KELAM ARATIRMALARI 9:1 (2011), SS.179-198.

KOZMOLOJK TEMELLER IIINDA HVN ES-SAFDA ASTROLOJ

VE ASTROLOJNN MERULUU SORUNU
-Astrology and Its Legality Problem in the Light of Cosmological Foundations in
Ikhwn al-Safs Philosophical Thought-

Yrd. Do. Dr. Hasan Aydn

OM Eitim Fakltesi
haydin@omu.edu.tr

Abstract: Astrology, as its known, a type of foresee that consists in the interpretion of
the influence of planets, stars and all heavenly bodies on earthly affairs in order to
predict or affect the destinies of individuals, groups, or nations, etc. It was originated
in Mesopotamia, perhaps in the 3rd- 2nd millennium BCE, but attained its full deve-
lopment in Greek and Hellenistic period and entered Islamic world in the 8th and 9th
CE. centuries in three simultaneous streamsHellenistic, Indian and Ssnian by
translation of philosophical heritages. Some Muslim philosopher added to these influ-
ences the Harranian adaptation of the Neoplatonic definition of the mode of astral inf-
luences in terms of Aristotelian physics. Astrology was often challenged by medieval
Muslim astronomers and especially theologians (mutakallimn) and lawyers (fuqaha).
Their reasons for refuting astrology were religious. For example, astrology had been
criticised by theologians and religious lawyers since it was thought to be harmful to
the religion because of its discussed topics and its foreign origin and considered as un-
lawful, as knowledge of the unseen is known only by God. For this reason, thinkers
who are interested in astrology, in Islamic world, have had an intellectual effort to
show its legality. It is possible to see examples of these efforts in Ikhwn el-Safs phi-
losophical thought. In this article we aim to show that Ikhwn el-Safs effort on ast-
rology was a legal struggle.
Key Words: Ikhwn al-Saf (The Brethren of Purity), astrology, legality of astrology,
Islamic philosophy, Islamic theology, religious lawyers (fuqah).

1. Giri:
Smerlilere kadar geriye gtrebileceimiz astronomi-astrolojinin, slam
dnyasna VII. yzylda balayan fetih hareketleri sonucu farkl kltrlerle karla-
ma sonucu girdiini ve VIII-IX. yzyllarda Eski Yunan, Hint ve ran kltrlerinden
yaplan eviriler araclyla bu konudaki tartmalarn zenginletiini ve lehte ve
aleyhte grlerin iyice belirdiini syleyebiliriz.1 Her ne kadar slam ncesi Arap
iirlerinde 300den fazla yldzn ad gese ve burlara ilikin kimi bilgiler yer alsa

1
evrilen temel eserler iin bkz. Bkz. Fuat Sezgin, Astronomi, slamda Bilim ve Teknik,
cilt: II, Trkiye Bilimler Akademisi Yaynlar, Ankara 2007, s. 3 vd..
180 Yrd.Do.Dr.Hasan AYDIN
________________________________________________________
da bu bilgilerin kkeninin Smerliler ve Akatllar olduu ileri srlmektedir-, onla-
rn karmak astronomik-astrolojik uygulamalara sahip olduunu gsteren bir belge
bulunmamaktadr.2 Ayn yargy slamn temel kaynaklar olan Kuran ve hadisler
iin de sylemek olasdr; zira Kuran ve hadislerde birtakm yldzlardan, Ay ve
Gneten, burlardan vb. sz edilse de, onlarda da astronomik-astrolojik uygulama-
lara ilikin ayrntl bir veri bulunmamaktadr. slamn fetih hareketleri sonucu kuze-
ye yaylmas ve Beyt el-Hikmede yrtlen sistemli evirilerle karlat eski
kltrel mirasa baktmzda durum deimektedir: zira bu kltrel mirasta ve bu
miras temsil eden yaptlarda, olduka gelimi astronomik-astrolojik uygulamalarla
karlamak olasdr. Fakat bu uygulamalarda astronomi ile astrolojinin i ie girdi-
ini, iki etkinliin arasnn henz tam olarak ayrlmadn sylemek gerekmektedir.
Bu mirasn Hint ve ran kkenli ayaklarn bir kenara brakrsak, zellikle Eski Yu-
nanda ve skenderiyede astronomi-astrolojinin matematiksel bir temele oturtulma-
ya alldn, hatta Helenistik dnemden itibaren Yeni-Platonculuk, Hermetizm ve
Harran Sabilii gibi gnostik akmlar araclyla kozmolojik anlaylarda arln
artrdn ileri srebiliriz.3 Felsef dnce asndan Yeni-Platonculua, Hermetiz-
me ve Harran dnce geleneine ok ey borlu olduu anlalan slam felsefesi-
nin, astronomi-astroloji konusunda ve bu trden uygulamalarda da eski gelenein bir
tr srdrcs ya da bu gelenein mirass olduunu ve onu slam dnce ekse-
ninde gelitirdiini sylemekte bir saknca olmasa gerekir. Eski gelenein srdr-
cs ve gelitiricisi olarak erken dnem slam dnyasnda da, tpk mirass olduu
gelenekte gzlendii gibi, astroloji ile astronomi arasnda kesin bir ayrmdan sz
etmek pek olas deildir.4 Ancak ilm en-ncmun (yldzlar bilimi) alt ksmlara
blnmesiyle, farkl bir disiplin olarak grlmese de, astronomi ve astrolojinin ayn
disiplinin farkl birer alt dal olarak grlme eiliminin belirdiini sylemek gerekir.
Nitekim slam dnyasnda astrolojinin (ilm el-ahkm en-ncm ya da sna ahkm
en-ncm), genel olarak felsef-akl bilimlerden birisi olan matematiksel bilimler
(el-ulm er-riyziyye), zel olarak da ilm en-ncm (yldzlar bilimi) ierisinde
onun bir alt dal olarak ele alnd anlalmaktadr.5 Zira ilm en-ncm, slamn
klasik anda genel kabul gren snflamaya gre iki alt dala ayrlmtr:
Bunlarn ilki, klasik slam yaznnda ilm el-heye, ilm el-felek ya da
Frbnin deyiiyle ilm en-ncm et-talim diye ifade edilen ve bugn bizim ast-
ronomi diye adlandrdmz etkinliktir ve feleklerin bireimini, yldzlarn nitelik ve

2
Bkz. Fuat Sezgin, Astronomi, cilt: II, s. 3-4.
3
Bkz. Nick Campion, "The Concept of Destiny in Islamic Astrology and its Impact on
Medieval European Thought", ARAM Periodical, Vol 1 no. 2, 1989, s. 281-289.
4
Bkz. Michael Hoskin-Owen Gingerich, Islamic Astronomy, The Cambridge Concise
History of Astronomy, ed. M. Hoskin, Cambridge University Press, 1999, s. 50-93.
5
Bkz. Fuat Sezgin, Astronomi, cilt: II, s. 3.
Kelam Aratrmalar 9:1 (2011) 181
________________________________________________________
niceliini, burlarn ksmlarn, byklklerini ve hareketlerini vb. bilme gibi konu-
lar iermektedir. kincisi ise, feleklerin devirleri, burlarn douu ve yldzlarn
hareketlerinden yola karak, yeryznde meydana gelecek olaylar olmadan nce
bilmeyi konu olan ilm el-ahkm en-ncm ya da sna ahkm en-ncm, Trkeye
evirerek sylersek, yldzlardan hkm karma bilimidir.6 Burada dile gelen ilm
el-ahkm en-ncm ya da sna ahkm en-ncm, yani yldzlardan hkm karma
bilimi, bugn astroloji olarak nitelendirdiimiz eye karlk gelmektedir. Bu ba-
lamda, kimi slam dnrlerinin ilm el-heye ve ilm el-ahkm en-ncma, ilm ez-
zct da ekleyerek ilm en-ncmu alt dala ayrdklarn,7 fakat genel kannn,
ilm ez-zct, ilm el-heyenin bir paras olarak grme ynnde olduunu belirt-
mek gerekir.
lm el-ahkm en-ncmun dnda, ilm en-ncmun dier dalnn yani ilm
el-heyenin, bugnk deyile sylersek astronominin, slam dnyasnda yer yer
eletiri ile karlasa da, en azndan gl bir muhalefetle karlamadn, felsef
evrelerde hatta belli kaytlarla fkh ve kelm evrelerinde bile belli bir kabul gr-
dn kaydetmek gerekir.8 Bu nedensiz deildir; nk ibadet vakitlerini
zellikle kble, namaz ve ramazan ay- belirlemek iin bir para astronomi bilgisi
zorunludur. Astroloji szcyle karladmz, ilm el-ahkm en-ncm ya da
sna ahkm en-ncm iin ayn eyi sylemek olduka zordur.9 Tarihi Me-
sudnin deyiiyle, slam dnyasnda halife Mensrdan itibaren yneticiler, bir ehir
kurarken, bir sefere karken, nemli bir karar alrken vb. durumlarda, sk sk m-
neccimlerin (astrologlarn) grne bavurmularsa da10, bn Haldunun da kaydet-

6
Szgelimi Frb, ilm en-ncmu, ilm el-ahkm en ncm ve ilm en-ncm et-talim
olarak ikiye ayrr. Bkz. Frb, hsal-Ulm, eviren: Ahmet Ate, MEB Yaynlar, s-
tanbul 1990, s. 101-103. Benzer bir ayrm iin bkz. Gazzl, hyu Ulmid-Dn, cilt:
I, Beyrt, trs. s. 33.
7
Szgelimi bkz. hvn es-Saf, Resil hvnis-Saf ve Hullnil-Vef, cilt: I, thk.:
Butros Bustn, Beyrut, trs. s. 114.
8
Bu deyiimizden hi eletiriyle karlamad gibi bir sonuca varlmamaldr. nk
slam dnyasnda, srf eskilerin bilimi diyerek felsefe ve felsef bilimlere kar kan grup-
larn var olduu bilinmektedir. Bu konuda bkz. Ignaz Goldziher, The Attitude of Ortho-
dox Islam Toward the Ancient Sciences, ner. ve ev.: M. L. Swartz, Studies on slam,
New York 1981, s. 185 vd..
9
Bkz. Eb Hayn et-Tevhid, el-Mukbest, thk.: Hasan es-Sendb, Kahire 1992, s. 120
vd..
10
nl tarihi Mesd, halife Mensrun, mneccimleri yanna toplayan, yldzlardan kar-
lan hkmlere gre hareket eden ilk ynetici olduunu sylemektedir. Ayrca onun, d-
neminde mehur olan mneccimleri sarayna topladn ve onlara astroloji ve astronomi
182 Yrd.Do.Dr.Hasan AYDIN
________________________________________________________
tii gibi kelmclar ve fkhlar olaylarn nedenini Tanr yerine yldzlara balad,
Tanry fil-i muhtar olmaktan kard, gaybden haber verdii, gksel etkiler
karsnda insan atl kld ve yararsz olduu gibi savlarla astrolojinin meru ol-
madn ileri srmler ve grlerini dinsel temellere dayandrarak savunmaya
ynelmilerdir.11 Onlara gre astroloji, her eyden nce ikincil nedenlere yer verdii
ve gayb bilme iddiasnda bulunduu iin slamn temel kaynaklaryla rtmemek-
tedir. Zira onlarn algsna gre, slam gerek neden olarak Tanry grmekte ve
gayb Ondan baka kimsenin bilemeyeceini savunmaktadr.12 Szgelimi, fkh ve
kelmda nemli bir otorite olarak karmza kan Eb Hmid el-Gazzl, hyu
Ulmid-Dn ve Kimyy Sadet adl yaptlarnda, ilm en-ncmu zararl bilim-
ler iinde snflamakta, onunla uraanlar, Tanrnn detini yadsyp, olaylar
doaya (tabiat) balamak, ikincil nedenleri onaylamak ve etkin klmakla sula-

ile ilgili kitaplar evirttiini sylemektedir. Bkz. Mesud, Murc ez-Zeheb (Altn Bozkr-
lar), eviren: D. A. Batur, Selenge Yaynlar, stanbul 2004, s. 251-254.
11
Astrolojiye ynelik slam dnyasndaki eletiriler iin bkz. bn Haldun, Mukaddime, cilt:
III, eviren: Z. Kadiri Ugan, MEB Yaynlar, stanbul 1991, s. 113-123. Bir kelmc ola-
rak Eb Masr e-Mturid, Tanrnn eylemlerinin ihtiyar olduunu gstermeye alr-
ken, olaylarn nedenini yldzlara, Gnee ve gezegenlerin etkisine dayandranlarla da
tartmakta, onlar yaratcy inkar edenler, her eyin bir baka eyle meydana geldiini
savunalar grubuna dahil etmektedir. Bkz. Eb Masr e-Mturid, Kitbt-Tevhd, Yayna
haz.: Bekir Topalolu-Muhammed Aruc, sam Yaynlar, Ankara 2005, s. 93.
12
Bkz. bn Haldun, Mukaddime, cilt; III, s. 117-118. Daha sonraki dneme ait bilimleri
snflayan yaptlara bakldnda da ayn anlayla astrolojiye kar kld anlalmakta-
dr. Szgelimi, 16. yzyl Osmanl bilginlerinden, Takprlzde,
Mevztul-Ulm adl yaptnda, astronomiye dinsel faydalarna gndermede
bulunarak ama ihtiyatla olumlu yaklamakta, ancak astrolojiye yani ilm el-
ahkm en-ncma gayb bilme iddias yznden olumsuz yaklamaktadr.
Hatta Vehbden u beyiti aktarmaktadr: Recm-i gayb itdigin ehl-i ncm,
Old mnend-i eytn mercm. Bkz. Sleyman aldak, Takprlzdenin
Mevzutul-Ulmundaki limler Tasnifi zerine, Frat niversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, cilt: 15, say: 2, Elaz 2005, s. 128. Yine 18. yzyl Osmanl
bilginlerinden Saaklzde, Tertbil-Ulm adl yaptnda, astronominin, biri
evrende tanrsal incelikleri ve hikmetleri grmek, dieri ise kble ve namaz
vakitlerini belirleme konusunda ilevsel olduunu, ancak yeter dzeyde -
renmek ileriye gitmemek gerektiini sylemekte, yldzlardan hkm kar-
mann yani astrolojinin gayb bilme sav yznden haram olduunu belirtmek-
tedir. Bkz. dem Akn-Remzi Demir, Sakalzde Muhammed bn Eb Bekr
El-Mera ve Terb el-Ulm Adl Eseri, Ankara niversitesi, Osmanl Tarihi Ara-
trma veUygulama Merkezi Dergisi (OTAM), Say 16, Ankara 2004, s. 11-12.
Kelam Aratrmalar 9:1 (2011) 183
________________________________________________________
maktadr.13 Ayrca onca eriat, bu bilime kar kmaktadr; nk peygamber,
yldzlardan bahsedilince susun14 demitir. Yine ona gre, ikinci halife Hz. mer
de, ilm en-ncmdan, kara ve denizde amayacak ve yolu bulacak kadarn -
renin, fazlasn terk edin, demitir.15 Gazzlye gre, Hz. merin bu bilim konu-
sunda ihtiyatl davranlmasn salk vermesinin temel nedeni, bu bilimin gayb
bilme iddias tamas ve dinsel adan zararl olmasdr. Bu zarar, yldzlarn hare-
keti sonucu birtakm iler oluyor denildiinde, halk tarafndan, Tanr yerine yldz-
larn gerek neden olduunun dnlmesi ve yldzlar izleyerek gelecekte olacak
eylerin bilinecei sansdr.16 Gazzl bu sany karnca-yaz rnei ile dillendir ve
karnca kat zerindeki yazlar grnce, bunlar kalem yazyor sanr; nk ba-
n kaldrp yukardaki parmaklar, eli ve bunlar harekete geiren iradeyi, insan,
sonra insanda irade ve kudreti yaratan grmezden gelir, demektedir.17 O, bu sy-
lemiyle bir anlamda ikincil nedenler olarak yldzlar grmenin gerek neden ola-
rak Tanry grmeyi engelleyeceini ima etmektedir. Felsef-akl bilimlerle ura-
an ve felsef-akl bir bilim olarak astronominin meruluu konusunda uzlaan slam
filozoflar ise, Eb Hayyn et-Tevhidnin el-Mukbest adl yaptnda aktardklar-
na baklrsa, astroloji konusunda gruba ayrlm gzkmektedirler. Kimi filozof-
lar astrolojinin kesin bir bilgi vermedii iin aslsz ve faydasz, sahte bir bilim ol-
duunu savunmu; kimileri bu bilimin aslnda ksm de olsa bir hakikat ierdiini
ama bunu halka amamak gerektiini ileri srm ve sekinlere (hukem) zg
klm; kimileri ise, ilm en-ncmun bir blmn oluturan astronomi gibi astrolo-
jinin de meru bir etkinlik olduunu gstermeye ynelmitir.18 slamn klasik an-
da son grubun en tipik temsilcileri, kukusuz i-btn eilimli19 hvn es-Saf top-

13
Bkz. Gazzl, hy., cilt: I, s. 33; Kimya-y Sadet, eviren: A. Faruk Meyan, Bedir
Yaynevi, stanbul 1979, s. 42-45.
14
Bkz. Gazzl, hy., cilt: I, s. 33.
15
Bkz. Gazzl, hy, cilt: I, s. 33.
16
Bkz. Gazzl, hy., cilt: I, s. 34.
17
Gazzl, hy., cilt: I, s. 34; ayn rnek iin bkz. Gazl, Kimya-y Sadet, s. 42.
18
Bkz. Eb Hayn et-Tevhid, el-Mukbest, s. 120-139.
19
hvn es-Safnn mezhepsel eilimleri konusunda, i, Karmat, Snn, Mutezil, smail
vb. ok farkl grler ileri srlmtr. Bkz. Bayram Ali etinkaya, hvn- Safnn
Din ve deolojik Sylemi, Elis Yaynlar, Ankara 2003, s. 51 vd.. Onlarn hangi mezhebe
bal olduuyla ilgili farkl grler ileri srlmesinin temel nedeni, onlarn mezhep taas-
subundan uzak durmaya almalar ve hakikat nereden gelirse gelsin onu benimseme ve
eklektik bir tutuma ynelme eilimleridir. Dolaysyla onlarn tm grlerini tek bir
mezhep ierisine sdrmak olnaksz gibi gzkmektedir. Bu bir tr mezhepler st bir
eilim olarak grlebilir. Fakat tm bunlara ramen i-batn unsurlarn daha fazla n
184 Yrd.Do.Dr.Hasan AYDIN
________________________________________________________
luluu ve yeleridir. Onlar, bu etkinlii yani astrolojiyi meru olarak grmekle kal-
mamlar, onu, slam dnyasnda yaylan gnostik akmlarn etkisiyle felsef-din
sitemlerinin ve kozmolojik retilerinin temeline oturtmulardr.20 Bu yzden onla-
rn dncesinde astrolojiye ynelik eletirileri gsleyip onu meru bir etkinlik
olarak gsterme abas nemli bir yer tutar.
Biz bu makalede, slamn klasik anda kelmc ve fkhlarca astrolojiye
yneltilen eletiriler karsnda, hvn es-Saf topluluunun onu merulatrrken ne
trden argmanlara dayandklarn, dayandklar argmanlar yeter dzeyde temel-
lendirip temellendiremediklerini ve temellendirmelerinin mantksal sonularnn
neler olduunu gstermeye alacaz. Bylelikle hvn es-Saf rneinden yola
karak, pek ok Batl dnrn slam Rnesans diye nitelendirdii X. yzylda
slam dnyasnda astrolojiye ilikin lehte ve aleyhte olan argmanlar diyalektik
olarak grme ans elde edeceiz.

2. hvn es-Saf: Astroloji ve Astrolojinin Kozmolojik Temelleri

hvn es-Safnn, 52 risaleden oluan Resil hvnis-Saf ve Hullnil-
Vef adl yaptlarnn riyaziyyt (matematiksel bilimler) blmnn ikinci makalesi-
ni ilm en-ncma ayrdklar grlr.21 Onlar, slam dnyasnda ilm en-ncmla
ilgili olarak yaplan geleneksel snflamay bir para aarak, onu, ilm el-heye, ilm
ez-zct ve ilm el-ahkm en-ncm olarak alt blme ayrmaktadrlar.22
a-) lm el-heye, onlarn terminolojisinde astronomiye karlk gelmektedir ve
onlarca bu bilim, feleklerin bireimini, yldzlarn nicelik ve niteliini, burlarn
ksmlarn, uzaklklarn, byklklerini ve bu bilime ait dier konular bilmeyi
amalamaktadr.
b-) lm ez-zct, zc cetvelleri yani astronomik tablolar hazrlamada, takvim
oluturmada ve tarihler karsamada esastr ve bu adan dinsel olarak olduka ya-
rarldr.
c-) Onlar, bizim aratrmamz dorudan ilgilendiren ilm el-ahkm en-
ncmu ise, feleklerin devirleri, burlarn douu, yldzlarn hareketleri zerinde
akl yrtme yoluyla ay-alt evrendeki olacak eyleri olmadan nce bilinme keyfiye-
ti biiminde tanmlamlardr.23
lm el-ahkm en-ncma ilikin bu tanmlama, tam da kelmc ve fkhlarn
kar kt ve slamn temel kaynaklaryla rtmediini dillendirdikleri gayb

plana ktn belirtmek iin genel literatre dayanarak biz onlar i-batn eilimli ola-
rak nitelemeyi uygun buluyoruz.
20
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 114-157.
21
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 114.
22
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 114.
23
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 114.
Kelam Aratrmalar 9:1 (2011) 185
________________________________________________________
bilme iddias ile yakndan ilgilidir. Onlar bu tanmlamada dile gelen anlaylarn,
genel felsef sistemlerinde, kozmolojik kkenli iki temel argmana dayandrmlar-
dr. Bu iki temel argmann, onlara gre, epistemolojik adan da yadsnamaz bir
deeri bulunmaktadr.
Kozmolojik kkenli bu argmanlarn ilki, ay-alt ve ay-style evrenin, koz-
mik bir btn olduunu ve ay-altndaki her eyin, varlk ve etkinlik asndan ay-
st evrene bal bulunduunu ifade etmektedir.24 hvn es-Safnn evren sistemi,
merkeze yeri (Dnyay) alan, Gnei ise, en uzak kuatc (muht) felek ile yer
(Dnya) arasnda orta bir yerde konumlandran25 zde Batlamyuscu bir evren siste-
midir ve onlar bu sistemi Kuran ayetleriyle desteklemektedirler.26 Merkezdeki yer-
den itibaren alttan yukar hiyerarik bir srayla, Hava kresi, Ay kresi, Merkr
(Utarit) kresi, Vens (Zhre) kresi, Gne kresi, Mars (Merih) kresi, Jpiter
(Mteri) kresi, Satrn (Zuhal) kresi, sabit yldzlar kresi ve kuatc (muht)
kre yer almaktadr ve bu kreler i ie gemi durumdadr.27 Onlarca, hiyerarik bir
grnme sahip olan evren, Yeni Platoncularda olduu gibi, bir btn olarak
Birden sudr (tanrsal feyz-trm) sreciyle var olmutur. Onlarn bu sudr srecini
elikiye dmek pahasna28 ayn zamanda tpk kelmclar gibi Kurana referansla
bir tr yoktan yaratma olarak anlatmaya altklarn da kaydetmek gerekir.29 Bir
olan Tanrdan, birden bir kar ilkesi gerei, basit bir cevher olan etkin akl/tmel
akl; ondan ise zincirleme olarak felek tmel nefs; ondan da ilk madde, tabiat, mut-
lak cisim, felekler ve ardndan hava, toprak, su ve ateten oluan drt unsur; onlarn
gksel etkilerle olu ve bozuluuyla, madenler, bitkiler ve hayvanlar olumutur.30
Daha yaln olarak ortaya koymak gerekirse, S. Hseyin Nasr ile birlikte, onlarn
kozmik sudr srecini en yetkinden balayarak hiyerarik bir biimde yle srala-
mak olasdr:
1-Tanr: Bir, basit, ezeli ve ebedi olan varlk ve kozmik srecin temeli,
2-Tmel akl/Etkin akl,
3-Tmel nefs,

24
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 53.
25
Bk. hvn es-Saf, Resil, cilt: II, s. 30.
26
Bkz. Bayram Ali etinkaya, hvn- Safnn Din ve deolojik Sylemi, s. 77.
27
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 116; cilt: II, s.30, 116, 150-151.
28
hvn es-Safnn sudr sreciyle yoktan yaratma anlayn elikiye dme pahasna bir
araya getirmeleri, onlarn uzlatrmac tutumlarnn bir yansmas olarak grlebilir. Bkz.
Bekir Karla, slam kaynaklar ve Filozoflar nda Pythagoras ve Presokratik Filozof-
lar, stanbul 1979, s. 134; Enver Uysal, hvn- Saf Felsefesinde Tanr ve Alem, stanbul
1998, s. 49.
29
Bkz. Bayram Ali etinkaya, hvn- Safnn Din ve deolojik Sylemi, s.169.
30
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 53-54; cilt. III, s. 180-198.
186 Yrd.Do.Dr.Hasan AYDIN
________________________________________________________
4-lk madde,
5-Tabiat,
6-Cisim,
7-Gkler/felekler,
8-Unsurlar (hava, toprak, su ve ate),
9-Madenler, bitkiler ve hayvanlar.31
Sudr sreciyle yakndan ilikili olan ve ay-altn imleyen olu ve bozuluta,
Tanr ilk neden, akl ve nefse sahip olan ve meleklerle sembolize edilen gksel var-
lklar ise ikincil neden konumundadrlar. hvn es-Saf yle demektedir:
Tanrnn birlik nurundan yaratt ilk ey, etkin akl/tmel akl olarak ad-
landrlan basit cevherdir. () Bu tpk birin tekraryla ikinin olumas gibidir.
Ardndan, ikiye bir eklenince n olumas gibi, akln nurundan felek tmel nefs
ortaya kar. e bir eklenince nasl drt ortaya karsa, tpk bunun gibi, nefsin
hareketinden ilk madde meydana gelir. Dier saylarn ilk drt saydan tremesi
gibi, akl ve nefs vastasyla ilk madde ve bileikleri araclyla da dier eyler
oluur.32
Evreni, ay-st ve ay-alt olarak ikiye ayran hvn es-Safya gre, ay-
stndeki gksel devinim, kozmolojik anlamda ay-altndaki olu ve bozuluun yakn
nedenidir; uzak neden ise Tanrdr. Onlara gre, ay-altnda gksel etkileri yadsmak
olanakszdr; zira hi kimse, Gnein, Ayn ve yldzlarn gzlemlediimiz etkile-
rini yadsyamaz.33 hvn es-Safya gre, tpk gnostik eilimli Harran Sabiliinde
olduu gibi34, yldzlar sadece gelecei haber vermekle kalmazlar, ayn zamanda ay-

31
Bkz. Seyyid Hseyin Nasr, slam Kozmoloji retilerine Giri, ev.. N. iman, stanbul
1985, s. 62.
32
hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s.54.
33
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 115 vd..
34
Muhammed bid el-Cbr, Harran Sabiliinin genel olarak slam felsefesi ve zel olarak
da hvn es-Safdaki etkisi konusunda unlar sylemektedir: Harran okulunun tesiri
sadece bn Sn ile snrl kalmyor, slamn din ve felsef dncesinin yle yahut byle
karlat kltrel unsurlarn byk bir ksm yine Harran okulundan kaynaklanyor ve-
ya en azndan temel unsurlarndan bir ksmn bu okul oluturuyor. hvn Saf dnce-
sinde bunu aka gryoruz. () hvn, Harranllarn din felsefesi ile tamamen uyuan
bir evren tasavvuruna sahip kt; gezegenlerin rhn ve etkin olduklarna, sihre, astrolo-
jiye ve gizli ilimlere inandlar ki bunlarn tm akl meruiyetini Harran din felsefesinde
bulur. Harranllarn hermesciliinin etkilerini ada, zellikle de smilye frkasnda bu-
luyoruz. Bugn hvn- Saf Risalelerinin onlara ait olduu konusunda hibir phe kal-
mamtr. () Harran dncesinin etkilerini Kindnin felsef grlerinde de hissediyo-
ruz. Muhammed bid el-Cbr, Felsef Mirasmz ve Biz, eviren: Said Aykut, Kitabevi
yaynlar, stanbul 2000, s. 152-153.
Kelam Aratrmalar 9:1 (2011) 187
________________________________________________________
alt dnyada ortaya kan eyleri meydana getirir veya onlar zerinde dorudan
etkide bulunurlar. Ayn ekilde talih ve uursuzluk da yldzlardan gelir. Szgelimi,
Jpiter (Mteri), Gne ve Vens (Zhre) talih getirirken Satrn (Zuhal), Mars
(Merih) ve Ay uursuzluk getirir. Merkr (Utarit), ilim ve irfann hkimidir, iyi ve
ktye ilikin bilgimizi ona borluyuzdur. Ay, insan vcudunun gelimesine, Mer-
kr (Utarit), akln geliimine katkda bulunur. nsan ardndan Vensn (Zhre)
etkisine girer. Gne, ona aile, zenginlik veya hkimiyet, Mars (Merih) cesaret ve
izzet verir. Ardndan Jpiterin (Mteri) yardm ile ahiret mutluluu iin gerekli
olan dini vazifeleri yerine getirir. Yine insan, Satrnn (Zuhal) tesiri ile rahatlk ve
sknete ular.35 Fakat en byk etki, ay-st evrenin merkezinde yer alan ve evre-
nin kalbi durumunda olan Gnee ve Dnyaya en yakn olan Aya aittir.36 Onlara
gre, gksel nesnelerin rneklendirdiimiz bu etkisi her eyi kuatr. Bir rnek ver-
mek gerekirse, hvn es-Safya gre, bireylerin karakterlerinin ve ahlk tutumlar-
nn oluumunda37 iklimin, iinde yaanlan corafyann, alnan eitimin, ailenin ve
toplumun yadsnmaz bir rol bulunmaktadr. Ancak bu etmenlerin hepsi sonuta
gelip, en temel neden olan, burlarn, feleklerin ve yldzlarn etkisine dayanr. Zira
iklim, evre, toplumsal koullar ve benzerinin oluumu da gksel etkilere, yani yl-
dzlarn ve burlarn konumuna baldr.38
hvn es-Safnn kozmolojik kkenli ikinci temel argman, bir btn olarak
evrende zorunluluku sudr srecine bal olarak bir tertb ve dzen bulunduunu
ve bu tertip ve dzenin, Pythagorasclarn da kaydettii gibi, matematiksel bir dzen
olduunu ifade etmektedir.39 Matematiksel dzen fikrinden yola karak say misti-
sizmine ulaan hvn es-Safaya gre40, evrende gzlemlediimiz tertip ve dzen,
Tanrnn hikmetinin ve inayetinin bir gstergesidir. Bu adan orada her ey bir
biriyle ilikili, neden-sonu itibariyle birbirine bal ve biri dierini destekleyici
niteliktedir. Onlar yle demektedirler:
Ey kardeim bilmelisin ki, Tanr, tm yaratklar yaratp, varlk lemine ge-
tirdiinde, onlar btn saylarn birden tremesine benzer biimde, dzenledi ve
hayat verdi. Bu yzden okluk, Onun bir kant ve saylarn snflandrlmas ile
tertip ve dzeni de kusursuz yaratclndaki hikmete bir iaret saylmaldr. ()
Aritmetik zerine yaptmz aratrmada gsterdiimiz gibi, ikiden nce gelen ve

35
Bkz. Bayram Ali etinkaya, hvn- Safnn Din ve deolojik Sylemi, s. 75.
36
Bkz. Bayram Ali etinkaya, hvn- Safnn Din ve deolojik Sylemi, s. 76.
37
Bkz. . Agah ubuku, hvn as-Saf ve Ahlk Grleri, AF Dergisi, say: 12,
Ankara 1964, s. 45; Mustafa arc, slam Dncesinde Ahlak, stanbul 1989, s. 55 vd..
38
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 300 vd..
39
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s.48 vd..
40
Bkz. Bayram Ali etinkaya, hvn- Saf Felsefesinde Saylarn Gizemi zerine Bir
zmleme Denemesi, Felsefe Dnyas, 2003/1, say: 37, s. 87-120.
188 Yrd.Do.Dr.Hasan AYDIN
________________________________________________________
asl kken olan bir says gibi, varlklarda bir btn olarak Tanrya baldr. ()
Tanr nedenler nedenidir.41
Onlarca, sz konusu kozmolojik dzen, hem yaammz kolaylatrmakta
hem de insansal adan epistemolojik anlamda evrenin ileyiinin srlarn anlamak
iin bir temel oluturmaktadr. Zira ay-stn incelemek, ay-alt evrenin olu ve
bozuluunda etken olduu iin, ay-altnda nesne ve olaylarn nasl, ne zaman ve ne
ekilde olacan nceden grmek iin byk nem tamaktadr. Evrende hibir ey
tesadfen gereklemedii gibi, hibir ey de nedensiz ortaya kmamaktadr, yani
her eyin bir nedeni ve varlk hikmeti bulunmaktadr. Bu adan felekleri, burlar,
yldzlarn hareketlerini ve onlarn olu ve bozulu zerindeki etkilerini bilmek,
nedensel, ereksel ve matematiksel tertip ve dzeni kavramak, hikmetleri grmek iin
zorunludur. Bu kavrayta, matematiksel bir temele dayanan astronomiye ek olarak
yeryzndeki gksel etkileri anlamamz salayan astroloji de nemli bir ilev yk-
lenmektedir.42

3. hvn es-Saf: Astrolojiye Ynelik Kimi Kar klar ve Yantlar

hvn es-Safnn kozmolojik ve hatta epistemolojik anlaylarnda kkl bir
yer verdikleri astrolojiye ynelik itirazlar ayr ayr ele alp yantlamaya altklar
grlmektedir. Bu aba, sistemlerinin merkezine oturttuklar astrolojiyi savunma ve
temellendirme abasnn bir uzants olarak grlebilir. Bu yzden itirazlar soru
biiminde konumlandrarak ayr ayr ele almak ve sorulara verdikleri yantlarn
ortaya koymak aydnlatc olacaktr. Bylesi bir aba, bir etkinlik olarak astrolojiye
slamn klasik anda hangi gerekelerle kar kldn da grme olana vere-
cektir.
a-) Etkin Neden Tanr m, Yldzlar m?
Daha nce de deindiimiz gibi, hvn es-Safnn kozmolojik retileri ev-
rende, hem sudra dayal erekselci-determinist bir dzenin varln hem de buna
bal olarak Tanrnn dnda etkin ikincil nedenleri kabul etmeyi zorunlu klmakta-
dr. Yani onlar, meleklerle sembolize edilen gksel varlklar, bir dier deyile yl-
dzlar ve gezegenleri etkin birer neden olarak grmektedirler. Tam bu balamda,
Tanry fil-i muhtar olarak niteleyen, yani dilediini zgrce yapan bir varlk ola-
rak gren ve buna bal olarak ikincil nedenleri reddeden kelmc ve fkhlarn
astrolojiye itirazlarn anmsamak gerekir. Zira onlar, bu ikincil nedenlerin varln
onaylamak suretiyle astroloji ile uraanlar Tanry brakp yldzlar neden olarak
gstermekle sulamaktadrlar.43 Kukusuz kelmc ve fkhlarn bu itiraznda,
ehristnnin syleminden yola karak sylersek, Kuranda ifadesini bulan ve Hz.

41
hvn es-Saf, Resil, cilt: III, s. 201.
42
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 117 vd..
43
Szgelimi bkz. Gazzl, hy., cilt: I, s. 33.
Kelam Aratrmalar 9:1 (2011) 189
________________________________________________________
brhimin, yldz, Ay ve Gneten hareket ederek nceleri onlar tanrsallatran ve
sonrasnda onlarn gelip geiciliini (fl) gzlemledii iin bundan vaz geip bir
olan Tanrya yneldiini dile getiren deneyimi44 ile slam dnyasnda bir gr
olarak bilinen Harran Sabiliinin yldzlar ve gezegenleri tanrsal-rhn birer var-
lk olarak gren anlaylarnn45 kimi etkilere sahip olduunu ileri srlebiliriz. Yani
onlara gre, gksel nesneleri ruhan varlklar olarak grmek ve onlarn etkilerinden
sz etmek, halkn onlar tanrsal birer varlk olarak grmelerine yol aabilir. Bu
ihtiyatl tutumun ilgin bir rneini daha nce szn ettiimiz Gazzlinin karnca-
yaz rneinde grmek mmkndr.46 hvn es-Safya gre, bu doru bir bak
as deildir; nk her eyi takdiri ve her eyi kuatan bilgisi dorultusunda koz-
mik sudr sreciyle var eden ve yaratan Tanrdr. Fakat onlara gre evrenin var
edilii, kelmclarn sand gibi, bir evin usta tarafndan var edilii ya da bir yaznn
sekreter tarafndan yazl gibi deildir. hvn es-Safnn eletirdii bu rneklerin
Eb el-Hasan el-Earden47 itibaren kelm evrelerinde sk sk kullanldn anm-
satmak gerekir.48 Onlara gre, bu rneklerle dile getirilen var etme, nceden hazr

44
Kuran Hz. brahimin deneyimini yle anlatmaktadr: Hani brahim, babas Azere
(yle) demiti: Sen putlar ilahlar m ediniyorsun? Dorusu, ben seni ve kavmini apak
bir sapklk iinde gryorum. Bylece brahime, kesin bilgiyle inananlardan olmas iin
gklerin ve yerin melektunu gsteriyorduk. Gece, stn rtp brynce bir yldz
grm ve demiti ki: Bu benim Rabbimdir. Fakat (yldz) kayboluverince: Ben kay-
bolup-gidenleri sevmem demiti. Ardndan Ay, doar grnce: Bu benim Rabbim
demi, fakat o da kayboluverince: Andolsun demiti, Eer Rabbim beni doru yola er-
dirmezse gerekten sapmlar topluluundan olurum. Sonra Gnei doar grnce: te
bu benim Rabbim, bu en byk demiti. Ama o da kayboluverince, kavmine demiti ki:
Ey kavmim, dorusu ben sizin irk komakta olduklarnzdan uzam. Enam Sresi,
74-78.
45
Bkz. ehristn, Milel ve Nihal (Dinler, Mezhepler ve Felsef Sistemler Tarihi), eviren:
Mustafa z, Litera Yaynclk, stanbul 2008, s. 273 vd..
46
Gazzl bu durumu karnca rneiyle ifade etmektedir. Gazzl, hy., cilt: I, s. 34;
Kimya-y Sadet, s. 42.
47
Bkz. Eb el-Hasan el-Ear, Kitbu l-Luma fr-Redd al Ehliz-Zey vel-Bida, Theo-
logy of Al-Ahar iinde, ner.: R. J. McCarthy, Beyrut 1902, s. 6-5.
48
hvn es-Sfann kelmclarn srekli ve anlk yoktan yaratmaya inanmalarna ramen,
verdikleri rneklerle buna ters dtklerini ima etmesi olduka ilgi ekicidir. Gerekten
de kelmclar, hem Tanrnn her eyi yoktan yarattn hem de yaratmasnn anlk ve s-
rekli olduunu vurgulamalarna ramen, bunu anlatmak iin analojiye bavurduklarnda
kendi anlaylaryla elien, usta-bina, yaz-katip ilikisi gibi rneklerden sz etmilerdir.
Onlarn bu elikili tutumlarnn nedenini, insan deneyiminde, hem yoktan hem de anlk
ve srekli yaratma somut bir rnein bulunmamasna balayabiliriz.
190 Yrd.Do.Dr.Hasan AYDIN
________________________________________________________
olan malzemelere belli bir ekil verme, onlar dzene koymadan ibarettir. Ayrca ev
ve yaz, yapmlar bittikten sonra yapann yardm olmakszn ayakta kalrlar. Varlk-
larn onlarsz srdrmeleri mmkn olup, kendi balarna ayakta durabilmektedir-
ler. Oysa evrenin var edilii ve Tanr-evren ilikisi byle deildir. Evren hem var
olmada, hem de varln srdrmede Tanrya muhtatr; Onsuz varln srdr-
mesi imknszdr. Ihvn es-Safnn setii rnekle sylersek, -bu rnek felsefe
evrelerinde ve zellikle mea gelenekte sk sk yinelenmektedir49- nasl k varl-
n ve srekliliini Gnee ve lambaya, yine konumacnn szlerinin varl ve
sreklilii konuana bal ise50, evren de bunun gibi varlk ve sreklilik asndan
Tanrya baldr.51 Bu nedenle, varoluta rol oynayan ikincil nedenlerin hem varlk-
lar ve neden olmalar hem de etkinlikleri Tanrnn bilgisi ve takdirinin sonucudur.
Hiyerarik bir surette ortaya kan ve sreklilik tayan sudr srecinin balatcs ve
koruyup gzeticisi Tanrdr. Nesneler dnyasndaki her ey Tanrnn inayeti ve
gzetimiyle gereklemektedir. Ayrca bir nesneyi, o nesne yapan ve geek neden
olmaya iaret eden birincil ve ikincil tzleri var etme de salt Tanrya aittir; ikincil
nedenler sadece ilineklerin nedeni olabilirler. Bylelikle hvn es-Saf, her ne kadar
kendilerinden etkilense de, yldzlar ve gezegenleri yaratc olarak gren Harran
Sabilii ile aralarna belli llerde mesafe koymaya almaktadr. Bu hiyerarik
nedensel dzen, tanrsal takdire ek olarak, tanrsal hikmetin, tertip ve dzenin bir
gereidir; bu yzden inkr edilemez. Bir dier deyile evrende yer alan her ey,
neden-sonu ilikisi ierisinde gereklemekte Tanr nedenleri sonulara ynlendire-
rek eylemde bulunmaktadr. Bu adan Tanr, felsef evrelerde sk sk yinelendii
gibi, nedenler nedenidir. Onlara gre, ilk neden olarak Tanrdan balayan sudr
srecinin bir gerei olan ve neden-sonu ilikisi ierisinde ileyen dzen, ontolojik
anlamda tanrsal hikmetin epistemolojik anlamda ise bizim bilgimizin temelini olu-

49
Szgelimi bkz. bn Sn, if, Metafizik, cilt. II, haz..: E. Demirli-. Trker, Litara Ya-
ynlar, stanbul, 2005, s. 5-6.
50
hvn es-Saf, kelmclarn usta-bina, yaz-katip ilikisine bal analojilerini eletirip
yerine Gne-k, lamba-k, konumac-sz analojilerini koymaya almaktadr. Bu
analojilerin, benzerlerini mea felsefede de bulmak olasdr. Bu analojiler, eletiriye ak
deil midir? Bana yle geliyor ki, bu analojiler yoktan yaratmaya rnek olmadklar gibi,
Tanrnn iradesini tmyle pasifize etmekte ve panteizme gitmek iin kap aralamaktadr.
Zira Gne ve lambadan, konumay konuandan ayrmak olanakszdr. Evet srekli
tecelliyi ya da srekli sdru temellendirmede analojilerin baarl olduu sylense de,
kelmclarn bylesi analojilerden kanma nedenlerini vahdet-i vcud/panteizm tehlike-
sinden uzak durma abas olarak grmek olasdr.
51
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: III, s. 518 vd.: Enver Uysal, hvn- Saf Felsefesinde
Tanr ve Alem, s. 145-146.
Kelam Aratrmalar 9:1 (2011) 191
________________________________________________________
turmaktadr.52 hvn es-Saf bu sylemiyle, ikincil nedenlerin etkinliini yadsmann
hem ontolojik hem de epistemolojik dzlemde kimi sorunlara yol aacan ima
etmektedir ve onun ima ettii bu sorunlar bilindii gibi bn Rdn Ear kelmc-
lara ynelik eletirisinde kkl bir yer edinmektedir.53
b-) Astroloji ile Gayb Bilinebilir mi?
hvn es-Safya gre, astrolojiye kar kanlar kelmc ve fkhlar kas-
tetmektedir-, en ok onun gayb bilme iddias tadna inandklar iin kar k-
maktadrlar. Bu inanta olanlara gre, Kurann da dedii gibi gayb Tanrdan
baka kimse bilemez. hvn es-Saf, astrolojinin gayb bilme iddias tad sans-
nn herhangi bir gerekliinin bulunmad kansndadr.54 Onlar, anlan sannn
yanlln gstermek iin gayb bilme iddiasnn ne anlama geldiini analitik olarak
zmlemeye giriirler. Onlara gre gayb bilmenin anlam udur:
Gayb bilme iddias, akl yrtme, illetlere ve nedenlere dayanmadan gele-
cei bilmek anlamna gelmektedir.55
hvn es-Safya gre, bu anlamda gayb, ne mneccim, ne khin, ne pey-
gamber ne de melekler bilebilir. Zira bu mutlak gaybdr. Mutlak gayb bilme sadece
Tanrya zgdr, hibir beer bunu bilemez.56 Onlar anlan grlerini temellen-
dirmek iin epistemolojik bir zmlemeyle57 insan bilgisinin nesnelerini e ayrr-
lar. Bunlar:
a-) Gemite var olmu olanlar,
b-) uanda var olanlar,
c-) Gelecekte var olacaklardr.58
Onlarca, insan bilgisinin zaman ltne gre snflanm anlan nesnesini
bilmenin yine epistemolojik olarak temel yolu bulunmaktadr:
a-) Eer bilgi nesnesi gemie aitse, bunu bilmenin yolu nakil (sem) ve ha-
berdir.

52
Bkz. Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: II, s. 53 vd.
53
Bu balamda bn Rdn, ikincil nedenleri ve nedenin sonucunu zorunlu kld anlay-
n yadsmann, hem nesnelerin doalarn, hem tanrsal inayeti ve dzeni hem de bilgiyi
inkar etmek anlamna geldiini vurguladn belirtmek gerekir. Bkz. bn Rd, Tehft
et-Tehft (Tutarszln Tutarszl), cilt: II, eviren: Kemal Ik ve Mehmet Da, Kr-
kambar Yaynlar, stanbul 1998, s. 632
54
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 153; I. R. Netton, Muslim Neoplatonists: An Intro-
duction to the Thought of the Bretren of Pruty, London 1982, s. 50 vd..
55
hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 153.
56
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 153-154.
57
hvn es-Safnn epistemolojisyle ilgili olarak bkz. smail Yakt, hvn- Saf Felsefesin-
de Bilgi Problemi, EF Yaynlar, stanbul 1992, s. 1 vd..
58
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 154.
192 Yrd.Do.Dr.Hasan AYDIN
________________________________________________________
b-) Eer nesne uan varsa, yani yaanan anda mevcutsa, bu duyularla bilinir.
c-) Eer nesne gelecekte ortaya kacaksa ya da gelecek de ortaya kmas
bekleniyorsa, bunu bilmenin yolu ise akl yrtme, onlarn kendi kullandklar ter-
minoloji ile sylersek istidlldir.59
hvn es-Safya gre, nc bilme yolu, yani akl yrtmeyle bilme, insan
bilme yollarn en incesi ve en dakiidir. Onlarca, akl yrtmeyle bilmenin birok alt
yolu bulunmaktadr. Yldzlar inceleyerek bilme, zicr, fal, kehnet, dnme, kyas-
la bilme, ryalarn tevili yoluyla bilme, havtr (zihne doma), vahiy ve ilham ile
bilme bunlardandr.60 hvn es-Safnn vahiy ve ilhamla bilmeyi akl yrtme ile
bilme yollarndan biri olarak grmesi, ilham bir kenara brakrsak, kelm gelene-
inde de karlatmz bir husustur. Bu anlaya gre, vahiy ve ilham alan kii
bunu dorudan bilirken, vahiy ve ilhamla alnd sylenen bilgilere muhatap olan-
lar, onun doruluunu akl incelemeyle dolayl olarak bilebilirler. Dolaysyla, bura-
daki akl yrtme, vahiy ve ilham ile elde edilen bilgilerin doruluuna ynelik bir
akl yrtme olsa gerekir. Ancak hvn es-Safya gre, her ne kadar muhataplar
asndan vahiy ve ilhamn doruluunu bilme, akl yrtmeye dayansa da, vahiy ve
ilham alan asndan ne vahiy ne de ilham herhangi bir abayla kazanlm (kesb)
bir bilgidir. Zira bu ikisi, salt Tanr vergisidir ve bu yzden en ince, en erefli bilgi-
dir. Dolaysyla onlarn kansna gre, Tanr vahiy ve ilhama dayal bilgiyi kullarn-
dan dilediine verir. Oysa astroloji, zicr, fal, kehnet, ryalarn yorumu gibi yollarla
elde edilen ve akl yrtmeye dayal bilgilerde, gayret, alma ve bilgi talep etme
sz konusudur. Tm bunlarda, insann, akl inceleme, fikir yrtme, dnme ve
kyaslamada bulunmas kanlmazdr. Kelm terminoloji ile sylersek bu tr bilgi-
ler kesb/kazanlm bilgilerdir. Bu nedenle insanlar, yeteneklerinin farkllna bal
olarak bu bilimler konusunda farkllarlar.61 Bylelikle hvn es-Saf, astrolojideki
nceden bilmeyi kesb/kazanlm, yani akl abayla elde edilen bilgi olarak nitelen-
dirmekte, illetler ve nedenler zerinde dnerek sonu karsamak olarak sunmakta
ve bylesi bir anlayn gayb bilme anlamna gelmeyeceini ileri srmektedir. Hatta
vahiy ve ilham, dier akl yrtmeyle elde edilen bilgilerden ayrarak vehbi (veril-
mi) bilgi olarak grmekte ve gayb bilmenin ancak bunlarla olurlu olduu izlenimi-
ni uyandrmaktadr. Dolaysyla onlarca, astroloji ile gelecekte olacaklar bilme,
nedensel sreler zerinde akl yrtmeye dayand iin asla gayb bilme anlamna
gelmemektedir. Bu adan, dinsel gerekelerden yola karak, gayb bilme iddias
tad iin astrolojiye kar kmak anlamszdr.
c-) Astroloji Yarasz Bir Bilim midir?

59
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 154.
60
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 154.
61
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 154-155.
Kelam Aratrmalar 9:1 (2011) 193
________________________________________________________
hvn es-Saf, epistemolojik adan nedenler ve illetler zerinden hareket
eden bir akl yrtmeye dayandrd ve kesb/kazanlm bilgi verdiini ileri srd-
astrolojinin, ne trden yararlarnn olduu sorusunu da tartmaktadr. Zira astro-
lojiye kar kanlar yer yer onun yararsz bir bilim olduunu ileri srmlerdir.62
hvn es-Safya gre astroloji ile bilinmeye allan eyler, memleketin bir yneti-
ciden bir baka yneticiye, bir mmetten dierine, ehirden ehire, bir hanedandan
baka bir hanedana geii, krallarn ve insanlarn deiimi, sava ve fitneler, toplu-
mun bana gelen veba gibi salgn hastalklar, deprem, sel, kuraklk gibi felketler,
senelerin, aylarn, gnlerin deiimiyle insanlarn, toplumlarn, mmetlerin bana
gelenler, doanlarn kaderi, kaybolan, alnan, gizlenen eyleri bilme vb. gibi husus-
lardr. Kukusuz onlara gre, olacak eyleri akl bir abayla nedensel sreleri izle-
yerek olmadan nce bilme konusunun, her insann yararna olduu sylenemez;
nk olaylar nceden bilme, korkuya, endieye, hzne vb. neden olabilir.63 Bu
adan bu bilim sradan insanlar (avm) iin skntlar ierebilir. Ancak sekinler
(hukem) asndan bakldnda durum olduka farkldr. Bylelikle hvn es-
Saf, Platon ve Stoaclardan szlerek slam dnyasna giren sekincilik-
sradanclk retisine ynelmekte, -bu anlay mea felsefede ve hatta Gazzlde
bile olduka etki uyandracaktr- astrolojiyi sekinlere zg klmaya almaktadr.
Onlara gre, astroloji halka sknt ve zntler verse de, sekinler bu bilim sayesin-
de, bireysel adan tanrsal srlar aratrmakla mutlu olurlar; bu bilimden faydalana-
rak en erefli olana, yani Tanrya ve tanrsal hakikatlere ykselirler. Akll, uyank,
kalp gz ak bilge kii, bu bilimi incelediinde, bu srlar, nedenlerini, illetlerini
aratrdnda, selm bir kalp ile evrendeki ibretleri grr ve nefsi ldren dnya
sevgisinden kurtulur. Yine bu sayede gaflet uykusundan uyanr, cehaletten kurtulur,
basiret gz alr, ilerin nasl ilediini kavrar, varlklarn hakikatini bilir,
yakn/kesin bir gzle ahiret yurdunu grr, ahiretin gerek olduunu anlar. Bylece
dnyadan el etek eker (zhd), dnyann gelip geici ve bir imtihan yeri olduunu
bildii iin dnyadaki musibetlere katlanmas kolaylar, feleklerin hkmlerinin
gerei olarak ortaya kan kt, hznl, talihsiz eylere zlmez ve kederlenmez.
Bu balamda hvn es-Saf Hz. Peygamberin u szn anmsatr:
Dnyadan el etek eken/zhd eden kimseye musbetler kolay gelir.64
hvn es-Safya gre, astrolojinin faydas bunlarla da snrl deildir. Bilge
ve sekin insan, gelecekte olacak eyleri nceden bilince, bunlarn kiminden nefsini
koruyabilir, her ne kadar olmasn kendisi engelleyemese de, tpk souktan korun-
mak isteyen kiinin battaniyeye sarlmas gibi ar scak olacan bildiinde nlem
alr, felaketli durumlar nceden rendiinde sefere kmaz, ktlk olacaksa tedbir

62
Bkz. Eb Hayn et-Tevhid, el-Mukbest, s. 120-139.
63
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 154-155.
64
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 155.
194 Yrd.Do.Dr.Hasan AYDIN
________________________________________________________
alr vb.. Ayrca olacaklar nceden bilen sekin insan, onun olmasn dua, ibadet,
Tanrya yaklama vb. ile Tanrnn engellemesi iin alabilir, en azndan, ktlk-
lerden Tanrnn inayetine snr.65 Bu balamda hvn es-Saf, Hz. Musann kav-
mine vasiyetine gnderme yapar. Vasiyet yledir:
Tanrnn size gnderdii eriatn hkmlerini koruyunuz. Onun vasiyetleri-
ni yerine getiriniz. Tanr dualarnz iitir; ileriniz kolaylatrr, beldelerinizi zen-
ginletirir; mallarnz ve ocuklarnz artrr; dmanlarnzn errinden sizi korur.
Ne zaman gnlerin olaylarndan, zamann musbetlerinden korkarsanz, sahih bir
tvbe (tvbe-i nasuha) ile topluca Tanrya tvbe edin ve Ondan balanma dile-
yin. Onun iin oru tutun, namaz kln. Gizli ve ak sadaka verin. Korkarak, yalva-
rarak, korktuunuz ktlklerden kurtulana dein dua edin. O, korktuunuz eyden
sizi korur.66
hvn es-Safya gre, Hz. Musann vasiyetine benzer bir vasiyeti, hem Hz.
sa havarilerine hem de Hz. Muhammed mmetine salk vermitir.67
d-) Astroloji Dinen Zararl mdr?
hvn es-Saf, fkhlarn ve kelmclarn, astroloji aratrmalarn yasak et-
melerinin bir dier nedeninin, onu, felsef bilimler arasnda grmeleri olduun sy-
ler. Bu kimselere gre felsef bilimler yabanc bilimlerdir ve btnyle ktdr ve
dine zarar vermektedir. Yine onlara gre, ocuklara felsef bilimleri retmemek
gerekir; zira din bilimlerin onlara ihtiyac bulunmamaktadr ve dince bu bilimler
farz da klnmamtr. Ayrca peygamber bu tr bilimlerle uramad gibi, bu tr-
den bilimlerle uramay tevik de etmemitir.68 hvn es-Saf, anlan gre kar
koymak iin ncelikle, genel olarak bir felsefe ve felsef bilimler savunusu ortaya
koyar. Bu savunu felsefecilere ynelik eletirel bir tutum iermekle69 birlikte, genel
olarak felsefenin yararn gstermeye dnktr. Onlarca felsefe, varlklarn hakikati-
nin bilinmesinden70, Platona dein geriye giden bir sylemle insann gc nispetin-

65
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 156.
66
hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 156.
67
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 157.
68
hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 157.
69
hvn es-Saf, felsefecilere ynelik zsel bir eletiri de sunar. Onlara gre, Tanrnn
gnderdii elileri ilk yalanlayanlar, felsefe, cedel ve dnceye olumlu yaklaanlar, yani
filozoflar ve toplumun ileri gelenleridir. Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: IV, s. 52. Yine
onlara gre, ihtilafl grleri olan, elikili szlere sahip filozoflar taklid edilemezler. Bu
yzden dine tabi olmayan filozoflar gerek filozof deildir. Onlarn aktard bir rivayete
gre, Hz. Peygamberin meclisinde Aristotelesin ad geince, peygamber yle demitir:
Eer benimle geleni grecek kadar yaasayd, dinim zere bana tabi olurdu. Bkz. hvn
es-Saf, Resil, cilt: IV, s. 179.
70
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I,138, 297.
Kelam Aratrmalar 9:1 (2011) 195
________________________________________________________
de Tanrya benzemeye almasndan71 ve hikmeti talep etmesinden72 ibarettir. Bu
yzden felsefe ve felsef bilimler, hakikatin srlarna ulamak, sfl lemden ulv
leme seyri sluk etmek, mmet iindeki ayrlklar bertaraf etmek iin temel tekil
etmektedir.73 Onlara gre, felsefe ve felsef bilimlere kar kanlar, aslnda eriatn
batnn benimsemeksizin sadece zahirine ynelen, ruhtan yoksun sadece cesetten
ibaret olan kimselerdir.74 Ayrca felsefe ve felsef bilimlere kar kan kelmclar,
sadece gib-i ahide kyas etmekle yetinen75, azlar iyi laf yapan kalpleri kr,
hakikatler hakknda kukuya kaplan ve doru yoldan sapan deccallardr76. Bu yz-
den onlarn gerek felsefe gerekse felsef bilimler ierisinde yer alan astrolojiye yne-
lik kar klarn ciddiye almamak gerekmektedir. hvn es-Saf, felsefe ve felsef
bilimlerin ve bu bilimler ierisinde yer alan astrolojinin dinsel adan meru olduu-
nu gstermek iin peygamberlerden ve kutsal kitaplardan rnekler vermekte ve yer
yer kendi grn desteklemek iin Kurandan ayetler aktarmakta, onlar bala-
mndan koparp, btn bir yorumla tevil etmektedir.77 Ancak hvn es-Safnn
anlan teze kar en temel yantlarn, din-felsefe ilikisine baklarn ve hakikatin
birliine duyduklar inanc dile getiren u pasajda grmek olasdr:
Her kim, din bilimleri renir, dinin hkmlerini bilir, nmus/tanrsal
emirleri incelerse, felsef bilimlerin (ve felsef bilimler iinde yer alan astrolojinin)
din bilimlere zarar vermediini, aksine, inceleme yoluyla din bilimleri glendir-
diini grr.78

4. Sonu ve Deerlendirme:
zde Pythagorasc say gizemciliine ve kimi farkllklar olmakla birlikte Ye-
ni Platoncu sudr kuramna, Batlamyuscu evren sistemine, Harran Sabiliine ve
Hermetizme dayanan eklektik felsef sistemlerinde, astrolojiye kkl-ilevsel bir rol
ykleyen hvn es-Saf, onun meruluunu tartmal hale getiren kelmc ve fkh-
larn kar klaryla hesaplamaktan da geri durmamtr. Bu hesaplama, anla-
ld kadaryla onlarn felsef sistemleri iin hayatidir ve ikincil nedenlere vurgu,
gayb bilmenin nedensiz ve illetsiz bilme anlamn ierdii, nedenlerden ve illetler-

71
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I, 208, 225.
72
Bkz. Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt:I, s. 48.; lhan Kutluer, lim ve Hikmetin Aydnln-
da, stanbul 2002, s. 148.
73
Bkz. Muhammed bid el-Cbir, Arap Aklnn Oluumu, eviren: brahim Akbaba, z
Yaynlar, stanbul 1997, s. 283 vd..
74
Bkz. Bayram Ali etinkaya, hvn- Safnn Din ve deolojik Sylemi, s.224.
75
Bkz. Muhammed bid el-Cbir, Arap Aklnn Oluumu, s. 284.
76
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: IV, s. 51.
77
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 155-156.
78
Bkz. hvn es-Saf, Resil, cilt: I, s. 157.
196 Yrd.Do.Dr.Hasan AYDIN
________________________________________________________
den yola karak gelecei bilmenin gayb bilmek anlamna gelmedii, astrolojinin
yararl olduunu ve dinsel adan zararl olmadn hatta gerekli olduunu gsterme
gibi anlaylara dayanmaktadr.
Felsef bilimlere ve bu arada astrolojiye ikincil nedenleri kabul ettii iin kar
kma, aslnda kelmclarla filozoflar arasndaki nedensellik tartmasyla ilgili bir
durumdur ve kelmclarn vesileci-aranedenci, her eyi dorudan Tanrya balayan
anlaylar, hvn es-Safnn benimsedii ikincil nedenlere yer veren nedensellik
anlayndan daha fazla eletiriye aktr. Zira vesileci-aranedenci anlay ktlk,
insann zgrl ve evrenin otonomluu gibi birtakm temel problemlere yol a-
maktadr. Ancak ikincil nedenlerin onaylanmas ve etkin klnmas, hvn es-
Safnn sansn aksine astrolojinin meru bir etkinlik olduunu gstermemektedir.
hvn es-Safnn astrolojiye gayb bilme iddias yznden kar klmasnn
anlamszln gsteren zmlemesinin yabana atlamayacak bir deer tad
ortadadr. Eer gayb terimini mutlak anlamda yorumlarsak, astronomi ve meteorolo-
ji gibi bir takm nedenlere bakarak yldzlarnn konumunu, Gne ve Ay tutulmasn
ve hava durumunu nceden sylemeye dayanan bilimlere dinsel adan olanak kal-
mayacaktr. Bu yzden, hvn es-Safnn gayb bilmeyi, akl yrtmeye ve nedene
dayanmadan bilme olarak yorumlama dncesi, olduka kvrak ve ilevsel bir akln
rn olarak grlebilir. Fakat nedenlerden hareketle, astrolojik bilginin doruluu-
nu gstermek, yani gelecekte insanlarn ve uluslarn bana nelerin geleceini bil-
mek, insanlarn doum anndaki burlarn konumundan yola karak karakterlerini
zmlemek hvn es-Safnn ileri srd gibi pek olanakl gzkmemektedir;
nk astrolojinin deneysel olarak snanabilir bir biimde gelecei nceden syleme
baars gsterdii sylenemez.
Astrolojinin yararlarna gelince, bu astroloji ile elde edilen bilgilerin geerlili-
i ve gvenirlilii ile ilgili bir durumdur ve hvn es-Safnn bunu hi tartmad
grlmektedir. Her ne kadar onlar, astrolojiye dayal yanl bilgileri, bilgi eksiklii-
ne ve yanl hesaplamalara mal etme eiliminde olsalar da, astrolojik bilginin geer-
lilii ve gvenirlilii sorunu, slamn klasik anda kimi dnrlerin de kavrad
gibi, olduka tartmal bir sorundur. Astrolojinin kar karya kald bu epistemo-
lojik adan sorunlu durum, gnmzde de geerliliini korumaktadr. Bu adan
hvn es-Safnn astrolojinin yararlarna deinmeden nce bu epistemolojik gven
sorununu tartmalar gerekirdi, fakat onlar bu sorunu byk lde grmezden
gelmekte ve evrendeki erekselci dzene gnderme yaparak bu bilimi metafizik ya-
rarlar asndan ele almaya almaktadrlar. Oysa erekselci dzen fikrinin zorunlu
olarak astrolojiyi gerektirmedii aktr.
Astrolojiye, baz kesimlerce, srf felsef bilimler arasnda yer alyor diye kar
klmas hususu, ortaada felsefe ve felsef bilimlerin kelmc ve fkhlar kar-
snda meruluu sorunuyla yakndan ilikilidir. hvn es-Safnn, bu meruluk
sorununu zmek iin, astrolojiyi de ierisine dahil ettii felsef bilimleri, ayetler
Kelam Aratrmalar 9:1 (2011) 197
________________________________________________________
aktararak dinsel bir temelde savunmas ve dinle felsefeyi uzlatrarak sorunu zme-
ye almas, en azndan iki nedenle eletiriye aktr: lki, Gazzlnin de fark ettii
gibi astrolojinin meru olmadn ima eden dinsel metinler bulunmaktadr; ikincisi
ise, din ve astrolojinin de ierisine dahil edildii felsef bilimleri uzlatrma abas,
bu aba ierisine giren dnrleri, ou kez dinsel metinlerin zahir/dsal anlamla-
rn grmezden gelip btn/isel bir yorumla zorlama tevillere ba vurmalarna
neden olabilmektedir. Kukusuz bu tutum dinsel metinlerin gerek amacnn grl-
mesinin nne ciddi bir engel oluturmakta, tevil yolu ile dinsel metinler zgn
kimliinden mahrum braklmaktadr.
zetle sylemek gerekirse, fkh ve kelmclar karsnda hvn es-Safnn
astrolojiyi meru, bilimsel bir etkinlik olarak gstermek iin ortaya koyduklar ar-
gmanlar, astrolojiyi bilimsel bir temele oturtmak iin yetmemekte, onun meruluu
sorunu tartmal olarak kalmaktadr. hvn es-Safdan gnmze yaklak 11 yz-
yl gemi olmasna ramen, astrolojinin hala rtn ispatlayamam olmas, de-
neysel adan srekli snanabilir ndeyiler ortaya koyamamas, onu hala sahte bir
bilim olarak grmek iin yeterli olsa gerekir. Sahte bir bilim olarak astrolojinin,
gnmzde tiraj yksek kimi gazetelerde birka istisna dnda neredeyse her
gazetede bir astroloji kesi bulunmaktadr- ve kimi grsel medyada astrolojiye
ilikin TV programlar hi eksik olmamaktadr- ve internet sitelerinde nemli bir yer
edinmesi ve halk arasnda yaygnlamas, insann gelecei bilme arzusundan bes-
lenmektedir ve bu adan bir tr umut tacirlii olarak nitelenebilir. hvn es-Safnn
ve klasik dnem kimi slam dnrlerinin bu umut tacirliine bir din olarak slam
ortak etmeye almalar, gemi kltrel mirasmz eletiri szgecinden geirmenin
ne denli nemli ve zorunlu olduunu gsterebilecek niteliktedir.