim ilikisi iktidar balam n
da deerlendirilmelidir. deoloji, iletiim iinde ifade edilen fikirler sistemi;
bilin g ru p lan ya da bireyler tarafndan tanan duygular, kanlar, tutum lar to p
lam nn tem elini oluturm aktadr. Hegemonya, egem en ideoloji aktarm , bi
lin biim lendirm esi ve sosyal iktidar deneyimi aracl ile ileyen bir sretir.
(Lull, 2001:19) Bu sre her gn medya araclyla toplum sal alanda kendini
gerekletirmektedir.
Kitle iletiimi modern toplumlarda ideolojinin birincil vastas haline
gelmitir, ancak hibir surette tek vasta deildir. deolojinin -genel batlaryla
iktidarn hizmetindeki anlam olarak anlalan ideolojinin- arkadalar ara
 sndaki sradan sohbetlerden televizyonun en ok izlendii saatlerde yayn
lanan ulusa seslenie kadar gndelik hayatn eitli balamlarnda faaliyet
gsterdiinin altn izmek nemlidir.(Thompson, 2013:31)
M edya ve ideoloji arasndaki iliki kendini ok farkl ekillerde gsterm ek
tedir. W ayne bu ilikiyi yle tanm lar;
deoloji gstergelerden smrc toplumsal ilikileri devam ettirmek iin
yararlanld zaman gstergelerin ald haldir ve o toplumsal gdlenimler
yznden bu tr ideolojik gstergeler dnyaya dair bilgi salamak ynnden
zayflar. Popler medyada ideoloji imgelem ve mini anlatlar harekete gei
rerek, bizde igdsel bir korku, duygu ve arzu dzeyi yaratarak iler. Tanm
gerei irrasyoneldir. Ancak yine de smrc toplumsal ilikilerin kendini
tekrar retebilmesini salayacak ekilde yeni veri vefenomenleri yorumlamak
ve gerekli tepkileri vermek iin kullanlacak bir a veya bir ereve ya da bir
dizi dzenleyici ilke ve deer salamas asndan belli bir sistematik zellie
sahip olmas gereklidir. (Wayne, 2009:216-217)
M edya alanndaki M arksist yaklam dndaki eletirel yaklam lar da k o
nuya farkl alardan eletiriler getirmektedir. Baz noktalarla M arksist yakla
mla kesien bu yaklam lar da eletirel anlam da ciddiye alnmaldr.
M edya toplum sal yaam n her alannda karm za karak bize nasl dn
memizi, nasl yaamamz h atta ne yiyip ne im em izi sylemektedir.
Benliimizi tmyle medya teslim ald. Kitle iletiim aralar kiisel ha
yatmz, siyasal, ekonomik, estetik, psikolojik, ahlaki ve etik hayat alanlar
mz ylesine yaygn biimde etkilemektedir ki ilimedikleri, dokunmadklar,
deitirmedikleri hibir yanmz kalmad. Yaradanmz medya imdi. Klt
rel ve toplumsal deiimin hibir yann medyann bugnk ortammz nasl
ve ne yollarla oluturduunu ele almadan anlayamayz(McLuhan ve Fiore,
2005:26)
M edya t m yaam alanlarnda karmza km akta ve yaantm zn en m ah
rem alanlarna bile m dahale etmektedir. Buna kar kmak, kabilm ek iin
medyay anlam ak ve doru deerlendirm ek gerekmektedir. Birok insan yaad
bu du ru m d an rahatsz olm am aktadr. A ncak m edyann bu m dahalelerinden
rahatsz olanlar konuya eletirel gzle bakm aktadr. M edyann verdii bilgiyle
ve m edyann hepim izin zerindeki total etkisiyle baa kabilmek iin bir are
bulm ann zam an geldi de geiyor bile. H erkesin yapp ettiiyle bu kadar ura
t, hepim izin bir toplum sal deiimin am elesine dnt gnm z dnya
sna nasl gelip dayandk? B unu kim program lad? Bu ne itir? (M cLuhan ve
Fiore, 2005:12) Bu sorular aslnda sorunun kendisine iaret etm ektedir. Medya
sayesinde egemenler bizi denetim altnda tutm aktadr. Evrensel, tiranca bir g
zetim, hem de ana rah m inden m ezara kadar gzetim altndayz. (M cLuhan ve
Fiore, 2005:12) Medya sadece gzetmekle kalm am aktadr, ayrca bizi ynlen
dirm ektedir.
 M edyann ieriinin insanlar nasl ynlendirdii ve ekillendirdii konusu
artk tartm a konusu deildir. Medya, egemenlerin ideolojilerini h er gn yeni
den retm ek ve hegem onyalarn h er gn salam ak iin kullandklar b ir aygt
olarak grevini layyla yerine getirmektedir.
Laflar birbiri ardna sralandka, medya size ne dnmeniz gerektiini
sylemez fakat sylenenler size ne dnmeniz ve nasl dnmeniz gerekti
ini gsterir. Bir habere niin ve nasl yer verildiini anlamak iin kaynaklara
gz atmak gerekir. nk meru/resm kaynaklar siyasi ve ekonomi elitleri
olmaya eilimlidir, iktidardakilere gre gazeteciler birer stenograf olarak a
lrlar -tpk, resm basn zgrlnn hi olmad ya da ok az olduu
otoriter bir toplumda olduu gibi-.(McChesney, 2006:81)
nsanlar ynlendirm e ii en n et biimiyle haberlerde kendini gsterm ekte
dir. Radfordu n konuyla ilgili syledikleri bu anlam da en nem li noktaya iaret
etmektedir:
Ryszard Kapuscinskinin Le Monde Diplomatiquete yazd gibi: Gr
mek ve bilmek, grmek ve anlamak arasndaki kargaa televizyon tarafndan,
insanlar maniple etmek iin kullanlr. Bir diktatrlkte sansr alldk; de
mokratik bir idaredeyse maniplasyondur. Bu saldrlarn hedefi, her zaman
ayndr: sradan vatanda. Medya, kendisi hakknda konutuu zaman, temel
problemi biimin arkasna gizler: felsefenin yerine teknolojiyi ikame ederler.
Medya, haberlerin nasl baslacan, nasl dzeltileceini, nasl kesileceini
tartr. Tasarm, veritabanlar veya hard-disklerin kapasite problemleri hak
knda konuurlar. Onlar, kestikleri, dzelttikleri ve bastklar haberin ieriiy
le ilgili kayg tamazlar. (Radford, 2004:81)
Haber, ksa bir tanmla; zam ana uygun bir eyin, b ir olayn raporudur, acele
bir ekilde kalem e alnm bir edebiyattr ve yarnn tarihidir. Haber, bir bilgi
iletme hareketidir. Haber, insanlarn kendi yaam larn ve toplum daki konum -
lanm larm belirlemeleri, dzenlem eleri ve ynlendirebilm eleri iin ihtiya duy
duklar bilgidir. Bu bilgi bize isteim iz dahilinde ya da haricinde iletilmektedir.
Ne ekilde bize iletilirse iletilsin, haber hayatm zda nem li bir etkiye sahip
tir ve dnsel anlam da zerim izde nem li bir etkiye sahiptir. H aberin basn
sahipleri ve editrler ya da gazeteciler ile haber kaynaklar arasnda var olan
ilikiler tarafndan yaplandrm a tarz, televizyon izlem enin ev yaantsnn d
zenlenmesi ve ailedeki iktidar ilikileri tarafndan etkilenm esi tarz gibi birok
alan ortaya kmaktadr. (G olding ve M urdock, 1997:67) Bu anlam da haber ve
kitle iletiim aralar m akro dzeyden m ikro dzeye toplum sal alanda iktidar
belirlemektedir. H aberin basn sahipleri ve editrler ya da gazeteciler ile haber
kaynaklar arasnda var olan ilikiler*tarafndan yaplandrm a tarz, televizyon
izlemenin ev yaantsnn dzenlenm esi ve ailedeki iktidar ilikileri tarafndan
etkilenmesi tarz gibi birok alan ortaya kmaktadr. (Golding ve M urdock,
1997:67) Bu anlam yla haber insanlarn yaamlar zerinde olduka byk bir
etkiye sahiptir. M edyann haberleri ileyiine ynelik bir propaganda yakla
m, lkedeki nem li iktidar odaklarnn karlarna hizm et etme ilkesi uyarnca,
haberlerin sistem atik ve siyasi bir kutuplatrm ann konusu haline geleceini
ngrr. Bunun, kutuplam aya dayal hikye seim lerine, haberlerin kapsam ve
niteliklerine baklarak gzlenebilmesi gerekir. (H erm an ve Chomsky, 2006:120)
Buradan hareketle verilen haberlerin ieriinin nasl belirlendii ve hab er bl
tenlerinin neye ve kim e hizm et ettii ortadadr. Bu bakm dan g m anive
lalarnn b ir devlet brokrasisinin elinde bulunduu lkelerde, ou zaman
resm sansr yoluyla tam am lanan m edya zerindeki tekelci denetim , m edyann
hkim bir sekinler grubunun karlarna hizm et ettiini aka ortaya koyar.
(H erm an ve Chomsky, 2006; 81) Bu denetim bir dier ynyle de kitlelerin nasl
dnm esi gerektiini belirler. M edyann toplum sal amac toplum a ve devlete
egemen ayrcalkl gruplarn ekonom ik, toplum sal ve siyasal gndem lerini hal
ka alam ak ve bunlar savunmaktr. (Chom sky ve Herm an: 1998:100) Medya,
toplum sal iktidardan, aile ii iktidara kadar insan ve iktidar arasndaki ilikiler
konusunda belirleyici bir k onum da bulunm aktadr.
Hkmet ve ynetim rgtleri iin medya, onlarn kurumsal etkinlik
lerinin adil, eit, meru ve kamu yararna olduum kamusal alanda iddia
ettikleri bir aygttr. ktidar sekinleri ve iktidar temsil eden kurumlarn sz
clerinin znel grlerinin haberde nesnel olarak temsil edilmesi, haberin
sylemsel yaps ierisinde ideolojinin ileyiinde bir strateji olarak ok nem
lidir. Var olan toplumsal gerekliin bir paras olan ve bazen mcadeleli ve
elikili, bazen ynlendirilen ve kapal anlamlandrma pratikleri iinden,
ounlukla egemen gc ve iktidar elinde bulunduranlarn lehine gerekli
i ina eden ve tanmlayan bir dolaymlayc olarak deerlendirilen eletirel
medya anlay iinde haberlerin konumlanmas, bu ereve ile uygunluk gs
termektedir. (Dursun, 2001:123,125)
Bu balam da m edyann devletin ve onun ideolojisinin bir arac olduu ve
egem enlerin sylem inin geerli olduu bir aygt olarak kitleleri ynlendirm ek
ve bilinlendir(m e)m ek iin kullanld artk neredeyse tm m edya eletir
m enleri tarafndan kabul grm ektedir. Kitle iletiim aralar konular seme,
ilgilenilecek olaylar saptam a, b u olaylarn hangi snrlar iinde ileneceini
belirleme, bilgileri eitli szgelerden geirme, vurgu ve sluba k arar verme,
tartm alar kabul edilebilir ilkeler erevesinde tutm a (Chom sky ve H erm an,
1998:100) grevlerini yerine getirirler. Hayata ynelik eletirel bir bakla m ed
yaya baklrsa aslnda gerekten ne kadar uzakta olduu ve arptt ya da
onu anlam szlatrd rahata grlebilir. M edya ortalam a insana edindirildii
resm ideolojik yarglar pekitirerek, gerein yerine gerek olm ayan koyar
ken; snflar aras eliki ve atm a gereklii yerine, snfii kar elikilerini
koymay, em eki hareketini etkisizletirmeyi, sktrmay, ovenletirm eyi he
defler. (A rhan, Demirer, Hozatl, Orhangazi ve zbudun, 1998: 41) Serge Hali
m i de m edya ve m edya alanlar konusunda unlar ifade etm ektedir:
Gittike daha bir hazr ve nazr kesilen medyalar, gitgide daha itaatkr
gazeteciler, gnbegn bayalaan haber. Toplumsal dnm iradesi daha
uzun bir sre bu engele taklacak. simsiz bir parti, hibir ey beklenemeyecek
 bir oligari karsnda, medyadaki izgi dthklarnm deimez olduunun bi
lincindeki muhalifsesleri aramak ve cesaretlendirmek tek kar yol. Eer biraz
olsun bu kara tabloya -ki bu tablo ayn zamanda bir tahmindir- bir ferahlk
getirebiliyorsa, bunu propagandann baarszlna borluyuz. Toplumsal
hayat ekrana diren gstermekte, nk bu hayat sanal deil ve iktidarn me
kanizmalarn, reddin ivediliini haberden daha iyi gzler nne sermekte.
(Halimi, 1997:133)
Medya ve toplumsal rza konusuna dnersek Lippm an hatrlam ak gerekir
ve m edyann rza retim i konusuna ilk deinen kii olan L ippm anm dncesi
ni, Zizek ksa ve aklayc biim de nm ze koyuyor:
XX. yzyl Amerikan gazeteciliinin ikonu olan Walter Lippman, ABD
demokrasisinin kendi kendisini anlamasnda temel bir rol oynamt. Politik
adan ilerici olsa da (Sovyetler Birliine kar adil bir politika uygulanmasn
savunuyordu vb) insanda rktc bir doruluk etkisi brakan kamusal bir
medya kuram ne srd. Daha sonra Chomsky tarafndan ne kavuturu
lan Rzann malt terimini o bulmutu; ama Lippman bu terimi olumlu bir
anlamda kullanmt. Public Opinion (Kamuoyu 1922) adl kitabnda, 'yerel
grler kaosunun saldrsn -kamuyu Platon gibi, o da byk bir canavar
ya da vahi sr olarak gryordu- bir ynetici snfn karlamas gerekti
ini yazd. Yani yurttalar srsnn 'ilgileri yerellerin tesine uzanan bir
uzman snf tarafndan ynetilmesi gerekiyordu -bu elit snf demokrasinin
balca kusuru olan eyin, yani 'her eyi bilen yurttagibi olanaksz bir idea
lin nne geen bir bilgi mekanizmas gibi davranmakt. Demokrasiler byle
iler -bizim rzamzla: Lippmarim syledii eyin gizemli bir yan yok, apak
bir gerek; asl gizem, bizim bunu bile bile oyunu oynuyor olmamz. Sanki
zgrmz ve zgrce karar veriyormuuz gibi davranyoruz sessizce (ifade
zgrlmzn biimine kaydedilmi olan)grnmez bir emrin bize ne ya
pacamz ve ne dneceimizi sylemesini kabul etmekle kalmyor, hatta
bunu talep ediyoruz. Marxin ok uzun zaman nce anlad gibi, sr biimin
kendisinde. (Zizek, 2008:44)
Bu balam da toplumsal rza dolaysyla aslnda insanlarn kendi istekleriyle
kapitalist sistem in klesi olduklarn ve onun ideolojisini benim sediklerini d
nebiliriz am a sr orada tam da biim in iinde b ir yerde. Toplumsal anlam da
doum undan itibaren kapitalist retim ilikileri dahilinde ekillenmi bir ailede
doan ocuk, b u ilikiler ve kurallar dizini iinde bym ekte, sonrasnda okul
denilen egem en ideolojinin bilin fabrikasnda torn ad an geerek kapitalist sis
tem in alm a alan iinde ya da dnda kalarak yaamaya alrken h er gn
medya denilen yine egemen ideolojinin hegem onya salama ve ideolojisini
yeniden retm e arac karsnda bilgi, elence, kltr endstrisini tecrbe
etmektedir. Sonuta ortaya retilm i bir rza km aktadr. Ancak retilen bu
rza karsnda bunu reten birey ne kadar zgr dnceye sahip ya da ne
kadar gerekin bilincindedir.
 Sonu
G nm zde iktidar konusu ok farkl ekillerde ele alnm aktadr. Kimlik,
toplum sal cinsiyet ve bilgi siyaseti hakkm daki tartm alar drt bir yanm zda
devam edip gidiyor. Siyasetin vazgeilmez uzants olan iktidar da b ugn artk
gzlerden saklanm, perdelenm i, iselletirilmi bir halde yaam m zn ke
bucak h er yerine nfuz edip yaylm gibi. ktidar ve siyasetin (bunlarn eski
den devlet iinde yuvaland dnlrd) giderek devlet gibi kurum larla bir
ilgisinin kalmad, am a bizim gndelik yakn gerekliimiz ierisindeki kendi
m ikro-tem elleriyle giderek daha fazla ilintili olduklar gzlenmitir. (Thomas,
2009, 23) Burada ifade edildii ekliyle siyaset ve iktidar Foucaultu n grne
yakn b ir ekilde ele alnmtr. Dier taraftan iktidar toplumsal anlam da isel
letirilirken devlet baka bir anlam ifade etmeye balamtr. Devlet artk bir g
zetim ve denetim arac ilevini srdrm ektedir. Devleti bir gzetim arac ola
rak grm eksizin gzetim olgusunu tartm ak abestir. Devleti zellikle m odern
bir grng klan koullar - A ndrew Feenberg haklysa, buna, brokratik devlet
ile tekno-yapm n kapitalist a boyunca yukardan aaya gzetim in ve yuka
rdan kontroln ilkeleri ortaklam as da d ah ild ir- henz ortadan kaybolm a
mtr. M odern gzetim teknikleri brokratik devleti ve tekno-yapy daha nce
hi olm ad kadar birbirine yaklatryor olabilir pekl. (Thomas, 2009:29)
Burada anlatlan devlet 1984te ve Fahrenheit 451d e grdm z devleti a
rtrm aktadr. A rtk devletlerin elindeki en nem li denetim ve gzetim arac ise
kitle iletiim aralardr.
am zda bilgi gtr ve gc ellerinde bulunduranlar bilginin ne oldu
unu belirleyenler ve bilgiyi toplum a sunanlardr. Bilgi insanlar glendirir.
Medyaya hkim olanlar bizi yaltm ak ve yabanclatrm ak iin byle yapyor,
her an egem en dnceleri, o an egemen snfnn dnceleridir. Batnn
egemen snfnn bugnlerde grm ezden geldii birinin, Karl M arxin m thi
gzlem lerinden biridir bu. (Flanders, 2007:93) M arxin uzun zam an nce sy
ledii bu sz deerinden hibir ey kaybetm emitir. Hl yaanan gereklii net
bir ekilde zetlemektedir.
Medyann rol, medyaya sahip olan ve onu denetleyen snfn karlarn
yanl bilin retimi araclyla merulatrmaktr. Medyann bunu yapabil
mesi iin, Marksist toplum grnn kalbinde yer alan snf dmanlklarn
gizlemesi ve arptmas gerekmektedir. Medya mlkiyeti, yneten snfn med
ya kurumlarm denetleyebilmesinin temel arac olarak dnlmektedir. Eko-
nomi-Politik Yaklam en sonunda bizi, kapitalistlerin sahip olduu medya
kararlarnn ve medya ieriinin ekonomik iktidara sahip olanlar kayraca
beklentisine itmektedir. (Shoemaker ve Reese 1997:141)
Teknolojik gelimeyle birlikte m edyann toplum sal anlam da girdii alanlar
artm tr. Bilgiye eriim ve alternatif medya (yani iktidar kart ya da eletirel bir
bak asna sahip grler) daha kolay bir hale gelmitir. A ncak b ugn iktidar
kendini salt teknoloji araclyla deil, tersine teknoloji olarak lm szletir
mekte ve geniletm ektedir ve b u da kltr alanlarn iine alan, geni politik erki,
byk m erulatrm ay salamaktadr. (Habermas, 1997:36) Teknoloji iktidar
zayflatmamakta tersine etkisi ve gcn artrm aktadr. Teknolojik rasyonellik
iktidarn haklln ortadan kaldrm aktan ok o n u korum aktadr ve akln ara-
salc ufku rasyonel trde totaliter bir toplum a almaktadr. (Haberm as, 1997;
36) Teknoloji ve iletiim devletin denetim indedir. A dorno teknolojik yenilikle
rin nasl kolaylkla tahakkm am acyla kullanlabilecei zerinde durm utur...
Kimi zam an A dorno m odern toplum larda esas m istifiye edici gcn ideolojiler
deil de, artk, teknoloji olduunu sylemektedir... Teknolojinin toplum ze
rinde iktidarn kurm asnn tem elinde, diye srarla vurgulam aktayd Adorno,
toplum daki en byk ekonom ik g sahiplerinin iktidar bulunm aktadr. (Jay,
2001:171) Teknolojik gelimelere ve geleneksel kitle iletiim aralarna alternatif
birok yeni alann olumasna ram en televizyon hl en etkili kitle iletiim
arac olma ilevini srdrm ektedir. Devlet elektronik enform asyon denetim
alanndan ekilmemektedir: tersine, devlet birim leri zel sektrdeki partnerleri
ile uyum ierisinde TV yayncln iktidara zel hale getirm ek iin balantlar
kurmaktadr. (Atkins, 1995:62) T V kanallar artk h er anlam da bilgisayar ve
cep telefonlar araclyla daha kolay ulalabilir olm utur. Gnm zde, sosyal
medyada ve internette hl geleneksel alanda gl olan gazete ve kanallar en
ok izlenen ve takip edilenler olarak karmza km aktadr. Teknolojiye ram en
yaratlan m edya kltr, m edyann d dnyadan seip bize sunduudur ve
dnya bireyin gr alan dnda kald srece de, genellikle, bireyin dnya
hakknda sahip olduu tek grtr. (Kepplingerd en akt. N eum ann, 1998:173)
Buradan hareketle hegem onyann teknolojiyi de elinde bulunduran g olarak
ondan kendini glendirm ek ve onu toplumsal denetim ve gzetimi salam ak
anlam nda kullandn syleyebiliriz.
Egemen ideoloji kendi hegem onyasn rza reterek salam latrm akta ve
kendisini srekli olarak yeniden retm ektedir.
Hegemonya toplumsal dzen ve o toplumsal dzenin gidebilecei bel
li ynler iin rza kazanmay gerektirir. Rza kazanmak bir dereceye kadar
kltrel bir sava (yalnzca kltrel bir sava olmasa da) olduundan seim
siyaseti, medya, yardm kurulular, tketici gruplar, okullar, niversiteler ve
dini gruplar bir dizi toplumsal kurum bu savaa sahne olur. Ancak, dnce
ve deerlerin arlnn yapsal olarak tahakkm ilikilerine ynelik klnma
s toplumsal dzenin kendini tekrar retmesinin tek nedeni deildir. Rzann
iinde ok geni bir yelpaze olabilir ve yekpare, elikisiz bir konsenssle kar
trlmamaldr. Toplumsal bir dzenin ateli bir inan kadarpragmatik olarak
kabullenilmesi de toplumsal deiim karsnda gl bir engel olabilir. Alter
natif dzenlere dair akla yatkn dncelerin yokluu da etkenlerden biridir.
(Wayne, 2009:222)
G nm zde son cm lede belirtilen bir alternatifin olmad argm an kapi
talizm tarafndan srekli olarak tekrarlanm akta ve sosyalizm tarihe gm lm
bir ideoloji olarak gsterilmektedir. Ancak sosyalist ideoloji varln srdr
mekte ve son yllarda kapitalizm in youn krizleri karsnda varln hisset
tirm ektedir. B uradan hareketle unu syleyebiliriz, m evcut iktidar devirm eyi
amalayan devrim ci bir ideoloji olm adan ve o devrim le iktidar ele geirm eden
egemenler toplum u uyutm aya ve varln srdrm eye devam edecektir. M ark
sist yaklam la bakldnda baka kar yol gzkm em ektedir. te yandan ii
snf zerinde ideolojik hegem onya kuran bir rgtlenm e yaratm ak ve o n u ege
m en snfa kar harekete geirm ek gnm zde olduka topik grnm ekte
dir. Am a unutulm am aldr ki Fukuyama dn tarih in sonunu ilan etm iti ama
kapitalizm bugn tm dnyada kriz yaam aktadr ve M arxm hakl olabilecei
kapitalistler tarafndan bile dnlm eye balanm tr. Yani dn M arxm m o
das geti diyenler bugn M arx haklym dem eye balam tr.1 D n rya olan
ey yarn gerek olabilir. Baka bir deyile iktidarlar el deitirebilir. A ncak to p
lumsal anlam da etkili olan m edya kapitalistlerin elindedir ve gerekleri kendi
istedii ekilde gsterebilme gcne sahiptir. Castellsin ifade ettii gibi; ktidar
alar, insan zihnini arlkl olarak kitlesel iletiim i salayan m ltim edya alar
zerinden etkileyerek iktidarlarn icra eder. Dolaysyla iletiim alar iktidar
oluturm ada belirleyici kaynaklardr. (Castells, 2013:22) Bu balam da medya
ve iktidar ilikisinin nem i kendini gnm zde d aha net bir ekilde ortaya koy
maktadr.
ktidar elinde bulunduran egemen gler tahakkm altnda tuttuklar kit
lelerin rzasn kazanrken, ayn zam anda kendi ideolojisini kltrel k u ram lar
da ve r nlerde yeniden retirler. Gramscin in de ifade ettii gibi, egemenler,
felsefelerini, kltrlerini ve etik deerlerini retm ek, zenginliklerini, glerini
ve konum larn glendirm ek ve srdrm ek iin kitle iletiim aralarn kulla
nrlar. Egemenler, toplum un srekli deien koullarna uygun olarak ideolojik
yeniden retim ini gerekletirmesi ve bu ideolojiyi toplum u oluturan birey
lere ulatrarak ve onlarn b u dnceleri sahiplenm esini salayarak, ideolojik
hkim iyeti ve denetim i salamak, hegem onyalarn salam latrm ak ve srdr
m ek iin medyay ellerinde bulundururlar.
Medya, siyasi tercihler bata olm ak zere, kltr, alglama, yaam biimleri,
ekonom ik tavrlar ve daha birok konuda belirleyicidir.

1 Dnya piyasalarn altst eden kapitalizmin ekonomik krizi Kari Marx yeniden gndeme tad.
Dnyann en byk kitap fuar olan Almanyadaki Frankfurt Kitap Fuarnda en ok satan kitap
Kapital oldu. Alman yaync Joern Schuetrumpf, dnyann nde gelen lkelerinin ekonomik du
raklama srecinde olmasnn ve piyasalar altst eden krizin Kari Marxa dne neden olduunu
syledi. http://www.takvim.com.tr/2008/10/19/aktl06.html - (italikler bana ait)
 KAYNAKA

Abeles, Marc (2012), Devletin Arkeolojisi, Ankara, Dipnot Yaynlar.

Arhan, Faruk, Temel Demirer, Umur Hozati vd. (1998), Medya Eletirisi ya da Hermesi
Sorgulamak, stanbul, teki Yaynlar.
Althusser, Louis (1991), deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar, stanbul, letiim Yaynlar.
Althusser, Louis (2003), deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar, stanbul, thaki Yaynlar.
Anderson, Perry (1988), Gramsci Hegemonya Dou/Bat Sorunu ve Strateji, stanbul,
Alan Yaynclk.
Arslan, Ali (2001 ), Trk Medya Elitleri: Bir Durum Tespiti, Sosyoloji Aratrmalar der
gisi, say: 8, sayfa: 135-164.
Atkins, Will (1995), Friendly and UsefulRupert Murdoch and the Politics of Television
in South-East Asia, 1993-95. Australia, Media International.
Bakal, Cemal Ali (2000), Devlet Kuram, Ankara Dost Kitabevi.
Bakal, Cemal Ali (1998), ktidarn Yz, Ankara, Dost Kitabevi.
Barrett, Michle (1996), Marxtan Foucaulta deoloji, stanbul, Sarmal Y.
Bekta, A (2002), Siyasal Propaganda, stanbul, Balam Yaynlar.
Canpolat, Nesrin (2003), Michel Foucault, Kadife Karanlk, stanbul, Su Yaynlar.
Castells, Manuel (2013), syan ve Umut Alar, stanbul, Ko niversitesi Yaynlar.
Chomsky Noam ve Edward S. Herman (1998), Medya Halka Nasl Evet Dedirtir, stan
bul, Minerva Yaynlar.
Crehan, Kate (2006), Gramsci Kltr Antropoloji, stanbul, Kalkedon Yaynlar.
Data, Banu (1999), ngiliz Kltrel almalarnda deoloji, Kurgu Dergisi, Anadolu
niversitesi letiim Bilimleri Fakltesi Yayn, say: 16, s. 335-357. Eskiehir
Dijk, Teun A. Van (1999), Sylemin Yaplar ve ktidarn Yaplar, Medya ktidar deoloji,
derleyen: Mehmet Kk Ankara, Ark Yaynlar.
Dines, Gail ve Robert Jensen (2005), Pornografi Solun Meselesidir eriim tarihi: 6
Aralk 2005 http://www.zmag.org/Turkey/gd061205.htm
Dursun, iler (2001), TV Haberlerinde deoloji, Ankara, mge Kitabevi.
Eagleton, Terry (1996), deoloji, stanbul, Ayrnt Yaynlar.
S
Eliade, Mircea (1998), amanizm, Ankara, mge Yaynlar.
Flanders, Laura (2007), Kkreyen Fare: Halk Medyas Kozlar Ele Geiriyor, Medya ve
Sava Yalanlar, Lenora Foerstel (haz.), stanbul, Yordam Kitap.
Foucault, Michel (2000), zne ve ktidar -Seme Yazlar 2, stanbul, Ayrnt Yaynlar.
Foucault, Michel (1980), The Will to Truth, New York, Tavistock Pr.
Foucault, Michel (1994), zne ve ktidar, Edebiyat Eletiri Dergisi, Say 6/7, Yaz 1994
Foucault, Michel (2003), ktidarn Gz, stanbul, Ayrnt Yaynlar.
Gramsci, Antonio (1986), Hapishane Defterleri, stanbul, Onur Yaynlar.
Golding, Peter ve Graham Murdock (1997), Kltr letiim ve Ekonomi Politik, Medya
Kltr Siyaset, Der: Sleyman rvan, Ankara, Ark Yaynlar.
Habermas, Jrgen (1997), deoloji Olarak Teknik ve Bilim, stanbul, YKY.
Halimi, Serge (1997), Dzenin Yeni Bekileri, stanbul, Evrensel Yaynlar.
Herman, E. ve N. Chomsky (2006), Rzann malt: Kitle Medyasnn Ekonomi Politii,
stanbul, Aram Yaynlar.
Hall, Stuart (1985), Siyaset ve deoloji 'Gramsci, Ankara, Birey ve Toplum Yaynlar
Herman, Edward ve Noam Chomsky (2006), Rzann malt: Kitle Medyasnn
Ekonomi Politii, stanbul, Aram Yaynlar.
Ives, Peter (2011), Gramscide Dil ve Hegemonya, stanbul, Kalkedon Yaynlar.
Jay, Martin (2001), Adorno, stanbul, Der Yaynlar.
Keskin, Ferda (2000), nsz, Byk Kapatlma, stanbul, Ayrnt Yaynlar.
Larrain, Jorge (1995), deoloji ve Kltrel Kimlik, stanbul Sarmal Yaynlar.
Lenin, V.. (1978), Devlet ve Devrim, Ankara, Bilim ve Sosyalizm Yaynlar.
Lenin, V.. (1969), Devlet ve htilal, Ankara, Bilim ve Sosyalizm Yaynlar.
Lenin, V.. (1990), Marx-Engels-Marksizm, Ankara, Sol Yaynlar,
Lull, James (2001), Medya letiim Kltr, stanbul, Vadi Yaynlar.
Marx, Karl ve F. Engels (1992), Alman deolojisi - Feuerbach, Ankara, Sol Yaynlar.
McChesney, Robert W. (2006), Medyann Sorunu, stanbul, Kalkedon Yaynlar.
Murdock, Graham ve Peter Golding (2008), deoloji ve Kitle letiim Aralar: Belir
lenim Sorunu, Medya, Popler Kltr ve deoloji, Der. Levent Yaylagl, Nilfer
Korkmaz, Ankara, Dipnot Yaynlar.
McLuhan, Marshall ve Quentin Fiore (2005), Yaradammz Medya, stanbul, Merkez Ki
taplar.
Neumann, Elisabeth N. (1998), Kamuoyu: Suskunluk Sarmalnn Kefi, Ankara, Dost
Yaynlar.
ztrk, Cemil (2007), Marksizmde deoloji Tartmalar, Sosyoloji Notlar, Temmuz-
Austos-Eyll 2007 Ankara.
Poulantzas, Nicos (1992), Siyasal ktidar ve Toplumsal Snflar, stanbul, Belge Yaynlar.
Poulantzas, Nicos (2004), Devlet, ktidar, Sosyalizm, Ankara, Epos Yaynlar.
Rojek, Chris (1995), Decentring Leisure: Rethinking Leisure Theory, London, Sage Pub.
Shoemaker, P., S. Reese (1997), deolojinin Medya erii zerinde Etkisi, Medya Kl
tr Siyaset, Der: Sleyman rvan, Ankara, Ark Yaynlar.
Smith, Philip (2005), Kltrel Kuram, stanbul, Babil Yaynlar.
Stalin J.V. (1978), Leninizmin lkeleri, Ankara, Sol Yaynlar.
Stevenson, Nick (2008), Medya Kltrleri, Istanbul, topya Yaynlar.
Radford, Benjamin (2004), Medya Nasl Yanltyor?, stanbul, Gncel Yaynclk.
Sanbonmatsu, John (2007), Postmodern Prens, stanbul, Balam Yaynlar.
Therborn, Gran (2008), ktidartn deolojisi deolojinin ktidar, Ankara, Dipnot Yaynlar.
Thomas, Paul (2009), Yabanc Politik, Ankara, Dipnot Yaynlar.
Thompson, John B. (2008), Medya ve Modernite, stanbul, Krmz Yaynlar.
Thompson, John B. (2013), deoloji ve Modern Kltr, Ankara, Dipnot Yaynlar.
Wayne, Mike (2009), Marksizm ve Medya Aratrmalar, stanbul, Yordam Kitap.
Williams, Raymond (1990), Marksizm ve Edebiyat, stanbul, Adam Yaynlar.
Zizek, Slavoj (2005), Gdklanan zne: Politik Ontolojinin Yok Merkezi, Ankara, Epos
Yaynlar.
Zizek, S. (2008), 1968, stanbul, Encore Yaynlar.
Radford Benjamin (2004), Medya Nasl Yanltyor? stanbul, Gncel Yaynclk.
Sanbonmatsu, John (2007), Postmodern Prens, stanbul, Balam Yaynlar.
Therborn, Gran (2008), ktidarn deolojisi deolojinin ktidar, Ankara, Dipnot Yaynlar.
Thomas, Paul (2009), Yabanc Politik, Ankara, Dipnot Yaynlar.
Thompson, John B. (2008), Medya ve Modernite, stanbul, Krmz Yaynlar.
Thompson, John B. (2013), deoloji ve Modern Kltr, Ankara, Dipnot Yaynlar.
Wayne, Mike (2009), Marksizm ve Medya Aratrmalar, stanbul, Yordam Kitap.
Williams, Raymond (1990), Marksizm ve Edebiyat, stanbul, Adam Yaynlar.
Zizek, Slavoj (2005), Gdklanan zne: Politik Ontolojinin Yok Merkezi, Ankara, Epos
Yaynlar.
Zizek, S. (2008), 1968, stanbul, Encore Yaynlar.
 KEMALST KTDAR VE BASIN:
1919DAN 1950YE

Esra Ercan B ilg i1

Trkiyen in m odern bir ulus devlet olarak inas tek parti dnem inde ger
ekletirilirken, bu srete yeni rejim kart m uhalefetin her trlsne kuvvetle
m ukavem et gsterilmitir. K urucu Kemalist elit, uygulad otoriter politikalar
vastasyla ulus devlet projesinin karsnda yer alan ya da alabilecek, m evcut
veya potansiyel t m engellerle ba etmeye gayret etmitir. Yeni kurulan cum
huriyeti ekillendiren milliyetilik ve m odernlem e problem atiklerinin, devlet,
toplum ve birey arasndaki ilikileri belirleyen otoriter politikalar d a ekillen
dirdii gze arpar. Tek parti rejim inin dnem in basnyla olan ilikilerinde b e
lirleyici olan da bu otoriter politikalardr.
Kemalist tek parti iktidar h er frsatta basn denetim i altna almaya aba
lam; dnce eitliliinin geliebilmesini salayacak bir ortam n yeerm esini
engellemitir. Bu dnem de basn ve iktidar ilikilerinin tem el belirleyicisi ku
kusuz bizzat M ustafa Kemald ir. M ustafa Kemal, eitli vesilelerle gazetecilere
basn zgrln suistimal etm em eleri ve yeni rejim i desteklemeleri arsn
yinelemi, b u arya uyulm ad takdirde bunun sonular olaca uyarsnda
bulunm utur. (Parla, 1997: 152-163)
Tek parti rejim inin otoriter tutum u, basnn tem el ilevi olmas beklenen top
lumdaki farkl dnceleri yanstm a prensibine ciddi anlam da sekte vurmutur.
H km etin her eit muhalefeti nlemedeki kararll, basnn m uhalif dnce
lere yer verm e hususundaki cesaretini her geen gn daha fazla krmtr. zellik
le 1931e kadar, hkm et ve basn arasndaki ilikileri belirleyen tutarl bir siyasi
perspektiften ok gndemdeki olaylardr. Bu sebeple, tek parti dnem inde basn
zgrlne getirilen kstlamalar belirli olaylar paralelinde, ncelikle kronolojik
olarak ele alnp incelenmelidir. Bu yazda Kemalist tek parti iktidarnn basn
la ilikisi 1919d an 193l e kadar belli olaylar erevesinde ele alnp incelenecek,
1931d en sonra ise karlan basn kanunlar erevesinde deerlendirilecektir.

1 Dr. - stanbul Bilgi niversitesi iletiim Fakltesi.

 Basn ve ktidar: 1919-1923
1923-1950 aras dnemi ncleyen 1919-1923 aras dnem , Kemalist tek par
ti iktidarnn zellikle ilk on ylnda basn-iktidar ilikilerini belirleyen tem el para
digmann olutuu dnemdir. 31 Ekim 1918 tarihli M ondros Antlamas, Osm an-
l devletinin dalmasn simgeledii kadar, im paratorluun son dnem inde basn
ve kam uoyunda baskn olan tem el dnce akm nn, Osmanlclk, slamclk
ve Trkln de kn simgeler (Berkes, 1964:431). M ondros Antlamas
sonras Batl gler tarafndan igal edilen lkede 1919dan itibaren balayan mill
mcadele, yeni paradigm ann belirleyenidir. Basn artk mill mcadeleyi destek
leyen ve mill m cadelenin karsnda yer alan gazeteler arasnda bir blnm e
ye sahne olm aktadr (nuur, 1999:337). Bu yllarda yeni bir gazeteci kuann
olutuu gze arpar. Gevgililinin iaret ettii gibi, 1910larn sonundan itibaren
pek ok gen gazeteci kendi gazetesini karmaya balam ve bunlarn neredeyse
tam am 1960lara kadar Trk basnnn nemli isimleri olarak varlklarn srdr
mlerdir (Gevgilili, 1983:211). Gazetelerini stanbulda karan bu gen gazeteci
lerin hepsi, m ill mcadeleyi desteklemilerdir.
Mill m cadelenin ilk gnlerinden itibaren, M ustafa Kemalin m evcut ile
tiim im knlarn ve iletiim altyapsn kontrol altna almaya alt anlal
maktadr. rnein, stanbul hkm etinin Anadolu ile balantsn kesebilm ek
amacyla ncelikle telgraf an ele geirir (Kololu, 1992:61). 1919-1923 aras
dnem de, M ustafa Kemalin ban ektii mill m cadele srecinde, basnla
ilikileri belirleyen drt temel m otivasyon ne kar: (1) hareketin gidiat ve
baarlar hakknda halk bilgilendirm ek; (2) mill m cadele iin halkn deste
ini kazanm aya almak; (3) zellikle stanbul basn vastasyla yaylan mill
mcadele kart propagandaya kar koymak; (4) stanbul hkm etinin m eru
iyetine m eydan okuyarak A nadolun u n her yerinde A nkara hkm etinin oto
ritesini kabul ettirm eye almak. Bu motivasyonlar dorultusunda M dafaa-i
H uku k u n sesini duyurm ak iin 14 Eyll 1919d an itibaren rade-i Milliyenin,
10 Ocak 1920d en itibaren Hakim iyeti Milliyenin karlmas; 6 Nisan 1920d e
Anadolu A jansnn kurulm as, Birinci Meclis iinde propaganda ilerinden
sorum lu bir rad Heyeti oluturulm as, daha ok halk bilgilendirm e ve hal
kn desteini kazanm a amacyla rtr. te yandan, 29 Nisan 1920 tarihli
Hyanet-i Vataniye Kanununa dayanlarak pek ok gazetecinin tutuklanm as; 6
Mays 1920den itibaren Sansr Heyetlerinin kurularak stanbuld an A nkaraya
her trl yazl iletiim in nnn kesilmesi; 7 H aziran 1920 tarihli kanuna da
yanlarak M atbuat stihbarat M driyet-i U m um iyesinin kurulm as dorultu
sunda hkm etin basna ve gazetelerin ieriine m dahale yetkisi kazanm as ve
nihayet 18 Eyll 1920 tarihli stiklal M ahkemeleri ile m ill mcadeleyle elien
her trl dncenin, her trl m uhalefetin nnn kesilmesi, Ankara h k
m etinin iktidarnn pekitirilm esi am acna hizm et eder. Tekrar etm ek gerekirse,
mill mcadeleyi ve Ankara hkm etini destekleyenler ile mill m cadelenin
karsnda yer alp stanbul hkm etini destekleyenler zerinden gerekleen
ayrma, 1919-1923 aras basn ortam nn temel kartldr.
Bununla birlikte, Birinci Meclis iindeki gr ayrlklar paralelinde ortaya
kan gruplam a da basnda yansm asn bulur. zellikle 1 Ekim 1922de salta
natn kaldrlm asnn ertesinde, laiklii savunan birinci grupla eriat savunan
ikinci grup arasnda yaanan gerginlik gazeteler arasnda bir blnm eye neden
olur. kinci gru b u n yayn organ niteliindeki Tan gazetesinin sahibi Ali kr
Beyin, M ustafa K em alin fedaisi Topal Osm an tarafndan ldrldnn a n
lalmas zerine, mecliste tansiyon iyice ykselir (Demirel, 1996: 28). M uhalif
ikinci grubun etkinliinin arttn gren Kemalistler, 1 Nisan 1923te meclisi
datrlar. (Ahmad,1993: 53)

Basm ve ktidar: 1923-1925

Bundan sonra yeni bir dnem balayacaktr. 1923 ylnn H aziran aynda
yaplan seim ler sonrasnda, 11 Austos 1923te toplanan yeni mecliste, K em a
listler az bir farkla ounluu ellerinde tutm aktadrlar. Bu meclis, 23 Austos
1923te Lozan Antlamasm, 13 Ekim 1923te ise A nkarann yeni bakent ol
m asn onaylar. Kemalist grup 11 Eyllde Halk Frkas adn alarak resm en p ar
tileir. M ustafa Kemal artk siyasi konum unu salam latrm tr ve m uhalefetle
hesaplamaya hazrdr (Ahm ad, 1993:53). M uhalif m illetvekillerinin mecliste
bulunm adklar 29 Ekim 1923 gn, C um huriyetin ilan nerisi mecliste oy
okluuyla kabul edilir.
Saltanatn kaldrlm as, ikinci grubun etkisi, Lozan bar konferans etrafn
da dnen tartm alar, Ankaran n yeni bakent olm as ve C um huriyetin ilanyla
birlikte ilan edili biimi gibi gelimeler, basn pek ok farkl ve m uhalif gr
e yer verm e anlam nda cesaretlendirm itir (Kololu, 1992: 64). te yandan,
C um huriyetin ilannn oylanmas srasnda mecliste bulunm ayan H seyin Rauf
(Orbay), Ali Fuat (Cebesoy), A dnan (Advar), Refet (Bele) ve Kazm (Karabekir)
gibi nl m u halif milletvekilleri, stanbul gazetelerine verdikleri rportajlarda
bu karar yeterince olgunlam am bir karar olarak deerlendirip eletirirler.
Zrcherin deyiiyle, stanbul gazeteleri bu eletirileri itahla karlar (Zrc-
her, 1998:174). Bu alkantl atmosfer, stanbul basnn daha fazla serbestlie
iter. lerleyen gnlerde, C um huriyet kart tartm alar, halifelik meselesi etra
fnda younlar.
Halifelik meselesi etrafnda younlaan tartm alarn tansiyonu, bir yandan
stanbul Barosu Bakan Ltfi F ik rin in basna yollad ak mektupla, dier
yandan da H in t M slm anlar Aa H an ve Em ir Alinin basnda yer bulan ak
mektuplaryla ykselir. Tanin, kdam ve Tevhid-i Efkard a yaym lanan bu m ek
tuplar halifelii vmektedir. B unun zerine, Babakan sm et Paa, stanbula
bir stiklal M ahkem esi heyeti gnderip, Ltfi F ikriyi ve m ektuplara yer veren
gazetelerin bayazarlarn (Hseyin Cahid, A hm et Cevdet, Velid Ebzziya ve
dierleri) vatana ihanetten yarglatr. Bu sre sonunda Ltfi Fikri be yl hapis
cezas alrken, bayazarlar beraat ederler. Bu durum , stanbul ve A nkara basn
arasnda ciddi b ir gerginlie sebep olmutur. Kololuya gre, hkm etin gs
terdii bu sert tepki basnn gzn korkutm u ve basn halifeliin kaldrlm as
karsnda sessizlie brnm tr. (Kololu, 1992: 64)
Yarglamay takip eden gnlerde, mahkeme heyetinin bakan hsan Top
u, Mustafa Kemal ve gazeteciler arasndaki gerginlii yumuatmaya ynelik bir
toplant arsnda bulunur. 4 ubat 1924te gerekleen zm ir toplantsna, A h
m et Cevdet (kdam), Hseyin C ahit (Tanin), Celal N uri (leri), Necm ettin Sadak
(Akam), M ehm et Asm (Vakit), Hseyin kr (Tercman- Hakikat) ve A hm et
Emin (Vatan) katlr. Bu toplant neticesinde Mustafa Kemal, Cum huriyet ideal
leri etrafnda birlik olunmas ve bu ideallerin yaygnlatrlp benimsetilmesinde
Cumhuriyet rejim inin gazetecilerin her trl desteini istemeye hakk olduunu
hatrlatr (Topuz, 2003:146). Bu toplant hkm et ile gazeteciler arasndaki buzla
rn erimesini salad gibi, halifeliin kaldrlmas ynnde kamuoyu oluturul
masn kolaylatrmtr. Hatta, Ltfi F ikrinin cezas da iptal edilmitir.
Niyazi Berkese gre, pek ok olayn yannda zellikle iki olay, Mustafa Kemalin
fkesini son raddeye getirir (Berkes, 1978:431). Bunlardan biri, Aa Han ve Emir
Alinin halifeliin kaldrlmas meselesine mdahil olmaya almalardr. Dieri
ise, Halifenin hilafet hzinesi zerinde hak talep etmesidir. Bu gelimeler zerine,
3 M art 1924te toplanan Byk M illet Meclisi hilafeti kaldrm ve Osm anl hane
dannn tm yelerini de srgne gnderm e karar almtr.
Osm anl hanedan yelerinin yan sra, dier pek ok m uhalif isim de sr
gne gnderilm itir. te yandan, Lozan Antlamas gereince bir genel af n
grlm, bu n a dayanlarak Byk M illet Meclisi, aftan m uaf tutulacak en faz
la 150 kiilik b ir listenin belirlenmesiyle yetkilendirilmitir. Meclis, 16 Nisan
1924te toplanarak, bu en hain 150 kiinin kim ler olacan grmeye balar.
Bakanlar K u ru lu n u n 1 Haziran 1924te onaylad listede on gazetecinin ismi
yer almaktadr. Bu isimler unlardr: Mevlanzade Rfat (Serbesti), Sait Molla
(stanbul), Hafz smail (Msavat), Refik Halid (Aydede), Ali Kemal (Adalet),
Neyir M ustafa (Teemin, Elyevm, Hakikat), Giritli Ferit (Kyl), R efi Cevat
(Alemdar), Pehlivan Kadri (Alem dar), Fanizade Ali lm i (Ferda), m er Fev
zi (rad), H aan Sadk (Doru Yol), zmirli Refet (Kyl) (Karaca, 2007:123-
142). Kololuya gre, hainlikle sulanan bu gazetecilerin bazlarnn d urum u
trajiktir nk b u gazetecilerin b ir ksm Kemalist hareketi ttihat ve Terakki
C em iyetinin (TC) bir inisiyatifi ojarak alglamlardr. Kololuya gre bunlar,
bamszlk m cadelesine kar olduklar iin deil; TC ile balantl olduunu
dndkleri Kemalistlere kar olduklar iin sultann ve igal kuvvetlerinin
destekisi gibi grnm lerdir.
Meclisteki bir dier nemli toplanm a ise 20 Nisan 1924te, yeni anayasann
onaylanmas iin gerekleir. Yeni anayasa etrafndaki tartmalar, hem meclis
iinde hem de iktidar partisi iinde anlamazlklarn srdn aka gsterir.
stanbul basn yine muhaliflerin tarafm dadr (Koak, 1997:98). Halk Partisi iin
deki siyasi anlamazlklar sonucu, 17 Kasm 1924te Ali Fuat Paa, Sabit (Saro-
lu), Kzm Paa, A dnan (Advar), R auf (Orbay) ve smail (Canbulat)m giriimleri
ile Terakkiperver Cumhuriyet Frkas (TCF) kurulur. Yirmi dokuz milletvekili bu
partiye katlr. Bu srada, kurulacak yeni partinin adm da Cumhuriyet kelimesi
nin yer alaca sylentileri, Halk P artisinin adnn, 10 Kasm 1924te Cum huriyet
Halk Partisi olarak deitirilmesine neden olur (Zrcher, 1998: 176). Zrcherin
szleri ile, yeni parti nceki partide olduu gibi laik ve milliyeti politikalarn d e
vam ettirdi; fakat aka radikal, merkeziyeti ve otoriter eilimlerinin karsnda
durdu. Bu eilimlerin yerine adem -i merkeziyetilii (zerk ynetim), gler ay
rln ve evrimsel deiimler yerine inklapl savundu. (Zrcher, 1998:176)
Buraya kadar ele aldmz gelimeler erevesinde, 1925e gelene kadar, Ke-
m alistlerin srekli bir m cadele halinde olduklar gl ve rgtl bir m uhale
fetin varlndan sz edilebilir. Ancak, 1925ten sonra rgtl m uhalefet sona
erecektir. 1925 ylnn ubat aynda, Diyarbakrn kuzeyinde, eyh Said tarafn
dan balatlan ayaklanm a hem tek parti iktidarnn hem de basnn gelecei a
sndan nem li bir dnm noktasdr. 4 M art 1925te meclis, ayaklanmaya tepki
olarak hzla Takrir-i Skun K an u n u n u onaylam ve b u kanunla hkm et m u t
lak yetkiye kavuturulm utur. Takrir-i Skuna dayanlarak, kart tm yaynlar
susturulur. 1925 ylnn M art aynda, Tevhid-i Efkr, Son Telgraf, stikll, Sebil-
rreat, Aydnlk, O rak eki, Toksz, Saday Hak, stikbl, Kahkaha, Presse
du Soir, Savha, Tanin, Resimli Ay ve Vatan gazeteleri kapatlr. Bunun yaynn
da, ilerinde A hm ed Em in ve A hm et krnn de bulunduu gazeteciler Ela
z stiklal M ahkem esinde yarglanr ancak susuz bulunurlar. Ankara stiklal
M ahkem esinde yarglanan Hseyin Cahit, sresiz srgn cezasna arptrlarak
orum a yollanr. Ayn m ahkem e Zekeriya Serteli yllna Sinopa, Cevat
akiri de B odrum a srgne gnderir. Bu gazetecilerin dnda birka isim daha
srgn cezas alr. Bu srada, 1925 ylnn Haziran aynda Terakkiperver C um
huriyet Frkas kapatlmtr. ki yl ierisinde bu m ahkem elerde 500 kii idam
cezasna arptrlm tr (Ahmad: 1993:58). te btn bu olup bitenler nedeniy
le, eyh Said ayaklanmas, baskc bir tek parti rejim inin hayata geirilmesi s
recinde nem li b ir krlm a noktasn tekil eder.
Bu olaydan sonra, yalnzca Takrir-i Skun Yasasn ve bu yasaya dayanan uy
gulamalar destekleyen gazeteler ayakta kalabilmitir. rnein, 7 Mart 1925 tarihli
Cumhuriyet gazetesinde yaymlanan bir makalede, bu kanunun gelecekte C um hu
riyeti gerici slami tehdide kar korum ak iin gerekli olduu yazlr (Trker: 2000:
231). Benzer bir tutumla, eyh Said ayaklanmasnn kmasnda basnn sorum lu
olduunu dnen Yakup Kadri, 8 M art 1925 tarihli Hakimiyeti Milliye gazetesin
deki yazsnda basma getirilen kstlamalar destekler. (Trker: 2000:231)
Tekrar etm ek gerekirse, Takrir-i Skund an nce, hkm et ile basn arasn
daki gerginlie ram en, m uhalif grlerin de kendilerine yer bulabildii zgr
bir ortam n varlndan sz etm ek m m kndr. H km et, 1923 ile 1925 yllar
arasnda, ya gazetecilerle ortak bir noktada bulumaya gayret etmi, ya da ba
snn gzn korkutarak muhalefeti yumuatmaya almtr. Her iki ynteme
bakarak, bu dnemde hkmetin basna kar grece lml bir yaklam iinde
olduunu sylemek mmkndr. Ancak, 1925teki eyh Said ayaklanmasndan
sonra, artk m uhalif grlerin ifade edilebilecei bir kanal kalmamtr. Gerici
muhalefetin szcln yapan yaynlara ek olarak, sol grl yaynlar da bas
k ve engellemelerden nasibini almtr. Bu ortamda Vakit ve Akamm yannda,
Yunus Nadinin Cumhuriyeti ve M ahmut Soydann Milliyeti dnemin nde
gelen gazeteleri olmutur. Bylelikle 1925 yl, Kemalist hkimiyetin gerek an
lamda balad yl olmutur.

Basn ve ktidar: 1925-1930

1925 ylnn son eyreinden itibaren, slam toplumundan Batllam bir
topluma geii simgeleyen inklaplar birer birer hayata geirilir. 1925 ylnn Eyll
aynda tekke ve zaviyeler kapatlr. apka ktizas Hakknda Kanun 25 Kasm
1925te mecliste kabul edilir. 1926 nn ilk aylarnda, miladi takvime geilir; svire
Medeni Kanunu ile talyan ceza kanunu adapte edilir; lakap ve unvanlar kaldrlr.
Bernard Lewise gre, bu reformlar, Krt ayaklanmasndan beri pasif halde bekle
yen rejim kartlarnn canlanmasna neden olur. (Lewis, 1961: 274-175)
15 Haziran 1926da, zmirde, Mustafa Kemale kar gerekletirilen suikast
giriimi, muhalif sesleri bastrmak iin bir baka nemli olay olarak tarihteki ye
rini alacaktr. Bu giriim, Mustafa Kemal zmire gelmeden nce polis tarafndan
ortaya karlr. Suikast giriimini planlayann, daha nce hilafetin kaldrlma
sna kar kan Ziya Hurit olduu anlalr. Suikast giriimine karanlar tu
tuklanarak zmird e toplanan stiklal Mahkemesinde yarglanp idam cezasna
arptrlrlar. zmir komplosu, hkmete, dier muhalif grleri de bastrmak
iin bir frsat salamtr (Lewis, 2002:274-175). Bu konuda Zrcher unun al
tn izer: Mustafa Kemal rakiplerinin ne yapabileceinin farkndayd (...) ve
kendini gvende hissetmiyordu. TC ve TCFnin eski liderleri, etrafta olduk
lar srece, (...) ktleen ekonomik durum ve benimsenmeyen reformlardan
kaynaklanan rahatszlktan yaralanmak isteyebilirlerdi. (Zrcher, 1998:182) Bu
erevede, bu kiiler de suikast giriiminde yer aldklar ve darbe planladklar
sulamasyla tutuklanrlar. 1926 yazna gelindiinde, kart grl kim varsa
ortadan kaldrlmtr. Bylelikle, misyonu resmen tamamlanan stiklal M ahke
meleri, 7 Mart 1927de kapatlr.
Bu dnemde, eskinin nde gelen gazetecileri, gazetecilik dndaki meslek
lere ynelmilerdir. rnein Ahmet Emin (Yalman) otomobil lastii m mes
sillii yaparken, Hseyin Cahit (Yaln) ve smail M tak (Mayakon) gm rk
grevlisi olarak almaya balamlardr. (Kabacal, 1994:140)
Siyaset sahnesi artk tamamen Cumhuriyet Halk Partisinin hkimiyeti al
tna girmitir. 1927 ylnn sonbaharnda yaplan seimlerin sonucunda, Byk
Millet Meclisi deta CHPnin parti grubunu andrmaktadr. Seim ncesi sre
te, dnemin gazeteleri CHPnin propaganda arac olarak kullanlmtr. Aa
dakiler bu durum a rnek olarak verilebilir: (Tunay, 1981: 176)
Gazimizin partisine oy verdik. (Cumhuriyet, 3 Austos 1927)
Tm Trkiye tek vcut olup, Gazinin adaylarna oy veriyor. (Vakit, 3 Eyll
1927)
1927 ylna gelindiinde tek parti sistemi iyice oturmu, konsolidasyon sa
lanmtr. Mustafa Kemal artk resm tarihi kendi bak asndan yazabilecek
kadar gl bir konuma gelmitir (Parla, 1994:20). Bylelikle, 15-20 Kasm
1927de gerekleen Cumhuriyet Halk Partisi kongresinde, Mustafa Kemal nl
N u tu k u n u okur.
Bu srete, hlihazrda tek parti ideolojisine balanm olan basn, 1928
ylndan itibaren hkmetin gdmne daha fazla girmitir. 3 Kasm 1928de
mecliste kabul edilmi olan Latin harflerinin kullanmnn 1 Aralktan itiba
ren zorunlu klnmas, gazeteleri pek ok adan sarsmtr. lk olarak, sadece
editrlerin deil, yaynclk sektrnde alan dizgici, matbaac, mizanpajc
gibi teknik elemanlarn da bir an nce yeni alfabeyi renmeleri gerekmitir.
kinci olarak, gazeteler yeni harfler ile basm yapabilmek iin tm ekipmanla
rn yenilemek zorunda kalmlardr. Bu zorunluluk byk bir maddi kaynak
gerektirmitir. Normal artlar altnda, bu kayna salamann yolu tirajlar yk
selterek geliri arttrmaya almak olabilecekken, okurlarn da artk okur-yazar
olmaktan kmalar bu zm yolunu geersiz klmtr. Yeni harfleri renmek
halk iin de kolay deildir ve tirajlar hzla der. Yeni harflere gei nedeniyle
bir yandan maliyetler artarken, bir yandan da gelirler dmektedir. Basn ciddi
bir ekonomik krizle boumaktadr. Tirajlardaki d, 1928 ylnn ilk haftasn
gsteren grafikte gzlemlenebilir.

Tablo 1 - 1928 Yl 1-7 Aralk Haftas Gazete Tirajlar

1 Arslk 1928 7 Arslk 1928

Tiraj Sat Tiraj Sat
Cumhuriyet 11.500 9.000 7.000 5.730
Milliyet 10.000 8.500 8.000 5.250
kdam 8.000 5.839 5.000 3.120
Vakit 7.000 5.500 4.000 2.870
Son Saat 6.000 3.420 2.500 1.500
Akam 4.000 2.000 3.000 1.340

Kaynak: O rhan Kololu, Trk Basn K uvay M illiyed en G n m ze (Ankara: Kltr Bakanl
Yaynlar, 1993)
 Bu skntl dnemin stne gelen 1929 yl, tm dnyada Byk Buhrann
yaand yldr. Tm bu olumsuz ortam iinde, Yakup Kadri, Hakimiyeti
Milliyede yaynlanan Basn Buhran balkl yazsnda, basna maddi yardm
yapmas iin hkmete arda bulunur. Bunun zerine hkmet, 1930d an iti
baren basma parasal destek salamaya balamtr. Tablo 2d e hangi gazetelere
ne kadar yardm yapld grlebilir.

Tablo 2 - Hkmetin Gazetelere Verdii Maddi Destein Miktar

Talep edilen miktar (TL) denen miktar (TL)
Cumhuriyet 10.000 2.250
Milliyet 9.000 2.000
Vakit 8.000 850
kdam 8.000 1.200
Son Saat 7.500 800
Akam 7.500 1.100
Karagz 2.000 200
Krolu 2.000 200
Haftalk Mecmua 500 100
Resimli Gazete 500 100
Resimli Ay 300 100
Kaynak: Alpay Kabacal, Balangcndan Gnm ze Trkiyed e M atbaa Basn ve Yayn (stan
bul: Literatr, 2000)

1930un ilerleyen gnlerinde, 27 Martta, hkmetin basma olan maddi

destei kanunlar. 1575 sayl kanunla, devletin yl sreyle siyasi gazetele
rin sahiplerine pirim demesi karara balanr (skit, 1943:253). deme miktar,
bask yntemine gre belirlenmitir. Devir makinesinde baslan gazetelere 1929
ylnda 3.500 TL, 1930 ylnda 5.250 TL ve 1931 ylnda 7.000 TL deme yaplr
(Kabacal, 1994:173). Sonuta, byle bir maddi destek, basnn devlete daha faz
la ve dorudan baml hale gelmesine neden olmutur. Bununla birlikte, baz
gazeteler maddi skntlarla ba edememi ve aralarnda Son Saat, Resimli Gaze
te ve kdamm da bulunduu gazeteler kapanmak zorunda kalmtr.
Hkmet, bir yandan gazetelere maddi destek salarken, bir yandan da halk
yeni harfleri renmesi iin rgtl bir ekilde tevik etmitir. Tm yurtta, okur
yazarlk orann arttrmak iin kampanyalar yrtlr. Yeni alfabeye geite yads-
namayacak bir baar salanr ve iki yl iinde gazete tirajlar yeniden artmaya balar.
Bu srada, yeni gazeteler yayn hayatma katlr. Ali Nacinin nklap (1928),
Faruk Grtuncanm Her Gn ve Arif Oruun Yarn (1929) dnemin nemli
gazeteleri haline gelmitir. Dier taraftan, Yusuf Ziyann ule ve Akbaba ve Ah
met Cevdetin M uhit dergileri, yine bu dnemin nde gelen yaynlar arasna
girmitir. (apolyo, 1971:236)
1930 yl, grece daha serbest bir basn atmosferinin olumaya balamas
bakmndan dikkat ekicidir. Bu yumuamada etkili olan en nemli gelime,
12 Austosta Fethi Okyarm liderliinde Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurul
mu olmasdr. Mete Tunayn altn izdii gibi, tek parti iktidar kendi gelecei
iin alternatif bir partinin oluumunu gerekli grmtr. Tunaya gre ekono
mik bunalm, dou blgesinde sre giden ufak apl ayaklanmalar, tek partinin
mutlak hkimiyetinden kaynaklanan rahatszlk ve hkm etin Batya kendini
beendirme abas, yine iktidar tarafndan kontrol edilecek olan yapay bir al
ternatif partinin oluumunu zorunlu klmtr. (Tunay, 1981: 247)
Serbest Cumhuriyet Frkasnn (SCF) kuruluu, halk ve basn tarafndan b
yk bir heves ve heyecanla karlanr. Yeni bir partinin varl, bir tr rahatlamay
ve gevemeyi beraberinde getirmitir. Hkmeti ciddi bir ekilde eletiren iki ga
zete, Zekeriya Sertelin Son Postas ile Arif Oruun Yarn dnemin en popler
iki gazetesi haline gelir. Son Postanm muhalefeti, 80.000 tiraja ulaan solcu Yarna
gre bir para daha lmldr (apolyo, 1971: 236). zmird e Yeni Asr, Halkn Sesi
ve Hizmet gazeteleri yeni kurulan liberal partinin savunuculuunu stlenirler.
Serbest Cumhuriyet Frkas, iki nemli nedenle bu denli byk bir ilgi ve destek
grmtr. Birincisi, tek parti iktidarndan bunalan herkes, politik program fark
etmeksizin, herhangi bir alternatif partiye ihtiya duymutur. kincisi, ykselmek
te olan Trk burjuvazisi, CHP nin devlet temelli ekonomik program yerine, zel
yatrmlara kap aabilecek liberal bir parti arayna girmitir. Dolaysyla zellikle
zmir basnnda Serbest Cumhuriyet Frkasna verilen destek artc deildir.
Serbest Cumhuriyet Frkasnn gn be gn iktidara talip olacak kadar g
lenmeye balamas, CHP yi alarma geirmitir. Balangta her iki tarafa da eit
mesafede duracam belirten Mustafa Kemal, Fethi Okyard an Serbest Cum hu
riyet Frkasm kapatmasm ister (Karpat, 1959:66-67). 16 Kasm 1930d a Fethi
Okyar, istemeyerek de olsa SCFnin daldn aklar. Ynlendirilmi m uhale
fet deneyimi sadece drt ay hayatta kalabilmitir.
Serbest Cumhuriyet Frkas deneyimiyle birlikte aa kan honutsuzluk,
Mustafa Kemali, halkn entelektel ve sosyal hayatm tamamen hkm etin
kontrolne alma ynnde daha sk tedbirler almaya itmitir. Aslnda, SCF de
neyimi ncesinde kt yurt gezileri sayesinde, Mustafa Kemal halktaki genel
honutsuzluun farkna varmtr. Btn bunlar sonucunda 1931 yl, sosyal ve
kltrel alanda faaliyet gsteren bamsz tm kuram larn kaldrld ve tm
kltrel hayatn CHPye baland yl olacaktr.

Basn ve ktidar: 1931-1950

1931 ylnn Haziran aynda, 1920de kurulmu olan Matbuat stihbarat
Mdriyet-i Umumiyesi kapatlm ve 25 Temmuz 1931d e 1881 sayl Matbuat
Kanunu kabul edilmitir. Bu kanunun, zellikle SCFnin kapatlmas sonrasmda
gazetelerde artan muhalefeti susturmay hedefledii anlalmaktadr. Mazcnm
da belirttii gibi, kanunun mecliste grlmesi srasnda babakan smet nn
ve sz alan dier on sekiz milletvekili konumalarnda srekli olarak basn z
grlnn ktye kullanldna dair rnekler vermilerdir (Mazc, 1998:145).
nnnn meclis konumas, hem tek parti hkmetinin basma ve basm zgrl
ne bakn hem de 1931 kanununun karlma sebebini ok iyi zetlemektedir:
Genler ve ocuklar mtemadiyen fena idare olunduklarn, her eyin
fena olduunu, milletin byk diye tanyacak hibir eyi olmadn duya
duya, okuya okuya yalnz bedbin ve meyus adamlar olur; milletin istikbalini
idare edecek ocuklar gen yalarnda bu kadar zehirli hava teneffs ederek
istikbale karlarsa milletin atisinden nevmit olmak lazmdr. (...) Matbuatn
hrriyeti meselesi artk bir hkm et meselesi deil bir millet meselesidir. (...)
Birinci mesele udur: Matbuat hrriyeti bu asrn en yeni, en messir mill va
stalarndan biridir. Memlekette matbuat olmakszn halk idaresinin bulun
duunu fa rz etmek ihtimali yoktur. kinci mesele udur: Matbuat hrriyeti;
eyi kullanlmyan yerde memleketi felaha sevketmez. Bilakis, o memleketin
batrlmasn tacil eder. (...) Evvelen matbuat yekdierini murakabe etmelidir.
Fena szler, fena neriyat memleketin efkrn fen a istikamete sevkediyorsa
buna itirak etmeyen matbuat tek cephe alarak cesurane dierlerinin zerine
atlmak, mtemadiyen efkr umumiyeyi tenvir etmek, zahirden kurtarmak
lzmdr.

T.B.M.M. Zabt Ceridesi, (05.07.1931), Cilt 3, Devre 4, Fevkalade tima, p. 35-36.

1931 kanunuyla birlikte hkmet, genel siyasete ters den herhangi bir
yayn kapatabilecektir. Arif Oruun muhalif Yarn gazetesi bu kanuna daya
nlarak kapatlmtr. Dahas, basn sular iin ceza kanunu hkmlerinin uy
gulanmas da karara balanmtr (skit, 1943:267). 1931d en itibaren, Kemalist
siyasete ters den dnceleri ifade etmek daha da zorlamtr. Bu erevede
gazeteler, Kemalist ideolojinin halka benimsetilmesi iin birer arac haline gel
milerdir. Zrcherin szleriyle, artk basn ve eitim Kemalist mesaj yaymak
zerine kurulud ur (Zrcher, 1998:188). Kemalist mesajn ierii de 1931 parti
programnda cumhuriyetilik, laiklik, milliyetilik, devletilik, inklaplk ve
halklk ilkeleri etrafnda tanmlanmtr.
Tm bunlara ramen, muhalif grlerin varln gzlemlemek hl m m
kndr. rnein, Serbest Cumhuriyet Frkasnn ideolou Ahmet Aaolu, 29
Mays 1933ten 24 Eyll 1933e kadar Akn yaynlayabilmitir. Akn, devletilik
ve milliyetilik dnda kalan Kemalist ilkeleri desteklemitir (Uyar, 1998:143).
Bunun yannda eski muhaliflerden Hseyin Cahit Yaln, 1933ten 1940a ka
dar Fikir Hareketlerini yaynlamtr. Bu yayn, liberal demokrat dnceleri,
artlar elverdiince savunmaya almtr (Uyar, 1998:143). te yandan, yine
eski muhaliflerden Ahmet Emin Yalman, 29 ubat 1936d an 25 Nisan 1936ya
kadar yaynlad Kaynakn ilk saysnda, hkmetin siyasi eletiriyi kstlayan
tutumunu sorgulayabilmitir. (Uyar, 1998:143)
 1930larn en dikkat ekici yayn, 1932d en 1934e kadar yaynlanan Kadro
dergisidir. Dergiyi, kendilerine Kadrocular diyen ve Yakup Kadri Karaosma-
nolu, evket Sreyya Aydemir, Vedat Nedim Tr, Burhan Asaf Belge, sma
il Hsrev Tkin ve evki Yazmandan oluan bir grup aydn karmtr. Hakk
Uyara gre Kadro, sadece egemen ideolojiye kar durduu iin deil; bunun
iinde bir alternatif ideoloji gelitirmeye alt iin m uhalif bir yayn olarak
deerlendirilmelidir (Uyar, 1998: 148). Kadro daha sonra, sosyal snflar mese
lesinin ele alnp tartlmaya balanmasn takiben ortaya atlan Marksizm ve
komnizm sulamalar nedeniyle dalmtr. (Karpat, 1959:71)
1934 yl, gazetelerin Kemalist ideolojiyi yayma rollerinin yeniden tanmlan
mas bakmndan nemli bir baka dnm noktasdr. 1 Haziran 1934te kabul
edilen 2444 sayl Matbuat Umum Mdrl Tekiltna ve Vazifelerine Dair Ka
nun, Kemalist siyaset dorultusunda basmn mobilize edilmesini salayan en g
l ve kapsaml kanundur. Basn Yayn Genel Mdrl, bu kanun kapsamnda,
ulusal yaynlarn inklplk ilkesine ve devlet politikalarna uygunluunu takip
etmek, aykr dnce akmlarnn yaylmasn engellemek, yeni Trkiyeyi yaban
c kamuoyuna tantmak ve Trkiye hakknda yaplan olumsuz propagandalara
kar mcadele etmekle grevlendirilmitir (skit, 1943: 272-274). 1934 kanunu
nun karl amac ve 1934 yl itibaryla hkmetin basma bak as, ebinkara
hisar milletvekili Sadri Maksudi Beyin meclis konumasndan anlalabilir:
Takrir udur efendim;
M emleketimiz iinde milliyet ve demokrasi esaslarna mugayirfikir cere
yanlarnn yaylmasna mni olmak iin tedbirler almak, bu gibi cereyanlar
ile neriyat vastasile mcadele etmek. Beyler; bu gn bizden baka birok
memleketlerde yeni esaslara mstenit Devletler teesss etmitir. Bu gn bu
memleketlerdeki hkmetlerin faaliyetlerini tetkik ediyoruz. Almanyada
Hitler; talyada Musolini frkalar, Sovyetler memleketinde komnist frkas
kendi mill felsefelerini korum ak iin birok tedbirler almaktadrlar. Bu gn
Sovyet Rusyada, frkann programnda mndemi btn esaslar airler ta
rafndan terennm edilmekte ve mtemadi konferanslar vastasile, radyolar
vastasile bu esaslar tamim edilmektedir. Ben milliyete mugayir esaslarla m
cadele dediim zaman, polis vastasile mcadeleyi istihdaf etmiyorum. M n
hasran m enfi cereyanlara neriyat vastasile mcadeleyi derpi ediyorum ve
byle bir mcadelenin elzem olduu muhakkaktr. nk mill felsefemizi,
mill programmz andracak cereyanlar vardr. Bunlarn nn almann
yolu, kendi esaslarmz tamim etmek, kylere kadar prensiplerimizi yaym ak
tadr. Maksadm budur

(T.B.M.M. Zabt Ceridesi, (26.05.1934), Cilt 22, Devre 4, tim a 3, p. 271)

Grld gibi, 1931 kanunu hkm et kart gr ve eletirilerin nn

kesmeyi hedeflerken, 1934 kanunu eletirinin zaten artk mmkn olmad bir
ortamda, d kaynakl ideolojilerin nn kesip bunlarn yerine basn ve yayn
Kemalist propagandann hizmetine sokmak amacn tamaktadr. Bu ereve
de 25 Mays 1935te ilk Basn Kongresi toplanr. Bu kongreye gazete ve dergi
temsilcileri katlr. 1935te Trkiye genelinde Trke veya Trke olmayan 38
gnlk siyasi gazete, 78 gnlk olmayan gazete ve 127 dergi kmaktadr. Tablo
3te kongreye katlan gnlk gazete temsilcilerinin ve temsil ettikleri gnlk ga
zetelerin isimleri yer almaktadr.

Tablo 3 - 1935 1. Basn Kongresine Katlan Temsilciler ve

Temsil Ettikleri Gnlk Gazeteler

Gazetenin
Temsilcinin Ad Temsil Edilen Gnlk Gazetenin Ad
Merkezi
Ankara Nasuhi Baydar ULUS (eski Hakimiyeti Milliye)
stanbul Asm Us KURUN (eski Vakit)
stanbul Kemal Salih CUMHURYET
stanbul Ali Naci Karacan TAN
stanbul Kazm ZA M A N
stanbul Kazm inasi Dersan AKAM
stanbul Rasim Us HABER
stanbul Halil Ltf SON POSTA
stanbul Primi Franszca yaynlanan gazetelerin temsilcisi
stanbul Muzaffer Almanca yaynlanan gazetelerin temsilcisi
stanbul Ligor Yaveridis Rumca yaynlanan gazetelerin temsilcisi
stanbul amlyan Ermenice yaynlanan gazetelerin temsilcisi
zmir smail Hakk Ocakolu YEN ASIR
zmir Haydar Rd ANADOLU
zmir Srr Sanl HALKIN SES
zmir mer Nakip ULUSALBRLK
zmir Sreyya YRG
zmir Abdi Sokullu Franszca yaynlanan gazetelerin temsilcisi
Adana Ferid Celal Gven TRK SZ
Adana Ahmed Remzi Yregir YEN ADANA
Balkesir Kenan Akman TRK DL

Mersin Fuad Akba YEN MERSN

Mersin Haan Basri EGE
Konya Ziya alk EKEKON
Malatya Necmeddin NAL

Kaynak: Erdoan Tamer, ed., Birinci Basn Kongresi (Ankara: Basn Yayn Genel M drl
Yaynlar, 1975)
 Basn Yayn Genel M dr Vedat Nedim Tr, bu kongrede A tatrk
Trkiyesinde gazetelerin ilevini u ekilde tanmlamtr (Tamer, 1975,21):
Atatrk Trkiyesinde gazete;
1. Devrim prensip ve ideallerinin geni halk ynlar iinde yaylmas iin
en kuvvetli bir propaganda organ,
2. Devrimci ftuhatn kaytakla (irticaa) kar en uyank bir mdafaa arac,
3. Devrimci hkm etin yapt ilerde en samimi bir yardmc ve uyarc,
4. Halkn siyasi, ekonomik ve kltrel eitiminde en etkin bir okul olmak
gibi bir misyonun mmessilidir.
Bu kongre, basnn CHP ile bir btn olarak hareket etmesinin istendiini
ve partinin siyasetinin savunuculuu grevini gayretle yerine getirmesinin bek
lendiini bir kez daha ortaya koymutur. izgilerinde ufak tefek farkllklar olsa
da, CHPnin yayn Ulus, Nadir Nadinin gazetesi Cumhuriyet, Necmettin Sadak
ve Kazm inasi Dersann gazeteleri Akam, Hakk ve Tark Usun gazeteleri
Vakit (eski Kurun) ve Selim Ragp Emein gazetesi Son Posta dnemin rejimle
uyum iindeki gazeteleri olmutur.
Basn ve iktidar arasndaki uyum, Atatrkn lmnden sonra da aynen
devam etmitir. ok partili sisteme geilene dek, hkm etin basn zerindeki
basks glenerek srmtr. 1938 ylnda, 1931 kanununa yaplan eklemeler
koullar daha da arlatrmtr. rneini gazete ve dergi karmak m addi
olarak zorlatrlm, hkmetten ruhsatname alnmas zorunlu hale getirilmi,
kt nl kiilere gazete karma hakk verilmemesine ve bu kiilerin gazete
lerde altrlmamasna karar verilmi, okul ve niversite olaylaryla ilgili ha
berlerin izinsiz yaynlanamayaca karara balanmtr. II. Dnya Savana bu
yasaklarla girilmi ve baz haberlerin yaynlanp yaynlanmamas Basn Yayn
Genel M drlnn emrine balanmtr. Bakanlar Kurulu gerekli grd
zaman diledii gazeteyi diledii sreyle kapatma yetkisine sahip olmutur.
Yine de, bu ortam da dahi basnda muhalefet denemeleri gze arpar. Nilgn
Grkann szleriyle Trk basn, II. Dnya Sava yllarnda siyasal iktidarn
btn basklarna ramen rejim asndan nemli tartmalar gndeme getir
mi ve bu tavrlar yznden cezalandrlmtr. (Grkan, 1998: 50)
II. Dnya Savarm ardndan, iftliyi Topraklandrma Kanunu mecliste g
rlrken, ileride Demokrat Partinin kurucular olacak olan Adnan Menderes,
Refik Koraltan, Celal Bayar ve Fuad Kprlden oluan D rtlerin sergiledikle
ri muhalefet, basndaki muhalefeti de hareketlendirmitir. Sava srasnda ka
rlan vergiler ve artan enflasyon zellikle burjuvaziyi huzursuz ederken iftiyi
Topraklandrma Kanun tasars byk toprak sahiplerini rahatsz etmi, basma
getirilen yasaklar dnemin gazetecilerini ve aydnlarm bunaltm, bu sebepler
le de hkmet sava sonrasnda iyice gzden dmtr. 1945 ylnn sonlaryla
birlikte basn iin grece zgr bir ortam n olumasn salayan temel sebep,
D rtlerin grd ilginin yaratt aknln da etkisiyle iktidarn bir miktar
yumuamasdr. Bu yumuama ortam nn etkisiyle Tan ve Vatan gazetelerinde
iktidara kar ok sert eletiriler yaynlanmtr. ktidar yanls Tanin ve Akam
gazeteleri, zellikle Sertellerin Tan gazetesini hedef gstererek hkmetin ya
nnda yer alm ve 4 Aralk 1945 gn Taninde Hseyin Cahit Yalnn yazd
Kalkn Ey Ehli Vatan! balkl yazsnn tetikledii olaylarda Tan, Yeni Dnya
ve La Turquie gazeteleri yerle bir edilirken, hkmet olaylara mdahale etme
mitir. stelik m adur olan Serteller tutuklanm ve 6 ay hapis yatmlardr.
1946 ylna gelindiinde, basn zerindeki basklarn gevetilip basn ka
nununun liberallemesini salayan temel gelime, 7 Ocak 1946d a Demokrat
Partinin kurulmasdr. Demokrat Partinin grd ilgi ve destek, yllardr s
ren baskc tutum u daha fazla srdremeyeceini anlayan CHP nin olaanst
toplanmasna sebep olmutur. Olaanst kongre sonrasnda ve erken genel
seim kararnn aklanmasnn ncesinde, 1931 Basn Kanununun Bakanlar
Kuruluna gazete ve dergileri geici olarak kapatma yetkisi veren 50. maddesi
kaldrlmtr. (Topuz, 2003: 185)
Hi phe yok ki tek parti iktidar yllarnn en renkli ve hareketli basn or
tam 1946-1950 seimleri arasnda geen dnem iinde var olabilmitir. Sadun
Tanjunun szleriyle ki seim dnemi arasnda drt yl, bitmez tkenmez bir
seim kampanyas olarak devam etti. Basn halkn heyecann daima taze tuttu
(aktaran Topuz 2003:192). leride Trkiyenin en nemli gazeteleri arasnda ilk
sralarda yer alacak olan Hrriyet (1 Mays 1948) ve Milliyet (3 Nisan 1950)
gazeteleri de bu ortam da yayn hayatlarna balamtr.

Genel Deerlendirme ve Sonu

Donald Everett Webster, 1939 tarihli Atatrk Trkiyesi adl kitabnda u so
ruyu sorar: Demokrasi mi diktatrlk m? -M odern Trk Devletinin formu
ve ierii nedir? Webster, bu sorudan yola karak tek parti dnemi basnna
dair u deerlendirmede bulunur:
Tek parti rejimiyle hkmetin ulusal basn kontrol etmesini bekleyebilir
siniz. Ancak hkmet, basm kstlayp kontrol altna almamtr. Yaz ileri
ve haberler hkm et tarafndan dikte edilmemitir fa ka t kkrtc herhangi
bir haber yaplmas kanunlar tarafndan engellenmitir. artlar, biraz daha
olgunlam bir demokraside sava zaman artlar naslsa, yledir. Basnn
etkisizliinin, hkmetin mdahalesinden ok, tirajn dklnden kay
naklandn sylemek abart olmayacaktr.
y

(Webster, 1939: 162)

Toprakm da hatrlatt gibi, dnemin Kemalist tek parti rejimini anlayabil

mek iin, Avrupad a sava zamannda ivme kazanan otoriter ve totaliter rejimleri
ve o dnemde bu rejimlerin liberal devlet yapsm nasl devre d braktn in
celemek nemlidir (Toprak, 94-98). rnek vermek gerekirse, Stalin zamannda
SSCBde, basnn dnda edebiyat, resim, mimari, mzik ve sinema da kitleleri
ynetmek adna hkmet kontrolndedir. Mussolini dneminde talyada, tm
gazetecilerin Faist Gazeteciler Birliine kaydolmalar gerekmitir. Buna ek olarak
basn ofisi, haberleri kontrol edip sansr uygulam ve sistematik dezenformasyon
yaymtr. Hitler Almanyasnda, kitleleri kontrol altnda tutm ak iin radyoya n
celik verilmise de yazl basn da devlet kontrolne alnmtr. Almanyad a 1933te
devletin sahip olduu gazetelerin oran %2.5 iken bu oran 1945te %82ye kmtr
(Lee, 2003,298). te yandan Alman Haber Ajans haber yazmn kurallara ba
lam; gazeteciler editrlerinden ziyade devlete kar sorumlu hale getirilmitir.
Kemalist tek parti iktidar dneminde hkmetin basma kar liberal bir tu
tuma hibir zaman meyletmedii aka grlmektedir. te yandan, dnemin
dnya konjonktr gz nnde bulundurulduunda, dorudan iktidar partisi ta
rafndan kontrol edilerek kitlelerin mobilizasyonunu salayan gl bir basm te
kelinin ortaya kmad -ya da karlamad- da anlalmaktadr. Tek parti ik
tidar, basnn yeni bakent Ankaraya tanmasn dahi salayamamtr. Bununla
birlikte, hkmet destekisi bir basm yaratmak iin youn aba harcanmtr. Bu
hususta gze arpan nemli bir unsur, dnemin gazetecilerinin milletvekili yap
larak hkmet ilerine dahil edilmeleridir. rnein, 1920-1938 arasndaki farkl
dnemlerde, yaklak krk gazeteci milletvekillii yapmtr (Kabacal, 1994:153).
Bu gazeteciler arasnda Falih Rfk Atay (Ulus), Yunus Nadi (Cumhuriyet), Asm
Us ve Hakk Tank Us (Vakit), Mahmut Soydan (Milliyet, Politika, nklap), Ahmet
Cevdet (kdam), Ahmet hsan Tokgz (Servet-i Fnun) saylabilir.
Hi phe yok ki Kemalist tek parti ynetiminin kitleleri basn yoluyla mo-
bilize edememesinin nemli nedenleri arasnda ekonomik skntlar ve dk
okuma yazma oran saylabilir. Mobilizasyonun salanmasnda nceliin Halk
Evlerine ve demiryollarna verilmi olduu gze arpar. Bunlarn yan sra, zel
teebbs sahipliindeki radyo, 1938 ylnda tekelletirilip milliletirilerek Kema
list ilkelerin ve ulusal kltrn yaylmasnda kullanlmtr (Ahska, 2005:141-
142). Yine de radyonun, Kemalist propagandann arac olarak kullanmnn
snrl olduu gze arpar. Dier yandan Halk Evleri dergisi, lk ve Fikir H a
reketleri dergileri Kemalist poplizmin yaylmasnda nemli rol oynamlardr.
Bununla birlikte, tm otoriter uygulamalara ramen, tek parti dneminde ba
msz dergiciliin dnce zgrlnn snrlarn zorlayabildiim sylemek
yanl olmayacaktr. (Toprak, 1984: 30-53)
Sonu olarak, Kemalist tek parti iktidar artlar el verdiince ve her frsatta
basn kontrol altnda tutmu fakat hibir zaman dorudan, tek elden ynet(e)
memitir. Bu dnemde muhalif dncenin, alternatif fikir akmlarnn, eletirel
tutumun gelimesine elverili bir ortam n olumas srekli olarak engellenmi
tir. Gazeteler hkmeti destekledikleri, hatta hkmetin sesi olduklar mddet
e ayakta kalmay baarabilmilerdir. Cumhuriyetin erken dneminde gzlenen,
basn ve iktidar arasndaki ilikilerde belirleyici olan otoriter ve baskc tutum, ne
yazk ki Trkiye demokrasisinin ilerleyen yllarnda da deimemitir.
 KAYNAKA

Ahska, Meltem (2005), Radyonun Sihirli Kaps, stanbul: Metis.

Ahmad, Feroz (1993), The making o f modern Turkey, London; New York: Routledge.
Berkes, Niyazi (1964), The Development o f Secularism in Turkey, Montreal: McGill Uni
versity Press.
Berkes, Niyazi (1978), Trkiye'de adalama, stanbul: Dou-Bat Yaynlar.
Demirel, Ahmet (1996), Ali kr Beyin Tan Gazetesi, stanbul, letiim.
Gevgilili, Ali (1983), Trkiye Basn, Murat Belge (der.) iinde, Cumhuriyet Dnemi Tr
kiye Ansiklopedisi (Cilt 1, s. 202-232), stanbul: letiim.
Grkan, Nilgn (1998), Trkiye'de Demokrasiye Geite Basn (1945-1950), stanbul: letiim.
nuur, Nuri (1999), Basn ve Yayn Tarihi, stanbul: Der Yaynlar.
skit, Server (1943), Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar, Ankara, Bavekalet Ba
sn ve Yayn Umum Mdrl.
Kabacal, Alpay (1994), Trk Basnnda Demokrasi, Ankara, Kltr Bakanl.
Kabacal, Alpay (2000), Balangcndan Gnmze Trkiyede Matbaa Basn ve Yayn,
stanbul, Literatr.
Karaca, Emin (2007), 150likler, stanbul, Altn Kitaplar.
Karpat, Kemal (1959), Turkeys Politics The Transition to a Multi Party System, Princeton,
New Jersey: Princeton University Press.
Koak, Cemil (1997), Siyasal Tarih (1923-1950), Sina Akin (der.) iinde, Trkiye Tarihi
4 ada Trkiye 1908-1980 (s. 83-173), stanbul, Cem.
Kololu, Orhan (1992), Osmanldan Gnmze Trkiyede Basn, stanbul, letiim Yaynlan.
Kololu, Orhan (1993), Trk Basn Kuvay Milliyeden Gnmze, Ankara, Kltr Ba
kanl Yaynlar.
Lewis, Bernard (1961), The Emergence o f Modern Turkey, New York, Oxford University Press.
Mazc, Nuren (1998), 1930a Kadar Basnn Durumu ve 1931 Matbuat Kanunu, Ankara
niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, 18 (5), 131-154.
Parla, Taha (1994), Atatrkn Nutuku (Cilt 1), stanbul, letiim.
Parla, Taha (1997), Atatrkn Sylev ve Demeleri (Cilt 2), stanbul, letiim.
apolyo, Enver B. (1971), Trk Gazetecilik Tarihi ve Her Yn ile Basn, Ankara, Gven
Matbaas.
T.B.M.M. Zabt Ceridesi (05.07.1931) (Cilt 3).
T.B.M.M. Zabt Ceridesi (26.05.1934) (Cilt 22).
Tamer, Erdoan (1975), Birinci Basn Kongresi, Ankara, Basn Yayn Genel Mdrl
Yaynlar.
Toprak, Zafer (1984), Fikir Dergiciliinin Yzyl. Deniz nsel (der.) iinde, Trkiyede
Dergiler Ansiklopediler (1849-1984), stanbul, Geliim Yaynlar.
Topuz, Hfz (2003), Trk Basn Tarihi, stanbul, Remzi.
Tunay, Mete (1981), Trkiyede Tek Parti Ynetiminin Kurulmas, Ankara, Yurt Yaynlar.
Trker, Haan (2000), Trk Devrimi ve Basn 1922-1925, zmir, Dokuz Eyll Yaynlar.
Uyar, Hakk (1998), Tek Parti Dnemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, stanbul, Boyut.
Webster, Donald E. (1939), The Turkey o f Atatrk Social Process in the Turkish Reforma
tion, Philadelphia: The American Academy of Social and Political Science.
Zrcher, Eric J. (1998), Turkey: a modern history, London, New York, I.B. Tauris.
 DNEN MEDYA
DEMEYEN SORUNLAR

Ceren S z e r i 1

Giri
Gazetecilik meslei bu topraklarda ortaya kndan beri iktidarla temas -
mesafe sorunlar yaanmtr. Bu durum ounlukla gazeteciliin bir meslekten
ziyade misyon olarak grlmesinden kaynaklanmtr. Cumhuriyetin kurulu
dnemlerinde, kurucu elitler arasnda toplumu dntrme misyonu stlenen
gazeteciler, iktidarla uyumlu olduklar takdirde milletvekillii ile dllendirilmi,
muhalif olanlar ise meslekten uzaklatrlm ya da susturulmutur. 1980lerden
itibaren basnda sahiplik yaps deimi baka alanlarda yatrmlar olan serma
yedarlar bu alandaki davran biimlerini ve alma koullarn da deitirmiler
dir. Televizyon yayncl alannda TRT tekelinin de kalkmasnn ardndan, yatay
ve dikey birlemelerle byyen az saydaki medya sahibi 1990larda medyann
tm alanlarnda piyasaya hkim duruma gelmilerdir. Koalisyon hkmetlerinin
iktidarda olduu bu dnemde medya patronlar ve yneticileri siyasi partiler ve
ordu arasnda denge siyaseti izlemiler, hatta hkmetlerle pazarlk edecek denli
glenmilerdir. Ancak son 10 ylda AK Partinin tek bana iktidarda olmas ve
asker vesayetin gerilemesi baka alanlardaki yatrmlar sebebiyle medya sahiple
rini iktidara kar boyun emeye ynlendirmitir.
Bu almada esas olarak son 10 ylda medya-iktidar ilikilerinin basn z
grl ve gazetecilik meslei zerindeki etkileri incelenecektir. Ancak bugn
yaanan sorunlarn hibiri Trkiye medyas iin yeni kavramlar deildir. Bu ne
denle alma kapsamnda ilk olarak bugnk sorunlarn kaynan oluturan
tarihsel perspektife yer verilecektir. Medya sahiplerinin iktidarla ilikilerini en
ksa ekilde tanmlayan patronaj kavram 1980lerde sahiplik yapsnn dei
imiyle yaammza girmitir. Dolaysyla son 10 yllk deiimin analizinden
nce ikinci blmde bugnk yapy hazrlayan sre ele alnacaktr. nc
blmde bugnk medya ortamnn oluumunun en nemli nedeni saylan

1 Do. Dr. - Galatasaray niversitesi letiim Fakltesi.

2001 ekonomik krizinin ardndan iktidar eliyle deien sahiplik yaps ve bu
yap iinde medya sahiplerinin tutum lar incelenecektir. Medya sahiplerinin
son 10 ylda baka alanlardaki yatrmlarnn incelendii drdnc blmde bir
sermayedarn medya sahibi olmak istemesinin ardnda yatan sebepler ortaya
konmaya allacaktr. Son blmde ise 2002 sonras medyann ekonomi poli
tiinde yaanan deiimler, yeni sahiplik mekanizmalar ve iktidar ilikilerinin
gazetecilik ve basn zgrl asndan sonular rneklerle tartlacaktr.

ktidar-Basn likilerine Tarihsel Bir Bak

Trke yaynlanan ilk gazete olan Takvim-i Vakayid en (1831) beri gazete
ciler toplumu eitici, dntrc bir misyon stlenmilerdir. Osmanld a Ba
tda edinmi olduklar ideallerle burada yaanan aksaklklar deerlendiren ve
rgtl muhalefetin temsilcileri saylan (Grkan, 1998: 28) gazeteci aydnlar
Cumhuriyetin kurulu dneminde bu misyonlarn daha radikal biimde ye
rine getirmek durum unda kalmlardr (Grkan, 1998: 72). Kurulu srecinde
basndan beklenen, toplumu muasr medeniyet seviyesine karacak reform
lar konusunda iktidara destek olmak ve toplumu bu deiimlere hazrlamaktr.
Bu dnemde gerek reformlara gerekse uygulan biimine ynelik muhalefet ise
sert bir biimde susturulmutur. Takrir-i Skn Kanunu1 (1925) muhalif basn
susturmann en etkili yntemlerinden biri olmutur. Tek parti dneminde ga
zetecilere sansr uygulamak, yazmalarn engellemek ileri bakanndan gelen
bir telefonla dahi m m kn olmaktadr (Topuz, 2003: 178). Bununla birlikte ik
tidar, basn kendisinin bir paras olarak grm, grevinde baarl olan ga
zetecileri milletvekillii ile dllendirmi, muhalifleri srgne yollam, ancak
bu arada hayatlarn srdrmeleri iin eitli memuriyetlerde grevlendirmeyi
ihmal etmemitir (Grkan, 1998: 79-84). Freye gre 1920-1957 yllar arasnda
ounluu gazete sahipleri ve yazarlarn oluturduu 75 gazeteci milletvekillii
yapmtr. (Aktaran Grkan, 1998:79)
Basn ve iktidar ilikileri ok partili yaama geite de deimemi, Demok
rat Parti iktidar iktidara geliinin ardndan uygulad resm ilanlarn ve kt
ithalinin tek elden yaplmas politikalaryla (1957) kendine yakn basn sahiple
rini beslerken,2 m uhalif gazeteleri zor durum a drmtr. 1960ta Mill Bir
lik Hkmeti tarafndan yaynlanan bir bildiride DPyi destekleyen gazetelerin
nasl kayrld, rtl denekten hangi gazetecilere para aktarld aklanr
ken, muhalif basma resm ilan ve kt kesintilerinin haricinde zel ilanlarn da
kesilmesi iin hkm et tarafndan telefonlar ald ifade edilmektedir. (Akta
ran Topuz, 2003:203)

1 Takriri Skun Kanunu hkmete gazete kapatmak, gazetecileri stiklal Mahkemelerinde yargla
mak gibi olaanst yetkiler tanmtr.
2 Bu dnemde sz edilen politikalardan faydalanan gazeteler pek ok kaynakta besleme basn
olarak anlmtr. (Topuz 2003, Dalar, 2010)
 1960 darbesi ile birlikte ynetime el koyan Mill Birlik Komitesinin resm
ilanlarn datm iin Basn lan Kurumunu kurmas ve gazetecilere nemli
haklar tanyan 5953 sayl kanunda yapt 212 sayl deiiklik bugn halen et
kisini devam ettiren olumlu gelimelerdir. Ancak bu iki dzenleme yrrle
girdii gnlerde gazete patronlarnn tepkisine neden olmu, Akam, Cum hu
riyet, Dnya, Hrriyet, Milliyet, Tercman, Vatan, Yeni stanbul ve Yeni Sabah
gazetelerinin sahipleri gn gazete karmamlardr. Bu gazetelerde alan
gazeteciler ise Gazeteciler Sendikasnn desteiyle bu gn boyunca Basn adl
bir gazete karmlardr. Basn tarihimizde ses getiren tek nemli dayanma
rnei budur. Yasann deitirildii 10 Ocak tarihi de halen alan Gazeteciler
Gn olarak kutlanmaktadr.
Darbeyle gelen bu dzenlemeler gazetecilerin lehine olsa da 1960 ve takip
eden tm dier darbelerde basn ve ifade zgrl ciddi anlamda bask altnda
tutulmutur. Bununla birlikte basn, darbelerin duyurulmas ve meruiyetinin
halka inandrlmas konusunda da arasal bir grev stlenmitir. Ali Dalar
(2010: 51) Talat Aydem irin darbe giriiminde basnn kendisini kahraman gibi
gstermesinin nemli bir etkisi olduunu, dolaysyla idamnda manevi sorum
luluu bulunduunu ifade ederken daima muktedirin yannda yer alan gazete
sahiplerinin zellikle darbeyi hazrlayan dnemlerde, rnein 1977-1980 yllar
arasnda, nemli bir ilev grdnn altn izmitir. (Dalar; 2010: 52-56)
1980 darbesiyle ncekilerden ok daha ar bir sansr basks altna giren
basn, beraberinde ekonomideki liberalleme politikalaryla hem yapsal hem
ierik bakmndan deiime uramtr. Medya sahiplii bu dnemde gazeteci
ailelerden baka alanlarda yatrmlar olan sermayedarlara geerken, ifade z
grlne getirilen engeller sonucunda gazete ieriklerinde sansasyonel haber
lerin, magazin haberlerinin arl artmtr. (Bek, 2004: 374)

Sahiplik Yapsnn Deiim i ve Sonular:

28 ubat ve 2001 Krizi
Her ne kadar basn tarihimizi konu alan almalarda 12 Eyll 1980 asker dar
besi basn tarihi asndan bir dneme olarak kabul edilse de, Orhan Kololunun
(1995: 134) dikkat ektii zere, bu dnemin medya sektr iin belirleyici ola
y 24 Ocak 1980 ekonomik istikrar kararlardr. Trk ekonomisini liberalleme
ye ynlendiren bu kararlarn basn asndan en nemli sonucu devletin gazete
kd iin basna verdii sbvansiyonlarn kaldrlmasdr. Maliyetleri ykselen
yaynlar zel ilanlara ynelmiler, yeni ekonomik yap zel reklam ajanslarnn ge
limesine, reklam yatrmlarnn artmasna neden olmutur. Bu arada yeni ekono
mik ortamda tutunmak isteyen yaynlar mecra olduklar kadar reklam pazarnn
mterisi de olmulardr. Bununla birlikte darbenin hemen arkasndan hazrlanan
1982 Anayasas dnce zgrlnn nne ciddi engeller koymu, ardndan
gelen Basm Kanunu deiiklii ile basn sularna verilen cezalar arlatrlmtr.
zellikle muhalif basnn hedeflendii bu srete 1980-1990 yllar arasnda bas
na kar davalarn says iki binin stne km, bin gazeteci, yazar ve yaync
yarglanmtr. (Topuz, 2003: 85-87) Ayrca 1991 ylnda yrrle giren ve halen
yrrlkte olan Terrle Mcadele Kanununun 6, 7 ve 8. maddeleri basn ve ifade
zgrlnn nnde ciddi engeller oluturmutur.
Bu dnemde gazetecilikten yetime ve uzun yllar basn sektrnde faaliyet
gsteren Nadi, Simavi, Karacan aileleri ellerindeki gazete ve dergileri satarak
sektrden ekilmi ya da eski glerini kaybetmilerdir. Onlarn yerini basn
alannn dnda faaliyet gsteren sermayedarlar almtr. Bu alandaki ilk girii
mi, Tofa bayilii ve otomotiv yan sanayiliiyle i hayatna atlan, 1979 ylnda
Ercment Karacand an Milliyet gazetesini alan Aydn Doan gerekletirmitir.
Onu Gne gazetesini satn alan m teahhit Mehmet Ali Ylmaz ve zmirde yerel
Yeni Asr gazetesinin sahibi Din Bilgin izlemitir (Gr, 1995: 145). 1980lerin
sonunda byk sermayenin kontrol altna giren basnda her birinin birka ga
zetesi, haber ajans, pazarlama ve ticaret irketleri bulunan alt byk medya
grubu bulunmaktadr: Hrriyet, Medya, hlas, Doan, Asil Nadir ve Tercman,
ki- yl sonra bunlarn son ikisi ortadan kalkmtr. (Kololu, 1995:136)
1990larm banda TRTnin yaynclk alanndaki tekeli krlm, zel radyo
ve televizyon yayncl, yasal dzenleme olmakszn hem de Cumhurbakan
Turgut zaln olunun da ortaklar arasnda bulunduu bir irketin ncl
nde balam ve medya alanmn kontrol ok ksa srede az sayda irketin
eline gemitir. Bu medya gruplar ayrca gmrk indirimleri, tevikler ve ucuz
kredilerle de desteklenmilerdir. (Gr, 1995: 146)
1990larn ikinci yarsndan 2001 ekonomik krizine kadar medyada faaliyet
gsteren holdingler ellerini glendirmek iin birbirleriyle kyasya rekabete gi
rimiler, bu nedenle zellikle basn inanlmaz promosyon savalarna sahne ol
mutur. Gruplar aras rekabet yalnzca promosyon savalaryla snrl kalmam,
siyasi alana da sirayet etmitir; yle ki medya sahipleri bu dnemde Bakanlar
K urulunun belirlenmesinde sz sahibi olduklarn iddia edecek denli glen
milerdir (Mutlu, 2012). Medya gruplar ayn zamanda vesayeti elinde bulundu
ran ordu ile de yakn iliki iindedirler, hatta Cemalin (2012) deyimiyle ordu ve
siyasi partiler arasnda bir denge siyaseti yrtmektedirler.
Bu dnemin medya asndan en nemli ve en kirli sonucu 28 ubat 1997
tarihli postmodern asker darbe olmutur. Asker kurumlar tarafndan ynlen
dirilen ana akm medya, kurgu haberler ve ierikler reterek lkede slamcln
ykseldii algsn yaratmaya almtr. Ayn dnemde ana akm medyada a
lan iki tannm gazeteci Cengiz andar ve Mehmet Ali Birand, PKKye (Par-
tiya Kerkern Kurdistan) para karl destek verdikleri eklindeki Genelkur
may tarafndan szdrlan kurmaca haberlerin hedefi olmulardr. Basn tarihine
And olarak geen bu dezenformasyon srecinin sonunda andar ve Birand
ilerini kaybederken, insan haklar savunucusu Akn Birdala suikast giriimin
de bulunulmutur. (Elmas ve Kurban, 2011: 24)
 1980lerde balayan ve ahin Alpayn (2010: 378) fasit gen olarak
adlandrd medya sahipleri, politikaclar ve iadamlar aras ilikiler 2001
ekonomik krizinin de zeminini hazrlamtr. Trkiye siyasetini ciddi biim
de etkileyen bu krizde 25 banka batmtr. Ahmet Ertrkn (2012) ifadesine
gre, bu bankalarn on tanesi ayn zamanda medya sahibi (televizyonu, gazetesi
veya ikisi birden) olan bankalardr. 2001 krizinin ardndan baz medya grupla
r piyasadan ekilmek zorunda kalmlar, baz medya gruplar ise sahiplerinin
kart yolsuzluklar nedeniyle devlet tarafndan el konarak TMSFye devre
dilmilerdir. Devredilen bu medya kurulular birka yl sonra TMSFnin a
t ihalelerle satlm, bylece 2001 krizi medya sektrnde sahiplik yapsn
yeniden deitirmitir.

ktidar Eliyle Yeniden Yaplanma:

Medya-ktidar likilerinde Son 10 Yl
AK Parti 2002 ylnda iktidara geldiinde balangta medya desteini de ar
kasna almtr. Bu olumlu hava 2004 ylndaki ikinci seim zaferinin ardndan
bozulmaya balam, lkenin en byk medya grubu olan Doan G rubundan
hkmete ynelik muhalefetin dozu artrmtr. AK Partinin buna cevab ikili
bir strateji izleme yoluyla olmutur. Bir taraftan ar vergi cezalar uygulayarak
Doan Grubunu klmeye zorlam, dier taraftan ana akm medyay yeniden
ekillendirmeye balamtr. (Kurban ve Szeri, 2012: 54)
Hkmetin Doan Grubunu hedef almas ve 2011 ylnda yrrle giren
6112 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yayn Hizmetleri Hakknda
Kanunun getirdii medya kurulularnn pazar paylarnn %30 ile snrlanmas
kuralnn ardmdan, grubun 2005 ylnda TMSFd en satn ald Star TV, Dou
Grubuna satlmtr. Bunun ardndan Doan Grubu ayn yl Milliyet ve Vatan
gazetelerini de Demirren ve Karacan G rubunun ortak giriim irketi DK Ga
zetecilik ve Yaynclk A..ye satm, bu irket ubat 2012d e tamamen Demir
ren G rubunun kontrolne gemitir.
lkenin ikinci byk medya grubu, 2001 Krizi sonrasnda sahibi Din
Bilginin bankasna ve medya irketlerine TMSF tarafndan el konulmasnn ar
dmdan, 2007de AK Partiye yakn bir sermaye grubu tarafndan devlet banka
larndan salanan kredilerle 1,1 milyar dolara satn alnmtr. Grubun banda
halen babakann damad bulunmaktadr.
Uzan G rubunun el konulan me^ya irketlerinden Star gazetesi ve bir tele
vizyon kanal ise 2006 ylnda Ali zmen Safa adl bir i adamna satlm ve te
levizyon kanal daha sonra 24 TV adn almtr. Bir yl sonra bu medya grubuna
eski Trkiye Futbol Federasyonu Bakan Haan Doan ve iadam Ethem San
cak ortak olmutur. D oann hayatn kaybetmesinin ardndan Grup tamamen
Ethem Sancakn kontrolne gemi, ardmdan 2009 ylnda Rixos otellerinin
sahibi Fettah Tamince kanala ortak olmutur. Ayn yl Ethem Sancak hisselerini
eski AK Parti milletvekili Tevhid Karakayaya devrederek medyadan ekilmitir.
Gruba son olarak Mays 2013te Azeri petrol irketi Soccar %50 oranla ortak ol
mutur. Bu medya grubunu ksa srelerle satn alan btn iadamlarnn hk
mete yakn isimler olduunu belirtmek gerekmektedir. Eyll 2013te yaynlanan
bir haberde yine hkmete yakn iadamlarndan Remzi Gr ile Soccarm ortak
irketlerinin bulunduu belirtilmitir. (T24,2013b)
Son olarak 2013 Mays aynda borlar nedeniyle TMSF, ukurova
G rubunun medya irketlerini de kapsayan 12 irketine el koymutur. El konu
lan irketler iinde en deerli olanlarndan biri, Show TV 402 milyon dolara
ihalesiz olarak ukurova G rubunun nerisiyle Ciner G rubuna satlmtr. A n
cak sattan TMSFnin yalnzca 92 milyon dolar tahsil edebilmesi (anl, 2013),
Trkiyed e krl grnen medya irketlerinin bile hangi artlarda faaliyet gs
terdiini aka ortaya koymutur. ukurova G rubunun TMSF tarafndan el
konulan dier medya irketlerinin ise sat henz gereklememitir. Ancak bu
arada TMSF tarafndan atanan yneticiler medya kurulularnn yayn politi
kasn deitirmi ve kendilerine ve hkmete muhalif grdkleri gazeteci ve
ke yazarlarnn ilerine son vermilerdir. Bunun editryel bamszla m
dahale olduunu ifade eden Trkiye Gazeteciler Cemiyeti bir aklama yaparak
TMSFnin bu davrannn, medyay iktidarn lehine yeniden tasarlamaya hiz
met etmek olarak yorumlamtr. (TGC, 2013a)
Bu dnemde gerek uzun zamandr medyada varlk gsteren medya grupla
rnn sahipleri, gerekse yeni katlan sermayedarlarn ortak tavr hkmete bo
yun emek ynnde olmutur. Cemale (2012) gre artk g odaklan arasnda
denge oyunu oynayamayan byk medya, iktidarn tek elde, AK Parti hk
meti ve babakanda toplanmas nedeniyle gten dm vaziyettedir. Medya
patronlarnn dier yatrmlar ve ihale beklentileri de hesaba katldnda, ik
tidarn medya karsnda gemie oranla ok daha gl olduu, medyann da
siyaset kaynakl basklara son derece ak olduu sylenebilir. Baydar (2013)
kendisinin de iten atlmasna yol aan medya-iktidar ilikilerini eletirdii ya
zsnda bu durum un byk haber kurulularnn yaz ilerini birer tr akhava
cezaevine evirdiini ifade etmitir.

Bir Sermayedar Neden Medya Sahibi Olmak ster?

Trkiyede medyann, medya sahipleri tarafndan baka alanlardaki yatrm
lar iin bir silah olarak kullanld gr (Snmez, 2003; Bek, 2004; Adakl,
2006) byk lde kabul grr durumdadr. 2011 ylnda yaynlanan Trkiyed e
medya sektrnn analizini yaptmz raporda (Szeri ve Gney, 2011) pek
ok medya irketinin ekonomik olarak rasyonel olmayan artlar altnda faali
yet gsterdiini, bazlarnn zarara katlanarak yaynlandn ortaya koymutuk.
Bununla birlikte gerek getiimiz yl TBMM Darbe ve Muhtralar Aratrma
Komisyonunun yapt grmelerde baz medya patronlar bu sektre siyasilerin
ricas/basks nedeniyle girmek durumunda kaldklarm ve zararlarn azaltmak
iin ounlukla televizyon satm almak yoluyla bymek durum unda kaldklarn
ifade etmilerdir. rnein ukurova Grubu nun sahibi Mehmet Emin Karameh-
met (2012) 1997de Akam gazetesini satm aln u ekilde zetlemitir: ...zer
iller B eyin ricasyla ortak olduk. Sonra da maalar falan denm eyince devir aldk.
Gazetede kimse yoktu, ite matbaalar alnd ondan sonra televizyon alnmas gere
kiyordu. Gazetenin ey olmast iin..." Ciner Grubunun sahibi Turgay Ciner (2012)
ise medyaya giriini ...M edyaya zorlanarak, daha dorusu para kaptrarak girm ek
mecburiyetinde kaldm . Yani sizin bahsettiiniz gibi ok isteyerek, arzu iinde girmi
birisi deilim eklinde ifade etmitir.
Bununla birlikte, kendileri iin krl bir yatrm gibi gzkmese de medyann
sz konusu sermayedarlarn iktidarla ilikilerinde nemli bir rol oynadm alm
olduklar kamu ihalelerine bakarak grebilmek mmkndr. Trkiyede radyo ve
televizyon sahiplerinin sermaye oranlarn snrlayan, apraz mlkiyeti kstlayan,
kamu ihalelerine girilerini, fnansal kurum sahibi olmalarn engelleyen ilk d
zenlemenin (3984 sayl yasa) ilgili maddeleri patronlarn basksyla (Grm,
2013), 2001 ylnda 4756 sayl kanunla deitirilmi ve 2011 ylnda yaplan son
dzenlemede de bu kstlamalara yer verilmemitir. Dolaysyla medya patronlar
nn kamu ihaleleri nedeniyle iktidara bu denli baml olmas editryel bamsz
la ciddi bir tehdit oluturmaktadr (Alpay, 2013). Turgay Cinerin TBMM Darbe
ve Muhtralar Aratrma Komisyonuna (2012) anlatt ekliyle, Trkiyede eko
nominin yzde 50sine yaknnn hl devletin elinde bulunmas belirli bir byk
le gelen sermayedarlar her halkrda devletin bir tarafna arpmak, dokunm ak
d u ru m u n d a brakmas argman da sz konusu sermayedarlarn son dnemler
de aldklar ihalelere bakldnda ok geerli grnmemektedir.
Medya pazarnda en byk paya sahip be medya grubunun (Szeri ve Gney,
2011:46) hemen hepsinin enerji, madencilik, fnans ve inaat alanlarnda byk ya
trmlar bulunmaktadr. Doan Grubu, alk Grubu, Dou Grubu, Ciner Grubu
ve ukurova Grubu1ndan oluan bu be byk sermayedarn, ukurova Grubu ha
ri, hepsinin en az bir hidroelektrik santrali bulunmaktadr. En fazla santral TV8 ve
MNG Haber Ajansnn sahibi MNG Holdingin elinde bulunmaktadr. alk Grubu
Samsun, Ordu, orum, Amasya ve Sinop illerinin elektrik datm ihalesini almtr.
ukurova Grubu enerji yatrmlarn daha ok Krdistan zerk Ynetimi blgesin
de petrol ve gaz arama faaliyetlerine younlatrmtr. Doan Grubunun da yine
ayn blgede petrol-gaz arama faaliyetleri bulunmaktadr. alk Grubunun petrol
arama faaliyetleri ise Samsun-Adana/Ceyhan Projesi alanndadr. Ciner ile Koza
pek Grubunun yatrmlar daha ok jnadencilik alannda younlam grnmek
tedir. Ciner Grubu Siirt, Gaziantep, Silopi blgelerinde madencilik ve termik sant
ral faaliyetleri yrtrken, Koza pek Grubunun en byk yatrm Ovack Altn

1 Daha nce de ifade edildii gibi bu gruplardan ukurova Grubunun medya irketlerine bu maka
lenin yazld dnemde el konmu, Show TV Ciner G rubuna satlmtr. Dier medya irketleri
satlmak zere TMSFnin elinde, onun atad yneticiler tarafndan ynetilmektedir.
Madeni iletmeciliidir. alk Grubunun da ayrca madencilik, Erzincan pler
kynde altn madencilii iletme faaliyetleri vardr.
naat da medya gruplarnn nemli yatrm alanlarndan biridir. Grupla
rn inaat irketleri, kendi zel projelerini yrtmelerinin yan sra devletten
de nemli ihaleler almlardr. ncelikle hidroelektrik santrali iletmecilerinin
bu santrallerin inaatlarn da stlendiklerini belirtmek gerekir; bunun yannda
Dou G rubunun stanbul Metrosu, lkenin eitli yerlerinde karayolu inaa
t projeleri mevcuttur. alk Grubu Tarlaba, Fener-Balat, Ayvansaray Kentsel
Yenileme Projelerini yrtmektedir. Ciner G rubunun karayolu, altyap ve ha
valiman projelerinden alm olduu ihaleler bulunmaktadr. Albayrak Grubu
stanbul M etrosunun yapmn stlenmesinin yan sra Dzcede kalc deprem
konutlar, Adapazar, zmit, Yalova illerinde deprem sonras prefabrik hastane
ler ina etmitir. MNG Holding de ok sayda karayolu inaat ihalesinin yan
sra hastane, stadyum ve kltr merkezi yapm ihaleleri alm durumdadr.
Medyada belirli bykle sahip sermayedarlarn son dnemde ilgi gs
terdikleri bir baka faaliyet alan liman yapm ve iletmeciliidir. Son dnem
de dzenlenen kamu ihalelerinde Dou Grubu stanbul Karakyde bulunan
Galataportu alrken (Hrriyet, 2013), Star gazetesi ve 24 TVnin ortaklarndan
Fettah Taminceye ait irket Haliport ihalesini kazanmtr (Yurdakul, 2013).
Ciner Grubu Hopa Limann, Albayrak Grubu Trabzon Lim ann iletmektedir.
Televizyon ve radyo yayncl yapan medya sahiplerinin finans alannda
yatrmlarn engelleyen yasan kalkmasnn ardndan, bu piyasaya giren Dou
Grubu Trkiyenin en byk bankalarndan birinin sahibidir. alk G rubunun
da finans irketi bulunmaktadr. ukurova Trkiyenin en byk telekomni
kasyon irketinin ortadr.
Medya sahiplerinin medya d yatrmlarnda bir baka dikkat ekici unsur,
hkmete yakn sermayedarlarn zellikle belediye ve ehircilik hizmetlerin
den aldklar ihalelerin yllar getike artm olmasdr. rnein alk Grubu
elektrik datm ihalelerinin yannda Bursa, Kayseri, Gaziantep, Sakarya, Tokat,
Ktahya, Dzce, Bitlis, Konuralp, ankr, Anamur, Edremit, Khta, Akako
ca, Simav, Bitlis, Aksaray ve Fethiye blgelerinde belediyecilik demelerinde,
mze, otopark, alverite kullanlan elektronik cret toplama sistemi ihalesinin
sahibidir. Albayrak Grubu ise stanbul, Ankara, anlurfa, Gaziantep ve Kocaeli
illerinde atk toplama faaliyetleri ve stanbulda SK, TED A, GDA; Ankara
ve Trabzond a TEDA saya okuma ilerini stlenmitir.
Tm bu yatrmlara bakldnda medya sahiplerinin bykl orannda
devletten nemli ihaleler aldklar ve nceki dnem durumlaryla kyasland
nda1bazlarnn daha da byd gzlenmitir.

1 nceki dnem yatrmlar iinbto: Kurban ve Szeri (2012), ktidarn arknda Medya: Trkiyede
Medya Bamszl ve zgrl nndeki Siyasi, Yasal ve Ekonomik Engeller ile Szeri ve G
ney (2011), Trkiyed e Medyann Ekonomi Politii: Sektr Analizi ekleri.
 Ancak unu da eklemek gerekir ki, Trkiyede sermayedarlarn medya sahi
bi olmalarnn ardnda yatan tek neden ekonomik byme olmayabilir, zellikle
daha kk medya sahipliinde siyasi beklentiler de motivasyon nedenidir. r
nein 2006 ylnda yeniden balad yayn hayatnda ok ses getirici haberlere
imza atan ve basklar sonucu 25. sayda yayn hayatna son veren Nokta dergisinin
sahibi Ayhan Durgun, her ne kadar editryel bamszla son derece saygl bir
duru sergilemi olsa da pazara giri nedenini siyaseten gl bir konuma gelmek
olarak aklamtr: O dnem siyasete g irm ek gibi bir dncem vard. Airet reisi
deilim, yaptnz ilerle kendinizi ok fa zla gsteremiyorsunuz, m edya patronluu
da siyaseten gl ko n u m a gelmek iin bir y n tem d i. (Szeri, 2007:120)
Yine son dnemde alternatif haber kanallar arasnda saylan ve Gezi protes
tolar srasnda n plana kan Art 1 TVd e alan baz gazeteciler, haberlerine
mdahale edildii gerekesiyle istifa ettiklerini aklamlardr.
Sonu olarak medya sahipliinin durum u ve nedenlerine ilikin yukarda
izilmeye allan tablo, gazetecilerin editryel bamszlklarn koruyacak n
lemlerin olmamas ve yatay dayanma ve sendika zayfl ile birlikte okundu
unda, basn zgrlnn ve gazeteciliin gemi dnemlere oranla ok daha
krlgan durumda olduu sylenebilir. Nitekim bu durumu kantlayan ok fazla
arpc rnee rastlanmaktadr.

Basn zgrln ve G azetecilii Kstlayan Sorunlar

Trkiyede medya ortamna giderek daha fazla hkim olan basklarn, san
srn ve otosansrn kayna hem iktidar hem de medya patronlaryla iktidar
aras ilikilerdir. Halen 63 Terrle Mcadele Kanunu (TMK) ve Trk Ceza
Kanunu (TCK) kapsamnda rgt balantl sulardan 66 gazeteci hapistedir.
Gazeteciler rutin bir biimde Terrle Mcadele Kanunu altnda yarglanmak
ta, terrist olarak muamele grmektedirler. Benzer davalardaki dier sanklar
gibi gazetecilerin de tutuklu kaldklar srelerin uzunluu tutukluluk hallerinin
cezaya dnmesi sonucunu dourmaktadr. 66 gazeteciden 36s Krt medya-
sndandr (Glcan, 2013a). Ayrca KCK basn davas olarak bilinen davada Krt
medyasndan 20si tutuklu 46 basn alannn yarglanmas da devam etmek
tedir (Akgl, 2013). Basm ve ifade zgrlnn nndeki engellerin banda
gelen ceza davalarnda mahkemeler, Krt medyas mensuplarna kar zellikle
sert tutum almakta, bu gazetecilere verilen cezalar, yasalarda ngrlen en st
snra kmaktadr. (Kurban ve Szeri, 2013:4)
Gazetecilere kar alan davalarn nemli bir blmn de iktidarn am
olduu hakaret davalar oluturmaktadr (CPJ, 2012: 8). Avrupa tnsan Hakla
r M ahkemesinin gazeteci Erbil Tualpin at dava sonucu Trkiyeyi 2012
ylnda mahkm etmesine ramen bu davalar devam etmektedir. Getiimiz
Temmuz aynda Taraf gazetesi eski genel yayn ynetmeni Ahm et Altan bir ya
zsnda Babakan Erdoana hakaret ettii gerekesiyle 11 ay 20 gn hapis ceza
sna arptrlm, ceza yedi bin lira para cezasna evrilmitir (T24,2013a). Eyll
aynda ise gazeteci Bekir Cokun yine babakana hakaretten be bin TL cezaya
arptrlmtr (Glcan, 2013a)
Bu davalarn yan sra hkmet zellikle de Babakan Recep Tayyip Erdo
an medyay zaman zaman ok sert biimde eletirmi, hatta meydanlardan
medya patronlarna ke yazarlarn kovmalarn salk vermitir (Sylemez,
2012). Medya patronlarnn ve gazete yneticilerinin bu telkinlere yant ise
ounlukla istekleri yerine getirmek eklinde olmutur; ki bu durum, kendisi de
babakann hedefi haline gelmesinin ardndan gazetesinden ayrlmak zorunda
kalan Haan Cemal tarafndan Beyefendi rahatsz olmasn gazetecilii olarak
tanmlanmtr. (Cemal, 2013)
Babakann Ekim 2011de medya sahipleri ve yneticileriyle yapt ve te
rrizm ve iddet olaylarnn haberletirilmesinde duyarl olunmasn talep et
tii basna kapal toplantdan birka gn sonra, lkenin en byk be haber
ajans Anadolu Ajans (AA), Ajans Haber Trk (AHT), Ankara Haber Ajans
(ANKA), Cihan Haber Ajans (CHAN) ve hlas Haber Ajans (HA) bir dekla
rasyon yaymlayarak yetkili mercilerin yasaklarna uyacaklarn aklamlar
dr (Sylemez, 2011). Bunun iki ay sonrasnda Hakkrinin Uludere (Roboski)
kynde kaaklk yapan otuz drt kiinin PKK militan sanlarak ldrlme
sinin haberi ana akm medya tarafndan ancak 18 saat sonra hkmetten gelen
aklamann ardndan yaynlanmtr. Medya yneticileri Mays 2012de gerek
leen 52 kiinin ld Reyhanldaki patlamaya ilikin yayn yasana da itiraz
etmemilerdir. CPJ, yerel mahkemenin ald sz konusu yayn yasan hem
kapsam ve hem de uygulama asndan ei grlmemi bir rnek olarak nite
lendirerek eletirmitir (Bianet, 2013b). Son olarak babakann Msrd aki katli
ama ilikin grlerinin Sabah, Star, Vatan, Yeni afak, Gne, Milat ve Bugn
gazetelerini ieren yedi gazetede ayn gn, ayn manetle verilmesi Erdoann
medya zerindeki politikalarnn sonucu 7 Gazete, 1 Genel Yayn Ynetmeni
(Bianet, 2013a) olarak yorumlanmtr.
Bu dnemde ayrca aralarnda kdemli ve popler ke yazarlarnn da bu
lunduu ok sayda gazeteci, ke yazar ilerini kaybetmitir. zellikle Mays
2013n sonunda balayan Gezi protestolar srasnda, gazetecilere uygulanan
iddetin yan sra Trkiye Gazeteciler Cemiyetinin verilerine gre en az 100
gazeteci iini kaybetmitir (TGC, 2013b). Bianet verilerine gre 27 Maystan 30
Eylle kadar Gezi protestolar srasnda 153 gazeteci yaralanm, en az 39 gaze
teci gzaltna alnm, gazeteci tutuklanmtr. Bunlardan ikisi hl cezaevin
de bulunmaktadr. Gazetecilerin iten atlmasnda ise yine Babakan Erdoann
medyaya ynelik direktifleri etkili olmutur. (Glcan, 2013b)
Gazetecilerin iinde bulunduu ve etkisini giderek arttran bu bask ortam
dahi aralarnda gl bir yatay dayanmann olumasn salayamamtr. Politik
kutuplamann etkisiyle gazeteci rgtleri ayrm, hkmete kart basn rgt
leri basklardan, iten karmalardan hkmeti hatta bizzat babakan sorumlu
tutarken, hkmete yakn gazeteciler ise sorunun kayna olarak yalnzca hk
mete yaranmak isteyen medya patronlarna odaklanmlardr. Ama her koulda
gazetecilerin pek ou mesleklerinin gereini yerine getirirken iddet gren, iten
atlan meslektalar iin sessiz kalmay tercih etmilerdir. (Sabuncu, 2013)
Daha da vahimi baz medya kurulular ve gazeteciler konumlarn koru
m ak uruna meslektalarn hedef almay, mesleklerini itibarszlatrmay tercih
etmilerdir. Yukarda sz edilen Ekim 2011d e babakann dzenledii toplan
tda gazetecilerin kendi kendilerini sansr etme konusundaki gnlllkleri
katlan baz gazetecileri bile artmtr (ongar, 2011). Hkmete yakn ga
zetelerde alanlar dahi zaman zaman bu durumdan ikyet etmilerdir. Hi
lal Kaplan babakann uandaki genel yayn ynetmenlerinin el-pene divan
durularn eletirirken (T24, 2012), ayn gazeteden Yusuf Kaplan muhafazakr
medyann son dnemde kendi ilkelerini inediini sylemitir. (zvar, 2012)
Gezi protestolaryla birlikte ise hkmete yakn medya kurulular ve bu ku
rulularn yazarlar, yneticileri hkmeti savunmay her t r gazetecilik ilkesi
nin nne ekmi gzkmektedirler. rnein Sabah gazetesi yayn politikasn
eletirdii iin kendi ombudsman Yavuz Baydar sansrlemi, medya patron
larnn hkmetle ilikilerini eletirdii iin Cengiz andara kurum un itibarn
zedeledii gerekesiyle tazminat davas amtr (andar, 2013). Takvim gaze
tesi haber mdr Mevlt Yksel, CNN InternationaFda grev yapan gazeteci
Christiane Amanpour hakknda, geree aykr haber yaparak su ilemeye
tahrik, suu ve suluyu vme ve halk kin ve dmanla tahrik sularn
iledii iddiasyla Trkiye mahkemelerine su duyurusunda bulunmutur (Ra
dikal, 2013). Gezi protestolar srecinde yapt haberler nedeniyle BBC muha
biri Selin Giritin hkm et tarafndan hedef gsterilmesi baz medya kurulular
tarafndan desteklenmitir. (Gerek Medya 2013)
ktidar ve medya patronlar eliyle medyada artan sansr ve otosansr Av
rupa Birliinin lerleme Raporlarnn da konularndan biri haline gelmitir.
2012 ylnda yaynlanan lerleme R aporunda gazetecilere alan davalarn ve
medya patronlarnn medya d faaliyetlerinin ifade zgrln kstladna
ve otosansr arttrdna dikkat ekilirken, 2013 lerleme R aporunda (Bianet,
2013c) bu konuya daha fazla yer verilmi, muhalif gazetecilere ynelik soru
turm alarn basn zgrln kstlad, devlet yetkililerinin aklamalarnn
ve farkl alanlarda da i sahibi olan medya sahiplerinin otosansr arttrd
ifade edilmitir. Raporda ayrca Gezi protestolarnda pek ok medya organnn
protestolara sessiz kald, protestolara ilikin eletirel yaz yazan ve haber ya
panlarn isiz kald da kaydedilmitir.

Sonu
Basmm ilk dnemlerinden bugne, iktidarlarda ve zaman zaman kimi gaze
tecilerde, gazetecilerin grevinin lkenin ilerlemesi ynnde iktidar desteklemek
olduuna ilikin bir kan vardr. Gazeteciler Cumhuriyetin kurulu dneminde
bu misyonlarn daha radikal biimde yerine getirmek durum unda kalmlarsa
da ilerleyen dnemlerde de iktidarlarn bu yndeki talepleri hep devam etmi,
muhalif gazeteciler de her dnem bask grmlerdir. 1980lerde sahiplik yap
sndaki deiim gazetecilik mesleini ve koullarn deitirmitir. Medya pazar
nn hzla tekellemesi gazetecileri baka alanlarda yatrmlar olan sermayedarlar
karsnda gsz konuma iterken, medya patronlar ve onlara yakn gazeteciler
ve yneticiler siyasetilerle pazarlk yapabilecek denli glenmilerdir. ktidar ve
medya arasndaki kirli ilikiler 28 ubat 1997 tarihli postmodern asker darbesi
ile ve sonrasnda 2001 Ekonomik Krizi ile sonulanmtr. Krizin ardndan baz
medya gruplar piyasadan ekilmek zorunda kalmlar, baz medya gruplar ise sa
hiplerinin kart yolsuzluklar nedeniyle devlet tarafndan el konarak TMSFye
devredilmilerdir. Devredilen bu medya kurulular 2002 ylnda iktidara gelen
AK Parti nin medyay yeniden ekillendirmesinde ilev grmtr.
Bu dnemde gerek uzun zamandr medyada varlk gsteren medya grupla
rnn sahipleri, gerekse yeni katlan sermayedarlarn ortak tavr hkmete bo
yun emek ynnde olmutur. ktidarn m uhalif medya patronlarna uygulad
vergi cezalar, medya patronlarnn dier yatrmlar ve ihale beklentileriyle
birlikte dnldnde, iktidarn medya karsnda gemie oranla ok daha
gl olduu, medyann da siyaset kaynakl basklara son derece ak olduu
sylenebilir. Medya sahipleri ve yneticileri bu nedenle editryel politikalarnda
iktidar eletirisinden kanmaya, otosansre, iktidarn hatta bizzat babakann
istemedii yazarlar medyadan uzaklatrmaya ynelmilerdir. Bu tercihin baz
medya sahiplerinin bykl orannda devletten ihaleler almalarn, ekono
m ik olarak bymelerini salad gzlenmitir.
Ancak dier taraftan Trkiye basn zgrl ve gazetecilik asndan ulus
lararas kamuoyunun ilgisini srekli zerinde tutacak denli kt bir dnemden
gemektedir. Tutuklu ve hakknda dava alan gazetecilerin yan sra sansr ve
otosansr de gerek gazeteciler gerekse medya patronlar tarafndan uygulanan
ekliyle ok yaygn bir hal alm durumdadr. Editryel bamszl salayacak
nlemlerin yoksunluu, rgtlenme nndeki engeller, gazeteciler arasnda da
yanma eksiklii gazetecilii ok krlgan bir konuma itmitir. Politik kutup
lamann etkisiyle gazeteci rgtleri ayrm, gazetecileri mesleklerine sahip
kacak ortak bir zeminden mahrum brakmtr. Oysa son dnem oka dile
getirildii zere gazeteciler artk haklarnda alan davalar, patronajdan kaynak
l otosansrn yan sra sokakta ve okurlar karsnda da (kaybolan gvenilirlik
leri nedeniyle) bask altndadrlar. Gezi protestolar srasnda istifa eden gazeteci
O nur Yazcolu (2013) baz meslektalarnn geim dertleri nedeniyle ilerin
den ayrlamadklarna dikkat ekerken, medyada artk yeni bir dnemin bala
dna iaret etmektedir. Bu yeni dnemde varolan sorunlarn almas ise med
ya sahiplerinin glerini snrlandracak nlemlerin alnmasyla (Alpay, 2013)
ve birbirine baml medya iktidar ilikileri karsnda editryel bamszln,
gazetecilik mesleini hep birlikte savunacak yatay dayanma mekanizmalarnn
hayata gemesiyle mmkndr.
 KAYNAKA

Adakl, Glseren (2006), Trkiyede Medya Endstrisi / Neoliberalizm anda Mlkiyet

ve Kontrol likileri, Ankara, topya Yaynevi.
Akgl, Elif (2013), KCK Basn Davas: Arkadalarmn Dili Yasaklyken Trke Sa
vunma Yapamazdm, Bianet, http://www.bianet.org/bianet/medya/150877-
arkadaslarimin-dili-yasakliyken-turkce-savunma-yapamazdim, 28.10.2013.
Alpay, ahin (2013), Medya iin demokrasi paketi, Zaman, http://www.zaman.com.tr/
sahin-alpay/medya-icin-demokrasi-paketi_2139453.html 21.09.2013.
Alpay, ahin (2010), Two faces of the press in Turkey: the role of media in Turkeys
modernisation and democracy, iinde C.J. Kerslake, K. ktem & P. Robins (der.),
Turkeys engagement with modernity, Oxford, Palgrave Macmillan, s. 370-387.
Baydar, Yavuz (2013), Trkiyede Medya Patronlar Demokrasinin Altn Oyuyor
lar, New York Times, http://www.nytimes.com/2013/07/21/opinion/sunday/
turkiyede-medya-patronlar-demokrasinin-altn-oyuyorlar.html?_r=0,19.07.2013.
Bek, Mine Gencel (2004), Research note: Tabloidization of news media: an analysis of
television news in Turkey, European Journal o f Communication, 19(3): 371-386.
Bianet (2013a), 7 Gazete, 1 Genel Yayn Ynetmeni, Bianet, http://www.bianet.org/bia-
net/medya/149188-7-gazete-1-genel-yayin-yonetmeni, 16.08.2013.
Bianet (2013b), CPJden Erdoana mektup Korku Medyas Yarattnz, Bianet, http://
www.bianet.org/bianet/siyaset/149987-korku-medyasi-yarattiniz, 17.09.2013.
Bianet (2013c), AB 2013 lerleme Raporu: Hkmet Aklamalar Medyada Otosan-
sr Arttrd, Bianet, http://www.bianet.org/bianet/ifade-ozgurlugu/150646-
hukumet-aciklamalari-medyada-otosansuru-arttirdi, 16.10.2013.
Cemal, Haan (2013), Beyefendi rahatsz olmasn gazetecilii..., T24, http://t24.com.
tr/yazi/beyefendi-rahatsiz-olmasin-gazeteciligi/7151,02.08.2013.
Cemal, Haan (2012), Byk Medyann Eski Gc Neden mi Yok?, Milliyet, http://
siyaset.milliyet.com. tr/buyuk-medyanin-eski-gucu-neden-mi-yok/siyaset/siya-
setyazardetay/04.05.2012/1535945/default.htm,%2004.052012,04.05.2012.
Ciner, Turgay (2012), lkemizde Demokrasiye Mdahale Eden Tm Darbe ve Muh
tralar ile Demokrasiyi levsiz Klan Dier Btn Giriim ve Srelerin Tm
Boyutlar ile Aratrlarak Alnmas Gereken nlemlerin Belirlenmesi Amacyla
Kurulan Meclis Aratrmas Komisyonu Bilgisine Bavurulan Kiilerin Grme
Tutanaklar, http://www.tbmm.gov.tr/arastirma_komisyonlari/darbe_muhtira/
tutanaklar.htm, 05.10.2012.
Committee to Protect Journalists (2012), Trkiyenin Basn zgrl Krizi, New York,
Committee to Protect Journalists.
andar, Cengiz (2013), Medyada susturma ve sindirme, Radikal, http://www.radi-
kal.om.tr/yazarlar/cengiz_candar/medyada_susturma_ve_sindirme-1147223,
22.08.2013.
ongar, Yasemin (2011), Mill gazetecilik ve gayrimill hislerim, Taraf, http://www.
taraf.com. tr/yasemin-congar/makale-milli-gazetecilik-ve-gayrimilli-hislerim.
htm, 21.10.2013.
Dalar, Ali (2010), Ordunun Dayanlmaz Arl Basnn Dayanlmaz Hafiflii Trkiyede
Asker ktidar ve Basn, stanbul, Destek Yaynevi.
Elmas, Esra ve Dilek Kurban (2011), letiimsel Demokrasi-Demokratik letiim Trkiyede
Medya: Mevzuat, Politikalar, Aktrler, stanbul, TESEV Yaynlar.
Ertrk, Ahmet (2012), lkemizde Demokrasiye Mdahale Eden Tm Darbe ve Muh
tralar ile Demokrasiyi levsiz Klan Dier Btn Giriim ve Srelerin Tm
Boyutlar ile Aratrlarak Alnmas Gereken nlemlerin Belirlenmesi Amacyla
Kurulan Meclis Aratrmas Komisyonu Bilgisine Bavurulan Kiilerin Grme
Tutanaklar, http://www.tbmm.gov.tr/arastirma_komisyonlari/darbe_muhtira/
tutanaklar.htm, 16.10.2012.
European Commission (2012) Turkey 2012 Progress Report, http://ec.europa.eu/enlar-
gement/pdf/key_documents/2012/package/tr_rapport_2012_en.pdf 10.10.2012
Gerek Medya (2013), Selin Girite byk tepki, Gerek Medya, http://www.gercek-
medya.net/16329-selin-girite-buyuk-tepki.html, 25.06.2013.
Grm, Alper (2013) Devlet ihalelerine girme hakk medyay glendirir tezine bu
gnden bakmak..., T24, http://t24.com.tr/yazi/devlet-ihalelerine-girme-hakki-
medyayi-guclendirir-tezine-bugunden-bakmak/7488,24.09.2013.
Glcan, Emel (2013b) BA Medya Gzlem - Gezi: Habercinin Gezisi: Saldr, Gzal
t, stifa, sizlik, Bianet, http://www.bianet.org/bianet/ifade-ozgurlugu/150722-
habercinin-gezi-si-saldiri-gozalti-istifa-issizlik, 23.10.2013.
Glcan, Emel (2013a), BA Medya Gzlem ve fade zgrl Raporu Temmuz-Aus-
tos-Eyll 2013, Bianet, http://www.bianet.org/bianet/ifade-ozgurlugu/150511-
bia-medya-gozlem-ve-ifade-ozgurlugu-raporu-tam-metin, 10.10.2013.
Gr, Ayen (1995) Sermaye yapsnda deiim ve dergiler, Cumhuriyet Dnemi Trki
ye Ansiklopedisi, Cilt 11: 145-149.
Grkan, Nilgn (1998), Trkiyede Demokrasiye Geite Basn (1945-1950), stanbul, le
tiim Yaynlar.
Hrriyet (2013), Galataport ihalesi Douun, Hrriyet Ekonomi, http://www.hurriyet.
com.tr/ekonomi/23299621.asp, 16.05.2013.
Karamehmet, Mehmet Emin (2012), lkemizde Demokrasiye Mdahale Eden Tm
Darbe ve Muhtralar ile Demokrasiyi levsiz Klan Dier Btn Giriim ve Sre
lerin Tm Boyutlar ile Aratrlarak Alnmas Gereken nlemlerin Belirlenmesi
Amacyla Kurulan Meclis Aratrmas Komisyonu Bilgisine Bavurulan Kiilerin
 Grme Tutanaklar, http://www.tbmm.gov.tr/arastirma_komisyonlari/darbe_
muhtira/tutanaklar.htm, 05.10.2012.
Kololu, Orhan (1995), Liberal ekonomi dzeninde basn rejimi, Cumhuriyet Dnemi
Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 11: 134-139.
Kurban, Dilek ve Ceren Szeri (2013), Trkiyede zgr ve Bamsz Bir Basn in Siyasa
nerileri, stanbul, TESEV Yaynlan.
Kurban, Dilek ve Ceren Szeri (2012), ktidarn arknda Medya: Trkiyede Medya
Bamszl ve zgrl nndeki Siyasi, Yasal ve Ekonomik Engeller, stanbul,
TESEV Yaynlar.
Mutlu, Zafer (2012), lkemizde Demokrasiye Mdahale Eden Tm Darbe ve Muh
tralar ile Demokrasiyi levsiz Klan Dier Btn Giriim ve Srelerin Tm
Boyutlar ile Aratrlarak Alnmas Gereken nlemlerin Belirlenmesi Amacyla
Kurulan Meclis Aratrmas Komisyonu Bilgisine Bavurulan Kiilerin Grme
Tutanaklar, http://www.tbmm.gov.tr/arastirma_komisyonlari/darbe_muhtira/
tutanaklar.htm, 05.10.2012.
zvar, Hazal (2012), Muhafazakr medya kendisine ihanet ediyor, iktidarla ilikisi
ok iren!.., T24, http://t24.com.tr/haber/muhafazakar-medya-kendisine-iha-
net-ediyor-iktidarla-iliskisi-cok-igrenc/206522,18.06.2012.
Radikal (2013), Takvimden Amanpour hakknda su duyurusu, Radikal, http://
www.radikal.com.tr/turkiye/takvimden_amanpour_hakkinda_suc_duyuru-
su-1139427,27.06/.2013
Sabuncu, Murat Gazeteci arkadam otur sen, kedidir kedi..., T24, http://t24.com.tr/
yazi/gazeteci-arkadasim-otur-sen-kedidir-kedi/6999,02.07.2013
Snmez, M. (2003), Filler ve imenler, stanbul, letiim Yaynlar.
Szeri, Ceren ve Gney, Zeynep (2011), Trkiyed e Medyann Ekonomi Politii: Sektr
Analizi, stanbul, TESEV Yaynlar.
Szeri, Ceren (2007), Trkiyede Bamsz Haber Dergiciliinin Ekonomik Sorunlar:
Nokta dergisi rnei, letiim, Galatasaray niversitesi letiim Fakltesi Ha
kemli Akademik Yaym, say: 7:103-128.
Sylemez, Aya (2012) Babakandan Medya Klavuzu, Bianet, http://bianet.org/bia-
mag/bianet/140332-basbakandan-medya-kilavuzu, 15.08.2012.
Sylemez, A. (2011) Ajanslardan Oto-Muhtra Yetkililerin Yasaklarna Uyacama...,
Bianet, http://www.bianet.org/bianet/ifade-ozgurlugu/133576-yetkililerin yasak-
larina-uyacagima, 21.10.2011.
anl, Ufuk (2013), Show var, para yok!, Vatan gazetesi, http://haber.gazetevatan.com/
show-var-para-yok/548754/2/ekonomi, 25.06.2013.
Trkiye Gazeteciler Cemiyeti (2013a), TGC: Medyada olaanst halin kalkmasn di
liyoruz, http://www.tgc.org.tr/duyuru.asp?did=600,04.09.2013.
Trkiye Gazeteciler Cemiyeti (2013b), Trkiye Gazeteciler Cemiyeti Ynetim Kurulu
bir aklama yapt: Medyadaki iten karmalar knyoruz, http://www.tgc.org.tr/
duyuru.asp?did=589, 19.08.2013
T24 (2013b), Kuzey Irak gaz 26 yllna ykselen grup Siyahkaleme verildi, http://
t24.com.tr/haber/kuzey-irak-gazi-26-yilligina-yukselen-grup-siyahkaleme-
verildi/239513,14.09.213.
T24 (2013a), Uludere yazs Babakana hakaret sayld, http://t24.com.tr/haber/altana-
erdogana-hakaretten-mahkumiyet/234639,18.07.2013.
T24 (2012), Hilal Kaplan: Genel yayn ynetmenlerinin, Babakann karsnda el pen
e divan durduklarn grdm, T24, http://t24.com.tr/haber/hilal-kaplan-genel-
yayin-yonetmenlerinin-basbakanin-karsisinda-el-pence-divan-durduklarini-gor
dum/218101, 23.11.2012.
Topuz, Hfz (2003), II. M ahm uttan Holdinglere Trk Basn Tarihi [Turkish press history
from Mahmut II to conglomerates], stanbul, Remzi Kitabevi.
Yazcolu, Onur (2013), Medya Devrimi Gerekleti, Biamag, http://www.bianet.org/
biamag/diger/148527-medya-devrimi-gerceklesti, 20.07.2013
Yurdakul, Mithat (2013), Tamincenin lgn projesi: Haliport, Milliyet, http://eko-
nomi.milliyet.com.tr/tamince-nin-cilgin-projesi-halic/ekonomi/detay/1741332/
default.htm 25.07.2013
 DNDEN BUGNE TRKYEDE
MEDYANIN EKONOM POLT

Mustafa S n m ez1

Her retim tarz gibi, kapitalizm de ancak ve ancak kendini yeniden re

tebildii lde varln srdryor. Ekonomik, politik ve kltrel dzeylerde
yeniden retim ... Kapitalizmi, kendisinden nceki retim tarz olan feodalizm
den ayran ey, retici iinin zgrldr. Feodalizmde serfn feodale kar
aktan, gzle grnen bir bamll sz konusu idi. Buna ekonomi d zor
deniyordu. Kapitalizm, feodal karsnda serfi zgrletirdi. Kente gelen serf
feodale baml deildi. gc stnde aktan zor yoktu. Ama igc satma
dka da hayatn idame ettiremezdi. Kapitalizm, onu igcn satmaya mec
bur brakmt; bu aktan deil, imdi ekonomiye ikin (mndemi) bir zordu.
Kentteki kapitalist o igcn cret karl alabilir, onu kullanarak deer ve
art deer retebilir, dolaysyla sermaye birikimini srdrebilirdi. gcnn
metalamas ve bunun stnden birikimin ilerlemesinin meruiyetini salaya
cak kurumlardan biri feodalizmden mirast: Din. Hristiyanlkta kilise, feoda
lizmin egemeni olarak kapitalizmde g kaybetse de imdi yeni ilevi, emek ile
sermaye arasndaki ekonomiye ikin zoru smrye meruiyet kazandrmak,
bunu olaan gstermekti. i, yeni kaderini kabullenmeli, Tanrya bir ii ol
duu iin kretmeli ve kendisine iveren patronuna da kran duymalyd.
Eitim, okul, kapitalizme meruiyetin ve rza almann bir dier kurumuydu.
Burada aday iilere hem yeni dzenin grenekleri retilecek hem de beceri
kazandrlacakt. Okuma-yazma, pozitif bilimlerle ilgili dersler alma, kapitalist
retim in iblmnde alnacak rollere gre beceri edinmeyi okul salayacakt.
Din ve eitime bir nc kuum elik edecekti; medya. Prim itif haliyle, ya
zl medya, para-meta-para zincirinde iletiimi salayan ve emberin tamam
lanmas iin gerekli pazar, finansman, hammadde ve igc tedariki ile ilgili
bilgilerden kapitalistleri enforme eden bir rol stleniyordu. Ama ayn zaman
da, kapitalistlerin ortak ynetim organ olarak ilev grecek siyasi kuramlarn
bir tr inaat iskelesi olacakt gazeteler, dergiler. ki ilevi birden stlenenler de
1 Gazeteci-Yaync-Bamsz Aratrmac.
olacakt, hem de bamsz medya grntsyle. Bir yandan ticari bilgiler, ha
berler veren, bir yandan kapitalist devleti bir tr snflar st rgt olarak gs
terme ve buna itaat iin kitleleri ynlendirmede artk medya da nc nemli
bir aktr olarak ideolojik kurumlar iinde yerini alacakt.
Kapitalizm gelitike, din-eitim-medya lsnden birincisi ilevini yi
tirmemekle beraber, dierlerinin hzna ulaamad. Eitim, hzlanan sermaye
birikimi, ulusal pazarlardan uluslararas pazarlara yaylan geniletilmi yeniden
retimin, ayrntl iblmnn gerei daha da kurumlat; hem bilgi-beceri
kazandrma ilevi hem de potansiyel cretlilere dzene sayg ve biati retme
ilevinde yetkinleti. Ayn ekilde medya, matbaa, ulam, haberleme teknolo
jisindeki gelimelerle birlikte hzla geliti; retilen mallarn pazarlanmas iin
elzem olan reklam ve onun medya stnden tketicilere ulatrlmas ihtiyac
nn yaratt gelir kayna olma imkn da medyaya g ve etkinlik kazandrd.
Dahas, kapitalist devleti kullanmada hkim snf fraksiyonlar, onlar adna ha
reket eden siyasi partiler arasndaki yar, ayrca medyaya ihtiyac, medya iin
harcamalar katlad.
18. yzyldan 21. yzyla kapitalizm, deiik aamalardan geti. Rekabeti
zellii zaman iinde oligopolistik, monopolistik (tekelci) yne evrildi. Ulusal
pazarlardan dnya pazarlarna doru tat ve bir iliki olarak kapitalizm dnya
ya yayld, derken kreselleti; yeni iblmlerine gitti. Sanayiyi mesela Asyaya,
Latin Amerikaya, Orta ve Dou Avrupaya transfer ederken merkezlerinde kat
ma deeri daha yksek hizmet sektrlerini, sanayinin katma deeri yksek aa
malarn tuttu. Ama z hi deimedi; Kr ve sermaye birikim i... Bunun iin
her eyi (suyu, havay bile) metalatrma, dnya nfusundan ihtiyac kadar ola
nn iiletirme (proleterletirme) ve azami kr birikimi salamak iin ayrntl
iblm... Hem iyerinde hem dnyada ayrntl iblm...
Bu devasa bymeye, yaylmaya, ideolojik yeniden retim iin din, eitim,
medya yine hizmet etti ve bu geliime uygun deiimleri onlar da geirdiler.
rnein medyada, yazl olanna elektronik olan katld. Biliimin, iletiimin
btn gelimeleri annda medyaya da aktarld. Hkim dil ngilizcede medya
rnleri dnya pazarlar iin retilir ve satlr oldu.
Bir meta olarak medya rnleri, reticisi kapitalistlere hem kr ve birikim
hem de ekonomi d faydalar salamaya baladlar. nk medya bir eko
nom ik sektr olma yolunda ilerlerken hatta endstrileirken, ideolojik yeniden
retime katks nedeniyle sahibine ya da onu kontrolne alana ekonomi d bir
yarar, bir nfuz salyordu ki, bu herhangi bir metann retiminin getirisinin
stnde bir getiriydi. Hatta srf bu getiri iin, medyann retim inden ortalama
kr salamaktan feragat edilebilir, zarara bile katlanlabilirdi.
Ekonomik saikle, yani kr ve sermaye birikimi iin retimin sz konu
su olduu medya-kltr rnleri retimi, toplumlarn ayn zamanda politik
ve ideolojik yeniden retim srelerine hizmet ettikleri iin, dier ekonomik
alt-sektrlerden farkl bir zellie de sahiptir. Dolaysyla, geni anlamda med-
ya-kltr endstrilerinin retim srelerini, sadece ekonomik kategorilerle,
kr-zarar, arz-talep yasalar ile anlamaya almak, giriimcilerin davranlar
n sadece ekonomik saiklerle anlamaya aba gstermek ou kez yetersiz kal
maktadr; bu tr analizlere politik ve ideolojik kategorileri dahil etmek, daha
verimli analizleri, srecin neden-sonu ilikilerini anlamaya yardmc olabilir.
Baka bir ifade ile medyada yeniden retim, i ie iki daireyi iermektedir.
daire, ekonomik yeniden retime denk derken, onu sarmalayan ikinci daire
politik-ideolojik yeniden retimin sahasdr. dairede endstrinin yeniden
retim koullar, sektrn emek-sermaye, sermaye ii iliki ve atmalar analiz
konusu iken, d dzlemde toplumsal formasyonun politik ve ideolojik yeniden
retiminde medyann rol, ekonomik elerden bamszlaarak varlk gster
mekte ve analiz konusu olmaktadr.
Medyann artan gc, devletin yasama-yrtme-yarg erklerinden birine
benzetilerek ona drdnc g payesinin verilmesine neden oldu. Drdn
c g medya, toplum adna devleti denetleyici bir organ olabilirdi. Bu baz
lkelerde, baz konjonktrlerde geerli bir argman olsa da zamanla pek yle
olamad. Medya gcn ele geirmek iin hkim snf fraksiyonlar ve onlar
temsil etmeye aday siyasiler arasnda bir yar balad. Medyann yaratt n
fuzdan para kazanmak peindeki medya sermayedarlar da, medyay drdnc
g, toplum adna denetleyici olma zelliinden vazgeerek onu paraya tahvil
etm enin peine dtler.
Medya alann, ortam n bylesine rezil bir ekimenin olabildii kadar d
nda tutmak, demokrasisi daha gelimi, yurtta daha rgtl ve kendini ko
rumay bilen toplumlarda elbette kolay olmad. Buna hem medyann rgtl
alanlar hem de rgtl izleyici-okuyucu kitleler reaksiyon gsterdiler. Yasa
larla kazanlm haklar, keyfiyeti, istismar belli llerde dizginledi ve byle de
devam ediyor.
Buna karlk demokrasisi gelimemi, yurttalk bilincinin zayf, otoriter
devlet biiminin hkim olduu lkelerde ve konjonktrlerde medya stnden
nfuz savalar daha kolay yapld ve medya stnden de hkimiyet kazanarak
g dengeleri korunmaya, dahas glendirilmeye alld. Buna hem medya
nn iinden aktrlerin hem de okuyucu-izleyicinin bir direnci zayf kaldka
medya stnden fil tepimeleri daha tahripkr oldu, olmaya devam ediyor.

Trkiyede... '
Trkiye de medya stnden hkim snf fraksiyonlarnn, onlarn politik
temsilcilerinin hkimiyet kavgalarnn kyasya yaand bir lke. En azndan
1980 sonrasnn Trkiyesi iin bunu daha rahat sylemek mmkn. 1980lerden
2010lara Trkiyede medya hem ekonomik bir sektr olarak nemli byme,
niceliksel ve niteliksel deiim geirdi, hem de politik mcadeledeki rol ve s
tne srdrlen mcadeleler asndan ok ne kt.
Geni anlamda medya rnlerinin Trkiyed e ticarilemesi, metalamas;
kk lekli birimlerden endstriyel boyutlarda retilir ve satlr olmas, gide
rek reklam gelirleri ile bymesi, daha ok, son yarm yzylmza ait bir olgu.
Medya-kltrn ticarilemesi ve endstrilemesi 1980 sonras ok hzland.
inde sreli yazl basn rnlerinin (gazete-dergi), sresiz yazl basn
rnlerinin (kitap, ansiklopedi vb.) yan sra, TV-radyo yaynlarnn, sinema,
mzik rnlerinin, giderek internet yaynclnn, GSM ebekelerinin yer al
d sektr, son dnemlerde elence, futbol endstrisi ile de etkileim iinde
ve sektrn aktr firmalar, bu dallarn birkanda, hatta tm nde yatay-dikey
btnlemelere gitmi drmdalar.
Birok lkede olduu gibi, medyann Trkiyed e varlk nedeni, ncelikle po
litik ve ekonomik yeniden retime katks ile balam, ancak kapitalist gelime
ile bu dzleme, ieriden ekonomik, endstriyel bir alan daha eklenmitir. Tr
kiye zelinde bu medyann endstriyel alannn varlk bulmas, daha ok, son
50 yln rndr; ama daha ok da Trkiye ekonomisinin kresel yaplanmaya
entegre olduu 1980, zellikle de 1990 sonrasna ait bir sretir.
Trkiyenin geleneksel kitap basm ile balayan yazl medya sreci, 19ncu
yzylda gazete yayn ile srd. Devlet ynetiminde 1831de karlan ilk gazete
Takvim-i Vekayi, 250 adet baslmaktayd. Sadece devlet byklerine, bilim adam
larna, yksek rtbeli memurlara, taradaki yneticilere ve eliliklere gnderil
mekteydi. Takvim-i Vekayid en sonra 1840ta kan Ceride-i Havadis ve 1860ta
kan Tercman- Ahvald e bask says birka bin adetle snrlyd.
Siyasi yaplanmalar, ounlukla gazete-dergi etrafnda rgtleniyordu. k-
tidar-muhalefet ekimesi, bunun iin gerekletirilen rgtlenmelere bir tr
inaat iskelesi grevi gren gazete ve dergiler, ounlukla stanbuld a hazrlan
yor, baslyor ve datlyordu. Snrl sayda da olsa, Bat kapitalizmi ile btn
lemeye balayan Osmanl ekonomisine yine bakentlik eden stanbulda emtia
ve para piyasalar ile ilgili bilgi veren bltenler, kataloglar ilk medya rnleri
arasnda saylabilir.
lk radyo yayn Cumhuriyetin kurucularnn eseri olan Bankas itira
ki olarak 1928de stanbuld a balatld ama ksa srede devlet kuruluu PTTye
devredildi ve Bakent Ankaraya alnd.
Elektronik yayncln devlet tekelinde kalaca 1990lara kadar yazl basn
kulvarnda geliip byyen basm iletmeleri, 30 yl gibi ksa bir srede, 1950ler-
den 1980lere kk aile iletmelerinden medya endstrisi leine doru b
yd. Tipo bask teknolojisinden ofset baskya gei, ulatrma-haberleme ya
trmlarndaki hzlanma, i tketimdeki art bu bymeyi hazrlayan balca
etkenlerdi.
 1970lerin sonlarna doru basn sanayine, sektr dndan sanayiciler, gi
riimciler girdi (Aydn Doan rnei). Bylece, basn ile basn d iletmelerin
ayn holding ats altnda sinerji araynda olduklar bir dneme geildi. Bu
eilim, politik ve ideolojik eilimlerle beslenerek 1980li yllarda da srd. Ba
sndan ilk birikimlerini salayanlar basn d sektrlere de yatrmlar yaparken,
basn dndan gelen giriimciler, yeni basn yatrmlarna eilim gsterdi.
1990 ncesinde elektronik medya -radyo, televizyon- devlet tekelinde ol
duu iin iktidar partilerinin hkimiyetindelerdi ve muhalefet hep bundan
ikyetiydi. Keza Cumhuriyetin kuruluu ile doan Anadolu Ajans da iktida
rn kontrolndeki tek resm haber ajansyd.
1980 ncesinin basn, 24 Ocak/12 Eyll mdahaleleri ile balayan yeni
dnemin basnndan belli llerde farklyd denebilir. Bir kere, basn, sonraki
dnemde olduu kadar endstrilememiti, sektre giriler ok zorlamamt.
Basn sahiplii sektrden henz kopmamt, gazete patronlar, ayn zamanda
gazete bayazarl bile yapyorlard. Kapitalizm emekliyor, reklam harcamala
r ncelikle kamu tekelindeki radyoya, sonra televizyona, onun ardndan zel
sektrdeki gazete-dergilere akyordu. Medya alanlar sendikalyd ve ayrntl
bir iblm, dolaysyla ok katl bir hiyerariden de henz sz edilemezdi.
Gazete-dergiler ile siyasi partiler arasnda organik denecek bir iliki henz sz
konusu deildi. Politik yapda merkez sa ile merkez sol birbirine yakn gce
sahipti ve 1960 Anayasasnn grece demokratik kurum lan iliyor, demokratik
rgtlenmeler ile toplum kendisini grece daha rahat ifade edebiliyordu. Basn
da bu politik iklime uygun bir ekil alyor, merkez sa ile merkez solun birbirine
yakn temsil edildii bir medya dengesi gzlemleniyordu.

1980: Krlma
1980, Trkiye toplumu iin bir kilometre ta saylr. Politik ve ekonomik ya
pdaki deiime yol aan rzgrlar, kltrel dzemli, dolaysyla medya alann
da etkisi altna ald. Medya da bu tarihten itibaren hem bir ekonomik sektr ola
rak hem de yeni dnemin toplumsal formasyonunun yeniden retiminde daha
etkin bir aktr olarak deiimler, dnmler yaad.
1980 ncesinin i pazara dnk sermaye birikimi srecinin tkanmaya u
ramas ile k, dnya kapitalizmi ile daha ok btnleip verilen iblmn
ifa ederek birikimi srdrmekti. Bu, nceki dneme ait tm snfsal dengeler,
ynetim biimlerinde de deiim gerektiriyordu. Yeni yneli, d pazarlara, d
rekabete almay, dardan sermaye girii, mal giriine ak olmay; bunun iin
de baz sektrleri tasfiye edip avantajl olanlarda uzmanlamay neriyordu. Ta
rmsal sanayiler, emek-youn alanlar, turizm gibi sektrlerde younlama, bun
larn retimi mal ve sermaye ihracndan dviz tedariki tavsiye ediliyordu. Bu da
emek gcn ucuzlatma, maliyetini drme demekti. Bu ise sendikal yaplarn
zlmesi, toplumu genelde rgtszletirme, bu dnme ayak ba olabile
cek unsurlar etkisizletirmeyi gerektiriyordu. Bu dnm, siyaseten 12 Eyll
Asker Darbesini zorunlu klan etmenlerden biriydi. Ekonomik dnme ilikin
eylem plan ise 24 Ocak 1980 kararlar ile alnd.
Bu dnm topluma onaylatma, rza alma ve merulatrmada medyaya
nemli iler decekti. 12 Eyl 1980 Asker Darbesi, bu dnme yardmc
olmakta direnecek gazeteleri kapatmakla ie balarken, dierlerini de kontrol
altna alyor ve tam da asker diktatrlklere zg sansr mekanizmalar daya
tyordu. Sansrn olduu yerde otosansrn kanlmaz olarak iledii gerei,
bu zaman diliminde de gzlemlenecekti. Birok gazete ynetimi ve ke yazar
lar, asker ynetime uyumda zorlanmazken, bazlar da bir an nce askerlerin
ilerini tamamlayp gitmelerini, parlamenter sisteme yeniden dnmeyi salama
adna ynetimle uyumu seiyordu. Bylece asker rejim dneminde kamu ileti
im aralar radyo ve televizyon tamamen cuntann kontrolnde ilerken gazete
ve dergiler de asker rejimin icraatlarnn kamuoyunca tasvibi, merulatrlma-
s, hazrlanmakta olan ve 1982 Kasmnda oyalanacak yeni anayasaya evet oyu
verilmesi iin kamuoyu oluturma grevlerini yerine getiriyorlard.
Bu gei srecinin sivil aktr Turgut zal, dnm programna asker
cunta ncesi babakan mstear, st dzey brokrat olarak adm n atarken
asker rejim hkmetinde babakan yardmcl grevi alacak, daha sonra da
ANAP kurarak seimlerden zaferle kacak, 8 yllk bir iktidar dneminin ba
nda olacakt. Turgut zal, kitlelerin yeni politik ve ekonomik deiime ayak
uydurmalar ve rzalarn salamada medyadan yararlanmay n plana alacakt.
Bu yaklam medyadan, yani gazete ve dergilerden de karlk bulacakt. n
k balatlan ekonomik dnm program medyann endstrilemesinde yeni
imknlar, frsatlar yaratmt. IMF destei ile tkanm, klmeye balam
ekonomiye yeniden arklar dndrme imknnn gelmesi, basn iin iyi ha
berdi. Yeniden byme, yeniden tketim ve bunun iin reklam harcamalarnn
artmas demekti. Ekonomik liberalleme, ithalatn gevemesi, ithal rnlerin
reklam iin harcama demekti. Faizlerin devlet kontrolnden karlp bankala
rn ksmi rekabetine almas bankaclk reklamlarnn artmas demekti. Devlet
tekelindeki radyo ve televizyondan arta kalan reklamlar toplama iin basnda
yar hzland.
Bymeye balayan sektre yeni giriler oldu. Hrriyet ve Gnaydn grup
larn ellerinde tutan ve pazarn nemli bir ksmn paylaan Simavi kardele
re rakip olarak zmir de yerel bir g olarak kabna smayan Din Bilgin yeni
kurduu Sabah ile sektre girerken, yurtd mteahhitlikten kazand para
larla Kozanolu-avuolu Grubu da Gne ile sektre giri yapt. Bylece, ilk
birikimini medyadan salayp medyadan gelitirenlere yeni rakipler kmt;
Milliyeti satn alan Aydn Doana sektr dndan girile K- Grubu ekleniyor
du. Bunu, yaknda dierleri izleyecekti.
1990 a gelinceye kadar basnda bir dizi el deitirme sreci yaand. 1980le-
rin balarnda, basna inaat sektrnden birikimi ile girerek Gne (Gl)
gazete grubunu kuran Kozanolu-avuolu ortakl, basnda her anlamda
bir hareketlenme yarattktan sonra, mali sektrdeki ilerinin ktye gitmesi ile
m teahhit M. Ali Ylmaza satld. 1989da, Simavi kardelerden Haldun Simavi,
Gnaydn G rubunu Kbrsl iadam Asil Nadire satt. Dnemin babakan ve
ardndan Cumhurbakan olan Turgut zalm, dier medya patronlarm yola
getirmek zere destek verdii Asil Nadir, Gnaydnn ardndan, ayn yl, Gne
gazetesi ile en byk dergi grubu olan Geliini i de satn alarak sektrn en b
y durum una geldi. Ancak, kurulmak istenen bu hkimiyete, dier patronlar
Aydn Doan ile Din Bilgin ortak cephede buluarak kar koymay denediler.
Sonuta, bir-iki yl iinde ngilteredeki ileri bozulan Nadirin bu yatrmlar
1990 ve 1991de erimeye, zayflamaya balad, zaman iinde de bu grup piya
sadan silindi.
Sektrn dier by Erol Simavi, Hrriyet Grubunu nce bankac Erol
Aksoya satt. Ancak bankac Aksoy da sektrde uzun sre kalmad ve Hrriyeti,
1970 sonlarnda Milliyeti satn alarak medyaya girmi olan Aydn Doana satt.
Bylece bir milat olan 1990 elektronik yayncla gei ncesi yazl basnda iki
byk grup kalmt: Doan Grubu ve Sabah Grubu.
12 Eyll ve onun devam niteliindeki ANAP iktidar dneminde basn, si
yasi otorite ile ibirliini reddetmeyen ama karln da talep eden bir aktre
dnt. Bunu rahatlkla ve savunarak yapan Sabah Grubundan geri kalmamak
iin meslek etiini nemsemeden dierleri de kervana katldlar. T. zal, bu za
af deerlendirerek dibe doru yar kztrdka basn da sflileti ve zaviye
kaybetti. Endstrileen basnda, iblm ayrntllat, hiyerarik basamaklar
artt, beraberinde patron vekili bir basn aristokrasisi de tredi. Hzla sendika
szlatrman sektrde medya sahibinin editryale hkimiyeti iyice pekiti.

1990lar: Basndan Medyaya...

1990l yllar, 1980lerde srdrlen neoliberal dnmn devam niteli
inde admlarn atld, ancak hem ekonomik hem de siyasi ynden epey san
cl bir dnemidir Trkiyenin. Bu tarihe kadar basn tanmna daha ok uyan
sre, 1990 balarndan itibaren iine zele alm radyo ve TVleri katarak
medyaya dnmeye balad. Bylece yazl medya ile elektronik medyann
btnletii, yan sra medya dndan sermayenin sektre, medya sahiplerinin
de medya d yatrmlara yneldii bir dneme giritir 1990lar...
1980 sonrasnn da alma politikalaryla d ticaret, yabanc sermaye re
jimi, dviz kuru rejimi libere olan Trkiyede, daha ok, d kaynak giriine da
yanan bir byme patikasna geildi. Bu sre, krdan kente gte art, byk
kentlerin oluumu, bu arada stanbulun bir megakente dnm demekti.
Medya endstrisi srecinden, iinde medya endstrisini de barndran ser
maye komplekslerinin, holding kurulularnn ortaya kt bu yeni platform
da, medya-kltr sektrnde niceliksel ve niteliksel deiimler de beraberinde
geldi. Bylece 2000lere gelindiinde, yazl basndan grsele, internetten kitap
ve mzik endstrisine uzanan halkalar bnyesinde tayan; faaliyetini, yatrm
larn yurtiinden yurtdna da tayan byk medya holdingleri, yapya ege
men oldu.
Bu yapy biraz somutlatrmak iin, medya alannn yarsn kontrol eden
Doan Yayn Holdingin (DYH) 2008 sonu istihdam profili rnek verilebilir.
2008 sonunda Doan Yayn Holdingd e 8 bine yakn yurtii alana karlk 5
bine yakn da yurtd personel alyordu. Sekiz bine yaklaan yurtii alan
larn yzde 28i yazl ve grselde, yayn blmnde istihdam edilirken yzde
18i sat ve pazarlama ksmndayd.
Bu byk medya holdinginin yurtii alanlarnn yzde 33 u kadnlardan
oluuyordu. Grubun yurtii alanlarnn yzde 48i niversite mezunuydu,
yzde 55i de 22-33 ya diliminde yer alan gen alanlardan oluuyordu.
Kamu tekelinden karlan elektronik yayncln geliimi, TV dizileri ya
pmcln, bu da teden beri merkezi stanbul olan sinema endstrisi ile i
ielii getirdi. Bunlarn yannda sresiz yazl medyann asli rnleri olan kitap
ve ansiklopedi yaymcl da kompleksin bir paras haline geldi ve kitaplk da
endstrileerek btne eklemlendi. Buna -henz gevek biimde olsa da- yine
merkezi stanbul olan, mzik ve futbol endstrileri elik ederken, daha ok da
2000 sonras yllarda dijital yaynclk, internet, GSM ebekeleri bu alana yeni
bir boyut katt ve retim srelerinde nemli deiimler yaatmaya balatt.
1990 sonras TV-radyo yaynclnda devlet tekelinin kaldrlmas, yazl
basnda uzmanlam gruplara elektronikle btnleme frsat sunarken, elekt
ronik basnla medyaya giri yapanlar da bnyelerinde yazl basma yer vermeye
baladlar. lk TV yayncln Almanyad a kurduu bir irketle hukuki yollar
zorlayarak, korsan yayn gerekletiren Uzan Grubu oldu. Turgut zaln olu
Ahmet zal ile Cem Uzan, ilk zel TV yaynn TRT tekeline ramen yurtdn-
dan zalm destei ile balattlar. Uzan ailesi, bu ilk zel korsan kanal zaln
tepe tepe kullanmna at. TV yayncln Star gazetesinin k tamamlad.
Devamnda, mar Bankas stnden grubun yasad birikim srecinde m ed
yay ak seik silah olarak kullanan Uzan Grubu, tehdit-antaj aleti olarak kul
land medyann yanma Gen Partiyi ekleyerek gcn pekitirmek istedi.
Sonunda, dinsizin hakkndan imansz geldi. AKP, iktidarnn ilk dnemlerinde
Uzan kuatt ve hile-hurdas ortaya karlarak btn irketlerine, medyasna el
konuldu, aile soluu yurtdmda ald.
TV yayncl ile medyaya giri yapan Trkiyenin en eski giriimci-sanayici
gruplarndan ukurova (M. Emin Karamehmet), Erol Aksoyd an satn ald
Show TVye yeni kanallar ve Digitrk isimli platformu ekledi, yazl basn ek
siini de Akam gazetesi ile tamamlad. Bylece, yazl basma sahip olann TV
yayncln bnyesine eklemesi ve/veya TV yayncl yapanlarn bnyelerine
yazl basn, gazete ve dergi yaynn eklemesi bir model haline geldi.
 1980li ve 1990l yllarda stanbul medya endstrisinin niceliksel bymesi,
yeni matbaa teknolojileri, lek bytme, ofis meknlarn geniletme ihtiyac
demekti. Bu ihtiya, mekn deiimini de beraberinde getirdi. 1984te Byke-
hir Belediye Bakan olan Bedrettin Dalann tarihi yarmaday sanayisizletirme
hedefi iinde o gne kadar bu blgede, Caaloluda faaliyet gsteren medya
kurulularn, irili-ufakl matbaa kurulularn stanbulun yeni gelime blgele
rine tamak, bunu zendirmek iin de ucuz fiyatla kamusal arazi tahsisleri yap
mak vard. Bu erevede Caaloludaki endstri, birka yl iinde kinci Boaz
Kprsnn evre yollarnn etrafndaki Baclar, kitelli, Mahmutbey gibi yeni
semtlerdeki arsalara ina edilen plazalara tanmaya balad; matbaalar yine bu
corafi blgede kurulan sanayi sitelerine tand. Bu, medya endstrisi iin yeni
bir kilometre ta oldu. 1990lardan itibaren gerekletirilen TV yaynclk faali
yetleri de bu yeni plazalar iinde icra edildi.
1990larda, 12 Eyll rn ANAP, 8 yllk iktidardan sonra erimeye yz tut
tu. Merkez sa temsilen Demirelin mimar olduu DYP, 1990larda kurulan
koalisyon hkmetlerinin ba aktr oldu denebilir. Koalisyonlar kh merkez
solun bir kanad olan CHP (SHP) ile, kh ykseli halindeki politik slamn par
tisi Erbakann lideri olduu Refah Partisi ile yapld.
Politik slamn ve Krt siyasetinin merkez siyaset stnde basm yaratt
1990larda, koalisyon hkmetleri, glenen medyann artan lde desteine
ihtiya duyuyorlar, bu destek talebinin karlnda ise medya sahipleri iktidar
dan kayrmaclk talep ediyorlar ve alyorlard. Kamu mliyesinde byk ak
larn verildii ve aklar borlanmalarla karlamaya alrken yksek faizlere
katlanmak durumunda kalan kamu kesimi, ekonominin ana sorun alan duru
muna gelmiti. E-dost kapitalizminin, nepotizmin trmand bu yllarda, zel
likle zelletirilen kamu bankalarn ele geirme, bunlarn kredilerini usulszce
kendi holding irketlerine kullandrp (avami tabirle hortumlayp) sonra ban
kay Hazinenin kucana brakan i adam profili, bu kurgunun bir paras ola
rak bir medya kuruluu (tercihan TV kanal) alarak medya silah ile donanmay
da ihmal etmiyordu. ki byk medya grubundan Doan, Bankas itiraki
Dbankn sahibi olarak, Sabah ise zelletirmeden Etibank alarak bu kervana
katlmt.
En mafyatik yaplanma ise Uzan Grubununkiydi. Sahibi olduu mar
Bankasna paralel bir muhasebe sistemi kuran bu aile, sahibi olduu Star TV
ve Star gazeteyi, hem iktidara hem rakiplerine kar bir silah olarak kullanmada
ok cretkrd ve bu sistemi, ancak 2003 ylnda polis operasyonlaryla kerti
lecek, aile de selameti yurtdna kata bulacakt.
1990larda, ykselen politik slama kar gerekletirilen 28 ubat 1997
postm odern darbede, ana akm medya nemli bir rol stelenecek ve bu zgn
darbeye kitle destei salamada, iktidar blokuna nemli servisler verecek ama
karln da iktidarlardan ekonomik getiri olarak almay bilecekti.
 2001 Krizi ve Medyada Dnm
Trkiye, 1990lardan 2000 e geerken ar bir ekonomik kriz yaad ve
bununla hem siyaset hem medya dzeni nemli bir deiim geirdi. 1990lar
boyunca yaad kamu mliyesi kamburuna ek olarak cari ak kamburu ya
ayan Trkiye ekonomisi, 2000 sonlarnda ar bir bunalm yaad. Krize gi
rite 2000d e balatlan IMF reetesi nemli bir vebal tayordu. Dviz kurunu
pa yaparak enflasyonu dizginleme, bylece istikrar salayp d kaynak girii
ni zendirmeye dayal beklenti, almad ve pa taraynca gemi de dalgalara
kapld. Kamu mliyesi aklan ve bankaclk sistemi, ekonominin en krlgan
yanlaryd. 2000de ucuz dvizle patlayan ithalat yksek cari aa yol anca,
yabanc sermaye k da hzland. Yabanc sermayenin k ve dolarn yk
sek deer kazanm ile sert bir k yaayan ekonomide 2001 klmesi yzde
6y buldu. Bu Trkiye tarihinin en derin kriziydi. Krizle beraber, birok sektr
gibi medya da bir yeniden yaplanma yaad. Blent Ecevit babakanlndaki
merkez sa ve merkez sol koalisyonunu derinden sarsan kriz, ancak ABDd en
getirtilen ve babakan yardmclna atanan Kemal Derviin IMF ile uygulad
ar bir istikrar program ile istikran yakalayabilecek ancak toplum a ok ar
yoksullama ve isizlik bedelleri detecekti.
Krizle beraber, medya sektr de yeniden yapland. Sektr nemli bir
ayklama yaarken ayakta kalanlar sreten glenerek kt. Finans aya da
olan bir dizi medya patronu, bankas krizde yara alanlar ve dolaysyla Tasarruf
Mevduatn Koruma Fonuna devralanlarn medya etkinlikleri ya tasfiye oldu ya
da zayflad. te yandan krizde daralan i piyasayla birlikte reklam harcamalar
byk bir d gsterince sektr de kld ve klmeyle byk bir tensikata
ve cretleri drme uygulamasna gidildi.
Din Bilginin Etibankma el konmasyla Sabah gazetesi, ATV ve dergi grubu
bitkisel hayata girdi. Erol Aksoyun ktisat Bankas Fona geince Cine 5; Kamu-
ran rtk ve Szerin bankalarna el konunca da BRT ve Kent TV; Ceylanlarn
Bank Kapitaline el konunca da CTV sektr d kald. hlas Finansa el konul
mas da Trkiye Grubunda sarsntlar yaratt. Krizde nemli bir sarsnt geiren
Karamehmet Grubu ise akbabalara yem olmamak iin medyasn daha da g-
lendirmekte k buldu.
Saylar 80e ulaan bankalarn reklam harcamalaryla yapay bir byme
gsteren medya, bankacln Kasm 2000 ve ubat 2001 oklaryla kmesi, k
lmesiyle birebir kntye urad.
Reklam harcamalar finanstan balayarak, i talebin daralmasndan etkile
nen tm sektrlerde bak gibi kesildi. Medya, bu gelir azalmasna annda tensi
katlarla tepki verdi ve peyderpey 5 bin medya alann sokaa brakt.
Medyann daha byk kler yaamamas, medyann biraz da patronla
rnca silah olarak kullanlmasndan, dolaysyla katlanlabilir bir zararla da ya
amn srdrmesine izin verilmesindendi.
 Yoksa medya dier sektrlerle ayn ileyi saiklerine sahip olsayd, krizde
bankaclk sektrnn urad akbetin aynsn yaard.
2001 krizi sonrasnn medyasnda yeni boyut, yeni sermayedar girii ve var
olanlarn glerini pekitirecek yeni ittifaklara, cephelere gitmeleri eklinde ger
ekleti. Madenci Turgay Ciner, sektrn yeni ismi olarak Sabah G rubunu bir
trl ele geiremeyince Habertrk markas altnda bymeye koyuldu. Kara-
mehmetler, Fona Pamukbank ve Yap Kredi bankalarn kaptrdlar ve Turkcell
stnde uuan akbabalara direnme hrsyla medya glerini takviyeyi setiler,
yeni transferler, yeni TV kanallar ve yeni datm rgtlenmesine nayak ola
rak medya dengelerine arlk koydular. Medyal sermaye gruplarndan Uzanlar
ise paralel iktidar medyann gcne, siyasi gc de ekleme ihtirasyla Gen
Partiyi kurdu ve ellerindeki medya gcn tepe tepe kullanarak 3 Kasm 2002
seimlerinden, yzde 10 barajn aamasalar da yzde 7,5 oyla ktlar. Bu, dik
kat ekici bir performans olarak kabul edilecekti.
Bu ataklara karlk olarak Doan Grubu, Din Bilginin en yakn ve dava
arkada Zafer Mutlunun Vatan gazetesini karmasna yardmc olacak, o da
kendi cephesini o ynden takviye edecekti.
2001 krizi bir l frtnasn andryordu. Birok sektrde olduu gibi, med-
ya/finans dnyasnda da frtna ncesinin kum tepecikleri, frtm a sonrasnda
yeni tepeciklere yerini brakmt. imdi talar yeniden dizilmi, rakipler yeni
artlarn, yeni iklimin etkisinde hamlelere hazrlanyorlard.
2002 Kasmnda yaplan genel seimlerin sonular ise yeni bir Trkiyeye
geiin ilk sinyallerini veriyordu. 2001 krizini deneyimleyen koalisyon hk
m etinin ortaklan seim barajnn altnda kalarak semen tarafndan bir anlam
da cezalandrlyorlard. Cezalandrma, sessiz ve derinden yeniden yaplanm
politik slam tek bana iktidara tad. Mill Gr izgisindeki Necmettin
Erbakandan kopan Gl-Erdoan kilisi, neoliberal muhafazakr Cemaat Fet-
hullah Glen ile ittifak kurarak AKPyi ina ediyor ve ilk seimden iktidar ola
rak kyorlard. Bu, politik olarak yeni bir dnem demekti.

2002 Sonras: AKP Rejimi ve Medya

3 Kasm 2002 genel seimlerinin sonular, Trkiyed e hem siyasi, hem eko
nom ik yeni bir dnemin balangc oldu. O n ksur yl srecek bu yeni iktidar
dnemi, yeni bir rejim ina etme hedefine sahipti. Ekonomik olarak dnya ka
pitalizmi ile uyumlu, neoliberal^siyasi olarak da politik slamn esaslar stne
kurulu yeni bir toplumsal doku... Bu hedeflere sahip rejimin inasnda medyaya
elbette nemli bir rol verilecekti. Medya, rejimin inasnda, yol temizliinde
etkili bir rol stlenmeli, icraatlar merulatrmal, kitlelerden rza almada etkin
olmalyd. Bu nedenle kamu iletiim kurum lan olan TRT ve Anadolu Ajans
yeniden yaplandrlrken, yeni rejimin aktrlerinin organik medyalar tahkim
edilmeli, dahas, darda duran medya da bu inaya ikna edilmeli, olmad
mecbur tutulmalyd. Bunlar, 2003ten balayarak, adm adn, temposu yava
yava ykseltilerek yaplmaya alld.
Rejimi inaya koyulan AKP kurucular, Necmettin Erbakanm liderliini
yapt ve 28 ubat postm odern darbesi ile geriletilen Mill Grten ayrlan
R.T. Erdoan ile Abdullah Gl oldu. Bu ikilinin kurduu AKP ye, Erbakan ile
ayn politik slam grnde buluamayan Fethullah Glen, Cemaatiyle destek
verdi. Kresel kapitalizmle uyumlu, lml slam formlyle Ortadoud aki ra
dikal slam tehlikesine alternatif tekil edecek bu yeni oluuma, ABD de onay
vermiti. AKP-Cemaat-ABD lsnn 2002 seimlerinin ardndan balayan
uyumlu iktidar, yaklak 10 yl fazla sorun yaamadan srd. Ekonomik olarak
da, siyasi olarak da her ey bu 10 yl sresince yolunda grnyordu.
2001 krizi sonras yaad operasyonlarla Trkiye, yabanclar iin bereketli
bir toprak durumuna geldi. Zaten dnyadaki likidite bolluu yeni adres ara-
yndayd. zelletirme vitrinine konulan kamu varlklaryla, IMF testinden
gemi ekonomisiyle i yaplacak ideal lkelerden biri gibi grnen Trkiyede,
stelik tek parti iktidarnn istikrar vard, ABD ve AB arkasnda duruyordu.
Beklenen oldu, hzla sermaye girii gerekleti. 2003-2013 dneminde yllk
mill geli pasta bykl 6 21 milyar dolara kt.
medyann yan sra yabanc medyann da ekonomik mucize olarak yan
stt bu performansn arka yznde ise byk bir dviz a, yani cari ak
sorunu yatyordu ve sreci srdrlebilir olmaktan karyordu. 2003-2013
dneminde yllk ortalamas 36 milyar dolar bulan, yine yllk ortalama mill
gelire oran yzde 6ya yaklaan bir cari ak ile yaama cambazl 2012 sonras
srdrlebilir grnmyordu.
Gelen yabanc kaynak, tamamen bymeye, latta dviz kazandrc by
meye kanalize edilemedi. Bu sermayenin bir ksm zelletirmeler ve el dei
tirmeler iin gelmiti. Bu yabanc kaynak, retime katk yapmaktan ok, retim
tesislerinin, sata karlan bankalarn tapusunu devrald. D kaynan bir ks
m ile Merkez Bankas dviz rezervini tahkim etti. Bu sayede TCMB, el parasyla
dviz kuruna ayar vermenin imknlarn geniletti,
Ylda ortalama 40 milyar dolar bulan d kaynak girii, daha ok inaat
odakl yatrmlara, perakendecilik ve dier hizmet sektrlerine yneldi. Sana
yinin ihracat yetenei yeterince gelitirilmedi. Tersine i pazara dnk retim
ve ithalat n plana kt. Medya da bu i pazar odakl (inaat youn) ve ylda
yzde 5i bulan bymenin yaratt reklam harcamalar ile byyebildii kadar
byd.
Ekonominin ve giderek siyasi koalisyonun 2012'den itibaren i ve d etken
lerle byme temposu dmeye, hatta gerilemeye balad. ktidar bloku iinde
oyunbozan Erdoan (RTE) oldu, ieride iktidar orta Cemaat ile uyumu bozdu.
Cemaatiler, RTE ve evresinin iktidar nimetlerini hep kendisine yonttuundan,
blgede atele oynadndan, giderek tek adamla yrdnden, bunu baarr
sa kendilerini de bir kenara frlatacandan endie ettiler, ikyeti oldular. D
bileen olarak ABD, RTE-Davutolu kilisinin Yeni Osmanlclk oyunlarndan
rahatsz oldu. Suriyede vakitsiz ataklardan, giderek El Kaide destekisi pozisyon
larndan, Irakta Barzaniyi kkrtc ve Irakm toprak btnln bozucu petrol
odakl tavrlarndan rahatsz oldu. Msrda Mursi ye yaptklar sakat rehberlikten
rahatsz oldu. srail ve rana ayn yerden bakmadklarn fark etti.
atlaklar btn uzlatrma, bartrma abalarna karn byd ve kllar
knna sokulmamak zere ekilince karlkl hamleler hzla geldi. 7 ubat 2012
MT arpmasnn ardndan, seim konjonktrne yaklalan 2013te dersha
nelere saldr ile ataa geti RTE taraf. Buna yant, yolsuzluklar salvosu ile
geldi, hem de ok ar geldi.
***
Btn bu srete medya da, yeri geldiinde monolitik olarak ama koalis
yon ortakl bozulup ayrma baladnda da taraflarn en etkili silahlar ola
rak kullanld.
AKPnin, iktidar olduu 2002 sonunda medyada hkimiyet, pazarn yzde
50sinden fazlasna sahip olan Doan Medya Grubunundu. Balangta, IMF
ile, AB ile uyum sergileyerek byk burjuvaziyi ve merkez medyay fetheden
AKP iktidar, ikinci iktidar dneminde yani 2007 sonrasnda gerek yzn ya
va yava sergilemeye balad. Ksa srede, koalisyon orta Fethullah Cemaati
ile birlikte kendi medyasn enine boyuna genileten RTE, en nemli hamleyi
Sabah-ATV ile yapt. Mflis Din Bilginden TMSFye geen ve Doann ele ge
irme hamlelerine maruz kalan Sabah-ATVyi, sat ihalesine kimseyi sokma
dan, kamu bankalar kredileri ile damadnn ynettii alk G rubuna tapulad.
Ayn AKP koalisyonu, ksa srede F.G. Cemaatinin de yeni alm ve yeni faal
medya kurulular ile sektrde niceliksel stnle yaklat. TRT ve Anadolu
Ajans zaten tepe tepe kullanlyordu. Kamu medyasn ynetenlerde ylesine
durumdan vazife karma igzarl hkimdi ki, AKPlilerin ayrca bir tr par
ti komiseri atamalarna gerek bile kalmyordu.
Ama bu kadar bile yetmiyordu AKP iktidarna. Henz biat etmemi mer
kez m edyay da hizaya getirmek gerekiyordu. ki, o kadar da zor olmayacakt.
nk merkez medya tanmna girenler, yllar nce medya dnda finans, sa
nayi, enerji, madencilik, inaat gibi alanlarda faaliyet: gsterirlerken medyaya
sonradan, onun ortaya kard dsal ekonomimden yararlanmak zere girmi
lerdi. Medya gc, onlara, iktidarlar eip bkme, ekillendirme, medya servisi
karl zelletirmelerden, kamu halelerinden, inaat, maden, enerji ruhsat
larndan ncelik salamaya yaryordu. Faaliyet gsterdikleri sektrler, iktidarla
girift ilikileri olan dallard.
AKP, zellikle ikinci iktidar dneminden itibaren, medya yatrm olan ser
mayeyi kuatt. Bu camdan yapy talama tehdidi, bina sahiplerini teslim alma
ya yeterdi ve yle oldu.
 e, Doan ile baland ve vergi operasyonlar ile Doan hem medyada hem
medya dnda -Petrol Ofisinden de kopartlarak- kltld. Medya gcn
azaltmas istenen Doan, medya varlklar arasndan iki gazetesini ve bir TV
kanaln elinden kartp klerek dk profili seti ve hedef olmaktan kur
tulmay denedi. Bu kadarla kalmad elbette; Doana, bu makro operasyonlarn
yannda bnyesindeki m uzr yazarlar tasfiyeye kadar varan mikro cerrahi
mdahaleler de yapld.
Star TVyi satn alan Dou, zellikle 12 Haziran 2011 seimlerinin hemen
ertesinde AKP iktidar ile organie yakn iliki iine girmiti. ahenk, NTV kad
rosunda yapt ayklamalarla etkili bir haber kanaln rejim yanls durum a ge
tirdi. Milliyet ve Vatan gazetelerini alan Demirren, yalsnda yazarlarna, edi
trlerine verdii davette, Beyefendiyi zecek eyler" yazmamalarn belirterek
krmz izgileri de hatrlatm oldu. H abertrkun sahibi Turgay Ciner de bu
kervana katld.
Byk burjuvaziyi, medya sahibi gruplar rehin alan AKP, tutucu-neoliberal
rejimin inasnn eksiklerini tamamlamada nemli mevziler edindiini dnd.
***
Politik slam, mill gr adyla toplum sahnesinde yer ald 1980li ve
1990h yllarda Mill Gazete, Yeni Asya vb gazetelerle medya alannda boy gs
teriyordu. Fethullah Glen Cemaati, Sznt dergisi ile balad ama ksa srede
Zaman kardlar ve onu inaat iskelesi gibi kullanp rgtlendiler; zel televiz
yonun serbest brakld 1990larda art arda kanallar kurdular. 1994 yerel se
imlerini alnca siyaseten manevra alanlar da geniledi ve medyaya biraz daha
nem verdiler. Ama esas srama, mill grten neoliberal muhafazakrla,
onun partisi AKPye yneldiklerinde yaand.
Cemaat bir yandan, RTE-Gl evresi bir yandan 2003ten itibaren hem
yazl, hem grsel basnda genilediler. Yine de toplamda hkimiyet ana akm
medyadayd. 2003te Uzanlarn kertilmesiyle ana akm medyann Star Gru
bu el deitirdi. Star TV, Doana satld, gazete Star, AKPli Albayrak Grubuna
verildi (2011d e Fettah Tamince ald). Etibank dolandrd iin hapse atlan
Din Bilginin kurduu Sabah-ATV, TMSFnin elindeydi. 2007den itibaren hu
ru harektna girien AKP, bir yandan bu grubu hegemonyasna geirdi, bir
yandan da yeni medyalar kurdurarak kitlelere eriim kapasitesini geniletti.
Sabah-ATV, ihaleye kimse sokulmadan RTEnin damadnn ynettii
alka, hem de kamu bankalar kredisi ve Katar sermayesi destei ile verilirken,
yeni kanallar da kuruldu. Cemaat de bir baka yandan medyada eriim kapasi
tesini geniletti. Kanaltrk, ulusalc olarak bilinen ve Ergenekon davasndan
yarglanan kurucusu Tuncay zkand an satn alan Cemaati pek Grubu, yanma
Bugn gazetesi ve televizyonunu ekledi. Ergenekon ve Balyoz operasyonlarnda
aparat olarak ok ie yarayacak Tarafn kuruluu ve finansmannda ise hep
FG Cemaatinin ad geti.
 Ulalan medya eriim kapasitesi RTE otoriterletike, geniletildi. TRT
ve AA, yani kamu iletiimi, iyice kontrol altna alnd, aletletirildi. Ayrca
Anadolunun deiik illerinde birok yerel TV ve radyo istasyonu kuruldu.
AKP rejimi, ana akm medyann hakkndan gelmek iin de bilek burkma
yolu seti. Doan mlkszletiren vergi ve satmaya zorlama (Star TV, Milliyet,
Vatan) operasyonlar ard ardna geldi. Dierlerini rehin almak ise zor olmad.
Dou, Ciner, Demirren ve irili ufakl holding medyas, direnmek yerine biati
seti. Son hamle, ukurovaya yapld; banka borlarnn karl TMSFye dev
redilen medya kurulular, Ciner ile Sancak gruplarna devredildi.
Reklamclar Derneine gre, 2012de reklam tama potansiyeli bulunan
medya kurulular olarak 16s ulusal, 15i blgesel, 229u yerel lekte yayn ya
pan 260 televizyon kanal, bunlarn 53 u kablolu. 30 ulusal, 108 blgesel 1062
yerel yayn yapan 1200 radyo istasyonu vard ve tm lkede datm yaplan 32
gazete ve 85 dergi bulunuyordu. Bu medya ynnn eriim kapasitesinin ar
lkla AKP rejiminin eline getii sylenebilirdi.
Ancak, medya stnden kitlelere erime kapasitesini elde etmek, her za
man erimeyi baarmak anlamna gelmiyordu. Sanayide kapasite kullanm
orannn dmesi gibi, medyada kapasite kullanm orannn yksek olduu
tartmalyd. Buna medyada eriim krizi denebilir. Bu kadar medya nicelii
ve kapasite hacmine hkmedilmesine karn, o dev donanmdan inandrclk
retemedikleri iin, kitlelere eriilemiyorsa, orada kriz var demektir.
Rejimin kontrolndeki medyay bu atalete srkleyen ise Gezi direnii oldu.
nk kitleler darda, sokakta kyamet koparken haber haklarnn nasl ayak
lar altnda olduunu o gn grdler. Ekrana haber yerine penguen belgeseli,
yemek program, dizi koyan medyann maskesi dt. Eriim krizi orada patlad
ite. O zamandan beridir, rejim, kitlelerden rza almakta ok zorlanyor ve hz
la ayann altndaki topran kaydn fark ediyor.
Rejimin bunca medya kapasitesi pek bir ie yaramazken, bir avu dar ola
nakla faaliyet gsteren m uhalif medyaya ilgi, oradaki eriim etkinliinin yk
seklii, morallerini iyice bozdu.
Bir de RTEnin deyimiyle babakann ba belas olarak niteledii 'sosyal
medya var. Kitleler haber alma hakkn Facebook, Twitter stnden kullanyor,
alternatif portallar, internet siteleri ats altnda rgtleniyor, kitleleri teslim
almaya yarayacan umduklar teknolojinin farkl kullanmyla silah ters tepi
yordu.
***

Trkiye, 2014 ylna iktidar blokunda atlama ve onun medyaya yansmalar

ile girdi. Yeni g dengeleri, medyadaki kmelemelere de yansd. F.G. Cema
atinin kontrolndeki medya ile RTE kontrolndeki medya, kyasya atan iki
kutbu oluturur hale geldiler.
 F.G. Cemaatinin teden beri, tpk bir inaat iskelesi ilevi gren Zamarfn
etrafnda rgtlendii biliniyordu. Tezgh sat ancak 20 bini bulan ama elden
teslim ile gnlk tirajnn 1 milyon dolaynda olduunu ne sren Zaman ga
zetesi, Cemaatin medyadaki ana gc. Tam bir medya endstri a olarak r
gtlenen Zaman, ngilizce gazetesi Todays Zaman tamamlyor. Ayrca, Trk
cumhuriyetlerinde kan yerel Zam anlar da var. Cemaat, TRT tekeli kalkar
kalkmaz televizyon-radyo kulvarnda da faaliyete geti. Samanyolu TV, STV
Avrupa, STV Amerika, S Haber, Mehtap TV, Ebru TV, Yumurcak TV, Kre TV,
Hazar TV, Krte Dnya TV, MC TV, Cemaatin televizyon kanallar. Haftalk
dergi Aksiyon, Cihan Haber Ajans, 5 radyo kanal, dier mecralardaki Cemaat
medyalar ve tabii bakalar da var...
Medyadaki ikinci Cemaati grup Koza Grubu. Akn pekin sahibi grnd
grup, Kanaltrk ile Bugn TVnin ve Bugn gazetesinin sahibi. pek ailesinin
esas ii madencilik. zellikle altn madenciliinde faal olan grubun geleneksel
ura ise davetiye matbaacl. pek ailesinin inaat ileri de var.
Cemaati gazeteciler, editr, yazar, m uhabir olarak bu iki medya grubu
nun dnda da Hizmet iin ura veriyorlar. Radikalin genel yayn ynet
meni Eyp Can, mesela byle tannan bir isim. Nazl Ilcak teden beri Hoca
Efendinin yannda saf tutard. Bu atmada, 2014 banda uzun sredir yazd
Sabah gazetesinden uzaklatrld. Baka, Cemaat yazarlar da Ilcak ile ayn ka
deri paylat.
***

Yerel seimlerin ve Cumhurbakanl seiminin yaplaca 2014 yl, byk

bir ihtimalle 2015 genel seimlerinin de ne alnaca bir yl olacaa benzemek
teydi. Bu politik krizin yaand ylda, Trkiye medyas bu kez yeniden kme
leniyor ve u fotoraf veriyordu:
AKP iktidar medyas (Star, Yeni afak, Akam, Sabah, Trkiye gruplar,
grup televizyon ve radyo kanallar; ayrca TRT ve AA kamusal medyalar);
Cemaat medyas (Zaman, Bugn gazeteleri ve bal televizyon, radyo ka
nallar);
ktidara yakn duran, biat etmi Dou (NTV), Ciner (Habertrk), Demir-
ren (Milliyet-Vatan) gruplan;
AKP iktidarna boyun emeye yer yer direnen ve niceliksel olarak en byk
medya grubu Doan (Hrriyet, Posta ve bal TV kanallar);
AKP iktidarna direnen, muhalif irili ufakl medya (Szc, Cumhuriyet,
Aydnlk, Yurt, Birgn, Sol, Evrensel, zgr Gndem gazeteleri ve birka TV
kanal).
Bu be kmeli fotorafn, yaanan konjonktrn snf mcadelesini yans
tan bir fotoraf olduunu ve kazanann kaybedene gre mcadelenin yeniden
ekilleneceini unutmamak gerekiyor.
 KAYNAKA

Glseren Adakl (2006), Trkiyede Medya Endstrisi, topya Yaynevi.

Hfz Topuz (1973), 100 Soruda Trk Basn Tarihi, Gerek Yaynevi.
lhan Uzgel, Blent Duru (2009), AKP Kitab Bir Dnmn Bilanosu iinde
Mustafa Snmez, 2000ler Trkiyesinde Hkim Snflar ve elikileri.
Franz Babinger, brahim Mteferrika (2004) Mteferrika ve Osmanl Matbaas, Tarih
Vakf Yaynlar.
Mustafa Snmez (2010), Medya kltr, Para ve stanbul ktidar; (2003) Filler ve imen
ler, stanbul, letiim Yaynlar; (1996) stanbulun ki Yz, Arkada Yaynlar.
ww.bianet.org ve yine ww.haysiyet.comdaki makaleler.
Cumhuriyet gazetesi 2009-2013 arivi.
Yurt gazetesi 2013-2014 arivi.
Niyazi Berkes (1973), Trkiyed e adalama, Bilgi Yaynevi.
Robert Gilpin (1987), Three Ideologies of Political Economy, in The Political Economy
of International Relations, Princeton University Press,

Web kaynaklar:
ww.tuik.gov.tr
ww.sgk.gov.tr
ww.kultur.gov.tr
ww.bik.gov.tr
ww.byegm.gov.tr
ww.tgc.org.tr
ww.dyh.com.tr
ww.yaysat.com.tr
ww.rd.org.tr
ww.rtuk.gov.tr
ww.bianet.org
ww.medyatava.com '
 KTDARLARA ELME TAKANLAR:
DEVLET N SULU,
KAMU N HABER KAYNAI1

Semra Somersan2

nsanlar gitmemeleri gereken yerlere GTMEL,

sylememeleri gereken eyleri SYLEMEL
ve gitmeleri sylendiinde DURMALIDIR.
(H oward Z in n , O ccupy O akland, 12 K asm 2011)

Trkiyede saylar az; mevcutlar da, yasak, kanunsuz hapis, faili mehul ci
nayet ve byle bir szcn var olmad dnemler arasnda unutulmu olabilir.
Maalesef.
Maalesef nk onlar kitle iletiim aralar ve kamu ile iktidar-parti-irket-
kurum arasndaki tehlikeli uurum u kendilerince katederek kirli srlar hayatla
r pahasna aa karan, 21. yzyln gerek kahraman, oyunbozanlar.
ngilizcede kullanlan tabir, whistleblower, Trkeye belki bilgi szdran,
mzk veya cayan olarak da evirmek m mkn. Ama ben Ak Radyonun
ncln yapt oyunbozan ter imini/deyimini tercih edeceim.
Deyim mi terim mi demek daha doru buna da emin deildim szle
bavurdum.
TDK (Trk Dil Kurumu, 2011) terim szcn yle tanmlyor: Bir
bilim, meslek, sanat dalyla veya bir konu ile ilgili zel ve belirli bir kavram kar
layan kelime. Deyim iin ise yine ayn kaynak, genellikle gerek anlamn
dan az-ok ayr, kendine zg bir anlam tayan kalplam sz bei, tabir
aklamas vermi.
1 Yazm editr ve yaynclardan nce gzden geirip okunur hale gelmesine yardm eden ve kimi
ekler neren Feza Deymeere sonsuz teekkrlerimle. Ayrca Nergis Erdoana ok nemli bir kat
ks iin mteekkirim.
2 Do. Dr.- Sosyolog.
 Belki deyim daha uygun ama bir kere szck kalplama aamasna gel
medi; yeni. Sonra, insanln yeni fark edip isimlendirdii bu hayati olgu bala
mnda zamanla, kitle iletiim alannda daha geni bir literatr geliecek, doal
olarak. Dolays ile oyunbozan szc iin terim demeyi yelesem okuyucu
ayplamaz, TDKnn da herhalde bir itiraz olmaz.
Bir terim olarak oyunbozan devlet/hkmet veya herhangi bir kurum da
ki yolsuzluklar, drst olmayan-yasad ilemleri, hak ihlallerini veya yasal
olup bireyleri rahatsz eden uygulama, edim ve davranlar st makamlara veya
gazetecilere fsldayan birey olarak tanmlamak m m kn1. inde bulunduu
konumun, psikolojik/ vicdani rahatszln, kam unun vicdan ve Adalet ile pay
lamaya karar vererek, statkoyu bozan, dengeleri altst eden veya belli olum
suz olaylar/olgular ile ilgili norm atif sessizlik durum unu delip aka, Dur! Bu
byle gitmez diyen kii.
Herhalde gemite de ou isimsiz kalm insan, devlet-hkmet-zel sek-
tr-kurum srlarn, halkn, en azndan mahkemelerin bilmesi gerektiini d
nerek dorudan basna veya o hedefe ulaacak kaynaklara szdrmt. Ancak
son zamanlarda, kimi yolsuzluklarn boyutu, snrsz, denetimsiz ve ftursuz
son hz koan kresel kapitalist sistem ve teknolojik olanaklarla ylesine by
d, rahatsz alan says da greli olarak artt ki hepsini bir araya toplayan bir
terim ortaya kt.
Birka on yldr oyunbozanlar -akntya kar- ulus-devlet siyasetlerinde
yle kritik rol oynamaya balad ki, NSAnn (Amerikan Ulusal Gvenlik Da
iresi), kendisi de iinde kimi Avrupa liderlerini dinlemesine ierleyen Alman
Babakan Angela Merkel nclnde AB lkeleri, servis yapmak iin Atlan
tik Okyanusunu amak zorunda kalmayacak bir Avrupa interneti kurm a karar
ald. (ubat 2014te)

sim Babalan
ok eitli kaynaklar oyunbozan szcnn ngilizcesi whistleblowera,
bu ad verenin Amerikal nl tketici ve yeil haklar savunucusu, aktivist avu
kat Ralph Nader olduunu yazyor.
Nader, 1970'lerde, hkmet ve zel irketlerde, zellikle de ordu-sanayi
ortakl2 sektrnde alan ve yurttalk bilinci olan mhendislere, tek
nisyenlere seslenerek, yolsuzluklar aa karmalar iin nclk etmelerini
nermi (Ben Zimmer, 12 Temmuz 2013, www.online.wsj.com). Whistleblo
wing (dz evirisi ile dd ttrmek) szcn bu balamda tercih etme

1 Trk Dil Kurumu Trke Szlnde (2011) oyunbozan szcnn henz byle bir tanm yok.
2 Military-industrial complex ifadesini www.guncelmeydan.comd a Erkan Giz Ordu-Sanayi
Ortakl olarak evirmi. Kendi evirimden (Silahl Kuvvetler-endstri ortak sektr) daha ok
beendim.
sini de ihbar etmek ve tmek kelimelerinin olumsuz yansmalarn tama
mas ile aklam.
Trke karl olarak oyunbozan szcnn kullanmn ise ben ilk
defa Ak Gazete programnda uluslararas hukuku ve Ak Radyonun kuru-
cu-program yapc-yneticisi m er Madrad an duydum. Kendisine mucidi siz
misiniz? diye sordum. u yant aldm: Trkedeki oyunbozan szcnn
mucidi ben deilim, ne yazk ki. Terminoloji konusunda skntm dile getirdi
im birka programdan sonra bir dinleyicimiz bunu nerdi e-mail ile, bir buuk
seneden fazla oluyor. Harika bir bulu olan bu terim in asl mucidi gen dinleyici
ve dostlarmzdan Serkan Kaptan.
Serkan Kaptan ile yaptm yazmada da evre mhendislii okuduunu,
ancak kendisini artk evre bilimcisi olarak tanmladn rendim. Halen
Boazii niversitesinde aratrma grevlisi olarak alyor ve doktora yap
yormu. (2013 sonu itibar ile)

yilik Cezasz Kalmaz

ABDd e, The W histleblow er Protection Programs (Oyunbozan Koruma Prog
ramlar) tarafndan yaplan bir aratrma, oyunbozan saysnn, ilgili istatistik
lerin tutulduu ilk yl, 2005te bin dokuz yz otuz drtten, 2013te iki bin dokuz
yz yirmiye ktn gsteriyor; yzde otuz drtlk bir art, (www.whistleblo-
wers.gov} Bu gelime, sadece saynn deil, bu konudaki farkndalm yksel
mesinden, oyunbozan isimlerin kamuya mal olmasndan da kaynaklanyordur
kukusuz.
Ayn kaynaa gre, ABDd eki szntlarn en byk ksm salk ve i gven
lii kollarndan gelmi. Bunu demiryollar ve dier ulam ile ilgili yolsuzluklar,
kt ve yanl uygulamalar izliyor. Ne kadar gvenilir bir istatistik bilmiyorum,
yapan Amerikan hkmeti. Mali sektrde, bankalarda ve dier finans kurulula
rnda olanlardan hi bahis yok, oysa batrlan ABDnin drdnc byk yatrm
bankas Lehman Brothers Holding ve batrlmayan yatrm bankas Goldman
Sachs gibi finans kurulularnda, irketi salam gstermek iin yaplan yasad
ve kozmetik muhasebe ilemlerinin 2008d en beri btn dnyay nasl sarst,
hl etkileyebildii ortada...1
Benzer baka lke istatistii pek az. ngiltered e Public Concern at VVork n
(alma Hayatnda Kamunun Vicdan - PCaW) 2013 Mays aynda yaymlad
alma ise, kendilerine bavuran bin oyunbozan ile ilgili (www.pcaw.org.uk).

1 Trkiyed e de bir zamanlarn en nemli kamu bankas Ziraatn verdii teminatsz krediler (Sabah
ve atv sat iin oluturulan 630 milyon dolarlk havuzun koordinatrln yrten, son on yl
da kamudan 28 ihale kazanan, nc havaliman ihalesinin en byk orta Mehmet Cengizin
Cengiz naatma) ve Halk Bankasndaki 17 Aralkta ortaya kan Irana altn transferi, genel m
dr Sleyman Arslann bunun iin ald iddia edilen rvet vs. yolsuzluklar da unutulmamal
herhalde.
Bunlarn byk bir ksm (yzde 80i) basna gitmek yerine, yolsuzluu iyerin
de st makamlara bildirmeyi yelemi; ancak ikyetlerini bir-iki kere yineleyip
peine dmemiler.
Oysa, diyor rapor, oyunbozan kii, ikyetinde ne kadar srarl ise, bozuk
luun/yolsuzluun dzeltilmesi, ama ayn zamanda, kendisinin cezalandrlma
olasl da (iten atlarak, ihtar alarak veya sesini kesmesi sylenerek) o kadar
yksek. ikyetlerin yzde altmn ynetim cevaplandrmam. Cevaplanan
lar ise, yolsuzluu szdrmann mkafat olarak ya disiplin cezas alm ya da bir
alt pozisyonda greve getirilmi.
Ayn rapora gre, ngilterede, salk ve maliye sektrlerinde oyunbozanla
tipik kurumsal tepki iten atlma olmu. Oyunbozanlarn drtte ikyetleri
konusunda hibir ey yaplmadn belirtmi.
ngiltered eki ikyetlerin y z d e altm, A B D d eki gibi, iyeri gvenlii ile has
talarn salk kurum larnda k t ve/ya gereince baklm am as ile ilgili. G ayriah-
laki ve fin a n sa l yolsuzluklar ise y z d e yirm isini tekil ediyor. Szdrlan bilgilerin
y zd e ye tm i bei dardaki kii veya ku ru m la n ilgilendirirken, y z d e altmt
oyunbozann ken d i alma g ru b u veya rgtnn iinde olmu. (PCaW , 2013)
ngilterede bilgi szdranlarn profili yle: Yzde 58i vasfl ii veya profes
yonel, yzde 72i ikyet ettii kurum da be yldan daha ksa bir sredir alyor
(PCaW, 2013). yle grnyor ki alma sresi uzadka kii, yolsuzluklara gz
yummay, srtn evirmeyi ve/ya onlarla birlikte yaamay reniyor; alkanlk
ve isiz kalma korkusu da buna yardmc oluyordur mutlaka. Ayrca ilerideki
sayfalarda bunun, zaman getike genel geer ve yazl olmayan normlara uyu
mun artmas ile balantl olduunu savunacam.
Az nce szn ettiim ABDd e yaplan aratrma, birey asndan olumsuz
sonularna ramen yneticilerin oyunbozanlar niye nemsemesi gerektiini
ortaya koyuyor: Kuruma getirilen denetiler, buradaki yolsuzluklarn sadece yz
de on dokuzunu kefedebilirken, oyunbozanlarn yzde krk olup bitenlerin
zaten farknda imi ve durumu ikyet etmi, (www.whistleblowers.org)
ABDd e 2012d e yaymlanan Ulusal Ahlak Aratrmas (National Busi
ness Ethics Survey) ise oyunbozanln bireysel sre ve sonularna dair arpc
bulgular ortaya koyuyor:
(http://blogs.cfainstitute.org)
ABDd e alanlarn yzde 45i iyerinde yolsuzlua tank olmu;
Bunlardan yzde 65i tank olcTuu yolsuzluu rapor etmi;
Rapor edenlerden yzde 22si, karlnda kt muamele grdn veya
kendisinden bir ekilde intikam alndn ifade etmi;
Yolsuzlua tanklk edip rapor etmeyenlerden yzde 46s buna neden ola
rak kendisinden intikam alnabilecei veya cezalandrlabilecei korkusunu dile
getirmi.
 Omertay hlal ya da Sivil taatsizlik
Bu yaz iin aratrma srecinde oyunbozanlk zerine toplumbilim asn
dan inceleme/aratrma bulamadm; en azndan en nl Amerikan niversi
telerinden birinin devasa ktphanesinde yaptm internet gezintisinde by-
lesi kaynak yoktu. Konu sosyal bilimcilerin ilgisini henz ekmedii iin deil
bence, ad henz konmam yasalara kar yapld, kurumlar-iktidarlar zor
durumda brakt, niversiteleri daha da zor durum da brakabilecei iin.
Hukuki inceleme says, buna karlk, hi de az deil; ne de olsa oyunbozan
larn nemli bir ksm yarglanyor ve avukata ihtiya duyuyor. Harvard niver
sitesi ktphanesinin kaynaklarnda, rnein, en ok ABDd en, ama Almanya,
ngiltere, Avustralya, in Halk Cumhuriyeti, srail gibi dnyann farkl yerlerin
den de oyunbozanln yasal boyutlar zerine onlarca kitap bulmak mmkn.
Gazetecilerin, ifaat yapanlarn ve dier uzman olmayan kiilerin konuda
yazd kitaplarn says ise, birka on olarak anlabilir sanrm. Bu konuda
ngiltered e kan yepyeni kitabn yazar Guardian gazetesinden Luke Har
ding. Kitabn ad Snow den Belgeleri1. Zamanla, yksek lisans ve doktora tezle
ri de yaplacaktr eminim, hatta, doal olarak, Trkiyed e de... Halen Trkede
grebildiim kitaplar ise daha popler trden: Pehlivan & Terkolu, Sznt:
W ikiLeaksd e nl Trkler ve Krc, W ikiLeaksten Sonra Hibir ey G izli Kal
m az. Bunlarn yan sra, ABDd e 2010 ylnda, az sonra szn edeceim Ame
rikal polis, Kathryn Bolkovacm oyunbozanlm anlatan 'The W histleblower
diye bir film de yaplm.2
Her kurum-rgt-parti-hkmet ve devletin iinde yazl veya yazsz bir
omerta3 kural olsa da, bazen, olup bitenler canna tak eden bir kii, btn
tehlikelerine ramen ortaya kp kurumun kirli amarlarn st makamlara,
darda yetkili birilerine ve/ya gazetecilere duyurmaya cesaret edebiliyor. Ka
m unun hi olmazsa bir ksmn ilgilendiren olguyu, bunu yayabilecek araclar,
zellikle de kitle iletiim alanlar gazeteciler ile paylayor. Bylece, belki bi
reysel olarak vicdan rahatlyor, ama ayn zamanda eylemi ile kamunun vicdan
na snm, olay adaletin ellerine teslim etmi oluyor.
Oyunbozanl nasl snflandrmal, sosyolojik olarak nereye yerletirmeli
diye tasalanrken, sosyal bilimlerdeki sivil itaatsizlik olarak anlan eylemler ara
snda deerlendirmenin yanl olmayacana kanaat getirdim.

1 The Snowden Files: The nside Story of the Worlds Most Wanted Man, Guardian-Faber, 2014.
Guardianda bununla ilgili yaz: Luke Harding, Writing The Snowden Files: The paragraph began
to self-delete 20 ubat 2014.
2 Kanadal Larysa Kondrackinin Bosnad aki ABD askeriyesinde geen gerek olay zerine yazp
ynettii film (2010).
3 Omerta: Kapal ve ounluk mafya tipi rgtlerde temel kabul edilen, rgtn ve bakalarnn
yapt kanunsuz ileri asla kimseye fsldamayacana dair edilen sessizlik yemini.
 Hemen her tr sivil itaatsizlik eylemi gibi statkoyu bozacak, mevcut iliki
leri ad geen irketi-kurumu-hkmeti-rgt-siyasi partiyi epey rahatsz edip
sarsacak bir eylem biimi sivil itaatsizlik. Baz istihbarat tekilatlarna almak
zere girerken edilen sadakat ve sessizlik yeminini de hie sayyor.
Ancak olguyu sivil itaatsizlik olarak deerlendirmenin sorunlu bir yn de
var: Oyunbozanlk yasaya kar yaplan bir edim deil, tam tersine, hakszlk,
yolsuzluk, ktye kullanma, belgede tahrifat gibi yasad addedilmesi gereken
davranlar, yargya-st makamlara bildirmek ve/ya basna szdrmak yasala
r geerli klmak iindir. Genel olarak demokratik sistemlerde, oyunbozanlk
yasad saylamaz, ileride szn edeceim gibi ancak mafya tipi rgtlerde
yasaklanabilir.
Tek bir durum hari sanrm: Sava hali, Mill menfaat, ulusal btnl
n ve beraberliin korunmas vs. Ama bu, AB gibi ulus-devlet snrlarn
zorlayan oluumlarn ve kresellemenin anda ne kadar geerli olabilir? Ne
dereceye kadar savunulabilir?
leride sz edeceim NSAdan yaplan ok nemli sznt bile bugn artk
Amerikan halkna-anayasasna-mill menfaatine aykr bir duru olarak kabul
edilmiyor. Hatta Senato 30 Tem m uzu Oyunbozanlan Takdir Gn ilan etti
(2013 yaznda!)1. Her ne kadar sznty yapann pasaportu elinden alnmsa da,
NSAnn en st ynetimi Senatoya, savunma yapmaya arld, savunmasnda
kendini hakl gstermek iin rpnd. Cumhurbakan Barack Obama, kuru
mun dinledii devlet bakanlarndan zr diledi. 2014 Ocak ay banda yaplan
bir aratrma da Amerikan vatandalarnn yzde 57sinin, Edward Snowdeni,
(gelmi-gemi en byk ve en nemli bilgileri fsldayan kii) vatan haini de
il, oyunbozan olarak grdn gsterdi. (Quinnipiac Univ. 4-7 Ocak, 2014.
http://www.pollingreport.com/terror.htm)

Satyagraha
Sosyolojide, sivil itaatsizliin ncleri olarak en az iki kii anlr: Hintli d
nr, politik aktivist Mohandas Karamchand Gandhi (1869-1948) ile Ameri
kal air, yazar Henry David Thoreau ( 1817-1862). Gandhinin nerdii slup ile
itaatsizlik, iddet iermeyen bir protesto eylemi, her ne kadar farkl ve zararsz
(veya sadece eyaya) iddet ieren tanmlar varsa da...
nsanlk tarihinde benzer olaylar mutlaka daha nce de olmutu, ama ta
nnm Amerikal dnr Thoreau, kendi itaatsizlik eylemini (vergi deme
mek), yazs Sivil taatsizlik (1848f ile destekleyince dncelerini duyurm a
s nispeten kolay oldu ve nc sayld. Thoreau, klelie ve ABD hkmetinin
Meksikada srdrd savaa kar idi. Adaletsiz bir hkmete bireysel dire
niin ahlaki bir hak olduunu iddia ederek, hkmetin savata kullanacan

1 Tarihin nemi Snowdemn ifaatnn ardndan gelmesinden kaynaklanyor.

r

bildii vergileri demeyi reddedip ksa sreyle de olsa hapse girdi. Byk Bri
tanya mparatorluunda hukuk okuduktan sonra 1893te Gney Afrikaya gelen
Gandhi ise burada Hintlilere kar ayrmclk yasalar ile urat. Yllar sonra
dnd anavatan Hindistand a uzun yllar, smrgecilie ve fakirlemeye kar
bireysel ve sonra toplu olarak ayrmcla, yoksullua terk edilmi Hintlilerle
birlikte organize ettii sivil itaatsizlik eylemlerini lke apna yayd.
Hakikatin gc ya da hakikate adanma anlamna gelen Satyagraha
(Encyclopaedia Britannica Online) kavramn Gandhi, Hindistanda, ktle
kar kararl ama iddet iermeyen direni olarak kitlelere benimseterek mca
delesini yrtt. Satyagraha ile sivil itaatsizlii yerel-tesine tayarak, 20. yz
yln sonunda Batl sosyal bilimcilere de benimseten Gandhi, bamszlktan
bir yl sonra Mslman ve Hindularm yaknlamas iin abalarken ldrld.
Bugnlerde Batl lkelerde genelde Amerikal sa-liberal grl hukuku
John Rawlsun (1921-2002) sivil itaatsizlik anlay benimseniyor. Rawls, sivil
itaatsizliin temel olarak (veya hemen hemen) adil bir toplumda (in nearly
just society) uygulandn varsayyor; hkmet politikalar ile yasalarda dei
ime yol amak iin yaplan kamusal, iddet iermeyen ve yasann vicdanl bir
ihlali olarak tanmlyor. (1971)
Yasal snrlarda gezindii, hukuka, anayasaya sadakati temel kabul ettii ve
uygulayan kiilerin, eylemlerinin sonularna katlanmak zorunda olduunu
vaaz ettii iin bu anlay, Raz (1979) ve Greenawalt (1987) gibi baz dnr-
lerce yetersiz ve/ya sorunlu addediliyor. (Kimberley 2010)
Sivil itaatsizlik dnce ve edimleri, 1940larda Alman igaline kar Dani
markalI direniilerin, 1950ler Amerikasnda McCarthyizme kar kanlarn,
1960larda Gney Afrika Cumhuriyetindeki ayrtrc (apartayd) rejimine is
yan edenlerin, yan sra M artin Luther Kingin, beyaz-siyah eitlii iin srdr
d abalarn, 1970lerde de sava kartlarnn el kitap olmutu, (www.
thoreau.eserver.org)

Tek nsana Biat

Sivil itaatsizlik literatr, eylemin, genel olarak kalabalklarn, en azndan
3-5 kiinin ii olduunu varsayar1. Yasa inemeyen oyunbozanlk, buna kar
lk, ou zaman tekil ahslarn eylemidir.
Bu da beni itaatsizliin, hatta ynetimdeki tek bir kiinin sylediini yap
mamann bile birey iin ne kadar zor olduunu gsteren nl Stanley Milgram
deneylerine ynlendiriyor. Milgram 1960larda yapt bir dizi deneyde labora-
tuvar nl giymi bir niversite hocasna direnemeyip, o syledii (emrettii,
kurallarda yazl olduu deil, sadece syledii) iin susuz bir denee, sadece

1 Yazar-eylemci Thoreau'nun eylemi bu adan ender rastlanan bir sivil itaatsizlik, ama ABD yasala
rna aykr.
bir dizi nesneyi doru renmemi olmas nedeniyle elektrik oku verenlerin
ounluu tekil ettiini gstermiti. Bine yakn denek arasnda ancak birka
kii laboratuvar otoritesine kar gelerek deneye devam etmeyeceini syleyerek
deney meknn terk etmiti.
nsann doas m, toplumun, basknn sonucu mu, yoksa ikisinin bir et
kileimi m i bilmiyorum, ama daha nce de yazdm gibi oyunbozanlk ender,
uyum ve itaat ise normdur. Sanyorum ki daha nce szn ettiim, herhangi
bir kurum da alma sresi uzadka oyunbozanlk yapma ihtimalinin dmesi
de bununla ilgili; bir yerde ne kadar ok kalnrsa, oraya uyum salama, dolay
syla hakszlk ve bozukluklar grmeme ya da ikyet iin bunlar dar szdr
ma olasl da o kadar zayf.
Ama bu yaz oyunbozanlar zerine teorik bir inceleme olmaktan ok, ikti
dara kar ezilenlerin bir silahnn ve kitle iletiim aralarnda kullanln zet
leyip, bir insanlk borcu olarak oyunbozanln nemine dikkat ekmek, eyleme
sayg uyandrmak, buna teebbs eden kiileri yasal ve sivil korumaya almak ve
genel olarak eylemin, halklarn tarihi asndan ne denli nemli olduunu anla
maya ve anlatmaya alan bir yaz. Bu nedenle bata alntladm, Amerikann
yaramaz ocuu, tarihi, yazar, aktivist Howard Zinnin (1922-2010) genel ola
rak sivil itaatsizlik balamndaki arpc grlerinden bir rnek daha verip esas
konuya, oyunbozanlk erevesinde eldeki verilere, son dneme ilikin bilinen
lere dnm ek istiyorum.
yle d iy o r d u Zint: Sorun sivil itaatsizlik deildir. Sorun, sivil itaattir. D n
ya n n her y e rin d e halklar, liderlerin diktasna boyun emi... ve m ilyonlarn l
m ne yo l amtr. Sorun d n ya n n her yerinde insanlarn yoksulluk ve alk ve
budalalk ve sava ve zu lm e itaat etm i o lm a sd r.
( You C a n t be N eutral on a M o v in g Train)

Dnya apnda Bir Kahraman ve Dier Kahramanlar

Ben imdilik tannm oyunbozanlarn sivil itaatsiz dnyasna ve edimleri
ne gz atarak makaleyi srdrmek istiyorum. Ad geenlerin byk bir ksm
ABDd en, maalesef, dier lkelerden ok daha hzl kreselleme giriim ve be
cerileri sayesinde orada olup bitenleri, dnyann baka lkelerindekilerden ok
daha kolay ve abuk reniyoruz.

Edward Snowden-Nsanm Gizli Dinleme ve Kaytlar (2013)

New York Timesm (NYT) 1 Ocak 2014 gnk bayazsnda1, ABD Ulusal
Gvenlik Dairesinin (National Security Agency-NSA) bir taeron irketi olan
Booz Ailen Hamiltond a bilgisayar altyap analisti ve sistem yneticisi olarak a
1 NYTnin bayazsn, gazetenin ynetim kurulu, ynetmeni ile yayncsn temsil eden ve farkl
uzmanlklar olan 19 gazetecinin oluturduu Yayn Kurulu (ortak olarak) kaleme alyor.
lan bir adamn hikyesi vard. Kurumun iyzn grdkten sonra 1.7 milyon
belgeyi kopyalayarak dnyadaki eitli gazete ve gazetecilere szdran otuz ya
ndaki Edward Snowden. NYT, Snowdenm NSAnn srlarn aa vurmakla
belki su ilediini, te yandan ortaya kanlarn ABD dahil dnyadaki tm lke
vatandalarnn telefon konumalar, elektronik postalar, arkadalar, temaslar
ve ilikilerini ve gnleri ile gecelerini nasl geirdikleri hakknda devletin gizli
gzetimini gstermesi nedeniyle nemli ve hayati olduunu; hibir sorutur
maya tabi olmakszn ABDye serbeste girip anavatannda zgrce yaamasna
olanak tannmas gerektiini yazyordu (Snowden 1 Austos 2013te Rusyad a
bir yl yaamak iin izin ald).
Bayaz yle devam ediyordu: Snowden sayesinde halk, kurumun, ken
disine verilen grev snrlarn aarak otoritesini ktye kullandn rendi.
Daha imdiden iki federal hkim NSAy, Anayasay ihlal etmekle sulad... Ba
kan Obamann bu balamda kurdurduu bir panel, zel hayat ihlal ederek ku
rumun su ilediini aklad ve operasyonlarn durdurmasn emretti...
NYT bayazsnn sonunda da Aklad bilgilerin mthi deeri ve orta
ya kard yolsuzluklarn boyutu gz nne alndnda, Bay Snowden daimi
srgnde, korku iinde kaarak yaamaktan ok daha iyisine layktr diyerek
Snowdenm atf ve memleketine dnmesi iin gerekli yollarn almas nerili
yordu.
kinci Dnya Savandan zaferle kan ABDnin, 1959d a ellinci Amerikan
eyaleti olan Hawaiide, ailesi ile birlikte yaayp ayda 250 bin dolar maala alan
o zaman yirmili yalardaki Snowden, NSAnn, dnyann en st dzey siyasi lider
lerini ve neredeyse 7 milyar insan izlediini/dinlediini NSA sisteminden kendi
bilgisayarna gizlice kopyalad 1.7 milyon civarnda belge ile kantlamt.
NSA, Berlind eki Amerikan Bykeliliinin atma yerletirdii antenler
le, yarm kilometre tedeki Federal Alman Babakan Angela Merkelin ofisin
den yapt cep telefonu konumalarn dinlemi; Brezilya Cumhurbakan Dil-
ma Rousseff dahil eitli en st dzey politikacnn kiisel bilgisayarlarna, cep
telefonlarna girmi; Ankara ve stanbul gibi byk kentlerde, kendi diplomatik
binalarndan, Einstein ad verilen zel antenlerle dier elilik/konsolosluk bina
larnda olup bitenleri izlemiti. 2014 ylnn banda ortaya kan farkl bir edimi
de online alnan bilgisayar, iPad gibi cihazlara NSAnm casusluk iplerini yer
letirmesi, bylece cihaz alan kiileri ok yakndan takip edebilmesiydi.
Btn bunlarn yan sra henz aklamad baka devlet srlar ile yk
l belgelerden iki yz bin kadarn Guardian gazetesinden hukuku-gazeteci
Glenn Greenwalda verdii iin ABDde devlet dman ilan edilerek pasapor
tu elinden alnmt. Olay nedeniyle hareketleri son derece kstlanan Green-
wald ise halen ne ABDye ne de ngiltereye gidebiliyor. Beraber yaad sevgilisi
bile zan altnda, her uak seyahati denetiminde bilgisayar saatlerce inceleni
yor, donuna kadar arama-taramadan geiriliyor. kili, bu yaznn tamamland
2014 yl banda Brezilyad a yayor. Ancak ubat 2014te kan bir habere gre,
Guardiand an ayrlp aratrmac gazeteci Jeremy Scahill ile yeni bir haber sitesi
(wvw.intercept.org) kuran Greenwald yaknlarda bir ara ABDye gitmeyi de
neyip, durum u snayacan sylyor. (Democracy Now, 10 ubat 2014)
Ksa bir sre nce, ABDd e gazetecilerin zgrlk haklarn koruyan Fre
edom of the Press Foundationn (Basn zgrl Vakf) ynetim kurulu,
Snowdeni yelie davet etti. Kurulun dier yeleri arasnda Daniel Ellsberg,
Glenn Greenwald ile Snowden hakknda belgesel eken, onunla seyahat eden
belgesel filmci Laura Poitras ve artist aktivist, insan haklan ve devletin effafl
konusunda yazlar olan John Cusack var.

Chelsea Manning-Irak ve Afganistan

Sava Belgeleri (2010)
Snowdenin ardndan (yapt iin boyutlar, hedef ald kurumun doru
dan Amerika Birleik Devletleri Silahl Kuvvetleri olmas nedeniye, yani kah
ramanlk derecesine gre!) hemen bir baka Amerikal kahraman, 2010d an bu
yana asker hapishanedeki istihbarat analisti er Chelsea (Bradley) M anningd en
sz etmek gerekiyor. Bilgisayar uzman er olarak grev yaparken hem Irak hem
de Afganistan savalar ile ilgili eitli ve ok sayda asker belgenin yan sra,
Amerikan uzaktan kumandal, insansz saldr ua bir dronenun, Badatta
sokakta konumakta olan bir gruba yaklap uaktan att bombalarla nasl
ldrdn (12 Temmuz 2007) belgeleyen videoyu, yan sra iki yz elli bin
Amerikan diplomatik telgrafn, Irak ile Afganistan savalarna dair be yz bin
Silahl Kuvvetler raporunu ve Afganistanda Granain 2009d a bombalanmasn
WikiLeaks aracl ile dnyaya yayd iin yarglanarak, 2013 yaznda 35 yla
yakn ar hapis cezas ald. Badatta Reuters iin alan iki gazeteci ile bir
likte alt kiinin ldn, iki ocuun da yaralandn gsteren video kayt
ise, 2010d a WikiLeaks tarafndan Collateral M urder (Tali Cinayet) ad altnda
yaymlanmt. Halen bu isimle YouTubetan izlenebiliyor.

John Kiriakou-Guantanamo Tutukluarna

CIA kencesi (2009)
CIA eski istihbarat analizcisi John Kiriakou iki buuk yl akn bir sredir
hapiste. Oysa, ncesinde, 1990-2004 yllar arasnda, CIkie, Ortadou, zellik
le de Irak ve Pakistan zerine ihtisas yapm, saysz dl alm, buna karlk
2004te kurum dan istifa etmiti.
Daha sonra Amerikan TV kanal ABCye terrizm danmam olarak girdi.
2009da da Amerikan Senatosu D likiler Komitesinde ba aratrmac olarak
alt. 2012d e gazetecilere gizli devlet bilgilerini szdrmaktan tutuklanarak ha
pishaneye girdi.
 Suu: 2009d an balayarak, Amerikan hkm etinin 11 Eyll 2001d e1, New
Yorkta Dnya Ticaret rgtnn kiz Kulelerine Uakla Saldr olaynda tu
tuklad El Kaide zanllarna Guantanamo hapishanesinde uygulad water-
boarding yani insanda boulma hissi yaratan su tahtas ikencesini dnyaya
duyurmak, Guantanamod a ikencenin olaan, norm al ve CIAin nemli rutin
ileri arasnda olduunu aklamak, ayrca bir CIA gizli alannn ismini
Amerikan televizyon kanal ABCd eki bir gazeteciye vermek.
Kiriakou hi kimseye ikence yapmad halde, ABDnin ikence program
nedeniyle 30 ay ceza alarak hapse giren tek CLA alan oldu.

David Kelly - Saddamn Var Olmayan

Kimyasal-Biyolojik-Nkleer Silahlar (2003)
New York ehrine 2001d eki iki uak saldrsnn sorumlusu olarak tutulan
lardan biri Irak ve 1979d an beri Cumhurbakan Saddam Hseyin idi.
kinci Irak Sava 20 Mart 2003 tarihinde balad. ABD Cumhurbakan Ge
orge W. Bush ve ngiltere Babakan Tony Blair, bir yandan kimseyi ikna etme
yen Saddamm El Kaide ile balants var iddiasn srdrrken, dier yandan
da Irakn kimyasal-biyolojik ve nkleer silahlar da olduu efsanesini btn
dnyaya kabul ettirmeye urayordu.
Daha nce Irakta Birlemi Milletler Kitle Silahlar Uzman olarak alm,
o dnem ngiltere Savunma Bakanlnda grevli ngiliz kimyasal ve biyolojik
silah uzman Prof. David Kelly, BBCd en gazeteci Andrew Gilligan ile yapt
gayriresm bir sohbette, ABD ve ngiltere bakanlarnn iddialarnn doru ol
madn syledi. Bunu, sava baladktan bir sre sonra, 29 Maysta bir rapor
haline getiren BBC, bilginin Kellyd en szdn belirterek, ngiliz hkm etinin
Saddamd an krk be dakika iinde gelebilecek tehlikeli saldr konusunu m
balaa ettiini haber yapt. ngilizler hop oturup hop kalkar, Blairin gveni
lirlii tehlikeye derken, Kelly, ngiltere Parlamentosu D likiler Komitesi
nnde konu hakknda bilgi vermeye arld.
Basnda Kelly iin ok zor geen sorgulamann saldrgan bir biimde sr
drld belirtilmiti. Bundan gn sonra, 18 Temmuz 2003te, elli dokuz
yandaki sapasalam Kellynin bedeni, sokakta, bilei kesilmi ve l olarak
bulundu. Bir gn nce saat on be civarnda Oxfordshired aki evinden karsna
yrye kyorum diyerek ayrlmt.
Soruturmay yapan komitenin bakan Lord Hutton, ailesini korumak
gerekesiyle tm lm rapor ve fotoraflarnn 70 yl srece gizli tutulmasn
talep etti.

1 Genellikle 9/11 olay olarak anlyor.

 Coleen R ow ley-9/ll Olayn FBI nceden Biliyormu (2002)
zel FBI ajan Avukat Rowley, Amerikan Federal stihbarat Brosu FBIn
Minnesotad aki ajanlarnn, 11 Eyll 2001d e kiz Kulelere1 yaplacak uak sal
drs hakknda bilgi edindiklerini, bunu FBIn Washington D.Cd eki merkez
brosuna yolladklarn, ancak kurum un bu konuda hibir nlem almam ol
duunu grd.
FBI iinde dier benzer aksaklklar 2002de Senato Adli Komitesi nnde
tanklk yaparak dile getirmesi zerine konu hakknda iki yl sren bir aratrma
yapld. Rowley kurumdan istifa etti, (http://www.politico.com ve Huffington
Post -er. 17 Ocak 2014)

Cherly Eckard-Eksik ve Bulak Hammaddeli

la retimi (2002)
GlaxoSmithKline ecza irketinde Kalite Garanti Yneticisi olarak alan
Cheryl Eckard, irketin Puerto Rikodaki ok byk fabrikalarndaki ila re
tim srecinin kt, ilalar arasnda da bulama olduunu, ayrca ham m adde
lerin gereinden az konduunu .patronlarna defalarca syledi. Ancak ilgililer
dinlemedi ve Eckard iten kard. Bunun zerine Eckard, irketi, Am erikan
Federal Gda ve la daresine (FDA) ikyet etti. ok uzun sren m cade
lesinden sonra GlaxoSmithKline cezalandrld ve Eckarda 97 milyon dolar
demek zorunda kald.

Sherron Watkins-Irak Enrondur (2002)

Watkins, kinci Irak Sava srasnda yolsuzluklar basma epey yansyan H o
uston (Teksas) merkezli Amerikan enerji irketi Enrond a st dzey bir ynetici
idi. Enron, George W. Bushu (Oul) bakan seme kampanyasnn en byk
fnansal destekilerindendi. Watkins, irketin yalanlar stne kurulu, ok sayda
sahtekrlk iine karm olduunu ortaya kard.
irket hisselerinin 2001 ve 2002 yllarnda borsada ok yksek fiyatlarla
satlmasnn nemli lde muhasebe/finans sistemindeki dzmece bilgilere
dayandn tespit etti. Enron, bor ve kayplarn offshore (Cayman adalar
gibi ABD dnda, yasal kontrol olmayan corafyalardaki) hesaplarnda gsterip
bunlar mali belgelerine yanstmamt.
Huffington Posttaki bir yazsfda gazeteci Bill M aher Irak Enrond ur di
yor (27 Eyll 2007) ve Bushun, 2. Irak sava ile Enronu kurtarmaya altn
iddia ediyor, (http://www.politico.com)

1 New York ehrindeki Dnya Ticaret rgtnn iki yksek binas.

 Kathryn Bolkovac-Bosnada
Uluslararas Kurulularn Yolsuzluu (1999)
ABDd e Nebraska eyaletinde polis istihbarat efi iken, Bosnada, savatan
sonra 1999d a, zel bir Amerikan irketi DynCorp iin polis olarak almaya
balad. Burada gen kadnlarn cinsel kle olarak altrlmasndan ocuk is
tismarna, uluslararas alanlarn iledii sulara, kart yasad olaylara
tanklk ettikten sonra, durum unu sorgulamaya balad ve sonunda olup biteni
irket ynetimine iletti. irketin en st ynetimi ise bunlara bovermesini, olup
bitene gz yummasn syleyince dehete dt ve insan haklar ihlallerini daha
ayrntl olarak aratrmaya balad.
abasnn dl olarak iten atld ve ABDye dnd. Buna karlk oyun
bozanl srdrd. 2010 ylnda yaplan Whistleblower filmi onun hayat
hikyesine dayanyor.

Mordechai Vanunu-srailin Nkleer Program (1986)

Ortadou, hatta dnya apnda ok nemli bir oyunbozan da hayatnn on
yedi buuk yln srail hapishanelerinde geiren bir nkleer teknisyen srailli
Mordechai Vanunu. srail hkm etinin tm dnyadan gizledii nkleer prog
ramn ngiliz basnna aklad iin yargland (1986). Cezasnn 11 yln tek
bana bir hcrede ekti. 2004te serbest brakld, ama lke dna kma yasa
devam ediyor, yabanclarla ve gazetecilerle konumas yasak, ayrca srail poli
sinin srekli denetimi altnda yayor. Buna ramen yasaklar delmeye, arasra
yeniden hapse girmeye devam ediyor. Ezcmle, usland sylenemez. Geen
yla kadar ABDnin en tannm oyunbozan Daniel Ellsberg onu nkleer a
n saygn kahram an ilan etti.

Karen Silkwood-Niikleer Santral Szntlar (1974)

ABDde Oklahoma eyaletindeki Kerr-McGee nkleer santralinde kimya tek
nisyeni olarak alan Silkwood, burada, eksik ve aksak denetim mekanizmalar
ile fabrika ynetiminin, radyoaktif szntlar alanlardan ve halktan gizledii,
halkn gvenliini tehlikeye att bilgisini NYT gazetesine szdrm, Amerikan
Atom Enerjisi Komisyonuna bu konuda bilgi vermiti (1974).
Ayn yl gazetecilerle bulumak zere bir sendika toplantsndan erken kt
ama vaat ettii randevuya gelemedi. Polis, arabasn yolda grd. Silkwood ier
de l yatyordu. Olay trafik kazas deildi. Yannda tad dokmanlardan
hibiri bulunamad.
Olayn filmi, oyunbozan kahram ann ad ile 1983d e yapld: Silkwood.
 Mark Felt-Watergate Olay ve ABD Bakanlk Seimi (1972)
ABDde, Richard Nixonun bakanl dneminde, 1972 ylnda bakent
Washington D.C.d e Watergate Otelindeki Demokratik Parti kararghndan,
Nixonun adamlarnn ald Demokratik Partiye ait belge ve bilgilerden, Was
hington Post gazetesinde alan iki gazeteciyi (Bob Woodward ile Carl Bern
stein) haberdar etti.
Kendini sadece Derin Grtlak (Deep Throat) olarak tantan ve oyunbo
zanlk yapt srece yzn hi gstermeden kii FBId a Genel Mdr yardm
cs W. Mark Felt idi. Bu skandal o kadar byyecekti ki bir sre sonra Nixon
istifa etmek zorunda kalacak, yardmclar, Beyaz Saray alanlarnn banda
bulunan H. R. Haldeman ve bakan danman John Ehrlichman hapse girecek
ti. Feltin gerek kimlii 2005 ylna kamuoyuna kadar aklanmad.

Daniel Ellsberg-Vietnam Sava ve

Pentagon Belgeleri (1971)
ABDyi sarsan, hafzalarda en ok yer eden oyunbozanlardan biri de Viet
nam Sava yllarnda (yaklak Ve gayriresm olarak 1955-1975) ortaya kt.1
nemli siyasi aratrma kuram larndan RAND Corporationda asker analist
olarak alan Daniel Ellsberg, arkada ve yardmcs Anthony Russo ile bera
ber 1971de, kurum a yollanan Vietnam Savana ilikin gizli Pentagon Papers
(PP -Resm adyla ABD-Vietnam likileri, 1945-1967) ad verilen belgeleri
kefederek NYT gazetesine szdrd.
PP, Savunma Bakanlnda Robert M cNamarann zel olarak hazrlatt,
1945-67 aras ABD-Vietnam ilikilerini inceleyen bir alma idi. Yllar sonra,
1996d a NYT gazetesinde yaymlanan bir makale, ABD hkmetlerinin Viet
nam Sava hakknda sadece halka deil, Kongreye de (Temsilciler Meclisi + Se
nato) yalan sylediini gsteriyordu. PP sayesinde gemi ynetimlerin, savaa
dair halka aklad bilgilerde kasti yanltmalar olduu grld. Ayrca ABD
hkmetlerinin Vietnamd aki sava hattn halka bilgi vermeden genileterek
Kamboya, Laos ve Kuzey Vietnam kylarn da bombalad, Deniz Kuvvet
lerinin buralara karadan saldrd ortaya knca Amerikallarn savaa olan
destei ciddi erozyona urad.
Richard Nixon bakanlndaki Amerikan hkmeti OK GZL belgeleri
yaymlad iin NYT ve Washington Posta mahkeme eliyle yayn durdurm a
emri yollad. Dosya Amerikan YkSek Mahkemesine tand. Taraflarla (hk
met, NYT, Washington Post ve Adalet Bakanl) uzun grmelerden sonra,
Yksek M ahkemenin dokuz yargcndan alts, gazetelerin, PP konusundaki ya
ynlarn devam ettirebilecei kanaatine vard. PPyi szdrd anlalan Ellsberg
1 Savan resm balangc daha sonraki yllarda ise de 1955 ylndan itibaren Amerika askerlerini
Vietnama yollamaya balamt. Baz kaynaklar savan resm balangc olarak 1963 ylm gsteriyor.
ve beraber fotokopisini ektikleri yardmcs ve arkada, aratrmac Anthony
Russo, casusluk ve hrszlk iddias ile mahkemede yargland.
Belgelerin tmn mahkemeye verirken Ellsberg yle diyordu: Bir Ameri
kal ve sorumlu bir vatanda olarak bu belgelerin Amerikan halkndan gizlenmesi
iin daha fazla ibirlii yapamayacam hissettim. Bunu tabii ki kendimi tehlike
ye atarak yaptm ve bu kararmn btn sonularna katlanmaya razym.1
Dava jri aamasna gelmeden, federal hkimin btn sulamalar reddet
mesi ile iki oyunbozan 1973te beraat etti. Pentagon Papersn tmyle halka
ak hale gelmesi ise ancak 2011d e gerekleti.
Russo 2008de ld; ama Ellsbergin bu konudaki tutum u yllar sonra da
deimemiti. Amerikan Genel Kurmaynn yarglad Chelsea M anning! des
tekledi, onun bir kahraman olduunu yazd, syledi. eitli yerlerde ve kendi
web sitesinde (www.ellsberg.net) Manningi aklayan yazlar yazd.
Amerikan tarihinin en byk oyunbozan Snowden konusunda da tavr farkl
deildi: 10 Haziran 2013te, The Guardian gazetesindeki yazsnda yle diyor
du: Tahminimce Amerikan tarihinde -40 yl nceki PP de dahil- bugne kadar
Edward Snowdenin NSAnn gizli kaytlarn gn na karmas kadar nemli
bir sznt olmad. Snowdenin oyunbozanl, Amerikan anayasasna kar yaplan
icrac darbesinin kilit bir blmn geri evirmeyi mmkn kld...
Snowdenin ortaya kard belgelerde, yeni dijital ada, NSA, FBI ve
CIAin vatandalar zerinde, eski Dou Alman gizli polisi Stasinin ryasnda
gremeyecei bir gc var. Snowden, istihbarat Cemaatinin, Amerikan Birleik
Stasisi olduunu ortaya koydu... Snowden yaptn yapt nk NSA gzetim
programnn ne demek olduunu grd: Tehlikeli ve anayasaya aykr eylem.
Amerikal ve yabanc vatandalarn zel hayatna nfuz etmek bizim gvenli
imizi arttrmyor, bilakis, korumaya altmz zgrlkleri tehlikeye atyor.

Trkiyenin Oyunbozanlar
Trkiyenin de oyunbozanlar var. Ama kamu bunlardan yeni haberdar
oluyor, henz pek bilinmiyor ve bu isimle anlmyorlar. WikiLeaksin sitesinde
Trkiyed en be kiinin ismi oyunbozanlar listesinde yer alyor. Ancak o liste
de verilenlerin edimlerini okuduktan sonra, ben bir ksmnn bir tr kahraman
olmakla beraber, oyunbozan-kahraman olmadklarna kanaat getirdim (haksz
olabilirim, ama byle)2.

1 The Pentagon Papers. 1971 Year in Review. UPI. 1971. (Eriim 11 Ocak 2014.)
2 WikiLeaksin listesinde ad geen ama benim anmadm oyunbozanlar yle: Aye nal, Doan
zgden, nci Tusavul ve Ik Yurtu. Bu kiiler aslnda oyunbozan olarak deil, ok zor artlar
altnda, haber kaynaklarn aklamadan doruyu yazan gazeteciler olarak anlyor. (https://wiki-
leaks.org/wiki/Category: Journalists)
 Ayrca Ergenekonun kilit ismi olarak anlan ve halen Kanadada yaayan
rahip Tuncay G neyin ismi de baz yabanc kaynaklarda oyunbozan olarak
geiyor. Ergenekon davasnn karakutularndan biri olan Gney hakknda, CLA
ajan, MT alan, Cemaat yesi ve/ya srail ajan olduu gibi eitli iddialar
gndeme geldi. JTEM, Ergenekon, Glen Cemaati ve i Partisinin iine sz
d ve burada edindii bilgileri M ITte Kontrterr Dairesi eski Bakan Mehmet
Eymre ulatrd iddia edildi. (Vikipedi, 3 ubat 2013)
ok tartmal, gvenilirlii epey sorgulanmas gereken bir kaynak. Kald
ki, Gney, MT iin bilgi szdrm. CIA, FBI, (Federal Soruturma Brosu)
MOSSAD (srail Gizli Servisi), KGB (Sovyet Sosyalist Devlet Gvenlii), FSB
(Rusya Federasyonu Gvenlik Servisi), BND (Federal Alman D stihbarat Ser
visi), BfV (Federal Alman stihbarat Servisi), SAPO (sve stihbarat Servisi),
DCRI (Fransz stihbarat) MI5 ve MI6 (ngiliz i ve d istihbarat tekilatlar)
ve MT vs. gibi kurumlara bilgi iletmek, byle kapal kutu merkezlere yardmc
olmak, sanrm ki casusluk tanm ile daha yakndan ilgili bir eylem; ayn bilgi
leri basma vermek, halka, kamunun bilgisine amakla zde tutulamaz. Oyun
bozanlar andm listeye onu dahil etmeyi uygun bulmadm.

Haan Palaz-Babakan Odasndaki Bcek Belgesinde

Tahrifat (2014)
Dr. Palaz TBTAKta Bilgi Gvenlii leri Teknolojiler Aratrma Mer
kezi (Bilgem) bakan iken, 20 ubat 2014 gn tm basn kurulularna yol
lad bilgi notunda, Babakan Erdoann alma ofisinde bulunan bcee
ilikin hazrlad raporda, hkm etin en tepe ynetiminden gelen kiilerin
raporda tahrifat yapmasn istediini yazyor ve yle diyordu: Tarafma ifade
edilen beklenti bcein kullanma girdii tarihin gerek tarihten baka bir tarih
olarak deitirilmesiydi. Dr. Palazn i akdi bildirimsiz ve tazminatsz olarak
tek tarafl fes edildi.1 (http://sozcu.com.tr/2014/gundem/tubitakta-bir-skandal-
daha-460717/ ve (http://yarinhaber.net/news/8583)

1 Bcein kendisine teslim edildii tarihte TUBTAK Bakan Yardmc olan Dr. Haan Palaz duru
mu yle anlatyor. Ocak 2012de Mill stihbarat Tekilatndan gnderilen bir dinleme cihaznn
(daha sonraki gelimelerden Babakanlkta bulunan bcek olduunu rendiim) incelenerek
kayna ve m r konusunda bilimsel rapor hazrlamam istendi. Fiziksel ve kimyasal almalarla
yaplan bilimsel incelemeler ve analizlerin sonucu hazrladmz rapor 2012 yl Ocak ve Mart
aylarnda M tTe teslim edildi. 2012 yl iinde ayn konu ile ilgili Babakanlk Tefti Kurulundan
gelen ar zerine bilgi verdim ve uzmanlk grm ifade ettim. Kasm 2013te Babakanlk
Tefti Kuruluna ayn konu ile ilgili olarak tekrar arldm ve yeniden bilgime bavuruldu. Ben
de bir kez daha TBTAKta yaplan test ve analiz almalarn 2012 ylndaki gibi anlattm. Bu
grmeden anladm, TBTAK raporundan kan bilimsel ve objektif sonularn beklentiyi
karlamad ve bundan memnun olunmadyd. kinci kefc bilgime bavurulmasndan sonra
etkili baz kiilerce; TBTAK-BLGEMin verdii raporun ieriinin beklentiyi karlamad,
raporu tekrar istenen ekilde hazrlayp sunmaz isem grevimden alnacam aka ifade edildi.
 Muammer Akka-AKPli Bakanlar Hakknda Soruturma (2013)
stanbuld a Terrle Mcadele Kanunu (TMK) ile yetkili Cumhuriyet Savcs
Muammer Akka, 30 Aralk 2013 gn alayanda Adalet Saraynn nnde,
herkesin grp okuyup ele geirebilecei bir basn bildirisi okuyarak AK partili
bakann1yolsuzluk soruturmasn yrtrken, her geen gn artan sald
rlara cevap vermek zorunda kaldn, mahkeme kararma ramen arama ve
gzalt kararlarnn uygulanmadn, delillerin karartlm, phelilerin kam
olabileceini belirterek Soruturma yapmam engellendi demiti.2 (Taraf, 31
Aralk 2013, s. 9)

Utku Kal-Hataym Reyhanl lesinde Patlayan Bombalar (2013)

Buna karlk, askeriye tarafndan tutuklanan bilgisayar teknisyeni jandar
ma er Utku Kah oyunbozan olduu iddiasn kabul etmiyor. Kah, bu nemli bil
giyi kendisinin szdrmadm, kom utannn izniyle habercilere ilettiini syl
yor. Alt ay hapis yattktan sonra 11 Kasm 2013te, Asker Mahkeme tarafndan
tutuksuz yarglanmak zere tahliye edildi.
Kalnn kart olay ksaca yle: 11 Mays 2013 tarihinde Hatayn Rey
hanl ilesinde dzenlenen ve 52 kiinin lmne sebep olan bombal saldr
hakknda, zerinde Gizli ibaresi bulunan 4 belgeyi askeriyeden dar szdrp
internette yaynlatt iddias. Ancak, Trkiyeli bir bilgisayar korsan grup Red-
Hack, belgeyi Kalnn deil, kendilerinin askeriyenin bilgisayarlarma girerek
bulup yaymladn aklad.

Haan Balk-Urfada Kaak Elektrik Kullanmnn

Belgelenmesi (2002)
Trkiye hakknda internette verilen listelerden sadece bir kii gerek oyun
bozanlar listesine girebilir bence: Elektrik mhendisi Haan Balk.

Tarafma ifade edilen beklenti bcein kullanma girdii tarihin gerek tarihten baka bir tarih
olarak deitirilmesiydi. Yani bilimsel ve objektif kriterlerle hazrlanan raporda masa ba tahrifat
yapmam istendi. Aksi halde birilerinin adam olarak filenip grevden alnacam belirtildi. Ko
nunun hassas olduu ifade edildikten sonra kendini yakma, kim yanarsa yansn eklinde youn
tehdit ve bask altna alndm. Bilimsel bir kuruluta uzun ydlar grev yapan birisi olarak; somut,
net, bilimsel veri ve deliller ieren bir raporun aradan iki yl getikten sonra tekrar istenen ekilde
masa ba tahrifatla dzenlenmesi talebi karsnda durumun, bilimsel kriterlere uymayaca, etik
ve yasal olmayacan ifade ederek bu talebi yerine getirmedim, (http://yarinhaber.net/news/8583)
1 Ekonomi Bakan Zafer alayan, ileri Bakam Muammer Gler ve Avrupa Birlii Bakan ve Ba
Mzakerecisi Egemen Ba.
2 Ancak Muammer Akka Hrant Dink soruturmasnda ayn cesareti gsterememi, kamu grevli
leriyle ilgili soruturmay yla uzatm, sonulandrmamt.
 Balk Adanada alrken geici grevle gittii Urfada, kaak elektrik kul
lanan ve gerekli yasal dzenlemeleri yerine getirmeden retim yapan mafyava-
ri tesislerinden birinin elektrik direine saya balayarak, kaak kullanm iin
fatura kesilmesini, bylece gerek elektrik bedelini demesini salamas nede
niyle, daha sonra tayin edilerek gittii Urfad a 2002de ldrld. Eki Szlkte
fabrika sahibince uygulamadan vazgemesi iin nerilen 500 milyar TL tutarn
daki rveti reddettii de belirtiliyor. (Per. 18 Ocak 2014)

Hanefi Avc-Susurluk Olay ve

Glen Hizmet Hareketi Hakknda Gizli Bilgiler (1997-1998)
Emniyet stihbarat Daire Bakan Yardmcs grevini srdrrken 4 ubat
1997de Susurluk skandalim aratran TBMM komisyonuna terrle mcadele
ad altnda devlet iinde ete kurulduunu ileri srd. Dnemin ileri, ar
dndan Adalet Bakan Mehmet Aar, bir dnemin MT Gvenlik Daire Bakan
Korkut Eken, Jandarma generali Veli Kk gibi isimler hakknda eitli sula
malarda bulundu.
Katld bir televizyon programnda Mill stihbarat Tekilat hakknda
yapt aklamalar nedeniyle devletin gizli kalmas gereken srlarn ifa et
mek ile suland ve 20 ubat 1998d e tutuklanarak Beypazar Cezaevine kondu
ancak hakknda alan davadan beraat etti.
Halite Yaayan Simonlar adl 2010d a yaymlanan kitabnda Glen Hiz
met Hareketinin polise szdm, Ergenekon gibi kritik davalar harekete yakn
hkim ve savclar aracl ile maniple ettiini yazd. Kendi de muhafazakr
slamc olarak anlyor ve bir zamanlar Hizmete yakn olduu, ocuklarnn
Hizmet okullarnda okuduu bildiriliyor.
Dev-Solun bal olduu iddia edilen Devrimci Karargh rgtne yardm
etmek sulamasyla 28 Eyll 2010 tarihinde tutuklanarak Silivri Cezaevine kon
du. Savcs, Hanefi Avcnn 22 yl 9 aydan 49 yl 6 aya kadar hapisle cezalandrl
masn istedi. (Vikipedi ve Wikipedia, er.-eriim; 23 ubat 2014)
Dnyaca nl baka oyunbozanlar da var. Hepsinden burada sz etmem
imknsz, ama ok nemli olduunu dndm birka tanesini ksaca anmaz
isem, hem okuyucuya hakszlk etmi olacam, hem de yaz eksik kalacak diye
dndm iin yukardaki kiilerden zellikle sz ettim.
Dnyann eitli yerlerinde bilmediim ve/ya anamadm oyunbozanlar
beni affetsin.

Szdrlanlar Szdran rgtler ve Bilgisayar Korsanlar

Her ne kadar u ana kadar ortaya kan oyunbozanlarn ou birey ise de,
ok ender olarak, Anonymous gibi sivil grup yeleri de oyunbozanlk yapabili
yor ve/ya szdrlan bilgileri internete, dnyaya yayan sivil rgtler olarak ilev
gryor.
 Devletlerin salamad Adalet iin abalayan bilgisayar korsanlar (hacker)
ve siberaktivistler ile birlikte WikiLeaks gibi szdrlanlar yayan rgtleri, dier
oyunbozanlarla birlikte ele almak gerekir sanyorum.

WikiLeaks
Kimisi dorudan dd ttrmyor, ama ttrenlere araclk ederek inter
net zerinden gizli bilgilerin dnya halklarna ulamasna yardmc olarak ha
berci ilevi gryor. Bunlardan en iyi bilenen rgt WikiLeaks. 2006da, Avust
ralya vatanda, yaync ve gazeteci Julian Assange tarafndan kuruldu.
Daha az arpc szntlardan sonra Amerikal er Chelsea Manningin Irak
Sava ile ilgili belgelerini internetten yayan WikiLeaks, bu nedenle yle bir ku
atld ki, dnyay sarsacak bilgileri Snowden, oraya deil, Guardian gazetesin
den hukuku ve gazeteci Glenn Greenwalda vermeyi uygun buldu.
Assange ise halen Londrad a, iki buuk yldr m isafir olarak kald Ek
vator Bykeliliindeki odasndan sokaa admn att anda tutuklanp
svee oradan da, kukusuz yarglanaca, ABDye yollanma tehdidi altnda
yayor. Ancak bulunduu yerden Manning, Snowden gibi oyunbozanlara,
avukatlar ve dier yardmclar aracl ile destek vermeyi ihmal etmiyor.
Snowden, rnein, onun bir yardmcs ile birlikte Hong Kongd an Rusyaya
gvenle gelebildi.

Hacker-Bilgisayar Korsan
Szck, Trk Dil Kurumu lgatnda (2011), aynen ngilizcede yazld
gibi hacker olarak geiyor. Yannda da bilgisayar korsam yazyor ve yle
tanmlanyor: Bilgisayar ve haberleme teknolojileri konusundaki bilgisini gizli
verilere ulamak, alar zerinde yasal olmayan zarar verici iler yapmak iin
kullanan kimse.
Bu kiiler, yolsuzluun yapld kurum da almyor ama internet zerinde
yolsuzluk belgelerini kefedip kamuya ayor. Hackerlar bireysel olarak var ola
bildii gibi dnyann eitli yerlerinde grup halinde de alabiliyor.
Ancak TDK szlndeki zararl szcn ben kendi tanmmdan ka
ryorum. Geri kalana, hatta korsan szcne bile itirazm yok; naslsa bugn,
bata Almanya, birka kuzey Avrupa lkesinde Korsan Siyasi Partileri olarak
mevcutlar; yani siyasal arenada ve genlerin byk kesiminin gznde saygn
siyasi eylemci konumlar var. Trkiyed e partileri yok, ama Redhack gibi benzer
yararl iler yapan korsan gruplar mevcut. ngilizcedeki szck, hacktivist, ac
tivist (=aktivist) szcnden tretilmi, yani siyasal protesto iin bilgisayar
lar kullanan eylemci anlamna geliyor. (V.L. Weisman, HuffPost, THE BLOG
19 Kasm 2013)
 Anonymous-Cesur, Tuhaf ve Kaotik Bir nternet Kolektifi
(anonnews.org)
(sitesi: anonymouse.org - N K A R A 11. AIR CM (CMK 250) 07/05/2012
tarih ve 2012/7 sayl kararna istinaden Telekomnikasyon letiim Bakanl
tarafndan KORUMA TEDBR uygulanmaktadr. er. 5 ubat 2014)
lk olarak 2003te, anarik, saysallam kresel beyin olarak ortaya k
t. Gvenlik endstrisine saldrd, polis ve irket sitelerine girdi. 2011 ylnda
balayan Arap Baharnda zellikle etkili oldu, eylemcilere yardm etti. Etkisi
ABDden dnyaya yayld. Halen enternasyonal bir grup olduu biliniyor. Hep
lidersiz altn syledi. Yapt eylemler iin izin ald bir kii yok. Birisi bir
eyler neriyor, isteyenler yapyor, istemeyen karmyor. Facebooktaki takipi
says 1.7 milyar.
Facebook sayfasnda Manning, Assange ve Snowdenin fotoraflar yer al
yor. Ayn kaynakta kendini yle tantyor:
Biz anonimiz
Biz kalabalz
Biz affetmeyiz
Biz unutmayz.
Tek bir btn olarak birlemi, sfra blnmz [yani, sonsuz veya tanm
szz]
Bizi bekleyin
Devlet iin dman, Halk iin kahramanlarz
Wall Streeti gal Et (Occupy Wall Street) hareketini, WikiLeaksi hep des
tekledi; ABD, srail, Tunus, Uganda hkmet brolarn hackledi. 2012de Time
dergisi onlar Dnyadaki en etkili 100 isim listesine koydu. (Wikipedia, er. 8
ubat 2014)
Nihilist bir grup olarak balayp gl inanlar olanlarn Cemaatine ev
rildi, www.wired.coma gre. Aaron Swartzin intihar ettii gnn birinci yl
dnm, 11 Ocak 2014te, lmden sorumlu tuttuu MIT niversitesini hedef
alarak web sitesini hackledi.
Sadece elektronik sistemlerin deil, insanlarn beynine de szd. Hkm et
lerden istihbarat irketlerine, hepsinin korkulu ryas oldu, (www.wired.com)
Hkmetler de onu durdurmak iin elinden geleni ardna koymad. Son ola
rak 2014 ubat aynn ilk haftas, igiliz Gizli Servisinin Hacker Blm, kendi
ifadesi ile, devlet dmanlarn yakalamak iin Anonymousa siber sava at.
smi imdiye kadar bilinmeyen ve hibir ulusal, uluslararas yasaya tabi olma
yan JTRIG (Joint Threat Research Intelligence Group-Bileik Tehdit Aratrma
stihbarat Grubu) onlara verilen internet servisini kesti, sitelerine virs ve dier
bozucu programlar ekledi, (http://rt.com/news)
 RedHack
Trkiye kkenli Marksist bilgisayar korsan grup; kendini ezilenlerin sesi
olarak tantyor ve sansr sutur ilkesi ile yola kyor, (redhack.tumblr.com)
1997de kurulmu, kurum bilgisayarlarna szp gizli yolsuzluk belgelerini aa
vurmay amalyor. Halkn haber alma hakkna her tr mdahaleyi reddedi
yor ve Internet Ortam nda Yaplan Yaynlarn Dzenlenmesi ve Bu Yaynlar
Yoluyla lenen Sularla Mcadele Edilmesi Hakknda Kanunda Deiiklik Ya
plmasna Dair 5651 sayl kanuna kar kampanya yrtyor. Twitterd a bir
milyona yakn takipisi olduu belirtiliyor. (https://twitter.com/TheRedHack,
www.radikal.com. tr)
Kzl Hackerlar Birlii olarak and grup hakknda Vikipedi u bilgiyi veri
yor. ubat 2012d e Ankara Emniyet M drlnn internet sitesini kerterek
adlarn duyuran grup, ayn zamanda Trkiye genelinde yaklak 350ye yakn
Emniyet Mdrl sitesini geici bir sreliine alamaz hale getirdi. Grubun
ekirdek kadrosunu oluturan ye says 12dir. (www.tr.wikipedia.org, er. 1
ubat 2014)

Chaos Computer Club (CCC, www.ccc.de/en)

Avrupa bilgisayar korsanlarnn en byk rgt Almanya kkenli. 1981de
kurulmu. Otuz yl akn sredir teknik ve gzetim-denetim-bilgi zgrl-
gvenirlii ve ok eitli dier konularda malumat retiyor ve yayyor, yani
habercilik yapyor. Ayrca toplumsal olaylar hakknda insanlara bilgi veriyor.
Galaksiler aras ve her tr, her dil, din, rk ve cinsiyetten insana ak, snr-
ar bilgi zgrl iin urayor. Hkmetlerin daha effaf olmasn, bilginin
zgrce seyahat etmesini ve iletiimin bir insan hakk olduunu savunuyor.
Bilgisayar korsanlar ahlakn benimsiyor, ama ayn zamanda bilgisayarlar
ve dier teknolojik altyapya serbest eriim talep ediyor.

Barrett Brown - Ordu-Sanayi Ortakl Sektrnn

Belgeleri (2012)
Yazar ve serbest gazeteci Brown, asker-endstriyel kompleksin siber dn
yadaki elektronik postalarn hackleyip halka aarak burada gizli yaplan ileri
haber olarak yayd.
PM Projesinin kurucusu otuz iki yandaki Brownun ilgi alan, ABD Dev
leti ile szleme imzalayarak istihbarat toplayan mteahhitlerin yaptklar ko
nusunda halk bilgilendirmek. PM Projesinin amac da bu: Gzetim devleti
ile ilikisi olan zel mteahhitleri ve faaliyetlerini gzler nne sermek, (www.
freebarrettbrown.org ve http://wiki.project-pm.org er.4 ubat 2014) Ameri
kan Rolling Stones dergisinde kan bir yazya gre bu yeni yzylda giderek
zelleen ulusal gvenlik ile birlikte gzetim devletinin teknoloji ve politikalar
hakknda tek bilgi kayna bilgisayar korsanlarnn yapt keifler ve sektrden
bilgi szntlar. (http://www.rollingstone.com/culture/news/barrett-brown-
faces-105-years-in-jail-20130905)
yle ki diyor, yazar Alexander Zaitchik, Bu mteahhitlerin yapt tr
den zel istihbarat ve sibergvenlik almalar, bugn Amerikan gvenlik bt
esinin yzde 70ini tketen 56 milyar dolarlk bir endstri haline geldi.
Brown, bir FBI ajannn kendisine yapt aklamalar ve onun hakkndaki
dier bilgileri de aklad iin bir buuk yldr Texasta bir hapishanede, 105 yl
hapis cezas olasl ile tutuklu. Basma bilgi vermesi de yasak.
17 Aralk 2013te HuffPostta blog yazan Kevin M. Gallagher, tutuklanmas
ncesi sormu: Yazlarn niye ifrelemedin? Brown soruyu yle yantlam:
Ben hibir ekilde kendimi sulu olarak grmyorum, asla grmedim de, do
laysyla gayrimeru olduunu dndm bir hkmetten gizlenmeyi redde
diyorum.
(http://www.huffingtonpost.com/kevin-m-gallagher/why-barrett-brown-
matters_b_4447315.html)
Anonymous grubunun szcs olduu iddiasn ise yalanlad.

Jeremy Hammond -
Stratforun Kamuya Alan stihbarat Belgeleri (2012)
Yirmi sekiz yandaki Amerikal Jeremy Hammond, zel irketlerin bilgisa
yarlarna girip yolsuzluk belgelerini kamuya amak iin abalayan bireysel bir
hacktivist.
Hammond, ABDde stratejik tahminler ad altnda istihbarat ileri ya
pan, hatta Trkiyede de balantlar olduu bilinen (http://www.euractiv.com.
tr/politika-000110/article/wikileaks-aklad-stratforun-trkiye-casusu-emre-do-
ru-024401) Stratfor (Strategic Forecasting) irketinin bilgisayarlarndan nemli
belgeler bulup aklad iin, 15 Kasm 2013te New York Eyaleti Gney Blgesi
Federal Mahkemesinde Bilgisayar Yolsuzluu ve Suistimal Yasas uyarnca su
ilediini kabul etti ve 10 yl hapse mahkm edildi.
stihbarat mteahhidi Stratfor irketinden elde edilen belgelerle, Occupy
Wall Street eylemine katlanlar dahil, pek ok Amerikal aktivistin elektronik
postalarna girildiini, imaj yaratma programlar altmda bireylerin izlendiini,
yan sra, aktivist-gazeteci Alexa OBrienn, El-Kaide ile iliki iinde bulunduu
iftirasn yaratma abasn haber olarak yayd. Bylelikle Stratforun, Amerikan
hkmeti iin siyasi-ekonomik tahmin (forecasting) ad altmda, bireyler hak
knda istihbarat toplad, zetle, i casusluk yapt ortaya kt.
 Hammondn ikiz kardei Jason Hammond yle diyor: Eer halklarn g
venini ihlal edenleri aa karan Jeremy Hammond, Edward Snowden, Chel
sea Manning gibi insanlar olmasayd, bireylere ait bilgilerin toplanp, zm
lenip zel irket veya hkmetlere ne lde satldn asla bilemeyecektik.
ABD apnda NSAnn ve lke apnda benzer ilev gren zel kuram larn yasal
snrlar nasl atn asla tartamayacaktk. te Jeremy Hammondun balat
mak istedii tartma tam da bu idi. Bunlar Wikileaksin sitesinde yaymland ve
kiisel bilgileri korumak asndan hkmetlere gvenilemeyeceini gsterdi.
(Nozomi Hayase, 17 Kasm 2013, http://dissidentvoice.org/2013/ll/hacktivist-
jeremy-hammond-sentenced-to-10-years)

Aaron Swartz - Halka Alan

JSTOR Veri Tabannn Bilimsel Makaleleri (2012)
ABDd eki saygn MIT niversitesinin parlak rencisi, siber aktivist Aaron
Swartz bilgisayar programcs idi. Bilginin zgrce dolamas gerektiine ina
nyor ve bilgisayar korsanl yapyordu. En byk ve en son eylemi rencisi
olduu M ITin bilgisayarlarn kullanarak JSTOR akademik veri tabanndan
binlerce akademik makaleyi bilgisayarna indirmesi ve bunlara eriimi olma
yanlara amas idi.
nternetten haber/bilgi alma zgrlne inanan 26 yandaki Swartz, ken
disine verilebilecek hapis cezasnn uzunluuna ve olas bir milyon dolara yakn
para cezas ihtimaline dayanamayp 2013 Ocak aynda intihar etti.

Oyunbozan Dersleri
Savalar artk revata deil, kirli1, kreselleme a ile birlikte kahramanla
rn ikame eden de herhangi bir lkenin vatanda, paral askerler. 21. yzyln
cesur insanlar, devlet-hkmet-siyasi parti-irket-kurum ile kitle iletiim ara-
lar-kamu arasndaki boluu, yerleik dengeleri/ilikileri altst eden kritik ve
gizli haberlerin kayna oyunbozanlar arasndan kyor.
Kimseyi incitmiyor, kurallar iyi bilmeseler de, kendilerince satran oynu
yorlar. Bu yolda attklar her adm, inanllarn grn bulandryor, kamu
tarafnn2 akln kartrp yolsuzlua bulam-haklar ihlal etmi siyasetiler
le patronlar da, en azndan uykusuz brakyor. En azndan diyorum, nk
gerek sulular nadiren basmda halka, mahkemelerde hkimlere hesap veriyor.
Szntlar, yarg mercilerine ulasa bile gllerin, iktidarlarn haklarna hemen

1 Belki her zaman kirliydi.

2 Mimar-aktivist-kent ve insan haklar savunucusu Korhan Gmten dn aldm bu deyim
(Kamu Taraf), onun Taraf gazetesinde makale yazd stunun ismi.
her daim ve her yerde, madurlarnkinden ok daha fazla itibar eden mahkeme
ler, gerek failleri ender olarak sulu ilan ediyor.
***
Aralarnda kadnlar da var, erkekler de; ok genleri grmek mmkn,
daha ileri yalarda insanlar da; anne-babalar var, evsiz bekrlar da; ok yksek
pozisyonlarda genel mdrler ile yardmclar da mevcut, alt-dzey memurlar
da; teknisyenlerden brokratlara, iilerden ustalara ve siyasetilere kadar her
kesimden doru bildii anlay ve/ya ilkeler uruna, alt, bulunduu nokta
dan bilgi szdran nadir insanlar var.
stelik, dnyann hemen her corafyasnda onlara rastlamak mmkn.
Ama balarken deindiim nedenlerle, dnyallar daha ziyade Amerikal ve st
smf-st grevlerden gelen oyunbozanlar az-ok tanyabiliyor. WikiLeaks ol
masayd, rnein, mhendis Haan Balknn Urfad a kamu menfaatini koru
mak amacyla yapt zeki bilgi szdrma yntemini asla bilemeyecektim; belki
benim okumadm yerel veya ulusal gazetelerde haber oldu. O, kaak elektrik
kullandn tespit ettii irketin marifetini, gazetecilere fsldamak yerine kendi
operasyonu ile, dorudan faturalarna yanstarak belgelemiti. dl de ld
rlmek oldu!
zetle dnyann her yerinden, her tr kesimden, her snf, her ura, her
etnik gruptan oyunbozan var ama sradan insanlarn, bizlerin, bunlardan ha
berdar olmas ancak gazetecilerin, habercilerin bu kymetli haber kaynan de
erlendirebilmesi, drstl, cesareti ve cevvallii ile mmkn.
***
Toplumbilimler asndan oyunbozanlk, masum bireyleri, halklar, devlet
ve hkmetlerin ve tm canavarlam1kuram larn, rgtlerin, er ve terrn
den korum ak iin, iddete bavurmadan gerekletirilen bir tr sivil itaatsizlik
saylabilir belki. Emin deilim.
Emin deilim, nk sosyal bilim literatrnde tarif edildii gibi tam bir
itaatsizlik deil aslnda: Oyunbozan kii hibir yasay inemiyor, iddete ba
vurmuyor; drstlk ile birlikte demokratik rejimlerin zaten ok itina ettii e
itli haklan koruma yolunu izliyor.
Bununla birlikte, yaznn giriinde, sosyal psikolojik adan, hi olmaz
sa, oyunbozanlk normatif bir davran deil, aykr olandr iddiasnda bulun
dum. yle: Her ne kadar demokratik rejimlerde yasalar ile grnrde koru
nan haklar, drstlk ve ahlak olsa da, benzer durumdaki ou kiinin
uygulayaca bir norm, bavuraca bir yol, bir davran kalb deil; ayrks,
kalabalklarn izleyecei hattan sapm bir seenek: Allm deil; ender olan;
ounluun deil, bir ufak aznln; kalabaln deil, canna tak eden birey
lerin edim idir oyunbozanlk.

1 Thomas Hobbesa (1588-1679) oook gecikmi teekkrlerimle.

 Kiinin var olduu herhangi bir balamda, gerekleen olumsuzluklar
baka yerlere, alakas olmayan makamlara-gazetecilere-sradan insanlara ta
mas, e-dost-aile-basm veya mahkemelere szdrmas, genellikle ondan bek-
lenen-istenen bir davran deildir. Baz balamlarda, kimi kltrlerde daha az,
dierlerinde daha ok, ama dnyann hemen her yerinde mahremiyete nem
verilir. Tersi, hatta, ayp saylr. nsan, bunlar aklamaktan alkoyan yasa-
szleme deil, yazsz, hatta tarifi bazen zor toplumsal normlar, iselletirilen
toplum veya stbenliktir (superego).
Stanley Milgramn (1933-1984) Yale niversitesi deneylerinden (1963) beri,
ounluun davran biiminin, en kt ve en tekil otoriteye bile uyum sala
mak, direnememek, dediini yapmak, boyun emek olduunu biliyoruz. Teo
rik olarak, her birey hayr demek ve ktlkleri aa vurmakta zgrdr; gel
gr ki Floyd Henry Allportun J-erisi ile ounluun normlara uyduunu yllar
nce gsterdii ekilde, kalabalklarn uygulad, davranna sindirdii bir ka
lp deildir.1
Aile ii cinsel iddette olduu gibi. Aile iinde iddet gren kadnlarn (ve
hatta ocuklarn) polise bavurmas, birka on yl ncesine, 1970lerin sonuna
kadar gelimi lkelerde bile knanrken, bugn, hi olmazsa Batda, feminist
hareket sayesinde normatif hale gelmi olduu dnlyor. Buna ramen dn
yann pek ok yerinde polis tekilatlarnda alanlar, hl, bu suun m ahkeme
lere gitmeden ev iinde zlmesi gerektiine inanr ve kadn sorumlu tutar.
Keza, silahl kuvvetler-kilise-cami-medrese-tapnak-sinagog-yatl okul-ha-
pishane, hatta hastane, yallar evi, ksz-yetim ocuklarn yetitirildii ocuk
esirgeme evleri gibi kapal devre sistemlerde yani btnsel kurumlarda2
cinsel taciz ve istismara urayan ocuklar, hayat sona ermeden hemireler ta
rafndan ldrlen yal insanlar, zerlerinde iddet uygulanan akl hastalar
n, doktorlarn taciz ettii hemire ve hastalar, bazen hi, bazen on yllar sonra
reniyoruz. Cinsel taciz ve iddete urayan rahip adaylarndan, ikence gren
tutuklu ve hkmllerden, ok eitli ekillerde istismar edilen askerlerden ha
berimiz olmadna amamak gerek. Bilgi szdrmak ok riskli, bunu haberci
lere ulatrp yaynlatmalarm salamak da bir o kadar zor.
ok eitli istihbarat rgtleri de bir adan btnsel kurumlara benzer. Ek
olarak, oralara girite, ou zaman, ad konmu bir sadakat ve sessizlik yemini,
yani omerta vardr. En korkun ihlaller, en byk ktye kullanmalar, en rezil
yolsuzluklar, oysa, en kapal sistemlerde gerekleir. Amerika stihbarat Tekilat
CIAin ABD ulusal snrlarndan uzak Guantanamoda tutuklulara reva grd
suda boma ikencesi gibi; polis emanetindeki gzaltna alnm insanlara,
asker darbelerde gzlerden rak Diyarbakr ve dier cezaevlerinde tutuklu ve
1 F.H. Allport, The J-curve hypothesis of confoming behavior, The Journal of Social Psychology,
1934, v. 5, s. 141-143.
2 Total institutions sosyolog Erving Goffman bir terimi. Btnsel kurumlar olarak evirebilirim
belki.
hkmllere yaplan flistin asklar, bedene, cinsel organlara elektrik verme,
ya da kanalizasyonda yaatma ikencesi gibi; Gney Afrika apartayd rejiminde
gzaltna alnp gzleri karlan lkenin siyah vatandalar gibi...
zetle, oyunbozanlk gidiata bir tr Dur! deyi, otoriteye kar ktr;
yasad veya kart deil, ama, hemen her zaman akntya, ynetime, lidere ve/
ya hepsine birden ters durutur. Bu da daima tekil bireylerin iidir; ounluk
omertay uygular, herkes ne yapyorsa onu yapar, aknt ile yol alr.
***
Ne yazk ki bozanlarn, oyunu kazanma olasl epey dk. Siz anslar
nadiren yaver gidiyor deyin, ben derim ki aslnda ans deil bu, okyanus dal
galarna kar krek ekmek.
ADALET onlar anlasa bile, yarglayan adalet mercilerinin adil olma ihti
mali dk; kimi oyunbozan mahkeme koridorlarm arnlayp, parmaklklar
arasnda yaayacak. te srailin nkleer silahlar olduunu ngiliz gazeteciye
szdran nkleer teknisyen Mordechai Vanunu: 17 yllk hapis cezasnn 11 yln
tek kiilik hcrede gne-insan yz grmeden geirmi. kenceye kar oldu
u iin CIAin hapishane ikencesini deifre eden, kendi de CLA. mensubu, ha
pisteki John Kiriakou. te oyunbozanl stlenmeyen, savcnn bu balamdaki
sulamasn kabul bile etmeyen er Utku Kalnn hapiste geirdii alt ay. te
2014 ubat aynda koalisyon hkmetindeki grevini brakmak zorunda kalan
Federal Alman Gda ve Tarm bakan Hans Peter Friedrich; Friedrich gemite,
ileri Bakan iken bir SPD vekiline (Sebastian Edathy) ocuk pornosu soru
turmas aldn SPD liderliine iletmiti. ubat 2014te ortaya kan bu sznt
nedeniyle Babakan Angela Merkel kendisinden istifa etmesini istedi.
zetle oyunbozanlar, kamuyu bilgilendirdikleri, yolsuzluklar aa kar
dklar, habercilere bu yolda kaynaklk ettikleri, toplum u gereksiz harcam a ve
yolsuzluklardan koruduklar iin dllendirilmez, iten atlmazlarsa istifaya
mecbur braklrlar. Hatta sznt yaptklar olaylar yeterince m akro lekte
olup haber kitle iletiim aralarnda byyp yaylrsa, eitli ekillerde ceza
landrlrlar.
Yine de yaananlara baknca, yasal cezalar, 10 yl ya da Chelsea Manningin
yatmak zorunda olduu 35 yllar, baz oyunbozanlarn akbetinden daha iyi g
rnyor: Aaron Swartz gibi intihar m seerdiniz, Haan Balk veya Karen
Silkwood gibi ldrlmeyi mi? Yoksa David C. Kelly gibi nedenleri bilinme
yen bir lm m?
*
***
Rvet, yasal olmayan dzenleme, ktye kullanma, her tr istismar ve di
er yolsuzluu aa vurmalar iin bireyleri tevik eden tek tk uluslararas yasa
mevcut.1 Uluslararas effaflk Dernei rnein, 2009d aki yllk toplantsnda

1 Bkz. Ek D.
kamu menfaatinin korunmasnda oyunbozanlarn nemli bir rol oynadn
vurgulad; sessizlie kar gvenli bir alternatif sergiledikleri iin hkm et ve
zel sektrn onlar korumas gerektiini bildirdi.
(http://www.transparency.org/files/content/activity/2009)
nsan Haklan Bildirgesinin sansre kar ifade zgrln savunan 19.
maddesi temelinde kurulan nl Article 19 dernei de, nemli, hayati ve kt
ye kullanma durumlarnda, oyunbozanln insan haklarn korumak asndan
kritik bir rol olduunu vurgulayarak devlet ve hkmetlerin tm faaliyetlerin
de, ncelikle ve zellikle bilgi zgrl konusunda uluslararas standartlara
uymas gerektiini aklad. Hkmetlerin ilk ve en nemli eyleminin ulusla
raras bilgi zgrlnn korunmas erevesinde olmas gerektiini bildirdi.
Her ne kadar ulusal gvenlik balamnda baz kstlamalar geerli olabilirse de
bu erevenin ok dar ve snrl tutulmas gerektiini vurgulad. (http://www.
articlel9.org)
Trkiye dnda konualm: Onlara yardmc olabilecek birka STK ve zel
likle ABDde sadece bu konuda alan avukatlar olduunu kefetmek zor deil.
Ayrca internette, hkmet, irket ve dier kuram lara kar oyunbozanlarn na
sl korunabilecei konusunda epey ayrntl bilgi var.1
Buna kar http://euobserver.com/social/121989 sitesinde belirtildii gibi
AB yesi ou lkenin oyunbozanlara yasal korum a erevesi ve ierii ksmi
ya da yetersiz. Birlemi Milletlerin Etik Ofisi, oysa, kendi brolar ile ilgili yol
suzluk, ktye kullanma gibi bilgileri szdrmalar durumunda, bu ofiste alan
oyunbozanlarn korunacan aklyor.
https://www.un.org/en/ethics/protection.shtml)
zetle, baz lkelerde oyunbozanlar korumay ihtisas edinmi tek tk avu
kat, kimisinde birka yasa, Avrupa Birliinde de baz kurum ve kanunlar varsa
da, bunlarn hemen tm oyunbozanlarn korunmas asndan zayf ve yeter
siz. Mevcut sistem, ayaktaki sapasalam yap, oyunbozanlar korumuyor, tersi
ne, kaplarn yolsuzluk ve hakszlklara ak brakyor.
***
Zamanla onlar hakknda, saysz yaz-inceleme-makale, pek ok kitap-
aratrma kacak. Oyunbozanlar, bilgisayar korsanlan ve siberaktivistler,
gllerin, iktidar sahibi olanlarn, devletlerin, hkmetlerin, kuram larn,
hakszlk, yolsuzluk, cinsel ve dier istismar, belgede tahrifat gibi gayri insani
ve/ya yasal olmayan eylemlerini ortaya karrken, bu ileri yapanlar da rtbas
edebilmek iin ok daha ileri teknikler kullanacak ama sanrm ki eylemciler,
onlar sollayacak.

1 EKler blmnde oyunbozanlara yol gsteren, destek veren, yarg karsnda neler yaplabilece
ini anlatan baz kurumlardan ksaca sz edeceim.
 Bir tr kahraman olmak cesareti olan iin ok soyut bir ADALET ve in
sanlk adna yapmaya deer bir i. Ama yarg adaleti yok, teekkr yok; evinde,
dnyann bir kesinde muhtemelen kran borlu, ama sessizce duran binlerce
kiinin tek el alkn hi kimse, hibir kurum duymayacak. Vicdan ile gelece
iniz arasnda kalacak, sonra belki, kamuya armaan ettiiniz bilgiler karl
nda, istisnai durumlar hari, eitli ekillerde cezalandrlma bekleyeceksiniz.
te yandan beklediiniz de ok farkl olmayabilir; nnzde pek ok rnek var
maalesef.
ABDde oyunbozanlkla yarglanan bin kadar kiinin bavurduu Avukat
Stephen Kohn, Oyunbozan casus deildir. Dman savas deildir. D mana
yardm etmekte deildir. A m a kimseye oyunbozanlk yapm as iin destek olmam,
nk ok risklidir diyor.
Yazda szn edebildiim tm nedenlerle son cmlemi tarihi Howard
Zinne brakyorum: Sorun, gariban hrszlar (sulular) hapishaneleri doldu
rurken, byk hrszlarn (sulularn) lkeyi ynetiyor olmasdr. te sorunum uz
budur.1

1 Howard Zinn, You Cant Be Neutral on a Moving Train, A Personal History of Our Times.
 EKLER

EK A- OYUNBOZANLARLA YAPILMI PROJELER

1- Oyunbozanlar hakknda mlakatlar (CIJ Talks by/about Whistleblowers)
http://www.tcij.org/whistleblowers
2- Oyunbozanlarla Mlakat Projesi (The Whistleblower interview project)
http://www.tcij .org/whistleblowers/whistleblower-interview-proj ect Camelot
Projesi (Project Camelot) projectcamelotportal.com
3- UFO grdn iddia eden kiilerle uzun mlakatlarn yan sra, oyun
bozanlarla yaplan szl tarih projelerini ieren biraz kark bir proje.

EK B- GELECEN OYUNBOZANLARINA TLER

1. Dd ttrmek (Blowing the Whistle) (http://www.tcij.org/node/488)
Londrad a City niversitesinde kurulmu, kr amac gtmeyen Aratrmac Ga
zetecilik M erkezin in hazrlad bir klavuz. Oyunbozanla ilk adm atmadan
kiinin kendini nasl korumaya almas gerektiini anlatyor.
2. Julian Assange - Oyunbozanlk Klavuzu
Guide to Whistleblowing (http://www.tcij.org/node/502)
Aratrmac Gazetecilik Merkezi iin zel olarak hazrlanm bu videoda Ju
lian Assange potansiyel oyunbozanlarn WikiLeakse, dost gazetecilere ve dier
kanallara nasl yaklamas gerektiini anlatyor.
3 Daniel Ellsberg - Oyunbozanlar in Klavuz (Guide for Whistleblowers)
(http://www.tcij.org/node/501
ABDdeki en nl oyunbozan Daniel Ellsbergd en oyunbozanlara tavsiyeler.
Ellsberg, ayrca, kendi oyunbozanlk tarihini, yasalar delmeye nasl karar ver
diini anlatyor.

EK C- OYUNBOZANLARI YASAL OLARAK

KORUYAN RGTLER
1- Kresel Szntlar
GlobalLeaks (www.wired.com)
 talya merkezli Hermes effaflk ve Dijital nsan Haklar Merkezi 201 l de,
WikiLeaksten etkilenerek USAid ve Ak Teknolojinin finansal destei ile ku
ruldu. Bilgi szdrmak isteyenlere destek verdii gibi, teknolojik imknlar da
salyor. Tor Anonim A zerinden bilgisayar teknolojisinden hi anlamayan
larn dahi bilgisayar kullanarak nasl oyunbozanlk yapabileceini gsteriyor.
(Dikkat etmek gerekiyor: US Aid destei varm.)

2- GAP - Hkmet Hesap Verebilirlik Projesi

Government Accountability Project (www.whistleblower.org)
ABDde 1977de kurulmu. Hkmet ve irketlerin kam u karsnda hesap
verebilir olmasn ilke edinmi, bu nedenle de oyunbozanlar koruyor, onlara
avukatlk yapyor, irketlerde zgr ifadeyi savunuyor ve vatanda aktivistleri
glendirmeyi amahyor. Mali kaynaklar, ak toplum kuram larndan, Rocke
feller Ailesi fonlarndan ve 10 bini akn birey ve vakftan geliyor.

3- Oyunbozan Savunma Cemiyeti

Whistleblower Defense League (www.whistleblowerdefenseleague.com)
ABDnin Yeni Meksika eyaletinde kurulmu olan rgt, deneyimli avukat,
artist, yazar, filozoflar bir araya getirmi. Devlet gzetimine kar Amerikan
Anayasasn ve bireysel zgrlkleri koruyor, avukata ihtiyac olan oyunbozan
lara destek veriyor.

4- Katolik Oyunbozan A
Catholic Whistleblowers (www.catholicwhistleblowers.orgj
Gemite ve halihazrda papaz olan ve dier Katolik dininden inanl kadn-
erkek herkesi ve kilisede cinsel tacize maruz kalm kiileri destekleyen bir rgt.

EK. D- OYUNBOZANLARI DESTEKLEYEN RGTLER

1- Avrupa Konseyi
Halen kamunun salm ve menfaatini tehdit eden uygulamalar szdra
alanlar korumak zere hukuki bir ara gelitirmeye abalyor. 2013 Mays ay
sonunda Strasburgd a yaplan iki gnlk bir toplantda, bu alanda zel ve kam
irketlerinde alan kiiler bir araya geldi ve bunun iin hazrlanacak metil
zerinde alt, zamanla Avrupa apnda geerli olacak standartlar ve yasala
ortaya kacak.

2- Uluslararas Oyunbozan A WIN: Whistleblowing International Networl

Dnyann her yerinde oyunbozanlan, alt kurum hakknda bilgi szd
ranlar destekleyip koruyan bir rgt.
 3- A B D alm a B akanl OSHAn n 1 O yunbozanlar K orum a Program
Havayollar, ticari ara retimi, gda gvenlii, tketici mallan, evre, f-
nans, salk sigortas, petrol borular, kamu ulam kurum lan, motorlu tat
gvenlii, nkleer, demir ve deniz yollan ve hisse senetleri alanlarnda bilgi sz
dranlar koruyan yasalar yapar. Ayrca alma hayat ile ilgili kazalar, sal
tehdit eden uygulamalar deifre edenleri korumaya alr ama grevi bunlarla
snrl deil.

4- B am sz O yunbozan hizm eti

Whistle Blowers-Independent Whistleblowing Service (Pty)
(http://www.whistleblowing.co.za)
alanlara hakszlk, hile, su ve kurumdaki dier kanunsuz-dzensiz uy
gulamalar hakknda nasl bilgi szdrabilecekleri konusunda bilgi veren Gney
Afrika kkenli bir rgt.

5- AvustralyalI O yunbozanlar ti.

W histleblowers A ustralia Inc. (www.whistleblowers.org.au)
Herhangi bir yolsuzluk, ktye kullanmay aa karm, zellikle de
bu nedenle taciz edilmi ve engellenmilerin, ama ayn zamanda oyunbozan
lk yapmay dnenlerin bavurabilecei bir rgt. 1991d e Whistleblowers
Anonymous (Anonim Oyunbozanlar) olarak kurulmu.

6- G azetecilik K aynaklarm K o ru m a k iin Cesaret Fonu

Courage F u n d to Protect Journalistic Sources
ngilterenin Ulusal Gvenlik stihbarat Ajans MI5d a alrken hukuk
suz casusluk eylemlerini kamuya szdrp herkesin bilgisine sunan, bu neden
le de iten atlan Annie Machonun kurduu, fonlar olan yeni bir vakf. Ad
Courage Fund to Protect Jounalistic Sources (Gazetecilik Kaynaklarn Koru
m ak in Cesaret Fonu). Machon vakf yle anlatyor: Snowden, Manning
gibi oyunbozanlarn korunmasn garanti etmek zere ve onlar desteklemek
iin rgtlendi. Genellikle gazeteciler szdrlan hikyeleri yazp ne kavuuyor,
dller alyor ama kaynaklar rzgrda ve sallantda kalyor; eer onlar koruya
mazsak gazetecilik kaynaklar da kuruyacak. (RT.com/news/uk, 1 Ocak 2014)
Oysa istenen ve kritik olan, oyunbozanlarn ortaya kmas, ki bu epey r
ktc ve yalnz bir sre. Onlara yalnz olmadklarn, hatta sreci atlatp iyi
bile olabileceklerini gstermeliyiz. (www.wired.com, 29 ara 2013)

1 OSHA: ABDd e federal hkmetin Mesleki Gvenlik ve Salk daresi (Occupational Safety and
Health Administration).
 7- Ulusal O yunbozan M erkezi
National Whistleblowers Center (www.whistleblowers.orgj
Kurulu daha ok bu konuda avukatlk hizmeti veriyor ve yayn yapyor.
Oyunbozann Bavuru Kitabnn ( Whistleblowers H andbook ) son basks
2013te kt. Her ne kadar iindeki bilgiler daha ok ABD ile ilgili olsa da, tm
oyunbozanlarn ve buna niyet edenlerin kullanabilecei bir kitap. Hem yasal
korunma, hem de bilgi szdrmak iin en etkin yollar anlatan kitabn yazar ve
merkezin bakan, 29 yldr oyunbozanlar iin avukatlk yapan Stephen Kohn.

8- Uluslararas effaflk Dernei

Transparency International (www.transparency.orgj
Oyunbozanl, sessiz kalmaya bir seenek olarak gryor, bireysel ifade
zgrlnn hem hkmetler hem de zel irketlerdeki rvet, kara listeye
alma, tehdit, hatta fiziki iddete varan ktlkleri ifa etmeyi kapsadn be
lirtiyor. Bu temel hakkn da tesinde, zellikle de halkn gvenliini, saln
ve/ya kaynaklarm tehlikeye atanlar ortaya karan kiileri cezalandrmak, yal
nz brakmak yerine desteklemeli ve korumalyz ilkesini iar edinmi. (www.
transperancy.org)
Web sitesinde oyunbozanlarn her tr tehdit ve saldrdan korunmas, ak
lamalarn yapabilecekleri ortamn salanmas ve genel olarak bu konuda du
yarlk yaratmak zere dnyada 50 deiik merkezde avukatlk ve hukuki yardm
saladklarn belirtiyor.
Zamanla bu konuda her lke kendi hukukunu, AB de ortak standartlar
retecektir, kukusuz. Buna nc olarak Uluslararas effaflk Dernei, oyun
bozanlk hukuku iin uluslararas ilkeler gelitirmi. Ayrca on Avrupa lkesin
de bu balamdaki kanunlar deerlendiren dernek, nasl iyiletirilebilecekleri
konusunda da tavsiyelerde bulunuyor. imdi bunu Avrupa Birliinin tm 27
lkesinde srdrerek Avrupa apnda hukuki dzenlemelere temel tekil etme
sine abalyor.

EK E- OYUNBOZANLARIN YAYIN ORGANLARI

1- Oyunbozan Dergisi: Whistleblowing Today: (http://whistleblowingtoday.
org) nternet zerinden, evrimii olarak yaymlanan ve oyunbozanlarla ilgili
tm haberleri ieren dijital dergi.
2- Oyunbozan Haberleri: Whistleblower News: Yukarda ad geen GAPn
oyunbozanlar hakknda kard bir internet blteni.
 KAYNAKA

Allport, Floyd H. (1934), The J-curve hypothesis of conforming behavior, The Journal of
Social Psychology, 1934, v. 5, s. 141-143.
Amove, Anthony ed. (2012), Howard Zinn Speaks: Collected Speeches 1963 to 2009, Chi
cago, Hay Market Books, (http://bit.ly/SxnxGt)
Bedau, Hugo ed. (1991), Civil Disobedience in Focus, Londra, Routledge
Brownlee, Kimberley (2010), Civil Disobedience, The Stanford Encyclopedia of Philo
sophy (Spring 2010 Edition), Edward N. Zalta (ed.).
(http://plato.stanford.edu/archives/spr2010/entries/civil-disobedience/)
Go, Julian ed. (2012), Political power and social theory [electronic resource], Bingley,
U.K.: Emerald
Greenawalt, Kent (1987), Conflicts of Law and Morality, Oxford: Clarendon Press
Luke Harding, The Snowden Files: The Inside Story of the Worlds Most Wanted Man,
Londra, Guardian Faber, 2014.
Krc, Derya (2011), Wikileaksten sonra hibir ey gizli kalmaz, stanbul, Togan Ya
ynclk.
David Leigh & Luke Harding, Wikileaks, Guardian Faber, 2013.
Kohn, Stephen Martin (2011), The Whistleblowers Handbook, Guilfor, Connecticut
Lukes, Steven (2004), Power: a radical view, New York: Palgrave Macmillan
Lukes, Steven ed. (1986), Power, New York: University Press
Milgram, Stanley (1963), Behavioral Study of Obedience. Journal of Abnormal and
Social Psychology, 1963, 67 (4): 371-8.
Pehlivan, Bar ve Bar Terkolu (2012), Sznt: WikiLeakste nl Trkler, stanbul,
Krmz Kedi,
Rawls, John A Theory o f Justice, Oxford, University Press, 1971,1999.
Raz, Joseph, The Authority of Law: Essays on Law and Morality, Oxford: Clarendon
Press, 1979.
Thoreau, Henry David Civil Disobedience, in Civil Disobedience in Focus, Hugo A. Be
dau (ed.), Londra: Routledge, 1991 (1848).
Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, Ankara, Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2011.
Zinn, Howard (1997/2009.) The Zinn Reader: Writings on Disobedience and Democracy,
New York, Seven Stories Press
Zinn, Howard (2007), A Power Governments Cannot Suppress, San Francsco, City Lights
Zinn, Howard (1994), You Cant Be Neutral on a Moving Train, A Personal History o f Our
Times, Boston, Beacon Press.
Zinn, Howard (1968), Disobedience and Democracy: Nine Fallacies on Law and Order,
New York, Random House.
Ve yazda ilgili alntlarn her birinde belirtilen ok eitli internet kaynaklan.
 MONARDEN BUGNE TRKYE
MEDYASINDA BASKI VE SANSR:
AKP KTDARI VE YEN MEDYA KARTEL

Erturul M aviolu1

Bu gazete, kutsal eriata ve devlet dzenine dokunmama artyla, benim

iktidarma ok yardmc olacaktr.
Yenilikiliiyle tannan padiahlardan II. Mahmud bu szleri Trke yayn
lanan ilk gazete olan Takvim-i Vekayinin karlmas iin buyruk verirken sy
ledi. Aslnda sadece bu cmle bile Trkiyede medya ve iktidar ilikisini tanm
lamak iin yeterli olabilir. Zira II. M ahmudu takip eden dier alt padiah da
gazeteye, payitahtn duyurularn tebaaya iletecekleri bir ara gzyle baktlar.
Nanslar olsa da, Cumhuriyetin ilanndan sonra i bana gelen hkmetlerde
de bu anlay kkl bir deiiklie uramad. Mesela Takvim-i Vekayi nasl pa
diah emriyle kurulduysa, Cumhuriyet gazetesi de Mustafa Kemal Atatrkn
emriyle kuruldu. Binas ttihat ve Terakkid en devredilen gazete, daha bandan
itibaren yeni iktidarn propagandasn yapmak zere kurgulanmt.
Cumhuriyet dneminde gazetelerin iktidarn yannda durmalar iin bizzat
devlet desteiyle kurdurulmu olmas da gerekmiyordu. Hkmetlerin haberle
rin nasl yaplacana ilikin talimatlar ya da pratik olaylar karsnda gelitir
dikleri refleksler, gazeteler iin deta bir pusula mahiyetindeydi. Bunu daha iyi
anlayabilmek iin, Cumhuriyetin ilk yllarnda kan gazete ve dergilerin yap
tklar yaynlardaki Ermeni, Rum ve Yahudi aznlklarla ilgili kullanlan ftursuz
dile bakmak yetecektir. Anadolunun Trkletirilmesi projesinin hemen ardn
dan yaanan bu dneme ait irkin politikalarn kokusu, gazete balklarndan
haber ieriklerine, yazlan makalelerden izilen karikatrlere kadar keskin bir
biimde sayfalara sinmitir.2

1 Gazeteci-Yazar-Bamsz Aratrmac.
2 Bu dnemde zellikle karikatrlerde ezilmi aznlk topluluklarla ilgili son derece yaralayc bir s
lup kendini gstermektedir. Turgut eviker tarafndan hazrlanp NTV Yaynlar tarafndan neredi
len Karikatrkiye balkl ciltlik eserde bununla alakal saysz rnek bulmak mmkndr.
 Arivler, iktidarn karlar sz konusu olduunda olaylar gizleme ve ar
ptm a grevinin o yllarda da basn tarafndan fevkalade ustaca yerine getirile-
bildiinin tandr. rnein 1925 ylnda balayan eyh Said isyan, gazeteler
tarafndan gnlerce gizlendii gibi, ilk haberlerde de olay sanki basit bir zabta
vakasym gibi duyuruldu. 16 ubat 1925 tarihli Cumhuriyet gazetesi, gn
nce patlak veren olaylar yle duyurdu:
ubatn 13. gn Erganinin Piran kyndeki jandam a mfrezesi ile civara
gelen eyh Said B edizzam an1 ve avanesi arasnda bir atma olmu, telefon ve
telgraf hatlar tahrip edilmitir. Yetien kuvvetler zerine eyh ve avanesi kam
lardr. Telefon ve telgraf tamir edilmitir.2
Hakimiyeti Milliye gazetesi de ayn gn verdii haberde yine olay arpt
makla birlikte hi deilse isyancnn ismini doru yazmt. Haber yleydi:
ubatn 13nde, Erganinin Piran kynde bulunan jandarm a birlii ile o
yrede bulunan Hnsl eyh Saidin adamlar arasnda atma km ve iki ja n
darm a lmtr. Saldrganlar iddetle takip ediliyorP
Bir dier rnek 1937den. Dersim katliam devam ederken dnemin ileri
Bakam kr Kaya, gazetelere gnderdii be maddelik genelgede haberlerin
nasl yaplmas gerektiini yle tarif etti:
(1) H kmetin program, C umhuriyetin temin ettii huzur, refah ve mede
niyetten bu zavall, cahil ve grgsz vatandalar da istifade ettirmektir. Dersim
havadislerini ve hadiselerini yalnz bu nokta-i nazardan tetkik etmek.
(2) Asker harekttan bahsetmemek.
(3) Neticenin yaknda katiyetle elde edilecei fikrini yazm ak.
(4) Bu harekte itirak edenlerden bakalar hakknda hibir suretle idareten
bir karar alnmayacan yazm ak.
(5) Dersim havadislerini ikinci, nc sayfalara intikal ettirerek vaka y hatt
laykna irca etmek.4
Gazeteler ne mi yapt? Elbette ki talimatlara koulsuz uydular. Sonraki yl
larda da buna benzer saysz rnekler yaand. Tek parti dneminden sonra i
bana gelen Demokrat Parti ya da onu zgrlkleri kstlamakla sulayan 27
Mays darbecileri, 12 M art muhtrasn veren generaller iin de kural deimedi:
Talimat ver, haber yaptr!
12 Eyll 1980 darbesi sonrasnda gazetelerin merkezlerine elinde zarfla
gelen bir astsubayn, dorudan yaz ileri mdrlerine verdikleri talimatlarn

1 Cumhuriyet gazetesi haberinde eyh Said ile Said-i Nursiyi kartrmt.

2 Aktaran: Ahmet Kahraman, Krt syanlar, Evrensel Basm Yayn, Birinci Basm, Ekim 2003 sf. 81.
3 Aktaran: Ahmet Kahraman age, sf 82.
4 mer ahin, Medyada Dersim Andc. Radikal Gazetesi, 10 ubat 2012.
saysz tan ve belgesi var.1 1980 darbesinin gazetelerini ncekilerden ayran
en nemli fark ise, gn gelip talimatlara bile gerek kalmayacak ekilde basn
da yeni bir refleksin oturmasn salamasndadr. Basnda cuntac reflekslerin
yerlemesiyle, verilen talimatlarn azalmas doru orantl olduuna gre, bunu
zgrlklerin genilemesi sananlarn da byk bir yanlsama iinde olduklar
n vurgulamak gerek. Otorite medyay ynlendirme isteinden vazgememi,
aksine medyada otoritenin istedii dorultuda sk bir denetim mekanizmasn
kendi iinde olumutur artk. Baka bir deyimle artk otoritenin yerini bu ii
onlardan ok daha sofistike biimde yapan zabt ktipleri almtr.
te gazeteci grnmndeki bu zabt ktipleri uzun yllar bu lkede m es
leklerini yapmaya devam etmekle kalmad, o dnemde edindikleri alkanlklar
sonraki dnemlere de tadlar. Eski kuaktan yeni kuaklara devredildii iin
artk farkna varlmasa bile Cunta, gazete ve televizyonlarn diline yapm bii
miyle hep medyann ensesinde oldu. Cuntann taleplerini karlamakla grevli
olan TRT, dier basm organlar iin de bir nevi klavuz kaptan rol stlenmi
ti. TRTdeki Gnta Aktann A nadolud an Grnm ya da Ertrk Yndemin
Perde Arkas gibi programlarnn benzerlerini altklar gazetelerde Rauf Ta
mer, Togay Gztok gibi kiiler yapmaktaydlar. Ve elbette ki her yerinden vck
vck devlet akan bu programlar ve yaz dizileri yapmclarnn dahiyane bulu
larnn sonucu deil, dpedz talimat rnyd. Mesela TRTdeki kar dev
rimci yaynlarn durup dururken akllara gelerek retildiini sananlara, Fatsad a
1980 Aralk aynda ky ky operasyonlar yapan Eref Bitlisin imzasn tayan
u rapor2 yant versin:

1 12 Eyll 1980 darbesinin ardndan gazetelere ynelik nasl bir sansr politikas izlendiine ilikin
ok arpc rnek ve bilgiler iin Haan Cemalin kaleme ald Tank Sesiyle Uyanmak balkl eser
son derece nemli bir kaynaktr.
2 Sz konusu rapor, Kenan Evren ve Tahsin ahinkaya hakknda alan darbe davasnn ek klasr
lerinde bulunmaktadr.
 rJ
i/;-. ,-. .
1 7 fr ^ 3 0

vvv secnAB
i t
^ MT.CR
FF **r r'i -VW -l'itnw ;, 'l y v r - J z
ZNS OUUUU
P / 1 S J O W ARALIK 80
PH/ KOMANDO TUGAY K 0 # ,L ISINDAN/FATSA /j-a /c ^
TO/ G#*VtR MftK. BSK .L 6 IM/ANKARA
HfOf UCUNCUMORDU VE SYNT K.t. IG I* A / E # Z l# C * il
'M hs ! - . *! I G U A ' A N f c A R
".'Kil iKiV.i IC.IfcA/ANHifii
BT
T*S*IF D I S I MBS 3 , H R K ; ? 1 3 0 ~ 6 1 ~ 8 0
8U&U! SAA T 1 7 . y > # A K A D A V A P t U # 0P E8 ASY Nt AR H T I C S < 8 A s
1- CAS^.f'Rul'T I^A PARA TpS|tMk fl.. SAYIM kAN' J NA M U H A l f F /
S K K J AJN AN U S , d r . i /

r s m - c
4 - ANARK O L A Y t A J K AT IL M K S Ut t t U B A VE Y A T A K L I * ER EK TE N 3 K t S t ,
OLMAK U i f S E TOSLA OLARAK 6 K I S I N I N 6 T 2 A L T I H A A L I N D I I N I ,
- ? .n BHK . 2 M A V J f R T U F f K . T T T B E T T f l t V R M E R M S N
"^TTTEc VffTnnrnrn -
uQ/tEvtfc

t '!> d:^d r. '. ,

|f j ' VWi. t W i'i.' i i '.v :'" ' '

: : ' ' " M B f ' 8 l : T l I S
TyS6K#*R*t-

/ f c ' i i , ''

; . * . I'5l
Dotya No,
; * it

UUfiH

Raporun 6. maddesi, blgedeki durum u tespit iin Genelkurmay tarafndan

grevlendirilen TRT ekibine ilikin. Devlet televizyonunun Fatsad a insanlar
kurunlanrken bir de karalama kampanyas iin emirle blgede dolamas bir
dereceye kadar anlalr ama iktidarn cuntann szcln i edinmi ke
yazarlarna ne demeli? Bugnn anl anl yazarlarnn cunta karsnda nasl
alaldklarn gstermek iin baz rfekleri aktarmakta yarar var.

Bekir Cokun (Gnaydn):

Devlet Bakan nn konumalar, televizyonda en ilgin polisiye diziden daha
ok ilgiyle izleniyor. Trk toplumu, hep demagoji ssl psl konumalar dinledi
inden, haksz da deil. Oysa, Evren Paann sade, halkn anlayabildii, zam an
zam an armalarla ayr bir zellik kazanan z bir konuma slubu var. En ok
merak edilen de, Evren Paa konumalarn daha nceden hazrlyor mu, yoksa
konular rastgele m i seiyor?
Edindiim izlenimlere gre, Evren Paann bazen televizyondan da yaynla
nan konumalar, kk notlar dnda nceden hazrlanmyor, yani bir metin ha
line getirilmiyor. Ancak ilenecek, ortaya getirilecek konular bir plan erevesinde
saptanyor. yle ki, baz konular M ill Gvenlik Konseyinde tartmalardan sonra
dile getiriliyor.
Bu konuma konusuna iyice deinmemizin nedeni u:
lerine gelmeyen szleri duyunca, B elki azndan karm tr, ya da Bo bu
lunarak sylemitirgibi dnenler, bouna heveslenmesin.

etin Altan (Milliyet)

20 Ocak 1981 tarihli Milliyet gazetesi:
Bugn iinde bulunduum uz asker ynetim, durup dururken, kendiliinden
m i gelmitir iktidara? Partilerinden politikaclarna, hangisinin ne istedii bir tr
l ak seik anlalamayan, says birbirine karm rgtlerine kadar bir yn
ii cval elektronik atkestanesi, rotas bilinm ez srama, patlam a ve tokumalarla,
neredeyse ite kaka zorla iktidara getirmitir Trk Ordusunu...
Bizim gibi yaam nn yarsndan ok daha byk bir blm, kalem, kt
arasnda gemi bir ya z iisinin, demokrasi sultanna gnl vermeme olasl
var mdr?
Ordu ynetime geldii sabah, ben M ontpellierd e belediye bakan yardmc
larndan bir dostum un evinde misafirdim. Olay ajans haberlerinden duyarak o
bana bildirdi...
Azmdan kan sz u oldu:
Baka da aresi yoktu...

Cneyt Arcayrek (Hrriyet)

21 ubat 1981 tarihli Hrriyet gazetesi:
Bakalarn bilmem ama, kendim e soruyorum bazen: Acaba Trkiye, ne za
m an 12 Eyll Harektnn komuta zinciri iinde yaplm olmasnn mutluluunu
taa benliinde duyacaktr.
Eer ordu, 12 Eyll ncesi kendi bnyesinde paralanmasn, blnmesini is
teyenlerin oyununa gelseydi, kom uta zinciri iinde hareket edip ihtilali baarama-
sayd, bamza gelecekleri hi dnebiliyor musunuz?
Birbirimizi vuracaktk! Bunu hi unutmayalm, hep dnelim, bin kredelim.
 Trkiyed e ikence olaylarnn varlm inkr etmeyen bir ynetim in, ikenceyi
devlet politikas olarak yrttn syleyecek veya ima edecek insafsz kacak
mdr, bunu ok merak ediyorum."

Can Pulak (Gnaydn)

19 Nisan 1981 tarihli Gnaydn gazetesi:
Devlet baba, kendisine ekidzen veriyor. Milleti efkatle kucaklayan, halkn
iinde sevgiyle dolaan, alann hakkn teslim eden bir devlet bakanmz var.
nderlik yapyor, aa dikiyor, her mesele ile yakndan ilgileniyor. Bir bakyorsu
nuz, petrol iilerinin yannda; bir bakyorsunuz sanatlar onore ediyor. Byk
tesisleri geziyor, bkm adan usanmadan herkesle konuuyor, yllardr sahipsiz ka
lan millete babalk ediyor imdi. ankaya K kne kapanan deil, aramzda do
laan bir devlet bakanna sahip olmann kym etini bilmeliyiz. A tatrkten sonra
gelenlerin hibiri, milletine bu kadar yakn olmamt."

Yavuz Donat (Tercman)

11 Eyll 1981 tarihli Tercman gazetesi:
Eyll 1979. Her gn ortalama 44 olay.
A na caddelerde vurumalar. Okulda silahl atma. retmenini vuran renci.
Siyasetiye kurun skan semen.
Eyll 1980.
Her gn ortalama 127 olay.
Yerde cansz yatan bir siyaset adam.
Otomobilinin iinde delik deik edilen profesr.
Karsnn, ocuklarnn nnde baklanan baba.
Yksek dozlu bir bombann havaya uurduu kollar, bacaklar.
Eyll 1981.
Gnde ortalama 5.5 olay.
H uzurun srmesi ve Trkiyenin bir sre sonra, ok partili parlamenter de
mokrasiyle ynetilen lkeler arasnda laik olduu yeri almas dileiyle."

Oktay Akbal (Cumhuriyet)

Ka kez uyardlar! Ka kez ak ak sylediler! Hepim iz yazdk, hepimiz
syledik! Evlerde, kahvelerde, tatlarda, halkm z her sabah her akam bunlar
konuuyordu: Sonu yo ktu r bu gidiin. Bu anlamazln, bu dm anlk havasnn.
Her trl ktlkte parma bulunduu ak ak yazlan, sylenen, m ah
kemelerde kantlanan bir siyasal kadronun devlet kademelerini hzl biimde ele
geirii, ad grleri yaama uygulamaya alan baka bir siyasal rgtn
yurdum uzu, ulusum uzu Atatrk devriminder uzaklatrma, koparma abalar...
Atatrk devriminin yandalar, erleri, A tatrk ilkelerinin sahipleri, byle bir d u
rum a srgit gz yum am azlard elbet. Nasl 27 Mays 1960ta gz yummadlarsa,
daha sonraki yllarda nasl zaman zam an uyar mektuplaryla, anmsatmalarla
iktidar ellerinde tutanlar Atatrk devrim inin yoluna ardlarsa, bir kez daha
ayn kutsal grevi yapacaklard. Bu kanlm az bir gerekti. yle de oldu.

Gngr Mengi (Yeni Asr)

18 Eyll 1980 tarihli Yeni Asr Gazetesi:
12 Eyll Harekt, hedefine varacaktr. Devlet, rejim ve topluma hazrlanan
tuzak mutlaka bozulacaktr. nk ynetim i ele alan irade, yasal ve demokratik
herhangi bir dnceyi d man ilan etmi deildir. Ama, defalarca tekrarland
gibi demokrasiyi ve hukuk devletini ayaa kaldrmak, yeniden kurmaktr. ldr
m e zgrln deil, yaam a hakkm korumaktr.
hanet, bu aamadan sonra silahlarm gmerek lanetli mcadelesine son vere
cek deildir kukusuz. A m a devletin glenmesi sayesinde ihanet odaklar, masum
insanlar eskisi gibi antaj ve baskyla eyleme srkleme olanaklarn yitirecei
iin, gerek gc ile kalacak, savam srdrmekteki inad intihar olacaktr.

Rauf Tamer (Tercman)

Kenan Evrenin syledikleri, her hukukunun, her profesrn baucuna bir
mukaddes kitap gibi aslacak cinsten szlerdir.
pp pp balarna koysunlar.
Vazgetik istifalarndan...

Oktay Eki (Hrriyet)

Hrriyet Gazetesi:
Evren Paa, son derece ar bir sorumluluk altna girmitir. Bu, Trkiyey i yl
lardr bunaltan anari, terr ve blcl tam bir tarafszlkla kknden kurutm ak
ve lkemizi aydnlk ve huzurlu gnlere tekrar kavuturmak sorumluluudur.
Ve bu sorumluluun altndan kalkabilmek iin, Evren Paa ile onun bu ama
lara ulamasn isteyen grevli grevsiz herkesin, iinde bulunduum uz durum un
icaplarna gre hareket etmesi zorunludur.

Gneri Cvaolu (Tercman):

12 Eyll Harektn, dnyadaki dier asker kkenli rejim olaylar ile mukayese
ettirmeyecek dier grntleri ise yeni ynetim in uygulamalarnda buluyoruz.
 Her geen gn bir yeni uygar grnty, an davranlardan kanan makul
ve kam u vicdanm tatm in eder nitelikte hakl uygulamalar sergilemektedir.
Hedefler saptrlmamakta, harektn ilk gnnde aklanan amalara, karar
l, tavizsiz fa ka t ll ve akll admlarla ilerlenilmektedir.
Bylesine olumlu, zlenen sonular almaya dnk, makul ve ll ynelile
re destek olmak, millete hepimizin grevidir. Bu konuda siyaset adamlar ve basn
da dahil, hepimizin sorumluluu vardr.1

Ke yazarlarnn 12 Eyll dnemi boyunca cuntaya ve lideri Evrene dz

d vglerden, gazete haberlerinin nasl ktn anlamak da zor olmaz. Ha
an Cemal, verilen talimatlar Tank Sesiyle Uyanmak adl kitabnda uzun uzun
anlatr. Fakat kitabnda, operasyon ad altnda yaplan katliamlar aklayan ve
sokaklarda, da balarnda katledilen genleri sulu gsteren Haan Cemal
gazetecilerin nasl bir hevesle altklarn grmezden gelmitir. Tak tak Ha
an, A krep Nalan kodlarn retenlerin, devrimci rgtleri karalamaya ynelik
haber yapanlarn durum dan vazife karan baz gazeteciler olduu gereini
unutmak, cunta koullarnda bile ahlakn korumaya gayret eden gazetecilere
byk hakszlk olur.
Cuntann ilanndan yedi ya da sekiz yl sonra eski etkisini yitirmesinin
basnda nemli bir deiiklie yol amad da hatrlarda. Basn teknik ilerle
melerin de yardmyla sanayileip medya haline dntnde toplumsal pa-
sifikasyondaki roln oynamaya devam etti. Elbette ki sonraki yllarda, farkl
kulvardan yryp, zgr habercilik abas iine girenler de oldu.
30 Mays 1992d e yayn hayatna balayan zgr Gndem gazetesi kendisi
ne farkl bir yol izmeye alan muhalif gazetelerden biriydi. M uhalif gazete ol
m ann bedeli olacakt ve zgr Gndeme bu fatura en ar biimde dettirildi.
zgr Gndem defalarca yasakland, 76 alan ise ldrld. Sorumlularna
onlarca yl hapis cezas ve milyarlarca lira para cezas verildi. zgr Gndemin
kapatlmasnn ardndan 28 Nisan 1994te yayn hayatna balayan zgr lke
gazetesi ise toplam 247 say yaymlanabildi. zgr lkenin 220 says hakkn
da toplatma karar verildi. Alan davalar nedeniyle gazetenin yedi yaz ileri
m dr tutukland. 3 Aralk 1994 gecesi gazetenin stanbul Kadrgadaki tek
nik servisi, Caalolud aki merkez binas ile Ankara brosu ayn saatte, ayn tip
patlayclarla bombaland. stanbuld aki saldrda gazetenin ulatrma servisinde
grevli Ersin Yldz lrken, 21 alan yaraland. zgr lke, 2 ubat 1995
gn daha bir yln dolduramadan stanbul Sulh Ceza Mahkemesi tarafndan
zgr Gndemin devam olduu gerekesiyle kapatld.
zgr lkenin kapatlmasnn ardndan 13 Nisan 1995te Yeni Politika
gazetesi kuruldu. Gazete daha ilk saysndan itibaren sansrle karlat. Ba

1 Aktaran: Erturul Maviolu, Cenderedeki Medya Tenceredeki Gazeteci, thaki Yaynlar 1. Bask,
Mays 2012, sf 119-124.
ka gazetelerden alp yaymlad haberler bile sansre urad. Yeni Politikann
yayn maceras da drt ay srebildi. Yeni Politika, 16 Austos 1995 gn zgr
lkenin devam olduu gerekesiyle kapatld. O tarihe kadarki 126 saysndan
117si sansrlendi. Gazetede yer alan 121 makale, 316 haber, 20 rportaj, 1 ka
rikatr, 1 rapor, 2 biyografi, 1 an, 13 okur mektubu ve 13 ilana sansr uygulan
d. Yeni Politikann neredeyse her saysna su unsuru bulunduu gerekesiyle
matbaadayken el konuluyor, gazete alanlar da sz konusu yaz ya da haber
leri sayfalardan kartarak yeniden baskya veriyordu. Bu nedenle Yeni Politika
gazetesinin pek ok saysnda sayfalarda byk beyaz boluklar vard. lkede
Gndem gazetesi, 7 Temmuz 1997d e yayma balad. Yayn yapt sre iinde
57 muhabir ile 40 datcs tehdit edildi, gzaltna alnd ve ikence grd. Ga
zetenin datm engellendi ve sansrlendi. 26 Eyll 1997 tarihinden itibaren
Olaanst Hal Blgesine (OHAL) girii yasakland. Gazetenin Batman brosu
21 Haziran gecesi bombaland. DGMlerde alan 278 davadan 98inden aleyhte
kararlar kt. 125 haber, 63 ke yazs, 9 fotoraf ve 14 ilan sansrlendi. Ga
zete 23 Ekim 1998 tarihinde stanbul DGM tarafndan kapatld. zgr Bak
gazetesi 18 Nisan 1999d a yaynlanmasyla birlikte, lkede Gndem gazetesi
nin maruz kald basklarn benzerleriyle karlat. OHAL blgesine girii ya
sakland, sorumlu yaz ileri mdr Haan Deniz tutukland. Gazetenin 125
says hakknda toplatma karar verildi. Hakknda alan davalarda ok sayda
mahkmiyet karar verilen zgr Bak, ancak 371 gn yaynlanabildi. 27 Ma
ys 2000d e yayn hayatna balayan Yeni Gndem gazetesine yaplan basklarda
herhangi bir eksilme olmad. Bu gazetenin de OHAL blgesine girii yasakland,
ancak on ay sren yayn hayat boyunca 65 kez hakknda dava ald, 15 kez
de toplatma karar verildi. Gazetenin kapanmasnn ardndan kan ve haftalk
yaynlanan Yedinci Gndem de ayn basklardan nasibini ald. OHAL blge
sinde datm yasaklanan ve ancak 60 say yaynlanabilen gazetenin hakknda
30 dava ald, 15 gn sreyle kapatld. Yeniden zgr Gndem gazetesi yayn
hayatna 2 Eyll 2002d e balad. 545 gn yaynlanan ve 28 ubat 2004te yayn
hayat sona eren gazete, drt gn sreyle kapatld; yaz ileri m drne 25 ay
hapis ve imtiyaz sahibine de 478 milyar lira para cezas verildi. Gazeteye top
lam 315 dava ald. 1 M art 2004te yayma balayan lkede zgr Gndem, 17
Kasm 2006d a yayma balayan Toplumsal Demokrasi, 17 Ocak 2007de yayna
balayan Gndem gazeteleri hakknda da ok sayda soruturm a ald, toplat
ma kararlar alnd. 9 M art 2007de yayn hayatna balayan Yaamda Gndem
gazetesi ise sadece iki say yaymlanabildi. Gazetenin kapatlmasnn gerekesi,
lkede zgr Gndem gazetesine ok benziyor oluuydu. 19 Mart 2007de
yayn hayatna balayan Gncel gazetesi de 30 Mart 2007d e kapatld. Yeniden
yaynlanmaya balanan gazete, 17 Temmuz 2007de 12 gn kapatma cezas ald.
Gncel gazetesi 17 Ekimd e tekrar yayna balad ancak ayn gn iinde stan
bul 10. Ar Ceza Mahkemesi tarafndan kapatld. Mahkeme kapatma karar
n, tm haber balklarnda rgt propagandas yapld ve dier gazetelerin
devam olduu gerekesine dayandrd. 5 Kasm 2007d e yayn hayatna ba
layan haftalk Yedinci Gn gazetesi Ekim 2008e kadar yedi defa yayn durdur
m a cezas ald. 19 Mays 2008de yayn hayatna balayan Alternatif gazetesi, 25
Mays 2008de haber balklar ve ke yazlarnda rgt propagandas yapt
gerekesiyle stanbul 10. Ar Ceza M ahkemesinden bir aylk yayn durdurma
cezas ald. A lternatifin yayn daha sonra, stanbul 9. Ar Ceza Mahkemesi
tarafndan 20 Eyll 2008d e bir ay sreyle durduruldu. Bir aylk kapatma sresi
dolan Alternatif gazetesi, tekrar yayna balad gn yine kapatld. 8 Kasm
2008d e yayn hayatna balayan Analiz gazetesi, 23 Kasm 2008d e stanbul 11.
Ar Ceza Mahkemesi tarafndan bir ay sreyle kapatld. Mahkeme, 22-28 Ka
sm sayl gazetede yaynlanan PKK ve otuzuncu yl ve Otuz yl balkl ya
zlar gereke gstererek, 3713 sayl kanunun 6/son maddesi gereince gazete
nin yaynn durdurdu. 4 Nisan 201 l d e yeniden yayn hayatna balayan zgr
Gndem gazetesi de 24 M art 2012de PKK propagandas yapt gerekesiyle 1
ay sreyle kapatld.
Dolaysz basklar, Krt basnnn m aruz kald iddette olmasa da merkez
medyann da zerinde kuruldu. Bu erevede ilgin bir rnek 1996 ylndan
verilebilir: Refahyol hkmetiyle Doan Grubu arasnda iplerin gergin olduu
dnemi TBMM Meclis Komisyonuna verdii ifade srasnda Aydn Doan yle
anlatt:
Yine bir talihsizlik oldu, Cumhuriyet tarihinde ilk defa, 1996 ylnda, Sayn
Erbakan Meclis krssne kt, bu medyann bir eli devletin cebinde bir eli dev
letin kasasnda, greceksiniz, pazartesi gnnden itibaren bunlar 180 derece d
necekler, beni destekleyecekler; eer desteklemezlerse, ben onlara getirin bakalm
paralar diyeceim dedi. Bunlar Meclis zabtlarnda var ve devlet televizyonunda
sylendi. Ben o gn, Sayn Erbakana ok sert bir mektup yazdm , hem kendisine
hem btn siyasi parti liderlerine hem de Cumhurbakanna, drt sayfalk, de
dim ki, bakn, babakan oldunuz, u andan itibaren devletin btn imknlar
elinizde. Eer kimin eli devletin kasasndaysa, onu bulup krmazsanz, eer kim
devletin bankalarndan para gtrdyse, onu karp tehir etmezseniz, biz sizi
tehir edeceiz dedim. ok da ileri gittim. Sonra bana dedi ki ben de senin gibi
dnyorum, senin anan hac, baban hac, senin oralarda ne iin var, gel bizim
partiye dedi. Dedim ki, imdi bu ayr, bu siyasi bir ey.1
Basn zerinde kurulan basklarn bir baka nemli rneini 28 ubat
1997d eki postmodern darbe srecinde de bulabiliriz. Bu dnemde medyann
askerin emrini yerine getirme tela iinde, gazetecilik mesleini tamamen bir
kenara attn sylemek mmkn.'yle ki, askerlerin her dediini allah kela
m sayan medya, askerin servis ettii haberlerle kendi meslektalarn bile infaz
ederken gzn krpmad. PKKnin ok tanm m isimlerinden emdin Sakkn

1 h ttp ://w w w .tb m m .g o v .tr/a r a s tirm a _ k o m is y o n la r i/d a rb e _ m u h tira /d o c s /tu ta n a k _

son/28_subat_alt_kom isyonu/28_subat_alt_kom isyonu/05.10.2012/A yd% C 4% B ln% 20
Do%C4%9Fan-05.10.2012.pdf
yakalanmasnn ardndan, Sakktan dehet itiraflar ya da fadedeki isimler
diye tefrika edilen haberler, Mehmet Ali Birand, Cengiz andar, nsan Hak
lar Dernei Bakan Akn Birdal ve Refah Partisinin baz milletvekillerini
aktan hedef gsteriyordu. Lin kampanyas ertesi gn de devam etti. Birdal
hakknda soruturma ald, yakalama emri verildii gibi dzmece haberler
yazld. En basit haberlerde bile duble check kuralna uyan gazeteler, konu as
kerin bizzat servis ettii emdin Sakkn ifadesi olunca tm kurallarn hoyrata
inedi. Ne dnp sulanan kiilere bir soru sormak, ne de bu iddialarn hi
birinin inandrc olmadn dnmek akllarna geldi. Birand iinden oldu.
andar bir sre yazlarn bask altnda yazabildi. Ardndan ksa sre iinde or
taya kt ki, emdin Sakkn 105 sayfa olan ifadesi bizzat askerler tarafndan
138 sayfaya karlm ve 23 sayfalk blm askerler tarafndan ifadeye monte
edilmiti. stelik Sakkn ifadesine yaplan eklemeler, rastgele bir sorgucunun
yapt bir i deildi. Ve tm bunlar, evik Bir imzal andla zaten nceden be
lirlenmi bir plann gereiydi. Kelerinde Alaklar tanyalm yazlar yazan
lar ya da bu dzmece haberleri araf araf sayfalarna koyanlar gerek ortaya
ktnda, zr bile dilemediler. Medya koro halinde buna alet olmu, gazete
cilerin ve yazarlarn itibarszlatrlma srecine destek vererek, en bata kendi
mesleine ihanet etmiti. Andla verilen lin iareti, sadece gazete manetlerin
de kalmad. 12 Mays 1998d e HDnin Ankarad aki Genel M erkezine gelen iki
kii, dernek bakan Akn Birdala kurun yadrd. Yedi kurunla ar yaralanan
Birdal, mucize eseri kurtuldu. Suikast Trk ntikam Tugay adl rgt stlendi.
Suikasttan sonra yakalanan sanklardan Uzman avu Cengiz Ersever, Semih
Tufan Glaltay ve eski M Ti Cemal Kulakszolu TTin nder kadrosu olarak
ne kt. Soruturmay yrten Savc nal Haneye gre TT, Akn Birdald an
baka suikastlar da dzenleyecekti.
Aradan yllar getikten sonra 2006d a Din Bilgind en nihayet bir itiraf geldi.
Bilgin, askerden geldi, yaynlamaya mecburduk demeye getiriyordu. Yeni afak
gazetesine konuan1 Bilginin zeletirisi yleydi:
28 ubat dnem inde her ey zvanadan kt. Gazeteler, hkm et ykp hk
m et kurmaya baladlar. Btn kam u ihaleleri medya patronlarna dattlr oldu.
M edya patronlar kpek balklan gibi her tarafa, her eye saldrdlar. O devirde
gerekli grlen bir psikolojik harp vard. Devletin baz kademelerinde uzm an ki
ilerce bir plan hazrlanyor ve uygulama devreye sokuluyordu. Birileri bildirileri
size uuruyor ve yaynlam anz istiyor. Siz de yaynlam ak zorunda kalyorsunuz.
A nd olaynda H rriyetin yaynlad haberi biz de yaynladk. M ehmet Ali
Birand, Cengiz andar ve Altan kardeler hakknda Abdullah calandan para
aldlar sylentilerine inanmadm ama gazetem i andn hazrland merkezden
ve kam uoyundan korum ak durumundaydm. Hrriyet gazetesi bu haberi yayn
lad iin biz de vermeye mecbur kaldk. im di baktmda doru yapm adnm
gryorum. O dnem de her gazetenin askerle temas vard.
1 http://yenisafak.com.tr/arsiv/2006/Mayis/05/g02.html
 Tm bu yaananlar iktidarlarn medya hkimiyet stratejilerinin farkl te
zahrleri olarak nmzde duruyor. Fakat muktedirlerin genellikle medya
ya dorudan mdahale etmeyi pek tercih etmediklerinin altn izmek gerek.
M uktedirin basn teslim almakta kulland asl strateji, yapy iten fethetmeyi
gerektirir ki, kutsal basn zgrlne halel gelmesin!
Basn zgrlne halel getirmeyecek rnekler, gazetecilerin durumdan
vazife karmasyla olur. Ve bu nedenle ou kez hkmetlerin dorudan tali
mat vermesine gerek yoktur. 19 Aralk 2000d e yaanan hayata dn katliamn
da bir gazeteye hangi saik, sahte oru kanl iftar baln attrr ve yaanan
bu byk katliam kutsar? Sadece bir ya da birka gazetede rastlanan bir balk
olsayd kukusuz kimse nemsemezdi. Ancak bu korkun katliam sonrasnda
pek ok gazete ve televizyon sanki ayn merkezden ynetiliyormuasna ce
zaevlerinin nasl rgt militan yetitirme kamplar haline dntrldn,
nasl birer silah deposu haline geldiini yazarak operasyona hakllk zemini ya
ratm ak iin ellerinden geleni yapt. Buna mukabil F tipi cezaevlerinin otel gibi
olduunu anlatan ok sayda haber de gazete sayfalarn igal etti. Devlet medya
araclyla kamuoyunu olgunlatrdktan sonra katliam gerekleti ve medya
ok bilinli bir ekilde su orta oldu.
Ya da bir gazete, nasl olur da Kurtarlm blge Kkarmutlu balyla
bir haber yapar ve stanbuld a bir mahalleye dzenlenecek polis operasyonuna
psikolojik zemin hazrlar? Tayfun Hopal imzasyla Sabah gazetesinde yayn
lanan bu haberin neredeyse mrekkebi kurum adan dzenlenen operasyonda
polisin 4 kiiyi ldrp on kiiyi yaralamas da tesadf mdr?
Tm bu rneklerden yola karak net bir saptama yapmak gerekirse, medya
ok konuulduu ve iine gelenin iine geldii ekilde eletirdii zere sadece
and medyas deildir. Medya ayn zamanda operasyon medyas sfatn da
fazlasyla hak etmitir.
1950li yllarda basn-M T ilikisine dair anlatlan hikyeler artk ok bayat.
MT tarafndan antaj ya da parayla satn alman gazetecilerin her trl manip-
lasyonu yaptklar bir ehir efsanesi deildir. Hatta ayn dnemde ABDden ba
vul ile getirilen paralarla baz gazetecilerin neredeyse ayla balandklar da...
Ama tm bunlar o yllara ait bilgiler. imdilerde yntem ok deimi durumda.
ABDden bavulla gelen paralar paylaan gazeteciler yok belki ama, artk belge
ler bavulla geliyor ve basn-iktidar ilikisinde ok sofistike yntemler geerli.
Yeni yntemler, geen yllar iinde gazeteci, yazar, izer, sunucu ve aslnda tm
medyann damarlarna devleti bir refleks yerletirmi durumda. Resm kay
nakl bilgi ve haberler dnda artk hibir bilgiye itibar edilmemesinin nedeni
burada. Roboski kadiam sonrasnda medyann birka etkisiz ve kk internet
sitesi, radyo, televizyon dnda bir btn olarak snfta kalmas ancak, devleti
refleksle izah edilebilir. rnakn Uludere ilesi yaknlarnda, kaaklk yapan
silahsz kyllerin zerine uaklarla bombalar yadrld ve tam 34 kii ld
rld. Habercilik asndan da ok byk olan bu olay, bir gn nce saat 21.00
sralarnda gereklemesine karn ertesi gn le saatlerine kadar ok izlenen
televizyon kanallarndan hibirinde kendisine yer bulamad. Kukusuz btn
televizyonlarn editrleri-yneticileri katliam duymulard. Sosyal medya sa
atlerce bu korkun haberle alkaland. Fakat bir trl Genelkurmayd an, ileri
Bakanlndan resm aklama yaplmad. Blgedeki muhabirlerinin katliamn
tan olmas da durum u deitirmedi. Onlar saatlerce teyit beklediler. Her
frsatta yurtta gazetecilii yapyoruz bbrlenmesiyle sokaa uzatlan mikro
fonlar, nasl olmutu da Roboski kyllerinin lklar karsnda sarlamt
acaba?
Grld gibi medya ile iktidar arasndaki ilikilerin vck vck pislik ret
mesi yeni bir durum deil. Fakat AKP dnemindeki medya iktidar ilikilerinin
kendine has zellikleri olduunu vurgulamak yanl olmaz. Zira Cumhuriyetin
ilk yllarn ya da darbe dnemlerini saymazsak, hibir dnemde medyann yz
de 90 siyasi bir iktidarn denetimine girmemiti.
Elbette ki ncesinde cunta dnemlerine mahsus olduu sanlan medyadaki
bu byk itaat halinin AKP iktidarnda da adm adm gereklemi olmas ze
rine uzun boylu tespitler yapmak mmkn. Fakat medyadaki tek sesliliin asl
msebbibini bulmak isteyenler iin gzleri byk sermayeden baka bir yere
evirmek, boa vakit kayb olacaktr. Ya da yant verilmese de yle bir soru
sormak da memlekette olan bitenleri yakndan takip edenler asndan aklay
c olabilir: Televizyon, gazete ve radyolaryla byk bir yayn grubu kuran Uzan
ailesi ve Din Bilgin piyasadan silinirken ve Doan Grubu hzla klrken,
Dou ve alk gruplar nasl oldu da byd?
AKP iktidar ile birlikte medyada sermayenin nasl ve ne ekilde el deitir
diine bakmak bu soruya ierikli bir yant oluturabilir. O halde AKPnin zel
likle 2007 sonrasnda gelitirdii hamlelere bir gz atalm:
- TMSF (Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu) bankalar operasyonu erevesin
de, Etibankn sahibi Din Bilginin elindeki atv televizyonu ile Sabah gazetesi
ne 27 Ekim 2000de el koydu. Devreye Turgay Cinerin de girdii karmak bir
sre sonucunda uyduruk bir ihale ile alk Grubu Vakfbank ve Halkbanktan
aldrlan krediler sayesinde atv ve Sabahn sahibi oldu. Satn ne manaya geldii
ise alk Grubunun AKP iktidar ile birlikte toplam varlklarn 1 milyar dolar
dan 5 milyar dolara kard anmsandnda daha iyi anlalr.
- TMSF, Uzan G rubuna ait Star Medya G rubuna el koyduktan sonra, Star
gazetesi ile Kanal 24 un isim haklarn 12 milyon dolara Ali zmen Safa ald.
Ancak Safann baarsz olaca ksa sre iinde anlalnca devreye Ethem San
cak girerek Star gazetesi ile Kanal 24 u satn ald. la ii yapan Sancak AKP
iktidaryla ilikilerini gizli kapakl yrtmeyen iadamlarndand. Nitekim Za
m an gazetesinden Nuriye Akmana 5 Ekim 2008d e verdii syleide Erdoan
en nemli idol olarak tanmlyor ve nk ideallerime uygun davranyor. Ken
dim i ok yakn gryorum ona. Ben A K Partili deilim. A m a onunla ok iyi bir
dostluk oluturduk. A dam n sevdalsym. Yalan sylemiyor. Halkla m uazzam bir
yeknesaklk iinde diyordu.
- AKP iktidar dneminde Fethullah Glen Cemaatine bal yayn kurulu
larnda da ciddi bir srama gzlendi. Uzun yllar Zaman gazetesi, Samanyolu
TV, Aksiyon dergisi, Cihan Haber Ajans, Bur FM, Dnya Radyo gibi yayn ku
rulularn elinde tutan grup, 2007 ile birlikte yeni gazete ve televizyonlar kurdu.
ABD New Jersey merkezli ngilizce yayn yapan Ebru TV, ngilizce yayn yapan
Todays Zaman, Samanyolu TV bnyesinde kurulan S Haber ve S ocuk 2007de
yayma balad.
- AKP iktidarnn salad uygun zeminde kurulan televizyon kanallarn
dan biri de Ankara Bykehir Belediye Bakan Melih Gkekin olu Osman
Gkeke aittir. 24 Mays 2010da nce Ses TVyi kuran Gkek, ardndan bu
kanaln adn Beyaz TV diye deitirdi.
- AKPyi desteklemek ve dolaysyla sermaye gcn artrm ak iin medya
sektrne el atanlar arasnda Koza Grubu da vard. Davetiye sektrnde yat
rmlaryla tannan Koza G rubunun kurucusu Ali pek, Bugn gazetesini satn
alarak medya sektrne adm att. Koza Grubu, Bugn gazetesine ek olarak 12
Mays 2008d e Tuncay zkand an Kanaltrk televizyonunu da satn ald. Ardn
dan da 1 Mays 2009d a yeni bir televizyon kanal kurdu. Yeni televizyonun ad
Bugn TV oldu.
- AKPnin devlet iindeki tasfiye operasyonuna destek amacyla kurulduu
yapt yaynlarda aka grlen Taraf gazetesinin ilk says 15 Kasm 2007de
kt. Taraf gazetesinin sahibi Alkm Yayneviydi. Taraf gazetesi ile ilgili yayn
hayatna balad andan itibaren arkasnda Glen hareketinin bulunduu id
dialar hi bitmedi.
- Bir zamanlar sektrdeki yzde 60a varan dzeyde kontrol gc nedeniyle
kartel medyas diye anlan Doan Grubu, AKP iktidara geldikten sonra ciddi
bir inie geti. Babakan Tayyip Erdoann at ak savatan sonra neredeyse
tm varlklar kadar olan vergi cezalar ile sesi kslan Doan Grubu, kapal ka
plar ardnda iktidarla uzlamaya vard. Doan Grubu, bu uzlamann ardndan
bnyesindeki gazete ve televizyonlar sata kard. lk etapta Vatan, Milliyet
gazeteleri ile Star televizyonunu satan Doan Grubunun medya alanndaki etki
gc hayli zayflad.
- NTV gibi saygn bir haber kanaln bnyesinde barndran Dou Grubu,
Doan Grubu bata olmak zere dier sermaye gruplarnn bana gelenlerden
hzl bir ekilde ders kartarak AKPnin politikalarna meyletti. Yapt politik
manevrann ille de birtakm sonular olacakt. NTV, hzl bir ekilde iindeki
iyi gazetecileri temizledi. Ruen akr, M irgn Cabas, Banu Gven gibi prog
ramclarn yan sra haber merkezinde objektif almalaryla tannan deneyimli
kadroda da ayklama yapld. Bir balaynca kimse durduramad ve bu temizlik
gn geldi CEO konumdaki Cem Aydn bile koltuundan etti. Ne ekersen onu
biersin derler. Dou G rubunun NTV iinde att iktidar destekisi admlarn
meyveleri de oldu. ncesinde yatrmlar u ya da bu ekilde brokrasiye taklan
Dou G rubunun nnde artk engel kalmad, cirolar katland, eski mutlu gn
lere dnld. Dahas, Doan G rubunun elinde bulunan ve hayli krl olduu
bilinen Star TV de Dou a geti.
- Sabah ve atv iin Din Bilgin ile birlikte gizli ortaklk yapan ancak son
anda ortann ihbaryla akta kalan Turgay Ciner, yedii darbenin acsn Ha-
bertrk gazete ve televizyonu ile kard. Gazetenin bana AKPye ak destek
veren Fatih Altaylnn, televizyonun bana ise daha sonra Babakan Erdoana
badanmanlk yapacak olan Yiit Bulutun getirilmesi tesadf deildi. Ciner
de gazete ve televizyonlar vastasyla enerji alannda yapt yatrmlar garanti
altna almak, yeni yatrmlar iin hkmetle arasn iyi tutm ak istiyordu. Dola
ysyla bu anlayla girdii medya sektrnde zgr ve doru habercilik yapacak
deildi.
- Demirren G rubunun, Milliyet ve Vatan gazetelerini 20 Nisan 2011de
73.9 milyon dolar bedelle, Doan Grubundan satn alarak medya sektrne gir
mesi de iktidardan bamsz bir gelime deildi. Uzun sre Beikta kulbnn
bakanln yapan Yldrm Demirren, 27 ubat 2012d e Futbol Federasyonu
Bakanlna seildi. Hkmet aleyhine yazlar yazd gerekesiyle bizzat Ba
bakan Erdoann M ert deil namertsin diye hedef ald Milliyet gazetesi ya
zar Nuray Mert, Yldrm Demirrenin talimatyla iten karld. Dahas, m-
rald aki grme tutanaklarnn Milliyet gazetesinde yaynlanmasnn ardndan
doan krizle birlikte, Genel Yayn Ynetmeni Derya Sazak ile yazar Haan Ce
mal iinden oldu. Milliyette hkmet basksyla dalgalanan sular, ancak yazar
Can Dndarn da kovulmasyla biraz olsun durulabildi.
- Banka sahibi olup medyaya merak salan gruplardan biri de Mehmet Emin
Karamehmetin sahibi olduu ukurovayd. Grubun sava sanayine ynelik ya
trmlar, TSK ile yakn iliki srdrmesine de neden olmutu. Bu iliki daha
sonra Karamehmetin AKP hkmeti karsnda zor durum da kalmasna yol
at. AKP iktidarnn kukuyla yaklat Karamehmete bunun faturas hayli
ar oldu, nce grubun bnyesindeki banka olan Yap Kredi TMSFye geti, ar
dndan da Ko Holdinge satld. Borlar nedeniyle haciz zerine haciz yiyen ve
ciddi anlamda darboaza giren Karamehmet, Show TV, Akam Gazetesi, Digi-
trk, Superonline, Skytrk 360, Gne Gazetesi, Lig TV, Alem FM gibi kurulu
larn bulunduu medya grubunu da ksa srede TMSFye kaptrd.
- ktidarn medya zerindeki etkisi sadece geleneksel sermaye gruplarn
keye sktrmak ve kendine yakn sermaye gruplarnn nlerini amaktan
ibaret deildi. AKP, mali kska ve tuzaklarla teslim alamadklarna dpedz
iddet uygulamaktan da ekinmedi. Bu nedenle 2012 ylnda tutuklu gazeteci
says 110u buldu. Bu sayede Trkiye, dnyada en fazla gazeteci tutuklayan lke
sralamasnda ak ara birincilii elde etti. zellikle Krt basm ve sosyalist der
giler zerindeki basklar AKP dneminde hzn hi kesmedi. Basklarn dozu
ykseldike, muhalif basnda bile kanlmaz olarak otosansr eilimleri geli
meye balad.
Tm bu verilerden yola karak, AKPnin 2007 ylndan sonra medya ze
rinde balatt operasyonlarn sonucunda, lkede yazlamayan ve syleneme-
yenlerin her geen gn daha da arttnn altn izmek gerek. Bu durum bir
yandan AKPye ynelik diktatr sulamalarn yaygnlatrrken, dier yandan
da iktidarn toplumu tek yanl bir biimde ynlendirebilmesinin nn at.
Yani cunta dnemlerine has olduu dnlen, lkeyi dikensiz gl bahesi gibi
ynetme ayrcal; medyay bask altna almay baaran AKPye de nasip oldu.
Haber kanallar artk babakan ok gereksiz ve sama bir konuda konuma ya
pyorsa bile dorudan canl yayna balanyor ve szn bitirmeden de normal
yaynlarna dnmekten ciddi bir biimde korku duyuyorlar. Ya da hkmetin
grme dedii btn olaylardan fersah fersah kayorlar. Mesela Roboskide i
lerinde ok sayda ocuun da bulunduu 34 kiinin TSK uaklarndan atlan
bombalarla katledilmesi, resm aklama yaplncaya kadar televizyon ekran
larnda kendine bu nedenle yer bulamad. Mesela Gezi direnii baladnda
stanbul bata olmak zere pek ok kent polisin bibergaz bulutu altnda bo
ulurken, televizyonlar penguen belgeseli yaynlamay bu nedenle tercih etti.
Bununla da kalmad, televizyon ve gazeteler, birka istisna dnda Gezi direni
iyle ilgili hkmet kaynaklarndan yaylan yalan haberleri sanki gerekmi gibi
manetlerine tad. Camiye ayakkablaryla girdiler, ieride kzl erkekli oturup
iki itiler ya da Trbanl bir kadnn zerine iediler gibi dalga konusu bile
yaplamayacak basitlikte yalanlar, byk medya kurulular tarafndan ciddiye
alnd ve stlp stlp srarla okurun, izleyicinin nne konuldu.
AKPnin medya zerindeki kontrol gc, 10 yllk iktidarnn sonucunda
yzde 90lar dzeyine ulat. Yani medyada ezici ounluk; kimisi dorudan
iktidarn paras olduu iin, kimisi iktidarn gizli koalisyonu olan Glen hare
ketine bal olduu iin, kimisi antaj ve tehditlere boyun edii iin, kimisi de
iktidarla ekonomik kar ilikisini yrtt iin hkmetin denetimine girdi.
Baka bir ifadeyle AKP, medyada yeni bir kartel dnemi balatt. AKP iktidar,
ayn zamanda bir medya kartelidir. nk AKP;
Basnda kimlerin alp kimlerin alamayaca konusunda irketlerin
insan kaynaklarndan da nce asl karar mercidir.
Reklam verenlerin iplerini elinde tuttuu iin hangi televizyon ya da gaze
tenin reklam pastasndan ne kadar pay alacan belirlemektedir.
Hangi televizyon kanalnn ya da hangi gazetenin hangi sermaye grubuna
satlacana ilikin asl karar verici konumdadr.
Gazetecilerin babakana hangi soruyu sorup hangisini soramayacann
szgecini elinde tutmaktadr.
Hangi haberin ne ekilde yaynlanp hangisinin yaynlanamayacan be
lirlemektedir.
 NEREYE MEDYA NEREYE

Hseyin A y k o l1

Trkiye son 60 yllk tarihinde nemli dnemelerden geti. Bunlar arasn

da en keskin dnmler asker darbelerle oldu. Darbe aslnda birka vatan
sever subayn lkeyi kimi i ve d dmanlardan kurtarma operasyonu deil,
lkedeki zenginliklerin paylamnn yeniden harmanlanmasdr. Dahas sz
konusu darbelerin ancak ABDnin bilgisi ya da onay dahilinde gerekleebil
dii belirtiliyor.
lkemizin bugnlere geliindeki keta tarihleri yle sralayabiliriz:
1950d e Demokrat Partinin (DP) iktidara gelmesine izin verilmesi; 1960 Asker
darbesi; 1971 Asker muhtras; 1980 Asker darbesi; 1997 postm odern darbesi;
2007 e-mail muhtras...
lk haliyle basn, imdiki ismiyle medya nceleri bu gelimeleri yanstan bir
mecrayd. imdilerde ise her trl gelimenin bileenlerinden biri haline gelmi
bulunuyor. Neredeyse 1980e kadar tek tek kiilerin elinde sadece haber yapan,
olup bitenleri haberletirmeye alan gazeteler bugn holdinglerin ykseliine
ya da batna vesile olan aralar durumunda.
Medya iin yrtme, yasama ve yarg organlarndan sonra onlar denetle
yen konumda drdnc g denilir; ama lkemizde medya sz edilen ilk
gcn arasnda cirit atar hale geldi. Medyay yanna alan ya da kendi emrinde
kullanabilenler, brakn yasama ve yrtmeyi, yargy bile etkileyebilir hale gel
diler. nce son 60 ylda neler yaandn ksaca hatrlayalm:
II. Dnya Sava ertesinde ABD, ngiltere ve o zamanki Sovyetler Birlii ara
snda yaplan paylama gre Trkiye batya dt. Trkiye kendisinden beklen
dii ekilde Bat tipi demokrasiye geme ynnde admlar atmaya balad. ok
partili seimlerin ilkinde kazanmasna ramen Demokrat Parti ye iktidar devre
dilmedi; ancak kincisinde yani 1950de DP ye verildi. 1950li yllarn balarnda
sendikalar gibi Bat tipi kurumlar kurulmaya baland.
Ayn dnemde Hrriyet ve Milliyet gazetesinin yayna balamas da tesadf
deildir. Tek partili dnemde birka kk gazete daha olsa da stanbuld a Cum
1 zgr Gndem gazetesi yazar.
huriyet, Ankarad a Ulus, Cumhuriyet Halk Partisinin (CHP) yar resm gazete
si olarak yaynlanmaktayd. Sedat Simavinin Hrriyet ve Ali Naci Karacann
Milliyeti ise genelde yeni iktidar DPyi desteklese de biraz daha bamsz gazete
olmaya alan tavr sergilediler. 1950yle balayan dnmn temel karakte
ristii ise Ulusal Kurtulu Savan ynetip kazanan asker-sivil brokrat ekibin
iktidarn yeni yeni palazlanmaya alan iftlik sahibi insanlara ve iadamlarna
devretmeye balamasdr.
1960da yaplan asker darbeyi, Menderesin son dnemlerinde Sovyetler Birlii
ile iliki kurma arayna balayp kolayca aklayabilirsiniz, ama bu ve buna benzer
gerekeler her eyi aklamaz. rnein DPnin yerine kurulup ksa bir srede ikti
dara gelen Adalet Partisi (AP), aslnda DPnin temsil ettii kesimi temsil etmez. AP
daha ok mteahhit partisidir. Bu dnemde bizi ilgilendiren gelime gazetelerin bir
datm irketi kurmasdr. Daha nce her gazete kendi imknlaryla datm yapar
ken, sonrasnda Gameda diye bir irket kurulmu ve gazeteler sadece birka byk
ehre deil, lkenin her yerine gnderilmeye balanmtr.
Dahas gazetelerin iktidara baml kalmasn nlemek amacyla Basn lan
Kurumunun kurulmas nemli bir admdr. Bylece resm ilanlar gazetele
re eit olarak paylatrlmaya allmtr. 1960l yllara 250 bin tirajla giren
Hrriyetin 1960l yllarn sonlarna doru tirajn 800 binlere kadar ykselt
mesinde o gnlerde ilk kez denenen kimi kk promosyonlar rol oynadysa da
datm iinin ciddiye alnmas da nemli bir yer tutar.
1960larda Hrriyet, Milliyet ve Cumhuriyet dnda Dnya, Yeni Sabah,
Yeni stanbul gibi gazeteler de yaynlanyordu. Tanin kapatld, nc kapand.
Yeniden kmaya balayan Tercmana patron olarak Kemal Ilcakn gelmesi bu
gazeteyi epeyce glendirdi. Gneri Civaolunun bugnlere kadar uzanan ba
ar yks, Ilcakm patronluundaki Tercmandan balad.
Sahibi Sedat Simavinin lm zerine Hrriyet, iki olu Erol ve Haldun
Simaviye kald. Ancak Haldun Simavi buradan ayrlarak 1968 ylnda Gnaydn
karmaya balad. Tirajnn oturmas ve dneme damgasn vurmas asndan
Gnaydn, ayn ekibin kard Tan gazetesi ve Grgr dergisi 1970li yllarn
durum unu yanstan yayn organlardr.
1970li yllar slamclarn Demokrat Parti, Adalet Parti gibi mevcut sa
partiler iinde yer almak yerine kendi partisiyle alana kt bir dnem oldu.
Buna paralel olarak da 1972 ylnda Iklar Cemaati Trkiye gazetesini, ban
Necmettin Erbakann ektii Mill Grler ise 1973 ylnda Mill Gazeteyi
karmaya baladlar.

12 Eyll Neydi, Ne Yapt

ABDli yetkililer darbenin yapldn duyunca Our boys have done it de
yip sevindiler. Grevlerin sona erdirilmesi ve sendikalarn kapatlmas zerine
r

dnemin TSK Bakam Halit Narin, imdiye kadar iiler seviniyordu; artk
biz sevineceiz dedi. Bu satrlarn yazarnn da aralarnda bulunduu 650 bin
kii ikencelerden geirilip hapse atldlar. Bunlar biliniyor; dahas 12 Eyll dar
besi Trkiyeyi ithal ikameci ekonomiden liberal ekonomiye geiren 24 Ocak
kararlarnn uygulanabilmesi iin yapld. Dahas ABDnin yeil kuak projesini
hayata geirmeyi amalyordu ve baard da denilebilir.
Ya msait olanlar hatrlar. Bir banker facias yaamtk. Birtakm adamlar,
-am a parayla ve bankayla hi ilgisi olmayan insanlar- ok yksek faizle halktan
para topladlar. Aylarca srd bu i. Bankerlerin bataca belli iken, hi mda
hale edilmedi. nsanlarn yastk altndaki son birikimleri de ellerinden alnd.
Bir bankerin ahsen yiyebilecei para ne kadar olabilirdi ki, toplanan para banka
sistemine girdi. Ekonomiye katld.
Bir de asl ama galiba - zaln bu lkeye hediyesi mi, yoksa kaz m de
sek-, insanlara emek harcamadan, ksa yoldan ke dnme isteinin alan-
masyd. Trkiyede kum ar oynamak yasak diye, her ay stanbuld a bir yerler ba
slr ve birok insan gzaltna alnp filendikten sonra serbest braklr. Oysa en
byk kumarc devletin kendisi. Artk neredeyse her gn bir ekili var. Burada
toplanan parann nemli bir kesimi devletin deiik kesimlerini finanse ettii
gibi, byk ikramiye kazanan kiilerin paras da bankada duruyor. Sonuta eko
nomiye kazandrlyor yani!
Banker dedik ya, 12 Eylln ilk dneminde bylesi bir banka vard. Yani
yksek faizle para toplayan Kozanolu ve avuolu ailesinin Hisarbank byle
ykseldi ve batt. Bu bankann sahiplerinden birinin kz size tandk gelecek
tir: Nazl Ilcak. Neyse Hisarbankn sahipleri ykseltmek iin medyaya gerek
olduunu bilenlerdendi ve Gne gazetesini karmaya baladlar. 12 Eyllle
balatlan yeni dnemin anlayna uygun olan bu gazete Gneri Civaolunun
ynetiminde hzla parlad. Civaolu, 12 Eyll ncesinde Tercman gazetesinin
en parlak dnemini yaatan parlak bir gazeteciydi zaten.
Ama Gnele birlikte zalist stilde basn anlaynn baladn syleyebiliriz.
Maalar bin dolarlarla denen; yatlar, villalarn sz konusu olduu medya starlar
nn ilk admyd Gne. Ancak gazete 1980li yllarn ekonomideki yeniden yaplan
masn yanstacak yllar yaad. Hisarbank batnca Gne gazetesi zal dneminin
yeni zenginlerinden mteahhit Mehmet Ali Ylmaza satld. M. Ali Ylmaz, mil
letvekili olarak meclise girdikten bir sre sonra, Gne gazetesi ngiltered en kap
Trkiyeye snarak yatrmlar yapan Asil N adirin estirdii rzgra kapld. Sonra
Asil Nadir batnca, Gne gazetesi de kapanmak zorunda kald.
12 Eyll dneminde yaynlanmaya balayan bir baka gazete Bulvar oldu.
Kocas Kemal Ilcakm gazetesi Tercmanda yazamaz hale gelen Nazl Ilcak ta
rafndan kurulan gazete magazin arlklyd. 1980li yllara damgasn vuran
zala en yakan iki gazete ise, 1985te yayma balayan Sabah ile 1986da yayna
balayan Zaman gazetesi olmal. Biri liberal ekonominin nasl parlatlacann
en gzide rnei, dieri Cemaat rgtlenmesinin aa uygun halini gsterdi,
gsteriyor. Liberal anlay o denli hzl bir rzgr estiriyordu ki, bundan solcu
Cumhuriyet gazetesi bile etkilendi. Haan Cemalin yayn ynetmenliindeki
Cum huriyeti liberal ekibin elinden alabilmek iin lhan Seluk, 1970dekine
benzer bir eylem koymak zorunda kald.
Turgut zal 1983 seimlerinde 400 sandalyeli meclise 212 milletvekili, 1987
seimlerinde 450 sandalyeli meclise 292 vekille girerek tek bana hkmet kur
du. zaln 1989 ylnda kendini cumhurbakan setirerek partisini kendi kade
rine brakt 1991 seimlerini ANAP kaybetti. 1991 ila 2002 arasnda yaplan
genel seim sonrasnda koalisyon hkmetleri kurulmak zorunda kald.

Plazalar, Tevikler, Bankalar...

1990l yllarda Trkiyeyi ynetenlerin en byk sorunu PKK ile yaplan
mcadeleydi. Hkmetler bu yzden seim kaybetti ya da kazand. Ama eko
nom ide zalm zengin ettiklerinin yerini Demirelin zengin ettikleri almaya
balayacakt. 1990l yllarn balarnda Sabahn balatt gazetelerin plazaya
tanma sreci devam ederken, 1990 yl Haziran aynda ilk zel televizyon olan
Starin illegal olarak yayna balamas bir baka tartma ve heyecan yaratacakt.
Plaza olay, gazetecilerin daha lks yerlerde almasnn tesinde bir anlam
tayor. Birden ok yayn karan gazete sahipleri, ayr ayr yerlerde altrd
kiileri bir araya getirip, birok yerin kirasndan kurtulmakla kalmyor; ayn
zamanda en ok ii en az kiiyle yapma ans elde ediyordu. Her gazete iin
ayr muhabir ve teknik eleman yerine ortak haber havuzundan karlan deiik
tandansl gazeteler iin dnlm bir yapyd plaza. Elbette orijinal bir fikir
deildi. Batya gidilip bakld ve ayns burada uyguland.
Ancak yeni bina, giderek bilgisayara, daha sonraki yllarda da internete ba
lanacak olan yeni sistem byk paralar istiyordu. Giriilen ve bazen kendisinin
ykselmesinden ok rakibini yok etmeye dnk hale gelen promosyon yar bu
masraflar karlayamazd. Bu yzden hkmetlerden dk faizli tevik kredi
leri alnd. rnein 1993 ylndaki tevik kredisi dalm kabaca yleydi: Sa
bah 700 milyar lira, Hrriyet 425 milyar lira, Milliyet 335 milyar lira, Trkiye
230 milyar lira ve Zaman 50 milyar lira. Dahas 1990 ylnda Star ile balayan
zel televizyon yayn fiilen merulap byk ilgi grnce, gruplarn daha fazla
paraya ihtiyac oldu. 1990lara doru medya, iktidarlara baml kalmamak ya
da deta sfr maliyetli kredi iin kendi bankalarna sahip olmaya kalkt. Ama
sonlar hsran olacakt.
zal kendini cumhurbakanlna setirip ankayaya ktktan sonra ba
bakanlk koltuunu Yldrm Akbuluta brakt. 1991 ylnda yaplan ANAP
Kongresini zal ailesine ramen kazanan Mesut Ylmaz, bir sre Akbulutun
yerine babakanlk yapt; ancak seimi kaybetti ve ayn yl Sleyman Demi-
rel babakan oldu. 1993 ylnda zal lnce, DYP-SHP koalisyon hkme
ti Demireli cumhurbakan seti. Bunun zerine DYPnin genel bakanln
srpriz bir ekilde kazanan Tansu iller babakan oldu. Hkm et ANAPtan
hemen hemen ayn sa izgideki DYPye gemiti ama bu arada 12 Eyllde ka
patlan Mill Selamet Partisi nin yerine kurulan Refah Partisinin ayak sesleri de
duyulmaya balamt.
Refah Partisi, 1991 ylnda baraj geerek 62 milletvekillii kazand. lk sin
yallerini stanbul bata olmak zere kimi byk ehirlerin belediye bakanlk
larn kazandnda verse de, 1995 seimlerinde birinci parti olacan kimse
ummuyordu. Refah Partisi 158 sandalye kazanrken, DYP 135, ANAP 132, DSP
76, CHP 49 milletvekiliyle meclise girdi. Birinci parti olarak Refahn hkmet
kurm a temaslar nce sonu vermedi.
Ardndan kurulan ANAP-DYP hkmeti, taraflarn birbirini yolsuzluk dos
yalarndan aklama srecinde iflas edince yerine Refah ile DYP koalisyon hk
meti kuruldu. Erbakann 40 yllk ryas gerek oldu ve babakanlk koltuuna
oturdu. Kaddafnin adrna gittiinde slam ordusunun bakomutan yardm
cs ilan edilen; tarikat, Cemaat liderlerine Babakanlk Konutunda iftar yemei
yediren Erbakana ordu ok kzd ve Sincand a tanklar yrtld ve Mill Gven
lik Kurulu 28 ubat 1997 gn nl m uhtrasn yaynlad. Kendisine muhtra
verilen kii olarak Erbakan da imzalamt belgeyi...

Postmodern Darbenin Ardndan

Erbakann da imzalad 28 ubat muhtras sonrasmda DYP Genel Bakan
Tansu iller, zaten hkmeti kurarken anlatklar gibi, dnml babakanlk
gerei, grevi kendisine devretmesini rica etti Erbakandan. Gidiatn vahame
tini fark eden Erbakan babakanlktan istifa etti. Bu arada DYPd en bir grup
kopartlarak Demokratik Trkiye Partisi-DTP diye bir gecekondu parti kurdu
ruldu. Cumhurbakan Demirel, babakanlk iin grev bekleyen illere deil,
Mesut Ylmaza hkmet kurm a grevi verdi. Ylmaz ANAP, DSP ve yeni parti
DTPnin katld bir koalisyon hkmeti kurdu.
Bu hkmetin bocalamasnn ardndan erken genel seimlere kadar grev
yapmak zere 1998 ylnda Ecevitin aznlk hkmeti kurmasna gz yumuldu.
ABD 1999 yl ubat aynda calan Trkiyeye teslim edince, o bahar yaplan
genel seimlerde semenler, DSPyi bu baarsndan dolap dllendirerek bi
rinci parti haline getirdi. 1999 seimlerinde DSP 136, MHP 129, ANAP 86, DYP
85 sandalye kazanrken, 28 ubat srecinde kapatlan Refah Partisinin yerine
kurulan Fazilet Partisi 111 milletvekillii kazand. Seimler sonrasmda DSP, ya
kma yakna MHP ile koalisyon yapt. ki partinin toplam sandalye says gve
noyuna yetmedii iin hkmete zorunlu olarak ANAP da alnd.
partinin oluturduu koalisyon hkmeti, 2000 ylnda grev sresi do
lan Demirelin yerine Anayasa Mahkemesi Bakan Ahmet Necdet Sezeri cum
hurbakan seti. Bizim halk olarak cambaza bak cambaza! denilerek 28 ubat
srecinde devleti slamcdardan kurtarma sevinci yaadmz 1997 sonrasn
daki dnem, medya grubu sahiplerinin Biz de banka alalm ve kendi kredimi
zi kendi bankamzdan ekelim devriydi. Hkmetler zelletirme ad altnda,
devlet bankalarn yanda grd kiilere peke ekti. Dikkat edin satt de
miyoruz; peke ekti diyoruz.
rnein Din Bilgin, Etibank 1997 ylnda Demirelin kasas olarak tan
nan Cavit alar ile birlikte zelletirme daresinden sadece 155 milyon do
lara satn ald. yl sonra el konulduunda bankann 500 milyon dolar a
vard. Yani iinden 500 milyon dolar ekilebilen bir banka 155 milyon dolara
satlmt. Bankalar bylesine ucuza satlrken; bu paray deyebilsin diye ayn
kiilere devlet bankalarndan da kredi falan veriliyordu. Ancak bankaclk bil
meyen Din Bilgin in bu konudaki danman da bu konularda daha cahil olan
kimi gazetecilerdi. Dahas ayn tayfa, Sabah ve atv Grubu batp patronlar hapse
girince gemiyi terk eden ilk fareler olacakt. Yetmedi, Sabah batrm ak amacyla
Doan G rubunun yardmyla Vatan isminde yeni bir gazete karacaklard.
2001 ylndaki bankalar krizinin, Cumhurbakan Sezerin Ecevite anayasa
kitapn frlatmasyla ve bunun bir devlet krizi olduunu basn aklamasyla
duyuran Ecevit yznden meydana geldii sanlmasn. Tm dnyay dolaan
ekonomik krizin gelii o denli akt ki, dnemin Merkez Bankas Bakan bile
birka bin liralk birikimini dolara evirmi; bunun iin daha sonra yarglanarak
ceza almtr. deta bedavaya verilen bankalara devlet el koydu. Trk parasnn
deeri serbest brakld ve yerlere doru dmeye balad. Trkiyedeki insanlar
birka gn iinde en az te bir orannda fakirleti.
Binlerce banka alan isiz kald. Kapanan fabrikalar, iten karlan in
sanlar oldu. Yani lkenin zenginlii yeniden paylama tabi tutuldu. 28 ubata
hl darbe demek istemeyenler varsa, ite size kant: Hkmet 12 Marttaki
gibi bir ekilde deitirildi ve snflar aras ekonomik paylam yeniden yapld.
zal dneminden sonra, Demirelin zenginletirdii Cavit alar gibi kimi pat
ronlar sahneden silindi. Ko ve Sabanc kilisine yaklamak isteyen ukurova
Grubuna darbe vuruldu. En byk zel bankalardan biri haline gelmekte olan
Demirbanka uygulanan bir oyunla ykselmekte olan Cngllolu ailesinin n
nihai olarak kesildi. MHP ve Mesut Ylmaz eliyle zengin edilmek istenen kimi
mafyatik kiilerin elindeki bankalar alnarak, sz konusu kiilerin ekonomik sis
teme dahil olmalar engellendi.
te bylesine byk yeniden paylamn yaratt korkun kirlilik ortam n
da Recep Tayyip Erdoan ve Abdullah Gl, Erbakann Fazilet Partisinden ay
rlarak Adalet ve Kalknma Partisini (AKP) kurdular. Mill Gr gmleini
kardk diyen bu ekip, ANAPta halen temiz kalm gibi grnen ve iktidara
hangi parti gelirse gelsin, esasen devleti temsil ettikleri iin vazgeilmez gr
nen Cemil iek, Vecdi Gnl, Abdlkadir Aksu gibi kimi insanlar da transfer
ederek girdikleri 2002 yl genel seimlerini kazand.
 Seimleri kazanarak tek bana hkmet kuran AKP de ie Uzan Grubunu
tasfiye etmekle balad. Bu grubun ortadan kaldrlma ilemi, Cem Uzann par
ti kurup neredeyse meclise girmeye kalkmasyla iyice hzlandrld ve grubun
bankalarndan sonra tm iletmelerine de el kondu. Medyann gcn kullana
rak hzla ykselen Uzan G rubunun da ortadan kaldrlmasyla Ko ve Sabanc
kilisinin etraf iyice temizlenmi oldu. Geleceini AB yeliinde gren AKP,
hkmet olduu ilk yllarda siyaseten epeyce liberal admlar att.
AKP, 2007 ylnda kendilerinden birini cumhurbakan semek isteyince,
ordu, 27 Nisan gn e-muhtra yaynlad. Postmodern darbe sonras glenen
ve ABDnin desteini alan slamc parti, ada muhtray seimlerde kendisini
madur olarak gstermesini bilerek bu kez yzde 47lik bir oranla yeniden ik
tidara gelerek atlatt. Abdullah Gl cumhurbakan setiren AKP, ordu ile bir
sre daha gizliden gizliye dalat ama ABDd en ald gle, kendine direnen
bata yksek yarg organlar olmak zere tm odaklar birer birer kendine bal
kurumlar haline getirmesini bildi.
Dahas bu gidiata engel olmaya alan medya gruplarm da atv-Sabah
Grubu gibi ya satn alarak kendi sesi haline getirdi ya da Doan Medya Grubu
gibi uyduruk ama devasa vergi borlan kararak sesini karamaz duruma d
rd. Hrriyet gazetesi, iktidara en sert ekilde muhalefet eden Emin laan
ve Bekir Cokun gibi yazarlarn iten karmak ve ka iktidara payandalk etmi
ama AKP ile bir trl kam snamam Erturul zkk gibi kadim bir genel
yayn ynetmenini deitirmek zorunda kald.
Vergi borcundan kurtulm ak uruna Doan Grubu, iktidara ynelik izgisi
ni deitirtemedii Gzc gibi bir gazetesini kapatt. (Bu gazeteyi karan ekip,
Szc adyla yayma devam etti. Anti-AKPli kiilerin alt gazeteye Emin
laan da transfer edilince, tiraj -hem de promosyonsuz- 200 binleri geti.)
Doan G rubunun -kr eden bir gazete olmasa d a- sol ve liberal kesimlere y
nelik olarak yaynlad Radikal gazetesine nce Erdoann eski danman Akif
Beki gibi kiilerin szdrlmas, sonra da gazetenin Eyp Can gibi bir Fethullah
kiiye teslim edilmesi saland.
Hangi mantkla karld ilgili uzmanlarnca aklanamayan muazzam
vergi borcu, yine hangi mantkla byk lde kaldrlmsa da, kltlen Do
an Grubu bylece nefes alrken, bu durum unu garantiye alabilmek iin elin
deki Milliyet ve Vatan gazetelerinden de feragat etti. Sz konusu iki gazetenin
Demirren ve Karacan ailelerine satlmas, burada alan ve atlmay bekleyen
pek ok ke yazarn sevindirmi olsa da, geleceklerinden kayg duymaya de
vam ediyor olmallar. nk yeni sahiplerin ekimesi, gazetelerin AKP yanls
bir baka holdinge satlmasn getirebilir.
Seimler ncesinde tarafsz yayn ve bamsz adaylara da yer vermesiyle
sivrilen NTV televizyon kanalnn sahibi Dou G rubunun da iktidar tarafn
dan ok iddetli bir ekilde uyarld anlalyor. Boazd aki tp geidin balant
m etro yollarnn yapmn stlenen ama inaata -h e r nedense- balamayan Do
u Grubu, brakn Uzanlar, ukurovann haline dmemek iin nce NTVde
AKP iktidarnn cann skan Banu Gven, Ruen akr ve Can D ndar iten
kard. (Dou Grubu medyasnn yeni yayn izgisi, iktidar ikna etmi olmal
ki, seim sonrasnda Star televizyonunu satn almasna izin verildi.)
te bu ortamda girilen 12 Haziran 2011 seimlerini AKP nc dnem
iin ve yzde 50ye yakn bir oy oranyla kazand. Liderini yenileyerek umut
yaratmaya alan CHP, ald yzde 26lk oy oranyla seimlerde beklediini
bulamazken, meclise girememe korkusu yaayan ya da yaatlan MHP yzde
13lk oy oranyla meclise girerken, seimlerin asl srprizini deiik kesimler
den belirledii bamsz adaylarla giren BDP yapt ve toplam 36 milletvekillii
kazand.

Neden Byle Oldu ve Olacak

insanlar ailede, okulda ve -erkekseler- klada ekillendirilir. Mslman ve
sac bir ailenin ocuklarndan solcu insanlar kmas, ancak istisnai bir durum
dur. Cumhuriyetin kurulu felsefesi ile verilen eitimin ilk aya mecburidir ve
tam sekiz yl srer. Ardndan lise ve niversiteye giderseniz, sizi 16 ila 20 yllk
bir torna tezgh beklemektedir.
Doru drst yaplamayan ilkokul eitiminde yeterince yontulamad d
nlen krsal kesimin erkeklerini zellikle zorlu bir askerlik beklemektedir.
Askerlie -hem de er olarak- mecburdurlar; nk babalarmn onlar yabanc
lkelere gnderip, orada alrm gibi gstermesi ve parayla 28 gnlk ksa
dnem askerlik yapmasn salamas m m kn deildir. Krsal kesimin kzlar
kladan yrtar ama kendilerini eitecek ikinci bir aile, daha yabanc, daha ac
masz koca evi beklemektedir, hem de gen yata.
Aile, okul ve kla geninin elindeki bir aygt ders kitaplar ise dieri med
yadr. Ders kitaplar birka milyon hacimli bir silahtr ve rencilerin belirli bir
dnemini ve saatini alrken, medya insanlarn 24 saatine hitap etmektedir. Da
has ekillendirmesi de m r boyu srer. Haberleri, dizileri, elence programla
r ve hatta reklamlaryla medyanm imal ettii insanlar, mevcut iktidarlarn yan
da haline gelir. Maddi gc elinde bulunduran sa ve slami odaklar, iktidarn
srdrm ek iin medyann yardmna ihtiya duyarlar.
Aslnda adil olmayan bir durum vardr, ama devletin zor gcne dayanan
iddetle ezmekten daha iyi verim salar medyayla imal edilen halkn mevcut
durum a rzas... Bugn holdinglerin ve dolaysyla iktidar savunan 100d en
fazla televizyon kanalna kar, demokrat evrelerin sesini duyurabildii birka
kanaln ans ne olabilir ki? Bu durumu, iktidar yanls kanallarn sahip oldu
u mthi olanaklarla daha iyi yayn yapabilmesi ve ok daha akll insanlar
altrabilmesiyle, dierlerinin olanakszlktan her anlamda dklen halleriyle
anlatmak yeterli olmaz.
 Holding medyas, kendisi iin on yllarca eitilmi kitleye yayn yaparken,
demokrat medya bu ezberi krmaya almakta, rzgra kar yrmeye al
maktadr. Datm irketleri, sol ya da sosyalist eilimli gazeteleri datmamak
iin krk takla atarken, devletin yllarca ekillendirdii kiiler olan bayiler de
gazete satn engellemek iin elinden geleni ardna koymaz. lk ktnda tiraj
30 bini geerken, bugnlerde 5-6 bin satabilen Birgn gazetesinin hali, -elbette
DPd e yaanan kimi siyasi alkantlarn etkisi olsa da- datm sabotajnn r
neklerinden birini oluturur.
Daha kolay anlalmas iin ben bu durum u genellikle yle aklamay
seviyorum: Fenerbahe ile Beikta futbol takmlar arasnda ma var. Ma,
Kadkyd e oynanacak 50 bin kii kapasiteli kr Saraolu Stadyumunda Be
ikta seyircisi iin 1000 kiilik yer ve bilet ayrlr. Bin kiiden oluan ve bana
her eyin gelmesine raz inat Beikta seyircisi byk gvenlik nlemleri al
tnda stada getirilir.
Ancak Beikta seyircilerinin bana gerek statta, gerekse de geri dn
te gelmeyen kalmaz. Dahas otobslerinin cam krlr falan. (Elbette man
Beiktan nn Stad iin de tersi geerlidir. Ya da bylesi ezeli rekabet iin
deki dier takmlar iin de...) Bizim kendi rneimizdeki sz konusu gvenlik
te polis korumasnn bile olduu sylenemez. te bu nedenle, solcu, devrimci,
demokrat medyann tiraj dk oluyor maalesef. Ykselmesi, ancak kendisini
gerekten koruyan evrenin, kendi kuram larnn genilemesiyle mmkndr.

Kendi Paramzla Eitilmek*

Sadece 50 kurua satlan bir gazetenin sattan elde edecei 250 bin lirann
100 bin liras datm ve benzeri masraflara gidince geriye 150 bin lira kalyor.
500 bin civarnda satan gazetelerin sayfalarnn yars ve hatta bazen yarsndan
fazlas ilanla doludur. Bu yzden 500 bin tirajl gazete, ilandan 1.35 milyon ve
gazete satndan 150 bin lira olmak zere her gn 1.5 milyon lira kadar haslat
yapabilir. Bu gelirin te ikisini gidere verdiinizde bile, her gn kasanzda kr
olarak kalan 500 bin lirann yllk toplam 180 milyon lira olacaktr.
Belki bir baka ekilde sylemek gerekirse, gazete sahibi kendi karn d
nyorsa, ilan almak zorundadr. Sadece gazetenin satndan elde edilen pa
rayla bylesine byk bir ark dnmez. Ancak esas geliri ilana dayanan gazete,
ilan ald banka, holding ve benzeri mecralar zmemek zorundadr. Yoksa
oralardan ilan gelmez.
lan alamamaktan korkan gazete ynetimleri, gazetesinde yer verecei ha
berleri ona gre seer ya da dizayn eder. lan almakta olduu banka ve hol
dinglerin durumu iyiyse, ekonomi iyi yolda diye manet atacaktr rnein. Bu
arada, isizlerin says artm ya da halkn byk ounluunu geim sknts
iindeymi onlarn um urunda olmaz; olamaz. Potansiyel okurlar onlar deildir
zaten...
 Byk tirajl gazetelerin nasl ilana mahkm olduunu izah etmeye al
tm. Ayn ey televizyon kanallar iin de geerlidir. Televizyonda yaynlanan
reklamlarn 30 saniyelik blmleri iin binlerce dolar civarnda para deniyor.
Son dnemde ok popler olan dizilerin her blmnde 20-30 dakika kadar
reklam izleyebiliyoruz. Bylece sz konusu kanal, dizinin sadece bir blmnde
yaklak 500 bin dolarlk bir gelir elde edebilir.
Gnde 24 saat yayn yapan bir televizyon kanalnn buradan hareketle gn
de 4-5 milyon lira gelir elde etmesi iten bile deil. Bylece reytingi yksek ka
nallarn yllk geliri 1.5 milyar liray bulur. Burada da te ikinin m asraf olarak
karlmas ardndan bir televizyon kanalnn, ylda 500 milyon lira kr eden bir
kurulu olarak ekonomik balam dan olduka iyi bir irket olduu grlecektir.
Yine kr yzde 10 oranlarna kadar drsek, ylda 150 milyonluk bir kazan
sz konusu.
Dahas burada gzden kaan bir ey daha var. Birok deiik dalda ekonomik
faaliyette bulunan holdinglerin, medyaya giriinde her ne kadar bunu iktidarlara
kar bir silah olarak kullanma saiki varsa da, bu arada iin kendisinin bizzat hol
ding iin de ekstradan ne kadar krl olduunu gsterelim. Holdingin retimde
bulunan sektrleri ya da finansal kurumlarnn ilana, reklama ihtiyac var.
Bunu daha ok ya da zellikle sadece kendi medya organlarnda yaptnz
da, para bir cebinizden kp dierine giriyor. irketler ilan ve reklama verdikleri
paray m asraf olarak gsterip vergiden derken (vergi vermekten kurtulurken),
medyadaki kurulularnz kr eden irketler haline gelene kadar, onlar destek
lemi oluyorsunuz.
Diyeceksiniz ki, ama medya irketleriniz de krl irketler haline geldiyse,
oradan da vergi vereceksiniz. Holding sahibi size yle cevap verecektir m uh
temelen: irket kr etsin de, o zaman elbette seve seve vergimi veririm! Bizim
burada anlatmak istediimiz ister gazete olsun isterse de televizyon kanal, bu
kurulular gerekten masrafl irketlerdir ve okurlar, izleyiciler gazete ya da te
levizyon kanallarnn srekli mterileri ya da izleyicileri haline gelinceye kadar
ciddi bir zamann gemesi gerekir.
Sadece belli bir para ile gazete ya da televizyon kanal iine giren biri, ksa za
manda parasn bitirip sektrden ayrlmak zorunda kalrken, holding bu sreteki
harcamalarn devlete vermekten alkoyabildii vergileriyle karlayabilmektedir.
Ama asl vurgulanmas gereken nokta, herhangi bir holdingin mal olmasa bile,
sektrde kalmak isteyen gazete veya televizyon kanal mevcut sistemi, hatta ikti
dar desteklemek zorunda. Yoksa oku^ bulamaz. Bulsa bile, kendisi iin tehlikeli
hale gelirse, iktidar gereini yapabilir. Bir holding iin, sahibi olduu medyann
ne denli nemli olduunu belirttik ama somut bir rakamla iin ne denli krl ol
duunu hatrlatalm: Doan G rubunun 2010 yl ilan geliri, 3.9 milyar lira olarak
akland. Ne tatl para deil mi? Bizi ekillendirsinler diye, ne kadar da ok para
vermiiz. Hem bizi yontsunlar, hem de bizi smrsnler diye...
 nc dnemdir iktidara gelen AKP karsnda CHP ve M H Pnin iler
acs halinde kendilerine ait medyann dklyor olmasnn da byk bir rol
vardr. AKPlilerin ya dorudan ya da dolayl olarak sahibi olduu televizyon
kanallarnn ve gazetelerin says 100 geerken, ana muhalefet partisi CHPnin
bir Halk TVyi bile brakn ihya etmeyi, parti ii iktidar kavgalarnda kapanma
durum una getirmelerinin, partinin son seimlerde ald oyda ok ciddi bir pa
ynn olduunu dnyorum. Aym ekilde BDP ve zayf ittifaklarnn 3 milyon
civarnda oy alarak meclise 36 milletvekili gnderme hakkna sahip olmalarn
da haftalk, gnlk gazeteleri, radyo ve televizyon kanallaryla ok nemli bir
medya grubu olan zgr Basn Geleneinin pay tartlamaz.
 TRKYEDE KRT MEDYASI

Bedri A d a n r1

Kurallarm bakalarnn koyduu, stelik srekli de kurallarnn aleyhi

nize deitirilebildii bir yarmada olduunuzu dnn: Siz rakipleri
nizi getike gl bir el uzanp sizi geriye drebiliyor, hatta toplad
nz puanlar alp kendi hanesine yazabiliyor.
te bu yar ne kadar adil bir yar ise, devletli sistemler de o kadar
adil... Ve bu adilsistemler ierisinde gazetecilik yapmak da o kadar
zor... Zor ama imknsz deil. te Krt medyasnn yks, bu zora
kar giriilen zorlu bir mcadelenin yksdr.

Tabii konumuz Trkiyede medya ve iktidar ilikisi... O yzden konuyu

hak, adalet, ahlak ve demokrasi gibi kavramlarla dnmek gerekiyor.
Dolaysyla konuyu esas olarak Trkiyede demokrasi bal altnda incele
mek gerekiyor.
Biz konuyu daha ok Krt medyas balamnda ele alacaz. Ancak nce
Trkiyed e demokrasi adna ilk admlar ne zaman, nasl atld? Krt sorununun
nasl bir tarihsel arka plan var? Bunlara ksaca deineceiz.
Trkiye Cumhuriyeti Devleti daha kurulu aamasnda, ynetilenler
tebaadan, m odern anlamda yurttaa evrilirken, yurttalk kavram Trklk ile
zdeletirilerek demokrasisinin sakat domasna yol alyor. 20. yzyln ba
larnda balayp, 21. yzyla sarkan Krt sorunu, baka bir ifadeyle Krtlerin ko
lektif haklarnn tannmamas meselesi, Kemalizm olarak adlandrlan kurucu
ideolojinin, ulus-devletleme srecini, Trklk zerinden ekillendirmesinden
douyor.
Bu ekillendirme abas da beraberinde ok kat bir ekilde uygulanan asi
milasyon politikalarn getiriyor. Daha dorusu ok ynl bir tekletirme sreci

1 Gazeteci.
balyor ve bu sre, toplumsal yapnn kltrel eitlilii nedeniyle ok skntl
yaanyor. yle ki tek tipletirmek adna akla gelecek hemen her ey yaplyor;
katliamlar, hapsetmeler, srgnler, cinayetler...
1950d e tek partili sisteme geiliyor ama skntlar devam ediyor. Nitekim
27 Mays 1961, 12 Mart 1971 ve 12 Eyll 1980 darbeleri gerekleiyor. Bu dar
beleri hi kukusuz nispeten gelien demokrasiyi zayflatma hamleleri olarak
deerlendirmek gerekir. Zira Trkiye siyaset literatrne asker vesayet kavra
mn kazandran bu darbeler, Trkiyede bir devlet akl oluturmu ve bu akl
hkmetlere rehber klarak, tehlikeli olabilecek herkesi, u veya bu yolla et
kisiz hale getirmeyi tlemitir. Bu devlet aklna gre hep bir yanda devletin
bekas, dier yanda devletin bekas iin mcadele edilenler olmutur. Sadece
Trkiyed e deil, birok lkede de durum ayndr. nk sorun iktidar olgusu
nun doasyla ilgilidir; hak ve zgrlkler maalesef, iktidarn bu doas iinde
yaam ans bulamamaktadr.
Asker vesayet dnemi bitti denilen gnmz Trkiyesinde de durum
farkl deildir! nk yllardr deitirilmesi gndemde olan ama sorun yara
tan maddeleri bir trl deitirilmeyen Anayasa, yani darbe mahsul Anayasa
hl yrrlktedir. Bunun yan sra, Trk Ceza Kanununun baz maddeleri ile
Terrle Mcadele Kanunu, sorunu esastan zmeyen baz reformlar yaplsa da
hl korunuyor ve muhalefete kar etkin bir silah olarak kullanlyor. zellikle
2006 ylndan bu yana, bu ceza yasalaryla Krt, sosyalist vs. muhalefet zerinde
deta bir hukuk terr uygulanyor. Toplumun hemen her kesiminden binlerce
insan siyasi nedenlerle hapsedilmi durumda. Trkiye, dnyada hibir dnem
de olmad kadar tutuklu gazetecileriyle n kazand; birincilikler ald.
En nemlisi de Trkiyenin nerdeyse asrlk olan Krt sorunu hl zle
memitir; sadece Trkiyed e yaayan herkes Trktr noktasndan, Krt k
kenli Trk noktasna geilebilmitir.
zetle; Trkiyed e demokrasiye iddetle direnen bir devlet ve siyaset anlay
hkim. Bu anlay teden beri suni tehditlere kar mevcudu koruma refleksi ge
litirmi, bylece kendini hukukiletirmek suretiyle merulatrmaya alm
tr. Hi kukusuz bunun iin bata eitim ve medya kurumlarm ele geirmek,
kontrol altnda tutmak istemi ve ne yazk ki bunu da nemli lde baarmtr!
Ancak bu anlay, tm bu srelerde ciddi bir direnilerle de karlamtr.
Bu direnilerin bazlar u veya bu nedenle pek etkin olamam, bazlar sis
tem in yedeine dm veya sistemle uzlam, bazlar da sistemi zorlayacak
kadar glenebilmitir.
Bu direnilerin sisteme kar alternatif medya aralar da ortaya km ve
bunlar zaman iinde gl bir damar olmay ve bir kitle yaratmay baarmlar
dr. yle ki koca devlet, merkezi bombalanan, nerdeyse tm teknik donanm
imha edilen gazetenin, bombaland gnn ertesinde kmasna engel olama
mtr:
 Devletin en yetkili azlar tarafndan hedefgsterilen ve kapatlmak iin
are aranan gazetemiz aramba gn toplanan Mill Gvenlik Kurulunun
(MGK) en nemli gndem maddeleri arasnda yer almt. Gazetemizin sus
turulma kararnn alnd toplantda konuulanlar, gazetemizin ismi anl
madan basna yansmt. MGKnn gazetemize ilikin son kararnn ne oldu
u gn sonra ortaya kt ve zgr lke bombaland.1
Daha dar ve somut kurall bir iktidar kimliini ifade eden devlet, zgr
lkenin bombalanmas olaynda olduu gibi, demokrasi glerine yasal (ama
her zaman meru olmayan) yollarn yannda, yasal olmayan (kendilerinin de
gayrimeru olduunu kabul ettikleri) yollara da bavurmutur. Sabahattin
Alid en (2 Nisan 1948de katledildi) Hrant Dinke (19 Ocak 2007d e katledildi)
uzanan siyasi cinayetler silsilesi, devletin illegal ve gayrimeru uygulamalarnn
en bariz rneidir.
Cumhuriyetin ilanndan bu yana ortaya kan eitli Krt, sosyalist muha
lefet srekli ezilmeye allrken, bu muhalefetin iinden kan medya da bun
dan hep payn ald. yle ki Trkiye hapishanelerinde nerdeyse hi gazeteci,
yazar, aydn eksik olmad; sansrlenen, kapatlan, tutuklamalarla yayn yapamaz
hale getirilen gazeteler, dergiler hep oldu.
Kapatmalar nedeniyle sadece zgr Gndem gazetesiyle anlan (Krt) z
gr Basn Geleneinde 60 akn farkl isimle gazete ve dergilerin yaynlanmas,
durumun vahametini gstermek asndan hayli arpc bir veridir. [1946 yln
da Sabahattin Ali, A ziz Nesin, Rfat lgaz ve M ustafa M im Uykusuz tarafndan
karlan M arko Paa isimli haftalk mizah dergisi de kapatmalar nedeniyle srekli
isim deitirmek zorunda kalm; Merhumpaa, Malumpaa, Yedi-Sekiz Haan
Paa, H r M arko Paa, Bizim Paa, Ali Baba ve Ktrk Haramiler gibi isimlerle
de kmt. Trkiyenin en yksel tirajl muhalefet dergilerinden biri olan Marko
Paa, bask ve tutuklamalara dikkat ekmek iin zam an zaman, Toplatlmadt
zamanlar kar ve Yazarlar hapishanede olmad zamanlar kar" gibi ibare
lerle de kmt.2] stelik susturma abalar kapatmakla da snrl deil; arala
rnda Krt basn ve siyasetinde bilge olarak anlan Ape Musann (Anter) da
olduu onlarca yazar, muhabir ve datmc faili mehul cinayetlerle katledildi.
(Diyarbakr Cumhuriyet Basavcl, Anterin katledilmesinden ancak 21 yl
sonra, Yeil kod adl M ahmut Yldrm dahil, 4 kiiye arlatrlm mebbet
hapis ve 20 yl hapis cezas istemiyle dava at. Dava sryor.)
zgr Gndemin yazar, m uhabir ve datmclarnn katledilmesi bir yana,
gazeteyi datm irketleri zerinden temin eden gazete bayileri bile hedef aln
d: ki kii katledildi, gazete bayisi iki bfe kundakland, bir krtasiye de yakld.3

1 zgr lke gazetesinin 4 Aralk 1992 tarihli saysnda Bu ate sizi de yakar! balyla manetten
verilen haberi.
2 wikipedia.org
3 Diyarbakrd a gazete bayisi olan Haim Yaa adl vatanda 14 Haziran 1993 gn, urad saldr
sonucu yaamn yitirmiti. Haim Yaann katledilmesinden sonra gazete bayisini ileten kar
 90l yllarn balarnda kaba yntemlerle susturulmaya allan Krt m ed
yas, 1995 ylnda ei grlmemi bir sansr uygulamasna maruz kalyor. 13 Ni
san 1995 tarihinde yayn hayatna balayan ve 16 Austos 1995 tarihinde, daha
nce kapatlan zgr lke gazetesinin devam olduu gerekesiyle kapatlan
Yeni Politika gazetesinin, yaynlanan 126 saysndan ilk says dahil olmak zere
117 saysn sansrleniyor. Gazetede, 4 aylk yayn hayat boyunca yaynlanan
121 makale, 316 haber, 20 rportaj, 1 karikatr, 1 rapor, 2 biyografi, 1 an, 13
okur m ektubu ve 13 ilana sansr uygulanyor.
Yaynlanan her gazete ve derginin yaz ileri mdrleri, muhabirleri, yazar
lar ve datmclar tutuklanyor, para ve hapis cezalarna arptrlyorlar.
Tm bunlar sonu vermeyince bu defa, Krt medyasnn gazete ve dergile
rinin Olaanst Hal (OHAL) kapsamndaki blgeye girii yasaklanyor ve bu
yasak OHAL tamamen kaldrlana kadar devam ediyor.
90l yllar boyunca ciddi badireler atlatan Krt medyas, 2000lere gelindi
inde, artk yeni bir kulvara girdi: Artk Krtlerin uydu zerinden yayn yapan
Avrupa merkezli televizyonlar da vard.
Ancak Krt televizyonlarnn Avrupad a olmas onlar Trkiyenin baskla
rndan kurtaramad. Trkiye Dileri Bakanl yetkililerinin Krt televizyon
larnn yayn yapt lkelerle yaptklar diplomatik grmelerin gndem m ad
delerinden biri hep, bu televizyonlarn kapatlmas oldu. Nitekim ilk Med TV,
son olarak da Roj TVnin (e zamanl olarak Ne TV ve MMCnin de) yaynlar
Trkiyenin youn basklaryla durduruldu.
Bask, kapatma, tutuklama uygulamalar Krt basm iin rutin, normal uygu
lamalar haline geldi. 90l yllardaki kaba zorun yerine, 2000li yllarda yasal zor
geldi. Krt gazeteciler srekli dava kskacnda tutuldu. Gazeteci Vedat Kuruna,
Trkiyenin ilk ve tek gnlk Krt gazetesi olan Azadiya Welatn yaz ileri m
drln yapt sralarda yaynlanan haber, yaz, ilan ve fotoraflar nedeniyle
525 yl hapis cezas istenmi ve 166 yl 6 ay hapis cezasna arptrlmt.1
2011 ylnn Aralk aynda ise binlerce insann tutukland KCK ad altnda
yrtlen operasyonlarn biri de Krt basnna yapld. Bu operasyon, 1993 y
lnda, zgr lke gazetesinin merkezinin bombalanmasyla ayn amac -Krt
basnnn nefesini kesme am acm - tayordu. Ancak yllar nce olduu gibi yine
gazete, 4 sayfa da olsa, ertesi gn tekrar yaynlanmt.
"20 Aralk 2011 Sal gn sabahn erken saatlerinde 7-8 ilde e zaman
l olarak balatlan operasyonda, gazeteci arkadalarmzn evleri ve z
gr Gndemin stanbuldaki merkez brosu, Dicle Haber Ajansnn tm
brolar ve Frat Datm irketinin stanbuldaki merkezi ve Demokratik

deleri de ksa bir sre sonra silahl saldrya uram ve kardelerden 13 yandaki Yaln Yaa
yaamn yitirmiti.
1 Daha sonra bu ceza Yargtay 9. Ceza Dairesince yasaya aykr bulunarak bozulmu ve dava yeniden
grlmt. Yeniden grlen davada Kurun bu kez, 10 buuk yl hapis cezasna arptrlmt.
 Modernite dergisinin stanbuldaki brosu basld ve aramalar yapld. Bil
gisayardaki hard-disklerin kopyas alnd.
Gzaltna almay dndkleri gazeteci arkadalarmzn evleri basld
ve oralarda da aramalar yapld. Gzaltna alnacaklar listesinde olmayan
gazeteciler ise arama yaplan brolarmza alnmad. Nitekim gazetemiz z
gr Gndemin yayn aksamasn diye kardmz 4 sayfalk gazeteyi, Atlm
gazetesinin brosunda yaptk. Atlm veEvrenselin bu konudaki dayanmas
ok anlaml ve tarihsel nemdeydi. 3 Aralk 1994 gn yaadklarmz, 20
Aralk 2011de yeniden yayorduk. Tam 17yl ncesinde imha, bombalamay
la yapld ve ok kabayd. imdiyse bomba kullanlmad ama yine gazeteyi
fiilen karlamaz hale getirilmitik. Ama 17 yl nceki gibi, imdi de 4 sayfa
olarak da olsa bayilerdekiyerimizi almay baarmtk...1
Tm bu basklara kar esiz bir direni gsteren Krt medyas, bugn
Trkiyede, byk bir bedel deyerek, u veya bu ekilde ve lde iktidarlarn
boyunduruu altna giren-sokulan medyann yannda, alternatif bir seenek ol
may baarmtr.

Sonu:
Bata da ifade etmitik; basn Trkiyede de dnyada da zgr deildir ve
basn zgrl iktidarlarn izdii hatlarla snrldr. Maalesef m edyann b
yk ounluu bu snrlarn ierisinde kalm ve kendini devletlerin ideolojik
aygtlar olmaktan kurtaramamtr. Bu durum kukusuz Trkiyed e demok
rasi glerinin etkin bir muhalefet gc olarak siyasette varlk gsterememe-
siyle ilintilidir. Nitekim Krt basn, Krtlerin 30 yldr sren hak ve zgrlk
mcadelesinin bir paras olarak mcadele etti ve kendini bu ekilde korudu,
gelitirdi.
Trkiyed e zgr bir medya yok; nk Trkiyed e demokrasi, henz devle-
ti-iktidar snrlayacak, hak ve zgrlklerin serbeste kullanlaca bir dzey
kazanm deil; hl ceberut diyebileceimiz bir iktidar var! Dolaysyla Trki
yedeki medya, son yllarda rneine oka rastland zere, iktidarn dilediin-
ce ekil verebildii, kesip biebildii bir mecradr. nk reklam pastasndan
payn kapma derdinde olan medya patronlar, iktidarlarla iyi geinmek zorun
dadr. Bu yzden gazete ve televizyonlarn yayn politikalar kolayca deitirile
bilmekte, gazetecileri isiz braklabilmektedir.
Doas gerei teki ve otoriter olan iktidarlar, medyay ya medya patronla
r eliyle ya da yukarda belirttiimiz trl yntemlerle zapturapt altna almaya
almlardr.
Ancak u var ki, halklarn gznde artk geer ake demokrasi olmaktadr
ve sansr uygulamalarn sosyal medyaya kadar taran bu iktidar da, istemeye
istemeye de olsa, demokratikleme admlar atmak durum unda kalacaktr. Zira

1 Hseyin Aykol, Susturulamayanlar, Aram Yaynlar.

Trkiyed e demokrasi gleri de etkin bir muhalefet olarak siyasetteki varln
gnden gne glendirmekte ve Susma Haykr, zgr Basn Haktr slogan
daha geni evrelere yaylmaktadr.

KAYNAKA

Prof. Sevda Alanku, Gazetecilie Balarken, IPS letiim Vakf Yaynlar.

zgr G ndem .
 KTDARA KARI
BR MUHALEFET MEDYASI OLARAK
ZGR GNDEME ELETREL BAKI1

Ragp Duran2

Dnyada takma kol-bacak yani protez sektrnn en gelimi olduu

lke hangisidir?
srail. Neden? nk, 1948den bu yana Filistinlilerin topran silahla i
gal eden srail, bu haksz, gayrimeru ve gayrikanuni edimi nedeniyle Filistinli
silahl gruplarn, rgtlerin bombal saldrlarna uruyor. Ve ok sayda sra
illinin bu saldrlarda kolu baca kopuyor. Protez sektr bu nedenle srailde
byk bir ihtiya.
Filistine bakalm: Topraklar gasp edilmi bir halk, bir ulus olarak, onlar
da bir yandan iddete kar diplomatik-siyasi yollarn yan sra, silahl bir e
kilde hak ararken, direnirken, bir yandan da hakl davalarn dnya kam uoyu
na, dostlarna anlatmak iin zellikle edebiyatta ve akademiada ok younlar.
Hemen iki rnek vermek gerekirse, yazar Mahmud Dervi ve dnr Edward
W. Said. ABDnin, Bat Avrupann nemli niversitelerinde, zellikle sosyal
bilim disiplinlerinde mutlaka birka Filistinli, Filistin kkenli bilim insanna
rastlarsnz.
Son rnek, Marsilyal Ermeni sinema ynetmeni Robert Gedikyan.
Gedikyann birok filminde, lise ya da niversite rencisi olduunda, byk
leri de bu ocua, Byynce ne olmak istiyorsun? sorusunu ynelttiinde, o
cuklar hep Gazeteci olmak istiyorum der. Nedenini de aklar Soykrm btn
dnyaya aktaracam.

1 Bu metin 7 Aralk 2013 tarihinde Diyarbakrd a zgr Gazeteciler Cemiyetinin dzenledii Tan
gazetesinden (1945) zgr Gndeme (1994): Trkiyede Basn zgrl balkl panelde yaplan
konumann bilahare zenginletirilerek kda dklm versiyonudur.
2 Gazeteci-yazar-medya eletirmeni.
 rnek de ihtiyala ilgili. Haliyle, doal olarak, insan olsun, bir ulus olsun,
neden m ahrum ise, yani neye ihtiyac varsa o alana younlar, o gedii kapat
maya alr.
Krt dnyasna, zel olarak da Trkiyed eki Krt dnyasna baktmzda,
Krtlerin medya ile ilikisine de bu ihtiya perspektifinden yaklaabiliriz. Krt-
ler ve medya deyince, Engin Ard anmak gerek. Malumatfuru, elit yalaka ve
akma Burhan Felek gibi sfatlara haiz bu ahs, her eyi bildiini sanr. Ama,
her eyi bildiini sanan insan ile hibir eyi bilmeyen insan arasndaki fark, sa
teli kadar incedir. Vakti zamannda, B u Krtler ikide bir medya medya diyorlar,
hatta M edya Savunma Birliklerinden sz ediyorlar am a gazetecilikten hi anlam
yorlar mealinde bir ey yazmt. Medlerin yaad yre anlamndaki Medya
ile bir iletim mecras olan medya arasndaki fark kavrayamayacak kadar bilgili
bir ke yazar...
Krtlerin medya ile, gazetecilik ile, habercilik ile ilikilerinde temel bir so
run hatta bir tka var: Dil yasa. Trk egemenlerinin zellikle 1925 sonrasn
da, kh yasa ile kh pratikte Krteyi her alanda yasaklamaya almas, doal
olarak Krt gazeteciliinin gelimesini nledi. Gazetecilik, sz, yaz, fikir mesle
idir. Gazetecilik ana dilde, anavatanda yaplr.
Siyaset alan ile gazetecilik alan arasnda bir kyaslama: Bugn (Aralk 2013)
bir Krt genci, Benim dedem de, babam da gerilla diyebiliyor. 1984te balayan
silahl mcadelenin ilk neferleri bugn torun sahibi oldu. Bu organik ba nem
li. Mirasn devri, kuaklararas ilikinin salkl olmas asndan nemli. te
yandan, daha Osmanl dneminde balam, farkl ierik ve hedefleri de olsa,
bir Krt silahl isyan gelenei var. Dolaysyla siyasi ve asker alanda, Krt dn
yasnn nemli, kkl bir gemie sahip olduunu bugn ok kolay bir ekilde,
belgelerle, saptayabiliyoruz, kantlayabiliyoruz.
Bugn Trkiyed e halen gazetecilik yapan herhangi bir Krt gencinin ise
Benim dedem de, babam da Krt medyasnda gazetecilik yapmt diyecek
durum da deil. nk, Bedirhanlara ileride deineceim, gnmzde, Krt
gazeteciliinin milad olarak zgr Gndemi alrsak, bu ok yeni, ok yakn bir
tarih: 1992! Krt gazetecilik gelenei henz ok yeni, ok taze, evet ok gen
fakat bir o kadar da kdemsiz, dolaysyla tecrbesiz.
Oysaki Gneyde, Krdistan Demokrat Partisinin 6. Kongresi yaplrken,
ayn hafta iinde, Hewlerd e Krt Basnnn 90. Yl etkinliklerine katldm
hatrlyorum. stelik Gneyli Krtler, 90 yldr kendi ana dillerinde gazetecilik
yapyor. Bizde ise ilk gnlk Krt gazetesi, sadece 1992d e stanbuld a stelik
maalesef ya da mecburen Trke olarak yaynlanmaya balad.
Biz, belki ilk bakta bu trajediyi alglayamyoruz ama bir insann, bir halkn,
bir ulusun, kendi ana dili dnda bir dille yaynclk yapmak zorunda kalmas
bal bana bir felaket. Ben bunu 90l yllarda somut bir olayda kavramaya ba
ladm: Selim rkkayann 12 Eyll Karanlnda Diyarbakr afa kitabn
okumutum. Diyarbakr cezaevindeki ikenceleri anlatan bir kitap. Mthi etki
lenmitim, sarslmtm, hatta korku ve umutsuzlua kapldm da hatrlyo
rum. Arkadam, meslekdam Gnay Aslana izlenimlerimi aktardm. Gnay,
suratn buruturmutu. Bir mahkm, grd ikenceyi, ikencecinin diliyle
anlatmak zorunda kald iin bence iin esasn vermiyor bu kitap demiti.
Bu ana dil yasa, Krt medyasnn nndeki en byk engel.
Osmanl dneminde eski Trke harflerle daha ok yurtsever Krt ente
lektelleri tarafndan yaynlanan dergiler var. Yaynlayanlarn siyasi-toplumsal
kimlii, o dnem okur-yazar oran, yaynlarn frekans gz nnde bulundu
rulsa bile, bu giriimleri kmsememek gerek. Ancak 1992de balayan gnlk
gazete, bilahare televizyon, radyo ve artk internetteki yaynlar dndmz
de, Bedirhanlarn sayg duyulmas gereken abalar ile bugnk kitlesel, gnlk,
hatta saatlik yaynlarla, her hlkrda gazetecilik/habercilik asndan kyasla
namayacak iki ayr faaliyet olduunu saptamak gerek.
Her yl 22 Nisan, Krdistan Basn Gn olarak kutlanyor. nk Mikdat
Mithat Bedirhan ilk kez 1898 ylnda Krdistan gazetesini yaynlamaya bal
yor. stelik de Krte olarak. Gazete stanbuld a ya da Diyarbakrd a deil, nce
Kahirede, sonra srasyla 1902 ylna kadar Cenevre, Londra, Folkstone ve yine
Cenevre gibi esas olarak Krt kentleri olarak tannmayan ehirlerde hazrlanp
baslyor. Bozarslan, bu klliyat gnmz Trkesine kazandrd.
Osmanl dneminde kurulan stanbul merkezli baz Krt aydn ya da renci
derneklerinin yayn organ olarak Roji Krd 1912de, 1914e kadar Hetawi Krdve
Jin adl yaynlar kyor ama tm bu dergiler, gerek tiraj gerekse ierik itibariyle
gnlk gazete ile kyaslanamayacak kadar mtevaz giriimler. 1923-25 dnemi yeni
kurulan Cumhuriyetin yeni siyasi dengelerin oluum dnemi. 1925ten itibaren
ulus-devlet inasnda Krtler, aki olarak tanmlanp, bata siyasi haklar olmak
zere tm kimlikleri ve en nemlisi dilleri devlete yasaklanyor.
1925-38 dneminde, yani syanlar Dneminde, Krtlerin, hem lke iinde
hem de diplomasi alannda nemli saylabilecek ama snrl yaynclk faaliyet
leri mevcut. 1938-84 srecini Bastrlmlk ve Sknet Dnemi olarak isim
lendirmek m mkn. Ama o dnemde bile mesela Musa Anterin kayda deer
yaynclk faaliyetlerine rastlyoruz. Krt dilinin Trkiyed e yasaklanm olmas,
Krt yurttalar Erivan, Badat, Tahran gibi bakentlerin devlet radyolarnn
Krte yaynlarna yneltmiti. Son dnemlerde, Amerikann Sesi Radyosu da
Krte yaynlara balad.
Dnemin siyasal, ideolojik, kltrel ve toplumsal koullar/durumu, ka
nlmaz olarak bir ekilde yaynclk faaliyetlerini belirliyor, bu etkinlie yansyor.
1984ten sonra ise Krt muhalefeti hem siyasal, toplumsal ve kltrel alanda
sahneye karken, silahl yntemlere bavurmaya balamasyla gndemin st s
ralarna oturdu. zgr Gndemin bilahare Med TVnin kuruluundan nce, bl
gede, Krtlerin en nemli haber medyas, garip bir ekilde BBC Trke Servisi nin
yaynlaryd. Yani mesela Cizrede yaanan ve haber deeri olan bir olay, ben o d
nem BBC muhabiri idim, Cizred en yola kyor, Londraya gidiyor oradan tekrar
Cizredeki dinleyiciye, stelik yine maalesef Trke olarak ulayordu.
Artk 1992 ve zgr Gndem, sadece Krt okurlarn deil, neredeyse tm
Trkiye muhalefetinin, solunun ve demokratlarnn byk bir beklentisiyle ya
yna balad. Ben bu gazetenin ilk genel yayn ynetmeni olarak hem ok gurur
landm hem de siyasi ve mesleki olarak ok byk deneyimler kazandm. Ne var
ki, ok eitli ynetimsel mekanizma sorun ve engelleri nedeniyle, benim gazete
yneticiliim sadece 2.5-3 ay kadar srebildi. Bu kadar ksa sre iinde yanl
myorsam muhabirimiz ldrld. Ben de sorum lu olarak cenazeye ka
tlmak durum unda kaldm. Bir genel yayn ynetm eninin grevi, gazetenin ana
omurgasn oluturmak, genel yayn politikalarn saptayp uygulamak olmaly
d. Cenazelere katlmak deil... Varl inkr edilen, her tr siyasal, toplumsal,
kltrel haklar gasp edilen ve dili yasaklanan Krtlerin, stanbuld a Trke
olarak yaynlamaya altklar gazetenin ynetici, muhabir hatta gencecik da
tclar vahice ldrlyordu. Bu koullarda nasl gazete karacaksnz?
Krt gazetecilik geleneine bugn artk zgr Gndem ad veriliyor. n
k zgr Gndem yayna giren ilk gazetenin ad. Oysa 1992d en bu yana srekli
toplatlan, yasaklanan, kapatlan, farkl isimlerde gazeteler yaynlanmt. Bir bi
lanoya gre, zgr Gndem geleneinden bugne kadar toplam 21 yazar, mu
habir ve datc ldrld. Yaynlanan 580 saynn 486s hakknda dava ald.
Sorumlu yaz ileri mdrlerine ve yazar ile muhabirlere toplam 197 yl hapis
cezas verildi. Sadece bu saylar bile Trkiyede basn zgrlnn durum unu
gzler nne seriyor ve Krt gazeteciliinin hangi koullarda yeermeye daha
dorusu var olmaya altm gsteriyor.
Demokratik olmayan her devlet ya da ksaca her devlet basn zgrln
elinden geldiince kstlamaya alr. Ulus-devletin ruhunda, yapsnda, doa
snda vardr bu bask. Kabul edilecek bir tutum olmasa da bu snrlama ve kst
lamalar bilerek yola kar gazeteciler. Ama Trkiyed eki bask, m uhabir ldr
mekle, gazete bombalamakla balayp, mahkeme kararlaryla gazete kapatmaya
kadar giderse gazetecilik yapma olana neredeyse olduu gibi ortadan kalkyor.
zgr Gndemin, siyasi iktidara muhalefet arac olarak bir Krt medya or
gan kimlii, bugne kadar etrafl bir ekilde ele alnp incelenmedi. Bu konuda
makale dzeyinde ya da anlarda hatta bir sinema belgeselinde ipular var. Bu
alma, zgr Gndemin tm yneticileri, alanlar, okurlar ve iletiim ile
siyasal bilgiler ve sosyoloji akademisyenlerinin katlaca uzun vadeli belki de
akademik bir dizi etkinlikle yaplabilir.
lk dnemin yneticisi, daha sonraki yllarda ise bu gazetelere yaz ya da
eitmen olarak katkda bulunan bir okur sfatyla, ve belki de ileride yapla
cak kapsaml deerlendirmelere balang nerisi olarak zgr Gndemin
nemli eksiklii/hatas zerinde durmak istiyorum.
 Ben medya eletirmeni olarak, bizatihi eskiden yneticisi olduum yayn
lara da, piyasadaki gazetelere de hep eletirel bakmak durumundaym. nce
likle belirtmekte yarar var: zgr Gndem in bilanosu bana gre yzde 60-70
orannda olumlu ve baarldr. Ancak gelecee ynelik tasavvurlar iin, ayrca
da hi kimsenin yzde 60 ya da 70lerle yetinmemesi gerektii iin, yani daha
iyisini, daha olumlusunu, daha baarlsn yapmak iin bu eletirel szgeten
gemekte yarar var.
Bugnk zgr Gndemin yazarlarndan Veysi Sarszen, Aralk 2013te
Diyarbakrd a zgr Gazeteciler Cemiyetinin dzenledii bir toplantda, Bu
gn temel grevimiz, zerk Krdistann medyasn ina etmektir demiti. Bu
perspektif nda, gemiin eksikliklerinden, hatalarndan arnmak iin bir
dkm, bir eletiri, bir zeletiri yapmak art.
Ayn toplantda bugnk (Aralk 2013) zgr Gndemin genel yayn y
netmeni avukat Eren Keskin de, zgr Gndemin bugn belki de en deerli
varl arividir. Bizim gazetemizin gemiinde siyasi olarak kastl bir yanllk
bulamazsnz. Bakn eski saylarnza, bugnn siyasi gerekleri byk lde o
eski saylarda var. Egemen medyann byle parlak bir gemii yok. Onlar duru
ma gre sa f tutup, siyaset belirledikleri iin eski saylar elikilerle doludur, yanl
ngrlerle doludur. Biz ise gemite de haklydk bugn de haklyz mealinde
bir tespitte bulunmutu ki dorudur. nk zgr Gndem, doumundan bu
yana hep Krt haklarn savundu, tm iktidarlara kar medya alannda m uha
lefet oluturmaya alt.
Sarszen ve Erenin bu yaklamlarna ramen, temel hatay sralamak
istiyorum. Daha sonra da m ineur, ikincil nemdeki eksiklik ve hatalara dei
neceim:

1- Siyaset (siyasetilik) ile gazetecilik arasndaki fark her zaman net bir ekil
de ayrmadk.
Gazetecilik ok siyasi, ok ideolojik bir meslek, bir faaliyet. Siyaset de bir
sredir daha ok medya araclyla/medya zerinden yaplyor. ki alann bir
birine benzer birok ortak ya da benzer yan var. Ama bu iki alann, aralar,
yntemleri, hedefleri mutlaka farkl. Keza kadrolar, rgtlenme ve ileyi ekil
leri ile zihniyetleri de farkl. Gazeteci, siyaseti gibi davranamaz, davranmamal.
Keza siyaseti de gazeteci olmak durum unda deil. zgr Gndemd e bu iki alan
ou zaman birbirinden net bir ekilde ayrt edilmedi. Bizim ke yazarlarmz,
yneticilerimiz, muhabirlerimiz kimi zaman gazeteci gibi/olarak deil, siyaseti
gibi davrand. Bu durumun son derece olumsuz sonular da oldu. zel olarak
beni ok zntye sevk eden vaka, baz gazeteci arkadalarn, medya alann,
yetersiz olduu gerekesiyle terk edip, silahl mcadele alanna gemeleri oldu.
Burada Gurbetelli Ersz u, Mehmet enolu ve Behzat Eraslan saygyla anyo
ruz. Bu arkadalarmz zgr Gndemde altktan sonra ayrldlar ve baka
bir mcadele yntemini benimsemiken yaamlarn kaybettiler. Gazetecilikten,
gazeteciliin snrlarn aan beklentiler dounca ve bu beklentiler de haliyle,
gereklemeyince, bu alan geersiz, zayf, ie yaramaz olarak addediliyor.
Bir baka olumsuzluk, yani gazetecilik ile siyasetilii birbirine kartrnca
ortaya kan bir baka olumsuzluk, yasal/meru bir faaliyet olan gazetecilii, her
zaman ayn zelliklere sahip olamayan siyasi faaliyetle kartrnca, hem gazete ve
gazetecilik hem de szkonusu siyasi faaliyet darbe yiyor, zayflyor. Gazeteciliin
meruluu, yasall sorgulanmaya balyor. Bu alanda yaadmz trajik rnekler
var. Ayrntlar gereksiz. Trajik olmayan bir rnek aktaraym: zgr Gndem in
ilk aylarnda, son derece nemli ve olumlu bir giriim olarak zellikle Krdistan
kentlerinde okur toplantlar dzenliyorduk. Gazete ile okuru arasndaki ilikileri
derinletirmek, talepleri anlamak, eletirileri renmek asndan bize yol gste
rici toplantlard bunlar. Adanada o zaman gazetenin toplam sat 350-400 adet
civarndayd. Saolsun, Mnir Ceylan bize Petrol-t Sendikasnn Adanad aki ko
caman salonunu ayarlad. Byle iki bin kiilik bir salon. Aslmda bu kadar snrl
sayda okuru olan bir gazete toplants iin fazlaca byk bir salondu. Bir gittik sa
lona. Tklm tklm. Salona samayanlar darda bekliyor. Toplant balad. Bizim
sunumlarmzdan sonra, sz okurlara verildi. Ancak btn toplant boyunca ga
zeteye, gazetecilie, habercilie ilikin neredeyse bir tek soru ya da deerlendirme,
eletiri, neri bile gelmedi. Salondakiler sadece siyasetle ilgileniyordu. Toplant
okur toplants deildi sanki. Semen toplants idi...
Gazetecilikle siyaseti basn alannda bu kadar fazla birbirine kartrrsa
nz, sonuca da bakmak gerek. zgr Gndem geleneinin yetitirdii maalesef
bir tane bile kdemli, tecrbeli bir gazeteci meslektamzn adn anamyoruz.
Ama bu gazete mesela ok sayda milletvekili yetitirdi, ok sayda belediye
bakan yetitirdi; ksaca gazeteciden ok siyaseti yetitirdi. Oysaki bir gazete
esas olarak iyi gazeteciler yetitirmeliydi. zgr Gndem, esas olarak bir Siyaset
Akademisi ya da Belediye Akademisi konumunda olmamalyd.

2- Her zam an yeteri kadar profesyonel davranamadk.

Bizim, zgr Gndemin ikinci nemli hatas/eksiklii, belki de birinci yan
lln bir sonucu olarak, gazetecilikte istediimiz dzeyde profesyonellemeyi
gerekletiremememiz oldu. zgr Gndemin muhabiri, Hrriyet m uhabirin
den teknik olarak/mesleki olarak, daha iyi haber yazmalyd. zgr Gndemin
foto muhabiri, Hrriyetin foto muhabirinden daha iyi fotoraf ekmeliydi. Bu
mizanpajdan editrle, illstrasyondan ke yazsna kadar her alanda ger-
eklemeliydi. Ne yazk ki teknik alanda, profesyonel anlamda, eletirdiimiz,
beenmediimiz egemen medyadan geri kaldk. Halbuki st dzey kadromuz
hi de fena deildi aslnda. Burada, ilk yaz ileri mdrmz rahmetli Taner
Kutlay saygyla analm. lk haber mdrm zn de Semra Somersan oldu
unu hatrlataym. st ve orta dzey kadro olarak, egemen medyadaki refik ve
rakiplerimizin stne kamadmz gibi, onlarla ayn dzeye bile gelemedik.

3- G nlk g azetecilii/h abercilii b y k lde siy a se t ile snrladk, h a ya tn

dier a lan larn a (Toplum , Kltr, Spor, G nlk Yaam, M a g a z in ... v s ...) y e te r i k a
d a r deinem edik, girem edik.
Belki yine birinci eksikliin/hatann bir tezahr olarak, 24 saatte bir yayn
lanp, hayatn btn alanlarn, ynlerini kavramaya ve kapsamaya almas ge
reken gnlk bir gazete olarak zgr Gndem, kendisini esas olarak siyasi alan
la snrlad. nk o zamanki anlaymza gre, siyaset tayin edici idi, ama biz
bugn de geerli olan bu yaklam, siyasetin dndaki her ey ok nemsizdir,
diye yorumlam olsak gerek ki, gazetenin ieriinin yaklak olan yzde 80i
siyasetle ilgili idi. Oysaki okurlarmz, siyasetle ne kadar ilgilenirlerse ilgilen
sinler, gnlk yaamla, toplumla, kltrle, sporla, televizyonla, magazinle de bir
ekilde muhatap oluyorlard. zgr Gndem, siyaset dndaki konulara hi gir
medi demek pek doru olmaz. Ama o alanlara girerken de elinde sadece siyasi
perspektif olduu iin, okuru tatm in edemedi. zgr Gndem bu nedenle ok
geni bir okur kitlesi iin, neredeyse hibir zaman, birinci ve tek gazete olamad.
Biz, sonu olarak, desteklenmesi gereken, ikinci bir gazete statsndeydik. n
k desteklenmemiz herhalde ok ho ve iyi bir tutum du ama okur arad her
eyi bizim gazetede bulamad iin, bu ihtiyacn esas olarak baka bir gazete
den (genel olarak egemen medyann bir organndan) alyor, zgr Gndemi de
bir ihtimal siyasi Krt haberlerini ve fikirlerini izlemek iin okuyordu.
kincil nemdeki eksikliklerimiz/hatalarmz ise:

Her Dzeydeki Kadroda Gerek Kalite

Gerek stikrar Salayamadk
Dk younluklu da olsa, sava koullarnda gazetede kadro istikrarn
salamak gt. lk balarda neredeyse her ay bir muhabirini/alann/men-
subunu cinayetlerde kaybeden gazete, hakiki profesyonel gazetecilerin almak
iin can attklar bir medya organ olamazd. Egemen ideolojinin Krtler, PKK
ve zgr Gndem aleyhindeki ajitasyon ve propagandasnn etkili olduu d
nem ve kesimlerde, gerek profesyonel gazetecilerden ve ke yazmasn nerdi
imiz aydm ve akademisyenlerden ou zaman olumlu yantlar alamadk.

Kendi Gndemimizi Her Zaman Yaratamadk

Gnlk bir gazeteyi, hele zgr Gndem gibi bir gazeteyi, youn rekabe
tin yaand medya piyasasnda, refik ve rakiplerden ayrt edilmesini salamak
iin yaplmas gereken tek ey vard, o da kendi doru gndemini yaratp onu
doru habercilikle sunmak. Egemen medyann Krt meselesi konusunda ya
suskunluu ya da tahrifat tercih ettii bir dnemde, zgr Gndem iin gn
dem yaratmak aslnda ok zor bir giriim deildi. Ne var ki bu ortam ok iyi de
erlendirdiimiz ne srlemez. zgr Gndem, ancak yazarlar, muhabirleri,
alanlar ldrldnde, yaygn medyann gndemine girebiliyordu.

Egemen Medyann Tarz/slup/Yaklamlarndan

Yeteri Kadar Uzaklaamadk
Siyasi bakmdan, ideolojik adan, okur kimlii asndan son derece zgn
bir kimlii ve yaps olmasma ramen, zgr Gndem, ne habercilikte ne de
gazetecilik tarznda kendine has bir stil yaratamad. Egemen medyann kalplar
iimize ve kolaymza geldii iin, onlar benimsemitik. erik kukusuz fark
lyd hatta ou zaman egemen medyann tam zdd idi. Ancak, egemen medya
da yaynlanan bir haberdeki tarz, sadece devlet/ordu szcklerini PKK/Krtler
ile deitirince ierie uygun bir tarz yaratm olmuyorsunuz.

Mesleki Alanda Refiklerimizle Doru/

Kalc likileri Yeteri Kadar Salayamadk
zgr Gndem yaynland dnem iinde, stanbuld a yaynlanan dier ga
zeteler ve bu gazetelerde alan meslektalar ile kurulmas gerekli olan mesleki
ilikileri pek gelitiremedi. Dlanmtk; evremiz devlet, ordu, polis, Krt kar
t kesimlerce sarlmt. Biz bu ablukay krmak iin zel olarak herhangi bir
giriimde bulun(a)madk. Gazete saldrya urad zaman, belki de bu nedenle,
bizi az sayda insan ve kesim destekledi, bizle dayanma iine girdi.
Burada aktarmaya altklarm sadece kiisel deerlendirmeler.
zgr Gndem, 1945te yamalanan Sertellerin Tan gazetesindeki siyasi ve
mesleki ruhu srdrmeye alt iin, kt gnden bu yana srekli saldr
altnda ve 1994 ylnda bombalanmt. Bu durum da, Trkiye basn tarihinin
byk lde, sansr, otosansr, yasaklama, gazete kapatma, muhabir-yazar l
drme, gazete yamalama ve gazete bombalama tarihi olduunu gsteriyor.
nmzdeki dnemde, bar gazetecilii, yurtta gazetecilii, hak arama
gazetecilii gibi eitli boyutlar olan, zellikle de Gezi direniinden sonra g
lenen yeni sosyal medya ve yeni gazetecilik/habercilik anlay ve uygulamalar,
zgr Gndemin de iinde bulunduu tarihi srecin ayrntl, derin, eletirel ve
yaratc bir deerlendirmesiyle ortaya kacak.
 BR ALTERNATF MEDYA YKS:
BRGN

Bar nce1

"Yarm ummak ahirete hazrlanmak gibi olmamaldr. Yarn bugn iindedir.

Melih Cevdet Anday

BirGn gazetesi sadece benim kiisel tarihim asndan deil, lkedeki ga

zetecilik tarihi asndan da nemli deneyimlerle dolu. Bamsz medya, med-
ya-siyaset ilikisi, alternatif medya kavramlar ve ynetim sorunlar gibi ko
nularda deta bir laboratuvar... Ancak imdi fark ettim ki laboratuvar ne kadar
souk bir kelime... Halbuki u an yazarken de ok afili olacan dnmtm.
Aslnda bir kurumu; insandan yabanc bir obje olarak grp onu ete kemie
brndren insanlarn duygusundan, karakterinden azade dnmek sosyal
bilimciler asndan nemli bir gelenek. Ancak nesnel koullarn size at alan
ierisinde (burada oynayn topunuzu, uzaa gitmeyin babanz kzar gibi...),
baar ya da baarszlk, zne ile de ilikilidir. rnein Gezi direnii olmasay
d BirGn byyemezdi abi yaae tespiti konjonktrel perspektife sahip ve do
ru bir tespittir, koullarn nemini yanstmas asndan da diyalektiktir. Ancak
0 koullar kavrayan bir bamsz gazete yaratp G ezinin rzgryla yelkenle
rini doldurmak, tarihte znenin rol tartmas asndan nemlidir. O yzden
BirGn bir yk ise eer, o yknn kahramanlar soyut tarihsel figrler deil,
kanl canl yannzda duran ve hatta belki de u an yan masanzda birileriyle
kfrleen sizin ocuklarnzdr.

Medya Sahiplii ve BirGn

BirGn gazetesi 2004 ylnda kurulduunda, ok ortakl yaps ile lkedeki
bamsz medya tartmalarnda nemli bir yerde durdu. BirGn u herkesin k
k cretlerle ortak olabildii bir gazete olarak tasarlamak, aslnda dnyadaki
1 BirGn gazetesi yaz ileri mdr.
kooperatif medya tartmalarndan szlm ve Trkiyedeki patron medyas
yapsna bir tepki olarak gelimi bir fikri gerekletirme iradesiydi. Bu yllar
sonra ben bu gazetenin ortaym, benim haberim neden kmad, ben bu
yazar beenmedim neden yazyor, amcamn olunu ke yazar yapsana gibi
aforizmalarda bulunan binlerce ortan yurt sathna hzla yaylmas gibi, al
anlarda deta biber gaz etkisi yaratan bir duruma yol asa da ok nemliydi.
Bu abann nedenini anlamak iin medya sahiplii olgusunu tartm ak
gerekir. Pierre Bourdieu, Kitle medyasnn davranlarnn temelinde ekono
mik basklar vardr1 derken hi de haksz saylmaz. Medya sahipliinin neoli
beral dnemde tamamen sermaye kontrolne gemesi ile patronun temel moti
vasyonunun u ihaleyi nasl kaparm, u Bakana nasl yanarm, bu hkmet
bana mama vermedi, bu gitsin olduu bir medya leminde gazetecinin de r
tl ya da ak olarak sansre urama gerei kanlmazdr. Bu durum da artk
senin patron iyi de bizimki ok kyl, olur mu canm bizimki tam esnaf gibi
gazetecilerin meyhanede ettii sohbetler kvamnda gelien bir piyasa analizi
gazeteciyi depresyona sokmann tesine gemeyecektir. nk mevcut durum ,
patronlarn iyi ya da kt insanlar olmas ile aklanamaz. B. Bagdikian 2000
ylnda yapt Merger Media and Creativity/Medyada Younlama ve Yaratc
lk balkl konumasnda, Beni endielendiren ey, byk medya konsantras
yonlarnn banda bulunanlarn kt insanlar olmas deil. Byk medya ir
ketleri her ticari irkette dnyann en doal olan eyini yapyorlar. Pazar payn
arttrmak, krlar maksimize etmek, maliyetleri drmek... O yzden yasalar
kendi lehlerine evirmenin yollarn aryorlar diyordu.2 Bu konumada geen
doal olan ey vurgusu nemli. Bu vurguyu aman canm zaten doalm diye
alglamak deil, medya sahiplii yaps deimedike, ya da o medya sahibini
dizginleyecek rgtlenmeler glenmedike, medyann hibir zaman tam anla
myla zgr olamayaca eklinde yorumlamak gerekir. nk patron dediin
ister medya patronu olsun, ister gazino sahibi olsun ayn motivasyonla hareket
eder. Yani, Kovach ve Rosenstielin dedii gibi, Yepyeni bir iktisadi gazetecilik
rgtlenmesinin yaratld bu yeniada, gazetecilii sadece kamu yararna ya
plan bir i olarak anlamak m m kn deildir.3
Bu durum kresel apta tartm a konusu ve pek ok makaleye ilham olmu
tur. rnein John Keane, Medya ve Demokrasi kitabnda iletiim kanallarnn
mlkiyeti sorununu teknolojinin pahallna balar. lk duyduunuzda bu
da ne sradan bir yorum, bunu dedem de yapar denebilir. Ancak Keane unu
syler, Teknolojinin edinilmesi ve bakm ok pahal olduu iin, uydularn
mlkiyeti, frlatlmas ve denetimi birka zengin lkenin denetiminde bulu

1 Akt., Enrico Morresi, Haber Etii: Ahlaki Gazeteciliin Kuruluu ve Eletirisi, ev. Frat Gen,
Dost Kitabevi Eyll 2006 Ankara, s. 171.
2 A.g.e., s. 80.
3 Bili Kovach & Tom Rosenstiel, Gazeteciliin Esaslar, ev. Serdar Gkta, ODT Yaynclk Ocak
2007, s. 19.
nuyor. Bilgi deiimini kolaylatracak ortak standartlar ise hl eksik.1 Keane
buradan uluslararas bir sivil toplum aygtnn bu teknolojileri denetlemesi ge
rektii noktasna varr. Tabii siz buradan kahrolsun emperyalizme de varabi
lirsiniz. O da sizin dlerinizin bykl ile alakaldr.
Trkiyed e zellikle kt arznn devlet sbvansiyonundan karlp medya
tekellerinin eline gemesi ile medyada byk sermayenin karlar dnda haber
yapmann olanaksz hale geldiini sylemek gerek. BirGn un kt dnemde,
medya drdnc g m, birinci g m? tartmalar yaplrken, drdnc
g olmann yasama, yrtme ve yarg erklerini kamu adna denetlemek an
lamna geldii unutulup siyasal ve ekonomik iktidarlarn hizmetine girmi bir
gazetecilik anlay vard. BirGn alanlar ise k bildirgelerinde, medyann
gazetecilikten baka her ii yapan holdinglerin eline getii bir dnya ve lke
de, yalnzca halkn gazetesi olmak ve dorulan sylemek iin varz demilerdi.
nk bamsz olmayan yazl, grntl basn yani medya, halka deil sa
dece baml olduu holdinge, bankaya hizmet eder. Bu tr basnn genel yayn
mdrleri, bayazarlar ve ke yazarlar tetikilik yapmak zorunda kalrd.
Ben o gnlerde niversitede renciydim ve BirGn ile ilikim niversite
kaplarnda ve Beyolunda, ilk kt gn ve hafzam beni yanltmyorsa sonra
ki iki gn gazete datmna katlmaktan ibaretti. 2004 un Nisan aynda, gneli
bir havada, kz arkadamla gezmek varken (geri sk kavga ettiim bir kiiydi
am a...), beni gazete datmna ynelten ey, sadece o dnem rgtl olduum
siyasi yapnn bana verdii motivasyon deildi elbet. nk o dnem, sol siyase
tin bir seim hezimetinden km olduu (2002 seimleri) ve toparlanmak iin
araylar iine girdii genlik siyasetinin de dank olduu bir dnemdi. Evde
bilgisayar oyunlar oynamak benim iin daha byk bir motivasyon kaynayd.
Bama siyaseten bir ey gelmeyecekse bunu buradan ifade etmek isterim.
Ama BirGn projesi beni heyecanlandrmt ve bu heyecan, gazetenin pat-
ronsuz gazete oluundan kaynaklanmamt bence. Hatta patronsuz gazete
lafnn o gnk aklmla bende negatif etki yarattn sylemeliyim. nk
sradan insan, ilk etapta rnun arkasndaki gce deil r n n kendisine
bakar. rnn arkasndaki gcn tartmaya almas belli bir bilin seviyesi
ile mmkndr. O rn eer gazete ise, bilin illa ki medya kitaplar oku
yarak elde edilmeyebilir. lke siyasi tarihindeki kimi krlmalar ve medyann
ald pozisyon, gazetenin aslnda bir rn olmamas gerektii bilincini ya da
en azndan hissini yurttaa verebilir. Patronsuz gazete fikrinin nemi, hem ben
de hem dier insanlarda, lkedeki siyasi krlma anlarnda siyasi davalar, Gezi
direnii, AKPnin despotizmi vs... daha fazla alglanabilmitir. Barry Sanders,
Bilincin (consciousness) Latince kk (con-sciere) baka biriyle birlikte bilgi

1 John Keane, Medya ve Demokrasi, Ayrnt Yaynlar, 1999, s. 137.

sahibi olmak anlamna geliyor. Bylece bilin toplu yaama ait bir ey oluyor1
derken biraz da bunu kastetmi olmal.
Kendi lafm balla keserek, BirGn un ok ortakl yap abasna dnm ek is
terim. Yukarda saydm nedenlerden tr gazeteciliin patronaj ilikisinden
kurtulma abas BirGn un ok ortakl bir yapya kavumasna yol at. Ancak
bu kez de benim 22 yandaki kck aklmla (sorun yata deil bendeydi),
patronsuz iyi olmaz ki gibi dndm ey, maalesef ortaya kt. Aslnda
z ynetimle ilgili pek ok tartma ve deneyim, ulusal ve uluslararas boyutta
biriktirilmiti ve bunlardan benim haberim yoktu. Yani maalesef diye belirt
tiim sorun ortaya kmayabilirdi. Ama kt... nk iki noktada paradoks
hkimdi. Birincisi gazetenin z ynetimi nasl olacak, kincisi siyasi tavr nasl
belirlenecek? Peki ilkeleri ve anayasas belli bir gazetede neden paradoks devre
ye girerdi ki? (Bu soru kalb ile yaznn yeni blmne geii Hollywoodvari bir
heyecanla balatmak istedim, um arm bunda da baarl oldum.)

Ynetim Zaaflar ve Tabii ki BirGn

BirGn kurulduunda rgtlenme emas, ynetim biimi ve alanlary
la ilikisi bakmndan da dnya leinde bir rnek oluturma iddiasnda idi.
rgtlenme felsefesinin temelinde hkim medyaya alternatif bir kanal ve bir
vatandalar gazetesi olma anlay vard. Bu yzden de yukarda belirttiim or
taklk yaps hayata geirilmeye alld. Sermaye yaps itibaryla bir patrona
dayanmayan, toplumun deiik kesimlerinden alanlarn birikimleriyle ku
rulmu olan bir irket zerinden patronsuzl.uk iddias gerekletirildi. Ancak
bu toplanan paralar iyi ekilde ynetilebilecek miydi ve gazetenin izgisi kolektif
olarak nasl belirlenecekti?
Gazetenin izgisi ana hatlaryla BirGn anayasasnda izildi. lkedeki sa-
liberal ve milliyeti hegemonyaya kar emekten, temel hak ve zgrlklerden,
bartan yana bir habercilik anlay gdlecek, siyasi tavr da bu hattaki ke
yazlar ile beslenecekti. Gndelik haber trafii srasnda idare biimi BirGn
anayasasnda ilk etapta yle tariflendi: BirGn un kndan bir yl sonra ga
zetenin genel yayn ynetmeni, en az 10 yl deneyimli gazete alanlar arasn
dan gazete alanlarnca seilir. alan gazetecilerin setii genel yayn ynet
meni, yayn denetleme kurulunun onaylamas ve ynetim kurulunun atamas
sonucu grevine balar. Gazetenin ileyiinde son sz sahibi olan genel yayn
ynetmeni, gazetenin blmlerinin (d politika, kltr-sanat, spor, alma ha
yat, vb) editrleri ve Ankara Temsilcisinden oluan bir grupla gazeteyi yapar/
ynetir. Burada son sz hakk genel yayn ynetmeninin olmakla birlikte, karar
larn kolektif akln rn olmas asl tercihtir.

1 Barry Sanders, kzn As, Elektronik ada yazl kltrn k ve iddetin ykselii, Ayrnt
Yaymlar, stanbul, 1999, s. 14.
 Grnen o ki ilk etapta izilen ereve, yaz ileri ekibi ve bandaki genel
yayn ynetmeni ile birlikte kolektif bir srecin yaratlmas, ancak GYYnin (ge
n el ya y n y n e tm e n i) bunu tercih etmemesi durum unda kolektif akln, akl
akl gel GYYnin aklna takl eklinde birilerinin peine taklmas eklinde idi.
Sonuta genel yayn ynetmenlii ok afili bir kavram. zellikle 1980 sonras
Trkiyede basnn plazaya dnm ve teknolojik yatrmlarla bezenip yeni
Trkiyenin elit yetitirme merkezleri olmaya balamasyla, gazete alanla
r garip bir ekilde g sahibi olma ve dnyay ynetme ve ynlendirme1
duygusu kazand. Can Atakl zellikle Babalid en plazaya geile balayan bu
duyguyu, nsansn tabii akas sen de etkileniyorsun. Babakann odasndan
gzel bir odan var mesela, insansn sonuta diye anlatr.2 brahim Tatlsesin
Ben karncay bile incitmem, karnca da olsa o da bir insan szn hatrlayp
biraz neelenmek suretiyle genel yayn ynetmenlii mevzusuna geri dnmek
isterim.
Trkiye medyasnda dnyay yneten adam duygusuna en fazla sahip
olanlar, tabii ki genel yayn ynetmenleri idi. Bir dnem Erturul zkk ah
snda cisimleen plaza yneticisi genel yayn ynetmeni havas, ister istemez
ismiyle msemma bir ekilde tm genel yayn ynetmeni sfatl muhteremlere
sirayet etti. BirGn gazetesi alternatif medya olma ve ortada yenecek bir para
olmamas hasebiyle belki de bu havadan en az etkilenmesi gereken yerdi. yle
de oldu, ancak azck etki bile gazetenin kolektif yaamn zehirlemeye yetti. Ga
zetenin ilk dnemlerinde kimin GYY olaca tartmalar, o GYYlerin zrt prt
baarsz olup istifa etmeleri ve yeni GYY araylar z ynetimci havay datan
etkenlerdi. Gazetede herkes eit ama genel yayn ynetmeni daha eitti!
Burada bir parantez olarak znenin bir kariyer duranda nasl kendinden
getiine de deinmek isterim. Muhtemelen BirGn gibi bir gazetede GYY kol
tuu basit bir kolaylatrc olarak kalabilirdi. stelik o koltua oturan isimlerin
hepsi de normalde demokrat, vicdan sahibi, kolektif irade kavramn oka be
nimsemi, mtevaz insanlard. Fakat bazen koltuun kendisi i kolektif yaam
zehirlemeye yetebilir. O yzden bugnlerde rnein pek ok sol-sosyalist siyasi
parti, genel bakanlk koltuunu tartmaya ayor. Ya onu esnetiyor ya da kom p
le ortadan kaldryor. Bunun nedeni, bakann kendisinin iyilii ktl deil,
kamuoyunda ve parti iinde yayd kolektivizme zarar veren algdr. stelik bu
tarz etiketli iler, bir sre sonra kiinin kendisini baarnn tm sorumlusu
olarak grmesine ve benden sonra buralar biter algsnn yeermesine yol aar.
Maddi bir gelir olmasa da manevi tatmin, koltuun tekrar kendini retmesine
olanak tanr. Bu tarz etiketler gelir getirici olmasa da Ernest Mandelin brokra
si tanmnda belirttii zere tatmin edici3grlmelidir.
1 Rfat N. Bali, Tarz- Hayattan Lifes Stylea, letiim Yaynlar, 2002 s. 204.
2 Age, s. 205.
3 Ernest Mandel, ktidar ve Para (Brokrasinin Marksist Bir Analizi), ev. Blent Tanatar, Yazn
Yaynclk, Mart 1992, s. 98.
 Genel yayn ynetmenlii koltuunun bulunduu bir gazetede z ynetim
kanallarnn yeterince iletilemeyecei grld ve BirGnde bu koltuk 2-3 yl
ierisinde ortadan kaldrld. Hiyerarik yap yaz ileri mdrleri, haber m
dr, editrler ve muhabirler olarak biimlendirildi. Bu ileri adm salanrken,
gazetenin siyasi izgisi de bir ekilde konsolide edildi. Bu aslnda bir mecburiyet
olarak gazete alanlarnn ve ynetiminin karsna kt.
2007-2011 yllar arasndaki sre, devlet ierisinde bir el deitirme s
recinin yaand, medyann da ona gre pozisyon ald bir dnemdi. Siyasi
davalarla, operasyonlarla lkede byk bir deiim yaanyor, 12 Eyll 2010 re
ferandumu ile yrtm e tm dier erklerin zerinde tahakkm n artryordu.
Gazeteler, bu srete iktidarn yannda ya da karsnda konumlanyor ancak
kartln da nasl yaplaca byk sorun oluyordu. BirGn bylesi bir d
nemde sol ii tartmalarn merkezi olduu kadar ondan yara alan da bir p o
zisyondayd. BirGn gazetesi, maddi olanakszlar nedeniyle amatr bir kadro
ile devrimci deerlere sahip kma iddiasyla AKPye kar ak bir sol pozis
yon almt. Gazetenin i rgtlenmesi amatr ruh ve devrimci bir inanla iine
kapanm, etrafmzn dmanlarla sarl olduuna dair ou zaman abartl,
kimi zaman hakl bir inanla deta yumak olunmutu!
Benim gazetede ie balama servenim bu dnemin bana rastlar. Yani or
tada bir yumak varsa ba msebbibi de benim. 2007 ylnda 25 yanda, Busi
nessWeek dergisinde aslnda baarl bir ekilde alrken, ulan devrimciyiz
diyoruz, hizmet ettiimiz insanlar Business Class gibi bir classsal bilin hop
lamas ile yakarm bu kariyeri nidalar zihnimde beliriverdi. O zamandan beri
BirGnde ynetici olan arkadan, bir otogar kapsnda otobs beklerken bana,
sen ok para istersin dediini hatrlarm. Ben de para nemli deil diyerek
fakir ama gururlu bir yaama adm atm, bir arkadan dedesinin fakirde gu
rur ne arar sznn zerine sigara izmariti gibi basmtm. Ancak parann bu
kadar az olabileceini hatta hi olmayabileceini, mbalaa sanyorsun ama
gerekten hi para olmayabileceini, tahm in etmemitim.
Buradan gelmeye altm nokta aslnda ynetim zafiyetinin sadece i
demokrasi zerine tartlamayacadr. Alternatif medya ynetiminde asgari
dzeyde bir profesyonellik de bulunmaldr ki ekonomisi ynetilebilsin, alan
da parasn alabilsin. Burada kastm yabanclamaya yol amasna msaade et
meden bir i blm nn yaratlmasdr. Kolektif yapyoz iimizi abi diyerek
aslnda kimsenin bir i yapmad ve herkesin ii birbirine att kan, ter ve
gzya edebiyatnn nevrotik hale geldii yaplar kaderimiz olmamalyd. Ama
oldu... Reklamn ynetilmedii, internet mecrasnn hie sayld, dnyada
ki okuma alkanlnn nasl deitiinin takip edilmedii, uzun vadeli eko
nom ik projeksiyonlarn yaplmad bir ynetim biimi BirGnde hasl oldu.
Hali hazrda kdn tekelletii, datmn iki kartel firma zerinden yrd
bir ortamda bamsz bir gazetenin kendi ekonomik kaynaklarn yaratamama
s demek, alanlarn yoksulluk ierisinde kendisini gelitiremedii ortamlara
mahkm etmesi anlamna geliyordu. En byk ynetim zafiyeti de buydu ve
maalesef insanlar bir sre sonra bamza ast astk bir lider lazm olm diyen
yurtta gibi, profesyoneller gelsin gazeteyi ynetsin diyecek bir bilin gerilii
ne dt. Kolektif yaam ile profesyonellik paradoksu tam da buydu. Bu srecin
hem kolektif hem de dzgn ynetilebileceine dair fikirlerim elbette var fakat
tm engin fikirlerimi bir yazda paylaarak ileride benden baka kitaplar iin
de yaz talep edilmesinin nn tkamak istemem.

erik Tartmalar, Ke Yazarlar ve Yine BirGn

BirGn n nasl ynetilecei kadar iinin nasl doldurulacana dair de bir
tartma vard ve bu nasl bir medya tartmas ile paraleldi. Alternatif gazete
tartmalar iinde, zellikle Poplerlik ve kalite ne denli birbirlerine terstir?
Bunlar btnyle kart durumlar m dr veya ne lde birbirlerine yaklat-
rlabilirler? BirGn poplerlik, kalite-ciddiyet-fkir ayrmnda, eer byle bir
ayrm varsa, nerede duracaktr? tartmas BirGnun kuruluundan bugne
gazetecilik tartmalar ile paralel olarak hayatmzn bir yerinde olmutur.
Gazetelerin sahipleri tarafndan ticari bir meta haline getirildikten sonra
sansasyon, cinsel arm/etkileim, sonu olmayan merak, provokasyon gibi
kavramlarn sat nasl etkiledii aa kt. Bu durum da her birinci sayfada
kadn fotoraf, arka sayfa gzelleri, ii bo oklama yntemleri, magazin ve
metafizik zrvalar, sat uruna gazeteleri doldurdu. Bat basnnda ta b lo id le m e
dediimiz bu durum medya ve etik tartmalarnn ban ekti. Kimileri m ed
ya ieriklerinde tabloidlemehin 1980 ortalarndan itibaren ortaya ktn, ki
mileri ise daha nceleri de bu eilimin var olduunu belirtir.1Ancak Trkiyed e
80 sonrasnda Sabah gazetesinin ban ektii plaza gazetecilii dnmyle
tm gazeteleri bu alg farkl vehelerde ele geirdi. Okuyucu artk ok edici ha
beri daha fazla okuyor ve olaya iktisadi yaklaan medya da bunu gz ard etmek
istemiyordu.2
Habermasa gre tabloidleme sreci, kltr tartan toplum kavramnn
yerini kltr tketen topluma brakmasnn doal uzants idi.3 Trkiye toplu
mu 80 sonrasnda bu kltr tketme evresine gemi, basn da bilhassa Ertu-
rul zkkn Hrriyet spermarket gibi olacak. Her grten insan gazetede
olacak ancak okur istediini okuyacak4 mottosuyla buna ayak uydurmutu.
BirGn gazetesi buna bir tepki koymak durumundayd ve bunu da byk
lde baard. BirGn, ana akmrvkadm bedenini m eta haline getiren arka
1 Blent apl, Medya ve Etik, mge Kitabevi Yaynlar, Ekim 2002, s. 92.
2 Nchola Renee Haris, Tabloidization In The Modern American Press, Georgia State University, s.
14.
3 Jurgen Habermas, The Structural Transformation of the Public Sphere, Cambridge, Massachusets,
1989, s. 110.
4 Rfat N. Bali, age, s. 224.
sayfa gzeli yntemini mizahi bir ekilde eletirerek arka sayfasnda gnn en
anlaml fotorafn, fotoraf ekenin ismini unutmadan arka sayfa gzeli k
esi ile yaymlamaya balad. ntihar haberlerini sosyolojik boyutu dmda ilgi
ekmek iin yaymlamad. Kadn cinayetini de toplumsal boyutu ile irdeledi.
Tabii tm bunlar yapmca da sat yerlerde srnmeye devam etti!
Aslnda BirGnun kuruluunda alt izilen bir ey daha vard ve bunu yap
mak Gezi direnii srasnda gazetenin banda olan kadroya dt: Haber bom
bardman iinde doru ve nemli haberi ne karrken, bilinmesi ho ama bo
bilgilerin karsna bilmeye gereksinim duyduumuz bilgileri dikerken, hi e
kinmeden popler gazetelerin kulland yntemleri ve teknikleri kullanmak;
yani ortada bir gerek var ve o gerei en sradan insann ilgisini ekebilecek bir
ekilde verebilmek. Bunun yolu ucuz poplizm olmamalyd ama poplerle-
mekten kamak da ucuz bir elitizmden baka bir ey deildi. Kimsenin anlama
d yazlar yazarak entelektel seviyesinin ne kadar da high level olduunu
gstermek isteyen bir yaklamn alternatif olabilme ans yoktu. Sradan ve
sahici olunmalyd ki BirGnun satn iki katnn zerine tayan da buydu.
Gazetelerde ierik denince akla gelen ikinci bir olgu da ke yazarlardr.
Ke yazarl aslnda Rfat Balinin Tarz- Hayattan Lifes Stylea kitabnda
mthi rneklerle anlatt zere, yeni dnya dzeninin misyonerlik faaliyeti
dir. Her konu hakknda bilgisi olan ve gzel yaamay reten, yeni bir ya
anty zendiren gusto ke yazarlar zellikle 90larda lkenin liberal dn
mne byk katk sunmutur. Okurun neyi tketmesi gerektiine dair bolca
akl veren, daha sonra da hzn alamayp siyasetten futbola, seksten eskrime,
sosyalizm tahlillerinden aa danslarna kadar her konuya dair yorumlarn hal
kn hizmetine sunan ke yazarlar, yeni aristokratlar olarak hayatmzda yer
edindi.
te ke yazar Gneri Cvaolud an bir hafta sonu gezisi ans: Bir gece
nce Bordod a dnyann en zengin ailelerinden birinin olan Rotschild ato
sunun bahesinde ve salonlarnda aperatif olarak ampanyalar ve beyaz arap
yudumland. Sonra Avrupann dahi mimar Ricardo Boflin planlarn izdii
muhteem kavda (arap mahzeni) unutulmaz bir akam yemei yedik.1 Ayn
Cvaolu bayramda Miamiye utuunu ve orada da ne kadar ho srprizlerle
karlatn okurlara byk bir ehvetle anlatmay ihmal etmiyor.
Ke yazarl hayatmzda geni bir yer edinip, okur bamll yarattka
gazeteler iin olmazsa olmaz bir hal ald. BirGn ilk bata bu duruma hakl ola
rak tepki gsterdi. knda u ifadeler yer ald: BirGnd e dier gazetelerde
gzlenen ke yazar enflasyonu olmayacak. Haberi ke yazs gibi sunan ya
zarlar da olmayacak. BirGn muhabirlerin uzmanlamasn ve uzman m uhabir
lerin kendi alanlarnda haber-analizler yazmasn zendirecek. Ancak, okurun
dnyay anlamasn, alglamasn ve anlamlandrmasn kolaylatracak, keyifle
okunacak ke yazarlar da olacak gazetenin.
imdi bu k bildirgesinden ne anlamak gerek? lk cmle ile son cmle
arasndaki uyumsuzluk sonucunda BirGn de bol keli bir gazete olarak yayn
hayatna balad. yle bir yazar listesi vard ki reklamlara sdrmak olanaksz
d. Hatta bir dnem BirGn iin herkesin yazd ama kimsenin okumad
gazete akalarnn yapldn hatrlarm.
Bir sre sonra BirGn de dier gazeteler gibi ke yazarl bavurularnn
tavan yapt, gazetenin gzellik algsnn kelerin bolluu ile tanmland bir
noktaya geldi. Hatta ke yazarlar deta Pacman oyunundaki o gen azl
irin ey gibi kare azl bir eye dnp sayfalar yutmaya balad. O kadar
uzun yazyorlard ki tm gazeteyi ona versen onu da yazacakt. nk onun
fikrini bu gazetede sylemesi, aslnda byk bir ltuftu, hem BirGn kimdi ki?
Kazara bir yazs yaymlanmasa kuzenlerini, amca ocuklarn rgtleyip gaze
teyi telefon yamuruna tutabilir, sansre uradn el altndan ya da stnden
yayarak maduriyetini pek de gzel talandrabilirdi. Sonu olarak bir alternatif
medya projesi olan BirGn tm bu tartmalar bilmekle beraber lkede yerleik
okuyucu algsn deitirecek gce sahip olmadndan ke yazarlar lkesinin
bir smrgesi olmaktan maalesef kaamad. Ancak lkedeki siyasi konjonktr
sebebiyle dier gazetelerden iktidar basks ile kovulan yazarlarn snaca bir
liman haline gelme baarsn gstererek itibar grmeyi de baard.

Sonu ve Sizin BirGn

Medya, demokrasi, alternatiflik vb... tartmalarnn odanda kendisine
zgn bir yer edinen BirGn, yaptklar ve yapamadklar ile de kalka da olsa
baka bir dnya ve medya algsn yeertti. Getiimiz yllarda nemi oka
fark edilmese de gazetenin bir rn olmadnn, farkl sorumluluklar barn
drmas gerektiinin Gezi direnii ile geni kesimlerce anlalmas ile BirGn de
farkl bir noktaya ilerledi. Yarn dlerken bugn ihmal etmemek o yzden
nemliydi. Marcos, Zapatistalar gelecee hitap eder. Szlerimizin bugne uy
madn fakat tamamlanmam bir bulmacay tamamlamak zere sarf edildi
ini sylemek istiyorum der. Yani yllardr bkmadan sylediimiz szler belki
de 2013 Haziran iindi ve bugn sylediklerimiz de gelecekteki bir bulmacay
tamamlamak iindir. Bu arada yanllkla gazetedeki bulmacann yantlarn ba
sarak veren bir ekip olarak, kimi zaman Marcos gibi yzmz gizlemek zorun
da kaldmz da sylemek isterim.
BirGn; medya sahiplii, z ynetim, ierik ve yazarlk konusunda nemli
bir deneyimdir. Neyin yaplabileceini, neyin zorluk olduunu, neyin yaplmas
ve yaplmamas gerektiini bundan sonras iin de gstermektedir. Gemiteki
tm BirGn emekilerinin emeine sayg ile Gezid eki BirGne de ufak bir pa
rantez amak isterim. Gezi direnii ile birlikte muhalefet yapma biimi, m uha
lefetin birbirini anlama biimi deiirken, muhalif bir gazete olarak BirGn un
o dili ve o talepleri alglamamas intihar olurdu. 2013 yl BirGn iin bir baar
yl ise, Gezid e akam direnip sabah gazete karan gen ocuklarn dilinin ve
algsnn baarsndan daha genie sz edilmelidir. Gerek olan poplerletir
me konusunda Gezi ile aa kan zeknn, bir gnlk gazeteye nasl harm an
lanacann rneidir. Satn artmas ile elde edilen gelir, nihayet profesyonel
bir datm ann kurulmasn salam, sosyal medyann ve internetin etkin
kullanm iin projeler hazrlanm ve nihayetinde ek gelirler artrlmtr. Bu
gelirler de yine okuyucunun hizmetine sunularak daha fazla ek, daha iyi renkler,
daha hzl haber gibi bir geri dnme sunulmutur. Tabii gazetenin hl daha
boya karyor olmas belki de kaderin bir cilvesidir.
BirGn yks benim iin bir otogar sohbetinde balayan ve dlerimizi
el yordamyla, de kalka hayata geirdiimiz bir yolculuktur. Asla bir kahra
m anlk yks deildir ki kahramanlk yklerini de sevmem. Bir baarnn
iinde dahi, yapamama-edememe hali bana daha naif ve elenceli gelir. lkeyi
deitirecek olanlar da, TOMAlar pskrten cengverlerle, ben biraz arkada
duraym en iyisi diyen, lan kzla da yeni tantk trsak zannetmesin diyen
ocuklarn bir arada yrmesidir. Bence alternatif medya da byle bir eydir.
O yzden benim de ykm, arada hatta ska kzdnz ama onsuz da yapa
madnz mark ocuunuzun, ama hep sizin ocuunuzun yksdr.
 YENAFAKIN GEZ PARKI KARNES:
ENTELEKTEL GAZETEDEN
PART BRORNE...

smail S a y m a z 1

Yeniafak gazetesi, kurulduu 1994 ylndan bu yana Refah Partisinden

Adalet ve Kalknma Partisine (AKP) uzanan izgideki tm partilerin savunu
culuunu stlendi. Ayn eksende yayn yapan Mill Gazetenin resm parti ya
yn izgisinden ve Akit/Vakit gazetesinin eriat militan tutum undan fark
bir hat izledi. Daha ok siyasal slamn entelektel arln temsil etti. 28 ubat
srecinde kaplarn liberal ve solcu isimlere aan Yeniafak, stanbul Byk-
ehir Belediyesi Bakanlndan itibaren Recep Tayyip Erdoana yakn durdu.
Necmettin Erbakan liderliindeki Fazilet Partisindeki (FP) blnmeden sonra
Erdoan ve arkadalarnn kurduu AKPyi destekledi. Bu destek, maddi bek
lentilerden ok, iki yol arkadann kader birliini andryordu.
AKP iktidarna dein muhalif bir kimliin taycs olan Yeniafak, 2002
ylndan itibaren adm adm iktidarn szcs haline geldi. zellikle Gezi Park
gsterilerinin lkeyi kasp kavurduu gnlerde gazete, tarihinde hi olmad
kadar maniplasyon ve dezenformasyon ierikli habere imza att.
Gezi Park n darbe olarak nitelendirirken, gsterilerin balayp bittii 27
Maystan 16 Hazirana kadarki srete hemen hemen her gn d balant ara
d. Gezi Park gstericilerinin bartl kadnlara saldrd ve hakaret ettii id
diasn, herhangi bir kant olmakszn ve i atma yaratacak lde dillendiren
Yeniafak, 19 yl geride kalrken, militan yayncln en radikal rneklerine
imza att. imdi Yeniafak sayfalarn evirelim...

29 Mays: Makinesine Saldr

Gezi Park gsterileri 27 Maysta park duvarnn yklmasyla balad. Ve
bir grup evreci hem en parka gelerek, aralarn nne geti. Ardndan BDPli

1 Aratrmac gazeteci -Radikal gazetesi muhabiri.

Srr Sreyya nder almay durdurdu. O gn ve 28 Maysta yzlerce kii
parka gelerek, ykm durdurm ak iin adr kurdu. Polis 28 Mays sabahn
da gazl m dahalede bulundu. Yeniafak, bir gnlk suskunluktan sonra, 29
Maysta, Gezi Parkn i sayfalarnda kk bir haber olarak grd. Gezi
Parknda gergin gn balkl haberde, Gezi Parknm Elmada ynne b a
kan duvarlarnn yklmas zerine nbet eylemi balatan baz kiiler, i m aki
nesine saldrd dedi.

30 Mays: Biz Kararmz Verdik

Bu mdahalenin ardndan gstericiler tekrar parka yerleti ve say binleri
buldu. Erdoan, 29 Maysta, adm Yavuz Sultan Selim koyduu nc bo
az kprsnn alna katld. Burada, Biz Gezi Park iin kararmz verdik.
Biz burada tarihi yeniden ihya edeceiz dedi. Yeniafak, 30 Maysta, sadece bu
aklamalara yer verdi.

31 Mays: afak Baskn

Geziye ynelik ilk mdahaleyi gazete Gezi Parkna afak baskn* diye du
yurdu. BDPli nderin Direnii provoke etmek istiyorlar grne yer verildi.

1 Haziran: Orantl Haber

Gezi Parkna ynelik ikinci mdahale, 31 Mays sabahnda gerekletirildi.
Park dna srlen eylemciler Taksim ve iliye dalp polisle att. Bylece
gsteriler stanbula ve lkeye yayld. Yeniafak ilk gn temkinli bir dil kulland.
Polis iddeti iin de, gstericiler iin de kisi de orantsz ifadesi kullanld.
sayfalarda Taksimde tehlikeli restleme diye balk atlrken, polise ie atl
mas ne karld. Ayn gn gazetenin yazar Aye Bhrler, Neden? balkl
yazsnda, AVM inaatna kar olduunu aklad. Ali Bayramolu polis idde
tini eletirerek, iktidarn toplumsal tepkiyi dindirmek yerine, hoyrat tutum u ve
politikasyla ii rndan kardn savundu.

2 Haziran: Yeniafak Bir Provokatr Aryor

Artk gsteriler Gezi Parkndan karak, AKPye ynelik toplumsal m u
halefete dnmt. 1 Hazirand a btn lke sokaktayd. Haliyle Yeniafakn
1 Hazirand aki orantl tutum undan eser kalmayacakt. 2 Hazirand a gazete,
srmanetine Twitterd aki Gezi Park twitlerini tad ve Yalan rzgr ba
ln att. Haberde, Gerilimi krklemek isteyen provokatrler Facebook ve
Twitterd a yalan bilgileri devreye soktu. Yalan haberlere nl isimler de alet
oldu deniyor, twitter iin Provokasyon kuu ifadesi kullanlyordu.
 Manette Bu fkeyi kim ynetiyor sorusu vard. Spotta, Medyann k
rklemesiyle, CHP muhalefetini aan fke dalgasn kimin ynettii sorusu
na cevap aranyor deniyordu. sayfada, gsteriler nedeniyle polisin ekil
m ek zorunda kalmas, Polisten gerilimi dren hamle diye ele alnd. Alan
CHPlilerin doldurduu, gece marjinal gruplarn polisle att, taraftarlarn
ve MHPlilerin eyleme katld yazld. Bu arada, TSADn Gezi Park ile ilgili
aklamas, Beyaz Saray diliyle konutu diye aktarld.
Gazetenin bu diline karn yazarlar In Eliin, farkl siyasi gruplardan
insanlarn sokaa indiini, gstericilerin itibarszlatrlmak istenmesinin ok
hatal olduunu, pasif direniilere haksz iddet uygulandn yazd. Krat
Bumin de babakan eletirdikten sonra, gsteriler hakknda tertip deil, sahici
ve demokratik ehir hareketi tanmn kulland. Sleyman Gndz ise Cum hu
riyet Mitingleri ile Gezi Parkn kartrmann hata olduunu, tepkileri dikkate
almak gerektiini vurgulad.
Kar grteki yazarlardan eken Cem Kk, amacn darbe ortam ya
ratm ak olduunu kaydederken, Amerikan ngiliz medyas bizi eletiriyor ama
kendi devletlerinin ne halt yediini grmyor dedi. Abdlkadir Selvi ise Gezi
Parknn be aa ii olmaktan ktn, Taksimd en Tahrir karlmak isten
diini savunurken, polis iddeti nedeniyle vali ve Emniyet m drnn grev
den alnmasn istedi. brahim Karagl ise ortada Gezi Parknda toplananlar
da CHPyi de aan bir durumun olduunu, amacn Erdoan devirebilmek ol
duunu ileri srd.
Aslnda bu gr, babakana aitti. Zira ayn gazetede Erdoann da akla
mas bulunuyordu. Erdoan, Sandkta kazanamayanlar farkl yollarla zerimi
ze geliyorlar demiti.

3 Haziran: Suriye Ba
Yeniafakn bulduu ilk sorumlu ise, daha nce boyunu aar dedii CHP
oldu. Alt rgt, st CHP balkl haberde, CHPliler demokratik tepkilerin
sokak hareketine dnmesinde ba aktr oldu. Baz CHPliler ii polise haka
rete vardrd denildi. Tencere taval eylemlerin 28 ubat hatrlattn savunan
gazete, Gle elene ykm bal altnda vatandalarn CH Pnin gl olduu
ilelerde k sndrmeye ve tencere tava eylemine ynlendirildiini, bartl
lere saldrldn, Twitterd a nller tarafndan gaz verildiini yazd. 27 Mays
ncesi hatrlatmas yapan gazete, istihbarat birimlerinin teyakkuz haline geti
ini ileri srerken, inceleme sonunda, Taksim olaylarnn zellikle Trkiyenin
Suriye ynetimine Cenevrede oluacak basky krmak iin kullanlmak istendi
i, sz konusu glerin Trkiyeyi i meseleleriyle ba baa brakarak, evresinde
olup bitene kar kapal hale getirmeyi hedefleyen bir rgtl psikolojik hareket
olduunu iddia etti.
 Bu arada, Gezi Park olaylarna destek veren uluslararas reklam ajanslar
nn televizyon ve gazeteleri bask altna almak iin reklam anlamalarn iptal
etmekle tehdit ettiini, bunun siyasi operasyon grnts verdiini savundu.
Yasin Aktay, bu olaylar vesilesiyle Taksimd en Tahrire yol arandn fakat
en ok Harbiyeye gidilebileceinin fakat o yolun da artk kapal olduunu ya
zarken; Selvi de hedefin babakanlk, amacn cumhurbakanl seimlerini et
kilemek olduunu yazd.

4 Haziran: Yabanc Ajanlar Var

Yeniafak, Meydanda yabanc var balkl haberinde, bir istihbarat
rap o ru n a istinaden, Gezi Park iin balatlan gsterilerin yabanc parma
ile provokasyona dnt istihbarat raporlarna yansd. Gstericilerin ii
ne szarak kalabalklar ynlendirenleri tek tek tespit eden Emniyet birimleri,
olaylarn Trkiye geneline sramasnda bin kadar provokatrn grev aldn
belirledi. Listede yabanc ajanlar da var dedi. Yzn kapatm bir gsterici
yabanc ajan provokatr diye hedef gsterildi. Taksimd e bir aratan gsteri
ciler ld anonsu yapanlarn olaylarn bymesine neden olduu, ajanlarn
CHP ve P iine szd savunuldu. smini aklamak istemeyen bir twitter fe
nomeni olduu iddia edilen kii, twitterd a Diren Gezi Park etiketine destek
vermesi iin reklam ajanslarndan para teklif edildiini, fakat bunu kabul etme
diini syledi.
Mira gecesi provokasyonu bal altnda, Gezi Parkndaki aalar ba
hane ederek sokaklarda terr estiren evrelerin... slam aleminin en kutsal ge
celerinden biri olan Mira Gecesinde tm lkede kitlesel iddet eylemlerine
hazrland yazld. Ayrca gsteriler srasnda revir olarak kullanlan Dolma-
bahedeki Valide Sultan Camisine ayakkablarla girildii yazlrken, bir gsteri
cinin elindeki kola iesi, bira iesi diye yanstld.
Bu ilk deil balkl haberde, Trksolunun at Ordu greve yazl pan
kart hatrlatarak, bu eylemleri Cumhuriyet Mitingleri, 27 Nisan Bildirisi, Da
ntay Suikasti, Balyoz Plan ve parti kapatma davasyla ilikilendirdi. CHPnin
kumanya datt ve iki general einin de gsterilere katld ifade edildi.
Ekonomi sayfasnda, Sadece polisle atanlarn grntlerini yaynlayan
CNN, BBC ve Bloombergin yabanc yatrmclar korkutarak, istikrar zedele
diini, borsay drdn savunuldu.
Babakann danman Yaln Akdoan n grlerine yer verdi. Eylemi 28
ubat srecine benzeten Akdoan, Erdoan yedirmeyiz dedi. Salih Tuna,
Gezi Park iin destek eylemi yapacak sendikalarn kararnn Hrriyette ya
ynlanmasn Hrriyet 2nci 28 ubat balatt diye yorumlarken; Mehmet
Metiner Bilumum i ve d Yezidler diye adlandrd Esedilerin Erdoan
ve AKPyi alaa etmek iin karanlk bir dmen evirdiini ileri srd. Akif
Emre Trk tipi Baasln yeniden diriltilmek istendiini savunurken; Tamer
Korkmaz da Gezi Parknn nce ayarlanm kalkma provas olduunu, Ame
rikanc ve srailci baronlarca desteklendiini, iinde ilitirilmi Mslmanlarn
da bulunduunu iddia etti. Karagl ise derin yaplarn Atlantik tesi yaplarla
ibirliine giderek, bar srecini bozmaya altklarn, i sava kartmak is
tediklerini; Fransadan, ngiltered en, Almanyad an adamlarn Trkiyed e sokak
lar coturduunu iddia etti. Selvi de gazetesinin bartl cumhurbakanl
muhabirinin ve hamile bir bartl kadnn Kzlayd a hakarete uradn ne
srerek, Yetti artk diye yazd.

5 Haziran: Zello
Yeniafak android cep telefonlarnda kullanlan Zello adl bas-konu sis
temiyle eylemcilerin haberletiini ve ehir merkezlerindeki kitlesel hareketle
rini kontrol ettiklerini yazd. Bu haber iin Telefonda provokasyon kanallar
bal atld. te yandan, Beyaz Kuvvetler yeniden sahnede bal altnda
Seferberlik Tetkik Kurulunun sivil unsurlar olarak bilinen Beyaz Kuvvetlerin
Gezi protestolarnda aktif rol ald ileri srld. Birok kentte gsterileri bu
yapnn ynlendirdii iddia edildi. Polis 16 sol rgtn kulland yntemi de
deifre etti. Eylemcilerin Zello kanalndan sokak hareketlerini ynettii be
lirlendi denildi. Ergenekon, Kafes, nternet Andc, Zirve Yaynevi, Dink ve
Dantay gibi davalarda ciddi ekilde ypranan ve eski gcn kaybeden Beyaz
Kuvvetlerin Gezi Park ile tekrar g kazand belirlendi denildi. Ankarad a
gzaltna alnan ranl mzisyen ve snmac Shayan Shamloo hakknda ranl
ajan gzaltnda denildi.
Hilal Kaplan, kendisi dahil, bartllerin eylemciler tarafndan taciz edil
diini; mer Lekesiz ise bartl rencilerin otobslerden atldn yazar
ken; Selvi 28 ubatm yol haritasnn izlendiini savunarak Tek hedef Erdoan
dedi.

6 Haziran: Houstondan Emir

Houstond an lm emri balkl manetinde, istihbarat birimlerinin tes
pitine gre ABDnin Teksas eyaletinin Houston ehrindeki bir IP adresinden,
internet zerinden ve Zello zerinden Trkiyede, iinde CHP, P ve sol rgt
yelerinin bulunduu 200 bin kiilik bir gruba, "lseniz de ekilmeyin, bir ey
yapamazlar diye talimat gnderdiini yazd. Yeniafaka gre New Yorktaki Wal
Strett gsterileri iin gelitirilen Zello ile eylemlerin Ankara ve zmire doru
geniletildii iddia edildi. Bir baka haberde, Zello rgtlenmesinin ilk olarak
Ankara Kuulu Parkta CHPnin 31 Ocakta yapt bir toplantda ortaya kt,
sokaklarda yasad eylemlerde grnmek istemeyen CH Pnin Zello rgtlen
mesinde P yandalaryla birlikte perde gerisinde rol ald belirlendi denildi.
 Bu arada Erdoan, Kuzey Afrikad a geziye kmt. Babakana elik eden
Hilal Kaplann grt, adn aklamak istemeyen Babakanlk yetkilisi,
Gezi olaylarna ynelik olaanst uluslararas ilginin blgede ve dnyada
ykselen Trkiyeyi ehliletirme operasyonu olarak yorumlad.
Yeniafak ayn gn, Ekonomiye saldr bal altnda, ngiliz ve Ame
rikan medyas Gezi eylemlerini bahane ederek, Trkiye ekonomisini ypratma
kampanyas balatt. Reuters hibir somut veri olmadan gayrimenkul sektr
ne ilginin azaldn ileri srd dedi. Bu arada Yeniafak, ranl ajan dedii
Shamloonun snrd edildiini bildirirken, talyan Konsolosluunda grevli
bir kii ile bir Am erikalnn daha eylemlerde gzaltna alndm savunarak,
Diplomatik provokatr baln att. Yakay ele verdi denilen talyann ser
best brakld belirtildi. Yabanclarn gece yars sokakta dolatklar ve ile
rinde Arapa konuanlarn bulunduu ifade edildi. Gezi Park gsterileri sra
snda 75 rgt liderinin tespit edildii ifade edildi.
Gazete, eylemlerin irkin yzn deifre ettii iin sanatlar ve gazeteci
provokatrler ile Red Hack tarafndan karalandn iddia etti. Metiner, Gezi
Park gsterileri ile babakann ahsnda bar ve zm srecinin hedeflendi
ini iddia etti. Selvi ise Erdoansz bir AKP ve AKPsiz bir Trkiyenin kurul
m ak istendiini savundu. Karagl de ran istihbarat ile Avrupal baz istihbarat
servislerinin ortak ama iin Gezi Parknda birletiklerini ileri srd. Kk ise
ilide Allended en nce balatlan tencere tava eylemleri ile Gezi Parkndaki ey
lemleri birlikte andktan sonra, ilid e Allendeyi devirmek iin kullanlan CIA
yntemi tencere tava vurmay nasl izah edeceiz? diye sordu.

7 Haziran: Faiz Lobisi

Afrikad an dnen babakan, Gezi Parknn arkasnda faiz lobisi olduunu
ilan edince o tarihe kadar bu fikir aklna gelmeyen Yeniafak, Faiz lobisine sert
mesaj manetiyle kt. Erdoan, Gezi Park n organize edenlerin d balantl
olduunu savunarak, ki ay ncesinden benzer haberleri alyorduk. Ama
bir evre bahane edilerek bu admn atlacan dnmyorduk dedi. Ayrca
babakan, Bayrak yakacak kadar azgnlatlar diyerek, Yeniafaka ikinci bir
sufle daha verdi. Yeniafak, babakan iin Atatrk Havalimannda yaplan kar
lama iin de Erdoan yzbinlerin karladn savunarak, Orantsz sevgi
baln att.
Gezi Park gsterileri nedeniyle Trkiyed eki fonlarn sfrladn syledii
iddia edilen ABDli David Rafael Kotokm hisselerini Gezid en nce sata
kardn bulan Yeniafak, Sahtekr David diye balk att. Gazete, bu kiinin
kumarhane yatrmcs olduunu duyurdu. Erdoan sultan klnda gste
ren The Economist iin densiz ifadesini kullanan Yeniafak, CNBC-Enin de
operasyona alet olduunu yazd. Bu arada, ileri Bakanlna istinaden, yedi
yabancnn gzaltna alnd bildirildi.
 Faruk Beer, AKPyi ykmak iin ilk denemenin Reyhanld a yapldn,
kincisinin de Gezi Park olduunu yazd. Yazar Murat Mente, can kayb ve
yarallarn sorumlusunun polisler olduunu, kamu malna zarar verilmesinden
ok, insanlarn onurlarnn incindiini, hi kimsenin babakan alaa etmek
gibi bir niyetinin olmadn yazd. Bu yazlar Mentein sonunu getirdi.

8 Haziran: Kirli Pazartesi

Kirli Pazartesi diye manete atan Yeniafaka gre, Gezide hedefin ulus
lararas medya ibirliiyle Trkiyeye ekonomik operasyon olduu netlemeye
balarken, SPK pazartesiden bu yana borsadaki maniplatif ilemleri mercek
altna ald dedi. Eylemleri Trk bahar diye sunan BBC, CNBC ve Reuters
l ittifak diye sulanrken, bir ABDli yatrm fonunun Trkiyed en k
m a karar almas, Tezgh deifre oldu diye yorumland. Ayrca gazete, Gezi
Parknn ardndan iktidara yksek faiz kskac uygulandn savunurken, fa
izlerin yzde 40 arttm kaydeden gazete, Faiz lobisi gemiini zlyor dedi.

9 Haziran: Olan mama Oldu

CHPnin Gezi eylemlerine destek verilmemesine karn KESK mitingine
partinin otobsnn tahsis edilmesi, Yeniafak kzdrd. Gazete, Altndan
CHP kt dedi. ar Grubu liderlerinden Alen Markaryann Beikta taraf
tarn ynlendiriyorlar, ben dndaym szleri, ar kart balyla sr-
manete karld. Keza manette, AKP MYKsnda Babakan Erdoann Gezi
Parkn masaya yatrp Sivil darbe engellendi dedii yazld. Bu arada, gaze
tenin yazar Sleyman Gndz, Camide bira iildi ayias nedeniyle Bezmia-
lem Valide Sultan Camisine giderek, mezzin Fuat Yldrm la grtn ve
Yldrmn iki iilmedi dediini anlatt. Daha sonra Emniyette ifadesi alman
Yldrm, camiden uzaklatrld. Bu arada, Gezi Park gstericilerinin Kaba
tataki iddiaya karlk rtme dokunma diye yrd haberi verildi. Fakat
bu da Yeniafak teskin etmedi. Zira ayn gn Kaplan, Gezi Park gsterileri
srasnda slamofobik ve rk saldrlar olduunu iddia etti.

10 Haziran: Mi Minr
Yeniafak, Gezi Parkna destek veren tiyatrocu Mehmet Ali Alaborann y
netip sahneledii Mi M inr adl oyunla aylarca eylemin provasnn yapld
n, Bu ne tesadf diye manete ekti. Ankara ve zmirde iki kez sahnelenen
oyunun Geziden nce drt kez topik olduuna dikkat ekildi. Bir diktatrn
devriliini ve isyan anlatan oyunla aslnda Erdoann kastedildii vurgulanr
ken, sosyal medyadan izleyenlerin de oyuna mesajla katlabildii ifade edildi.
 Yeniafak, i adam George Sorosun finanse ettii, Georgetown
niversitesinde yaynlanan Jadaliyya dergisi ile Erdoana ynelik kirli kam
panyaya el attn yazd. Kirli ittifakn Trkiye merak bal altnda
Jadaliyyann Trk Bahar ifadesini kullanan ilk kurulu olmasna dikkat ekil
di. eytan geni balkl devam haberinde Sorosun Arap Bahar ve Turuncu
devrimlerin yaratcs olduu ve Yahudi kimlii vurguland.
Yazar Fatma Barbarosolu, Badat Caddesinde saldrya urayaca korku
suyla sokaa kamadn iddia eden bir okurun mektubunu yaynlad. Kap
lan Hemen her gn bartl bir tandmdan taciz haberleri alyorum dedi.
Karagl ise aklna, petrol kamulatrd gerekesiyle 1953te ABD ve ngiltere
tarafndan devrilen ran Babakan Musaddkm geldiini yazd.

11 Haziran: Alabora Hedefte

Yeniafak, Mi M inrd e barol oynayan Pnar nn baka yayn organn
da yaynlanm syleisini ele geirdi. Bu syleide n un iki Amerikalnn
zellikle oyunu izlemek iin geldii, Fransad an gelen bir misafirin de zgr
lk sylemi her lkeye ulamal dedii ifade edilerek, Mi Minr oyununu
ABDliler ok beendi diye manete ekildi. Ayrca bu syleinin Yeniafakn
bir gn nceki manetini teyit ettii ileri srld. Ayn haberde Mehmet Ali
Alaborann basn toplantsna yer verildi. Alabora Twitterd aki Mesele sadece
Gezi Park deil arkada, sen hl anlamadn m? Hadi gel eklindeki twitine
aklk getirdi. Alaborann aklamas, Mesele kelimesiyle iddeti ve yakp yk
may kastetmediini syledi. Twit nedeniyle Alaboraya soruturma alrken,
sanatya koruma verildi. te yandan, AKPli Hseyin elikin Geziye destek
vermeyen sanatlarn bask altna alndna ilikin aklamasna yer verildi.

12 Haziran: O Gelin
On gnn ardndan polis, Taksim M eydanna mdahale etti ve Yeniafak
o gn Yerinde mdahale manetiyle kt. sayfada ise Militanlar sahnede
deniyordu. Haberde ise Gece ge saatlerde rgtlerin iddeti trmandraca
istihbaratn alan polis, marjinallerin saldrmas zerine gstericilere m daha
le etti dedi. Ardndan Polis evreciyle provokatr ayrdktan sonra Taksim
M eydanna girdi ve pankartlar temizledi denildi. Haberde Temizlik isteme
diler ve Sabaha kadar saldrdlar ara balklar vard.
Yeniafak, babakann aklamalarn Gzlerinizden pyorum, eylemi bi
tirin balyla verdi. Fakat haberin ierisinde unlar vard: Babakan, Kabata
anmsatarak, Bir yaknmn gelinini, yannda alt aylk ocuu yerlerde srk
lediler dedi. Ayrca babakan, Dolmabahe Camisinde iki iildii iddiasna
deinerek, Camideki rezaletin grntleri elimizde dedi ve mezzin Fuat
Yldrmn tehdit edildiini iddia etti. Kaplan Bartlere cretkr saldrlar
olduundan sz ederken, Selvi ise Babakann sz ettii gelin balkl yazsn
da, Z.D.nin tekmelendiini, erkeklerin de tekme attn, yere drldn,
bebek aracnn paralandn ve iren davranlar yapldn yazd.

13 Haziran: CNN ve Twitter

Bu kez hedefte CNN International vard. CNNin yalanlar balkl haber
de, Bugnlerde Gezi Park gsterilerini canl yaynlayarak kendince nemli bir
misyonu(!) stlenen CNNnin gemii pek parlak deildir. Amerikadaki sava
lobisinin temsilcisi gibi davranan CNN, gerektiinde sipari haber, gerektiinde
maniplasyon yapyordu denildi ve CNNin 1. ve 2. Krfez Savandaki haber
leri anlatld. Ayrca D basn cephe sava veriyor balkl haberde de, ayn
gnlerde rlandad aki G-8 Zirvesini protesto edenlere ynelik mdahaleye yer
verilmediinden yaknd. Haberde, Bata CNN ve BBC olmak zere Bat med
yas Gezi Park eylemlerinde deta cephe sava verdi. Taksime gnderdii sava
muhabirleriyle saatlerce canl yayn yapan CNN, molotoflar grmeyip orantl
polis mdahalesine karartm a uygulad dedi. Yeniafak, CNNnin kulland
abartl ifadeler ve militan diliyle eylemcilere gaz verdiini ve Amanpourun
brahim Kalna uygulad iddia edilen sansrn uluslararas komployu ortaya
koyduunu iddia etti.
sayfada Kresel karartma baln atan Yeniafak, bata CNN olmak
zere Bat medyasnn olaylardan nce canl yayn arac kiraladn ve kar
gaaya nceden hazrlk yaptn savundu. BBCnin de bugnlerde dikkatini
Alevi vatandalara verdii ve Samandad a provokatif sorular sorduu iddia
edildi.
Bu arada, Twitter rgt bal altnda Yeniafak, MT Kontrespiyonaj
Dairesi, Emniyet Siber Sularla Mcadele Dairesi ve Bilgi Teknolojileri ve le
tiim Kurumunun ortaklaa yapt alma sonucunda, Gezi olaylarn alev
lendiren Twitterd aki mesaj trafiinin merkezinde drt ismin yer ald ve tam
15 milyon mesaj tetikleyen bu drt kiinin Tunus, Libya, Msr, Yemen ve Bah
reyndeki gsterilerde de aktif olarak yer aldklar ileri srld.

14 Haziran: Gezi Park ldrd

Yeniafak o gn Gezi basks lm getirdi manetiyle kt. Habere gre;
TED Kolejinde okuyan A.E. adl gen kz okuldaki evresinin baskyla Gezi
Park gsterilerine katld. Taksimdeyken Evime gitmek istiyorum diye twit
att. Babasnn sabaha kar bulabildii kz, yurda teslim edildi. Yurt ynetimi
nin kmasna gz yum duu gen kz Gezi Parkna gitmek zere taksiye bindi.
Yolda taksiyi durduran A.E., bir viyadkten atlayarak intihar etti. Baba F.E. de
iddiaya gre Gezi Park gsterilerine katlmayanlar erefsiz diye niteliyorlar.
Kzmn bu baskya dayanamadn dnyorum dedi. te yandan, kolejdeki
rencilerin organize ekilde Her yer Taksim, her yer direni diye slogan
attklar yazld. Bu arada, bir nceki gn babakanla gren heyette yer alan
ikadn Zehra ney, Yeniafaka verdii zel syleisinde, kzn artk eylem
lere gndermeyeceini belirterek, Babakana detayl aklamalarndan tr
teekkr ederim. Benim gzmde resim daha anlalr hale geldi dedi. Ayrca
Aileler el koydu iin ekli deiti denilerek, katlmn azald ifade edildi.

15 Haziran: Otpor
Yeniafak, intihar ettii iddia edilen A.Enin babasyla yapt syleiye
devam etti. Baba F.E., kznn ezik denmesin diye eyleme katldn, ocuu
nu retmenlerinin ynlendirdiini iddia etti ve Benim ocuum ld, baka
genler lmesin dedii ileri srld. Haberde ayrca TEDin rencileri tevik
ettii savunuldu. Bu arada, TOMA kahram an torbac kt balkl haberde,
Polisin mdahale etmesine engel olmak iin TOMAnn altna giren Furkan
A.nn uyuturucu ticareti yapmak suundan arand duyuruldu.
Gezinin provas ODTde balyla, Gezi Park gsterilerinin benzeri
nin 2012 sonu ile 2013 banda ODTd e sahnelenmek istendii, fakat baarl
olamad ileri srld. Ayrca bu eylemlerin Srp genlik rgt OTPORu
akla getirdii ifade edilerek, CIA ve ABD destekli sosyal medya organizasyonu
OTPOR ilk olarak Miloseviin devrilmesinde rol ald denildi. Yine Emniyet
raporuna dayandrlan haberde; OTPORun eylemcilere ilk etapta kara mizah
yapmay, sonra da sokaklara dklmeyi nerdii yazld.

16 Haziran: Kod Ad stanbul syan

Bir nceki gn Gezi Parkna mdahale edilmesini Yeniafak sevinle kar
lad ve 19 gnlk Gezi igali sona ersin diye balk att. Ayrca Kod ad s
tanbul isyan manetiyle kan Yeniafak, eylemlerin ubat aynda ABDd eki
Yahudi destekli lobisi AIPACin desteiyle alan Amerikan Giriimcilik
Enstitsnde masaya yatrldn iddia etti. Yaplan toplantda, apolitik Trk
genliini sokaa indirerek canl tutmak iin bir similasyon yapld belirtildi.
Trkiyenin son on ylnn mercek altna alnd, bu toplantya Rumsfeld, Wol
fowitz, Bernard Lewis gibi Neoconlarn katld iddia edildi. Trkiyed en de alt
ismin katld iddia edilen bu toplantnn srail tarafndan desteklendii yazl
d. Selvi, AKP nin Sincand aki mitingi iin, Kabata gndermesi yaparak, Millet
gelinini alm gelmi diye yazd.

Sonu
Yeniafak, Gezi Park srecinde aykr grler dile getiren Krat Bumin,
Murat Mente ve In Eliin gibi yazarlaryla yolunu ayrrken, yorum sayfas
n da Murat Aksoyd an alp Cem Kke teslim etti. Bylece Ali Bayramolu
dnda kalan btn aykr sesler bastrld. Tipik parti yayn organna dn
en Yeniafak, demokrat kesimler nezdindeki itibarn kaybetti. AKPnin Mill
Gazetesi kimliine brnen Yeniafak; ayn kulvardaki Sabah, Star, Takvim ve
Trkiye ile birlikte Gezi Parkna kar cephe sava verdi. Bu savata kazanan
larn kim olduu henz netlemedi. Fakat kaybeden taraflardan biri, gazetesinin
gerekd yaynlar ile aldatlan Yeniafak okuru oldu.
 GEZ DREN VE PENGUEN MEDYASI

Sava o b a n 1

Trkiye siyasi tarihinin en nemli toplumsal muhalefet hareketlerinden

biri olarak tarihe geen Gezi Park olaylarnn balangc, 27 Mays 2013 ak
am Taksim Meydan Yayalatrma Projesini protesto etmek amacyla Gezi
Parknda yaklak 50 gstericinin toplanmasna dayanmaktadr (Ete ve Co
kun, 2013:22). 27 Mays gecesi sabaha kar, polis ve ykm ekiplerinin i m aki
neleri eliinde Gezi Parkn ykmak ve aalar skmek iin harekete gemeleri
sosyal medyada karln buldu. Sosyal medya, tek bana devrimin ya da top
lumsal deiimin arac deilse de toplumsal deiimi arzulayan bireylere ve sos
yal hareketlere hzl haberleme, rgtlenme ve eyleme geme imkmn sundu
(ener, 2013:269-270). Sosyal medyadan gelen haberler zerine hzla rgtlenen
kk bir grup direniiye polisin sert mdahalesi, daha nce benzer olaylara
kar kalnan sessizliin, tepkisizliin son bulduu, yaanan btn hakszlklara
ve yaplan basklara kar birikmi tepkilerin birleerek patlad bir mekn ola
rak Taksimin simgelemesine yol at. Polisin sert mdahalesi ile liseli, niver
siteli, isiz, alan genlik ile taraftar gruplar; ocuklarn merak ettikleri halde
geri armayp onlarn peinden giden anne babalar; avukat, mimar, mhendis,
doktor, retmen, akademisyen vs gibi beyaz yakallar ve iiler, esnaflar, daha
dne kadar herkesin aalad LGBT bireyler, anti-kapitalist Mslmanlar ve
daha birok kesim Taksimde ve evresindeki sokaklarda balayan direniin bir
paras oldular. Ayrca Krt hareketinin baz temsilcilerinin Gezi eylemleriyle
ilgili olarak yaptklar aklamalarda kullandklar talihsiz yaktrmalara Srr
Sreyya nderin direniin sembol ismi haline gelmesinin de etkisiyle, duyarl
BDP genliinin direnite yerini aldn da sylemek gerekiyor. CHPnin de
ynn Taksime evirmesi ve gerici iktidarn uygulamalarnn laik tabannda
yaratt tepkinin kitlesel olarak alana akmasn salad.
Sosyalist yaplar onlarca yldr eylemlerinde, kitlelerden uzak bir ekilde
polis iddetine uruyor ancak direnmeye alyorlard. Bu durum Gezi dire
nii srecinde halk kitlelerinin ok ksa bir sre iinde ve beklemedikleri bir
direngenlikle yanlarna gelmesiyle son buldu ve tersine dnd. Gezi Parkna
1 Dr. - Bamsz aratrmac - letiimci.
yryen kitleye polisin yapt sert mdahaleler, kitlenin dalmasna deil, sa
ysnn artmasna ve direniin glenmesine neden oluyordu. Destein srekli
olarak artmas ve kitlenin kalabalklamas topluluu radikalletirdi ve barikat
kurmay bilmeyen bir halk ok byk barikatlar kurdu. Birok birey kendini
aalanm, smrlm, grmezden gelinmi, yanl temsil edilmi hissedi
yorsa korkularn aar amaz fkesini eyleme dntrmeye hazrdr (Castells,
2013:28). Gezi Direniinde de byle oldu korkunun duvarlar hzla ald.
Korku eii, bireylerin bir toplumsal harekete dahil olabilmek iin am a
lar gereken balca eiktir, nk baskn elitlerin egemenliklerini korumak
iin diktikleri snrlar atklarnda iddetle kar karya kalacaklarn gayet
iyi bilirler. Toplumsal hareketlerin tarihinde caddelere dikilen barikatlarn
savunma asndan deeri pek a z olmutur, aslna bakarsanz bunlar bala
mna gre, havan topu mermileri y a da zel timler karsnda kolay hedef ol
mulardr. A m a her zaman 'ieri ve dary, 'bize kar olanlar tanmlam
lardr, yle ki bir yerin igaline katlarak ya da meknn brokratik kullanm
kurallarna kar karak baka yu rttalar da bir ideoloji y a da rgtlenmeye
bavurmakszn, sadece kendi gerekeleriyle orada bulunarak hareketin bir
paras haline gelebilirler. (Castells, 2013:24)
Gezi direniinin balangcndan, polisin Geziyi boaltp Taksimi tamamyla
boaltmasna kadar sosyal medya hem rgtlenme hem de haberleme asn
dan ok byk bir neme sahip olduunu gsterdi.
''Bata birka kiiydiler, sonra onlara yzlercesi katld, sonra binlere ula
p alar kurdular, sonra ne kadar bulank olursa olsun ideoloji veyu ttu rm a-
calar kesip atan, yeniden hak iddia edilen gerek insani deneyimin iindeki
gerek insanlarn gerek kayglaryla birlemeye alan milyonlarn sesiyle ve
ilerindeki um ut arayyla desteklendiler. Her ey internetteki sosyal alarda
balad, nk bunlar tarih boyunca, iktidarlarnn dayana olarak iletiim
kanallarn tekelleri altna alm hkmetler ve irketlerin kontrolnn b
y k lde dnda kalan zerklik alanlardr. (Castells, 2013:17)
Tm dnyaya yaylan direnilerde sosyal medya etkin olarak kullanld. n
ternetin ve internet sayesinde her yerden yayn imkn sunan akll telefonlarn
sayesinde ana akm m edyann gzlerden uzak tutmaya alt eyler bile daha
grnr bir hal almaya balad.
Esnek ve m erkezi olmayan (adem i merkezi) bir iletiim altyaps sunan
internetin sosyal hareketleri karakterize eden, daha gevek form lar organize
eden zel bir ekicilii mevcut. Corafi snrlan aan hzl ve ucuz iletiimi
kolaylatran nternetin, honutsuzluu deta kitlesel ortak bir eyleme hzl ve
etkili bir biimde dntrebilme yetisi var. Online aralar sosyal hareketlerin
enformasyona ulamasna ve dalmna, katlmclarn da karar alma sre
cinde etkin ve ibirlii iinde olmalarna yardmc olurlar. Ancak bu, gelenek
sel anlamda, online iletiimin kolayl ve hznn uzun mrl ve istikrarl bir
biimde aktivist a ebekelerine klavuzluk edecei anlamna da gelmez. Yine
de y z y ze yaplan toplantlar, iyi tanmlanm projelerde ibirlii iinde ol
mak, istikrarl bir biimde hafza ve ibirlii on-line alanlarnn tesisinin yan
 sra, farkl yorum lar da kapsayacak ekilde toplumsal hareketin hedeflerini
tamam layacak ak yklerin yaratlm as da bu networklari uzun mrl
klmaya yardm c olacaktr. (Kavada, 2010:101)
Sosyal medya ile birlikte birok yeni kavram hayatmza sokan biliim a
nn Trkiyede ok daha fark edilir hale gelmesini salayan ve bugne kadarki
en sert sinir testinin yaand olay, hepimizin yakndan takip ettii Gezi Park
Olaylar oldu (Banko ve Babaolan 2013:12). Dier taraftan ana akm medya
iktidarn zerinde uygulad baskya boyun emi bir ekilde olaylar grmez
den geliyordu. Msrd a yaananlar canl olarak veren medya organlar Taksimi
ekrana getirmiyordu.
Taksim Gezi Parknda polisin direniilere olan mdahalesiyle yaanan
olaylar Trkiyedeki haber kanallar grmedi. Haber kanallar ise binlerce
insann polis mdahalesi karsndaki direniini yaynlam ak yerine belge
sel gsterm eyi tercih etti. Bunlardan en ironik olan da d basndan C N N
Internationalm Taksimdeki olaylar gsterdii srada C N N T V d e p enguen
belgeselinin yaynlanyor olmasyd. N T V d e hayvan belgeseli yerine Hitler:
ldren K arizm a adl tarih belgeseli yer ald. Habertrkte ise Cehennemin
ifreleri adl bir program ve ardndan da 130 ya hayal deil adl bir baka
program yapld.
Twitter kullanclar, durum a tepkilerini Uyanp lkemde neler oluyor
diye haber kanallarna bakmak yerine Twittera bakyorum eklinde zetle
di. CN N International ayrca internet sitesinden grg tanklarna seslendi.
Grg tanklarndan; hikyelerini, fotoraflarn talep eden CNN, bunlardan
setiklerini yin e internet sitesinden yaym la d .1
CNN Trk kanal, Gezi Park direniini ekrana tamak yerine penguenlerle
ilgili bir belgeseli yayma sokunca, sosyal medyada alay konusu haline geldi. Ana
akm medyaya meydanlardan ykselen tepkilerin odanda da yine penguen
vard. Hayat TV, babakann Tunustan dndnde konumas yerine pengu
enler hakknda izgi film ve belgeseller yaynland. Halk TV de, benzer grn
tler yaynlayarak ana akm medyann tutum unu tehir etti. Bylece penguenler
Trkiye televizyon tarihindeki zel yerini ald.
Direniin habercisi olarak soysal medya, direnii gstermeyen ana akm
medyann ve yanda medyann karsnda bir alternatif oluturdu. Kitleler di
renie devam ederken kendi medyasn yaratmaya alt. Facebook, youtube
zellikle twitter, tm Trkiyeye yaylan direniin nemli bir haber kayna oldu.
Sokakta direnenler internet sayesinde sosyal paylamn salad olanaklardan
yararlanarak ayn zamanda direniin gnll muhabirleri oldular. Trkiye iin
yeni bir deneyim olan internetten canl yayn yapma yani streaming direniin
iindeki insanlar tarafndan ska kullanld. Buna en baarl rneklerden biri
direni srasnda yanda basna kar gerek haberleri yanstabilmek iin olu

1 Taraf gazetesi (2013) Penguen medyas Gezi Parkn grmedi, http://www.taraf.com.tr/haber/

penguen-medyasi-gezi-parki-ni-gormedi.htm (son eriim tarihi - 03.06.2013)
turulan apul TV oldu. Ankarada Ankara Eylem Vakti, Ankarad aki tm alan
larda gzlerden uzak kalan birok eylemi bilgisayar ekranlarna tad. Bu arada
streaming uygulamasnn daha net grnt vermesi iin neler yaplmas ge
rektii de hem facebook sayfalarnda hem de yaplan yaynlarda aktarld. Gezi
Parkndan, atma alanlarndan srekli internet zerinden canl yayn yaparak
yeni bir habercilik anlaynn gelimesine katk salad, gnll muhabirlerle
birlikte etki alan geniledi. Bu anlamda penguen medyasnn gstermedikle
rini kitlelerin iinde imkn ve bilgisi olan kiiler internet zerinden aktardlar.
Vatanda gazetecilii bu anlamyla yeni bir boyut kazand.
Direniin ncesine medyann durumuna bakarsak ana akm medya nasl
penguen medyas oldu sorusunun yantn gemite aramak gerekiyor. ktida
rn basklar ve birok gazetecinin bizzat babakan tarafndan hedef gsterilmesi
ile ilerinden olmalaryla balad. Gazete patronlar tehdit edildi. ktidar yanls
ya da yanda denilen medya giderek glenmeye balad. Biraz baa dnersek,
babakan Recep Tayyip Erdoan, AKPnin 15 M art 2011 tarihinde yaplan mec
lis grup toplantsnda yapt konumada, basn zgrl ihlallerine ilikin tep
kileri deerlendirirken uluslararas medyaya da arda bulunarak, Trkiyede
gazeteci kisvesi altnda ne tr kirli oyunlar oynandn, medyann terr rgt
lerine nasl deirmen altndan kirli su tadklarn grmelerini istiyorum dedi.
Uluslararas medyada Trkiyed eki muhalif gazetecilerin susturulduu ynn
deki haber ve yorumlarn artmasndan rahatsz olan hkmet byle bir akla
ma yaparken, henz sonulanmam bir davadan yarglanan gazetecileri terr
rgt mensubu gibi gstermeye almas, srmekte olan bir dava asndan
da, siyasi adan da yanl bir yaklamd. Ayrca bu gazetecileri sorgulayan po
lisler ve gzaltna aldran savclar bugn iktidarla kanl bakl haldedir.
leri demokrasiyi getirdiklerini iddia eden AKPnin, Parti Programnda
medya konusunda dile getirilen taahhtleri hatrlayalm. AKP Parti Program
nn Yazl ve Grsel Basn balkl blmnde unlar yazl:
zgr, bamsz, ok sesli bir ya zl ve grsel basn, dem okratik rejimin
nemli gvencelerinden biridir. Doru bilgi ve haber alma hrriyetinin ko
runmas esastr. Byle bir ortamn tesisi iin her trl nlem alnacak; med-
ya-siyaset ve ticaret ilikilerinin toplumun doru haber alm a zgrln
kstlamas, m edya araclyla vatandan istismar edilmesi nlenecektir.
Yazl ve grsel basn sektrnde tekelleme ve kartellemenin nlenmesi iin
ilgili m evzuat yeniden dzenlenecektir. Medyann, toplumun ihtiyalarn n
planda tutan yayn lar yapm as zendirilecektir. Kltrel deerlerin, tketi
cilerin, ailenin, ocuklarn ve genlerin korunmas, genel ahlak kurallarna
riayet edilmesi, kiilerin ve sosyal gruplarn haklarn ihlal edici yaynlardan
kanlmas esastr. Meslek rgtleri ve sivil toplum kurulular ile ibirlii
yaplarak medyann toplumsal sorumluluklar ile ilgili yeni kriterler gelitiri
lecektir. zel hayatn ve zel haberlemenin gvenlii ile ilgili her trl teknik
ve yasal nlemler alnacaktr. M edyada etkili denetim yntem lerinden biri z
denetimdir. Bununla beraber, tarafsz basn meslek kurulularnn ve gnll
 teekkllerin denetimiyle art niyetli yaynlarn doal bir toplumsal muhalefet
sayesinde kontrol edilmesi zendirilecektir. M edya alanlarnn i gvencesi
ve sosyal gvenlik sorunlar dolayl olarak haber alm a zgrln etkile
mektedir. Bu nedenle medya alanlarnn uluslararas standartlarda bir a
lma ortam na ve i gvencesine kavuturulmalar salanacaktr. Sansr ve
benzeri kavramlarn tanm, pheye mahal braklmakszn ve tamamen si
vil inisiyatif tarafndan belirlenecek ve nlemler d ey in e siyasi iradenin dn
da alnacaktr. Yerel medya desteklenecektir. Medyay denetleyen kurumlarn
objektif kriterlerle hareket etmesi salanacak, bu kurumlarn medya zerinde
siyasi bask arac haline gelmeleri engellenecektir. M edyann haber ve bilgi
edinme zgrl korunurken bireyin zel hayatna mdahale edilmesine
izin verilmeyecektir. (Ak Parti, 2011)1
Parti programnda yazanlar ve AKP hkmeti iktidar dneminde medya
konusunda gzlemlenen uygulamalar birbiriyle elimektedir. AKP iktidar
kendisine kar yaplan hibir eletiriye taham ml edememekte ve eletiri yapan
kii ve kurum lan enterne etmeye almaktadr. Bu medya anlamnda kendini
ok net biimde gstermektedir. Holding medyas da bu anlamda dier i alan
larnda hkmetin etkisiyle kayba uramamak iin sessiz ve uysal bir tutum
sergilemektedir. Ortaya kan ses kaytlar (Alo Fatih adyla anlan ve Haber-
trk televizyonu ve gazetesinin bandaki ismi ve Fatih Altaylnn yaynclk
konusundaki anlaylarn ortaya koyan konuma kaytlar) ve daha sonrasnda
medyada yeralan isimlerin Kabata olay hakknda yalan sylediklerinin ortaya
kmas (Kabata olay olarak geen ve bartl bir kadna Gezi direnii sra
snda saldrldm iddia eden hkmet ve yanda medyaya destek, grntleri
izlediini iddia eden smet Berkand an gelmiti. Grntlerin ortaya kmasyla
bu yalanlar da ortaya dklmtr...), medyann halini ve iktidarn nasl bir
medya yarattn ok ak bir biimde ortaya koymutur. Bu anlamda yukarda
AKP tznde yer alan ifadelerin hibir anlam ve geerlilii yoktur.
Dier taraftan iktidara eletirel gzle bakan gazeteciler ve haberciler isiz
kaldklarnda internet zerinden almalar yapmaktadr. Dnyann ve insan
larn kar karya bulunduu temel sorunlarla ilgili bilgi ve haberin yaylmas
ve tartlmas demokratik hassasiyetin gelimesi ve demokratik eylemlerin ge
limesi iin insanlarn ortak sorunlar hakkndaki bilgi ve haberin yaylmas ve
tartlmas bir zorunluluktur (Belsey ve Chadwick, 1998:16). Bu sorunlar tar
tlrken unutulmamas gereken bu tartmalarn hangi zeminde ve hangi ak-
trlerce yaplddr. nk sorunlarn bymesini istemeyen egemenler soru
nu yanstr ve eitli kiilerin grlerini de medya araclyla verirler. Toplum
ve sorun hakknda konuanlar demokratik bir ortam var yanlgsna kaplarak
dzene fark etmeden eklemlenirler. nk biliyoruz ki, demokratik hassasiyet
ve eylemler olmazsa sorunlar zlmeyecei gibi, daha da artacaktr. Barn re
fahn ve ilerlemenin gelimesine katkda bulunm ak iin imdi medyann elinde
1 Adalet ve Kalknma Partisi Parti Program, Yazl ve Grsel Basn http://www.akparti.org.tr/site/
akparti/parti-programi#bolum_ (son eriim tarihi: 25.02.2014)
byk bir frsat var. Acaba medya bu frsat iyi deerlendirebilecek mi? (Belsey
ve Chadwick, 1998:16). Burada sorulan iyi niyetli soruya olumlu ya da olumsuz
bir yant vermek, yaananlara ve haber bltenlerine, gazetelere, internet haber
lerine bakldnda u an iin imknsz grnmektedir. nk haberin da
tlmas ve yaylmas internetle birlikte daha zgr bir hal almtr ancak unut
mamak gerekir ki internetin fii iktidarn elindedir. ktidar internet zerinde
snrlandrmalar yapmak iin youn almalar yaptn gizlememektedir.
Gezi Direnii iktidar birok anlamda korkuttu. Gezi direniine katlanlar,
egemen medyann direnii grmemesi zerine sosyal medyay kullanmaya ba
lad. Sosyal medyann kullanmnn olduka kolay olmas, her kesime eit ile
tiim imkn salamas ve zaman konusundaki sreklilii direniin en nemli
iletiim arac olmasn salad. Bu nedenle Trkiyed e Twitterd a aktif kullanc
says 29 Mays gn 1.8 milyonken, 10 Haziran Gn 10 milyonu buldu. Di
reniin sokaklar enlendirdii ve en youn atmalarn yaand 1 Haziranda
atlan tweet says 18 milyon civarndayd. Sosyal medyann kullanc saysnn
birka gn ierisinde milyonlar dzeyinde artmas iktidar internet yasaklar
konusunda almak zorunda brakt. AKP, internet sitelerinin eriime engel
lenmesine / sansre ynelik olarak 5651 S.K.d a yeni dzenlemeler yapmaya
alyor. anlurfa milletvekili ve letiimci olan Zeynep Karahan Uslu eliyle
TBMMye sunulan yasa teklifine gre: 1- TCK 216 md.si 5651 S.K.un 8. madde
sinde saylan katalog sulara ekleniyor. TCK 216nn katalog sulara eklenmesi
nin sonulan neler olaca ise belirsizliini koruyor.
TCK M A D D E 216. - (1) Halkn sosyal snf, rk, din, m ezhep veya blge
bakmndan farkl zelliklere sahip bir kesimini, dier bir kesimi aleyhine kin
ve dmanla alenen tahrik eden kimse, bu nedenle kam u gvenlii asn
dan ak ve yakn bir tehlikenin ortaya kmas halinde, bir yldan yla
kadar hapis cezas ile cezalandrlr.
(2) Halkn bir kesimini, sosyal snf, rk, din, mezhep, cinsiyet veya blge
farkllna dayanarak alenen aalayan kii, alt aydan bir yla kadar hapis
cezas ile cezalandrlr.
(3) Halkn bir kesiminin benimsedii dini deerleri alenen aalayan kii,
fiilin kamu barn bozmaya elverili olmas hlinde, alt aydan bir yla ka
dar hapis cezas ile cezalandrlr.
Yasa teklifine gre oluturulacak Eriim Salayclar Birlii ne ye olmayan
internet servis salayclar faaliyette bulunamayacak. Teklifle, koruma tedbiri
olarak verilen eriimin engellenmesi kararnn gereini yerine getirmeyen yer
veya eriim salayclarnn sorumlular iin hapis cezas meyyidesi yer sa
layclar iin kaldrlyor, eriim salayclar iin de adli para cezas getiriliyor.
stanbul Bilgi niversitesi Hukuk Fakltesi retim yesi Prof. Dr. Yaman
Akdeniz ve Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi retim yesi Yrd.
Do. Dr. Kerem Altparmak, son gnlerde gndemde olan ve bu hafta ierisinde
meclis gndemine de tanacak olan 5651 sayl nternet Ortam nda Yaplan
Yaynlarn Dzenlenmesi ve Bu Yaynlar Yoluyla lenen Sularla Mcadele Edil
mesi Hakknda Kanunda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Teklifi zerine
bir deerlendirme raporu hazrlayarak kanun teklifinin ne ifade ettiini ortaya
koydular.
Rapora gre, teklif edilen deiikliklerin hukuki sreci fazlasyla hzl ve
alelacele olmutur, zira 42 farkl yasa bir aydan ksa bir srede herhangi bir
kamusal m zakere dahi olmakszn deerlendirilerek bir Torba Yasa Tasa
rs iine konulmutur. Raporun aka ortaya koyduu gibi Tasarnn her
bir maddesinin ayr ayr hukuksal sorunlara kaynaklk etmesinin tesinde
metin bir btn halinde deerlendirildiinde hukuk devleti asndan ciddi
bir tehdit oluturmaktadr. Bu husus zellikle iki noktada tekrarlanmaktadr.
Birincisi; yasa, kanuni idare ve hukuk devleti ilkesine aykr olarak idareye
keyfi dzenlem eler yapm a, idare yaptrm lar uygulama yetkisi vermekte
dir. Bu uygulamalarn yasal snrlar belirsiz olduu gibi TB hem yasama,
hem yarg hem de yrtm e yetkilerini tek elde toplamaktadr. kinci temel
sorun, yasa tasarsnn keyfi uygulamalara kar kmay mmkn klacak
etkili bavuru yollarn iermemesidir. Btn tasar,internet zerinden bilgi
ve belge paylaan kullanclarn bata ifade zgrl olm ak zere Anayasal
haklar hi dikkate alnmadan hazrlanmtr.
Rapor hukuka aykr ieriin uyar-kaldr yoluyla kaldrm a uygulamasn
dan kp URL tabanl engelleme yoluna gidilmesi kiisel Twitter, Facebook
hesaplar ve YouTube videolar veya hesaplarnn da eriim engelleme karar
larna konu olacan belirtmektedir.
Raporda belirtildii zere hkmetin, kanuni dayanaklardan yo k
sun ve ifade zgrl, politik sylem ve bilgiye eriim gibi temel hak ve
zgrlkleri orantszca kstlayan m evcut tasar yerine ifade zgrlnn
internet zerinde korunmasn daha da genileterek Anayasa ve insan haklar
szlemesine, uluslararas standartlara uyulan yeni bir politika gelitirilerek
geni bir kam uoyu yoklamas ile beraber effaflk, aklk, oulcu, hukuki, te
mel haklar b a z alan yeni bir m evzu at dzenlemesine gitm esi gerekmektedir.
Aksi takdirde Yasa Tasarsnn her bir maddesinin Anayasa ve insan haklar
szlemelerine aykrl bir yana, bir btn olarak hukuk devletini yok etme
yolunda atlan bir adm olaca dnlmektedir
Btn bu dzenlemelerin ve kstlamalarn temelinde Gezi direniinin ik
tidar zerinde yaratt korku yatmaktadr. Dier taraftan iktidarn Cemaatle
olan kavgasnda ortaya kacak/kabilecek belge ve bilgileri engelleme abas
iinde olduu da bir gerektir. Seim ncesi ortaya kabilecek nemli yolsuzluk
vs. grntleri, ses kaytlar ya da yazl belgeler iktidar zor durum da braka
bilir. Bu anlamda iktidar nlemini alma telana da dmtr. nk kavgal
olduu g hem Emniyet glerini hem de yargy uzun sre elinde tutmutur
ve birok bilgi ve belgeye sahiptir.

1 Yeni Medya (2014) 5651 sayl Kanunun Deiiklik Tasars ile ilgili Rapor, http://yenimedya.
wordpress.com/2014/02/09/5651-sayili-kanunun-degisiklik-tasarisi-ile-ilgili-rapor/ (son eriim
tarihi: 09.02.2014)
 Gnmzde artk insanlar penguen medyas olarak adlandrdmz ikti
dara kar yaplan eylemleri ya da iktidarn yapt olumsuzluklar gstermeyen
medyaya mahkm deildir. nternet alar zerinden her yerde ulalabilen sos
yal medya alternatif bir mecra olarak kendini kabul ettirmitir. Bu anlamda
artk medya asndan hibir ey eskisi gibi olmayacak, olamayacak iddiamz
iktidar tarafndan engellenmeye allmaktadr. Ancak basknn ve yasaklama
nn artt yerlerde bunlarn stesinden gelmek iin yeni yol ve yntemler her
zaman bulunmutur.
 KAYNAKA

Banko, Meltem ve Ali Rza Babaolan (2013), G ezi Park Srecine D ijital Vatandan
Etkisi, (e-kitap) http://geziparkikitabi.com/
Belsey, A. ve R. Chadwick (1998), Medya ve Gazetecilikte Etik Sorunlar, Ayrnt Yayn
lar, stanbul.
Castells, Manuel (2013), syan ve Umut Alar, Ko niversitesi Yaynlar, stanbul.
Ete, Hatem ve Cokun Tatan (2013), Kurgu ile Gereklik Arasnda Gezi Eylemleri, SETA
Vakf Yaynlar, stanbul.
ener, Glm (2013), Toplumsal Mcadele Alan Olarak Sosyal Medya, Sosyal Medya
ve A Toplumu 2: Kltr, Kimlik, Siyaset, ed. Can Bilgili, Glm ener, Reklam
Yaratclar Dernei, stanbul.
Kavada, Anastasia (2010), Activism Transforms Digital: The Social Movement Pers
pective, Digital Activism Decoded The N ew Mechanics o f Change, ed. Mary Joyce,
international debate education association, New York & Amsterdam.
 HEGEMONYA MCADELESNDE
FEDA EDLEN GAZETECLK:
TARAF RNE

Fatih P o l a t 1

Trkiyed e baz gazeteler devletin o anki siyasetini anlamak asndan nem

li veriler sunar. rnein, Hrriyet byle bir gazetedir. lke iindeki byk ik
tidar savalarnda ya da iktidarlarn lkedeki siyasi ortam kontrol altna alma
hedefleri iinde Hrriyeti kontrol etme, onun yayn politikasn belirleme ya
da ona olabildiince nfuz etme araylar hep olmutur, AKP hkmeti dne
minde de byle oldu. Yayn ynetmeni deiikliinden sonra, gazeteye deta
siyasi komiser atanmas eklinde yorumlanan Akif Beki gibi bir ismin transfer
edilmesi bu kontrol abasnn gstergeleriydi.
Buna ek olarak, Trkiye gazetesinin, Tarafin eski ynetici kadrosuyla birlik
te hkmet izgisini daha aktif bir tarzda destekleyebilecek bir vizyona kavu
turm ak amacyla yeniden yaplandrlmas; bandan beri hkmete yakn yayn
yapan Yeni afak gazetesine ek olarak, Star ve Sabah gazetelerinin de Glen Ce
maati ile hkmet arasndaki kapmada AKP hkmetini daha aktif destekle
yecek biimde dizayn edilmesi, Trkiyedeki gazete haritasn belirleyen temel
gelimeler arasnda yer ald.
2013 ylnda iyice belirginleen ve 2014 ylnda da devam eden Glen Ce
maati ile hkmet arasndaki atmada basn organlar ve zellikle de gazeteler
ok etkin bir rol oynad. Bir iktidar ii atma olan Cemaat-hkmet atmas,
her iki kanadn gazetelerinin ke yazlar ve manetleri zerinden srd.
ktidarn ilk iki dnemi Glen Cemaati ile AKP arasnda bir koalisyon or
takl gibi devam ederken, slami basnn nemli isimleri bu iki g odana
destek vermiti. Ancak hkm etin nc dneminde, karlkl kllarn e
kilmesiyle birlikte, deta dman kampn taraflar haline geldiler. Bu durum,
tek tek gazeteci ve yazarlarn kendi mesleki, dnsel srelerini de etkileyen
sonular dourdu. Bunun somut gstergelerinden biri, daha nce analitik ya
1 Gazeteci-Evrensel gazetesi genel yayn ynetmeni.
zlaryla dikkati eken brahim Karagln Yeni afaka genel yayn ynetmeni
olur olmaz Glen Cemaati-hkmetin atmasnn sorgusuz sualsiz silahoru
na dnmesidir. Karagln Gezi srecinde yazd pek ok benzer yazda ol
duu gibi, Cemaat d g haline geliyor balkl yazsndaki ifadeleri bu sava
diline bir rnektir:
BBCd e konuursanz. The Wall Street Journala sylei verirseniz.
Trkiyed e yol atnz, zerinizden ekillenen siyasi krize dardan ortak
ararsanz. Yarn Financial Timesa, The Economiste de konuup Trkiye'de
ekonomi kyor algsn da oluturursunuz. Hem siyasi krizin hem de eko
nomik krizin m im ar olursunuz.
Daha sonra, y irm i yldr Trkiye ve blgeye ynelik yaynlarn, bakn,
kt niyetini ok iyi bildiimiz btn yayn organlarna, Neocon/srail ar
sana mensup yayn organlarna da kp, Trkiye toplumunun fkesini k a
zanm bu yaplarla ayn karede grnrsnz.
Konuulan, sylei verilen, seilen adreslerin temsil ettii g/evreler son
derece dikkat ekici. Her biri gl, merkezi, Bat sistemi iinde etkili, derin
yaplar. Bu yaplarn Trkiyey e bak ortada. Trkiyey e ynelik siyasi ve eko
nomik, blgeye ynelik ypratc tasarruflarna baknca sicillerinin ne kadar
kabark olduu ortada.
Bu g odaklarna yakn durmak, onlar zerinden Trkiyey e mesaj ver
mek, onlarn eliyle Trkiyey i dvmek, onlarn etkileriyle hkmete operasyon
ekmek hi de hayra alamet grnmyor.
Grnen o ki; bundan sonra izlenecek mcadele yntem i de byk ihti
malle benzer yaplar, odaklar zerinden srdrlecek, mesajlar bu evreler
zerinden verilecektir. Trkiyey e dardan bask uygulanacak, siyasi yprat
ma ve alg inas o derin yaplar zerinden servis edilecektir.
Fethullah G lenin mesaj verme biimi, cemaatinin sava yntem i kararl
biimde Trkiye d aktrlere bel balar hale geliyor. Onlarla ittifak kurulma
s, dayanma iine girilmesi, hkmeti ieriden olmad dardan ykalm
hesabna dnyor.
(...) Burada anlatm ak istediim u: Cem aat ierideki eylem biimiyle, d
arda dayanm a iine girdii evrelerle bir d g haline geliyor. Belki de
bandan beri bu byleydi. Am a biz bu deerlendirmeyi, atlan som ut adm
lar zerinden yapm ay tercih ediyoruz.
nk grnen hareket stratejisi d unsur boyutunu hzla glendiriyor.
Trkiyed eki taban zerinden atma stratejisi reten bir d akl ne kyor.
Bakalarnn d politikas, bakalarnn ekonomi politikas ve bakalarnn
Trkiye projesi Cem aat nceliklerinin nne geiyor. ok tehlikeli bir yol bu.1
Glen Cemaatinin amiral gazetesi Zam ann genel yayn ynetmeni Ekrem
Dumanl da, bu srete benzer bir tutum ald. Dum anlnn Maskeler Dnce
balkl yazs, her ne kadar Karagl unki gibi hrn bir dille kaleme alnmam
olsa da, yaplan saptamalarn ierii bakm ndan ok da farkl saylmaz:
1 brahim Karagl, Yeniafak, 29 Ocak 2014.
 Paralel maralel hikye; bu lke resmen p a rti devleti olmaya srkleni
yor. Partinin direktifleri dorultusunda atanan ve icraat yapan brokratlar
yetm ezm i gibi, hazr ol vaziyetinde her gn m anet bekleyen m edya treti
liyor.
Grnen o ki rgt telkini zerinden yargya bask yaplacak ve belki
uydurm a davalar alacak. Eski Ergenekonculardari alnan akl ve taktikle
bir yandan Camia sindirilmek istenecek br yandan da yolsuzluk ve rvet
iddialar rtbas edilecek.
(...) Hangi birini yazacaksn! Maskesine baknca adam entelektel biri
si sanrsn. Yllardr kendine yle bir hava vermi, yle bir eda ile dolam.
Nerden bileceksin ki bir gn bir piyango kacak adamn karsna ve maskesi
bir anda dverecek. Bir hitabet bin kyamet! Mikrofon ehveti ile papyon
hreti bir araya gelince insanlara hakaret savurm ak hangi irtifa kaybnn
feci neticesidir acep!1
Bunu iki tarafn eilimlerini yanstan gazetelerin sava dilini gstermek iin
dier etkin ke yazarlarn kapsayacak ekilde rnekleri geniletebiliriz. Ancak,
bu yaznn asl odakland nokta, bu iktidar ii kapmann eilimlerini tekil bir
rnek zerinden ele almak olduu iin, imdilik AKP ve Cemaat medyasndan
sadece bu iki yazarla yetinelim.
AKP hkmeti ile Glen Cemaati arasndaki iktidar ii atmann en do
laysz sonucunu yaayan gazetelerden biri kukusuz Taraf gazetesi oldu. Tarafn
bir misyon gazetesi olarak ortaya kndan, gazetenin eski ve yeni yaz ileri
yelerini kullanl aptallk tartmas etrafnda kar karya getiren sre, bu
iktidar ii atmann seyrinde sakldr.
Bu tartma iinde yer alan tek tek gazetecilerin kendi durular ve tutumlar
da, bu ilikiler ile birlikte anlam kazanacaktr.
2007 yl Kasm aynda yayn hayatna balayan Taraf gazetesine ilikin en ar
pc tartmalardan biri, gazetenin eski yneticisi ve yazar olan Yldray Ourun
yeni gazetesi Trkiyede yazd bir yazyla balad. Our, Nasl Kafeslendik?
baln tayan bu yazsnda eski yazan ve yneticisi olduu Tarafn Kasm
2009da duyurduu Kafes Eylem Plan hakkndaki elikileri yazd:
Davann hl 5 i tutuklu olan 33 sann sank yapan tek delil ite o
D V D d e adlarnn birtakm dijital ktlarda gemesi. Peki, gerekten Levent
Bektan D VD s inden Kafes Plan kt m?
TBTAKa gre evet". Sank avukatlarnn incelettii Boazii
niversitesinden uzm anlara gre hayr. D V D ve CDleri inceleyen New
York Polis Tekilatnda Dahili Aratrm alar Blmnn Bilgisayar Sular
Soruturma Biriminin kurucusu ve ube m dr adli bilirkii Yalkn Demir-
kaya ise sadece hayr dem em i ve eklemi:
Meslek hayatm da bu kadar pervaszca ilenmi bir sua daha ahit
olmadm. Bu kiiler, o derece kastllar ki, el konulan kantlardan (CD1 ve
 DVD3) kmad aikr olan raporlar hazrlam akta hibir ekince hissetme
milerdir. Bu, yaptklarndan sorumlu tutulmayacaklarna dair belli bir z
gven ierisinde hareket ettiklerini gstermektedir. Bu zgven ise, ancak g
sahibi kii/kurumlarn dorudan destei sayesinde mmkn olabilir."
Bu arada stanbul niversitesi A dli Tp Enstits retim yesi Yrd. Do.
Jale Bafra, plandaki Levent Bektaa ait olduu sylenen im zann sahte oldu
unu tespit etmi.
Daha bir sr ey. M ide bulandran, ne kadar aptalm z dedirten bir
sr eliki. Neyse zaten artk kimsenin umurunda deil Kafes Eylem Plan.
Gayr-i mslimlerin sorunlarna, Hrant Dink, Zirve davalarna duyarl in
sanlar bu planlarla iktidar mcadelesinde seferber edildi, onlar zerinden ka
muoyu yapld, o destein zerinden ordu iinde alan ama, m evzi kazanma
operasyonlar merulatrld. Fethiye etin, kitabna Kafes kelimesini dahi
sokmayarak en dorusunu yapm. Bu iddianamelerin hibirini okumayp,
davalarn seyrini izlemeyip, neredeyse tam am A K P ye kar olan bu planlar
la ilgili AK P iktidar bile yeniden yarglanm ay (ki deliller glyse bundan
neden korkuluyor?) savunurken, iktidar Ergenekonculukla sulayanlar kul
lanl ahlakszlklarna devam edebilir.
19 Ocakn y l dnmnde herhalde yaplacak en iyi i, tm bu cinayet
lerin karartlmasna hizm et ederken baz askerlerin hayatn karartan bu
planlara zam annda inanm insanlar olarak kullanl aptallm z kabul
etmektir. Bizi Kafesleyenler bulunursa belki katillere de bir adm daha ya k
lam olu ruz...1
Taraf gazetesi de Yldray Oura ve yine Balyoz davas belgelerinin gerekli
i hakknda Taraf aklama yapmaya aran Fehmi Koruya yant verdi. Nee
Dzelin genel yayn ynetmeni olduu Taraf, srmanetinden, Our a hitaben
Sen, belki d e bugn kafesleniyorsun . K u llan l b ir a p ta l olarak bu gn ku llan l
yorsu n ! O laylar kavrayacak b ir zekya sahip olm adn an laldna gre, bugn
k a n d rlm a d m sen n asl anlayabileceksin ki?" ifadelerini kulland. Ardndan,
Tek a p ta lla bah ar gelm edii iin, dah a tecr beli olanlar d a g reve ardlar
diyen Taraf, metinde Star yazar Fehmi Koru iin de gariban ifadesini kullan
d. Koru ve Our iin Hep rzgra gre dner bunlar diyen Taraf gazetesi,
K a lp ta n kalba byle rah ata giren bir cvklk karsnda, insann ii kalkyor,2
ifadelerini kulland.
Yldray Our ise, ayn gn, CNN Trkte yaynlanan Medya Mahallesi prog
ram nda Tarafta hakknda kaleme alnan yaz hakknda yle konutu: Yazy
ok u du m , liseli ergen ta v ry la s ensin salak ta rz b ir y a z . K usura b a k m a sn la r k u l
lanl bile olm ayan bir a p ta llk gr yoru m . Ben ken dim ku lla n d m bu kelim eyi.
B an a kar ku llan am azsn z. Ben zeletirim i y a p tm . H aberi y a p a n ark a d a la r
m z h l orada alyor. Tek vesayet asker deil. B iz niform alarnn rengine gtctk
o ld u u m u z iin y a p m a d k bu tavr. Baka n iform alla r d a var.

1 Yldray Our, Trkiye, 17 Ocak 2014.

2 Taraf, 3 ubat 2014.
 Our, programn sunucusu Asl Aydntaban: Baka niformallar derken
polisten mi bahsediyorsun? sorusuna da u yant verdi: Evet. Kullanl A p ta lla r
olm ak iin aba sergiliyorlar. M eru bir hkm ete g ven m eyip gayrim eru otorite
y e ya n d a o lm ak tu h a f olsa gerek. B ilm ediim iz karanlk heyulann y a n n a gem ek
nasl bir tavr. Bu y a z d a ierik yok. 5 nolu C D ile ilgili eletirilerde nefret ettikleri
eski alanlardan bahsetm eleri ilgin. T arafn h aberi 5 nolu C D ile ilgili deildi.
Bir gazeten in ken di haberini savu n m asn anlarm d a haberle ilgili o lm ayan yen i
bir belgenin sah te olduu halde a rkasn da du rm ak kullanl ahlakszlk d e m e k tir
Tartmaya bir gn sonra da Taraf yazar Murat Belge, Kullansz letler
balkl yazsyla katld:
Kullanl aptal diye bir kategori olduunu bilmiyordum, duym am
tm, dnk Tarafla okuyup rendim. Bu kavram icat eden, bunu ncelikle
kendisi iin sylemi; onun iin, Ne yapalm? D em ek yle mnasip grm
deyip gemek mmkn. A m a bu sfat, ortaklaa bir eylemde bulunanlar kap
sam ak zere tretilmi ve ben de o eylemde bulunanlarn arasnda varm.
Dolaysyla, sfat kabul edemediimi bildirme ihtiyac duyuyorum. Kendimi
kullanldan ok kullansz kategorisinde grmmdr. Ne ie yarad
m hl ok iyi bilmiyorum. Aptallk stne hkm bimek daha zor. Ge
nel olarak aptallktan m utlaka nasibimi almmdr; ama bu zel balamda,
kastedilen anlamda bir aptallk yaptm dnmyorum. Bir de br ta
rafndan syleyeyim, daha salam olsun: yaptm eyin bir aptallk olduu
kansnda deilim.
Konu malm. A K P babakannn izinde Glen Cemaatine sava aarken
m ill orduya kumpas hamlesini de yapm a gereini duydu. M adem ki Fet-
hullahlar bize yolsuzluk yaptn z diyorlar, o halde en byk dm anm z
onlardr; peki bu Fethullahlar baka ne i yapmlardr? Yllarca sren
darbe davalarn onlar yrtmlerdir. (...)
Bu gidile, 28 ubat da Fethullah y a p t denilecek noktaya fa z la m e
safe kalmad gibi grnyor. Byle dnmeye baladktan sonra, 12
Eylller, 12 M artlar da insann zihnini kurcalamaya balar. Acaba orada da
Fethullahlar...1
Bu tartmann hemen ardndan Terrle Mcadele Kanununun (TMK) 10.
maddesiyle yetkili savclk, Taraf ve sorumlular hakknda soruturma balat
t. Soruturmaya neden olan su duyurusu Sakarya Adalet Platformu adl bir
grup tarafndan mdat Geyve adna yapld. Trkiye gazetesi yazarlar Yldray
Our, Alper Grm, Akit yazar Ali Karahasanolu ve Yeniafak yazar Cem
Kkun ke yazlar da iddialara delil olarak gsterildi. Yani, ok ironik bir
biimde, eski Taraf ynetici ve yazarlarnn, eski gazeteleri hakkmdaki ifadeleri
bir darbe soruturmasnn delili olarak kullanlmt.
Su duyurusunda Tarafn yaynlarnn lkede kaos yaratma amal ol
duu ne srld ve sulamalar yle sraland: T rkiyede kaos karm ak,
an ayasal d ze n i deitirm eye teebb s etm ek ve eden lere y a rd m etm ek, y a s a m a
y r tm e ve yargnn fa a liy e tle rin i engellem ek, h u ku ka ve kanunlara alenen u ym a
m a k ve u y m a m a y tevik etm ek, halk kin n efret ve d m anla sevk etm ek, kar
am al o rgan ize su rg t ku rm ak, y n etm ek ve ye olm ak, kao sa sebep olmak,
in sanlar korku tm ak, ekon om ik ve toplu m sal krizlere sebebiyet verm ek, insanla
kar ilenen sulardan ( T C K 77. m a d d e ) to p lu m a kar bask, ikence yap m a k ,
g revi k t ye kullanm ak. Su duyurusunda 28 Kasm-5 Aralk 2013 arasnda
yaymlanan G len i b itirm e karar 2 0 0 4 te M G K d e aln d , H k m ete Ters D
en C e m a a tler F ileniyor, N e S zdrm as! F ilem eleri B abakanla B ildirdiler
balkl Mehmet Baransu ve Emre Uslu imzal haberler gereke gsterilerek Ta
raf ve yazarlarnn Emniyet ve yarg iindeki illegal bir oluumla balantl oldu
u iddia edildi. Dilekede, bu haberlerin yalan olduunun ortaya kt ancak
Tarafn bilinli olarak tekzip yaymlamad savunuldu.
Bu arada, Tarafa ynelik soruturmaya yazdklaryla delil oluturan ke
yazarlar ise, pimanlk yasasndan yararlanm birer itirafdan daha soylu
bir grnt altnda bu ii yaptlar. nk onlar eski gazeteleriyle hesaplamay
da yine szde darbeye kar bir platformdan yapyorlard. AKP hkmetini,
bakanlan, babakann olu da dahil bakan ocuklarn kapsayan iddialarla dolu
17 Aralk rvet ve yolsuzluk operasyonu, hkm et tarafndan Seilmi ikti
dara kar darbe giriimi olarak sunuluyor ve bunu da devlet iine yuvalanan
Glen Cemaatinden oluan bir paralel devlet yaplanmasnn ynetip ynlen
dirdii ne srlyordu. Hkmetin ve onu destekleyen ya da onun tarafndan
kontrol edilen medya organlarnn srece yaklam bu ekildeydi.
Alper Grm, Trkiye gazetesindeki kesinde Tankla arlrsam,
syleyeceklerim... balkl yazsyla, hem ortaya kan bu ironik tablonun ken
dince yaratt sorularn yknden kurtulmaya alt, hem de nceki tavrnn
arkasnda durdu. yle dedi Grm yazsnda:
Tarafn dnk srmanetinden rendik ki, bir ihbar deerlendiren sav
clk, Taraf ve sorumlular hakknda soruturm a balatm.
Bu arada benim, Tarafn 2004te M ill Gvenlik K urulunda (MGK) al
nan kararlarla ilgili haberlerini tam am en habercilik kriterleriyle eletirdiim
birka yazm da su delili olarak dosyaya girmi. (...) Bu yazlarn delil
olarak kullanld bir mahkemeye tank olarak arlrsam, iddia makam
na, Bu gidile - v e sayenizde- artk gazetecilik eletirisi bile ya p a m a z duru
m a deceiz, ltfen gazetecileri rahat brakn diyeceim.
Taraftaki meslektalarma da bir ift szm var: Yazdm eletirilerde
hakl olduumu biliyorsunuz, onlara dair tek la f edemediniz, fa k a t im di bi-
rilerinin igzarln, hibir erh koym akszn karanlk imalarla gazetenin
srmanetinden zerim e boca ediyorsunuz.
Bir daha soruyorum: Gerekten, no ldu size?'
Taraf gazetesi ile gazetenin eski yazarlarn bu dzeyde kar karya geti
ren sre, Alper Grmn eski gazetesine G erekten, n oldu size ? tepkisiyle
aklanp geitirilemeyecek kadar geni boyutlu ve politik balamlar ieriyor.
Grm, eski gazetesiyle politik bir tartmay daha ok belli haberlere yaklam
biimine ilikin gazetecilik esaslar zerindenmi gibi ele alrken, aslnda gncel
siyasal duruunun ve tutum farkllklarnn zeminini oluturan politik atmosferi
es geiyor.
17 Aralk yolsuzluk ve rvet operasyonu kapsamnda hakknda ciddi id
dialar gndeme getirilerek keye sktrlan AKP hkmeti, bu sreci atlata
bilmek iin, iktidarnn ilk iki dneminde koalisyon orta gibi hareket eden
Glen Cemaatini hedefe koyuyordu. Siyasal olarak elini glendirmek iin de,
ulusalc kesimleri ve Krt siyasi muhalefetinin desteini arkasna almaya n
celik veren bir taktik hat izliyordu. Hkmetin Glen Cemaatinin Emniyet ve
yarg iindeki kadrolaryla ortak hareket ederek yrtt Ergenekon, Balyoz
ve KCK gibi byk siyasi davalarn btn sorumluluu paralel devlet olarak
adlandrlan Glen Cemaatine yklenmeye alld. zel yetkili mahkemeler ve
TMK ile ilgili dzenlemeler bu taktikle balantl olarak gndeme getirildi. Her
ne kadar ncelik Ergenekon ile barmaya verilmi olsa da, hkmetin, Cema
ate kar Krt hareketini de bir biimde yanna almaya ynelik bir tutum iin
de olduu birok vesileyle grld. Hkmetin, 17 Aralk yolsuzluk ve rvet
operasyonunun dorudan zm ve mzakere srecini hedef ald ynndeki
iddialar da bunun bir doal sonucuydu.
Ancak hkm etin ilk balang noktas dediimiz gibi mill gler cephe
siydi. Babakan Recep Tayyip Erdoann siyasi badanman Yaln Akdoann
mill orduya kumpas kurdular sylemi, bu srecin iaret fiei oldu. Siyasi
yelpaze bu taktik etrafnda yeni bir saflamaya doru yeniden yaplandrlrken
birok nemli ke yazar gibi eski Taraf yazarlar da burada nc rol oynad
lar. Hkmet ile Glen Cemaatinin birlikte hareket ettii yllarda Taraf gazete
si, liberal-muhafazakr koalisyonun misyon gazetesi gibi i gryor ve eitli
darbe giriimi haberlerini sistemli nokta at niteliindeki yaynlaryla m ane
tinden gndeme getiriyordu.
Siyaset zerindeki asker vesayetin sorgulanmasnda nemli i gren bu ha
berlere dair belgelerin devlet brokrasisi iindeki Cemaat kadrolar tarafndan
szdrld genel bir kan olarak kabul grrken, bu haberlerle kendisi iin deta
bir alan temizlii yaplan hkmet de, srecin aksamadan ilemesinin siyasi ga
rantisini salyordu. Cemaatin bu srete amiral gazetesi konumundaki Zaman
deil de neden Taraf tercih ettii de ska sorulan sorulardan biriydi. Kanm
ca, hem Zaman bu kritik kapmada ypratlmam oldu, hem de bu belgelerin
kamuoyundaki etkisi ve yarataca sonular asndan Taraf, Zamana gre ok
daha uygun bir arat. Zaman gazetesi dorudan Glen Cemaatinin yayn or
gan olarak bilindiinden, sistemli olarak Zaman zerinden bu tr haberlerin
gndeme getirilmesi Cemaatin Laik generallerden intikam gibi alglanabilir ve
byle bir yaynclk brakn gerekli etkiyi yaratmay, tepki bile ekebilirdi. Oysa
Taraf gazetesi Ahmet Altan gibi demokrat bir ismin genel yayn ynetmenliin
de ve Yasemin ongar gibi Cemaat medyas dnda alm etkili bir gazete
cinin yneticiliinde yayn hayatna balamt. Yazar kadrosu iindeki Orhan
Pamuk, Murat Belge, Oya Baydar, Erol Katrcolu, Mithat Sancar gibi sol ve
liberal isimlerin varl da, Ergenekon davasna zemin oluturan sznt belgeler
zincirinin ikna srecinde elverili bir demokratik ereve oluturuyordu.
Taraf, bu srete art arda sznt belgeler yaynlayarak dikkat ekmenin yan
sra, askere kar dik duran manetler att. rnein, dnemin Genelkurmay
Bakan Orgeneral lker Babu un, PKKnn Akttn basknna dair haberler
nedeniyle parmak sallayarak konutuu o m ehur basn toplantsnn ertesi
gn Taraf, Tehdidi Brak, Hesap Ver1baln manete tamt.
Yldray Our, Alper Grm ve Rasim Ozan Ktahyalnn da iinde yer
ald Taraf gazetesi kadrosu o srete sadece asker vesayetle mcadele mis
yonunu yerine getirmiyor, ayn zamanda hkm etin karsnda olan (ve genel
olarak da liberal olmayan) neredeyse btn sol yaplar Ergenekona destek ve
ren ulusalc bir izgi izlemekle suluyordu. Ergenekon davas srecinde i
Partisinden (P) balayan ve solun eitli kesimlerine kadar uzanan bir alanda
Ergenekona yaklamda ulusalc bir tavr ortaya konduu biliniyordu ve bu
konuda o dnem sol iinde de hararetli bir tartma yryordu. Ancak Taraf
yazarlar asndan bu sulamann snr yoktu. Trkiye devrimci hareketinin
simge isimlerinden Deniz Gezmi ve arkadalarnn da aralarnda bulunduu
eitli kesimler bile desteksiz bir biimde darbeci sol gelenek ile ilikilendirilir-
ken, 1977 1 Maysndaki katliamda gerekleen lmler de solun panik halinde
kendi kendini vurmas sonucu gerekleen lmler olarak sunulabildi.
Eski Taraf yazar Yldray Our, Trkiyed eki yazsnda, eski yneticisi ol
duu Tarafta, baka kesimlerin deil de, sadece askerlerin m adur edildii
haberler iin kullanl aptallk ifadesini kulland. Aslnda bu da onun yeni
koullar asndan kullanl bir tespittir. nk bu satrlar yazd Trkiye
gazetesi, hkmetin Cemaate kar elini glendirmek iin mill o rd u n u n
desteini arkasna alma politikasnda ona destek vermektedir. Nitekim, Taraf
gazetesinin eski yazarlarndan Rasim Ozan Ktahyalnn da ska eletirdii
Ulusal Kanala konuk olmasn ayn balamda deerlendirmek gerekiyor. Ulusal
Kanalda yaynlanan Glgn Feyman Budakn sunduu Nasl Yani programna
konuk olan imdinin Sabah gazetesi yazar Rasim Ozan Ktahyal, u an Glen
C e m a a tin in am ac, h k m eti devirerek E rgenekon srecinde olduu g ib i general
leri, M u sta fa B albay, P erinekleri aldklar g ib i A bdu llah G lleri, Erdoanlar
ieri a lm a k diyordu. Cemaatin yayn organ Sznt dergisinin ismine gnder
mede bulunan Ktahyal, C e m a a t szar. O derginin a d bo y e re S zn t deildir.
K e m a list rejim dn em in d e d e zel ye tk ili savclarn t m C em a a tten d i. Bu m odel
a sk er vesa yet ad a ltn d a m illetin asker v e sa y et ile m cadele talebin i istism ar

1 Taraf, 16 Ekim 2008.

ederek k en di C em aati su baylarn n nn aacak b ir rejim kurm u. im d i hedefi
m evcu t h k m eti d e v i r m e k ifadelerini kullanyordu.
Tarafn eski yazarlarn eski gazeteleriyle atmaya iten motivasyonun te
melinde gazetecilik ilkeleri deil, bir paras olduklar politik ilikiler btn
belirleyici olmu, bu da bu yazarlarn gemie dair muhasebelerine dorudan
yansmtr. Eski Taraf yazarlarnn sadece gemie ynelik deerlendirmele
rinde deil, daha gncel gelimelere yaklamlarnda da ayn tutum belirleyici
olmutur. Bunun en arpc rneklerden biri Gezi eylemleri srecinde ne kan
isimlerden biri olan sanat Mehmet Ali Alaboray hedef alan yaynlarda grl
mtr.
Yeni afak gazetesi Bu Ne Tesadf balm tayan bir manetinde u ifa
delere yer verdi:
Sivil darbe giriim ine dn trlen G ezi eylem lerinin kurgulandn ortaya
koyan bilgiler gn y z n e km aya balad: ngiltere m erkezli bir ajansn destei ile
stanbu lda sahnelenen 'Mi M in r oyununda, aylarca eylem lerin provas yapld."
Gazetenin manet haberinde nl sanat Mehmet Ali Alabora u ifadelerle
hedef alnmt:
Eylemlerin ilk gnnden beri sosyal m edyada halk tahrik edici mesaj
laryla dikkat eken oyuncu M ehmet Ali Alaborann ynettii ve A K P artiye
ait ekilleri artran sembollerin hedef gsterildii oyunda, halkn nasl
isyan etmesi gerektii, isyan ederken de sosyal m edyada nasl rgtlenecei
anlatlyor. ngiltered eki Londra merkezli bir ajans tarafndan da desteklenen
oyun, Gezi eylemleri balamadan nce Trkiyed e tam 4 kez trend topic ol
m ay baarm. H km eti drme kampanyasna dntrlen G ezi Park
eylemlerinin baka bir m ecrada bir sredir sahnelenmi olduunu kantlayan
M i M inroyununu, eylemlerin aktif katlmcs M ehmet Ali Alabora yn eti
yor. Alabora'nn hem yn etip hem oynad oyunda, diktatr bir bakan tara
fndan ynetilen Pinim a lkesinde seyircilerin de katld bir tepki hareketi
balatlyor. Oyunda Facebook, Twitter gibi sosyal medya aralar a k tif olarak
kullanlrken, bunlar araclyla yaananlar dnyaya duyuruluyor. Seyirci
nin de oyunun bir paras olduu oyunda, seyirciler salona, elinde cop olan
polis kyafetli kiilerin kontrolnden getikten sonra alnyor.2
Kamuoyunda ciddi tepki uyandran bu manet zerine oyuncu Mehmet Ali
Alabora bir aklama yaparak, Can gvenliim yok, tehdit ediliyorum dedi.
Yeni afak ile birlikte hkmete ak destek veren gazetelerden biri olan Star
gazetesi de, Alaborann bu aklamasn Mehmet Ali Alabora Yeni afak hedef
gsterdi bal ile haberletirdi. *
Bir sanat, sadece hkmetin protesto edildii Gezi eylemlerine verdii ak
tif destek nedeniyle tamamen kurgusal bir manetle hedefe konulabiliyor, ama
bu sanatnn uratld maduriyet, Yldray Our gibi eski Taraf yazarlar a
1 Ulusal Kanal, Nasl Yani program, 31 Ocak 2014.
2 Yeniafak, 10 Haziran 2013.
sndan dikkate alnmas ve mesleki etik asndan tepki gsterilmesi gereken bir
maduriyet olmuyordu. nk Gezi zaten Yldray Ourun ve onun gibi eski
Taraflarn yazdklar yeni gazetelerin de hedefndeydi. Hkmet ile Gezi dire
niileri kar karyayd ve Yldray Our gibi eski Taraf yazarlar da hkme
tin destekisi olan gazetelerde, televizyonlarda hkmetin argmanlaryla Gezi
muhalefetini itibarszlatrmaya alyorlard. Artk Tarafn eski dnemlerin
deki yaynlarnda baz askerlerin hayatnn karartlmasnda kullanl aptal
lar olarak rol alm olmann zeletirisi yaplabilirken, lkede geni kesimle
rin sevgisini kazanm sanatlarn hkmete yakn gazetelerin manetlerinde
lin edilmek istenmesine ise hl sessiz kalnabiliyordu.
Bu sorgulamay Taraf gazetesi asndan baka detaylardan da yapabiliriz.
2007 yl Kasm aynda yayn hayatna balayan ve pek ok sznt belgeyi man
etine tayarak dikkat eken Taraf gazetesi yneticileri, bunun yannda, gaze
teciliin temel ilkelerini yok sayarak yaymladklar skandal haberlere de imza
att. Tarafn skandal haberlerinden en arpclarndan biri, BBP Genel Bakan
Muhsin Yazcolunun helikopterinin NTV televiyon kanalnn iinden yaplan
telefon grmeleriyle drld iddiasdr. O zamanlar N T V d e alan Mir-
gn Cabas, bu habere yant olarak Taraf gazetesi genel yayn ynetmeni Ahmet
Altana yazd ak mektubunda yle diyordu:
Sayn A hm et Altan,
Gazeteniz bir soruturma belgesine dayanarak Muhsin Yazcolunun
helikopterinin N T V tarafndan defalarca arandn, helikopterin bu yzden
dtn iddia ediyor. Biz de diyoruz ki, Evet biz aradk am a aradmzda
helikopter dmt. Zaten HA, m uhabirim iz arad, dm ler dedikten
sonra aramaya baladk. Dn Yaz leriyaynnda Bu haberin iinde bel
geler, uzman grleri gibi unsurlar var am a temel bir ey eksik; akl yok
dedim .1
NTV ayrca Tarafn iddiasn rten telefon dkmlerine de haberle
rinde yer verdi. Bunun zerine Taraf gazetesi bir gn sonra manetinden hem
NTVd en hem de okurlarndan zr diledi. Gazete, Kaytlar Yanl balyla
verdii manetinde NTV hakl, biz hakszz. Yazcolunun helikopter kazas
ncesi NTV tarafndan arand doru deil. Aramalar kazadan sonra dedi.
Taraf gazetesinin zr yazs ise yleydi:
BBP Genel Bakam Muhsin Yazcolu ve yanndaki 5 kiinin kazadan
nce N T V santralinden defalarca arandna dair haber yapan Taraf yanld,
daha dorusu yanltld. Telekomnikasyon daresi (TB) Bakan Fethi im
ek, Tarafn yaynlar zerine yaptklar aratrmadan sonra soruturmay
yrten savcla N T V nin kaytlarn G M T saatine gre gnderdiklerini fark
ettiklerini aklad.
Taraf, soruturmay yrten savclktaki telefon kaytlarna dayanarak
Kahramanmarata den helikopter havalanmadan nce BBP Genel Bakan

1 Mirgn Cabastan Ahmet Altana ak mektup, www.ntvmsnbc.com, 23 Ekim 2009.

 M uhsin Yazaolu, HA muhabiri smail Gne, p ilo t Kaya stektepe ve BBP
Sivas l Bakam Erhan. Yazcolunun N T V santralinden 295 defa arandm
yazm t. Halbuki gerek byle deildi. Bu yanltan dolay N T V den zr di
liyoruz. N T V yaynlarnda Tarafla dalga geti, haklyd.
Taraf gazetesi haberinde NTV den ilk aramann 14.34te gerekletiini yaz
mt. Ancak bu zamanlama, ngiltere Greenwiche gre ayarlanan GMTye gre
doruydu. GMT ile Trkiye saati arasnda 2 saatlik fark olduu iin, gerekte ilk
arama 16.34te, yani helikopter dtkten sonra yaplmt. Taraf muhabirleri
arama kaytlarnn GMTye gre tutulduunu basit bir aratrmayla renilebi
lecekken, akl d bir komplo senaryosunu manetine tamay tercih etmiti.
Taraf bylesine byk bir gazetecilik hatasna dren en temel ey, nne
konulan ya da kendisine ulatrlan belgeleri en st seviyede dorulatma a
basn gstermek yerine, yeni bir baarya daha imza atmann ehvetiyle, hi
gazetecilik yapmadan habere dntrmesiydi. Dier bir motivasyon duygusu
da, o dnemde att manetlerle, yaynlad belgelerle srekli gndemin n
sralarnda olan bir gazete olarak Tarafn, haber televizyonculuu asndan o
dnemde henz iddiasn koruyan bir konumda olan NTVye ayar vermi ol
mann hazzn yaamak istemesi olabilirdi. O haberin yaynlanmasna giden
srecin arkasndaki ilikiler baka ihtimalleri de akla getirmiyor deil. NTVyi
ok ciddi bir biimde zan altna sokmay hedefleyen bu haberi Tarafa veren
ler, NTVnin patronu ve Dou G rubunun Sahibi Ferit ahenke A yan den k
al, g z m z zerin d e mesajn da gndermek istemi olabilirlerdi. Eer Taraf
eitli nedenlerle bylesi bir tehdidin bilinli bir paras olmadysa, o zaman,
-Yldray Ourun ifadesini kullanmadan sylersek- kendisini akim snrlarn
zorlayacak bir yemleme yntemiyle kullandrtm oluyordu.
NTVnin sonraki yllar iinde, ii deta boaltlarak hkmet kanal
TRTd en farksz bir kanal haline getirilmesine ynelik sre de dikkate alnrsa,
0 haberin N TV yi hizaya getirmeye ynelik bir nokta at olma ihtimali yksek
grnyor. htimal kelimesiyle birlikte kurduumuz her cmlede nihayetin
de bir analiz erevesi iinde bir akl yrtmede bulunmu oluyoruz kukusuz.
Ama, ondan da nemlisi, bugn AKP hkmetinin amigosu gibi hareket eden
gazetelerin yazarlar haline gelen eski Taraf ynetici ve yazarlar bir yana, gaze
tenin misyon adna gazeteciliin temel ilkelerini kolayca ihlal edebildii de or
tadadr. NTVyi hedef alan ve sonrasnda Taraf zr dilemek zorunda brakan
bu haber, yayn organnn temel gazetecilik kurallarn ihlal etme alkanlna
verilebilecek rneklerden sadece biri.
zetle birok ilke imza atm olm akli vnen Taraf gazetecilii, -b u gazete
de pek ok nemli habere imza atm tek tek gazetecilerin kendi durularndan
bamsz olarak- hegemonya mcadelesinde belli bir misyonu baarl ve etkili
bir biimde yerine getirmek adna gazeteciliin temel ilkelerinin kolaylkla feda
edilebildiini gstermitir. Yayn politikas olarak benimsenen misyon, ou za
1 Taraf, Kaytlar Yanl, 24 Ekim 2009.
man gazetenin gazeteciliini de ezmitir. Sadece Taraf a zg olmayan ve hkim
gazetecilik alkanlnn temel bir zellii olan bu tutum, Tarafta kendisini be
lirgin bir biimde hissettirmitir.
Kukusuz gazetecilik her eyden nce bir ideal iidir. Dolaysyla gazetelerin
bir m is y o n sahibi olmas onlar iin bir kusur deildir. Ancak, bir belgeyi m an
etine tamadan nce olabildiince dorulatma koulu, dorudan habere konu
kii ve kurumlara kar gazeteci ve gazetelerin sorumluluklarnn gereidir. Hi
bir ulvi ama uruna gazeteciliin temel ilkeleri ayaklar altna alnamaz.
 28 UBATI
BRKM VE AKSYON
DERGLERNDE OKUMAK:
SYAS BLM KURGUDAN
MEDYA KURGUSUNA

Esra A r s a n 1

Giri
Siyaset bilimi, sosyoloji, psikoloji, ekonomi gibi sosyal bilimlerin birok
dal 1997nin 28 ubatnda Trkiyede gerekleen postm odern asker darbeyi
ve onu takip eden sreci farkl alardan incelemi, sonular kartmtr. Lkin,
Parentinin ok gzel ifade ettii gibi, bilimsel bilginin nasl oluaca genellik
le egemen ideolojinin iklimi tarafndan nceden belirlenir. yle der Parenti
(1997:246): Egem en grler, siy a se t ve toplum a ra trm a la ryla m za k ere a la n
larn, a lte rn a tif perspektifleri m a rjin a l noktalara ite r ve n em li bilim sel soru larn
y a n ts z kalm asn salar. Bylece, kan tlar ve g r leri zgrce ta rtla ra k deil,
onlar em ir ve ya sa k la kabu l ettirerek nceden belirler."
28 ubat 1997 gn yaplan Mill Gvenlik Kurulu (MGK) toplants, Tr
kiye siyasi literatrne 28 ubat postmodern asker darbesi olarak gemi ve
bu darbede medyann oynad rol genelde medya almalar, zelde de haber
incelemeleri alannda pek ok aratrmaya konu olmutur. 1980 sonras Trkiye
medyasnda tabu olan pek konuda (ordu, Atatrklk, laiklik, snf atmas,vb.)
olduu gibi, 28 ubatta da neler olduunun tartlmas ve (z)eletirisi hayli za
man almtr. 28 ubat darbesinin normal yaamn abes bir kesintisi olmad,
tam tersine, sistemin yapsal hastalnn bir sonucu olduu, ancak bir 10 yl sonra
kamusal alanda serbeste konuulmaya balanmtr. Ayn ii-iveren ilikile
rinin byk ekonomik glerle ilikisi olmayan izole olaylar, durumlar olduu;
grevlerin endstriyel kapitalizmin yapsal sorunlarndan kaynaklandnn medya
1 Do. Dr. - Bilgi niversitesi- Sosyal Bilimler Enstits.
metinlerinde ustalkla gizlenmesi gibi, 2000li yllarn ortalarna kadar, ana akm
medyada 28 ubat srecinin de zorunlu bir kt uygulama olduu erevele
mesi hkim olmutur. Yine Parentinin tarifiyle, vahi bir komplonun, bir ekilde
kahramanca bir demokrasi kurtarclna dntrlmesi, modern propaganda
sanatnn gerek mucizelerinden biridir (1997: 159). Basm ise, kirli gereklerin
ileri adm olarak aktarlmasnda ve merulatrlp, mazur gsterilmesinde her za
man olduu gibi arac olarak kullanlmaktadr.
28 ubat 1997ye gelen srecin doduu koullar ksaca anmsamak gerekir
se, yle bir zet yaplabilir: 1997 yl Susurluk kazas ile kapanmtr. Susurlukta
aa kan kontrgerilla toplumsal muhalefetin fkesine neden olmutur. Merkez
san tmnn, MHP ve BBPnin, ordu, polis rgt ve MTin karanlk ilikilerin
tmne bulat bir ortamda ykselen toplumsal muhalefet, usta bir spin doktor
luu almasyla baka bir noktaya kanalize edilmitir. Kamuda uyandrlan yeni
korku iklimi eriat geliyor mesajlar zerine kurgulanmtr. Ykselen eriat ge
liyor korkusunun krklenmesiyle birlikte, Susurluk skandalinin aydnlatlmas
iin kamusal alanda balatlan 1 Dakika Karanlk (her gece ayn saatte klar
sndrme) eylemleri ustaca bir manevrayla slami tehlike kart eylemlere d
ntrlerek amacndan saptrlmtr. 1 Dakika Karanlk eylemlerine katlan
asker lojmanlarn ardndan, dnemin hkmeti Refahyol (Doru Yol Partisi ve
Refah Partisi koalisyonu) hedef gsterilmi, RP hakknda yllardr devletin ariv
lerinde bekletilen dosyalar birer birer basna szdrlmtr.
Blgiraya gre (1999) 28 ubat merulatran sylem u temel argman
zerine oturtulmaktadr: 28 ubat, Refahyol koalisyonunun iktidar olmas so
nucu irticann T.C.nin temel niteliklerini tehdit eder boyutlara ulamas zeri
ne, MGKnn asker yelerinin getirdii nerilerin hkmete onaylanmas ile
balayan sretir. Bu ortamda, Trkiyenin siyasetsiz kalmamas iin mdahale
arttr. rticann lkedeki birincil tehlike olarak gsterilmesi, zellikle Kemalist
ve laiki ana akm medyada tm Mslmanlarn dman grlmesi gibi bir
erevelemeye dnmtr. Yoksa, dahili bedhahlar ibanda mdr?
Kimileri, Trkiyede ar dincilere kar Trk Silahl Kuvvetlerinin de mec
buren ar laik olduunu ileri srerken, ordunun siyasal yaamda dindarlk
veya din kartl ile varoluunun abdrditesi dnem koullarnda pek tartla-
mamaktadr. nk, Bayramoluya baklrsa (2007: 12), 90l yllar m odernli
in kanlmaz aamalarndan birisini oluturan merkezle evre arasndaki me
safenin azalmasndan kaynaklanan kriz dnemine tanklk yapmtr. Ancak, bu
mesafe azalnn sadece ekonomik aktrlerle ilikili olmamas, kltrel unsur
larn belirleyici bir rol oynamas, merkez evre karlamasnn iddetini arttr
m, hatta niteliini etkilemitir. Bayramoluya gre, merkez, evreyi darda
brakmak konusunda srarcdr. Bunu salamak iin de otoriterlik bata olmak
zere, her trl arac kullanmtr. Bu m odern bir durumdur. Buna mukabil,
1990lar, ayn zamanda kimlik politikalarnn tm dnyada etkin olarak gnde
me geldii bir dnemdir. Hak ve zgrlklerin anlam deimekte, gelimekte
ve genilemektedir. Bu manada, demokrasi ve serbest piyasann koullar (neo-
liberal politikalar) modern baka kafa tutmaya balayan postmodern durum u
ortaya karmtr. Lkin, bu postm odern durum ne kadar eriat tehlikesine
vurgu yapmaktadr? 1997de Strateji Mori aratrma irketi tarafndan yaplan
bir aratrmada halka eriatn Trkiyed e bir devlet dzeni olmas fikrini des
tekliyor musunuz? sorusu sorulmu, bu soruya olumlu yant verenlerin oran
% 18, olumsuz yant verenlerin oran ise % 68 kmtr (Blgiray; 1999: 63).
Buna mukabil, gazetelerde Refah Partililerin silahlandna ve eriat iin savaa
caklarna dair haberler yaymlanmaya balamtr. 15 M art 1997 tarihli Milliyet
gazetesinde yaymlanan bir habere gre, RPlilerin silahlanma haberleri konu
sunda bir Refahl bakan unu sylemektedir: DSP, CHP, ANAPllar, hepsi silah
alyor. Refah Partililer alnca m silahlanm oluyorlar? Blgiraya baklrsa,
Refahl bakann dedii ilk bakta doru gibi grnyordu. Ancak, RP dnda
ki partilerin hibiri RP gibi T.C.nin temel ilkelerini deitirmeyi, teokratik bir
dzen kurmay ve iktidara kanl da olsa gelmeyi dnmyordu. (Blgiray;
1999: 70)
te, tam da bu sylem zerine ina edilen meruiyet zeminine dayanlarak,
28 ubat 1997de ordu tarafndan yaynlanan muhtra, Trkiyedeki siyasal reji
min nnde ncelikli tehdit olarak irticai hareketi gstermektedir. ktidarda
ki Refah Partisi (RP)-Doruyol Partisi (DYP) koalisyonunun istifas ile sonu
lanan bu toplant, zellikle dnemin Genelkurmay Bakan Orgeneral smail
Hakk Karadaynn kulland ok sert slup ile basma yansmtr. Toplantda,
Ankarad aki Refah Partili (RP) Sincan Belediyesinin dzenledii Kuds Ge
cesi anma treninden hareketle, irticai faaliyetlerin masaya yatrld sylen
mektedir. MGK ile dnemin babakan Necmettin Erbakan bakanlndaki 54.
hkmet arasnda yaplan bu kritik toplantnn ardndan alnan kararlar, Trk
siyasal tarihine 28 ubat Kararlar olarak gemitir. Tarihi toplantda alnan ve
bir eit sivil muhtra olarak tanmlanan kararlar, toplam 18 maddeden olu
maktadr.1

1 Mill Gvenlik Kurulunun 28 ubat 1997 tarih ve 406 Sayl Kararna Ek-A (rejim aleyhtar irticai
faaliyetlere kar alnmas gereken tedbirler)
1- Anayasamzda cumhuriyetin temel nitelikleri arasnda yer alan ve yine anayasann 4nc mad
desi ile teminat altna alnan laiklik ilkesi byk bir titizlik ve hassasiyetle korunmal, bunun ko
runmas iin mevcut yasalar hibir ayrm gzetmeksizin uygulanmal, mevcut yasalar uygulamada
yetersiz grlyorsa yeni dzenlemeler yaplmaldr.
2- Tarikatlarla balantl zel yurt, vakf ve okullar, devletin yetkili organlarnca denetim altna
alnarak Tevhd-i Tedrisat Kanunu gerei Mill Eitim Bakanlna devri salanmaldr.
3- Gen nesillerin krpe dimalarnn ncelikle cumhuriyet, Atatrk, vatan ve millet sevgisi, Trk
milletini ada uygarlk dzeyine karma lk ve amac dorultusunda bilinlendirilmesi ve
eitli mihraklarn etkisinden korunmas bakmndan:
a- 8 yllk kesintisiz eitim, tm yurtta uygulamaya konulmal.
b- Temel eitimi alm ocuklarn, ailelerinin isteine bal olarak, devam edebilecei Kuran kurs
larnn Mill Eitim Bakanl sorumluluu ve kontrolnde faaliyet gstermeleri iin gerekli idari
ve yasal dzenlemeler yaplmaldr.
 O gnlerde, darbecilerin Sincanda Kuds Gecesi dzenleyen halka nazire
olarak sokaklarda dolatrdklar asker tanklar, egemen snfn istikrar arayn
simgeler ekilde basna yansyordu. Henz Trkiyede cumhuriyetin kuruluun-

4- Cumhuriyet rejimine ve Atatrk ilke ve inklaplarna sadk, aydn din adamlar yetitirmekle
ykml, mill eitim kurulularmz, Tevhid-i Tedrisat Kanununun zne uygun ihtiya dze
yinde tutulmaldr.
5- Yurdun eitli yerlerinde yaplan dini tesisler belli evrelere mesaj vermek amacyla gndem
de tutularak siyasi istismar konusu yaplmamal, bu tesislere ihtiya varsa, bunlar Diyanet leri
Bakanlnca incelenerek mahalli ynetimler ve ilgili makamlar arasnda koordine edilerek ger-
ekletirilmelidir.
6- Mevcudiyetleri 677 sayl yasa ile men edilmi tarikatlarn ve bu kanunda belirtilen tm unsur
larn faaliyetlerine son verilmeli, toplumun demokratik, siyasi ve sosyal hukuk dzeninin zedelen
mesi nlenmelidir.
7- rticai faaliyetleri nedeniyle Yksek Askeri ra kararlar ile Trk Silahl Kuvvetlerinden (TSK)
ilikileri kesilen personel konusu istismar edilerek TSKy dine karym gibi gstermeye alan
baz medya gruplarnn silahl kuvvetler ve mensuplan aleyhindeki yaynlar kontrol altna aln
maldr.
8- rticai faaliyetleri, disiplinsizlikleri veya yasad rgtlerle irtibatlar nedeniyle TSKd an iliki
leri kesilen personelin dier kamu kurum ve kurulularnda istihdam ile tevik unsuruna imkn
verilmemelidir.
9- TSKya ar dinci kesimden szmalar nlemek iin mevcut mevzuat erevesinde alman ted
birler; dier kamu kurum ve kurulular, zellikle niversite ve dier eitim kurum lan ile brok
rasinin her kademesinde ve yarg kurulularnda da uygulanmaldr.
10- (Bu maddenin tam metnini Trkiyenin uluslararas ilikilerini ilgilendirdii iin yaynlayam-
yoruz.)
11- Ar dinci kesimin Trkiyed e mezhep ayrlklarn krklemek suretiyle toplumda kutupla
malara neden olacak ve dolaysyla milletimizin dmanca kamplara ayrlmasna yol aacak ok
tehlikeli faaliyetler yasal ve idari yollarla mutlaka nlenmelidir.
12- T.C. Anayasas, Siyasi Partiler Yasas, Trk Ceza Yasas ve bilhassa Belediyeler Yasasna aykr
olarak sergilenen olaylarn sorumlular hakknda gerekli yasal ve idari ilemler ksa zamanda sonu
landrlmal ve bu tr olaylarn tekrarlanmamas iin her kademede kesin nlemler alnmaldr.
13- Kyafetle ilgili kanuna aykr olarak ortaya kan ve Trkiyeyi ad bir grnme yneltecek
uygulamalara mani olunmal, bu konudaki kanun ve Anayasa Mahkemesi kararlar taviz verilme
den ncelikle ve zellikle kamu kurum ve kurulularnda titizlikle uygulanmaldr.
14- eitli nedenlerle verilen, ksa ve uzun namlulu silahlara ait ruhsat ilemleri polis ve jandarma
blgeleri esas alnarak yeniden dzenlenmeli, bu konuda kstlamalar getirilmeli, zellikle pompa
l tfeklere olan talep dikkatle deerlendirilmelidir.
15- Kurban derilerinin, mali kaynak salamay amalayan ve denetimden uzak rejim aleyhtar r
gt ve kurulular tarafndan toplanmasna mani olunmal, kanunla verilmi yetki dnda kurban
derisi toplattrlmamaldr.
16- zel niforma giydirilmi korumalar ve buna neden olan sorumlular hakknda yasal ilemler
ivedilikle sonulandrlmal ve bu t r yasad uygulamalarn ulaabilecei vahim boyutlar dikkate
alnarak, yasa ile ngrlmemi btn zel korumalar kaldrlmaldr.
17- lke sorunlarnn zmn Millet kavram yerine mmet kavram baznda ele alarak so
nulandrmay amalayan ve blc terr rgtne de ayn bazda yaklaarak onlar cesaretlendi
ren giriimler yasal ve idari yollardan nlenmelidir.
18- Byk Kurtarc Atatrke kar yaplan saygszlklar ve Atatrk aleyhine ilenen sular hak-
kndaki 5816 sayl kanunun istismar edilmesine frsat verilmemelidir.
28 ubat 1997 tarih ve 406 sayl MGK Kararnn Ekidir.
dan beri varolan asker vesayet rejimi eletirilemiyordu. Ancak Bayramolu
(2007) ve andar (2001) gibi yazarlar TSKnn darbelerle ina edilen ve mevzuat
desteiyle elinde bulundurduu gc icrac-denetleyici-hkmet devirip, hk
met kurucu ekilde kullanmaktan ekinmediini dile getiriyorlard. Refahyolun
28 ubat darbesiyle devrilmesini RPnin kapatlmasn, sekiz yllk kesintisiz ei
timle mam Hatip liselerinin orta ksmlarnn kapatlmas, Erbakan ve nde
gelen RPlilere siyasetin yasaklanmas ve niversitelerde barts yasa izledi.
Sre, ana akm medyada ordunun eriat harekete saldrs olarak ereveleni
yordu. Ancak, bu saldrnn sonular sadece eriat hareketle snrl kalmad.
28 ubat ertesinde ii hareketi de geriletildi. Devlet glendi. Gneydoudaki
sava iddetlendi. Derin bir laik-eriat saflamas toplum a dayatld.
28 ubat kararlarnn aklanmasnn ardndan, irticai faaliyetlerde bulun
duklar gerekesiyle ok sayda kii ve kuruma kar bir dizi operasyon balad.
Bu operasyonlarda 7 bin 400 kii gzaltna alnrken, ana akm medyada hak
larnda oka olumsuz haber yaymlanan Aczimendi grubunun lideri Mslm
Gndz 1997de, BDA-C rgtnn lideri Salih Mirzabeyolu da 1998in son
gnlerinde stanbuld a gzaltna alndlar.
Trkiyenin 28 ubat srecine aslnda 1989 ylnda dnyadaki uluslararas
konseptin deimesiyle girdiini iddia edenler de oldu. Onlara gre, Sovyetler
Birliinin dalmasyla birlikte byk glerin komnizm gibi yeni bir tehlike
icat etme ihtiyac domu ve bu yeni tehlike de slam olarak belirlenmiti. Ni
tekim, slam Dnyas ve Kltr Aratrma Merkezi (DKAM) tarafndan 2001
ylnda dzenlenen 28 ubat ve Mslmanlar konulu panelde konuan em
settin zdemir yle demektedir:1
ran D evrim inde hazrlksz yakalananlar, konsept deitikten sonra daha
tedbirli olarak tabiri caizse 28 ubat 89d a M slman dnya iin ilan etmi
oldular. A m a 12 Eylld en nce darbe artlarnn olgunlamasn binlerce in
sann lm pahasna bekleyen sistem, 28 ubat darbesini merulatracak
artlarn hazrlanmasn bekledi.
Youn bir psikolojik sava yrtld Trkiye'de. Refahyolun iktidar ol
m asyla birlikte korkun bir mcadeleye baladlar. Btn medyay olaans
t tarzda kullandlar. En kk hatay abartarak yansttlar. Ve m aalesef o
psikolojik sava, darbe ortam n olgunlatrd. nsanlarn ou dem ek ki biz
ok su iledik, hata bizde diye dnmeye baladlar. Sonra, malum olduu
zere, tanklar devreye soktular. Refah Partisini iktidara geldiinde baar
szla mahkm etmek istiyorlard; ekonomik alanda baarl olmas, arzu
etm edikleri bir sonu dourdu. ,
Trkiye, son yarm yzyl iinde drt asker darbe yaad. Bunlarn hepsi
farkl nitelikler tad. Ancak, bunlarn en zgn ve en uzun sreye yaylan 28

1 Konumann tam metni ve panel hakknda detayl bilgi iin bkz: http://www.kazimsaglam.
com/index.php?option=com_content&view=article&id=137:28-ubat-suerecinde-tuerkiye-ve-
muesluemanlarhaksoez-dergisi&catid= 15:roeportajlar&Itemid=65
ubat postm odern asker darbesi oldu (andar; 2001: 139). Bayramolu da, 28
ubat dier darbelerden farkl klann sreklilik-kalclk-meruiyet zemini
zerine oturmas olduuna dikkat ekmiti (2007: 99). Trkiyenin, Silahl Kuv
vetlerin belli aralklarla siyasal srece dorudan mdahalelerde bulunmakla
kalmayp, dier zamanlarda da rejim zerinde srekli bir gzetim uygulad
lkelerden biri olduuna zdemir de dikkat ekmekteydi (1993: 9). Hikmet
zdemire gre, Trkiyenin de aralarnda yer ald bu tr rejimlere mill g
venlik rejimleri denilebilirdi (1993:21). Bu lkelerde, rejimin, tamamen kont
rol altnda tutulduu asker diktatrlk dnemleri haricinde de ordu tarafndan
gzetim altnda tutulmas, tamamen anayasa ve ilgili yasalar erevesinde sa
lanmaktayd. zdemir, Trkiyed e mill gvenlik rejiminin tarihini ksaca yle
zetlemektedir (s. 40):
Trkiyed e rejim, II. Dnya Sava bitiminden 1970lerin bana kadar
ar ekim bir film gibi, garnizon-devlet uygulamalarndan m ill gvenlik
devletine doru ilerlemesini srdrrken, ordunun zabta kuvveti olarak
stlendii asayii korum a grevinde esasl bir deiim gzlemlenmektedir.
Cumhuriyetin kurulu yllarnda Dou ve Gneydou Anadolud aki ayrlma-
c K rt airetlerin ayaklanmalarna kar szkonusu blgelerde grev yapan
ordu, 1960l yllarda ve sonrasnda ii snfnn byk bir younlua ulat
stanbul, Kocaeli, Zonguldak, zmir, Bursa, Ankara, Adana, el... gibi metro
pollerde asayi grevini stlenmitir. Bu metropollerin hemen hepsinde ni
versitelerin bulunmas, ii ve memur kesimine gre radikal dnceye daha
ak renci ve aydnlarn, uygulanan resm politika gerei nfusun potansi
yel tehlike tayan kesimi olarak gzetim de bulundurulmalarn gerektirmi
tir. Nitekim, rejimin asker ynetim dnda kalan dnemlerde skynetimi
olaan bir ynetim biimi eklinde kullanmas, uygulamann sreklilik ka
zandn gstermektedir.
Nitekim, skl de C u m h u riye t D n em in de Skyn etim U ygu lam alar adl
kitabnda u rnei vermektedir (1997: 11): Cumhuriyetin ilan edildii 29
Ekim 1923ten 19 Temmuz 1987 tarihine kadar geen sre 63 yl 8 ay 20 gn. Bu
sre iindeki skynetim uygulamalarnn toplam sresiyse 25 yl 9 ay 18 gn.
Yani, Cumhuriyet tarihinin yzde 40.

almann Amac ve Yntem

Weber, devlet, belli topraklar zerinde fiziksel iddetin meru kullanm
tekelini (baarl ekilde) elinde tutan bir insan topluluudur, der (1948). Top
lumdaki kar atmalar ve kar gereklemeleri (egemenlik ve mcadelele
ri) ayn zamanda a) devlet zerinde ve b) devletten geerek yaplr. Devlet, bu
nedenle egemenliin temsilcisidir ve nemli bir mcadele alandr. (Erdoan;
1997: 192)
Egemenlik ve mcadele alan denildiinde, kamunun rzas da ne kar.
Rza ve ikna siyasal iletiim kanallaryla (medya kullanlarak) yaplabilecei
gibi, silahl ikna ile de yaplabilir. Devletler tarihinde kaba gle iknann iletii
mi askerlik kurumuyla yaplmtr. Ordularn kurulu ve tutulu amac i ve d
dmanlara kar koruma, savunma, gerektiinde de saldrmadr. Yani ordu, ie
ve da kar, silahl iknay iletiir. (Erdoan; 1997: 198)
28 ubatta yaanan egemenlik mcadelesi, yaygn medya kanallarnda
genellikle devleti bir bak asyla erevelenmi ve postm odern darbeye
silahsz ikna/rza srecinde medya zerine den grevi yerine getirm i
tir. Bu sre, Refah Partisinden ayrlan bir grup siyaseti tarafndan kurulan
slamc-muhafazakr Adalet ve Kalknma Partisinin (AKP) Trkiyed e tek ba
na iktidara geldii 2002 sonras sivilleme ve asker vesayetten kurtulm a
sylemleriyle birlikte detaylca incelenmitir. Ana akm medyann 28 ubat
srecinde taknd orducu tutum , hem dnemin tanklar hem de aktrleri
tarafndan yaz dizileri, itiraflar ve belgeseller araclyla 2000li yllarda dile
getirilebilmitir.1
Ancak, yaygn medya dnda kalan ve daha ok entelektel (sol/sa) ke
sime hitap eden gazete ve dergilerde durum farkldr. 28 ubat srecinde en
azndan bu t r yayn organlarnda toplumsal gerekliin irdelenmesi, olay,
durum ve aklamalarn eletirel bir gzle incelenmesi mmknd. te bu a
lmada 28 ubat srecinde merkez medya kanallar dnda kalan iki dnce
dergisinin olaylar nasl erevelediinin irdelenmesi amalanmaktadr.
Bu almann younlat nokta, sistematik olarak haber metinleri ze
rinden giden bir eletirel sylem analizi yerine, haberlerde retilen anlam ve
sosyal data zerinden bir ereveleme analizi yapmaktr. Aratrma kapsamn
da, biri Marksist solu temsil eden (Birikim) bir dieri ise siyasal slami kesimi
temsil eden (Aksiyon) iki haber dergisi incelenmitir. Bu almada, iki derginin
de devam etmekte olan bir olay (28 ubat asker mdahalesi) tanmlamak iin
setikleri szcklere, haberi gvenilir klmak iin kullandklar argmanlara,
kullandklar haber kaynaklarnn niteliine (resm, gayriresm), kullanlan do
rudan alntlarn srmekte olan tartmada egemen ideolojinin argmanlarn
m, yoksa bastrlm ideolojinin argmanlarm m yansttna, haber dilinin
ntr veya tarafl oluuna ve haber ieriinde yer alan nyargl, aalayc ve/
veya vc syleme baklmtr. Ama, bu iki ayr ideoloji ekseninde ayn olayn
nasl farkl yntemlerle ina edilebildiini gstermektir. Aratrma kapsamnda
Aksiyon dergisinin 8-15 Mart 1997,16-21 Mart 1997 ve 22-28 Mart 1997 tarihli
saylar ile, Birikim dergisinin M art 1997 (say 95), Nisan 1997 (say 96) ve Ma
ys 1997 (say 97) saylar incelenmitir.

1 Mehmet Ali Birandn CNN Trk iin hazrlad Son Darbe: 28 ubat belgeseli buna bir r
nektir. http://www.cnnturk.com/2012/cnn.turk.tv/02/10/son.darbe.28.subat.bu.aksam.cnn.turk-
te/648638.0/index.html
 Birikimde M ilitarizmin ve Devletin Eletirisi
Mart 1997 Says: slam i Hareket: Tarih, Kltr ve Cemaat/
Trkiyede Devlet/Kadn Hareketi
Laiklik/anti-laiklik: Dayatlan kutuplama
m er Lainer (Mart 1997)
M art 1997 saysnda derginin yayn ynetm eni mer Lainer tarafndan
kaleme alnan yazda 28 ubatn ve dalan DYP-RP koalisyonunun detay
l bir deerlendirmesi yer almaktadr. Geen ayn birikimi balkl kede,
hem silahl kuvvetlerin hem de devrilen koalisyonun eletirel analizi yapl
maktadr. Yaznn tonu ve ierikte kullanlan syleme bakldnda, dnemin
koalisyon ortaklar Necmettin Erbakan ve Tansu illerin olayn gerekle
mesine zemin hazrladklar ve balarna gelecekleri hak ettikleri yolunda bir
anlam kmaktadr:
Tansu illerin RP oylaryla aklanm asndan sonra Refahyol koalis
yonunun fiili varolu am acnn ikinci esi de gereklemi oldu. D o la y
syla bundan byle Refahyol hkm eti her an sona erebilir. nk her iki
ta ra f da bu koalisyondan bekledii ya ra r esas itibariyle elde etm i saylr
artk. Bu yararlarn karlnda, genelde - v e zel olarak birbirlerine kar
- kullandklar baz nem li kozlarn da byk lde geersizletirm i
oldular. (s. 3)
Lainer, yine ayn yazsnda Susurluk skandali ile ortaya kan olumsuz tab
lonun nasl olup da Erbakanm kendi beceriksizlii sayesinde RP aleyhine dn
m olduuna bakarak, bu durum u da eletirmektedir:
Oysa bilindii zere Susurluk olaynn zerine gidilmesi, devletteki kir
lenmenin rtbas edilmemesi ynnde doan toplumsal duyarll canl tut
m ak iin bavurulan bu p a sif eylem (bir dakika karanlk), Erbakan ve RP
merkezi tarafndan eletirilmi, alaya alnm hatta hakarete yeltenilmitir.
RPnin dorudan kendisini hedef almayan bu eylemin kendisine kar da y
nelmesine anak tutan bu tavrn a z sonra tekrar ele alacaz...
Ayrca, yazar Trkiyed e 28 ubatta olup bitenin laiklik yanls sekler ordu
ya da Kemalist halk kitlelerinin demokratik talepleri veya Cumhuriyetin temel
kavramlarnn korunmas ile bir ilgisi olmadn da vurgulamaktadr:
Bu dergide defalarca akland zre, bu lkede laiklik p o litik a la r
nn devleti dinden arndrm akla pek a z ilikisi vardr... A m a Trkiyed e
laiklik denen ey, bu a d altnda toplum ounluunun din i veya yle sa
nlan hayat tarzlarm zorla deitirm eleri, zorla ada denilen bir kal
ba sokulm alar iin y rrle konulan politikalardr. D ini h a ya t tarznn
kam usal alanda grnm esi -sokakta araf giyilm esi, din i elbiselerle d o
la lm as- ve o h ayatn grupsal form lar, ritelleri -a yin , dini retim -
yasaklan m tr ve rnein bunlarn dinin devlet ilerine karm as ile hi
ilikisi yoktur.
 stadm, Asker Gelecek mi?..
Derginin M art says slam ve laiklik zerine yazlarla doludur. Bunlardan
bazlar dorudan 28 ubat ile ilintili yazlar olmakla birlikte, bazlar ise genel
olarak slam felsefesi veya dncesi ile ilgili, hatta daha nce baz yayn organ
larnda yaymlanm makalelerdir.
Ancak M art saysnn 28 ubat eletirisi anlamnda dikkat eken iki ierii
var. Bunlardan bir tanesi Kemal Gkhan Grsesin karikatr. Karikatrde iki
entelektel karlkl konuuyorlar. Birisi deerine soruyor:
- Peki sta d m , asker gelecek m i ne diyorsun?
Dier bantta bir Mehmetik gryoruz. Cephede sipere konumlanm olan
asker, olaanst hal blgesinde evresinde drt bir yana dalm dman
tabelalar arasnda yle dnyor:
- nsann akln a trl trl e y geliyo r... M esela A ca b a asker hi g itm i m iy
d i? diye soras g eliyor insann.
Dieri ise Ahmet nsel tarafndan kaleme alnan Siyasal rejim bunalmnn
nedeni olarak devlet balkl yaz.
Makalede nsel siyaset biliminde pretoryen diktatrl kavramnn neye
tekabl ettiini anlatmaya alyor. Siyaset bilimci Maurice Duvergerye gre
pretoryen diktatrl kavramnn ordunun toplumsal glerin taleplerini iz
leyerek, onlarn bir tr aleti olarak yapt siyasal mdahaleleri kapsamamas
gerektiini anlatyor ve Duvergerye gre, pretoryen diktatrl, halkn genel
istemlerini tatm in etmekten ok, siyasal mdahaleyi gerekletiren grubun zel
kayglarna cevap veren teknik bir diktatrlktr diyor.
Trkiyed e asl siyasal bunalmn bu pretoryen nfuz mevkileriyle parla
menter rejimden gcn alan siyasal iktidar odaklar arasnda olduuna dikkat
eken nsel, bunalmn siyasal rejimden kaynaklanmadna, bunun esas kay
nann kendisini devletle zdeletirmi pretoryen g ve evreler olduuna
dikkat ekiyor. Dolaysyla, yaznn iinde hi 28 ubat gndermesi olmasa dahi,
siyasi krizlere gnderme yaplarak Trkiyede laiki-Kemalist evrelerin iinde
derin devleti temsil eden kesiminin giderek artan bir biimde pretoryen davra
nlar sergilemeye balad dncesi ileniyor makalede.

Nisan 1997 Says:

Ordu ve Siyaset/ran Devrim Trkiye/Devlet ve Tahakkm
MGK hkmetleri ve kesintisiz darbe rejimi (Ahmet nsel)
Birikim dergisinin Nisan saysnda 28 ubat srecini ileyen en detayl m a
kale, Ahmet nselin yukardaki balkla yaymlanan yazs. Bu yazda, MGK ve
MGK hkmetlerinin derin bir analizine girimeden nce, bir nceki sayda
mer Lainerin yapt gibi, RP-DYP koalisyonunun aslnda bir anlamda kendi
sonunu hazrlad grn tekrar ediyor nsel:
Susurluk kazasnn ardndan ortaya dklenlerin stn rtm ek konu
sunda DYP ve Refahn gsterdii ortak aba ve bunu bile yeterli bulmayp, bu
ete faaliyetlerinin aka savunulmasn isteyen faizan partiler, devletin kut
salln yceltenlerin ok geni bir yelpaze iinde yer aldklarn gsterdiler..
Refahn Susurluk dosyasnn zerini kahramanca rttn syleyen ya
zar, yine de yaranamad devlet gleri tarafndan cezalandrldn sylyor
ve hemen ardndan Trkiyede MGKnn tarihini anlatyor:
Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan beri var olan asker arlk, 1960
darbesiyle kurumsallam, onu izleyen mdahale ve darbelerle bu kurum
sallama pekitirilmiti. 30 yl akn devam eden bu srete, bu kurumsal
lamann merkezine adm adm Mill Gvenlik Kurulu yerletirildi. Zam a
nnda sivil ve asker generallerin kendi partilerini M D P yi %25 oyla iktidar
yapm ak iin lp biip diktikleri seim sisteminin Refah Partisini belediye
lerde ve daha sonra mecliste iktidara getirm esi karsnda, ayn evreler, bu
kez M G K y fiili bir ikinci hkmet olarak faaliyet gsterecek yetkilerle donat
m aya baladlar. Ama, M G K y sadece fiilen deil, ayn zam anda resmen i
devletin hkmeti olarak kurumlatrm akt .
28 ubat ile ortaya kan sivil siyasette MGK glgesini detaylaryla anlatan
yazar, asker vesayetin 12 Eyll asker darbesiyle merulatrldn da anlatt
yazsnda laiki-devleti-Kemalist evrelerin bu durum a sempati ile yaklama
larn da eletiriyor:
12 Eyll asker cunta hkmeti sistem ini bir ekilde yasallatran,
M G K nn gerek hkm et gibi ilev grd, M G K genel sekreterinin bir ikin
ci babakan olarak fa a liyet gsterdii asker demokrasimiz, bu ynetmelikle
beraber tm devlet tekilat iinde ynetim e sessizce ve yasal biimde el konul
masna uygun zemin hazrlamtr.
Sincand a gsteri yapan tanklar, sessizce karlan ynetmelii, gerek ikti
dar eline alan MGK, glge iktidar durumuna den hkmet ve st rtlen
devlet etelerinin arasnda kaldmz belirten yazar, makalesinde aka 28
ubata kar bir tavr ortaya koyuyor.
Derginin Nisan saysnda yer alan bir baka 28 ubat ilintili yaz, Serdar en
tarafndan kaleme alnan G em iten gelecee Silahl K u vv etler balkl makale.
Osmanld an gnmze ordunun asker, kltrel ve siyasal alandaki giriimleri
nin ve gelime safhalarnn deerlendirildii yaznn ana fikri, Trk ordusunun
ksa saylmayacak bir sre daha siyasal yaam iindeki yerini eski arl ile
koruyaca, ancak bu durum un zellikle Batllama hareketine ters bir gr
nm arzedeceidir:
eitli gerekelerle daha dar gruplarn karlaryla akan mdahalele
re ynelm e zorunluluu ordunun meruiyet sorununu da daha fa zla dikkate
almasn gerektirecektir. Silahl Kuvvetler dnyann birok yerin de olduu
 gibi en geni toplumsal destei almadan da mdahalede bulunabilir. Fakat,
o zam an Batllama hareketi ile ortaya kan ve sre iinde ekillenen ordu
imajn terk etmek zorunda kalr.

Mays 1997 Says:

Bilim, Felsefe, deoloji/Ekoloji ve Toplum/Ordu ve Kadn
Merkez sada yaanan sre/Geen ayn Birikimi (mer Lainer)
Birikim dergisinin Mays 1997 says, grece olarak 28 ubat-Ordu-MGK-
Siyaset konularna daha az yer ayrm. Lkin, derginin bayazs niteliinde
olan mer Lainer imzal Geen ayn birikimi kesi, yine 28 ubat ve sonras
srecin irdelenmesine ayrlm. ubat sonundaki tarihi MGK toplantsnn ar
dndan RP-DYP koalisyon hkm etinin sonunun geldiinin anlaldn be
lirten yazar, deta bir satran oyunundaki hamleler gibi bu sonun hazrland
na dikkat ekiyor. Bundan sonra bir asker darbe olur mu? sorusuna ise, 28
ubattan beri zaten ordu denetiminde bir hkmet sreci yayoruz, cevabn
veriyor.
Serdar en tarafndan kaleme alman Kadnn toplumsal konumu ve Silahl
Kuvvetler balkl yaz ise, 28 ubat srecine zemin hazrlayan Merve Kavak
olay ve trban tartmalaryla paralel okunabilir. nk makalede de anlatl
d gibi, Trkiyed e ordu bir yandan modernlemenin, Batllamann ncs
olarak alglanrken, bir yandan da Batl kadn tipini zorlayan Kemalizmin de
bekisi konumundadr. Dolaysyla, Silahl Kuvvetlerin, zellikle trban olaylar
karsndaki sekter tutumu, Trkiyed e kadn sorununa dorudan etkide bulun
maktadr. Yazar, aratrmasnda, ordunun kadn hareketi zerine olumlu etkile
ri olduu grn savunmakta, ama yine de ayn ordunun ayn zamanda erkek
bak asn da pekitirdii kanaatini dile getirmektedir:
Fakat, alt izilmesi gereken nokta, modernleme mcadelesinin gelenek
sel ilikileri zmesi nedeniyle kadnn toplumsal konumunun olumlu etki
lendii buna karn erkek egemenliinin yeni bir boyut kazanddr. Erkek
lerin yen i toplumsal ilikilere kadnlara gre daha nce ve donanml dahil
olmasna yol aan ordu, farknda olmadan Trkiye modernlemesinin erkeksi
ieriini glendirmitir.

Aksiyonda Kesintisiz Demokrasi! Tepkisi

8-15 Mart 1997 Says:
Fethullah Glen (Nur Tarikat) Cemaatinin yayn organ olarak da bilinen
Aksiyon dergisi, 28 ubat 1997 MGK toplants ve arkasndan gelen tartmal
ortamda yaymlanan ilk saysnda (16-21 Mart) S. Ahmet Aydn imzasyla Ke
sintisiz Demokrasi! balkl bir yazya yer vermi. Baln hemen arkasndan
gelen -(!)- iareti, bir anlamda bir olumsuzlama ieriyor ve bize Kesintisiz
anti-demokrasiyi artryor. Siviller, askerler, siyasi krizler ve arkasndan
gelen asker mdahalelere m ahkm olup olmadmz sorularnn sorulduu
haber, aka 28 ubat kart bir tonda yazlm:
Bugne dek asker darbe yaand. Ancak demokrasiyle ynetilen
bir lkede sorulmas gereken bir soru var: A skerlerin sivil rejime mdahale
haklar var m? Bu can alc ve baz kesimler tarafndan asla sorulmamas
gerektii dnlen sorunun e vet kl cevab iin anayasal ve yasal adan
baz dayanak noktalar bulunabilir. G nm z yasal dzenlemelerine bakl
dnda mdahalelerin anayasal zemininin bulunduum , daha akas her
mdahale sonras bu zeminlerin hazrlandn sylemek mmkn. Fakat bu
y asal zeminin meru, hukuki ve demokratik olduunu sylemekse grleri
ni aldm z aydnlarn da belirttii gibi pek mmkn deil.
Trkiye Cumhuriyetinde egemen gcn millet mi, ordu mu olduunun sk
lkla birbirine kartrldna dikkat ekilen yazda, aka millet iradesiyle h
kmet olmu RP-DYP koalisyonunun askerler tarafndan drlm olmasna
tepki dile getiriliyor. Ve TBMM duvarlarnda yazl olan Egemenlik kaytsz
artsz milletindir sznn artk geerliini yitirdii syleniyor.
Trkiyed e demokrasinin acaba ne zaman vazgeilebilir bir kavram olmak
tan kp asl hvviyetiyle hayatn devam ettirebilecei sorusunun sorulduu
makalede gazeteci-yazar Ali Bayramolunun u grlerine yer veriliyor:
Hangisi rejimi tehlikeye sokar: Bir meczubun cinsel ilikisi mi, yoksa h
km et istikrarm srekli tehdit eden, askere davetiye karan, askerin szc
ln yapan anlay m? Bir belediye bakannm yapt bir konuma m,
yoksa Silahl Kuvvetleri siyasi arenaya davet eden bir zihniyet m i?
Haberin tonu 28 ubat kart olmasna karn, haberde yer verilen haber
kaynaklarnda dengeli bir dalm szkonusu. Aksiyon editrleri ve muhabirleri
mmkn olduunca dengeli bir haber hazrlamak istediklerinden, hem kendi
dncelerini pekitirecek haber kaynaklarna, hem de kart grn temsil
cilerine, yani Kemalist-laiki haber kaynaklarna da yer vermiler. Yazda yer
alan kaynaklar unlar: Ali Bayramolu, Aytun Altndal, etin Altan, Mmtaz
Soysal, Cengiz andar, Ahmet Tan ve Koray Dzgren.
MGKnn sistem iindeki yeri ve yllar iinde nasl siyasetin merkezine otur
duunun anlatld dier blmlerde ise, 28 ubatta alnan kararlarn tepki ile
karland gr ileniyor. Lkin, Trk medyasnda 28 ubat destekleyen
grlere sklkla rastlanmas da eletiriliyor:
Trk basnnn son zamanlarda sergiledii tavr demokrasi asndan
kayg verici. 12 Eyll sonras asker yn etim i destekleyen basn, aradan geen
zam an iinde m uhalif kimlie brnerek ihtilalcilerden gazete stunlarnda
hesap sormaya baladnda, ihtilalin lideri Kenan Evren bile aryordu.
Anlarnn ikinci cildinde ihtilal ncesi basn ve siyaset dnyasndan insan
larn kendilerini nasl tevik ettiini Ne duruyorsunuz paam dediklerini
yazan Evren, acmaszca eletirilmeye balandnda Bizi o zam an venler
im di yerm e yarna girdiler serzeniinde bulunuyordu."
 Trkiyed e genel tavrn millete ve demokrasiye gvenmemek olduu gr
nn dile getirildii haber metni, deta bir yorum yazs niteliinde bitiyor:
Herhalde hibir dem okratik lkede, varltk nedeni demokrasi olan siya
si partiler ve onun liderleri kendi geleceklerini bizdeki gibi parlam ento d
operasyonlara endekslememitir. Trk demokrasisi, daha uzun sre vesayet
emsiyesi altnda yaam aya mahkm grnyor

8-15 Mart 1997 Says:

Refahyol Oksijen adrnda
Aksiyon dergisinin 8-15 M art tarihli saysnda yer alan bu balkl haberde,
hkmet iindeki rahatszlklara yer veriliyor. Hkmetin iki ortann da as
lnda koalisyonu sona erdirecek bir durum grmediklerinin anlatld haberde,
daha ok DYP tarafndan koalisyonu bozalm anlaynn hkim olduu dile
getiriliyor. Haberde, zellikle DYP lideri Tansu illerin yaad bir tedirginlik
olduu sylemi hkim:
Ancak DYP, RP kadar rahat deil. M G K kararlarndan koalisyonu bo
zalm sonucunu karanlar da var. A yvaz Gkdemir, nal Erkan g ib i isimle
rin aka muhalefeti hkmetin gelecei asndan problem oluturmuyor.
Ancak yen i isimlerin bu muhalefete katlma eilimi illeri endielendiriyor.
DYP yneticilerinin tavr ok net: Hkmeti bitirecek bir durum yok. Kald ki
RP kamuoyunda gndem e getirildii gibi yoldan karsa protokol de ine
mi olur ve DYPnin imajn zedeler.
Haberin tonundan zmleyebileceimiz gibi, Aksiyon haber merkezi ko
alisyonun bitirilmesi dncesinin gereksiz olduu sylemini ilemekte. Ama
yine de, MGKnn sert slubuna bakldnda, koalisyonun m rnn pek de
uzun olmayaca grlyor. te bu nedenle, dergi de hkmetin srarc olama
yacann farknda:
M G K kararlarnn hkmetin mrn nasl etkileyecei konusunda e
itli senaryolar ortaya atlrken, deiik sonular karmak mmkn. lk so
nu, hkmetin mrnn uzun olmayaca eklinde. Erbakan her ne kadar
paketi imzalasa da RPnin yapsnn bunlar uygulamaya engel olduundan
koalisyona ksa mr bienlerin says az deil. Bu nasl olacak ? Gerekle
mesi en makul forml, hkmete muhalefet edenlerin saysnn artm asyla
D Y P nin ekilmeye mecbur kalaca eklinde. Gittike hzm arttran rzgrn
dier sonucu da merkezleri birletirecek artlar oluturma beklentisi. H edef
ise m erkez sa. A N AP ve D YP birleseydi RPnin hkmet olmas mmkn
olm azd dncesinden hareketle, merkez san etrafnda birleebilecei bir
lider aray nmzdeki gnlerin arlkl konusu olabilir.
lkede demokrasinin ikinci plana atld ve bunun da hem halk kitlele
rini hem de RPli milletvekillerini ok arttnn dile getirildii haberde
Trkiyenin nemli bir demokrasi snavndan gemekte olduu dncesi ar
lkl olarak ileniyor. Nitekim, haberde ad geen haber kaynaklar da bu ynde
deme vermi:
stanbul M illetvekili Sleyman A rifE m renin 'Olaylar medyadan izler
ken sanki Alfred Hitchcockun korku film lerini izler gibi hissediyorum ken
dimi. Am a saduyu ile deerlendirdiimde bunun ne kadar yersiz olduunu
gryorum tespiti R P nin bakn zetliyor.

29 Mart-3 Nisan Says: Doan Greten Demokrasi Dersi!:

Gerilimi Ajanlar Krklyor.
Aksiyonun 29 Mart-3 Nisan saysnda yer alan, 28 ubatla ilgili tek haber,
Mustafa nal tarafndan gerekletirilen bir Doan Gre syleisi. O Doan
Gre ki, Genel Kurmay Bakanl dneminde en ok eletirilen askerlerden
olmu, ypratlm ama daha sonra da DYP saflarndan politikaya atlm bir
ahsiyet. Ancak, DYPnin de MGK tarafndan koalisyonu bozmaya, iktidardan
ekilmeye zorland bir konjonktrde, Gre paay asker deil, sivil otori
te olarak haber kayna yapm Aksiyon. Tahmin edilecei gibi, bu syleide
emekli paa Doan Gre MGK kararlarn eletiriyor ve sivil otoritenin devam
etmesi gerektii yolunda grlerini bildiriyor:
Laik-antilaik, dindar-dinsiz ayrm yapm ak kimseye bir ey kazandrmaz.
Ben bu cephelemenin Trkiyey i zayf drmeyi hedefleyen ajanlar tarafndan
karld dncesindeyim. Biz daha nceleri de bu tr olaylarla karlatk.
Gl lke olmamz istemeyenler yaralarmz srekli kayorlar. Toplum ola
rak uyank olmak zorundayz. Her kesim dikkatli davranmal. Meclis de, sivil
toplum kurulular da hepimiz saduyulu davranmak zorundayz.
Bu syleiye baktmzda, emekli bir general tarafndan mevcut TSKnn
eletirisine tanklk ediyoruz ki, aslnda derginin yapmaya alt hi de yaba
na atlacak bir ey deil. Trkiyed e demokrasi ve laiklik tehlikeye giriyor diye
postmodern darbe yapmaya alan ordunun eski bir komutanndan gr al
mas olduka akllca. Ayrca, Doan Gre sadece bunlar sylemekle kalmyor,
mam Hatip liseleri ve sekiz yllk eitim konusunda da gr beyan ediyor:
mam Hatip okullar hakkndaki tartm ay da yersiz bulduunu syle
yen Gre, 8 yllk eitimin yllar nce kanunlatn ve bu konuda nemli
mesafeler kaydedildiini, Trkiye genelinde y zd e 75lere varan oranda 8 y l
lk eitimde sreklilik olduunu sylyor.

Sonu
28 ubattan sonra neler oldu? TSKnm Trkiyed e laiklii kurtarm ak am a
cyla gerekletirdii giriim amacna ulat m? Bugn dnp baktmzda
yle bir tablo ile kar karya kaldmz gryoruz: slami hareket tasfiye
edilemedi. RP kapand, FP kuruldu. Trban yasana kar direni tm lke
ye yayld. 18 Nisan seimlerinde FP sadece birka puan geriledi, ama gcn
ald byk ehirlerde oyunu korumay baard. Ardndan, Fazilet Partisinin
kapatlmas ve Necmettin Erbakana getirilen siyaset yasa, yepyeni bir slami
partiyi, Adalet ve Kalknma Partisini (AKP) iktidara tad.
Birikim ve Aksiyon dergilerinin her ikisi de 28 ubat mdahalesine kar
tavr sergilerken, kukusuz ana akm medyann banal, orducu, hegemonya
c syleminden ok daha farkl bir yaynclk pratii sergiliyorlar. Andlarla,
dezenformasyonla, Genel Kurmayn paketlenmi haberleriyle birinci sayfala
rndan darbeyi alklayan gndelik gazetelerin tersine, Birikim ve Aksiyon 28
ubat postm odern darbesine eletirel bakyor ve lkede olan biteni entelektel
adan yorumlamaya alyorlar.
Birikim sylemsel adan RP ve DYP hkmetinin att yanl admlarla
kendi sonunu hazrlad grnden hareketle, aslnda bu srecin kanlmaz
olduu ynndeki grn yanstyor. Lkin, bunu yaparken, Trkiyed e de
mokrasinin srekli yara almasndan da orduyu sorumlu tutuyor. Oysa Aksiyon
dergisi, biraz gizli kapakl da olsa, RP-DYP koalisyonunun olan bitenden kork
mamas gerektiini ve koalisyonunun devam etmesi gerektii grn peki
tirmeye alyor. Yine de, koalisyonun m rnn pek de uzun olamayacann
ip ular haber ieriklerinde gzleniyor.
Birikim, kendisinden beklenmeyecek bir tavrla, 28 ubat srecine keskin ve
direkt olarak tepki vermiyor. Ancak Trkiyede asker vesayetin tarihi ve laiki-
Kemalist yaps zerine derinlemesine analizlere geni yer veriyor. Aksiyon ise,
islami kesimin zeletirisini yapmak yerine, mevcut iktidarn devam etmesi ge
rektii -ki bu ekonomik ve siyasal hegemonya dem ektir- dnda bir nermede
bulunamyor. Ancak, ana akm medyann yapt gibi, kendinden menkul bir
ciddiyetle, btn bask ve yasaklar, eziyetleri de sadece zorunlu bir uygulama
olarak mazur gstermeye de almyor.
 KAYNAKA

Bayramolu, Ali (2007), 28 ubat: Bir Mdahalenin Gncesi, letiim Yaynlar- Bug
nn Kitaplar Dizisi, stanbul.
Blgiray, Nevzat (1999), 28 ubat Sreci, Tekin Yaynevi, stanbul.
andar, Cengiz (2001), ktk Ak Alnla, Tima Yaynlar, stanbul.
Erdoan, rfan (1997), letiimde Egemenlik, Mcadeleye Giri, mge Kitabevi, Ankara
Michael, Parenti (1997), Kirli Gerekler: Politika, Medya, deoloji, Komplo Kuram, Et
nik yaam ve Snf Gc zerine Dnceler, ev: Ali Tartanolu, mge Kitabevi,
Ankara.
zdemir, Hikmet (1993), Rejim ve Asker, z Yaynclk, stanbul.
skl, Zafer (1997), Siyaset ve Asker: Cumhuriyet Dneminde Skynetim Uygulamalar,
mge Kitabevi, Ankara.
 evrensel
k lt r kitapl

"... Medyann tanm gerei bamsz, tarafsz ve iktidarlardan uzak

olmas gerekir. Peki ya kendisi iktidarsa? Ya da sistemin ta kendisiyse?
te o zaman insanlarn 'kiileme' srecini tamamlamad bir lkede,
verili olan devreye girer. ktidarn dncesi ne ise, toplumunki de o
olmaya balar. En azndan ounluunki... ktidar glendike, kitlesi de
glenir. Bir zaman olur, medya, dncesini deitirse bile kitlesinin
dncesini kolay kolay deitiremez. Yllarn pompas, kemiklemi
dncelere neden olur.

Trkiye'de medyann erkek, Trk ve Mslman olduunu dnyorum.

Ve bu unsura Trkiye ortalamasnda tam da 'iktidar' kavramnn
karlk geldiini... ktidarlar kendi sistemlerini retirler, rettiklerini ya
zorla ya da arz-talep ilikisi ile sunar, karln toplarlar. Devridaimdir
bu. te bu noktada 'trafik terr', 'dost hayat', 'ak yapmak', 'eli
kanl', 'szde', 'tehdit' gibi kavramlar bilinaltnda yer edinir. Sonra
bu kavramlar durumlarla zdeleir, ardndan da tavr oluur. Alkoll
araba kullanan trafik terristleri, evlilik d iliki kuran namussuzlar, eli
kanl terristler, szde vatandalar, lkenin tehdit altnda olmas... Bir
zaman sonra seferberlik ruhuna girmi, her an mahvolacan dnen
ve buna gre tutum belirleyen vatandalar ordusu oluur... Medya
nce tanmlar, sonra tanma riayet ister ve karln alr. Herkesin
ortalama ayn eyi dnd, ayn kavramlar etrafnda dnd, ayn
lgati kulland bir toplum olumutur artk... zetle medya iktidardr
ve iktidarlar ideolojilerin kendini retim yerleridir."

Evrim Alata / nszden