89

H ONG K ONG'TA N ST AN BUL'A

KE NT F RA GM A N LARI

Asuman Suner

Yabanc bir kenti tanmak tuzaklarla dolu bir sre... nsan ou zaman en
keskin yarglara kenti en az tand dnemde varyor. Bu dnemde, kentin
hikyesini anlatmak, kente dair her fleyi birka szce sdrmak mmkn
gibi grnyor. Kentte kalfl sresi uzadka, izlenimler karmaflklaflyor, ken-
ti aklayan btnsel bir anlat oluflturmann imknszl ortaya kyor. Gi-
derek, kentin hikyesi insann kendi hikyesine, yaflad dier kentlerin hik-
yelerine karflyor. Kent, iine girildike oalan, paralanan, farkllaflan bir
imgeler/hikyeler toplamna dnflyor. Kent fragmanlarn farkl biimlerde
dizerek, farkl anlatlar oluflturmak, farkl sonulara varmak mmkn. Fakat,
insan bunu ancak ortaya kan anlatnn eksik, yanl ve kurgusal olduunu
bafltan kabullenerek yapabilir.
1995 sonbaharnda Hong Kong'a ilk kez gittiimde zihnimde kente ilifl-
kin oluflan yarg son derece netti: "irkin". O dnemde beni en fazla flaflrtan
fleylerden biri, kentte yeni tanfltm "yabanclarn" (genellikle Kuzey Ameri-
kal ve ngilizler), Hong Kong'u ne kadar stanbul'a benzettiklerini syleme-
leri oldu. Geri kenti grmeyeli yllar olmufltu ama, stanbul'un hibir biim-
de Hong Kong'a benzemedii, her fley bir yana, "gzel" bir kent olduu ok
akt benim iin. Bu benzetme, tm Bat-dfl kentlere ayn ayrcalkl konum-
dan bakan Kuzey Amerikal ve ngiliz st/orta snf profesyonellerin yzeysel
gzlemlerini yanstyordu. Bylesi indirgemeci bir perspektife duyduum tep-
kiden tr, uzun sre Hong Kong'u stanbul'dan ayr tutmaya gayret ettim
zihnimde. Ancak zamanla, iki kent kanlmaz olarak birbirinin iine geme-
ye bafllad ve giderek stanbul gzyle bakar oldum Hong Kong'a. Byle bir
apraz okumann cazibesi, iki kent arasnda kimi zaman benzerliklerin arka-
sndaki farkl dinamikleri, kimi zamansa farkl gibi grnenin arkasndaki
benzer iliflki biimlerini fark etmenin yaratt kflkrtc keflif srecinden kay-
naklanyordu. Yllar iinde, Hong Kong'a iliflkin zihnimde oluflan ilk yarg
byk bir dnflm geirdi. Bu kent hibir fley retmediyse, "irkin"in este-
tik bir kategori olabileceini retti bana. Kentin ilk baflta katlanlmaz gelen
yanlarn (kalabalk, klostrofobi duygusu, scak, nem, kirlilik, biteviye hareket
ve acele hali, itifl kakfl ortam, vb.) giderek kanksamaya, sevmeye, hatta bun-
90 Defter

lardan zevk almaya baflladm! Ancak, Hong Kong'a en fazla sndm zaman-
larda bile, daima stanbul'u kayrdm kafamn iinde. Tam da Hong Kong'un
stanbul karflsnda "baflars" ve "stnl"nn gstergesi olarak dflnlen
vasflar (kentin ekonomik baflars, insanlarn iflkoliklii, kent dzeninin ras-
yonel ifllemesi, insanlarn kurallara uymas, vb.), benim gzmde kenti sevim-
siz ve ruhsuz klyordu. Zihnimde, bunun karflsna romantize edilmifl (daha
insani, daha keyifli, daha baflna buyruk) bir stanbul imgesi koymay baflar-
dm daima.
Bu yazda bir Hong Kong/stanbul karfllafltrmas yapmay amalyor de-
ilim. ki kentin tarihsel geliflim srelerindeki benzeflmezliin yntemsel ola-
rak byle bir karfllafltrmaya elvermediini dflnyorum. En basit biimiyle
syleyecek olursak, stanbul, tpk fianghay, Bombay gibi, uzun ve karmaflk
bir tarihe sahip, gemiflten gelen aidiyet ve sahiplenifl iddialarna zemin teflkil
eden, bunlarn sonucu ortaya kan etnik, dinsel ve kltrel mcadelelere
sahne olmufl bir kent. Bu tarihi kentlerden farkl olarak, Hong Kong, yalnz-
ca bir buuk yzyl nce neredeyse bofl bir ada zerine sfrdan bir ticaret
merkezi olarak kurulmufl ve daha sonra dflardan g alarak geliflmifltir. Belki
tam da bu nedenle Hong Kong kresel kapitalizme entegre olma srecinde
dier kentlerin sahip olmad bir avantaja sahip. Onlarn tafld tarihsel ba-
gaj tm ideolojik arlyla taflmakszn, bafltan itibaren tm enerjisini
ekonomik geliflmeye aktarmfl, deyim yerindeyse yarfla zaten nde bafllamfl
bir kent.
Bu yazda, Hong Kong rneini, zellikle getiimiz on yldr stan-
bul'un (ve Trkiye'nin) gndeminde nemli yer tutan kreselleflme sorunsa-
lna farkl bir mercekten bakmay salayacak biimde tartflmaya alflacam.
Bunu yaparken Hong Kong'u amlayan btnsel bir anlat oluflturmaya yel-
tenmek yerine, kente iliflkin bu tartflma asndan nem taflyabilecek bir dizi
olgu ve gzlemi alt alta sralayacam. Baflta da sylediim gibi, kent frag-
manlar farkl biimlerde dizilerek farkl anlatlar elde edilebilir. Bu yazda,
fragmanlar seme ve dizme srecinde etkili olan argman kabaca flyle zet-
lemek mmkn: Trkiye'de zellikle getiimiz on yldr ivme kazanan "dev-
let-demokrasi-sivil toplum" tartflmalar balamnda, farkl ideolojik grfllere
sahip kesimler, soyut ve btnsel bir kategori olarak tanmlanan "devlet"e
muhalif olma konusunda fikir birlii iinde grnyorlar. Devlete ynelik
elefltiriler birbirini tamamlayan iki tema etrafnda younlaflyor. Devletin
yapmas gerekenleri yapmamas (merkeziyeti devlet rgtlenmesinin hantal,
ar ve kifayetsiz bir yapda olmas sonucu devletin salamakla ykml ol-
duu hizmetleri gereince salayamamas) ve yapmamas gerekenleri yapmas
(gcn ktye kullanarak bask ve fliddet uygulamas). Kt rgtlenmifl
 Hong Kong'tan stanbul'a Kent Fragmanlar 91

devlet aygt kendi gszln kamufle etmek iin srekli kaba g gste-
risi yapmak, kendi acizliini bir tr "scak fliddet" tehdidiyle perdelemek du-
rumunda. Bu noktada "kreselleflme" kendi iinde olumlu ve devlet yapsn-
dan kaynaklanan sorunlar zme potansiyeline sahip bir alternatif olarak al-
glanyor. Devlete atfedilen "kapal", "ie dnk", "atl", "dnyadan kopuk"
gibi vasflarn aksine, kreselleflmeye bir tr "dflarya aklk", "dinamizm",
"dnya standartlarn yakalama", vb. vaadi olarak baklyor. Kanmca, devlet-
demokrasi-sivil toplum ekseninde retilen tartflmalar, devlet kaynakl "scak
fliddete" karfl hakl bir duyarllk ve tepki ortaya koyarken, kreselleflme s-
releri sonucu ortaya kan yeni snflar ve uluslar hiyerarflisi iinde flekillen-
mifl "souk fliddet" trlerine karfl benzer bir duyarllk sergilememektedirler.
Bu argman temelinde, Hong Kong'a iliflkin fragmanlar seerken, vurguyu,
kentte kreselliin ne anlama geldii ve kreselliin rettii "souk fliddet"
zerine yapacam.

Hong Kong kresel bir kenttir. Hong Kong, mallarn, insanlarn ve parann
iinden sratle akp getii, geliflmifl hizmet ve finans sektrleriyle bu akfl-
kanl maksimum dzeyde hzlandrmak ve przszlefltirmek konusunda
uzmanlaflmfl bir kresel kenttir. Singapur ve Tokyo ile birlikte Hong Kong,
Dou Asya' nn en geliflmifl finans ve ticaret merkezidir. Asya-Pasifik blge-
sindeki ok uluslu flirketlerin %47'sinin (toplam 819 flirket) merkezi Hong
Kong'ta bulunmaktadr.1 Ayn flekilde CNN televizyonu, Time dergisi gibi
uluslararas basn kurulufllarnn Asya merkez brolar Hong Kong'ta konufl-
lanmfltr. Ada, smrgelefltirilmesinin nedeni olan in'le dfl dnya arasnda
ticaret kprs olma roln hl srdrmekte, baflta ABD olmak zere Batl
lkeler devasa lekteki Kta ini pazarna Hong Kong araclyla girmekte,
ayn flekilde in de ihracatn byk oranda Hong Kong zerinden yapmak-
tadr.2 1997 ylnda in'in toplam ihracatnn yars Hong Kong liman ze-
rinden gerekleflmifltir.3 Hong Kong kresel kent statsn, stratejik cografi
konumuna ve geliflkin ekonomik altyapsna olduu kadar, smrgecilik de-
neyiminin flekillendirdii kltrel yapsna da borludur.

Hong Kong'u karakterize eden faktrlerden birisi alan kstlldr. Hong Kong
dnyada nfus younluu en fazla olan kentler arasndadr (toplam alan 400
mil kareden biraz fazla olan kentte 6.5 milyonun zerinde insan yaflamakta-
dr).4 Adann sarp tepelerle kapl corafyas nedeniyle, kentte yerleflime elve-
92 Defter

riflli alan son derece kstl ve yetersizdir. Hong Kong'ta arazi sorunu, hem
makro ekonomi politikalarn belirlemede, hem de gndelik kent yaflamna
iliflkin dzenlemelerde daima belirleyici bir faktr olmaktadr. Alan kstll-
nn kent yaflamn flekillendirici etkileri, grsel olarak arpc biimde dflavu-
rur. Kenti hi grmemifl olanlar iin bile, medyada yer alan grntler bazn-
da Hong Kong'u ifade eden en tipik imge, yksek binalarla evrili, darack ve
aflr kalabalk caddelerdir. Kenti grmfl olanlar, sz konusu imgelerin mev-
cut koflullar hi abartmadn, hatta baz durumlarda hissedilen youn
klostrofobi duygusunu yanstmakta yetersiz bile kaldn bilirler. Sk ve diki-
ne yaplaflmann yaratt klostrofobi duygusuna katkda bulunan bir faktr,
kent meknnn, gndelik yaflam iinde verimlilii artrmaya ynelik olarak
ok katmanl ve ok amal kullanlmasdr. Devasa gkdelenlerin arasnda
darack kalan caddelerin kent kalabaln taflmas olanaksz olduundan, so-
kaklardaki insan akfl, binalar stten birbirine balayan tp geitlere kaydr-
larak hafifletilmeye alfllmfltr. Kentin altysa, son derece hzl ve etkin bir
metro flebekesiyle rlmfltr. Bu dzey caddeler, onlar stten kuflatan
tp geitler ve alttaki metro flebekesi gnn her saatinde kesintisiz ve youn
bir insan akflna sahne olur. Hong Kong, gnn her saatinde kalabalk ve ifl-
leyen bir kenttir.

Hong Kong emlak fiyatlar asndan dnyann ikinci en pahal kentidir. Yerlefli-
me elveriflli alan kstll Hong Kong'ta emlak fiyatlarn dorudan etkile-
mektedir. Hong Kong ekonomisinin bel kemiini oluflturan emlak sektr,
hkmet mlkiyetindeki arazinin belirli dnemlerde kk paralar halinde
inflaat sektrndeki dev tekellere devredilmesi ve bu arazi zerine infla edilen
yksek younluktaki yerleflim birimlerinin (genellikle dev gkdelenler) satfla
sunulmas fleklinde rgtlenmifltir.5 Hkmetin byk inflaat flirketleriyle ifl-
birlii halinde piyasay tmyle kontrol altnda tutmas sonucu, emlak piya-
sasnda talebin daima arzn zerinde olduu bir denge salanmakta ve byle-
ce daire fiyatlar ok yksek seyretmektedir.6 Emlak piyasas anlamnda
Hong Kong, Tokyo'dan sonra dnyann ikinci en pahal kentidir. Arazi kst-
llnn Hong Kong mentalitesini nasl flekillendirdiini deerlendirirken,
Rey Chow, Hong Kong'ta "toprak" kavramnn alglanfl biiminin dier top-
lumlardan farkl olduunu iddia eder. Chow'a gre, "eer toprak ve mekn
uluslarn byklk emellerine ve kahramanca bir tarih nosyonuna ilham ve-
ren fleylerse, Hong Kong'ta toprak ve mekn ok farkl bir anlam taflmakta-
dr" (Chow, 1998b: 169). Ulusun ortak gemifline ve kkenlerine iliflkin sem-
bolik atf ve kutsamalardan tmyle arnmfl bir biimde, Hong Kong'ta top-
 Hong Kong'tan stanbul'a Kent Fragmanlar 93

rak yalnzca deiflim deeriyle tanmlanan salt bir meta olarak alglanmakta-
dr.

Hong Kong bir buuk yzyl nce bir liman kenti ve ticaret merkezi olarak sfrdan
kurulmufltur. Hong Kong'ta kent tarihi smrgeleflmeyle birlikte bafllar. Af-
yon Savafllar'ndaki yenilgisinin ardndan, in'in ngiltere'ye vermek duru-
munda kald bir dizi ticari ve askeri imtiyazn paras olarak, 1842'de Hong
Kong adas yzyllk bir sreyle ngiliz ynetimine devredilmifltir. (Smrge-
leflme ncesi dnemde, adada toplam nfusu 5.000'i gemeyen birka balk
kynn olduu biliniyor.) Dier smrgelerden farkl olarak, ngiltere'nin
Hong Kong'u alrken amac, blgenin doal kaynaklarn ve insan gcn
kullanmak deil, deniz ticaretinde stratejik bir urak noktas olarak ifllev g-
rebilecek gvenli bir liman yaratmak olmufltur.7 Dolaysyla Hong Kong ze-
linde smrgeleflme, zerinde halihazrda yaflanmakta olan "topraklarn" isti-
las anlamn taflmaz (bunu, Chow'un Hong Kong'ta "toprak" nosyonunun
alglanflna dair argmann destekleyen bir dier tarihsel olgu olarak dflne-
biliriz). Bu anlamda, Hong Kong smrgelefltirilmifl bir kent deildir, adada
kentleflme sreci smrgeleflmenin ardndan dflardan g alarak bafllamfltr.
Dier bir deyiflle, adann kentleflme sreci smrgeleflmenin ve kapitalistlefl-
menin dorudan bir sonucu olarak ortaya kmfl, Hong Kong sfrdan bir ti-
caret kenti olarak kurulmufltur. Yine Chow'un szlerine baflvurursak:
Hong Kong bir kent olarak, modern ticari merkez konumuna uzun bir isel
kltr birikiminin sonucunda ulaflmad; Hong Kong, antik kentlerin ekim gcn
oluflturan, ulusal hazineler, kymetli antlar gibi, kkl uygarlklarn tipik sembolle-
rinin hibirine sahip deildir. Hong Kong'un kentlilii, uluslararas ya da kozmopo-
lit stats, onu bu statye kavuflturan zorbalktan, yani ngiliz emperyalizminden,
ayr dflnlemez... Bu anlamda, smrge statsyle birlikte, ekonomi ve ticaret
Hong Kong'un "kkenleridir" (Chow, 1998b: 175-6).

Hong Kong "geicilik mentalitesi"nin flekillendirdii "transit" bir mekn olarak

geliflmifltir. Hong Kong adasnn nfusu, smrgeleflme ve kentleflme sreci-
nin ardndan dramatik biimde artarak, yirminci yzyln ilk eyreine gelin-
diinde bir buuk milyona ulaflt (Faure, 1997: 149). Bu, in ve dier evre
lkelerden para kazanmak midiyle gelen ve Xiaoying Wang'n deyifliyle
Hong Kong'ta bir eflit "geicilik mentalitesi"yle var olan gmen bir nfus-
tu (Wang, 1998: 3). Hong Kong toplumunu biimlendiren bir anlamda bu
94 Defter

"geicilik mentalitesi" ya da hayat hep baflka bir yere referansla yaflamak ol-
gusu olmufltur. Geicilik mentalitesi, halihazrda yaflanan yere en alt dzeyde
duygusal ve maddi yatrm yapmay, uzun erimli gelecek planlarn hep "bir
gn geri dnlecek" ya da "bir gn gidilecek" baflka bir yerle iliflkili olarak
kurmay gerektirir. Bu, halihazrda yaflanan yeri hibir zaman tam anlamyla
sahiplenmemek ve aidiyet duygusunu daima baflka bir yerle iliflkili olarak
kurmak demektir ayn zamanda. Yzyln ortalarna kadar, in'den g etmifl
nfus iin bu "baflka yer", ailelerinin, gemifllerinin, kkenlerinin bulunduu
Kta ini'ydi. in kkenli gmenler, hep bir gn anavatana dnmenin ha-
yalini kurarak, geride braktklar yaknlaryla iliflkilerini youn biimde sr-
drerek yafladlar Hong Kong'ta. Ancak Komnist Devrim sonras Hong
Kong'un in'le balantlar kesildi. Devrimi izleyen dnemde, pek oklar
iin in "geri dnlmek" istenecek bir yer olmaktan kp "kalmak" istene-
cek bir yere dnflt.
Bugn Hong Kong'taki gen ve orta yafll kuflaklarn in'le balantlar
eskisi kadar gl deil. Getiimiz birka on yldr Hong Kong'un kresel
ekonomiyle btnleflme srecinin ardndan "baflka yer" ifllevini, bir dizi Ba-
tl merkez stlendi. Bu dnemde Hong Kong'ta orta snf ailelerin byk
blm, ou zaman ciddi maddi fedakrlklarda bulunmay da gze alarak
ailenin gen fertlerini eitim ya da alflma amacyla dflarya gndermenin
koflullarn yarattlar. Orta snf kkenli bu g hareketinin nedenleri byk
oranda politikti. G dalgas, 1984'te ngiltere ile in hkmetleri arasnda
imzalanan ve kentin 1997'de in ynetimine devredilmesini karara balayan
anlaflmann ardndan younlaflt. Kentin geleceine iliflkin politik belirsizliin
yaratt tedirginlik, 1989 Tienanmen Meydan olaylarnda in'in demokrasi
yanls eylemcilere karfl kat bir tutum almas ve fliddete baflvurmas sonucu
karamsarla dnflt. Bunun ardndan, Hong Kong'ta, gvenli bir gelecein
ancak bir "baflka yer"de kurulabilecei dflncesi adamakll yaygnlk kazan-
d. 1989 sonras, on binlerce Hong Kong'lu Batl lkelere g etti. Gvenli
bir lkede ev sahibi olmak, ifl kurmak Hong Kong toplumunun ortak zlemi
haline geldi. (Kanada'da Vancouver, ABD'de California ve Avustralya,
1980'lerden itibaren Hong Kong halknn en fazla rabet ettii blgeler oldu.
Bugn Vancouver'da Hong Kong kkenli inliler en kalabalk gmen gru-
bunu oluflturuyor.) Herkesin plan, aile fertlerinden birkann dflarda yer-
leflmesine destek salayarak, durumun "ktleflmesi" halinde ailenin dier
fertlerinin de Hong Kong'u terk etmesini mmkn klacak flartlar olufltur-
makt. Ackbar Abbas, gn yalnzca yer deifltirmek demek olmadn, ayn
zamanda yerin doasnn deiflmesi anlamna da geldiini sylyor (Abbas,
1999: 72). Hong Kong'ta g olgusu, insanlarn fiilen yer deifltirmesinden
ziyade, yer deifltirme fikrinin youn olarak yaflanmas sonucu, yerin doas-
 Hong Kong'tan stanbul'a Kent Fragmanlar 95

nn deiflmesi fleklinde ortaya kt. Hong Kong'u transit bir mekn yapan,
kentin kuruluflundan bu yana "g" fikrinin daima yerin doasn dnfltr-
mfl olmasdr. Kuruluflundan itibaren Hong Kong daima transit bir mekn
olmufl, insanlar kentte hep bir "geicilik mentalitesi"yle var olmufllardr.

Hong Kong'ta ulusal aidiyet konusunda ilgisiz bir tavr alfl vardr. Ancak ulusal
aidiyet konusundaki ilgisizlik, negatif bir aidiyet, bir fleylerin reddi zerine
kurulmufl, tepkisel bir kimlik olarak dflnlmemelidir. Buradaki ilgisizlik
kendini bir gelenein ne takipisi ne de reddi olarak konumlandran bir tavr
alfltr. Ackbar Abbas'n Kta ini ve Tayvan kltrleriyle, Hong Kong klt-
r arasnda yapt karfllafltrma bu noktada aydnlatc olacaktr.
Kta ini ve Tayvan'daki in kltrnden farkl olarak, Hong Kong kent klt-
rnn izleri uzun bir gelenek ierisinde srlemez. Tayvan ve Komnist in'de kl-
tr kavram ve kltrn kullanmlar farkl olsa da (Tayvan kendini bir gelenein
devam olarak grrken, Kta ini gelenekten kopuflun simgesi olarak grr), her iki
durumda da bir sreklilik ya da kopufl olarak gelenein varl sz konusudur (Ab-
bas, 1997b: 203).
Hong Kong, Tayvan gibi, kendi kimliini geleneksel in kltr gelene-
ine dayandrmaz, kendini otantik bir gelenein taflycs ve devam olarak
kurmaz. Ancak, Komnist in rneinde olduu gibi, geleneksel kltre
devrimci bir karfl kfl ve yeni bir kltrn inflas da sz konusu deildir
Hong Kong'ta. Baflka flekilde sylersek, Hong Kong'un ne "otantik" bir kl-
trel miras, ne de "otantik" bir Kltr Devrimi vardr.

Hong Kong toplumu kendine zg bir dil karmaflas iinde yaflamaktadr. Aidiyet
ve sahiplenme duygularnn fazlasyla gl olduu milliyeti akmlar iin,
toprak ve dil bu duygularn ayrcalkl nesneleridir. Toprak ve dile byk bir
hassasiyetle sahip klr, toprak ve dille kurulan aidiyet iliflkisine sorgulana-
maz bir kutsallk atfedilir. Tarihsel olarak "ulus-dfl" bir mekn olarak kurul-
mufl Hong Kong kentinde, aidiyet temelli ideolojiler doal olarak gl de-
ildir. Bunun sonucunda, Hong Kong toplumunun "toprak" ve "dil"le iliflki-
sinde kutsayc bir sahiplenifl eilimi yoktur. Rey Chow'un Hong Kong'ta
toprak olgusunun yalnzca deiflim deeriyle tanmlanan bir meta olarak alg-
landna iliflkin iddiasna yukarda deinmifltim. Denebilir ki, tpk "top-
rak"n alglanfl biiminde olduu gibi, Hong Kong'ta "dil" de ulusal kimlie,
96 Defter

kltrel gelenee, ortak bir gemifle dair atflardan arnmfl olarak, byk
oranda faydac terimlerle tanmlanmaktadr. Quentin Lee (1994), dil eitimi
ve dil kullanm asndan Hong Kong'u flizofrenik bir toplum olarak nitelen-
dirir. Hong Kong'ta yerleflik nfusun %98'ini oluflturan in kkenli halkn
gndelik hayatta konufltuu dil, Kantonca denilen ve in'in gneyindeki
Kanton blgesinde yaygn olarak kullanlan lehedir. Kantonca, Kta
ini'nin resmi dili olan ve "gerek ve doru" ince olarak kabul gren Man-
darin'le yazlfl olarak benzeflmekle birlikte, ses ve anlam olarak ondan farkl-
dr. yle ki, Kuzey in'den, szgelimi Pekin'den gelen birisi kendi konufltu-
u ince ile Hong Kong'ta derdini anlatamaz. Smrgecilik dnemi srasn-
da, ngiliz idaresi dier smrgelerde olduu gibi Hong Kong'ta da yerel dili
yok sayarak ngilizce'yi resmi dil ilan etmifltir. Bunun sonucunda eitim, yar-
g gibi alanlarda kullanlan dil 1997'ye kadar ngilizce olarak devam etmifltir.
Hong Kong'ta ngilizce kullanm resmi ve idari alanla snrl kalmayp, zel-
likle 1980'lerden itibaren kentin kreselleflme srecine paralel olarak gndelik
hayat iinde de yaygnlk kazanmfltr. Bu dnemde, kentin hzla ulus-aflr
kapitalizme entegre olmas, bunun sonucu toplumsal yapsnn daha kozmo-
polit hale gelmesiyle birlikte, Hong Kong'ta devlet ve zel sektrdeki tm st
ve orta kademeli ifller iin iyi dzeyde ngilizce bilmek bir zorunluluk halini
almfltr. Ayn flekilde, dkkn iflletenler, taksi ve otobs flofrleri, tezghtar-
lar, garsonlar, seyyar satclar, temizlik iflileri, vb. iin de temel bir ngilizce
bilgisi aranr olmufltur. Burada ilgin olan, Hong Kong halknn yabanc bir
dilin kendilerine byle kuflatc biimde dayatlmfl olmasn bir "ulusal" onur
meselesi haline getirmeyip konuya ekonomik faydaclk perspektifinden yak-
laflmasdr. Tpk "toprak"n simgesel kutsamalardan arndrlp bir meta ola-
rak alglanmas gibi, Hong Kong'ta dil de potansiyel ekonomik getirisiyle ta-
nmlanan bir meta olarak alglanmaktadr. Lee'nin szleriyle sylersek:
Hong Kong'un uluslararas bir ticaret merkezi olduu ve kent nfusunun gre-
li yksek bir ekonomik zgrleflme yaflad 1990'lar dneminde, ngilizce, snf at-
lama ve orta kademeli ifllere girebilmek iin bir gereklilik olmay srdrmektedir. By-
lece dil, ya retim arac ya da kariyerini ilerletmenin arac olarak grlmekte, Hong
Kong'un kapitalist ekonomisi ierisinde dil de bir metaya dnflmektedir (Lee,
1994: 13).
1997 Temmuzu'nda yaflanan el deifltirmenin ardndan, Hong Kong'taki
dil kargaflas yeni bir boyut kazand. El deifltirme olayn milliyeti bir pers-
pektiften "anavatana dnfl" fleklinde yorumlayan in ynetimi, Hong
Kong'un ekonomik dinamizmini ve bu dinamizmin devam iin gerekli olan
kresel kent statsn riske sokmadan, in'in Hong Kong'un yeni "sahibi"
(ya da yeni "vatan") olduu gereini vurgulayabilecek stratejiler gelifltirme-
 Hong Kong'tan stanbul'a Kent Fragmanlar 97

ye bafllad. Bu erevede, inli yneticiler ngiliz smrge ynetiminin miras

brakt modeli izleyerek yerel dili bir kez daha yok saymak pahasna, eitim,
hukuk gibi alanlarda kullanlan resmi dili bu defa ngilizce'den Mandarin'e
evirdiler.8 Bu radikal deiflimin pratikte yol at sorunlar ve aksaklklar
tahmin etmek zor olmasa gerek (tm orta-dereceli okullarda, mahkemelerde,
vb. kullanlan dil bir anda ngilizce'den Mandarin'e geti!). Ancak Hong
Kong halk yine konuya ekonomik faydaclk perspektifinden yaklaflt ve
in'le artan ticari ve kltrel iliflkiler nedeniyle bu kez Mandarin bilmenin
salayaca ekonomik kazanlar fikrinden hareketle kentte youn bir Manda-
rin renme furyas bafllad.

Hong Kong'un ekonomik baflarsn aklarken yaygn olarak dile getirilen grfl-
lerden birisi, kentin ulaflt maddi refahn politik yoksunluun bir sonucu olduu
tezidir. Hong Kong'un geicilik mentalitesinin flekillendirdii transit bir me-
kn oluflu bir anlamda ulus-aflr kapitalizmin operasyonlar asndan ideal
bir ortam yaratmaktadr. Smrgeleflme srecinin baflndan itibaren Hong
Kong bir ticaret merkezi olarak ne kmfl, politik ve kltrel faktrlerin
ekonomiye mdahalesi daima en alt seviyede tutulmufltur. Tam da bu neden-
le, Hong Kong ngilizler asndan dier eski smrgelerinden farkl olarak
gururla sahiplendikleri bir "model smrge"dir. Politik anlamda kulaa pek
hofl gelmedii iin "model smrge" laf ok sk telaffuz edilmese de, Hong
Kong'un hzl ekonomik byme ve modernizasyon anlamnda rnek bir ge-
liflme modeli ortaya koyduu yaygn olarak kabul gren bir grfltr ve bu
baflarl geliflme modelinin arkasnda Hong Kong toplumunun "ekono-
mizm"inin ya da "maddiyat" mentalitesinin yatt iddia edilmektedir. Bu
yaklaflma gre, Hong Kong'ta smrgeci idarenin kamusal alana ynelik ta-
lepleri ve politik katlm kstlamas, zaten ilk planda maddi kazan beklenti-
siyle adaya gelmifl olan gmen nfusun enerjisini tmyle ekonomi alanna
kanaliz etmesine neden olmufltur.9 Dier smrgelerden farkl olarak,
1997'ye kadar fiilen ngiliz idaresi altnda yaflayan Hong Kong toplumunda
halk yneticilerle karfl karflya getiren ideolojik ve politik gerginlikler yaflan-
mamfl (Kltr Devrimi'nin hemen ardndan ortaya kan ve derhal bastrlan
komnizm yanls kprdanfl Hong Kong tarihi iinde bir istisnadr), herhan-
gi bir scak fliddet olay meydana gelmemifltir.10 Politik yoksunlukla (demok-
rasi ve kendini ynetme hakkndan yoksun olmak) ekonomik fazlalk arasn-
da bir nedensellik iliflkisi kuran bu yaklaflm kuflkusuz olduka indirgemeci-
dir. Dahas bu yaklaflm st rtl biimde Hong Kong halknn smrge-
98 Defter

leflmeden yarar salayadn ima ettii iin, son tahlilde ngiliz smrgecili-
ini meflrulafltrr ya da en azndan ona hafifletici sebep sunar biimde ifllev
grmektedir. Ancak bu sakncalara ramen, Hong Kong tarihinde tm top-
lumsal enerjinin makro dzlemde ekonomik geliflmeye, mikro dzlemde eko-
nomik kazan elde etmeye ynelmifl olduu saptamasnda byk oranda ger-
eklik pay vardr. yle ki, "ekonomizm" Hong Kong'un neredeyse resmi
ideolojisi haline gelmifltir. Bu durumu son derece arpc biimde grselleflti-
ren bir rnek 1997'de resmi el deifltirme trenleri srasnda yafland. Stad-
yumda yaplan trenlerde, ocuklar ve genler tarafndan dier lkelerin ulu-
sal kutlama gnlerinde rastlanabilecek trden gsteriler yapld. Gsterinin
bir blmnde sunucular "Hong Kong'un ruhu" tablosunun canlandrlaca-
n duyurdular. Bu blmde stadyumu, dolar, mark, yen gibi para birimleri-
nin simgeleri klna girmifl ocuklar doldurdu ve ortada alflan bir saat g-
rnts oluflturacak flekilde dizildiler. Hong Kong'un "ruhu" eflittir 24 saat
kesintisiz para akfl!

Hong Kong'ta ulusal kken baznda oluflan hiyerarflilerle i ie gemifl karmaflk bir
snfsal iliflkiler a vardr. Hong Kong'un on dokuzuncu yzyln ortasnda s-
frdan bir liman kenti ve ticaret merkezi olarak kurulduunu sylemifltim.
Smrgeleflmenin ardndan, yirminci yzyln ortasna kadar olan dnem bo-
yunca Hong Kong'ta snfsal ayrmlar dorudan smrgeci sistemin bir uzan-
ts olarak geliflmifltir. Bu dnem boyunca adadaki zengin st snf, tmyle
ngiliz yneticiler ve ticaret erbabndan oluflurken, in'den gelen gmen
nfus da yoksul ifli snfn oluflturmaktayd. 1940'larda, in'de ykselen ko-
mnizm dalgasyla birlikte bu dengede nemli bir deifliklik meydana geldi.
1940'larn sonunda pek ok inli (zellikle fianghay kkenli) ifladam in'de
komnistlerin iktidara gelmesinin yarataca sonulardan ekinerek tm ser-
maye birikimlerini gizlice Hong Kong'a kardlar. Bylece ilk defa kentte n-
gilizler'in dflnda in kkenli bir zengin st snf ortaya kt. 1960'larla bir-
likte hzl bir ekonomik geliflme srecine giren Hong Kong, in kkenli ser-
maye sahiplerinin desteiyle giderek kendi st ve orta snflarn yaratt.
1980'lere gelindiinde kentte ekonomik byme ve ulus-aflr kapitalizmle ek-
lemlenme sreci byk ivme kazand. Bu dnemde kentin ulus-aflr sermaye
asndan bir ekim merkezi haline gelmesi, ok uluslu flirketlerin blge mer-
kez brolarn Hong Kong'ta kurmalarna neden oldu. Bylece, 1980'lerden
itibaren Hong Kong ulus-aflr sermayenin hareketliliinin koordine edildii
kresel bir kente dnflrken, ok uluslu flirketlerin uzman ve ynetici kadro-
 Hong Kong'tan stanbul'a Kent Fragmanlar 99

larnn kente akmas sonucu, Hong Kong toplumu daha kozmopolit bir yap
kazand.
1990'larda Hong Kong, kifli baflna dflen yllk milli geliri on befl bin do-
larn zerinde olan zengin bir kenttir (Lo, 1996: 161). Kentte, snfsal tabaka-
laflma sisteminin en st katmann oluflturan sermaye gruplarn artk ulusal
kken baznda tanmlamak mmkn deildir. Baflka bir yazda da ifade etmifl
olduum gibi, kapitalizmin ulus-aflrlaflt bir dnemde, dier Dou Asya
lkeleri gibi Hong Kong'ta da sermayedar snfn "yerli"lii ya da "ulusal"l-
ndan sz etmek olanakszdr. Dou Asya lkelerinde, "... yerli sermaye ok
uluslu flirketlerin ats altnda "yabanc" sermaye ile eklemlenmifl olduu gi-
bi, sermayeyi kontrol eden gruplar da genellikle birden fazla lkede yerleflme
ve vatandafllk hakkna sahip ve fiilen yaflamlarn birden fazla lkede srd-
ren yeni bir uluslararas sekin snfn mensuplardr" (Suner, 1999: 19).
Hong Kong'ta en fliflkin ve tanmlamas g snfsal kategori "orta s-
nf"tr. Zira, ok farkl gelir dzeylerine, yaflam standartlarna ve toplumsal
itibara sahip gruplar kendilerini bu kategori ierisinde grmektedir. ncelik-
le bir buuk yzyllk smrgeci sistemin miras olarak kentte aflr ayrcalk-
larla donatlmfl bir ngiliz st-orta snf vardr. Kentin ynetim kadrolarnda
istihdam edilen bu gruba, smrge ynetimi eliyle st dzey yaflam standart-
lar salanmfl (lks lojmanlar, vb.) ve aflr yksek cretler ve ek-deneklerle
(ocuklarnn yabanc lkelerdeki yksek okul masraflarnn karfllanmas,
vb.) zenginleflmeleri salanmfltr. 1997'deki el deifltirmenin ardndan ngiliz
st-orta snfn tasfiye sreci baflladysa da, bu grubun bir blm "kazanl-
mfl haklar"ndan yararlanarak kentte kalmay srdrmektedir.
st-orta snfn snrlar iine giren bir dier grup, ulus-aflr kapitalizmin
zellikle iletiflim, finans ve hizmet sektrlerinde ihtiya duyduu uzman kad-
rolar oluflturan uluslararas profesyonellerdir. Genellikle Anglo-Amerikan
kkenli olan bu grup da, kentte ok yksek cretlerle ve yksek standartlarla
yaflamaktadr. Kentte gerek smrgecilik sisteminden arta kalan ngilizler, ge-
rekse ok uluslu flirketlerin ynetici/uzman kadrolarn oluflturan uluslararas
profesyoneller yksek bir toplumsal itibara sahiptir. yle ki, daha dflk c-
retlerle daha sradan ifllerde (doktor, retmen, vb.) alflan Anglo-Amerikan
kkenliler de bu toplumsal itibardan faydalanmakta ve kentte grece ayrca-
lkl bir konumda yaflamaktadrlar. Buna karfllk, Hong Kong'taki ikinci b-
yk aznlk grubu olan ve genellikle kk lekli ticaretle uraflan Hint k-
kenli nfus, gelir dzeyi bakmndan st-orta snfn standartlarn yakala-
makla birlikte, benzer bir toplumsal itibara sahip deildir. Bu erevede,
Hong Kong'ta etnik kimliin snfsal konum zerinde belirleyici bir etkisi ol-
duu dorudur. Anglo-Amerikan deerlerinin yceltildii bu yap ierisinde,
100 Defter

in kkenliler iin ekonomik ve toplumsal anlamda ykselmenin ya da snf

atlamann yolu olabildiince bu deerlerle zdeflleflmektir. zellikle 1990'la-
rn baflndan bu yana, yurt dflnda eitim grmfl, iyi dzeyde ngilizce bilen
ve genellikle varlkl ailelerden gelen in kkenli Hong Konglular giderek ar-
tan oranlarda st-orta snf ifllere talip olmaktadr.
Hong Kong'ta alt-orta snf en kalabalk toplumsal grubu oluflturmakta-
dr. Zira kentte hizmet sektrnde alflanlarn oran %51.9'dur ve bu grubun
byk ounluu kendini orta snf olarak grmektedir (Lo, 1996: 162). Ge-
nellikle satfl ve servis elemanlarndan oluflan bu grup, gelir dzeyi ve yaflam
standartlar itibariyle st-orta snfn ok altnda koflullara sahiptir. Hong
Kong'ta hizmet sektrndeki ifller uzun alflma saatleri ve youn alflma
temposu gerektirir. Bu sektrde istihdam edilen genellikle gen (20-35 yafl
aras) nfus, orta snf deerleriyle zdeflleflmekte ve kendilerine hedef olarak
st-orta snfn yaflam standartlarna olabildiince yaklaflmay semektedir.
Hong Kong'ta, retim sektrnde alflan ifli snf giderek klmekte-
dir. 1980 sonras kentin kreselleflme sreciyle birlikte, Hong Kong ekonomi-
si finans, servis, iletiflim ve ulaflm sektrleri zerinde younlaflrken, imalat
sektr hzla arazi ve emek maliyeti daha dflk olan blgelere (zellikle
in'de ok uluslu sermayeye alan blgeler) kaymaya bafllamfltr. Bugn
kentte ulaflm, tarm, inflaat, teknik servis ve retim sektrnde alflanlarn
toplam oran %34.1'dir (Lo, 1996: 162). Bu sektrlerde, ar iflleri dflk c-
retle yapan yasal ya da kaak gmen ifli alfltrma oran yksektir. Gmen
ifliler genellikle in'in krsal blgeleri, Bangladefl, Srilanka gibi yoksul lke-
lerin vatandafllardr.

Hong Kong'ta snfsal eflitsizliklerin en belirgin biimde dflavurduu alan mekn

paylaflmdr. Alan kstllnn belirleyici bir faktr olduu ve emlak fiyatlar-
nn ok yksek seyrettii kentte, snfsal konum ve stat ne byklkte bir
yaflam alanna sahip olunduuyla yakndan ilgilidir. Bu erevede, st ve orta
snflarn ayrcalkl konumlarnn en belirgin gstergesi yafladklar byk ve
lks dairelerdir. Snfsal hiyerarflinin aflalarna doru inildike kifli baflna
dflen yaflama alan ve konut standartlar dramatik biimde dfler. Szgelimi
kendilerini "orta" snf olarak gren kk dkkn iflletmecisi bir ailenin drt
yetiflkin birey olarak yafladklar apartman dairesinin toplam alan yalnzca 65
metrekare olabilmektedir! in kkenli alflan kesimin byk bir blm k-
k, bakmsz ve kent merkezine uzak dairelerde yaflamaktadr. Burada spe-
klatif bir iddia olarak denebilir ki, Hong Kong sokaklarnda hissedilen yo-
 Hong Kong'tan stanbul'a Kent Fragmanlar 101

un kalabaln nedenlerinden biri, nfusun byk ounluunun dflk

standartl dairelerde yaflamasdr. Hong Konglular hayat olabildiince "dfla-
rda" yaflamay tercih etmektedirler. "Ev", iinde zaman geirilecek bir yafla-
ma alan olmaktan ziyade, zorunlu ihtiyalar iin kullanlan bir ara olarak al-
glanmaktadr. Gelir dzeyi daha dflk gruplara doru inildike barnma ko-
flullar ktleflmekte ve kifli baflna dflen yaflama alan daralmaktadr.

Hong Kong'ta Filipinli kadn ifliler kentteki snfsal/meknsal ayrflma anla-

mnda "snrda" bir konuma sahiptir. Hong Kong hkmeti, 1974'te ev ii
hizmetlerinde alflmak zere dflardan gmen ifli kabul etmeye ynelik bir
karar ald. Bu kararn ardndan, Filipinler'den her yl artan sayda gmen
kadn ifli kente girifl yapmaya bafllad. 1987 ylnda, Hong Kong'ta alflan Fi-
lipinli kadn ifli says otuz dokuz binin zerindeydi (Faure, 1997: 362). Bu-
gn, Filipinliler'in en byk aznlk grubu oluflturduu Hong Kong'ta, Fili-
pinli kadn ifli saysnn yz bine yaklaflt tahmin edilmektedir. Filipinli ifl-
ilerin byk blm gen (18-35 yafl grubunda), eitimli (lise ya da yksek
okul diplomas sahibi) ve en az bir yabanc lisan (genellikle ngilizce, bazen
Mandarin ve Kantonca) konuflabilen kadnlardan oluflmaktadr. Hong Kong-
lu feministlere gre, orta ve st snf ailelerin yannda ev ve mutfak iflleri, o-
cuk bakm gibi alanlarda alflan Filipinli kadnlarn cretli ev ii emei
Hong Konglu orta snf kadnlarn ev dflnda alflarak ekonomik anlamda
zgrleflmesini anlaml klmaktadr (Pearson ve Leung, 1995: 9).
Filipinli kadn iflilerin alflma ve yaflama koflullar eflitli yasal ve top-
lumsal dzenlemelerle olduka net biimde belirlenmifltir. Filipinli kadnlar
yanlarnda alfltklar ailelerin evlerinde kalmakta ve hkmet tarafndan be-
lirlenen asgari cret temelinde (ayda yaklaflk 450 Amerikan Dolar) maafl al-
maktadrlar. Filipinli kadn iflilerin durumu kentteki dier gmen ifliler-
den farkldr. Genellikle vasfsz ve eitimsiz olan, dflk cretli ve ar ifllere
talip, yoksul, gvencesiz ve rgtsz gmen iflilerden farkl olarak, Filipinli
hizmet iflileri eitimli, vasfl ve daha iyi alflma koflullarna sahip bir ko-
numdadrlar. Dahas, Filipinli kadn ifliler rgtl ve kendi aralarnda daya-
nflan bir gruptur. Bu erevede, Filipinli kadn ifliler snfsal konumlar iti-
bariyle "snrda" bir gruptur. Bir yandan, ev ii hizmetleri toplumsal itibar
dflk bir ifl kolu olduu iin bu kadnlar toplumsal hiyerarflinin en altlarnda
yer almaktadr. Ancak te yandan kazandklar grece yksek cretler ve
st/orta snfla ili dfllln salad ayrcalklar nedeniyle Filipinli kadnlar,
kendilerine yukardan bakan alt-orta snftan daha iyi bir konumda bulun-
maktadrlar.
102 Defter

Filipinli kadn iflilerin "snrdaki" konumu, yafladklar meknlar dflnld-

nde daha da belirginleflir. Hong Kong'ta st-orta snf aileleri hedefleyerek
yaplmfl apartman daireleri, evde srekli yaflayan bir hizmet iflisinin olaca
varsaymyla tasarlanmfltr. "Hizmetliler blm" (servant's quarters) denilen,
genellikle mutfaa bitiflik, apartman boflluuna alan, bazen kendine ait bir
dufl/tuvalet blm bulunan bir oda vardr. Bu dairelerde "hizmetliler bl-
m", burada yaflayan kifliyle ev sakinleri arasndaki karfllaflmalar en alt d-
zeyde tutmay mmkn klacak flekilde tasarlanmfltr. Bu blmn ou ke-
re dorudan mutfaa almas sayesinde, hizmet iflisi, ev sakinleriyle ayn a-
t altnda yaflad halde onlara pek grnmeden ev ifllerini yapabilecektir.
kinci ortak zellik, "hizmetliler blm"nde her fleyin meknn ifllevselliini
artrc ve ieride yaflayacak kifliye en az dzeyde kiflisel alan brakacak flekilde
dzenlenmifl olmasdr. Szgelimi, zaten kk olan mekn, tavana monte
edilmifl ve istendiinde afla ekilebilen amaflr ipleri, temizlik malzemesinin
depolanabilecei dolaplar, vb. ile iyice daraltlmfltr. Bu anlamda, dairenin
dier blmlerinden yaltlmfl, hapishane hcresi benzeri "hizmetli blm",
Filipinli kadn ifliler iin "ev"i kimliksiz bir mekn olarak kurmaktadr.11

Filipinli kadnlarn pazar gnleri kent meknn sahiplenifl biimi kentteki snf-
sal/meknsal blnmeleri altst edici niteliktedir. Saskia Sassen, "kresel kentin
mekna dair yeni sahiplenifl iddialarna zemin salad"n iddia eder (Sassen,
1996). Sassen'e gre, ekonomik dzenlemeden kama (deregulation) politika-
larnn sonucunda, kentsel alann kimi blmlerinin "ulus-dfllaflmas" (de-
nati-onalization) olarak kendini gsteren kreselleflme sreci, kent mekn
zerinde yeni iddialara sahip iki ulus-aflr kategoriyi karfl karflya getirir: K-
resel sermaye ve gmen iflgc. Bu erevede, kresel kentlerin ayrt edici
zelliklerinden birisi, bu merkezlerde, byk lekli ulus-aflr sermaye yo-
unlaflmasyla, gmen ifli (yasal veya kaak) younlaflmasnn bir arada bu-
lunmasnn yaratt apraflk tablodur. Hong Kong'ta ulus-aflr sermayenin
en fazla younlaflt blge olan Central District'in pazar gnleri Filipinli ka-
dn iflilerle kuflatlmas sonucu ald grnm Sassen'in iddiasna arpc bir
rnek teflkil etmektedir.
Central District, Hong Kong adasnn ortasnda, kentin en sekin mima-
ri rneklerinin, lks otellerin, pahal maazalarn bulunduu bir finans ve ifl
merkezidir. Kentteki ok uluslu flirketlerin hemen hepsinin merkez ofisleri
 Hong Kong'tan stanbul'a Kent Fragmanlar 103

buradadr. Central District, kentin modern ve Batl yz, bir anlamda kre-
sellik iddiasn tescilleyen vitrinidir. Semtin pazar gnleri brnd grn-
tnn kente gelen turistleri byk bir flok iine soktuuna hi kuflku yok. Pa-
zar gnleri trafie kapanan Central District, her hafta binlerce Filipinli kad-
nn istilasna urar. Chanel, Versace, Escada gibi lks maazalarn nleri,
Mandarin Oriental, Furama gibi pahal otellerin evresi, postmodern mima-
rinin dnyaca nl rnekleri arasnda saylan Bank of China ve Hong Kong
Bank binalarnn avlular, kentin ilk ngiliz smrge valisinin heykelinin bu-
lunduu alan... her yer, tm kaldrmlar, caddeler, merdivenler, alt ve st ge-
itler, bina giriflleri, izin gnlerini kullanmakta olan Filipinli kadnlar tarafn-
dan kaplanr. Genellikle zel alanla zdefllefltirilen aktiviteler, pazar gnleri
Central District'in ortasnda yaplr. Yerlere serdikleri kilimlerin zerine otu-
ran kadnlar, birlikte evden getirdikleri yemekleri yerler, yatp uyurlar, sohbet
ederler, birbirlerine fotoraflarn mektuplarn gsterirler, makyaj yaparlar,
rg rerler, kitap okurlar... Bir anlamda, kadn ifliler, yafladklar orta snf
evlerde mahrum brakldklar zel alan pazar gnleri Central District'i sa-
hiplenerek ve dnfltrerek telafi ederler. Bu souk ve gayri flahsi alan, pazar
gnleri sanki bir ev iiymifl gibi kullanlr, evcillefltirilir. Yerlere serilen kilim-
ler, mekn (geici olarak) sahiplenmenin ve parsellemenin bir simgesi olarak
ifllev grr. Kilimler tek tek kadnlarn ya da gruplarn zel alanlarnn snr-
larn izer, ayakkablar kilimin dflnda kartlr, kilimin zerine yaylmfl ki-
flisel eflyalarla ierisi doldurulur. Sonuta, Filipinli kadnlarn Central Dist-
rict'teki kuflatc varl bu grkemli uluslararas ifl merkezinin havasn fena
halde sndrr, sair gnler son derece rasyonel ve verimli ifllev gren blge,
pazar gnleri kaotik bir grnm alr.

Gmen kadn ifliler tarafndan kuflatlan kresel kent merkezi imgesi farkl oku-
malar mmkn klan bir sorunsal ortaya koymaktadr. Bir ynyle Filipinli ka-
dnlarn Central District'teki aykr varln bir karfl koyuflun ve kendi kim-
liini dayatmann ifadesi olarak okumak mmkndr. Central District, ulus-
aflr sermayenin gcnn elik ve cam yzeylerle kapl dev gkdelenlerde
adeta cisimlefltii bir mekndr. Kendini fazlasyla ciddiye alan, yukardan ba-
kan, dfllayc bir mekn... Pazar gnleri Filipinli kadnlarn mekn m-
danasz kullanm Central District'in dfllayc tavrn tersine evirir. Filipinli
kadnlar kendi "uygunsuz" varlklarn mekna dayatrken, mekn kendileri-
ne uymaya zorlarlar. Dev gkdelenlerin arasnda banal bir ev ii ortam yara-
tlr. Binalarn mesafeli ve kibirli duruflu adeta alaya alnr. Mekn mutasyona
104 Defter

urar, kresel finans merkezi "yamulur". Ancak baflka bir adan bakldn-
da, Central District'in pazar gnleri Filipinli kadn iflilerce kuflatlmas olgu-
su Hong Kong'a zg sofistike meknsal ayrflmalarn bir dier biimidir yal-
nzca. Tpk orta snf apartman dairelerinin, hizmet iflisiyle apartman sakin-
lerinin bir arada ancak birbirinden yaltlmfl olarak yaflamasn mmkn k-
lan tasarmlar gibi, kent leinde de farkl toplumsal gruplarn i ie, ancak
birbirini grmeden, farkl gereklik dzlemlerinde yaflamalarn mmkn k-
lan biliflsel mekn haritalar vardr.

*
Hikyenin sonunda, Hong Kong fragmanlarn bir stanbul resminin yanna
dizmek istiyorum...
Hong Kong, dar bir corafi alan zerinde snfsal, kltrel ve etnik an-
lamda farkllaflmfl gruplarn i ie yaflad nfus younluu yksek bir kent-
tir. Ancak bu gruplarn biliflsel mekn algs onlar ayr tutar, fiziksel olarak
birbirlerine deecek kadar yakn olmalarna ramen, birbirlerini grmeden
yaflamalarn mmkn klar. Pazar gnleri Central District'ten gemek zo-
runda olan Hong Konglular sanki her yan kuflatan Filipinli kadnlar yokmufl
gibi davranr, aflr izdihamdan kimi zaman bu kadnlara srtnerek, kimi za-
man eflyalarnn zerinden atlayarak, ama karfllarndaki "fley"i srarla grme-
yerek geip giderler meknn iinden. Ayn biimde, Filipinli kadnlar da
kendilerini "evde" hissetmenin koflulu olarak etraftaki yabanclar yok sayar,
grmezler. Sokan ortasnda mahremiyet ve biz-bizelik duygusu yaratabil-
mek iin, yabanclar "hayali ev"12 duvarlarnn dflnda braklr. Gerek Cent-
ral District'i geici olarak "ev" edinen Filipinli kadnlar, gerekse etraftan ge-
en Hong Konglular sanki bu hayali evlerin duvarlar varmfl gibi davranrlar.
Grme duyusunun alaya alnd bir durumdur bu. Biliflsel sreler algy ge-
ersiz klar, insanlar orada olmasn istemedikleri fleyi grmezler.
Dflardan bakldnda Hong Kong'taki "meknsal yamulma"nn tuhaf
grndne kuflku yok. Kentin biliflsel haritasna sahip olmayan birisi iin
karfllafllan durum en azndan yadrgatcdr. Dflardan bakan gz bu tuhafl-
kendi mekn haritalarnn merceinden grecek ve anlamlandracaktr.
Kente tmyle "turistik"13 adan bakan bir gz iin (ki yaznn baflnda
sz ettiim ayrcalkl perspektif tam da byledir), bu tuhaflk Hong Kong'u
"ilgin" klan grotesk unsurlardan biridir yalnzca, Bat-dfl modernliin teki
yzdr. Turistik bakfl asndan, Central District'i kuflatan Filipinli kadn-
lar fotoraf ekilecek, videoya kaydedilecek seyirlik bir nesnedir. Hatta dene-
bilir ki, Hong Kong hkmetinin Filipinli kadnlara gsterdii hoflgr
kent merkezinin pazar gnleri trafie kapatlarak onlara terk edilmesi asln-
 Hong Kong'tan stanbul'a Kent Fragmanlar 105

da tam da bu ufak turistik getirinin fark edilmesinin sonucudur. Tpk Hong

Kong'u "ilgin" klan dier zellikler gibi (kentin "son ngiliz smrgesi" ol-
mas, "Komnist in'e bal ultra-kapitalist bir zel Ynetim Blgesi" olma-
s, vb.), bu da bir dier turistik ekim unsurudur. stelik Filipinli kadnlar
rnei hkmete, risk almadan kendini demokratik, hoflgrl, zgrlklere
saygl, vb. olarak gsterme olana sunar.
Filipinli kadnlara, baflka mekn haritalarnn (dnyann dier "yamuk"
kentlerinin) merceinden bakan yabanc ise farkl fleyler alglayacaktr. Ya-
banc gzyle, pazar gnleri Central District'te yrmek flaflrtc, tuhaf, ra-
hatsz edici bir deneyimdir. Evleri saydam duvarlarla rlmfl bir mahalleden
geiyor gibi hisseder insan. Gz, "ev ilerine", mahrem olana, grnmemesi
gerektii halde grnene taklr. Sonra bir tr sululuk duygusuyla karlr
bakfllar. Yabanc iin karfl karflya olduu sahne gerekstdr. Filipinli ka-
dnlar meknda bir eflit "grnmez kitle" olarak var olurken, onlarn etrafn-
dan geen Hong Konglular "grmeyen kitle"dir. Bu karfllkl "biliflsel kr-
lk" ortamnda bir tr "souk fliddet"in izleri hissedilir.
Hong Kong'a stanbul gzyle bakldnda, Central District'i kuflatan
Filipinli kadnlarn karflsna konulabilecek bir imge cumartesi gnleri Beyo-
lu'nda Galatasaray Lisesi'nin nnde oturan kayp yaknlar olabilir diye d-
flnyorum. stanbul imgesinde devlet eliyle retilen scak fliddet tehdidi her
an hissedilir. Olmamas gereken yerde olan, grnmemesi gerektii halde g-
rnen yok edilmeye alfllr. Hong Kong imgesinde, olmamas gereken yerde
olan, grnmemesi gerektii halde grnen yok saylr. Her iki durumda da,
olmamas gereken yerde olanla gz gze gelmekten kanlr. lkindeki strate-
ji grneni ortadan kaldrmak, ikincisindeki bakp da grmemektir. lki s-
cak, ikincisi souk fliddet reten stratejilerdir.
stanbul imgesinde scak fliddetin kayna ortadan kaldrma tehdididir.
Galatasaray Lisesi'nin nnde oturan insanlarn orada bulunma nedeni zaten
ilk bafltan itibaren tam da byle bir ortadan kaldrma ("kaybetme") ediminin
sonucudur tanm gerei scak fliddet ieren bir edimin. Ortadan kaldrlmfl
olan grnr klmaya alflan kayp yaknlarnn bu kez bizzat kendileri dev-
letin tehditkr bakfln zerlerinde hissederler. Buradaki "bakfl" herhangi bir
karfllkll, iletiflimi hedeflemez. Bakmak dorudan bir denetleme ve sindir-
me edimidir.14 Devletin baskc bakflndan daha ilgin olan belki de cumar-
tesi gnleri Beyolu Caddesi'ndeki daha genel lekli bakfl trafiidir. O gn,
o mntkadan gemekte olan "sradan insanlar" nereye bakar ve ne grrler?
Denebilir ki, polisin tehditkr varl kayp yaknlarndan ok etraftaki kitleyi
hedef almakta, kayp yaknlaryla etrafta bulunanlar arasnda oluflabilecek bir
gz gze gelme ihtimalini ortadan kaldrmay amalamaktadr. Ve yine dene-
bilir ki, devletin her yere yaylmfl scak fliddet tehdidi "sradan insanlar" tara-
fndan zaten isellefltirilmifl olduu iin, polisin varlnn gz doldurmad
zamanlarda dahi byle bir gz gze gelme ihtimali zaten yoktur.
Hong Kong kentinde "souk fliddet"in ne anlama geldiini Zygmunt Ba-
u-man'n "turist" ve "yersiz yurtsuz" kavramlarndan yola karak kavrayabili-
riz. Kreselleflme, "toplumsal ve kltrel dzenlemeler zerindeki corafi en-
gellerin ortadan kalkt ve insanlarn bunun etkilerini giderek daha fazla his-
seder olduu bir sre" olarak tanmlanmaktadr (Waters, 1995: 3). Corafi
mesafenin dayatt snrllklarn ortadan kalkmas, insanlarn daha devingen
hale gelmesini mmkn klar. Bu, hem fiziksel hem de sanal dzlemde ger-
ekleflen bir devingenliktir. Neo-liberal grfl asndan, kreselleflme srele-
riyle birlikte ortaya kan snrlar aflr hareket imknlarnda btn insanlk
iin zgrlefltirici bir potansiyel gizlidir. Ulus-devletin ekonomik, politik ve
kltrel alanlarda azalan hkimiyeti, ulusal snrlarn giderek aflnmas ve
farkl insan gruplarnn birbirine karflmas sonucunu douracaktr. Bu, dn-
yay okkltrllk ortak paydas altnda homojenlefltiren ve btnlefltiren
bir srecin bafllangcdr. Bylesi iyimser bir kavramsallafltrmaya kuflkuyla
yaklaflan Bauman, kresel dnyada sanal ve fiziksel devingenlik imknlarnn
artmasnn toplumu homojenlefltirmek bir yana, toplumsal kutuplaflmalar
daha da derinlefltirdiini ne srer. Zira devingenlik, farkl toplumsal gruplar
iin tmyle farkl, hatta zt anlamlar taflmaktadr. Kreselleflme, her fleyden
nce, sermayenin ulus-aflr hareketliliini ifade eden bir kavramdr. Sermaye-
nin kreselleflme sreciyle birlikte elde ettii snrlar, aflr dolaflm imkn,
ekonomik iktidarn toplumsal ykmllklerden tmyle syrlarak kendi -
karlar dorultusunda serbeste hareket edebilecei anlamna gelmektedir.
Sermayenin erifltii bu yeni hareket serbestisi, kresel dnyada kalabalk in-
san gruplarnn reticiler ve/veya tketiciler olarak hareket halinde olmalarn
gerekli klar. Bauman'a gre, kresel dnyann yaratt hareket imknlar iki
genel toplumsal kategori ortaya karmfltr: Turistler ve yersiz yurtsuzlar. Tu-
ristler gnlllk, yersiz yurtsuzlar gereklilik prensibiyle hareket edenlerdir.
Turistin sahip olduu hareket serbestisi, iinde yaflanan toplumsal evreye
karfl herhangi bir sorumluluk hissetmeksizin, bireysel kazan ve doyumu en
st dzeye karmay, bunun mmkn olmad durumlarda da ekip gitme-
yi mmkn klar. Yersiz yurtsuz iin hareket, ulus-aflr kapitalizmin deiflen
ihtiyalar gerei her an yerinden edilebilecek olmak anlamn taflr. Hareket,
belirsizlik ve gvencesizlikle birlikte gelir. Bauman, kresel dnyada "turist"
ve "yersiz yurtsuz" kategorilerinin karfltlk deil, sreklilik iliflkisi ierisinde
anlafllmas gerektiini ne srer. Tketim ideolojisinin kuflatcl altndaki
dnyada, yersiz yurtsuzun yegne zlemi kendi koflullarn olabildiince tu-
 Hong Kong'tan stanbul'a Kent Fragmanlar 107

ristinkine benzetebilmek, turist gibi yaflayabilmek, turist gibi tketebilmektir.

Turist iinse, yersiz yurtsuz kresel dnyann tehditkr, karanlk yzdr.
Yersiz yurtsuzun iinde tutulduu gvencesizlik ve mahrumiyet koflullar, tu-
rist iin sisteme daha sk balanmas, konumunu daha salamlafltrmas iin
srekli bir uyardr.
Kresel kentte turist ve yersiz yurtsuzun bir arada, ama birbirini grme-
den var olmas, srekli denetim altnda tutulmas gereken bir "souk fliddet"
ortam yaratr. Bu yalnzca iki grubun yaflam koflullar arasndaki derin eflit-
sizliklerin dflavurumu sonucu hissedilen bir fliddet tr deildir. Souk flid-
det, bu eflitsizliklerin herhangi bir politik ya da ahlaki sylem ierisinde an-
lamlandrlamad, hibir muhalif dile tercme edilemedii ortamda ortaya
kar. Kresel kentte fkenin muhatab yoktur. Ulus-aflr sermaye, esneklik
ve srekli deiflim talep eder. Byle bir ortamda kimse kendini gvende his-
setmez, kimse kalc deildir, kimse hibir fleyden sorumlu deildir. Hesap
sorulacak bir mercinin olmad, dahas hesap sormay mmkn klan bir di-
lin olmad ortamda, ancak tekilerin varl grmezden gelinerek var oluna-
bilir.
Hong Kong rneine dnersek, kentte kresellik, ulusal kken gzet-
meksizin st/st-orta snf mensuplarna "turistleflme" imkn tanrken, snf-
sal hiyerarflinin alt katmanlarndaki kesimleri de "yersiz yurtsuzlafltrmfltr".
Filipinli kadn iflilerin durumu "yersiz yurtsuz" kategorisine paradoksal bir
rnek teflkil eder. Filipinli kadnlar, kentteki en lks evlerde yafladklar halde
evsizdirler. Pazar gnleri Central District'i ev edinme abas, bu ad konma-
mfl evsizlik durumunun bir sonucudur. Yersiz yurtsuzlarn kent merkezinde-
ki bu "geici iskn" ayn zamanda Hong Kong hkmetinin baflarl "souk
fliddet" ynetimine (management) bir rnek olarak grlmelidir. Ynetim,
sistemin emniyet supaplarn zaman zaman kontroll olarak aarak scak flid-
dete dnflebilecek potansiyel gerilimleri boflaltr. Sistemin ihtiya duyduu
yersiz yurtsuzlarn "yersiz yurtsuzluk" koflulunun sorunsuz devam edebilmesi
iin onlara geici yer gsterilir, varlklarna gz yumulur.
108 Defter

NOTLAR

1. Rakamlarn alnd kaynak: "Asia's Hubs: Last Men Standing", The Economist, 3
Nisan 1999.
2. Son yllarda, in'in Dnya Ticaret rgt'ne (World Trade Organization) girme
abas, Hong Kong'un in ve dfl dnya arasndaki arac roln nemli lde tehlikeye
sokmaktadr. in'in baflvuru sreci 1999 Kasm'nda olumlu sonulanrsa, kendisi ba-
msz bir birim olarak Dnya Ticaret rgt yesi olan Hong Kong'un bu geliflmeden
olumsuz etkilenecei ngrlyor. in'in Dnya Ticaret rgt yeliine hazrlk alfl-
malar kapsamnda, ABD ile in arasndaki uak seferleri saysnn iki katna karlmas,
ABD havayolu flirketlerinin in'de daha fazla sayda kente sefer dzenlemesine izin veril-
mesi gibi, Hong Kong'un arac roln zayflatacak dzenlemeler var.
3. Rakamlarn alnd kaynak: Mark Landler, "China's Trade Hopes Threaten
Hong Kong's Cachet", International Herald Tribune, 9 Nisan 1999.
4. Bu alann bir blm denizin doldurulmas suretiyle elde edilmifltir ve halen de-
vam eden doldurma alflmalaryla, Hong Kong adasyla Kowloon yarmadas arasndaki
krfez giderek kara parasna dahil edilmektedir.
5. Hong Kong'ta, hkmet gelirlerinin %50'si arazi satflndan geliyor ve Hong
Kong borsasndaki hisse senetlerinin %60' emlak flirketlerine ait. Rakamlarn alnd
kaynak: John Vinocur, "Image vs. Substance in Asia's Recovery", International Herald
Tribune, 12 Nisan 1999.
6. 1990'larda, kentin grece merkeze yakn bir semtinde, standart bir apartman
kompleksinde, 500 ft2'lik kk bir dairenin deeri yaklaflk 250 bin ABD Dolar, aylk
kiras ise 1200 ABD Dolar civarnda seyretmektedir (Chow, 1998b: 169).
7. Hong Kong'un smrgeleflme tarihine iliflkin ayrntl bir tartflma iin bkz. Suner
(1997).
8. Law Wing-Sang (1998), Hong Kong rneinden hareketle smrgeci ve milliyet-
i sylemlerin mutlaka birbiriyle ztlk iliflkisi ierisinde olmadn, aradaki geiflkenlik
ve srekliliin grnflteki ztlktan daha belirgin olabileceini savunuyor. ngiliz ve in
ynetimlerinin dil politikalarnn koflutluu, bu iddiaya ilgin bir rnek olarak dflnle-
bilir.
9. rnein ifllevselci bir perspektiften Hong Kong'un "baflarsn" aklamaya alflan
sosyolog Lau Siu-kai, baflarnn arkasndaki temel faktrn "faydac ailecilik" (utiliterian
familism) adn verdii ideoloji olduunu savunur (aktaran Law Wing-Sang, 1998: 113).
Lau Siu-kai'ye gre, Hong Kong'ta yaflayan in kkenli gmen nfusun iki temel ortak
eilimi var: maddiyatlk ve aileye ballk. Maddiyatlktan kastedilen, herkesin birin-
cil amacnn kendi ekonomik kazanmlarn en st dzeye karmak olufludur ve bu top-
lumsal olarak olumlanan bir zelliktir. Ancak Lau Siu-kai'ye gre Hong Kong zelinde
ortaya kan bireyci deil, fakat aile-merkezli bir maddiyatlktr. Bu, aile ve akraba ba-
larnn gl olduu, bireylerin karfllafltklar ekonomik ve sosyal glkler karflsnda ai-
leye yneldikleri, aile fertlerinin birbirini her ynden desteklemekle ykml olduu bir
toplumsal yap anlamna gelmektedir. Byle bir yap ierisinde bireyler enerjilerini kendi
ailelerinin maddi refah dzeyini artrmaya kanalize edip toplumsal ve politik taleplerini
en alt dzeyde tutabileceklerdir. Dolaysyla, Lau Siu-kai'ye gre Hong Kong in toplu-
mu ie dnk, kendine yeterli ve apolitik bir toplumdur. Byle bir toplumsal yap, siya-
si katlm sorusunu devre dfl brakarak, brokratik yntemlere dayal bir idarecilik anla-
yfl iin ideal bir zemin salar.
10. 1997'de Hong Kong'un ngiliz ynetiminden kp in'e devredilmesi, ekonomi
 Hong Kong'tan stanbul'a Kent Fragmanlar 109

ve politika alanlar arasndaki iliflkinin bu kez doru orantl olarak formllefltirilmesi so-
nucunu dourmufl ve kentin kresel kapitalizme eklemlenmesi demokratikleflmenin ye-
gne teminat olarak sunulmaya bafllamfltr. Byk oranda ABD'nin ynlendirdii ulus-
lararas topluluk Hong Kong'un kresel kapitalizme eklemlenmifl bir ticaret merkezi ol-
ma konumunu olumlamakta ve bu konumun 1997'deki el deifltirmenin ardndan de-
iflmeksizin srmesi iin aba sarfetmektedir. Bu erevede, szgelimi ABD Dfliflleri Ba-
kan Madeleine Albright'n el deifltirme ncesi syledii "elli yl sonra yarnn Hong
Kong'unun tpk bugnn Hong Kong'u gibi olmasnn takipisi olacaz" szleri ulus-
lararas topluluun eliflkili tavrn gstermesi asndan son derece semptomatiktir. Rey
Chow'un belirttii gibi, bir toplumun elli yl deiflmeden kalmas temennisi iyi bir dilek-
ten ziyade bir eflit laneti andrmaktadr (Chow, 1998a). Hong Kong'un mevcut yapsn
sorgusuz sualsiz olumlayan ve devamn talep eden bu yaklaflm, demokrasinin nkoflulu
olarak paradoksal biimde kresel kapitalizmi ve kresel kapitalizme eklemlenmeyi
mmkn klan smrgeci sistemi gstermektedir.
11. Burada flunu da belirtmek gerekir ki, "hizmetliler blm"nn yaltlmfllk ve ifl-
levsellik asndan amaca en uygun tasarland binalar, yabanc aileler (genellikle Kuzey
Amerika, Avrupa ve Avustralya kkenli) iin tasarlanmfl olanlardr. Szgelimi, arlkl
olarak yabanc retim grevlisi alfltran niversitelerin lojmanlar bu tarz tasarma en
iyi rnek teflkil edebilecek meknlardr.
12. "Hayali ev" kavramn Arjun Appadurai'ye atfta bulunarak kullanyorum. Appa-
durai, Bombay'daki farkl iskn koflullarn tartflrken, "ev"in materyal olmaktan te bi-
liflsel bir kategori olarak dflnlmesi gerektiini savunuyor. Bombay'da genifl bir yelpa-
zedeki dflk standartl barnma koflullarnda yaflayan gruplarn her biri farkl bir "ev" al-
gsna sahiptir. "Ev" bazen materyal anlamda var olmayan, ancak biliflsel olarak kurulan
bir kategoriye dnflr. Appadurai'nin "hayali iskn" (spectral housing) olarak adlandrd-
bu durumun en alt katmann, sokakta uyuyan, dolaysyla "ev"i uyku halindeki bede-
nin snrlarna indirgeyen gruplar oluflturmaktadr.
13. Burada "turist" kavramn Bauman'n (1998: 33) kulland anlamda kullanyo-
rum. Bauman "turist"i profesyonel "heyecan toplaycs" (sensation gatherer) olarak ta-
nmlar. Postmodern tketim toplumuna zg bu varoluflsal durum, hep yeni yerlerin,
yeni imgelerin, yeni tatlarn, yeni duygulanmlarn peflinde olmaktr. Kresel kapitaliz-
min kltrel vehesi olan postmodern tketim toplumu daima hareket ve arayfl halinde
(fiziksel ve sanal anlamda) olma durumunu kutsar. Turist, ulus-aflr kapitalizmin yaratt-
kresel kentler a ierisinde srekli hareket halindedir, daima "daha iyi", "daha il-
gin" ve "daha yeni"nin peflinde koflar. Ancak bu gerek anlamda bir maceraya atlma
durumu deildir. Postmodern tketim toplumunda turizm gvenceli ve korunakl bir
eylem trdr. Turist, kresel kapitalizme eklemlenmifl merkezlerin oluflturduu a iin-
de, her nereye giderse gitsin, kendini hep ayn bildik evrenin iinde bulur (benzer otel-
ler, havaalanlar, maazalar, markalar, vb.), her yerde kendini "ev"inde hisseder. Kentin
yerel kimlii (tarihi, corafi ve kltrel zellikleri) bu bildik evreye kendine zg bir
eflni katar, bir kentten dierine kresel kent altyaps ayn kalsa da, dekor deiflir. Bu
balamda, bir dier kltr elefltirmeni, Ulf Hannerz (1996: 104) adafl turizmin slo-
gannn "ev art..." kavram olduunu sylyor (Msr'n "ev art piramitler", Tayland'n
"ev art egzotik meknlar", Afrika'nn "ev art filler ve aslanlar" olarak dflnlmesi gibi).
14. Ann Kaplan (1997), Trke'de ikisi de "bakmak" anlamna gelen "gaze" ve
"look" kavramlar arasnda bir ayrm yapyor. Kaplan'a gre "look" kavram karfllkllk
ieren bir srece tekabl ederken, "gaze" kavram edilgen bir nesneye ynelmifl tek taraf-
l bakfl anlamn taflyor.
110 Defter

KAYNAKLAR

Abbas, Ackbar, 1999, "Hong Kong'u nfla Etmek: G ve Gzden Yitifl", ev. Asuman
Suner, Toplum ve Bilim 80.
____ 1997a, Hong Kong: Culture and the Politics of Disappearance, Minneapolis: Univer-
sity of Minnesota Press.
____ 1997b, "Hong Kong: Other Histories, Other Politics", Public Culture 9: 293-313.
Appadurai, Arjun (yayn aflamasnda), "Spectral Housing and Urban Cleansing: Notes
on Millennial Mumbai", Public Culture (Kfl 2000).
Bauman, Zygmunt, 1998, Globalization: The Human Consequences, Londra: Polity Press.
Chow, Rey, 1998a, "King Kong in Hong Kong: Watching the Handover from the
U.S.A.", Social Text 55: 93-108.
____ 1998b, "Things, Common/Places, Passages of the Port City: On Hong Kong and
Hong Kong Author Leung Ping-kwan", Ethics After Idealism: Theory, Culture, Ethni-
city, Reading iinde, Bloomington: Indiana University Press.
Faure, D., 1997, A Documentary History of Hong Kong Society, Hong Kong: Hong Kong
University Press.
Hannerz, Ulf, 1996, Transnational Connections: Culture, People, Places, New York: Rout-
ledge.
Kaplan, Ann, 1997, Looking for the Other: Feminism, Film and the Imperial Gaze, New
York: Routledge.
Law Wing-Sang, 1998, "Managerializing Colonialism", Kuan Hsing Chen (der.), Tra-
jectories: Inter-Asia Cultural Studies iinde, New York: Routledge.
Lee, Quentin, 1994, "Delienating Asian (Hong Kong) Intellectuals: Speculations on In-
tellectual Problematics and Post/Coloniality", Third Text 26: 11-23.
Lo Shiu-hing, 1996, "Hong Kong: Post-colonialism and Political Conflict", Robison, R.
ve Goodman, D. (der.), The New Rich in Asia: Mobile Phones, McDonalds and Middle
Class Revolution iinde, New York: Routledge.
Pearson, Veronica ve Leung, K. P. Benjamin, 1995, "Perspectives on Women's Issues in
Hong Kong", V. Pearson ve K. P. B. Leung (der.), Women in Hong Kong iinde, Ox-
ford: Oxford University Press.
Sassen, Saskia, 1996, "Whose City Is It? Globalization and the Formation of New
Claims", Public Culture 8: 205-23.
Suner, Asuman, 1999, "Dou Asya Haritalar", Toplum ve Bilim 80.
____ 1997, "Hong Kong 1997: Smrgecilik Tarihinde Bir Sayfa Kapanrken", Birikim
99.
Wang, Xiaoying, 1998, "Colonialism and Multiculturalism in Post-colonialist Hong
Kong: A Mini Version of Global Capitalism" (yaymlanmamfl makale).
Waters, Malcolm, 1995, Globalization, New York: Routledge.