Onafhankelijk weekblad

sinds 1877

26 januari 2017 BP
Jaargang 141 / Nr. 4
4,95

Mensensmokkel
Illegale migranten proberen
het vaker in Hoek van Holland

Jorge Luis Borges Over de rode loper naar de macht

Willem Jan Otten over
het oeuvre van de manisch
Van Donald Trump tot Beppe Grillo,
erudiete Argentijn de mediacratie verdringt de politiek
 The Best of IDFA on Tour
binnenkort in de filmtheaters

meer info idfa.nl

Kaartverkoop
via de filmtheaters

Vier prijswinnaars en publieksfavorieten

Nowhere to Hide
IDFA Award for best Feature Length Documentary

The Grown-Ups
Best Female-Directed Documentary

Close Ties
IDFA Special Jury Award for Student Documentary

Plastic China
IDFA Special Jury Award for First Appearance

Korting met de
BankGiro Loterij VIP-kaart

Filmhuis Alkmaar Alkmaar 25-feb, 5-mrt & 12-mrt

Parkfilmhuis Alphen aan de Rijn 11-feb, 19-mrt & 28-mrt
De Nieuwe Bibliotheek Almere 4-feb
De Lieve Vrouw Amersfoort 11-feb & 19-feb
Cinema Amstelveen
Amstelveen 26-mrt
Arnhem 21-jan & 24-jan
Cinema De Balie Amsterdam 24-mrt, 25-mrt & 26-mrt
Cinebergen Bergen 18-feb

Chass Cinema Breda 2-apr
Filmtheater Gigant Apeldoorn 19-feb

Filmhuis Bussum Bussum 12-feb & 26-feb
FOCUS

Filmhuis Lumen Delft 4-feb, 25-feb & 18-mrt
Den Haag Den Haag 22-jan

Filmhuis De Keizer Deventer 26-feb

Verkadefabriek Den Bosch 21-jan & 19-mrt Cinema Texel Den Burg 12-mrt
Theater De Omval Diemen 26-feb
Filmhuis
Natlab Eindhoven 29-jan
& 5-mrt
Cinema Enkhuizen Enkhuizen 5-feb

Concordia Enschede 21-jan & 22-jan Filmhuis Gouda Gouda 21-jan
Groninger

Forum Groningen 5-mrt Filmschuur Haarlem 21-jan, 24-jan, 28-jan, 31-jan, 4-feb, 7-feb, 11-feb & 18-feb Filmtheater Hilversum
Hilversum 28-jan, 19-feb & 5-mrt
11-feb & 12-feb

CineMeerse Hoofddorp 12-mrt
Slieker Film Leeuwarden 12-feb
Cinema Oostereiland Hoorn 21-jan

Lumire Cinema Maastricht 29-jan
Film aan de Slinger Houten
Cinema Middelburg Middelburg 26-feb

LUX Nijmegen 12-mrt

Filmhuis Oosterbeek Oosterbeek 19-feb
ECI Cultuurfabriek Roermond 5-mrt
LantarenVenster Rotterdam

22-jan,18-feb & 11-mrt CineMagnus Schagen 12-mrt Filmhuis De Domijnen Sittard 19-mrt Cinecitta Tilburg 29-jan Filmtheater
t Hoogt Utrecht 22-jan, 29-jan, 5-feb & 12-feb Filmtheater De Nieuwe Scene Venlo 19-mrt Filmtheater Voorschoten Voorschoten
19-feb
Heerenstraattheater Wageningen 19-mrt

Filmhuis Cameo Zoetermeer 19-feb
Filmhuis Wassenaar Wassenaar 17-apr
Filmtheater Fraterhuis Zwolle 12-feb
Figi Zeist 5-feb

In dit 12 TEGEN TRUMP
Met een minderheid in het Congres
46 ZWART EN WIT
De film Loving: Hoe een liefhebbend

nummer
kunnen de Democraten beter oppositie echtpaar in Amerika de rassenwetten
voeren via hun eigen staten tartte
Frans Verhagen Gawie Keyser

14 NIEUWE CHAOS 48 ZWARTE DOOS

De Franse politicoloog Dominique Mosi Hiroshi Sugimoto ziet alleen maar wat
weigert zich neer te leggen bij de triomf de camera ziet en wordt zelf camera
van de angst Jan Postma
Marijn Kruk

18 PENSIOENEN Kroniek van

We leggen onze genoeglijke oude dag kunst & cultuur
steeds meer in handen van de snelle 50 Film A Hustlers Diary
financile jongens Toneel Ondertussen in Casablanca
David Hollanders Klassieke muziek Hannes Minnaar
Televisie Tijdperk van de mens
23 WEEKBOEK VAN EEN DEELNEMER (7) Kunst Jordan Wolfson
Frans Verhagen wilde niet meer aan
de kant staan en werd lid van de PvdA.
Wie is zijn vertegenwoordiger? Dichters & Denkers
Frans Verhagen 54 D
 E EEUWIGHEID
VAN JORGE LUIS BORGES
24 Onderzoek VUILE OLIE
Vergeleken met
Willem Jan Otten
Door gebrekkige inspectie voltrok 59 JOOP GOUDSBLOM: HET LEVEN
zich voor de kust van Scheveningen VAN EEN GEBOREN SOCIOLOOG
Trump is Frank

bijna een ramp
Huib de Zeeeuw & Marietta Harjono
Marja Pruis
60 DE STAD VAN JANE JACOBS

Underwood een Cover


IS DE STAD VAN NU
Klaske Havik

kruising tussen 28 MEDIACRATIE

Wanneer een cultuur onzeker is,
Columns
Immanuel Kant
wil ze vermaakt worden. Celebritys
grijpen de macht 6 JOEP BERTRAMS
Joost de Vries 7 BUITENLAND Rutger van der Hoeven
en Abraham 32 Onderzoek
8 GORILLA
9 ANONE

Lincoln HOEK VAN SMOKKELLAND

Bendes verleggen hun werkterrein
ECONOMIE Ewald Engelen
61 NIA WEIJERS
Dominique Mosi legt dwarsverbanden tussen tv-series naar de Rotterdamse haven 64 KAMAGURKA
en de internationale politiek, pagina 14 Maria Groot 65 MARJA PRUIS
DICK TUINDER
36 HILLBILLIES EN HIPSTERS
In een van de meest welvarende countys
van Amerika behoort apartheid nog Rubrieken
maar net tot het verleden 5 IN HET NIEUWS
Fred de Vries 6 IN DE WERELD
11 IN DEN HAAG
40 Essay VOORBIJ DE WAARHEID 53 KIJKEN Rudi Fuchs
Als leugens de politiek bepalen 62 CRYPTOGRAM
moeten we ook bullshitters serieus 63 POST
gaan nemen
Adriaan van Veldhuizen
66 HET EINDE
45 TECHNOLOGICA Robert Anker (1946-2017),
Een muis aan de sleutelbos een schrijver die zocht naar nieuwe
om de telefoondief op te sporen werelden
Marcel Mring Kees t Hart

26.1.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 3

In het nieuws
Consequent spitten
I.F. Stone (1907-1989) was een legendarische Amerikaanse
journalist in de jaren zestig. Hij werkte aanvankelijk bij bestaande
Amerikaanse kranten en tijdschriften, bij mainstream media
zouden we nu zeggen, maar was zo dwars dat hij op allerlei zwarte
lijsten kwam te staan, ook die van het Witte Huis. Toen deed hij iets
waardoor hij nog steeds beroemd is: hij begon vanuit huis, op een
bakbeest van een typemachine, met zijn eigen krantje: de I.F. Stones
Weekly, dat van 1953 tot 1971 zou verschijnen. Daarin bedreef hij
vooral onderzoeksjournalistiek.
In 1964 onthulde hij, na het nauwgezet analyseren van overheids-
documenten, dat president Lyndon B. Johnson had gelogen over de
oorlog in Vietnam: die was niet uitgelokt door de Vietnamezen, dat
was maar een voorwendsel geweest om de oorlog te beginnen. Stone
was de enige journalist die Johnson niet op zijn woord geloofde; de
journalisten van de gevestigde media waren te dicht op de macht
gekropen. Hij bleef consequent spitten in de Vietnamoorlog, bleef
documenten napluizen en kwam met meer scoops. En zijn weekly
groeide van een marginaal blaadje uit tot een belangrijk medium,
waar zowel Albert Einstein als Marilyn Monroe abonnee van was.
Dat Stone geen toegang kreeg tot de persconferenties van het Witte
Huis bleek, kortom, een blessing in disguise.
Die toegang tot de macht is deze dagen weer zeer relevant, nu
journalisten wel mogen plaatsnemen bij de nieuwsconferenties van
Donald Trump of zijn woordvoerder Sean Spicer maar geen vragen
over de gedebiteerde leugens mogen stellen; nadrukkelijker dan
ooit zijn ze zo de zetstukken in een drama dat de president opvoert
voor zijn achterban. Niet voor niets betoogde Margaret Sullivan, de
mediacommentator van The Washington Post, dat de traditionele
manier van verslaggeving over het Witte Huis dood is. Het is
bovenal access journalism, zoals de Amerikanen het noemen, de
journalistiek die leunt op officile verklaringen van machthebbers en
De media het moet hebben van nabijheid bij de bron,
die voorbij is. Het heeft geen enkele zin meer,
moeten zich schrijft ze, dergelijke verklaringen ademloos
er vooral niet als nieuws te brengen.
toe laten Of het nu Trump is, die een oorlog
verleiden voert tegen de media, Geert Wilders die
weigert met journalisten te spreken, of de
zelf oorlog te Duitse eurosceptische partij AfD, die de
gaan voeren Lgenpresse bij haar bijeenkomsten weert:
alom bestempelen populisten de media als
de vijand. Onderwijl slingeren ze de ene
leugen na de andere hyperbool de wereld
in. De vraag is hoe de journalistiek hierop
moet reageren. Het loslaten van de toegangsjournalistiek, zoals
Sullivan bepleit, is een eerste stap. Daarbij hoort ook een groot
voorbehoud bij het verspreiden van de verklaringen, of het nu via
Twitter of videoboodschappen is, die deze nieuwe politieke klasse
zelf fabriceert.
Maar dat is niet genoeg. De media moeten zich er vooral niet toe
laten verleiden zelf oorlog te gaan voeren. Alarmistische journalistiek
is het slechtste antwoord op de grove tabloidstijl die de populisten
hanteren; het zal de polarisatie waar veel westerse samenlevingen
onder gebukt gaan alleen maar vergroten en het vertrouwen in de
media niet doen toenemen. Beter kunnen journalisten zich laten
inspireren door I.F. Stone en zich toeleggen op precieze en contro-
leerbare onderzoeksjournalistiek. Ze moeten vooral al die andere
traditionele gereedschappen van goede verslaggeving inzetten:
helderheid over hun bronnen, bevestiging van nieuws door meerdere
bronnen, nastreven van maximale transparantie. Zoals Margaret
Sullivan ook schreef: Iemand moet de volwassene in de kamer zijn.
XANDRA SCHUTTE BEELD MILO
26.1.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 5
In de Wereld
Brexiteers omarmen de Mao
May-express
Londen Stakingen en sneeuwvlok-
ken teisteren de dienstregeling rond
Londen, maar n trein arriveerde
precies op tijd: na zestien dagen
denderde de East Wind-trein uit de
Chinese industriestad Yiwu het Oost-Londense
station Barking volgens het schema binnen.
De goederentrein had de langste treinreis
ooit afgelegd: bijna 12.000 kilometer. In de 68
containers zaten kleren, koffers en andere huis-
houdelijke spullen. Totale waarde: 4,5 miljoen
euro. De trein, vernoemd naar Maos credo dat
de oostenwind prevaleert boven de westen-
wind, had door Kazachstan, Rusland, Wit-Rus-
land, Polen, Duitsland, Belgi en Frankrijk gere-
den. Het moet de nieuwe Zijderoute worden, de
eeuwenoude handelsroute van en naar de Oost.
In de Engelse pers is de trein het symbool van
wereldhandel genoemd. De verwachtingen van
de Brexiteers zijn hooggespannen. Vanaf ons
kleine eiland met zijn sterke economie gaan we

goederen verkopen, van Lahore tot in Los Ange-
les, zei Liam Fox, de oud-minister van Defensie
die nu over de Brexit-handel gaat.
Hoofdprijs is een handelsakkoord met
China. Al onder David Cameron is er een nixo-
niaans charmeoffensief begonnen. De Chinezen
mogen in het Verenigd Koninkrijk kopen wat ze
leuk vinden (tot en met Camerons stamkroeg),
bouwen er kerncentrales en om Peking te paaien
schonk de Britse regering drie miljoen euro
voor de ontwikkeling van het Chinese amateur
voetbal. De vraag is nu waar de Britten de Chi-
nese consumenten mee gaan verblijden.
Door de jaren heen is het Verenigd Konink-
rijk een importland geworden. De export bestaat
vooral uit financile diensten, maar die passen
niet in een Maersk-container. Naar verluidt zul-
len de Britten (Japanse) autos naar China stu-
ren, spullen met het label Made in Britain en
misschien kan er een wagon worden aangehan-
gen voor voetballers die in het oosten 25 miljoen
per jaar kunnen verdienen. Er moet wel ruimte
blijven voor Franse kazen en Duits bier.
De nieuwe Zijderoute zal ook een rol spelen
bij de Brexit-onderhandelingen. China is geen
lid van de douane-unie en de Europese interne
markt, schreef de Daily Telegraph in een strijd-
lustig hoofdcommentaar, Europese Brexit-
onderhandelaars moeten bij Mays bereidheid
om de onderhandelingstafel te verlaten de trein
in gedachten houden. Goederen zullen hun
bestemming vinden, wat de politici in Brussel
ook doen of zeggen.
Wanneer de Britten de douane-unie inder-
daad verlaten, zal de Mao May-express hooguit
worden opgehouden bij de douane in Calais.
Maar aan vertragingen zijn de Britten gewend.
PATRICK VAN IJZENDOORN
De dood van een rechter komt de
Braziliaanse elite erg goed uit
Rio de Janeiro Op donderdag-
middag ziet een visser een vlieg-
tuigje in zee storten. Aan boord de
machtigste en meest gevreesde man
van Brazili. Nog geen twee uur
later weet het hele land: rechter Teori Zavascki
is dood. Verongelukt, melden de kranten en
televisiestations.
De hoofden van veel Brazilianen gelijk op de
achterdochtstand. Zavascki dood? Uitgerekend
nu? Op Twitter en Facebook regent het vraag-
tekens.
Zavascki was van het Hooggerechtshof. De
enige rechter die verantwoordelijk was voor
het grote corruptieproces rond het staatsolie-
bedrijf Petrobras. Tijdens het kerstreces had hij
doorgewerkt aan een geheim dossier waarin de
namen van minstens honderd politici worden
genoemd. In februari zou hij zijn aanklacht
openbaar maken. De hele politieke top van het
land kon achter de tralies belanden.
Hij was erg gespannen, vertelt zijn zoon,
advocaat Francisco bij wie Zavascki de dag voor
zijn dood op bezoek was. Mijn vader maakte
zich zorgen omdat het om machtige namen
gaat. Hij zei: 2017 wordt nog ingewikkelder dan
2016.
In mei 2016 werd de gekozen linkse presi-
dent Dilma Rousseff afgezet. Een parlemen-
taire coup. De van corruptie verdachte vice-
JOEP BERTRAMS
president Temer deed de presidentile sjerp om
en benoemde een kabinet van honderd procent
blanke mannen. Vrijwel allemaal van corruptie
verdacht. De reden van de coup werd al snel
duidelijk, want een spijtoptant had het gekonkel
van de coupplegers op band vastgelegd. Doel:
het corruptie-onderzoek van Zavascki stoppen.
Maar de rechter ging door.
Een vreselijk ongeluk, stamelde president
Temer zaterdag bij de kist van Zavascki. Een ver-
lies voor de democratie. Natuurlijk probeert een
corrupte president de dood van zijn aartsvijand
als ongeluk te bestempelen. Maar de pers? Sinds
de visser het vliegtuig zag vallen heeft Globo
het machtigste mediaconcern van Brazilie
geen woord van twijfel geuit. De Twitter-golf die
het land overspoelde was geen nieuws.
Op maandag kwam Globo met een bestraf-
fend artikel. De sociale media zouden gevaarlijk
nepnieuws verspreiden, door te berichten over
de bedreigingen aan het adres van de rechter.
Globo gaf toe dat Zavascki en zijn familie het
afgelopen jaar waren bedreigd. Zelfs de foto
van een neefje van drie van de rechter was op
Facebook gepost onder de kop: Geef dit kind
een lesje. Nepnieuws, stelde Globo. Niet omdat
het niet waar was. Maar omdat betrouwbare
bronnen vertelden dat de rechter zich nooit iets
aantrok van wat er via sociale media wordt ver-
spreid. Nepnieuws, concludeerde de krant, is
een ontwrichtend fenomeen.
MARJON VAN ROYEN

6 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.1.2017

Buitenland
de president zouden bellen maar hen overwoog zijn vrouw te wekken of
wat zowel heel verstandig was als maar te laten sterven in haar slaap.

Rutger van der Hoeven

klip-en-klare muiterij. Een nieuw telefoontje: het waren
Voor het tweede probleem heb niet tweehonderd maar tweeduizend

Vinger op de knop
Sinds afgelopen vrijdag wordt
Donald Trump, de president van
de VS, overal waar hij naartoe gaat
vergezeld door een marinier met een
leren tas. In die tas, bijgenaamd De
Voetbal, zit een briefkaart met lan-
ceringscodes voor Amerikas atoom-
wapens, een soort menukaart met
aanvalsopties, en een paar stukken
apparatuur voor identiteitscontrole
en communicatie. Het afgelopen jaar
was dit een van de krachtigste argu-
menten tegen Trumps kandidatuur:
dat zon onberekenbare en instabiele
man met zijn vinger op de knop
zou zitten. Hillary Clinton schetste
het als horrorscenario, Marco Rubio
en tal van andere opponenten van
Trump eveneens. Nu is dat realiteit.
Sindsdien heeft een menukaart
van Amerikaanse media kolomruimte
en zendtijd ingeruimd voor de vraag:
Kan Trump nu werkelijk op eigen
houtje een kernoorlog beginnen?
Daar is een simpel antwoord op: Ja.
De lanceerprocedures van de VS
zijn namelijk, met het oog op een
Russische verrassingsaanval, sinds
de jaren zestig ontworpen om zo snel
en daadkrachtig mogelijk te zijn om
in zo weinig mogelijk minuten, met zo
min mogelijk tussenstappen, zo veel
mogelijk kernwapens af te schieten.
Vanwege de verwachte verwarring en
paniek tijdens een kernoorlog is het
systeem ontworpen om n man alles
te kunnen laten beslissen in een mum
van tijd: de meest voorbeeldige en
betrouwbare persoon van de VS, de
president.
Het is niet moeilijk om te
voorzien wat voor problemen dat
oplevert. In de eerste plaats als er
een waanzinnige in het Witte Huis
zetelt. Daar hebben de VS warempel
ervaring mee. Oud-minister Kissinger
heeft meermalen gezegd dat er elke
week een kernoorlog was geweest
als de president [Nixon] zijn zin had
gekregen. Zo belde Nixon eens in
1969 woest de Chefs van Staven en
beval een nucleaire aanval op Noord-
Vietnam. In een belendend kantoor
belde Kissinger met de Chefs en sprak
af niets te doen voordat Nixon de
volgende ochtend weer nuchter was.
Het liep zo uit de hand met Nixon
dat Kissinger en de minister van
Defensie, Schlesinger, met de Chefs
afspraken dat zij in geval van nood niet
je niet eens een waanzinnige nodig.
De Amerikaanse lanceerprocedures
hebben hun nadruk op snelheid en
daadkracht omdat ze zijn afgestemd
op het scenario van lanceren onder
aanval. Dat betekent: de Amerikaanse
president moet beslissen over een
kernoorlog in de tijd die resteert
tussen de eerste aanwijzingen van een
verrassingsaanval uit Rusland (het
enige land dat
dit kan) en het
moment dat de
En eerste Russische
man bommen inslaan.
kan alles Het gaat om
beslissen luttele minuten.
in een mum Ook hier hebben
van tijd de VS ervaring
mee. Zo ging
in november
1980 om
drie uur s nachts de telefoon bij
Zbigniew Brzezinski, de nationale
veiligheidsadviseur. Een militair
vertelde hem dat de Sovjet-Unie
tweehonderd raketten op de VS
had afgevuurd. Brzezinski had drie
minuten om president Carter op de
hoogte te stellen. Die had vervolgens
vier minuten om te beslissen wat
hij wilde doen. Brzezinski vroeg
om extra bevestiging, hing op en
raketten. Terwijl Brzezinski zich klaar
maakte om Carter te bellen, kreeg hij
een derde telefoontje: de berichten
waren vals. Zo zijn er legio voorbeelden
van meer of minder ernstige valse
alarmen.
Het denkbeeld dat Donald
Trump om drie uur s nachts, woest
twitterend tegen Meryl Streep,
zon telefoontje krijgt, is bijna te
verontrustend om voor te stellen.
Maar elk moment in de komende vier
jaar kan het zo ver zijn. Om die reden is
het oude debat over de Amerikaanse
lanceerprocedures sinds november
hoger opgelaaid dan ooit tevoren.
Nogal wat analisten menen dat het
risico van een catastrofale fout
door de lanceren onder aanval-
procedure groter is dan het risico
van een onverwachte Russische
aanval. Maar dit blijft een heilig huisje.
In 2013 nog besloot de regering-
Obama om lanceren onder aanval
aan te houden. Misschien beslist
Trump anders. Want wat Trumps
maling aan conventies en liefde voor
Poetin ook allemaal voor vreselijks
zullen brengen, in het geval van de
Amerikaanse lanceerprocedures kan
dat positief uitpakken. En voor alle
andere scenarios met kernwapens en
Trump: lets wait, hope, and see.

Zelfs China beperkt vuurwerk

Shanghai Niets is zo Chinees als
vuurwerk. In Chinese steden klinkt
een paar keer per dag een oorverdo-
vend lawaai. Bij de opening van een
restaurant of een wooncomplex,
bij een bruiloft of een ander feestje worden op
de stoep indrukwekkende matten rotjes uitge-
rold. Tenminste, tot een paar jaar geleden. Toen
besloten grote steden zoals Shanghai dat het
vuurwerk te veel luchtvervuiling veroorzaakt.
Binnen de buitenste ring mag sindsdien geen
vuurwerk meer worden afgestoken. Ook niet
voor het allerbelangrijkste feest van allemaal:
het begin van het nieuwe jaar.
Overal hangen nu rode doeken met in gele
karakters een herinnering aan het verbod.
Shanghai is er inmiddels aan gewend. En eigen-
lijk is het ook wel fijn dat de stinkende mist op
nieuwjaarsochtend achterwege blijft. Op het
MONTE WOLVERTON / CAGLE

platteland denkt men er anders over.

Het provinciebestuur van Henan besloot een
paar weken geleden om het vuurwerkverbod
uit te breiden van de steden naar de hele pro-
vincie. Dat kwam ze op een protest te staan van
geschrokken en boze vuurwerkverkopers. Ze

26.1.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 7

gingen in Zhengzhou de straat op om te protes-
teren. Hoe kan de overheid zo haastig tot een
verbod besluiten, zonder een openbare hoorzit-
ting? vroeg verkoper Liang Guobin in een inter-
view met de nieuwswebsite Sixth Tone. Als het
verbod doorgaat, gaan kleine bedrijfjes zoals dat
van mij failliet. Tachtig procent van al het gepro-
duceerde vuurwerk is bedoeld voor het Voor-
jaarsfeest, zoals de viering van nieuwjaar heet.
Mensen vinden het verbod bovendien hypo-
criet. Veroorzaakt vuurwerk meer vervuiling dan
kolencentrales of fabrieken? Traditionele platte-
landsbewoners klagen vooral over de teloorgang
van een feestelijke traditie. Vuurwerk hoort net
zo bij het feest als eten, zegt de 29-jarige Li Gui-
din uit de provincie Fujian. Eerlijk gezegd kan
de luchtvervuiling me niet zo veel schelen.
China is de grootste producent, consument
en exporteur van vuurwerk ter wereld. Zon
drie miljoen mensen werken in de vuurwerk
industrie die een jaarlijkse omzet heeft van 13,9
miljard euro. De overheid hoopt ook met de
beperkende maatregelen het aantal ongelukken
in de industrie terug te dringen. Tussen 2011 en
2014 stierven voorzover bekend 250 mensen bij
veertig ongelukken met vuurwerk. Door nieuwe
regels mag nog slechts in dertien regios vuur-
werk worden gemaakt.
De demonstrerende vuurwerkverkopers in
Henan kregen hun zin. Het verbod ging van
8 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.1.2017
tafel. In Shanghai experimenteert men onder-
tussen met een innovatie: elektrische rotjes.
EEFJE RAMMELOO
De FIFA wil af van megalomaan
museum
Zrich Het FIFA World Foot-
ball Museum is nog geen jaar open
maar verkeert nu al in doodsnood.
Het museum kostte dertig mil-
joen Zwitserse franken en geldt als
het priv-speeltje van opperbobo Sepp Blatter.
Maar nu deze onder een wolkbreuk van finan-
cile schandalen tot 2021 is geschorst van alle
fifa-activiteiten is de toekomst van het museum
opeens ongewis. Blatters opvolger Gianni Infan-
tino is er veel aan gelegen zich te presenteren
als de anti-Blatter. Het eerste doelwit is het
museum. Directeur Stefan Jost van het museum
vertrok met slaande deuren. Persbureau AP
meldde al dat de sluiting aanstaande is. Hoogste
tijd dus voor een bezoek nu het nog kan.
Het fifa-museum heeft veel weg van een
audiovisuele hersenspoeling. De steriel verlichte
ruimte doet denken aan de virtuele wereld van
de spelcomputer. Ieder WK komt aan bod, waar-
bij vooral het WK in 1938 in Frankrijk tot de
verbeelding spreekt, vooral omdat het gecombi-
neerde elftal van nazi-Duitsland en Oostenrijk,
vers bij elkaar gevoegd vanwege de Anschluss,
al in de eerste ronde roemloos uit het toernooi
werd gewipt door Zwitserland.
In een vitrine pronkt weliswaar de heilige
graal van het voetbal de gouden wereldbeker
maar bij nader inzien blijkt het te gaan om een
replica. Wat node wordt gemist is iets lichame-
lijks: de geur van zweet in de kleedkamer, een
uitgeslagen voortand van een onfortuinlijke
spits, een zwachtel met wonderzalf. Zo beklijft
er van dit museum toch vooral de leegheid van
een feeriek verlichte grafkelder.
De nieuwe directeur van het voetbalmuseum,
Marc Caprez, kan begrip opbrengen voor dat
unheimische gevoel. Er is een grassroots
beweging in het voetbal aan het ontstaan,
meent hij. Men wil geen champagne meer, geen
vip-boxen, maar terug naar bier en worst op de
statribune. In dat perspectief is dit museum wel-
licht te megalomaan van opzet, typisch fifa-stijl
oude stempel. Van een sluiting ziet hij het noch-
tans niet komen. Eerder zal het museum steen
voor steen naar China verhuizen. Er hebben zich
al belangstellenden gemeld.
Intussen maakte de fifa bekend dat het WK
per 2026 zal worden uitgebreid van 36 naar 48
deelnemende landen. Dat zal de bond een mil-
jard euro extra inkomsten opleveren. De eerste
aantijgingen wegens corruptie aan het adres van
Infantino zijn al geuit.
REN ZWAAP
Tunesi begraaft de onbekende
vluchteling
Zarzis Aan niets is te zien dat op
dit braakliggende terrein in het zui-
den van Tunesi honderden mensen
begraven liggen. Allen zijn verdron-
ken toen ze probeerden de Middel-
landse Zee over te steken. De graven worden
niet gemarkeerd en niemand weet hoeveel men-
sen hier liggen. Chemseddine Marzoug schat
dat hij in de afgelopen zes jaar bij de begrafenis
van ruim tweehonderd mensen is geweest. Wan-
neer een lichaam aanspoelt vaak is alleen nog
een skelet over krijgt hij direct een telefoontje.
De 51-jarige visser en taxichauffeur is vrijwil-
liger voor de Rode Halvemaan. Hij wijst op een
zandheuveltje tussen de struiken en afval. Een
Afrikaanse vrouw van in de dertig. En een paar
passen verder: Een man zonder hoofd. Identifi-
catiepapieren worden zelden gevonden.
Afgelopen jaar zijn tussen Libi en Itali, het
gevaarlijkste oversteekpunt wereldwijd, 4410
mensen verdronken, volgens de International
Organization for Migration. De meeste licha-
men worden nooit gevonden. Ook Tunesirs
wagen zich regelmatig aan de oversteek. Vooral
in de jaren na de revolutie in 2011 vertrokken
duizenden jongeren, waaronder Anis Amri die
de aanslag op de kerstmarkt in Berlijn pleegde.
Eerst werden lichamen die hier aanspoelen
op de algemene begraafplaats in de stad Zarzis
begraven, maar toen hun aantal steeg, begonnen
Economie
been in zag aan te schuiven in een coa- onherkenbaar veranderd. Vooral de probleem niet te veel migratie is maar
litie die door Wilders in het zadel werd Europese detacheringsrichtlijn moest juist te weinig, niet te veel vrij verkeer

Ewald Engelen
gehouden. Ook Sybrand Buma niet, het ontgelden. Asscher: De Europese van arbeid maar juist te weinig.
die zeven jaar later de fatsoensridder belofte was om sociale vooruitgang Dreigen met vertrek is namelijk van

Progressief
uithangt en Rutte kapittelt over diens voor iedereen mogelijk te maken (...). oudsher een belangrijk wapen in de
vrijage met het rechtspopulisme. Voor te velen is het vrij verkeer van strijd om rechtvaardigheid.

nationalisme
Afgelopen weekend kwam in Koblenz
de rechtspopulistische internationale
bijeen. Genspireerd door Trump werd
victorie gekraaid over een toekomstig
Europa met dichte grenzen. Met drie
verkiezingen voor de deur zou de xeno-
fobe utopie eindelijk gerealiseerd kun-
nen worden: minder, minder, minder
migranten. Op mijn timeline waren de
Godwins niet van de lucht. Unaniem
wentelde men zich in zijn afschuw van
Le Pen, Wilders en Petry. Geen fijnere
afkeer immers dan gedeelde afkeer.
Het is van een onthutsende
bijziendheid. Het gedachtegoed van
de rechtspopulisten is de afgelopen
twintig jaar namelijk gemeengoed
geworden. Kijk naar Nederland. VVD,
CDA en PvdA onderschrijven nu al
jaren de analyse dat de oorzaak van
onze problemen ligt bij ongebreidelde
migratie. De florissante peilingen van
de PVV zijn de enige echte motivatie
voor de onverhuld ethno-nationalis-
tische brief die Mark Rutte deze week
aan alle lelieblanke Nederlanders
stuurde. Terwijl nog niet zo lang gele-
den ook het beschaafde CDA er geen
Maar het zijn vooral de sociaal-
democraten die sinds 2002 de
Fortuyn-agenda hebben gekaapt en
hebben geprobeerd zich een nette
vorm van ethno-nationalisme eigen
te maken. Momenteel maakt de PvdA
onder leiding van Lodewijk Asscher
haar zoveelste gedaanteverwisseling
door. Van neoliberale marktpartij
onder Kok naar verbindingspartij
onder Bos en Cohen naar ordoliberale
partij onder Samsom naar Asschers
linksig klinkende, maar rechtsig
riekende progressief patriottisme.
Asscher publiceerde afgelopen
zondag op de site van The Guardian
een opiniestuk waarin hij de linkse
internationale (of wat daar van
over is) opriep de handen ineen te
slaan en met een krachtig, sociaal
en keurig (sic!) alternatief de
rechtspopulistische polarisering
en ongelijkheid te bestrijden. Wat
er in het stuk wel werd genoemd is
net zo veelzeggend als wat er niet
werd genoemd. De kern was dat
Europese burgers de controle over
hun bestaan zijn kwijtgeraakt door
ongecontroleerde migratie. Daardoor
zijn hun salarissen gedaald, hun
banen verdwenen en hun buurten
arbeid echter verworden tot unfaire
concurrentie op de arbeidsmarkt. Dat
moet stoppen.
Stoere taal. Maar het is bizar dat
de progressieve analyse van evidente
wantoestanden oplopende ongelijk-
heden, afnemende sociale mobiliteit,
stijgende kosten voor levensonder-
houd, dalende kwaliteit van zorg en
onderwijs, om
maar te zwijgen
Het is van klimaat-
van een verandering
onthut- en afnemende
sende soortenrijkdom
bijziend- steevast de
heid oorzaak zoekt in
arbeidsmigratie.
En dat de oplos-
sing dus ook elke keer die van Wilders
is: minder migratie, dichtere grenzen,
hardere integratie.
Empirisch klopt er namelijk geen
hout van. Geen honkvastere burgers
dan Europese. De gemiddelde
Europeaan wordt geboren, gaat naar
school, huwt, werkt, sport en sterft
binnen een straal van dertig kilometer.
De jaarlijkse migratie in de EU is
pakweg twee procent. Oftewel, je zou
net zo goed kunnen poneren dat het
Zeker als je het legt naast de
ongekende mobiliteit van de fac-
tor kapitaal. Dankzij digitalisering,
deregulering en een bloeiende handel
in lege bvtjes door keurige fiscalisten
en advocaten zijn de mogelijkheden
voor kapitaal om regels te ontduiken,
lasten te ontwijken en arbeid verder
uit te knijpen onbeperkt. Dat verklaart
de groeiende polarisatie en ongelijk-
heid. Niet migratie. En daar volgt een
totaal andere politieke agenda uit.
Een linkspopulistische, bestaande uit
kapitaalcontroles, transactiebelas-
tingen, radicale bankhervormingen
(opbreken!) en de renationalisatie van
het kapitaalverkeer.
Asscher roept in het stuk zijn pro-
gressieve collegas weliswaar ook op
om nu eindelijk eens wat te doen aan
belastingontwijking door multina-
tionals. Maar hij presenteert het als
een bijkomstige mentale oprisping,
het staat in de laatste alinea. Terwijl
het de kern van zijn progressief
nationalisme had moeten zijn. En
hoe geloofwaardig is het als je directe
collega vier jaar lang het Nederlandse
belastingparadijs heeft beschermd?
En daarvoor wordt beloond met plaats
drie op de kieslijst?

de lokale bewoners te protesteren en werd een

apart terrein buiten de stad aangewezen. Mar-
zoug: Ze zouden geen moslims of gelovigen zijn,
maar zijn we niet allemaal mensen?
Al jaren probeert hij fondsen te krijgen om
een archief met dna-bank aan te leggen, om
eervollere begrafenissen te kunnen organise-
ren en de begraafplaats toonbaarder te maken.
Ziet het er niet verschrikkelijk uit? Hij hoopt op
hulp uit het buitenland. Het is moeilijk om geld
van Tunesirs te krijgen in de huidige crisis.
Voor familieleden die naar Zarzis komen op
zoek naar geliefden kan nu weinig gedaan wor-
den, vertelt dokter Mongi Slim. Een Syrir die
gered was in Itali stuurde hem vorige maand
een mailtje met fotos van zijn vrouw en dochter.
Natuurlijk herkende ik ze niet.
Je moet een sterk hart voor dit werk hebben,
merkt Marzoug op. Sommige dingen kan ik
niet vergeten, zoals de vrouw met kind van twee
jaar aan haar lichaam vastgebonden. Hij zucht.
Deze mensen hadden dromen zoals jij en ik. Ze
hadden de pech dat ze moesten vluchten voor
armoede of oorlog. Hun families wachten mis-
schien nog steeds op een kaartje of geld.
THESSA LAGEMAN

26.1.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 9

In Den Haag
Doorslag
Worstelen in het stemhokje
zal dit jaar niet aan enkelen
zijn voorbehouden. Des te
meer reden om uw stem uit
te brengen.
door Aukje van Roessel
beeld Milo
Weet jij al wat je gaat stemmen? Ik zal niet
de enige zijn die deze vraag krijgt voorgelegd.
Onlangs weer. In een huiskamer op een verjaar-
dagsfeestje. Mijn eerlijke antwoord is: nee, dat
weet ik nog niet. Ik vind het razend ingewikkeld
en ben ook niet de enige die worstelt met haar
keuze.
Een van de andere gasten vertelde dat hij en
zijn vrouw en zoon hele discussies hebben over
wat te doen in het stemhokje, maar er niet uit-
komen. Hij verwonderde zich daarover. Alle
drie hoogopgeleid, politiek genteresseerd en
toch weten ze het niet. Hoe moet het mensen
vergaan die minder goed de politiek volgen,
vroeg hij zich af ? Die lager opgeleid zijn? Is er mensafhankelijk via de belastingen laten beta-
eigenlijk wel echt politiek debat waarin men-
sen argumenten uitwisselen, bereid zijn naar
elkaar te luisteren en eventueel hun mening
bij te stellen, of zijn mensen alleen maar aan
het zenden, vaak nog via gescheld op Twitter
ook?
Niet alleen voor politieke partijen geldt dat identiteit, samen in de Europese Unie of niet,
ze idealiter over de inhoudelijke keuzes die ze
maken voor mens en maatschappij met elkaar
in discussie zouden moeten gaan, dat geldt ook
voor de kiezers. Niks stra-
tegie, gewoon stemmen
op de partij die jou het
meeste aanstaat. Maar dat
Een stemadvies
is nog niet zo gemakke-
lijk. Want wat vind je dan ga ik niet geven
belangrijk bij die keuze?
Welk partijprogramma,
welk onderdeel daarvan, staat de lijsttrekker
je wel aan. En ben je niet naef als je buiten
beschouwing laat of de partij waar je eventueel
op wilt gaan stemmen wel enige invloed krijgt
op het regeringsbeleid?
pvda-leider Lodewijk Asscher kwam afge-
lopen week met een Progressief Pact voor
Moderne Zekerheid. SP en GroenLinks moeten
zich daarbij aansluiten wat hem betreft, zodat ze Mensen willen graag bij de winnaar horen.
een vuist(je) kunnen maken tegen het makke-
lijk ontslaan van werknemers, tegen het kunnen
inhuren van Oost-Europese werknemers tegen
een lager loon dan hun Nederlandse collegas en
voor een aantal maatregelen dat moet zorgen
voor meer zekerheid op de arbeidsmarkt. Dat
voor velen de sociale zekerheid in Nederland
niet de zekerheid biedt waarop ze gehoopt had-
den, is een van de redenen waarom de pvda er
slecht voor staat in de aanloop naar de verkie-
zingen.
Maar is dit pact voldoende om de teleur
gestelde kiezer terug te winnen voor sociaal- staat er meer op het spel dan in de jaren negen-
economisch links, voor de vrouw die haar baan
is kwijtgeraakt, haar aow zag uitgesteld, maar
gezien haar 65 jaar geen werk meer kan vinden
en nu van de bijstand moet rondkomen na toch
tot haar 62ste te hebben gewerkt? Het voorbeeld
is niet verzonnen, SP-kandidaat Lilian Marijnis-
sen was bij deze vrouw op bezoek geweest, ver-
telde ze zaterdag op de radio. Mogelijk is deze
vrouw door de persoonlijke aandacht die ze van
Marijnissen kreeg geneigd op de SP te stem-
men. Vlak aandacht en inlevingsvermogen niet
uit, de kiezer wil gehoord worden, zich gekend
weten in haar persoonlijke sores. Toch zou ook
deze vrouw kunnen overwegen op een andere
partij te stemmen, omdat ze misschien bang is
dat de linkse partijen samen te klein worden om
iets in de melk te brokkelen te krijgen. Mogelijk
ziet ze dan toch liever dat het cda groter wordt.
Als tegenmacht tegen de vvd in een toekomstige
coalitie.
Zorg blijkt voor veel mensen een belangrijk
onderwerp te zijn. Maar is dat ook in het stem-
hokje zo? Voorstellen over geen eigen risico,
minder eigen risico of de zorgpremie inko-
len, buitelen over elkaar heen. Alleen vvd, d66
en de sgp willen niet veel veranderen. Maakt
dat het al lastig, de vraag is of een onderwerp
als de zorg, of botweg gezegd of enkele honder-
den euros eigen risico per jaar, het kan winnen
als doorslaggevend onderwerp van het thema
open of dichte grenzen, de-islamisering of vrij-
heid van godsdienst, verbinden of uitsluiten?
Het onderwerp zorg lijkt ineens futiel tegen-
over deze vragen die de
samenleving lijken te
splijten.
En hoe zullen kiezers
reageren als ze vlak voor
15 maart zien dat de pvv
van Geert Wilders het
goed doet in de peilingen
en groter lijkt te worden dan de vvd? Kiezers
die per se willen tegenhouden dat Wilders de
grootste wordt, kunnen dan geneigd zijn om op
de liberalen te gaan stemmen en strategie even
belangrijker vinden dan de precieze inhoud
van het vvd-programma.
Andersom kunnen goede peilingen voor de
pvv ervoor zorgen dat Wilders het tij mee krijgt.
Waarom zou dat deze keer anders zijn?
Een andere gast op het verjaardagsfeestje
zei ineens: moet ik wel gaan stemmen, die ene
stem van mij maakt toch niks uit. Daar kreeg hij,
gelukkig, hartgrondig kritiek op. Die ene stem
doet het hem niet, denk je mogelijk, maar al die
ene stemmen samen maken wel degelijk een
verschil.
Voormalig vvd-leider Frits Bolkestein hul-
digde in de jaren negentig de stelling dat niet
gaan stemmen een teken van tevredenheid is.
Dat kan zijn, maar bij de komende verkiezingen
tig, toen je met een strategische stem het cda na
decennia uit de regering kon proberen te hou-
den.
Niet gaan stemmen kan Wilders de grootste
maken of juist een coalitie van partijen die zich
verzet tegen het nationalisme en de islamhaat
van de pvv regeringsmacht geven. Een stem
advies ga ik niet geven, maar wel dit: ga in ieder
geval uw stem uitbrengen. Het kan de doorslag
geven.
26.1.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 11
Opbouwen wat Donald Trump afbreekt
Je niet laten
afbekken door
een bullebak
JOSH EDELSON / AFP / ANP
San Francisco, 20 januari. Duizenden mensen komen bij elkaar op de Golden Gate Bridge,
in reactie op de inauguratie van Donald Trump
Oppositie voeren HES NOT MY PRESIDENT mag resoluut en uit-
dagend klinken, een goede oppositiestrategie
tegen Donald Trump is het niet. Met alle respect voor John Lewis,
zal effectiever zijn via de oude burgerrechtenactivist die nu lid is van
individuele staten en het Huis van Afgevaardigden: hij heeft het mis.
Donald Trump is nu ook zjn president. Tijd om
organisaties dan via het wel een behoorlijke oppositie te organiseren.
Congres. De Democraten Daarvoor zijn grofweg drie mogelijkheden: het
kunnen iets leren van de Congres, de staten en maatschappelijke orga-
Republikeinen. nisaties, inclusief grote demonstraties zoals die
afgelopen weekend plaatsvonden.
Oppositie in het Congres is het meest zicht-
door Frans Verhagen baar maar het minst effectief. De Democraten
zitten er zeker tot 2020 in de minderheid, tot die
tijd kunnen Republikeinen hun conservatieve
agenda erdoor duwen. De eerste fase van verzet,
de kritische benadering van Trumps ministers,
heeft weinig opgeleverd, al was het maar omdat
12 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.01.2017
de genomineerden afstand namen van Trumps
meest extreme uitspraken. Meer kans op zicht-
baarheid hebben de Democraten als ze alterna-
tieve wetgeving indienen op terreinen waar de
meerderheid van Amerika iets heel anders wil
dan dit Congres. Te denken valt aan Obamacare,
het sociale vangnet, onderwijs, milieu, vrou-
wenbelangen, pensioenen en wapenwetgeving.
Democraten moeten duidelijk maken welke
keuzes zijn gemaakt en wat het alternatief is.
Ze moeten Trump aan zijn beloftes houden.
Veel van zijn plannen liggen slecht in zijn eigen
partij. De Congresleiding zat er schaapachtig
grimassend bij toen Trump hen in zijn speech tot
vijand verklaarde. Deze Republikeinen willen
helemaal geen investering in infrastructuur. Ze
zijn mordicus tegen programmas die de tekor-
ten doen oplopen, behalve als het om belasting-
verlagingen gaat. Als Trump niet doorkomt met
een serieus plan voor infrastructuur kunnen de
Democraten dat zelf indienen en de Republikei-
nen dwingen ertegen te stemmen. Als ze echt
cynisch zijn kunnen Democraten zelfs protecti-
onisme omarmen. Ze zullen er applaus voor krij-
gen van Bernie Sanders en de vakbonden, Repu-
blikeinen zijn er officieel tegen. Maar alles bij
elkaar zijn de middelen in het Congres beperkt.
VEEL INTERESSANTER is de tweede vorm van
oppositie: beleid maken in individuele sta-
ten. Dat is even wennen voor Democraten; ze
maken het liefst grote, iedereen omvattende
plannen, maar nu ze in Washington zijn buiten-
gesloten zullen ze gaan waarderen dat Amerika
een federale staat is met vijftig aparte besturen.
Veel meer dan de beperkingen die de grondwet
oplegt, de fameuze checks and balances, is de
wisselwerking tussen staten en Washington een
rem op wat de Amerikaanse regering kan doen.
De Democraten doen er goed aan het voor-
beeld van de Republikeinen te bestuderen. In
2010 zetten die, doelbewust en succesvol, een
strategie op om de staatsbesturen te domineren.
In 33 staten zit nu een Republikeinse gouver-
neur, in de meeste daarvan hebben ze ook een
tweederde meerderheid in beide huizen van
het staatscongres, hoewel veel van die staten in
2008 en 2012 op Barack Obama stemden.
Met die meerderheden op staatsniveau
hebben de Republikeinen kiesdistricten her
ingedeeld waardoor ze aan de macht kunnen
blijven, en hebben ze de afgelopen zes jaar het
beleid van de regering-Obama gedwarsboomd.
In 28 staten weigerden Republikeinse bestuur-
ders direct deel te nemen aan Obamacare, ook
als dat hun arme bewoners tekortdeed. De gou-
verneur van Florida stuurde subsidie voor een
hogesnelheidslijn terug naar Washington. De
Republikeinen maakten het kiezers moeilijk
zich te registreren, zoals in North Carolina en
Wisconsin. Ze zaten abortusklinieken dwars,
in Texas en Indiana. Ze ondermijnden vakbon-
den in Ohio en Wisconsin. Soms was het beleid
zo extreem dat de omgeving het afstrafte. De
zogenoemde bathroom-wet in North Carolina,
over transgenders, leverde boycots op van grote
bedrijven en sportorganisaties. In Indiana, waar
de bijbelsharia promotende gouverneur Mike
Pence, nu vice-president, een antihomowet
invoerde, keerden ze op hun schreden terug
toen het de staat economische schade opleverde.
Het is tijd dat ook de Democraten beseffen
dat je op staatsniveau dingen kunt regelen, soms
beter dan in Washington. Zo heeft Massachu-
setts al jaren een ziektekostensysteem op staats
niveau, nota bene ingevoerd door Mitt Romney,
dat het voorbeeld werd voor Obamacare. Dat
kan elders ook. Van alle staten heeft Californi
het effectiefste milieubeleid, nog steeds het beste
onderwijs en redelijke voorzieningen.
Republikeinse staten als Alabama, Mis-
sissippi en Texas bungelen steevast onderaan
in onderwijsstatistieken. Republikeinse sta-
ten hebben het hoogste aantal tienerzwanger-
schappen, abortussen en verslaafden, om niet
te spreken over het hoogste aantal doden door
wapengeweld. In Kansas en Louisiana hebben
Republikeinse gouverneurs met stupide belas-
tingverlagingen de staatsoverheid opgeblazen.
De staten in het Midden-Westen, waar de kie-
zers zo enthousiast op Trump stemden, hebben
de minst effectieve overheden.
MET NAME IN Californi, met 38 miljoen inwo-
ners de tiende economie van de wereld, k unnen
Democraten laten zien wat werkt. De staat
wordt al twee termijnen geleid door de beste
gouverneur van Amerika, Jerry Brown, die ook
in de jaren zeventig al acht jaar gouverneur was
en mag gelden als voorbeeld van de integere,
toegewijde beroepsbestuurder. In de hoofdstad
Sacramento maakt men zich op om beleid van
Washington te compenseren met eigen beleid.
Republikeinse staten
hebben het hoogste aantal
tienerzwangerschappen,
abortussen en verslaafden
Zo geeft iedere belastingverlaging voor de rij-
ken op federaal niveau ruimte om de inkom-
stenbelasting op staatsniveau te verhogen en
belastingsubsidie aan de onderkant te verho-
gen. De tech-miljonairs krijgen een cadeautje
van Trump, maar leveren dat weer in bij Cali-
forni. Ze waren toch vrijwel allemaal voor Hil-
lary Clinton en verdienen bakken geld.
Browns mogelijke opvolger, Gavin Newsom,
nu ondergouverneur, wil Californis milieuwet-
geving inzetten tegen de bouw van een muur op
de grens met Mexico en herinnert Trumps fede-
rale overheid er daarmee aan dat zij niet zomaar
haar gang kan gaan in individuele staten. Cali-
forni liep wat milieubeleid betreft altijd vooruit
op de rest van het land, soms op de wereld. Daar-
mee is de indertijd beruchte smog in Los Ange-
les bestreden, zijn de fuel efficiency-standaarden
voor autos hoger komen te liggen en is er meer
alternatieve energie dan elders. Door de grote
consumentenmarkt en de defensie-industrie
betekenden strengere regels in Californi vaak
strengere regels voor het hele land.
Californi liep voorop in het Under 2 Initi-
ative dat wordt gesteund door staatsoverheden
en lokale en regionale overheden in 33 landen.
Sub-global climate leadership noemen ze dat.
Ze hebben afgesproken om de uitstoot flink
terug te dringen om de wereldwijde opwarming
op minder dan twee graden te houden. De staat
heeft ook een cap and trade-programma waar-
mee ondernemingen uitstootpunten kunnen
verhandelen. Ook de hogesnelheidstrein tus-
sen San Francisco en Los Angeles, de enige nu
geplande van Amerika, lijkt er gewoon te gaan
komen, met of zonder federale steun. Hoewel de
zakenwereld altijd voorspelbaar tegenspartelt,
loopt Californi al sinds de jaren zestig voorop op
milieugebied. Belangrijker, het is razend popu-
lair beleid: 69 procent van de bevolking steunde
een wet die de staat opdraagt de uitstoot terug te
dringen. Ook zonder Trump zouden ze dit beleid
voeren, maar nu voelt het dubbel zo goed.
Verscheidene staten en steden hebben al aan-
gekondigd niet mee te zullen werken aan een
deportatiebeleid van illegale immigranten zoals
Trump dat tijdens de campagne aankondigde.
Op lokaal niveau is het minimumloon de afge-
lopen jaren opgevoerd tot aanzienlijk hogere
niveaus dan op federaal terrein, in Seattle, San
Francisco en Los Angeles al tot vijftien dollar
per uur. Zo kan bewezen worden dat dit geen
banen kost maar juist extra economische groei
oplevert. Laat ze in Washington maar babbelen,
aan de westkust verdienen gewone arbeiders
in de dienstensector beter dan in Trumps Mid-
den-Westen. Maak ze maar jaloers.
Het risico van dit beleid is dat mobiele bedrij-
ven naar staten verhuizen die minder doen.
De ironie van het banenverlies in het Midden-
Westen is dat zuidelijke staten in de jaren tach-
tig en negentig door vakbondsvijandigheid en
subsidies de eerste bedrijven wegzogen, die de
subsidies vervolgens opsoupeerden om daarna
naar Azi te vertrekken. Maar enorme onder
nemingen als Google, Amazon, Apple en Micro-
soft gaan echt niet naar Republikeinse staten.
Zo mobiel zijn ze niet en bovendien is het intel-
lectuele klimaat voor hightech in Republikeinse
staten niet direct aantrekkelijk. Een ander risico
is dat Trump een bullebak is die vervelend kan
reageren als hij wordt gedwarsboomd. Maar
Californi is te groot om zich te laten afbekken.
Als het om het aantal staten gaat, hebben de
Democraten op dit moment weinig in te bren-
gen, maar ze vormen wel het bestuur in drie van
de zes meest bevolkte staten. In Californi, New
York en Pennsylvania, respectievelijk nummer
n, vier en zes qua omvang, wonen 71 miljoen
mensen, 23 procent van alle Amerikanen. Ze
worden door Democraten geleid en zijn belang-
rijk als voorbeeldstaten. Ze kunnen laten zien
dat het leven in een blauwe Democratische staat
stukken beter is dan in een rode Republikeinse.
Democraten hebben al geld vrijgemaakt om in
2018 en 2020 zo veel mogelijk staten terug te
winnen. Dat is cruciaal omdat na de volkstelling
van 2020 de kiesdistricten opnieuw worden
ingedeeld. Via die indeling konden de Republi-
keinen niet alleen de staten domineren, maar
ook de delegaties in het Huis van Afgevaardig-
den, waar de Republikeinen met 51 procent van
de stemmen 55 procent van de zetels bezetten.
Besturen op staatsniveau moet ook het bestuurs
talent opleveren waar het nu aan ontbreekt.
DE DERDE VORM van oppositie is maatschap-
pelijke organisatie. In 1841 viel het de Franse
schrijver Alexis de Tocqueville al op: Amerika-
nen uiten hun burgerschap door zich te orga-
niseren in groepsactie. Sinds de verkiezing van
Donald Trump hebben organisaties als Planned
Parenthood, die gezondheidszorg biedt aan
vrouwen, inclusief voorbehoedsmiddelen, de
American Civil Liberties Union die burgerrech-
ten verdedigt, het anti-discriminatie Southern
Law Poverty Center en de Sierra Club miljoenen
dollars aan extra giften gekregen. Oppositie met
de portemonnee, via maatschappelijke mobili-
satie. Wat Republikeinen afbreken, kunnen bur-
gers weer opbouwen. Toegegeven, het is water
naar de zee dragen, maar symbolisch en qua
motivatie onmisbaar. Dat geldt ook voor groot
vertoon van publiek ongenoegen in de vorm van
demonstraties, maar je brengt niet ieder week-
end meer dan een miljoen mensen op de been.
Amerika zit de komende vier jaar in een
lastige spagaat. De gemiddelde Amerikaanse
burger is veel progressiever dan de uitslag van
de verkiezingen doet vermoeden. De enige
manier om dat te bewijzen is het te laten zien.
Wat Republikeinen afbreken,
kunnen burgers weer
opbouwen. Symbolisch en qua
motivatie onmisbaar
Cru gezegd: laat de Republikeinse staten maar
ondervinden wat het betekent om door Republi-
keinen geregeerd te worden. Laat ze zich maar
vergelijken met de Democratische staten.
Zeker is er een cultureel verschil tussen het
midden van Amerika en de kustgebieden en
er is inderdaad weinig onderling begrip. Dat
hoeft ook niet, er is een gezamenlijk belang:
een beschaafde samenleving. Als de Democra-
ten niet lange tijd in de politieke wildernis wil-
len doorbrengen, zullen ze moeten laten zien
wat good government betekent, zonder het al te
gemakkelijke dedain voor fly over country, het
Amerika tussen de kusten. Daarom zou het goed
zijn als de Democraten een inclusieve visie op de
samenleving presenteren en in de praktijk laten
zien wat dat betekent. Ook heel Amerikaans:
nothing succeeds like success.
26.01.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 13
Nieuwe chaos Dominique Mosi
Trump is geen
geloofwaardig
personage
In zijn buitenhuis in Normandi sloot
Dominique Mosi zich op voor du
bingewatching. Volgens de Franse
politicoloog tonen de huidige tv-
series de emotionele toestand van het
Westen: angst overheerst.
door Marijn Kruk
IN ZIJN WEKELIJKSE column in de Franse zaken-
krant Les Echos voert Dominique Mosi geregeld
televisieseries ten tonele. Zo stond hij afgelopen
week nog uitvoerig stil bij de populaire Britse
serie The Crown, over de jonge jaren van konin-
gin Elizabeth II. Mosi citeerde haar tutor, die
op zijn beurt weer Walter Bagehot aanhaalde,
de bekende negentiende-eeuwse journalist. Een
premier moet efficint zijn, een vorst waardig,
placht die te zeggen. Daarop dwalen Mosis
gedachten naar de Franse en Amerikaanse pre-
sidenten die beide kwaliteiten in zich dienen te
verenigen. En van daaruit naar Donald Trump,
die zich in de aanloop naar zijn presidentschap
al niet bepaald waardig toonde met zijn beledi-
gingen aan het adres van vrouwen, gehandicap-
ten, Mexicanen et cetera. Dat werd er niet beter
op tijdens zijn eerste persconferentie, waar hij
tekeer ging tegen journalisten van nieuwszender
cnn. Zelfs de Russische en Chinese leiders
gedragen zich als waardiger vertegenwoordigers
van hun land dan Trump, merkt Mosi op. Kun
je wel efficint zijn als je niet waardig bent?
Wie Mosi afgelopen jaar een beetje volgde is
niet verbaasd over de referentie aan The Crown.
De co-oprichter van het eminente Institut
Franais des Rlations Internationales (ifri)
zwolg de afgelopen paar jaar in televisieseries.
Hij schreef er een bestseller over: La gopoliti-
que des sries, inmiddels in tal van landen ver-
taald. Hierin legt hij allerlei prikkelende dwars-
verbanden tussen hitseries als Game of Thrones
of House of Cards en de internationale politiek.
Zijn veronderstelling is dat fictie en werke-
lijkheid elkaar benvloeden. De series zijn een
afspiegeling van de emotionele toestand waarin
wij ons in het Westen bevinden. Tegelijk ben-
14 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.01.2017
YELLOW BIRD, TV2 NORGE
vloeden ze die toestand ook. Dat geldt ook voor
de geopolitieke realiteit die in de series wordt
beschreven. Deze dringt erin binnen, maar
wordt er tot op zekere hoogte ook door gevormd.
Zo veroorzaakte een collectief kunstenaars in
2015 een enorme rel met graffiti waarop onder
andere Homeland is racistisch in het Arabisch
viel te lezen. Homeland gaat over teruggekeerde
geheimagenten die mogelijk de kant van radi-
cale islamisten hebben gekozen. De producent
had een groep artiesten gevraagd de muren van
de studio met Arabische slogans op te sieren
zodat de set (een Syrisch vluchtelingenkamp op
de Libanese grens) zo authentiek mogelijk zou
overkomen. De gewraakte graffiti was bedoeld
als kritiek op negatieve stereotypering van het
Midden-Oosten.
House of Cards is razend populair bij de Chi-
nese politieke elite. In deze serie gaat de Ame-
rikaanse politicus Frank Underwood letterlijk
over lijken om zijn doel, het presidentschap,
te verwezenlijken. Democracy is so overrated,
spreekt hij tot de kijker als hij wordt ingezworen
als vice-president (n hartslag verwijderd van
het presidentschap, terwijl niemand een stem
op me heeft uitgebracht). Het bevestigt de Chi-
nezen in hun wantrouwen in de democratie en
legitimeert zo hun eigen autoritarisme.
Met zijn zwartgallige retoriek
roept Trump natuurlijk allerlei
associaties op met de nadagen
van het Romeinse Rijk
WAT TRUMP BETREFT: als hij niet al had bestaan,
hadden scenaristen hem moeten bedenken, zegt
Dominique Mosi wanneer ik hem opzoek in zijn
appartement in het deftige achtste arrondisse-
ment in Parijs. Tenminste, als ze dat aangedurfd
hadden. Een Trump-personage zou niet geloof-
waardig zijn, lacht hij malicieus. Vergeleken
met Trump is Frank Underwood een kruising
tussen Immanuel Kant en Abraham Lincoln.
Overeenkomsten zijn er natuurlijk ook. Trump
lijkt impulsief, maar ook bij hem is er dat cal-
culerende van Underwood, bijvoorbeeld in de
manier waarop hij zijn kernpubliek bedient en
tegelijk een zekere salonfhigheid verwierf. Dat
veronderstelt een flinke dosis cynisme. Met zijn
zwartgallige retoriek roept Trump natuurlijk
allerlei associaties op met de nadagen van het
Romeinse Rijk.
Mosi zegt het op een toon alsof hij niet kan
wachten op het moment dat het idee tot een
televisieserie is verwerkt met Trump in de rol
van een dolzinnige keizer la Nero. In werkelijk-
heid maakt hij zich ernstige zorgen over de toe-
komst van de liberale democratie. Van Beijing
tot Moskou, en niet te vergeten Ankara, ver-
kneukelt men zich over Trumps verkiezing en de
vernederende tik die is uitgedeeld aan het esta-
blishment in Washington, schreef hij onlangs.
Wanneer zelfs de Verenigde Staten zich rondom
een sterke man scharen, is dat voor Xi Jinping,
Poetin en Erdogan niet juist de bevestiging dat
ze op de goede weg zijn? Dmitriy Kiseljov, de
belangrijkste Kremlin-propagandist, roemde
eerder deze week op de Russische staatstelevisie
nog Trumps inaugurele rede omdat het woord
democratie er niet in gevallen was.
Lang was Amerika een soort levensverzeke-
 NETFLIX
ring voor de Europese democratien, zegt Mosi.
Met de verkiezing van Trump is dat niet langer
het geval. Dat maakt de toestand voor Europa in
zekere zin erger dan voor de VS, want niet alleen
zijn we op onszelf aangewezen, we zijn ook nog
eens hopeloos verdeeld.
Wat de EU en de VS volgens Mosi het afge-
lopen decennium bond was een emotie: die van
de angst. In 2008 schreef hij daar een spraak-
makend boek over: La gopolitque de lmotion
(in het Nederlands vertaald als De geopolitiek
van emotie). Hij wilde recht doen aan de naar
zijn idee ondergewaardeerde rol die binnen het
denken over internationale betrekkingen aan
emoties werd toegekend. Die waren immers tot
in de twintigste eeuw het domein van Europese
aristocraten die haar zagen als een soort schaak-
spel. Staten en regeringen werden geacht ratio-
neel te handelen. Na 1917 vervingen ideologien
de raison dtats.
Vanaf de val van het communisme zou het
nog slechts een kwestie van tijd zijn eer men
ook buiten het Westen zou inzien dat er geen
alternatief was voor de vrije markt en liberale
democratie, zo klonk het. Maar sinds de Brexit
en de overwinning van Trump daalt het besef in
dat het evengoed wel eens heel anders zou kun-
nen lopen. Democratie is niet langer in de mode,
autocratien zijn dat wel.
IN 2008 SCHREEF MOSI dat identiteitskwesties
in de 21ste eeuw bepalend zullen zijn. Ik ben
uniek, ik ben anders en zo nodig vecht ik net
zolang tot jij mijn bestaan erkent. In zon wereld
gaat het minder om politieke overtuiging en
meer om de vraag naar wie wij zijn. Emoties
spelen daar een belangrijke rol bij, niet in de
Links: Occupied, rechts: Frank Underwood gaat over lijken in House of Cards
laatste plaats dankzij de media, die tegelijk
dienst doen als vergrootglas en als klankkast.
Mosi ontvouwde een wereldkaart der emo-
ties: angst in het Westen, vernedering in het
Midden-Oosten, hoop in Azi. Mengvormen
waren Rusland (angst, vernedering en hoop),
Afrika (hoop en wanhoop) en Latijns-Amerika
(hoop en vernedering).
Maar dat was in 2008. Gevoelens van hoop
zijn gestagneerd, die van angst en vernedering
juist versterkt. In het Westen heerst het idee
dat we niet langer baas zijn over ons lot, alsof
we de greep op het proces van globalisering zijn
verloren. Zelfs in Amerika, het land dat zichzelf
altijd zag als een in de toekomst te verwezen
lijken project (de befaamde City upon a Hill)
is de twijfel toegeslagen en overheerst de angst
voor verval. Vorige week schetste Trump het
land nog in de meest zwarte tinten. Mosi verge-
lijkt emoties wel met cholesterol. Zoals je goede
en slechte cholesterol hebt, heb je positieve en
negatieve emoties. Ik stel vast dat het slechte
cholesterol heeft geprevaleerd.
In die context was het niet verbazingwekkend
dat Mosis Franse uitgever graag een geactuali-
seerde versie van het oorspronkelijk boek wilde.
Maar om onduidelijke redenen kwam het pro-
ject niet van de grond. Ter afleiding begon Mosi
met het kijken van series. Op advies van zijn
oudste zoon begon hij met Game of Thrones,
al hield hij dat al snel voor gezien. Het was
me allemaal te gewelddadig en ik had weinig
met die wereld van draken en ridders, zegt hij.
Maar toen kwam Trump opzetten en ik dacht,
h, dit lijkt wel House of Cards. Mosi schreef
er een column over en dat was een enorm suc-
ces. Studenten spraken me erop aan, ik kreeg
honderden mails van lezers. Dus ik vertelde de
uitgever dat ik misschien wel wist hoe ik mijn
boekidee over angst een nieuwe wending kon
geven.
Mosi sloot zich op in zijn buitenhuis in
Normandi, zette zich op de bank en maakte
zich op voor honderden uren televisie. Het was
du bingewatching, zegt hij, op een manier zoals
alleen een Fransman dat woord kan uitspreken.
Zelfs Game of Thrones kreeg een nieuwe kans.
Mosi keek vier vijf afleveringen per dag,
onderwijl aantekeningen makend. Op die
manier groeide er een boek uit. Wat me beviel
was om de ene serie tegenover de andere zetten,
dus Game of Thrones tegenover D ownton Abbey.
Of na te gaan in hoeverre series als Homeland
en House of Cards elkaar aanvulden.
De baas van de Frans-Duitse televisiezender
Arte speelde Mosi het nog niet uit gezonden
Occupied toe, een Noorse serie over een
sluipende invasie door de Russen. Heel knap
gemaakt, zegt Mosi. De problemen beginnen
nadat de nieuwe Noorse premier kenbaar heeft
gemaakt de productie van fossiele brandstoffen
te zullen staken. Wanneer de EU de handen
van hem aftrekt, staat Noorwegen er plotseling
alleen voor. Uiteraard verwijst de serie naar de
agressieve opstelling van het huidige R usland,
maar ze rakelt ook pijnlijke herinneringen
op aan de Duitse bezetting tijdens de Tweede
Wereldoorlog. Dat maakt Occupied in essentie
tot een studie naar collaboratie en verzet.
Volgens Mosi is de wereld sinds de aanval
op het World Trade Center in 2001 op zoek naar
een nieuw evenwicht. Het heersende sentiment
van wanorde, zo betoogt hij, hangt samen met
vier fenomenen. Ten eerste is dat de geopolitieke
26.01.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 15
 aardverschuiving die we beleven: voor het eerst
sinds de achttiende eeuw overheerst het Westen
niet langer vanzelfsprekend de wereld. Het is
te vroeg om te stellen dat het Oosten de leiding
van het Westen over heeft genomen, maar het
is duidelijk dat we ons in een transitieperiode
bevinden. Washington wil niet langer de politie-
agent van de wereld spelen en China is er nog
niet klaar voor (en nog minder bereid de rol op
zich te nemen).
De tweede ontwikkeling is implosie van het
Midden-Oosten. In Syri en Irak hebben de
oude koloniale grenzen geen betekenis meer en
deze fragmentatie gaat gepaard met een radi-
calisering van de betrokken spelers. Nationale
rivaliteit wordt versterkt door een religieus con-
flict, in de eerste plaats tussen soennieten en sji-
ieten, vervolgens tussen moslims en christenen
en moslims en joden. Daarbij breidt het Mid-
den-Oosten zich uit over de wereld. Ze manifes-
NICCOLO CARANTI
teert zich als wat Mosi een bewegende realiteit
noemt. Dit dankzij de oorlogsvluchtelingen,
maar ook door de veelheid aan terreuraanslagen
op onze bodem.
Ten derde is er de terugkeer van Rusland
op het wereldtoneel, gekwetst en revanchis-
tisch. Poetin maakt gebruik van de relatieve
afwezigheid van de Verenigde Staten en schuift
eigen pionnen naar voren. In het Midden-Oos-
ten (Syri en in toenemende mate in Libi), in
Oost-Europa (Oekrane, de Baltische Staten).
Hij probeert de EU-lidstaten tegen elkaar uit te
spelen en hoopt de westerse democratien via
internetpropaganda te destabiliseren.
Het vierde en laatste verschijnsel dat volgens
Mosi het huidige sentiment van wanorde ver-
klaart, is het ontbreken van leiderschap in de
westerse wereld. Onze democratien brengen
misschien politici voort, maar geen hommes
dtat. Afgezien van Frau Merkel ziet hij geen
leiders van enig gewicht. Leiders die het aan
durven om moeilijke maar noodzakelijke beslis-
singen te nemen.
Is het dan vreemd dat het leidende thema
in de huidige generatie televisieseries angst is?
Volgens Mosi weerspiegelen ze simpelweg de
wereld zoals we die ervaren. Angst voor chaos
en barbarij (Game of Thrones); angst voor verval
van de democratie (House of Cards); angst voor
terreur of het niet kennen van de identiteit van
de vijand (Homeland); angst voor het verdwij-
nen van de bestaande orde (Downton Abbey);
angst voor een Russische bezetting (Occupied).
Game of Thrones bleek bij nader inzien een
geopolitieke goudmijn. Je kunt het hele Mid-
den-Oosten erin projecteren, zoals dat in tijd-
schrift Foreign Policy eens gebeurde. Maar het
roept ook associaties op met de destructieve
rivaliteit tussen Athene en Sparta tijdens de
Peloponnesische Oorlogen zoals beschreven
door Thucydides. En anders wel met de stads-
staten van de Italiaanse Renaissance. Daar-
buiten is Game of Thrones natuurlijk ook een
gecondenseerde vorm van het oeuvre van Wil-
liam Shakespeare: steeds verschijnt de mens er
in zijn meest primitieve staat.
Objectief gezien hadden
we het nog nooit zo goed.
Maar gevoelsmatig
is het heel anders
BEPALEND VOOR OPNAME in Mosis pantheon
is de verbinding met de internationale poli-
tiek. Zo viel een meesterwerk als The Wire bui-
ten de boot, maar was er voor Downton Abbey
wel plaats. Dat vanwege de tocquevilleaanse
dimensie, zoals Mosi dat noemt, de overgang
van een aristocratische naar een democratische
orde. Dat wekt onherroepelijk nostalgische
gevoelens op en zoals we tijdens de Brexit al
zagen wegen die tegenwoordig zwaar. Mosi
verduidelijkt dat met een anekdote. Ik doceer
ook op Kings College in Londen, iedereen die
ik daar sprak was ervan overtuigd dat Remain
zou winnen. Maar een week voor de stemming
was ik op de Britse ambassade in Parijs. Er
speelde die avond een Brits orkestje en toen ik
dat eens goed observeerde drong het plotseling
Nieuwe chaos
De wereld anno 2017 zit vol problemen
die niemand lijkt te kunnen oplossen. Wie
niet goed begrijpt hoe die wereld werkt,
is niet gek of dom. Want de wereld s ook
complexer, chaotischer en moeilijker
te besturen dan voorheen. In een serie
interviews laat De Groene toonaangevende
denkers over internationale betrekkingen
hierover aan het woord. Deze week: de
Franse politicoloog Dominique Mosi.
tot me door dat Leave zou winnen. De orkest-
leden waren deels in het rood gekleed, het leek
alsof ze uit een operette van Gilbert and Sullivan
waren geplukt. Ze waren z ontspannen in die
folklore, z tevreden met zichzelf dat ik dacht:
maar die lui hebben ons helemaal niet nodig, ze
zijn gewoon niet Europees. De Brexit was een
mengeling van nostalgie naar het verleden, van
weerzin tegen Europa, afkeer tegen de elites en
een sterke behoefte om nee te zeggen.
De Brexit, de verkiezing van Trump, het
succes van het Europese nationaal-populisme,
in hoeverre is er sprake van de wraak van de
contra verlichting? Deze beweging zet twijfels
bij het geloof in het redelijke individu of de
maakbaarheid en bepleit eerherstel voor auto-
riteit en groepsdenken. Volgens Mosi is dat te
simpel gedacht, want in veel opzichten staan de
idealen van de Verlichting juist nog fier over-
eind. De 21ste eeuw is tegenstrijdig. Enerzijds
worden we steeds ouder, de honger is zo goed als
uit de wereld, het aantal mensen dat met geweld
te maken heeft daalt we leven in de meest
vredelievende eeuw die je maar kunt bedenken.
Het doet me denken aan het begin van Homo
Deus van de Isralische historicus Y.N. Harari.
Die wijst op de vooruitgang die de mensheid
boekte en geeft daar fascinerende statistieken
bij. Objectief gezien hadden we het nog nooit zo
goed. Maar gevoelsmatig is het heel anders, dat
maakt het zon lastige boodschap.
Zelf blijft Mosi zich onverkort zien als een
homme des Lumires, een man van de Verlich-
ting. Gepassioneerd gematigd noemt hij zich,
net als zijn leermeester, de filosoof Raymond
Aron. De mens is niet gedoemd tot irrationali-
teit, zegt hij daarmee in feite. Fataliteit bestaat
niet en daarom weigert Mosi zich neer te leg-
gen bij het sombere beeld dat in de door hem
besproken televisieseries wordt opgeroepen.
Ik weiger me neer te leggen bij de triomf van
de angst. Tijdens de recente rechtse voorverkie-
zing steunde hij Alain Jupp, de kandidaat die
pleitte voor een identit heureuse en wilde ver-
binden. Jupp ging roemloos ten onder tegen de
uitgesproken conservatieve Franois Fillon, die
pleit voor toenadering met Assad en Poetin.
Mosi voegde ook zelf de daad bij het woord
en maakte een opzet voor een serie met een
positieve boodschap: Balance of Powers. Hierin
hebben Washington en Beijing de handen ineen
geslagen. De leiders van de twee landen zien in
dat de opwarming van de aarde en de dreigende
politieke chaos alleen dankzij samenwerking
kunnen worden bestreden. De helden in de
huidige generatie series zijn zonder uitzonde-
ringegomaan, machtsbelust en sadistisch. Maar
als we nu eens positieve helden op het toneel
zouden zetten? Zou dat geen bijdrage kun-
nen leveren aan de terugkeer van de hoop? In
Balance of Powers worden die belichaamd door
kolonel Lu en major Adams helden die de
publieke zaak dienen zonder zich het kaas van
het brood te laten eten. Vanuit mijn omgeving
kreeg ik veel enthousiaste reacties, zegt Mosi.
Een producent meldde zich vooralsnog niet.
26.01.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 17
 Hoe onze oudedagsvoorzien

Na gedane
De plannen voor een
persoonlijke pensioenpot
vormen de kroon op
een lange, ideologisch
genspireerde ontwikkeling
met fatale gevolgen.

door David Hollanders

beeld Jan Rothuizen

NA DE FINANCILE vrije val van pensioenfond-

sen in 2008 is het generatie-frame dominant
geworden. Ouderen zouden tegenover jonge-
ren staan, werkenden tegenover gepensioneer-
den en premieplichtigen tegenover uitkerings
gerechtigden. Dit frame wordt gefaciliteerd
door het ministerie van Sociale Zaken en het
cpb. De eerste vroeg de laatste recentelijk weer
om becijfering van generatie-effecten van ver-
lenging van de hersteltermijnen voor pensioen-
fondsen bedoeld om kortingen over de verkie-
zingen heen te tillen.
Het generatie-frame versluiert een belang-
rijker proces dat al decennia gaande is: het
pensioendomein is in handen gevallen van de
financile sector. Deze financialisering van het
pensioendomein is het werkelijke probleem.
De pensioensector is in de afgelopen dertig
jaar onherkenbaar veranderd. Was pensioen
vroeger een arbeidsvoorwaarde, inmiddels is het
getransformeerd tot een financieel product. De
bijstortverplichting voor werkgevers, waarmee
tekorten werden aangevuld, is stilaan vervangen
door de onzekerheid van financile markten. En
inmiddels worden uitkeringen en premies niet
meer op de eerste plaats door de sociale partners
bepaald, maar door de in n kengetal samen-
gebalde informatie van financile markten: de
dekkingsgraad.
Om dit soort politiek-historische verande-
ringsprocessen te duiden, is sinds enige tijd het
concept financialisering in zwang. De term slaat
op de introductie van de logica, de manage-
menttechnieken en het discours van de financi-
le sector in voorheen niet-financile domeinen
als ziekenhuizen, woningbouwcorporaties en
scholen. Ook de omwenteling in de pensioen-
sector in de laatste decennia kan begrepen wor-
den door die bril.
De gevolgen zijn niet uitgebleven. De bedrijfs-
kosten van ons pensioenstelsel bedragen inmid-
dels 6,4 miljard euro. Pensioenuitvoerders ver-
dienen een veelvoud van de Balkenendenorm,
terwijl pensioenuitkeringen al jaren (in rele

18 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.1.2017

ing een financieel product werd
arbeid is het duur rusten
termen) dalen. In de pensioenwereld materia-
liseert financialisering zich in drie ontwikkelin-
gen: toename van beleggingsrisico, stijging van
kosten en een trend richting uitbesteding.
IN 1980 BELEGDEN pensioenfondsen vier pro-
cent van hun vermogen in aandelen en deel
nemingen. Een decennium later, in 1990, was
dit verviervoudigd naar vijftien procent, om een
decennium later wederom te vermenigvuldigen
naar 48 procent. In 2015 was het 67 procent.
Aangezien het totale pensioenvermogen geste-
gen is (naar inmiddels circa 1200 miljard euro,
oftewel circa tweehonderd procent bbp), is de
absolute stijging nog groter.
De motivatie voor die fors gestegen beleg-
gingen in aandelen was vooral een financile.
De koersen stegen ten tijde van wat eind jaren
negentig de nieuwe economie genoemd werd
tot grote hoogten. En dus was iedereen van
burger tot pensioenfonds een dief van de eigen
portemonnee als hij niet belegde. De koers-
stijgingen bleken echter zeepbellen die telkens
weer knapten: in 2000 (internetbubbel), 2003
(boekhoudfraudes) en vooral in 2008 (gesecuri-
tiseerde hypotheken).
Voor pensioenfondsen was er naast de
beursstijgingen nog een tweede argument om
met de aandelenhausse mee te gaan. Op grond
van risicospreiding was het beter om niet alle
eieren in hetzelfde mandje te doen, zoals voor-
heen gebeurde met obligaties. Dat is inderdaad
verstandig. Helaas zijn van de weeromstuit
vrijwel alle eieren in het andere (beleggings)
mandje gelegd.
Dit betekent overigens niet dat vr 1990
alles in orde was. Pensioenfondsen belegden
vooral binnen Nederland. Daar weten de poli-
tieke, financile en economische elites elkaar
snel te vinden als ze al niet overlappen. Naar
verluidt was het gevolg dat fondsen hun geld
niet zelden investeerden op grond van de poli-
tieke opportuniteit van een project, in plaats van
de economische merites.
Een voordeel van binnenlandse obligatie
beleggingen was wel dat de Nederlandse over-
heid binnenlands meer kon lenen. Daardoor
was ze veel minder afhankelijk van (buiten-
landse) beleggers. Anno 2016 is handhaving
van de Triple-A-rating belangrijker dan menige
verkiezingsbelofte. De door de financile sector
gevraagde rente is lager naarmate private kre-
dietbeoordelingsbureaus de mogelijkheid n
bereidheid van staten tot aflossen hoger inschat-
ten. Met name bezuinigingen (meer ruimte voor
staatsschuldaflossing) en ontslagrechtvermin-
dering (winstgevendere bedrijven) leiden tot
een hoge kredietwaardigheid.
Er valt dus veel voor te zeggen om instituti-
onele beleggers, zoals pensioenfondsen, in elk
geval een substantieel deel van de Nederlandse
staatsschuld te laten financieren. Rechtse eco-
nomen noemen dat financile repressie, maar
je zou evengoed van financile democratisering
kunnen spreken. Bankiers en beleggers verlie-
zen immers een belangrijk politiek benvloe-
dingskanaal.
DE KOSTENSTIJGING in de pensioensector
de tweede grote ontwikkeling is minstens zo
opmerkelijk als de risicostijging. Tussen 1992
en 2009 zijn de vermogensbeheerkosten per
deelnemer meer dan verviervoudigd, aldus De
Nederlandsche Bank. Die kosten als percentage
van het belegd vermogen verdubbelden. Aange-
zien het aantal deelnemers is gestegen, valt de
absolute kostenstijging nog hoger uit. Afgaand
op jaarverslagen bedragen de totale kosten van
ons pensioenstelsel inmiddels minstens 6,4 mil-
jard euro. Dat staat gelijk aan circa twintig pro-
cent van de jaarlijkse premie-inleg.
De kosten uitgedrukt als deel van het belegd
vermogen komen uit op zon 0,5 procent. Dat is
hoe de fondsen hun kosten presenteren. Zo lij-
ken ze wellicht laag in elk geval een stuk lager
dan de (zeer hoge) kosten van particuliere verze-
keraars. Maar helemaal zuiver is het niet. Pensi-
oenfondsen relateren op deze manier een jaar-
lijkse kostenpost aan een grote beleggingssom.
Dat lijkt op de kromme redenering van een huis-
jesmelker die een verdubbeling van de maan-
delijkse huur goedpraat: als percentage van de
totale prijs van het appartementencomplex is die
huurstijging immers verwaarloosbaar.
De pensioenfondsen zelf stellen dat hoge
kosten de noodzakelijke en voldoende voor-
waarde zijn voor een hoog beleggingsrende-
ment. Daar is iedereen die een goed pensioen
wil bij gebaat. Het idee is dat alleen goede beleg-
gers hiervoor kunnen zorgen, en goede beleg-
gers kosten nu eenmaal geld. Helaas hebben
fondsen die stelling nooit hard kunnen maken.
Eerder blijkt het tegenovergestelde het geval. De
uitkomst van recente studies is dat een verband
niet aantoonbaar is. Voor de periode 2011-2014
hangen hoge rendementen van (bedrijfstak- en
beroeps)pensioenfondsen niet samen met hoge
kosten. De afm concludeerde in 2011 al na een
literatuurstudie dat actief vermogensbeheer niet
meer oplevert dan passief beleggen.
Volgens de AFM levert actief
vermogensbeheer niet meer
op dan passief beleggen
DE STIJGING IN KOSTEN en risicos is hand in
hand gegaan met een toename van uitbeste-
ding, het derde onderdeel van financialisering.
Van alle fondsen besteedt 88,8 procent het ver-
mogensbeheer (deels) uit; 84,6 procent doet
dat met de administratie. Daarnaast worden
ook andere zaken uitbesteed, zoals intern toe-
zicht (visitaties), risicobeheer, beleggingsadvies,
beleidsvoorbereiding en informatieverstrek-
king. Sommige fondsen hebben inmiddels tien-
tallen externe partijen in de hand genomen. Die
besteden op hun beurt ook weer activiteiten uit.
Het resultaat: de pensioensector is verworden
tot een ondoorzichtige kluwen van uitbesteding-
sketens, uitmondend in onder meer hedgefond-
sen en private equity.
Cruciale jaren zijn 1996 en 2008. In 1996
werd het abp, dat tot dan toe onder het ministe-
rie van Binnenlandse Zaken viel, geprivatiseerd.
In 2008 werd abp vervolgens gesplitst in een
klein fonds en een grote uitvoeringsorganisatie:
apg. Dat mocht de markt voor pensioenuitvoe-
ring op. Op soortgelijke wijze werd ook het pen-
sioenfonds voor de zorgsector gesplitst, waarbij
de uitvoerder de naam van het oude fonds meek-
reeg (pggm) en het fonds zelf omgedoopt werd
tot pfzw, pensioenfonds voor zorg en welzijn.
De theoretische rechtvaardiging voor deze
stap was dat uitbesteding en privatisering voor
marktdisciplinering zouden zorgen, met als
gevolg lagere kosten en een hogere kwaliteit.
Fondsen kunnen nu immers bij slechte dienst-
verlening afscheid nemen van hun uitvoerder(s).
De praktijk blijkt weerbarstiger. Ze wordt
gekenmerkt door verregaande vervlechting tus-
sen uitvoerder en fonds. Twee dnb-medewerkers
stelden in het Tijdschrift voor Pensioenvraag-
stukken: Fonds en puo [pensioenuitvoerings-
organisatie,] zijn weliswaar ondergebracht in
aparte rechtspersonen, maar onduidelijk is
welke partij waarvoor verantwoordelijk is. Er
zijn geen heldere resultaatafspraken gemaakt,
er vindt geen evaluatie van de dienstverlening
van de puo plaats en de puo is bij alle bestuurs-
vergaderingen aanwezig, ook wanneer het gaat
om besluiten over die puo.
De vervlechting kan ver gaan. Sommige ver-
mogensbeheerders leveren afgevaardigden voor
een beleggingscommissie van een pensioen-
fonds dat vervolgens opdrachten gunt aan die-
zelfde vermogensbeheerder. Dit gebeurde onder
meer bij het Notarieel Pensioenfonds en Aegon.
Ook de afm is kritisch over de dominante rol
van uitvoerders: In veel gevallen is de uitvoe-
ringsorganisatie ook betrokken bij de beleids-
voorbereiding van het pensioenfonds.
DE VAGE GRENS TUSSEN uitvoerder en fonds
is problematisch omdat de belangen niet syn-
26.1.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 19
 DAN S FEST IVA L

mOvinG
FuTUReS
AMSTeRDAM 2-5 FEB
T HE AT ER B EL L E V UE
DANSMAKERS PODIUM

TICKETS MOVINGF U T URES. NL Een initiatief van:

& T H E AT E R B E L L E V U E . N L
I N F O D A N S M A K E R S. N L

Verbluffend.
Het Parool
David Nolens | De waan van Cotard
Een ijzersterke psychologische roman. In een obsederende stijl onderzoekt
David Nolens wat er gebeurt als iemand het gevoel heeft niet meer van zichzelf
te zijn, als hij en ik inwisselbaar worden.
michiel hendryckx

Soms overrompelend grotesk, andere keren innemend

teder, maar altijd even boeiend en overtuigend pakt
Nolens je in dit boek bij je nekvel en confronteert hij je
met de bittere realiteit die je liever niet zou zien.
Knack

Nolens dirigeert zijn taal met strakke hand en toont

zich de maestro van een wonderlijk stuk: een prachtige
elegie voor het zelf. de Volkskrant

Een heel sterk boek. NRC Handelsblad

chroon lopen. Zo heeft de uitvoerder een prikkel
om hoge kosten te maken dat zijn immers zijn
inkomsten en deze tegelijkertijd zo laag moge-
lijk voor te stellen. Bovendien is de Nederlandse
polder klein. Uitvoerders houden de relaties met
andere partijen graag goed, ook als dat moge-
lijk ten koste gaat van deelnemers. Zo stelde het
hoofd Verantwoord Beleggen van vermogens
beheerder MN Services in 2009 in Het Finan-
cieele Dagblad geen actieve rol te willen spelen
in een proces tegen ing, dat slechte beleggings
producten verkocht zou hebben. De reden:
Nederlandse institutionele partijen staan niet
te trappelen om als hoofdaanklager op te treden
tegen grote Nederlandse bedrijven. We leven
hier op een postzegel.
Ook de hoogleraren Boot en Cools bekriti-
seerden onlangs de in hun ogen politieke beleg-
gingsmotieven van uitvoeringsorganisatie apg.
Die zouden niet altijd overeenkomen met de
belangen van fondsdeelnemers: Een voorbeeld
hiervan is mogelijk de aankoop van aandelen
Fortis ter grootte van een half miljard euro door
de uitvoeringsorganisatie apg van het pensioen-
fonds abp op 26 juni 2008. De onzekerheid over
de toekomst van de financile instelling Fortis
was toen al zeer groot. Dit maakt het ondui-
delijk hoe deze belegging zich verhoudt tot de
belangen van de deelnemers in het abp. Niet
uitgesloten kan worden dat hier politieke druk
een rol heeft gespeeld.
Nog een laatste nadeel: uitvoerders hebben
een financile prikkel om risicos te nemen. Dit
komt doordat hun bonusregelingen asymme-
trisch (wel een bonus, geen malus) zijn. Om die
reden stelde de door het ministerie van Sociale
Zaken ingestelde pensioencommissie onder
voorzitterschap van oud-directeur vermogens-
beheer abp Frijns in 2010 dat het bestuur van
een pensioenfonds een tegenwicht dient te vor-
men tegen professionele uitvoerders en (com-
mercile) aanbieders van beleggingsproducten.
Dat blijkt een verleidelijke gedachte. Media,
toezichthouders en jongeren of hun zelf
benoemde vertegenwoordigers richten hun
pijlen op fondsbestuurders. Die zouden com-
petenter en onafhankelijker moeten worden.
Daar valt in enkele gevallen best iets voor te zeg-
gen, maar zelfs een competent en gemotiveerd
bestuur zal de verantwoordelijkheid die de Pen-
sioenwet hen toekent (beleggen in het belang
van aanspraak- en pensioengerechtigden) niet
waar kunnen maken.
In tijden van financialisering zijn bestuurders
namelijk niet langer het handelend subject. Het
fondsbestuur bestaat uit deeltijdbestuurders.
Die worden naast enkele flankerende advies-
gremia als de deelnemersraad, de raad van
toezicht en beleggingscommissies door een
handvol medewerkers inhoudelijk ondersteund.
Zo heeft het bestuursbureau van pfzw nog geen
twintig medewerkers. Pensioen uitvoerders
daarentegen hebben soms wel duizenden men-
sen in dienst. Het is niet redelijk te veronderstel-
len dat een pensioenfonds daar tegenwicht aan
kan bieden.
De gebrekkige interne controle
wordt niet gecompenseerd
door goed extern toezicht
Opmerkelijk genoeg was de overmacht van
de uitvoerder in menskracht, kunde, ervaring,
netwerk en informatie een beoogd effect van
uitbesteding. Het doel daarvan is immers het
terugbrengen van het aantal taken, en daarmee
kostenbesparing. Uitbesteding houdt op uit-
besteding te zijn zodra de uitbestedende partij
grote afdelingen dient aan te houden om de
partij waaraan uitbesteed wordt te controleren.
Dan kan het fonds de uitbestede activiteit beter
zelf ter hand nemen.
DEZE PROBLEMEN uit de praktijk sluiten aan
bij voorspellingen uit de economische theorie.
Theoretisch kunnen markten, dus ook die voor
pensioenbeleggingen, betrekkelijk goed wer-
ken als er geen dominante aanbieders zijn, als
de kwaliteit van het product (hier vermogens
beheer) goed vast te stellen is en er geen over-
stapkosten zijn.
Dat is in het pensioendomein allemaal niet
het geval. De markt voor pensioenuitvoering
wordt gedomineerd door slechts enkele partijen
(apg, pggm en MnServices). Hun marktmacht
wordt nog verder vergroot door hoge overstap-
kosten denk alleen al aan het omzetten van
alle ict. De uitbesteding heeft er dan ook niet
toe geleid dat fondsen beter functioneren. Ze
heeft er enkel voor gezorgd dat uitvoerders meer
marktmacht hebben met alle gevolgen van
dien. dnb stelde in 2010 ongebruikelijk stellig:
Er is vaak sprake van een te grote afhankelijk-
heid van de pensioenuitvoeringsorganisatie. De
gebrekkige interne controle wordt niet gecom-
penseerd door goed extern toezicht. De puos
staan niet onder (expliciet) toezicht van afm en
dnb.
De toename van uitbesteding verklaart daar-
mee de andere twee bestanddelen van de finan-
cialisering: kostenstijging en risicotoename.
Pensioenuitvoerders verdienen ruim boven de
Balkenendenorm, waardoor de kosten stijgen.
En door asymmetrische bonusregelingen is er
een ingebouwde prikkel om meer en meer risico
te nemen. Dat laatste kunnen fondsbestuurders
nauwelijks in de gaten houden. Zo stelde dnb
dat pensioenfondsen er dikwijls geen weet van
hebben als de uitvoerder risicovolle gestruc-
tureerde kredietproducten onder de als veilig
beschouwde noemer vastrentende mandaten
laat vallen. En door de toename van intranspa-
rante producten neemt de afhankelijkheid van
het bestuur van de kennis van uitvoerders ver-
der toe. Op die manier houden uitbesteding en
financialisering elkaar in stand.
Hoe ver de financialisering ook gevorderd is,
voltooid is ze niet. Ng niet, maar een recent rap-
port van de Sociaal-economische Raad zou de
volgende stap kunnen zijn. In de zomer presen-
teerde de ser Persoonlijk pensioenvermogen met
collectieve risicodeling. Het rapport beschrijft
vier mogelijke varianten om ons pensioenstelsel
te ontwikkelen en te versterken. De ser bepleit
overweging van persoonlijk pensioenvermogen.
Het begrip persoonlijk heeft hier een heel speci-
fieke betekenis, aangezien pensioenaanspraken
ook nu al persoonlijk gedefinieerd zijn. In een
collectief overeengekomen pensioenovereen-
komst zegt de werkgever de individuele werk
nemer een persoonlijk pensioen toe.
Die relatief zekere toezegging zou in de
ser-variant worden vervangen door een onze-
kere individuele beleggingsrekening. Dat is
onderdeel van de grote risk-shift van bedrijven
naar burgers; werkgevers willen van hun pen-
sioenverplichtingen af. Deze risicoverschuiving
is het n-na-laatste onderdeel dat nog ontbrak
in het in de jaren negentig ingezette proces van
financialisering.
En het sluitstuk? Dat is wanneer deelnemers
zichzelf niet meer definiren als werknemers
die een collectief recht op een pensioen kunnen
doen gelden, maar als individuele consumenten
die met koersstijgingen de hoge beleggings
kosten moeten zien te compenseren. Als het
aan de in de ser verenigde sociale partners ligt,
breekt dat moment wellicht snel aan. Een per-
soonlijk pensioenvermogen elimineert het idee
van collectiviteit. Daarmee bezegelen sociale
partners de grote overname van de collectieve
arbeidsvoorwaarde pensioen door de financile
sector.
Het is te hopen dat dit voor de deelnemers
goed afloopt maar veel reden tot optimisme is
er niet. Om te variren op de titel van Arnoud
Boots later profetisch gebleken artikel uit 1995,
over woekerpolissen van verzekeraars: de pensi-
oensector is een goudmijn. Maar voor wie?
David Hollanders is econoom, verbonden aan de
Universiteit Tilburg
26.1.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 21
Vanaf nu vindt u op het
volledig vernieuwde groene.nl
iedere dag een verse dosis
essays, onderzoeken, actuele
analyses, achtergronden,
literatuur- en kunstkritieken.

Voor verdieping, reflectie en

context, voor frisse ideen en
noodzakelijke tegengeluiden.
En verder: Het Beste Over Schrijversdossiers
Marja Pruis leest Joost de Vries consumeert
Webcolumns van Martin Reints Maartje Smits
Sadettin Krmzyz en Gerbrand Bakker
Weekboek
van een
deelnemer (7)
Frans Verhagen is lid geworden
van de PvdA, want op dit moment
in de geschiedenis kun je niet meer
blijven toekijken. Deze week: wie
vertegenwoordigt mij eigenlijk?
door Frans Verhagen beeld Milo
Voor partijen met leden zijn verkiezings
congressen belangrijke gebeurtenissen. Voor
leden ook. Zo was ik nog een hele week bezig
om het pvda-congres te verteren. Aardig op zon
congres is dat je werkelijk met politici kunt pra-
ten. Niet alleen met Kamerleden maar ook met
de meer afstandelijke types, de bewindslieden.
Als gewoon burger loop je ze zelden tegen het
lijf, maar hier liepen ze zomaar rond, in het wild.
De vraag klinkt misschien naef, maar hoe
vaak gebeurt je dat nou, ontmoetingen met
volksvertegenwoordigers, mensen die u en mij
vertegenwoordigen? Niet vaak, moet ik zeggen,
terwijl ik in allerlei fora meer politici ontmoet
dan pakweg mijn buren. Wie geen lid is van
een partij, de meeste Nederlanders dus, ziet
nog minder van zijn afgevaardigden. Het lijkt
me een breed gevoeld gemis. Ik heb in dertig
jaar nog nooit iemand aan de deur gehad die
mijn stem kwam vragen, zoals dat in Amerika
gebeurde. Politiek is een onpersoonlijk gebeu-
ren, zich vooral via de televisie ontrollend.
Wat betekent dat dan, volksvertegenwoor-
diger? Ik blijf het lastig vinden dat ik niemand
heb die mij expliciet in het parlement vertegen-
woordigt. Ik heb op een partij gestemd, maar ik
kan dat niet verbinden aan een persoon. Jesse
Klaver kwam deze zomer uit Amerika terug als
ferm tegenstander van een districtenstelsel. Kijk
maar wat het oplevert, riep hij. Mijn ervaring is
echter dat Amerikanen het waarderen dat ze
een afgevaardigde hebben die ze direct kunnen
aanspreken. Het doet er niet eens toe of die van
hun partij is. Een afgevaardigde heeft kantoren
in zijn kiesdistrict, zijn staf leidt bezoekers rond
in Washington, je kunt hem of haar mailen,
gecordineerd bellen of wat dan ook. Toen de
Republikeinse afgevaardigden het ethiekbureau
wilden kortwieken, werden ze bedolven onder
reacties. Je kunt hem wegstemmen. Ik zou een
gemengd districtenstelsel wel weer eens op de
agenda willen, een stuk interessanter dan refe-
renda.
Uiteindelijk weet ik niet of dit goede of betere
Kamerleden oplevert. Sterker, het is lastig vast
te stellen wat een Kamerlid goed maakt. Moet
je publiciteit zoeken? Of juist gewoon je werk
doen en niet opvallen? Ben je vooral de assis-
tent van de fractievoorzitter? Zo heeft d66 een
hoge ambtenaar van Financin in de gelederen.
Kundig Kamerlid, deskundig ook. Nuttig bij het
opstellen of bekritiseren van begrotingen. Maar
is Wouter Koolmees een volksvertegenwoordi-
ger? Niets persoonlijks, maar mag ik het vragen?
En wat is het recht van een partij om een zit-
tende vertegenwoordiger van de lijst af te voe-
ren? Niet op een lage plek te zetten, zodat hij
een persoonlijke campagne kan voeren, zoals
de cdaer Pieter Omtzigt deed, maar gewoon, te
dumpen? Je hoeft geen fan van Ton Elias te zijn
om het onceremonieel afvoeren van een ervaren
Politiek is een onpersoonlijk
gebeuren, zich vooral
via de televisie ontrollend
volksvertegenwoordiger door partij baronnen
vreemd te vinden. Hebben kiezers daar niets
over te zeggen? Idem met Liesbeth van Tonge-
ren, nota bene vice-fractievoorzitster van Groen-
Links en erkend trekker van voorkeurstemmen.
Ze kreeg een slechtnieuwsgesprek met de kan-
didatencommissie, maar werd na actie vanuit
de regio weer wel op de lijst gezet. Op plek zes,
vrijwel zeker verkiesbaar. Het ledenvolk had
gesproken.
Ook als de partijleider vrijwel in zn eentje
de lijst bepaalt kan het mis gaan. Natuurlijk bij
de pvv, maar bij de persoonlijk door Alexander
Pechtold samengestelde d66-fractie vertrok een
kwart van de volksvertegenwoordigers. Wat
ook de redenen waren voor Wassili Hatchi, die
in Amerika campagne ging voeren voor Hillary
Clinton, ze waren beter dan die van de man
die een hoogbetaalde lobbyist werd. Bij andere
partijen vertrokken Kamerleden om zelf een
partijtje op te zetten. Bij de pvda vertrok een
Kamerlid omdat ze de fractiediscipline verve-
lend vond. Oftewel, bij de rekrutering gaat wel
eens iets mis. Niet onbegrijpelijk als je inzet op
pakweg dertig zetels en dan rond de veertig uit-
komt, zoals de vvd en de pvda in 2012. Doordat
Kamerleden doorschoven naar het kabinet kwa-
men mensen in het parlement die dat zelf niet
eens verwacht hadden, laat staan de opstellers
van de kandidatenlijst.
Op het pvda-congres gingen de eerste twintig
kandidaten er zo doorheen. Daarna kwamen er
een paar pogingen om iemand te laten opschui-
ven. Ik kon zien dat laag staande kandidaten
pamfletten uitdeelden en hulptroepen klaar
hadden staan om een pleidooi te houden. Dat
organiseer je van tevoren. Minder goed begreep
ik hoe de kandidaten die dreigden een plaats
te zakken meteen hun verdedigers paraat had-
den. Zo werd er twee keer een poging gedaan
om Amma Asante omhoog te krijgen met het
argument dat zwarte kandidaten ontbraken.
Toen dat op plek twintig gebeurde, stonden
stoottroepen klaar om de kandidaat van West-
Terschelling (regionale spreiding!) te verdedi-
gen. Toen plek 25 betwist werd, stonden de Bra-
banders klaar (regionale spreiding!). En zo nog
een paar keer. Hoe wisten de hulptroepen welke
kandidaten bedreigd zouden worden? Het leek
wel een rituele dans, van tevoren afgesproken.
Ik vond het wel een fascinerend proces, de
repressieve tolerantie van inspreken maar niets
veranderd krijgen. Het gebeurde een keer of
acht, negen, daarna had iedereen er genoeg van
en ging de hele lijst erdoor. Ik moet bekennen
dat ik braaf voor de opgestelde lijst had gestemd.
Niet omdat de kandidaat zo welsprekend werd
verdedigd, maar omdat ik de meeste mensen
nauwelijks kende. Ik zat er dichtbij, maar net
als de meeste mensen om me heen liet ik het
gebeuren. En wie mij straks in de Kamer verte-
genwoordigt, ik zou het niet weten.
26.1.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 23

Onderzoek Vuile olie
En vonkje en het was afgelopen
Een partij vervuilde nafta
ondergaat een levens
gevaarlijke operatie voor de
kust van Scheveningen. Tot
verbijstering van deskun-
digen grijpen Nederlandse
inspecteurs pas in als de
tanker de haven van Rotter-
dam binnen vaart.
door Huib de Zeeuw & Marietta
Harjono (research)
24 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.01.2017
Olietankers en containerschepen voor anker bij de Scheveningse kust
VANAF HET HAAGSE ZUIDERSTRAND zijn bij
helder weer de tankers en vrachtschepen op
ankerplaats Scheveningen met het blote oog
goed zichtbaar. Zo kan iedereen zien dat het een
drukte van belang kan zijn op de gratis parkeer-
plek op zee, zon negen kilometer voor de kust.
Schepen gaan er voor anker omdat er nog geen
plek vrij is in de Rotterdamse haven; omdat ze
wachten op instructies over een nieuwe bestem-
ming of vanwege een duistere of onbekende
reden.
Voor de autoriteiten valt olie- en chemie
tanker Franz Schulte in de laatste categorie. Op
het schip start op 10 januari 2013 een bijzonder,
onder omstandigheden gevaarlijk, raffinage
proces van zesduizend ton uiterst brandbare en
vervuilde nafta. Deze nafta is een halffabrikaat
dat ontstaat bij het maken van stookolie. Op
land gelden allerlei vergunningen en strenge
veiligheidseisen voor de verwerking. Op zee
niet; zelfs niet met de Scheveningse Pier in zicht.
Liefst vijf weken lang worden op het schip
miljoenen liters licht ontvlambare nafta behan-
deld met caustic soda, een beproefde manier om
de zwaar vervuilde brandstof te ontdoen van de
stinkende en corrosieve mercaptanen (zwavel-
houdende koolstoffen). Volgens betrokkenen
is het een wonder dat daarbij geen ongelukken
zijn gebeurd. Justitie stelt dat tijdens het trans-
port wetten zijn overtreden. Daarom staat op 26
januari de toenmalige eigenaar van de nafta, het
in Genve gevestigde oliehandelsbedrijf IPCO
PETER HILZ / HH
Trading, voor de rechter vanwege het illegaal
importeren van afvalstromen uit het buitenland
en het bewerken op een niet hiervoor bestemde
locatie.
Op basis van verklaringen van meerdere
betrokkenen kunnen we vaststellen dat het
gebied ontsnapt is aan een ramp. Tijdens het
raffinageproces wordt eerst gekozen voor een
zogenoemde natte wassing, waarbij de caustic
soda is opgelost in water, en daarna voor de zeer
omstreden droge wassing. Dat is levensgevaar-
lijk. Omdat de nafta na het eerste proces niet
geheel droog meer is, bestaat er volgens experts
een grote kans op een stoomexplosie. Daar-
bij raakt benzine aan de kook en kan de druk
binnen de vaten zo hoog oplopen dat leidingen
scheuren en de nafta over het dek wordt gebla-
zen. En vonkje zou dan voldoende zijn om het
schip te laten ontploffen.
Of dit een incident was of dagelijkse prak-
tijk weet vreemd genoeg niemand. Alleen de
eigenaar, bemanning en eventuele ingehuurde
adviseurs weten precies wat er op geparkeerde
schepen voor de Nederlandse kust gebeurt.
Inspectiediensten komen niet of nauwelijks aan
boord. Uit ons onderzoek blijkt dat de bedrij-
ven die de operatie bij Scheveningen uitvoer-
den daarvoor toestemming hebben gekregen
van de Nederlandse autoriteiten. Alleen kwam
niemand ook werkelijk kijken wat er gebeurde.
Inspecteurs van de Inspectie Leefomgeving en
Transport (ilt) die toezicht moet houden op
schepen en scheepsladingen zeggen vanwege
het beperkend wetgevend kader niet te kunnen
ingrijpen op activiteiten aan boord. Ze hebben
niet eens een eigen schip om dat te doen. Pas
toen de Franz Schulte de haven van Rotterdam
bereikte, kwamen de inspecteurs in actie om het
afval, dat tijdens het proces was ontstaan, op een
juiste manier af te leveren.
Voor experts klinkt een raffinageproces op
zee niet onbekend. Het incident bij Schevenin-
gen doet denken aan het beruchte gifschandaal
rond de Probo Koala uit 2006. Ook daarbij werd
toen door het Nederlands-Zwitserse grond-
stoffenbedrijf Trafigura geprobeerd om op
volle zee een partij goedkope, vuile oliestroom
schoon te wassen. Ook die poging eindigde voor
de Nederlandse rechtbank, waar Trafigura op
23 december 2011 door het gerechtshof werd
veroordeeld tot een boete van een miljoen euro
voor illegale uitvoer van afvalstoffen en het ver-
zwijgen van het schadelijke karakter daarvan.
Een belangrijk verschil is dat het afval deze
keer niet gedumpt werd in een buitenwijk van
Abidjan in Ivoorkust, maar onder toeziend oog
van de ilt en politie werd afgeleverd bij afval-
verwerkingsbedrijf atm in Moerdijk.
HET VERHAAL VAN DE VRIJWEL onverkoopbare,
vuile raffinaderijbenzine begint in de Russische
deelrepubliek Tartastan, de streek die Euro
peanen van oudsher Tartarije noemen. Tartas-
tan lijkt een fantasieland uit een Kuifje-album,
met nog geen vier miljoen inwoners die volledig
afhankelijk zijn van oliewinning en een presi-
dent genaamd Rustam Minnikhanov, drager
van de Orde van Waarde voor het Vaderland 4de
Klasse. Het onofficile Tartastanse motto luidt
volgens Wikipedia: Bez Buldrabz!(We can!).
Wat de Tartastanen in elk geval kunnen, zo
blijkt in augustus 2012, is onverkoopbare nafta
verkopen. De partij die later voor de Nederlandse
kust terechtkomt, wordt dan op de markt aan-
geboden en is waarschijnlijk afkomstig uit raf-
finaderij taif-nk in de stad Nizhnekamsk.Het
product is onbruikbaar voor de westerse markt.
Het zwavelgehalte is maar liefst 14.400 ppm
(delen per miljoen) waarvan rond de vijfduizend
delen mercaptanen. In Europa is voor dit soort
brandstof slechts tien ppm zwavel toegestaan.
Niettemin hapt het Russisch-Zwitserse olie-
handelsbedrijf IPCO Trading toe. Voor weinig
geld verandert de zesduizend ton nafta van
eigenaar. Per goederentrein vertrekt de lading
dwars door Rusland naar het noorden naar de
havenstad Kaliningrad. Daar wordt drie maan-
Een schip is hiervoor niet uitgerust. Het is geen chemische
fabriek waar je controle hebt over alle omstandigheden
den wacht gehouden terwijl ipco een raffinade-
rij of olieterminal zoekt die bereid is de lading
te bewerken.
Dat lukt niet. Uit de monsters die IPCO
Trading naar het laboratorium in Kaliningrad
stuurt, blijkt dat de nafta veel smeriger is dan uit
eerdere analyses zou zijn gebleken. Met dit pro-
duct kun je eigenlijk niets, zegt Michiel Makkee,
universitair hoofddocent chemische processen
aan de TU Delft, na bestudering van het labora-
toriumrapport. Wanneer je het zou verstoken,
krijg je een enorme zwavelzuurachtige emissie.
Je moet er flink tegenaan om de zwavel eruit te
halen zodat er een verkoopbaar product over-
blijft.
Maar ipco zit ermee opgescheept. Volgens
directeur Rosaria Carmeni van het bedrijf
kan na de aanvankelijke fout in de analyse de
nafta niet worden teruggestuurd naar Tartas-
tan omdat die raffinaderij niet beschikt over
technische mogelijkheden om de lading van
de treinwagons te halen. Of dit onderdeel is van
de handelsovereenkomst, of dat het bedrijf er is
bijgelapt door de verkoper, blijft onduidelijk.
ipco heeft Russische connecties. Zo heeft Zelkjo
Melic, zakelijk directeur en mede-aandeel-
De bijna-ramp
De reconstructie van deze bijna-ramp is
gebaseerd op verklaringen van meerdere
betrokkenen, die alleen anoniem hun verhaal
willen doen omdat ze vrezen anders hun baan
kwijt te raken. De namen van deze mensen
zijn bij de redactie bekend. Ook het VPRO-
radioprogramma Argos besteedde aandacht
aan deze zaak (vpro.nl/argos)
houder van IPCO Trading, ook verschillende
bestuursfuncties in deels geprivatiseerde olie
bedrijven in Tartastan. Volgens Carmeni hebben
deze functies echter niets met deze transactie te
maken. Ik wil benadrukken dat IPCO Trading
geen enkele zakelijke relatie onderhoudt met de
[genoemde] bedrijven, laat ze per e-mail weten.
De handelaar onderzoekt verder of het pro-
duct behandeld kan worden in een olieterminal
in Kaliningrad, maar ook dat lukt niet omdat
de benodigde apparatuur niet aanwezig is. De
nafta verkopen zonder te behandelen, is volgens
Carmeni eveneens onmogelijk. Raffinaderijen
willen niet opgezadeld worden met de grote
afvalstroom die ontstaat na het behandelproces.
En pogingen om de nafta met additieven te
bewerken stranden ook. Ten einde raad schrijft
IPCO Trading een tender uit om de nafta buiten
Rusland te behandelen.
Winnaar van de tender is het in Rotterdam
gevestigde bedijf MarTest Cambrian, dat zichzelf
presenteert als probleemoplosser. Wanneer een
bedrijf met een zogenoemde off-spec lading zit
opgescheept spul dat niet aan de standaarden
voldoet zorgt MarTest voor de juiste behande-
ling. Het Rotterdamse bedrijf heeft zowel erva-
ring op land als op zee. In het contract bedingt
de probleemoplosser wel dat IPCO Trading ver-
antwoordelijk blijft voor de afvalstroom, hoewel
men bereid is te helpen bij de afhandeling daar-
van. Als locatie voor de schoonmaakactie wordt
de omgeving Rotterdam gekozen, vanwege de
nabijheid van gespecialiseerde laboratoria en
een afvalverwerkingsbedrijf.
Precies n dag heeft de bemanning van
de Franz Schulte om bij te komen van de
oud-en-nieuwviering. Op 2 januari 2013 vertrekt
het schip, destijds varend onder het Duitse fami-
liebedrijf Bernard Schulte Shipmanagement,
uit de haven van Antwerpen. Twee dagen later
maakt het een tussenstop in de Zweedse haven-
stad Kalmar om een lading caustic soda (goot-
steenontstopper; ook bekend onder de naam
natriumhydroxide) in te slaan. Het schip bereikt
op 7 januari de haven van de Russische exclave
Kaliningrad. Het gebied, ingeklemd tussen
Polen en Litouwen, is van groot strategisch en
economisch belang voor Rusland. Hier ligt de
enige haven die s winters ijsvrij is.
OP DE NEGENTIENDE verdieping van het World
Port Center, vlak bij stads trots Hotel New York,
is het Haven Cordinatie Centrum (hcc) van het
Havenbedrijf Rotterdam gevestigd. Het is mis-
tig op deze grauwe decemberdag. Door de hoge
ramen van de uitkijkpost zijn vandaag alleen de
contouren van de Erasmusbrug zichtbaar. Op
twee grote schermen is het scheepsverkeer in
beeld gebracht tot 57 kilometer buiten de Rot-
26.01.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 25
terdamse kust. Een tiental mannen, gekleed in
een donkerblauwe pantalon en witte blouse met
het havenlogo, cordineert de scheepvaart.
Elk schip met gevaarlijke stoffen dat de Rot-
terdamse haven wil binnen varen, moet 24 uur
eerder een melding doen bij het hcc. In de toren
wordt de informatie verwerkt tot verschillende
kleurcodes die zichtbaar zijn op de schermen.
Rood staat voor schepen met gevaarlijke goede-
ren aan boord, blauw voor tankers, groen voor
schepen zonder gevaarlijke goederen en de witte
punten op het scherm zijn eigen schepen waar
de inspectie van het Havenbedrijf een controle
uitvoert. De inspecteurs maken op basis van
de melding en de historie van het schip een
risico-inschatting, verklaart woordvoerder Tie
Schellekens.
hcc wil vanwege de aanstaande rechtszaak
geen toelichting geven. Bovendien behoort
ankerplaats Scheveningen niet tot het inspectie
gebied van het havenbedrijf. Of ligt dat toch
anders? Na de rondleiding langs de schermen
schiet voorlichter Schellekens voor de zekerheid
een leidinggevende aan van het havenbedrijf:
Toezicht op afvalstromen bij ankerplaatsen.
Dat is toch niet onze verantwoordelijkheid?
De man reageert verbaasd: Nee, dat is voor de
Kustwacht. Als we iets verdachts zien bij sche-
pen geven we het door aan Port State Control
[onderdeel van ilt]. Zij controleren dan.
DAAR BEGINT DE VERWARRING AL. Is het de
Kustwacht of de Inspectie Leefomgeving en
Transport die gaat over toezicht van zeeschepen
bij ankerplaatsen? Een telefoontje naar de Kust-
wacht in Den Helder lost het probleem niet op.
Dat valt onder de verantwoordelijkheid van
de havendiensten, stelt een handhaver bij de
Kustwacht. Wij bepalen niet of een schip met
een bepaalde lading in een gebied mag liggen.
Daar gaat de verkeerscentrale over, of de haven
meester.
De onderhavenmeester van Scheveningen
laat desgevraagd weten gn toezichtsfunctie te
hebben op de ankerplaatsen: Het enige wat wij
doen is via de radar schepen in de gaten houden
die in het ankergebied liggen en dat zetten wij
in ons systeem. Als we zien dat er iets niet klopt,
kunnen we de Kustwacht bellen of het schip om
te vragen wat er mis is.
Edwin van der Pol, hoofd operaties bij de
Nederlandse Kustwacht, belt daarna om de
taken van zijn dienst nog even goed uit te leg-
gen. De Kustwacht is een uitvoerende orga-
nisatie van politie, douane, Marechaussee en
Rijkswaterstaat. Dat betekent dat wanneer er
strafbare zaken worden waargenomen in anker-
gebieden dit door de verantwoordelijke diensten
wordt afgehandeld.
JOCHEM WIJNANDS / HH
VOLGENS FRANS NELISSEN, hoogleraar inter-
national zeemilieurecht aan de Universiteit van
Groningen, kan het niet zo zijn dat geen enkele
Nederlandse autoriteit handelend optreedt als
een schip op een ankerplaats dit soort chemi-
sche processen uitvoert. In het zeemilieurecht
26 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.01.2017
De bemanning haalt opgelucht adem.
Het proces heeft in totaal vijf weken in beslag genomen
is het van belang om onderscheid te maken
tussen de juridische verantwoordelijkheden
als kuststaat en havenstaat, zo laat hij weten.
Als kuststaat moet je de scheepvaart ongehin-
derde doorgang geven in je territoriale wate-
ren. Je mag niet de zogenoemde onschuldige
doorvaart hinderen door willekeurige controles
uit te oefenen. Maar in dit geval met de Franz
Schulte lijkt hier helemaal geen sprake van te
zijn, want het schip lag voor anker. En wanneer
een schip voor anker ligt met de bedoeling om
de haven binnen te varen moet het een melding
doen over zijn lading en valt het onder de ver-
antwoordelijkheid van de havenautoriteiten.
Dat hoort bij de rol van de havenstaat. Welke
instantie de ilt, havenautoriteiten, Kustwacht
of Rijkswaterstaat toezicht moet houden op
ankerplaatsen valt onder het publieke domein,
aldus Nelissen. Hij kan zich niet voorstellen dat
hier geen richtlijnen voor zijn: Waarschijnlijk
zijn er wel regels, maar in de uitvoering gaat het
mis. Voor GroenLinks-Kamerlid Liesbeth van
Tongeren is het aanleiding om Kamervragen
te stellen aan staatssecretaris Sharon Dijksma
Veiligheidsinspecteur in de haven van Rotterdam
(Infrastructuur en Milieu) en minister Ard van
der Steur (Veiligheid en Justitie). Ik wil ant-
woord op de vraag: wie is daar bevoegd? Het
moet, zeker in Nederlandse territoriale wateren,
goed geregeld zijn en ik ga er vanuit dat dit zo is,
maar misschien niet bij alle partijen bekend. En
wanneer dat niet zo is, moet dit zo snel mogelijk
gerepareerd worden.
VIA SPECIALE DATABASES die het scheeps
verkeer bijhouden, is te achterhalen dat het
schip in totaal drie keer gesignaleerd is nabij
de Rotterdamse haven. De eerste keer is op 13
januari. Het schip is gebouwd voor transport
van olieproducten en chemicalin en beschikt
daarom over een groot aantal tanks. Voorzover
een medewerker van de reder Bernard Schulte,
die niet geciteerd wil worden, het zich kan her-
inneren is het voor het eerst dat er een caustic
wassing op plaatsvindt, meldt hij in een mail-
wisseling.
Het is een operatie die eigenlijk niet op een
schip thuishoort, zegt universitair hoofddocent
Makkee. Een schip is hiervoor niet uitgerust.
Het is geen chemische fabriek
waar je controle hebt over alle
omstandigheden.
Het betreft een zeer gevaar-
lijk proces. De nafta is ontvlam-
baar op kamertemperatuur
en alleen al het inademen van
de nevel kan leiden tot hevige
aantasting van de luchtwegen.
Verder is de caustic soda een
zeer bijtende vloeistof die in
contact met de huid ernstige
brandwonden kan veroorza-
ken. De betrokken bedrijven
denken er anders over: zij
houden vol dat de (inmiddels
wettelijk verboden) operatie
aan boord van een schip goed
te doen is.
Op de Franz Schulte wordt
begin januari alles in gereed-
heid gebracht voor de opera-
tie. Op het dek staat een mixer
waar twee pompen op zijn
aangesloten. De ene verpompt
de nafta, de andere de in water
opgeloste caustic soda; het
product dat elk huishouden
kent als gootsteenontstopper.
Met veel kracht worden beide
vloeistoffen bij elkaar gebracht
en gemengd. De mercaptanen
hechten zich aan de caustic-
soda- oplossing waardoor de
mercaptanen onttrokken wor-
den aan de nafta. De gewenste
resultaten blijven uit en het
 verpompen en mengen duurt veel langer dan
verwacht. En de tijd begint te dringen. Elke dag
kost ipco duizenden euros.
Dan kiest MarTest voor een onorthodoxe
oplossing. De caustic soda wordt niet langer
gemengd met water, maar als droge substantie
gemixt met de nafta. Wanneer de nafta geheel
watervrij is, en wanneer de bemanning wacht
tot de water- en naftalagen geheel gescheiden
zijn, dan hoeft het geen probleem te zijn, zegt
Makkee. Maar dat is niet het geval. De nafta is
na de natte wassing nog niet geheel gedroogd,
waardoor er risico is van een stoomexplosie en
er verstoppingen ontstaan. Het filter raakt vol
met de caustic soda waardoor een massief blok
ontstaat. Met gevaar voor eigen leven opent
de bemanning het filter en verwijdert de brok
stukken. Het is een wonder dat de boel niet ont-
ploft.
Deze reconstructie is gebaseerd op informa-
tie van betrokkenen die anoniem hun verhaal
willen doen. De droge wassing wordt echter
niet toegegeven door de betrokken bedrijven.
In een reactie schrijft Carmeni: MarTest heeft
ons laten weten dat er geen droge wassing met
caustic soda heeft plaatsgevonden. Zij hebben
ons gezegd dat er een poging is gedaan het pro-
duct te filteren door vlokken droge caustic soda
toe te voegen. Dat werkte niet en het filter raakte
vrij snel verstopt. Daarna is het verdund in een
vloeibare oplossing.
OP 1 FEBRUARI VAART de Franz Schulte de
Rotterdamse haven binnen. De caustic soda
en het drinkwater zijn op; er is een nieuwe
voorraad nodig. Eenmaal in de haven komt een
inspecteur van Port State Control, onderdeel van
ilt, aan boord. Hij heeft het schip bezocht en
erin toegestemd door te gaan met de operatie,
schrijft Carmeni in een e-mail. Volgens de reder
Bernard Schulte gaf psc toestemming [om] het
schip terug te varen naar de ankerplaats.
Dat kan ik mij niet voorstellen. Dat is ook
niet wat ik heb gelezen in de rapporten, rea-
geert Roeland Nieuweboer, directeur afval,
industrie en bedrijven en directielid van het
ilt. We zitten aan een lange vergadertafel in
een ruimte geheel van glas. Nieuweboer klinkt
beslist, zeker gezien de kennis die ik heb over
het optreden van de inspecteurs kan ik mij niet
voorstellen dat ze hun taak halfhartig hebben
opgevat door te zeggen: vaar maar terug de rede
op. Nee, ze wilden juist zorgen dat dat spul van
boord ging.
Uit de rapporten die Nieuweboer heeft
ingezien, zou juist blijken dat zijn inspecteurs de
angel eruit hebben gehaald door een m ogelijke
dumping van het afval te voorkomen. Wat ze
hebben aangetroffen is een schip met nafta en
een reststroom met die caustic soda, een zeer
gevaarlijk goedje. Wanneer een schip geen
bedoeling heeft om zich ervan te ontdoen, dan
kunnen we er niks mee. Maar de inspecteurs
hebben met de kwestie van de Probo Koala in
gedachten de partijen overtuigd om het afval
af te geven en goed te laten verwerken in een
Het trauma Probo Koala
Grondstoffenhandelaar Trafigura, dat onder
meer in Nederland is gevestigd, veroorzaakte
in 2006 een schandaal door afval dat ontstaan
was bij het schoonwassen van een lading
verontreinigde nafta te laten dumpen in en rond
de Ivoriaanse havenstad Abidjan. Ook destijds
gold het uitvoeren van een raffinageproces op zee
als omstreden. Hetzelfde proces werd in 2013 dus
herhaald aan boord van de Franz Schulte.
Bij de afvaldumping in 2006 hebben meer
dan honderdduizend Ivorianen zich gemeld voor
medische hulp en kwamen volgens de Ivoriaanse
autoriteiten, onderzoek in opdracht van de VN
en een rapport van Greenpeace en Amnesty
International, vermoedelijk vijftien mensen om
het leven door het inademen van giftige dampen.
Trafigura heeft die conclusie altijd bestreden.
Er zou sprake geweest zijn van massahysterie.
Niettemin betaalde het bedrijf de Ivoriaanse
overheid en gedupeerden enkele honderden
miljoenen euros schadevergoeding.
Ook voor de Nederlandse autoriteiten werd
de Probo Koala een trauma. Het afval werd ter
verwerking aangeboden in Amsterdam, maar
Trafigura vond de offerte te hoog en nam de partij
weer terug om die elders te laten verwerken naar
later bleek door een minuscuul bedrijf in Abidjan
zonder apparatuur of verwerkingscapaciteit.
De gemeente Amsterdam had dit moeten
voorkomen, vond justitie. Het schip was immers
geen erkende afvalverwerker. Maar de rechter
bepaalde het OM niet ontvankelijk: gemeenten
kunnen niet vervolgd worden voor taken die ze
moeten uitvoeren. Trafigura kreeg n miljoen
euro boete.
afvalverwerkingsbedrijf in Moerdijk. Dat hele
proces hebben ze tot aan de poort gecontroleerd.
De inspecteurs konden volgens Nieuweboer
ook niet eerder ingrijpen: Daar zijn ze niet toe
bevoegd. Er was ook geen reden tot ingrijpen brandstof te verkopen aan Afrikaanse landen.
want de inspecteurs hebben pas echt een poot
om op te staan als het schip de haven binnen-
loopt. Een ander probleem voor de inspectie
was dat een verbod voor industrile processen
op zee pas inging op 1 januari 2014. Dat gold
dus nog niet ten tijde van de Franz Schulte. Je
kunt je dus de vraag stellen of het al dan niet
verboden was op dat moment. Ik wil daar niet te
diep op ingaan, maar het Openbaar Ministerie,
waar wij druk mee samenwerken, legt die vraag
nu ook voor aan de rechter.
De betrokken bedrijven stellen dan ook dat
er geen overtredingen zijn begaan. In een e-mail
schrijft Carmeni: Het feit dat de Nederlandse vermoedelijk heeft gediend
autoriteiten, waaronder een inspecteur van de
ilt, nauw betrokken waren bij de operatie, toe-
stemden dat we doorgingen en dat er begelei-
ding was bij de afhandeling van het afval geeft
aan dat alles correct is gebeurd. Wanneer er
enige zorgen waren geweest over de legaliteit
van de operatie, of over wetsovertredingen, dan
hadden we verwacht dat de boot vastgehouden
zou zijn. Wanneer we dit nogmaals voorleggen
bij ilt schrijft de inspectie in een e-mail: Er
kan gezegd zijn dat het proces afgemaakt mocht
worden op zee, want het was ook niet verboden.
Dat is het pas sinds januari 2014.
NEGEN DAGEN NA HET BEZOEK van de inspec-
teur vaart een politieboot naar ankerplaats
Scheveningen. Ze stellen een kort onderzoek in
op de Franz Schulte. Dat meldt een medewer-
ker van de reder in een e-mail. MarTest is op
dat moment nog bezig met het afronden van
het chemische proces. Pas wanneer de mercap-
tanen gezakt zijn tot duizend ppm is de opera-
tie afgerond. Twee weken later is het zo ver. De
bemanning haalt opgelucht adem. Het proces
dat een paar dagen moest duren heeft in totaal
vijf weken in beslag genomen. Op 19 februari
vaart de Franz Schulte naar Rotterdam waar hij
wordt opgewacht door inspecteurs van de ilt.
De afvalstroom, de spent caustic soda, wordt
overgepompt in een ander schip, en onder poli-
tiebegeleiding vervoerd naar Moerdijk.
De nafta is weliswaar minder vervuild maar
nog steeds veel te smerig voor gebruik op de
Europese markt: het zwavelgehalte is honderd
keer hoger dan de wettelijk voorgeschreven tien
ppm. Maar lang niet alle landen hebben zulke
strenge regelgeving. Dat wordt goed duidelijk
wanneer de Zwitserse milieuorganisatie Public
Eye medio september 2016 het geruchtmakende
rapport Dirty Diesel publiceert.
Onderzoekers deden drie jaar lang onderzoek
naar de internationale oliehandel, namen mon-
sters van benzine en diesel en verkregen inzicht
in de blendstoffen opgeslagen in de olietanks in
de havens van Amsterdam, Rotterdam en Ant-
werpen. Daaruit blijkt dat grote oliehandelaren
als Trafigura, Vitol (beide deels in Nederlandse
handen) en Glencore miljoenen euros verdie-
nen door in Nederland en Belgi benzine en
diesel aan te lengen met blendstocks met hoge
gehaltes giftige zwavel en benzeen. Om die vieze
Gemiddeld overschrijden de in Afrika ver-
kochte brandstoffen tweehonderd keer de Euro-
pese norm. Zonder scrupules spreekt men in de
olie-industrie over het maken van brandstoffen
van African quality. Ook ipco maakt zich schul-
dig aan deze praktijk. Het was het Zwitserse
oliebedrijf niet te doen om het omlaag brengen
van het totale zwavelgehalte van de nafta, maar
slechts om de ergste stank veroorzaakt door
de mercaptanen van het product te verdrijven.
De nafta uit de Franz Schulte wordt op 23 febru-
ari in de haven van Antwerpen overgeladen naar
een terminal waar het zeer
als blendstock voor benzine
geschikt voor de Afrikaanse
markt. In een reactie geeft
ipco aan dat het geen infor- platform-investico.nl
matie heeft over de bestem-
ming van de nafta. Wel meldt het 1,3 miljoen
dollar verlies te hebben geleden op de gehele
operatie: het grootste verlies in de geschiedenis
van het bedrijf.
26.01.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 27
Macht als entertainment
Alles is beter dan politiek
In Europa en de VS schuiven beroemdheden zonder al te veel moeite door naar het
bestuurlijke pluche. Gaat heen en verzamelt uw schapen: de mediacratie is nakende.
door Joost de Vries beeld Aart-Jan Venema
1.
Hoe zou Arjen Lubach naar de inauguratie van
Donald Trump hebben gekeken? Het fijne van
Zondag met Lubach (vpro) is dat het satire
is met een overtuiging. Lubach heeft zo zijn
meningen en die meningen vormen het hart van
zijn items.
Een van die overtuigingen betreft het
koningshuis. Lubach is nogal tegen de monar-
chie, en daarom liep hij in een uitzending in
2015 door de twee eeuwen Oranje-Nassau heen.
Hij stond stil bij Willem IIs homoseksualiteit,
bij Willem IIIs temperament, bespotte vrolijk
hun huwelijken met hun respectievelijke nicht-
jes (we hebben zoveel gemeen... zoals onze opa
en oma) en kwam uiteindelijk uit bij waar het
hem om te doen was. Want was het concept van
machtsoverdracht naar je familie niet volkomen
achterhaald?
En dus besloot hij dat als Willem I zichzelf
in 1815 tot koning van Nederland had kunnen
kronen hij zichzelf anno 2015 best tot farao kon
kronen. Arjen Henrik den Eerste. Ik zeg Fara,
jullie zeggen o! riep hij tegen het publiek.
Fara?
O!
Fara?
O!
In de economie wordt de laatste jaren gespro-
ken van disruptive companies. De business
modellen van hippe bedrijven als Airbnb en
Uber bestaan eruit dat ze markten ontregelen en
in de scheuren van het ijs hun geld verdienen. In
de tv- en entertainmentwereld kun je iets soort-
gelijks waarnemen: noem het disruptive media,
hippe media die bij grote, gevestigde instituten
binnenglippen om dat instituut te gebruiken
als platform voor zichzelf. Denk aan GeenStijl,
dat doorbrak door een online verkiezing van
een chipsfabrikant te kapen, waardoor er een
smaak chips naar de shock-site werd vernoemd.
Of denk aan de bnn-presentatoren die ineens
live bij het Achtuurjournaal in beeld liepen
of streakten tijdens de Wimbledon-finale om
reclame te maken voor hun eigen programma.
Of in het geval van Zondag met Lubach: een
burgerinitiatief oprichten waarmee je de volks-
vertegenwoordiging kunt dwingen aandacht te
besteden aan jouw satireprogramma, in plaats
van jij aan hen. En dus voegde Lubach (inmid-
dels gestoken in een marine-uniform en een
28 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.01.2017
sjerp, met een gouden selfiestick als scepter
en een soort gouden kussentjes met kwastjes
op zijn hoofd) nog iets toe aan zijn Fara? O!
Weet je wat zo leuk is, zei hij tegen zijn kijkers,
jullie kunnen me helpen. Ga naar onze web-
site en teken de petitie. Als we veertigduizend
handtekeningen binnenhalen moet de Tweede
Kamer erover beslissen!
In de eerstvolgende uitzending, een week
later, waren de handtekeningen geteld: 83.336
stuks. Nu mocht hij in de Tweede Kamer zijn
farao-pleidooi houden! Yes!
2.
De VS zijn een republiek, maar ze hebben alsnog
royalty. Het zijn de beroemdheden die politiek,
cultureel of financieel iets hebben neergezet dat
onaantastbaar is geworden, de levende monu-
menten. De Kennedys, de Hiltons of in dit geval
de Meryl Streeps. Als zon monument spreekt,
dan luistert het land. Op de uitreiking van de
Golden Globes hield Streep, op de vooravond
van Trumps inauguratie, een speech die direct
over de hele wereld doorklonk. Op een elegante,
gevoelige manier viel ze Trump aan, riep de
media op zijn beleid scherp tegen het licht te
houden en moedigde iedereen aan juist nu niet
op te geven. Take your broken heart, make it
into art.
De speech resoneerde zozeer dat de weken
daarna overal artikelen verschenen over de
vraag of de Democraten bij de verkiezingen in
2020 ook geen beroemdheid naar voren moes-
ten schuiven. Oprah of Tom Hanks. Waarom
niet? zei documentairemaker Michael Moore op
cnn. Waarom proberen we het niet met mensen
van wie het volk al houdt? In The New Republic
schreef redacteur Jeet Heer dat het makkelij-
ker is een goede acteur met slimme adviseurs
te omringen dan een droge politicus sexy en
inspirerend te doen aanvoelen. Iemand uit de
entertainmentwereld zou een grote natuurlijke
voorsprong hebben. Heer citeerde instemmend
Groucho Marx Sincerity is the main thing:
if you can fake that, youve got it made en
voegde eraan toe: Met de juiste acteur kun je
het faken.
Sindsdien woedt er een flink debat onder
columnisten. Het socialistische tijdschrift Jaco-
bin schreef dat iemand als Streep juist desas-
treus zou zijn aangezien zij als progressieve,
geprivilegieerde, elitaire actrice the worst pos-
sible spokesperson imaginable for the Left in an
era of working-class rage is, terwijl de conserva-
tieve National Review schreef dat Hollywood al
had gewonnen: de Republikeinen hadden sinds
1968 misschien de meeste verkiezingsoverwin-
ningen behaald, maar wiens culturele waarden
waren het meest verspreid? Het seculiere Links
heeft een slaghamer losgelaten op God, Familie
en Vaderland de drie pilaren van onze natio-
nale cultuur en Hollywood leidde de aanval.
Hoe de meningen ook verschilden, waar
niemand over twijfelde was het potentieel van
beroemdheden om stemmen te mobiliseren. De
mediacratie lijkt nakende.
3.
New Yorker-medewerker en hoogleraar aan
Columbia Law School Tim Wu zal allicht gebaald
hebben dat zijn boek The Attention Merchants
(in het Nederlands vertaald als Aandacht is het
nieuwe goud: Hoe commercie en media vechten
om in ons hoofd te komen, Business Contact) net
niet even twee maanden later verscheen. Dan
had hij het Beroemdheid for President!-debat
nog kunnen meepikken in zijn boek, dat voor
een significant deel gaat over hoe de Ameri-
kaanse celebrity-cultuur ooit is ontstaan.
In de eerste plaats hebben we dat, schrijft
Wu, te danken aan de uitgever Henry Luce.
In 1923 richtte hij Time Magazine op vanuit
een heel simpel idee: Als massa zijn mensen
gewoon niet interessant, zei hij, als individuen
wel. Daarom zou Time Magazine een journa-
listiek blad worden dat zou schrijven over alle
gebieden die je zou verwachten politiek, kunst,
handel, sport maar elk verhaal zou opgehan-
gen zijn aan een persoon. En dan het liefst een
zo bekend mogelijk persoon. Themas mochten
nooit abstract zijn, maar moesten altijd terug te
brengen zijn naar een mens, en het liefst eentje
die de lezer al kende. De beste uiting van deze
filosofie was dat Time elke week een belangrijk
persoon op de cover zette en natuurlijk, aan het
einde van het jaar, iemand uitriep tot Man van
het Jaar.
Tot eind jaren zestig waren de bladen van
Luce een enorm succes (naast Time had hij
bijvoorbeeld ook het fotoblad Life), maar toen
26.01.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 29
leek het concept niet langer courant. Begin jaren
zeventig, schrijft Wu, voelde de fundamentele
lichtheid van Life en Time aan als propaganda
voor degenen die zich bekommerden over bur-
gerrechten, de oorlog in Vietnam en de recon-
structie van de Amerikaanse cultuur.
In 1972 was Luce overleden en stond een
nieuwe ceo aan het roer, Andrew Heiskell.
Heiskell las de tijd, zag dat wat mainstream en
conventioneel was niet meer werkte, doekte Life
op en nam vervolgens een beslissing die volledig
haaks stond op de tijdgeest: hij richtte People op.
People ging terug naar de oorsprong van
Time, maar ging een stap verder. Het zou alle
nieuwswaarde laten vallen en zich alleen nog
richten op beroemdheden. Nu waren bladen
met luchtige verhaaltjes zo niet: roddels over
beroemdheden niets nieuws, maar juist omdat
People voortkwam uit de chique stal van Time
en opgemaakt werd met ingehouden koppen en
conventionele lettertypes maakte het de fixatie
van de lezers op beroemdheden respectabel.
Met People hoefde je je niet meer te schamen als
je alles over het explosieve huwelijk van Eliza-
beth Taylor en Richard Burton wilde weten, het
blad was geen vod, het lag juist op glossy papier
tussen de serieuze nieuwsbladen in het schap.
People legitimeerde de groeiende celebrity cul-
ture. Van het eerste exemplaar (4 maart 1974)
werden een miljoen exemplaren verkocht. In de
jaren negentig zou het uitgroeien tot het meest
winstgevende tijdschrift ter wereld, wat het nog
steeds is.
Om te bepalen wie er op de cover van People
mocht formuleerde de eerste hoofdredacteur
van het blad, Richard Stolley, een soort meedo-
genloze darwinistische hirarchie:
Jong is beter dan oud.
Mooi is beter dan lelijk.
Rijk is beter dan arm.
Tv is beter dan muziek.
Muziek is beter dan film.
Film is beter dan sport.
En alles is beter dan politiek.
Wat Wu beschrijft is in feite het ontstaan van
wat we nu de media-elite noemen: een grote
autonome groep personen die hun status ont-
lenen aan het op-tv-zijn dan wel in-de-bladen-
staan. Opeens was roem geen bijproduct maar
het hoofdproduct. Ooit waren acteurs bekend
omdat ze in films speelden, nu mochten ze in
films spelen omdat ze beroemd waren. De kar
kwam voor het paard te staan. Wu noemt de ont-
dekking van de celebrity-cultuur een uitvinding
waar reclamemensen en politici op campagne-
tour sindsdien geen genoeg van kunnen krijgen.
4.
Hadden we met de opkomst van de media-elite
niet eerder de dreiging van de mediacratie kun-
nen zien aankomen?
In een interview met De Groene Amsterdam-
mer sprak essayist Bas Heijne, inmiddels P.C.
Hooftprijs-winnaar, over het dilemma van de
elite in Nederland. Dat school erin dat je niet
kon spreken van een elite, enkelvoud, wel van
30 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.01.2017
elites, meervoud: Bestuurlijke, politieke, mul-
ticulturele en culturele elites die allemaal ver-
schillende vormen hebben. Er zijn media-elites
en Joop van den Ende-rode-loper-elites.
Die verschillende elites hebben andere
omgangsvormen, andere verzamelplaatsen,
bestaan uit andere figuren, maar ze leven alle-
maal in een grondig gedemocratiseerde maat-
schappij, die van hen verwacht dat ze open,
zichtbaar en aanspreekbaar zijn. Om aan die
eisen te voldoen en zo hun legitimiteit te waar-
borgen moeten ze op de eerste plaats zichtbaar
zijn voor het volk.
En in die zichtbaarheid schuren de elites
vaak. Heijne gaf het voorbeeld van de beruchte
aflevering van De wereld draait door waarin
Beroemdheden zijn levensgevaarlijk voor politici.
Je kunt niet tegen ze op debatteren
NRC-criticus Arnold Heumakers op het matje
werd geroepen omdat hij een kritisch essay over
Herman Kochs bestseller Het diner had geschre-
ven. Tegenover hem zat Hugo Borst, voetbal-
journalist, man-met-meningen, die hem met
volkomen dedain bleef aanspreken als meneer
de professor, alsof hij een wereldvreemde aca-
demicus was. Heijne: Als je op zon moment
de vraag stelt: Wie hier is de elite? is het ant-
woord veelzeggend. Heumakers, criticus, staat
hoog in de culturele, intellectuele elite. Maar op
het moment dat hij zich bij DWDD begeeft telt
dat niet, hij is bij het massapubliek te onbekend.
Daar, in de tv-context, heerst de media-elite, en
daar regeert iemand als Hugo Borst.
Heijne zei dit in 2011. Dat die verschillende
elites het in de tussenliggende jaren niet makke-
lijker hebben gekregen is een gegeven. Politici,
artsen, rechters, kunstenaars, schrijvers sla
een willekeurig zaterdagkatern open en je leest
hoezeer geen enkel lid van geen enkele elite zijn
status nog veilig gewaarborgd ziet.
Behalve misschien de leden van de media-
elite. Want dat er tussen de media-elite en de
andere elites iets is gekanteld mag duidelijk zijn.
Als de zoektocht naar legitimiteit een zoektocht
naar zichtbaarheid is, dan zullen de elites meer
en meer de media-elite moeten opzoeken. Het
probleem is echter, zoals mediafilosoof Neil
Postman al eens schreef, dat de media altijd iets
anders zijn geweest dan gewoon een podium. andere regels gelden.
Een auto is meer dan een snel paard. Een auto
brengt een eigen cultuur met zich mee. En zo is
een tv niet simpelweg krant of radio met bewe-
gend beeld: Each medium has an agenda of its
own. Elk medium heeft zijn eigen symbolen,
eigen sociale setting, eigen culturele en politieke
context.
Op zich is dat niets nieuws, het levert ten-
slotte al decennia ongemakkelijke televisie op.
Bestuurders en politici die Jip en Janneke-taal
denken te moeten spreken of mee te moeten
gaan in bijdehante leukigheden omdat dat
nu eenmaal de taal is waarmee de media-elite
spreekt. Sommigen beheersen dat, anderen
lopen erop stuk. Wat echter nieuw is, is dat
de politiek nu ontdekt dat die deuren naar de
media toe naar beide kanten openen. Het zijn
klapdeuren. Zo belangrijk als het was voor poli-
tici om bij de media aan te schuiven, zo mak-
kelijk blijkt het nu voor de media om tussen de
politici plaats te nemen. Het verschil tussen de
twee hebben de politici immers ironisch genoeg
zelf opgeheven: politici hebben zozeer gepro-
beerd de taal van de media te leren spreken en
hun joviale, makkelijke, optimistische toeganke-
lijkheid te kopiren, dat ze niet gek op moeten
kijken als de media hen nu op hun eigen veld
verslaan. Het volk kan immers het verschil tus-
sen de twee niet meer zien.
En dat de media-elite de politiek betreedt is
evident. Door heel Europa en de VS heen zie je
beroemdheden zonder al te veel moeite richting
het bestuurlijke pluche schuiven. Sommigen
zetelen daar al een tijdje, zoals de komieken
Beppe Grillo in Itali en Al Franken in de VS, en
anderen staan voor de poort. Kijk maar naar de
lijsttrekkers van drie partijen die in maart voor
het eerst meedoen aan de verkiezingen. vnl
heeft Jan Roos uit de stal beroepsploerten van
PowNed, Forum voor Democratie heeft Thierry
Baudet, die je best academicus of publicist kunt
noemen, maar die vooral bekend is vanwege het
feit dat hij Thierry Baudet is, (een beetje op
de manier zoals Arjan Erkel bekend is, alleen
wordt Thierry Baudet gegijzeld door zichzelf)
en Artikel 1 heeft Sylvana Simons, voormalig
tmf-veejay en presentatrice van een trits meer
en minder verantwoorde programmas bij de
publieke en commercile omroepen.
Zie de verschillende elites waar Bas Heijne
over sprak als de ringen van de Olympische
vlag die elkaar een beetje overlappen maar
nooit helemaal. Ooit was de media-elite een
van die ringen. Maar nu lijkt de media-elite de
vlag waarop de andere ringen zijn gedrukt: de
media-elite is de supra-elite geworden.
5.
Het probleem is dat er voor de media-elite
In zijn Aandacht is het nieuwe goud komt
Tim Wu niet met een wezenlijke verklaring
waarom wij nieuwsconsumenten zo verslingerd
zijn aan beroemdheden, al suggereert hij dat
met het wegvallen van religie het publiek nieuwe
iconen en heiligen nodig heeft. Iets soortgelijks
beweerde Christopher Lasch al in de periode
waarin Wu de opkomst van de beroemdheids-
cultuur situeert, in diens beruchte afrekening
met de Amerikaanse cultuur van de jaren zeven-
tig, The Culture of Narcissism (1979): Modern
capitalist society not only elevates narcissists to
prominence, it elicits and reinforces narcissistic
traits in everyone. Het publiek heeft een obses-
sie met beroemde acteurs en sporthelden, stelt
Lasch, omdat dat uitvergrote persoonlijkheden
zijn die zich zonder schaamte wentelen in rijk-
dom en aandacht. Onze obsessie met hen komt
eruit voort dat we zelf ook heimelijke narcisten
zijn en we ons indirect willen laven aan hun aan-
dacht en succes.
Wellicht. Maar zowel Wu als Lasch gaat er
dan vanuit dat beroemheden helden zijn, posi-
tieve krachten, succesvolle mensen waar we
graag tegenop kijken. Dat is maar de vraag.
Vroeger was een ster iemand die je nooit
zag, zei Catherine Deneuve eens, nu is een ster
iemand die je elke dag overal ziet. Door aller-
lei technische ontwikkelingen sociale media,
cameratelefoons zijn beroemdheden
alleen maar zichtbaarder geworden,
gewoner, menselijker. Ooit toonde
People sterren in vol ornaat op de rode
loper; nu toont het vooral sterren die
boodschappen doen of op een strand
liggen en wordt met telelenzen hun
cellulitis gespot.
In rap tempo is daarmee de gran-
deur van beroemdheid weggevallen,
nog eens versterkt doordat beroemd-
heid zo ostentatief zijn eigen vliegwiel
is geworden met alle beroemdheden
die beroemd zijn omdat ze beroemd
zijn, in plaats van dat ze iets uitzon-
derlijks kunnen. Het gevolg is dat we
niet meer naar beroemdheden kijken
om iets exceptioneels te zien, maar om
hun dagelijksheid te zien, om onszelf
in hen te herkennen. Natuurlijk zijn er
de uitzonderingen, de iconen van het
feminisme of de Meryl Streeps met
mooi geformuleerde waarden, maar
het gros dient niet direct als inspiratie
of als verdieping, maar als divertisse-
ment, afleiding. (En als uitlaatklep.
Kijk op Twitter tijdens een willekeu-
rige uitzending van De wereld draait
door, zoek op #dwdd en je treft live een
onvoorstelbare hoop bagger. Beroemd-
heden zijn b lijkbaar ook de mensen
you love to hate, op wie je je kunt afreageren en
aan wie je je moreel superieur wilt voelen.)
Inspiratie en verdieping passen ook niet bij
het is-beter-dan-schema van Peoples eerste
hoofdredacteur Richard Stolley: geen van zijn
stellingen heeft met kennis of kunde te maken.
Inhoudelijk is zijn celebrityschema een race to
the bottom.
Daarom zijn beroemdheden ook levens
gevaarlijk voor politici. Je kunt niet tegen ze op
debatteren, want kennis of kunde is niet waarop
ze worden afgerekend. De factoren waar poli-
tici op beoordeeld worden kennis van zaken,
moreel kompas, onbesproken gedrag gelden
niet voor hen, want voor hen gelden de wetten
van de media. Zien ze er leuk uit, zijn ze grap-
pig, zijn ze opruiend, zijn ze vermakelijk? Onbe-
sproken gedrag is niet vermakelijk, besproken
gedrag is dat pas.
Om die reden is het waarschijnlijk ook gevaarlijk
te denken dat Tom Hanks en Oprah geslaagde
politici kunnen zijn. Zij staan namelijk niet
aan de bottom. Oprah staat voor compassie en
optimisme, Hanks is dankzij een reeks film-
rollen het gezicht geworden van Amerikaanse
heroek en opofferingsgezindheid. Ze staan
voor iets voorbeeldigs, maar juist dat voorbeel-
dige wordt door een groot deel van het publiek
niet altijd gewaardeerd. Dat wil cellulitis zien
en horen over mislukte huwelijken; dat wil dat
bekendheden niet beter zijn dan zij, maar net zo
gemankeerd.
Precies om die reden is de 45ste president van
de Verenigde Staten, Donald J. Trump, het beste
en ergste voorbeeld van de celebrity-cultuur.
Die cultuur heeft hem onkwetsbaar gemaakt.
Het publiek wist al jaren van Trumps borderline
en zijn malafide tekortkomingen, zijn dubieuze
uitspraken en onkiese optredens. Misschien kun lijkheid.
je stellen dat zijn meest significante campagne-
optreden met terugwerkende kracht plaatsvond
in maart 2011, toen hij het onderwerp was van
Comedy Centrals jaarlijkse roast. Bij dat pro-
gramma wordt een beroemdheid uitgenodigd
om door komieken zo hard mogelijk tot de
grond te worden afgebrand. Bij Trump waren er
grappen als Trump heeft altijd mooie vrouwen
gehad; hij heeft de carrire van meer modellen
verpest dan boulimia deed, en de uitsmijter van
stand-upper Anthony Jeselnik: Donald, het
enige verschil tussen jou en Michael Douglas
in de film Wall Street is dat niemand het erg zal
vinden wanneer jij kanker krijgt.
Wat kun je als kritische journalist nog meer
schrijven dan dat? Hoe kun je Trump nog har-
der aanvallen? Dat is het voordeel van dertig
jaar een pispaal zijn. Geen grap die hem nog
kon raken.
6.
Waarom tekenden 83.336 mensen Lubachs
petitie? Er zijn drie mogelijkheden. Misschien
wilden sommigen wel dat hij cht farao werd,
immers, een zandstenen sfinx in Lutjegast, waar
Lubach opgroeide, zou een flinke boost voor
het toerisme in Groningen kunnen betekenen.
Misschien steunden sommigen op deze manier
zijn satirische kritiek op de monarchie. Of, optie
drie, misschien wilden meer dan 83.000 kijkers
gewoon weten wat er hierna zou gebeuren.
Ook al verschillen Lubach en Trump
als dag en nacht, ze maken gebruik
van hetzelfde mechanisme. Zo zou
waarschijnlijk Neil Postman het uit-
leggen, de mediafilosoof die in 1985
het invloedrijke Amusing Ourselves
to Death: Public Discourse in an Age
of Show Business publiceerde. Enter-
tainment is the supra-ideology of all
discourse on television, analyseerde hij.
En wat is de beste manier om iets ver-
makelijk te maken en de lezer of kijker
op het puntje van zijn of haar stoel te
houden? Door een verhaal te vertellen.
Door de consument contant nieuws-
gierig te houden naar wat er hierna
gaat komen. Door van het nieuws een
waargebeurde soap opera te maken. En
om die soap door te laten lopen, heb je
alleen beroemdheden nodig, die wat
ze ook doen altijd nieuwswaardig zijn,
hoe triviaal hun vermogen ook is.
Uiteindelijk is trivia het woord
waarop Neil Postman af gaat en dat
hem tot zijn meest uitgesproken oor-
deel doet komen: Wanneer een volk
wordt afgeleid door trivia, wanneer het
culturele leven wordt geherdefinieerd
tot een voortdurend rondje vermaak,
wanneer een serieus publiek gesprek
een vorm van babytalk wordt, wanneer,
kortom, een volk een publiek wordt, en zijn
bestuur een circusact, dan verkeert een natie in
hoog risico: een cultuurdood is een rele moge-
Cultuurdood. Dat is een groot woord dat je
niet snel wilt gebruiken. Zo sinister, zo somber.
Op een andere plek in zijn boek zegt Postman
het net even anders, iets sympathieker: wanneer
een cultuur onzeker is, wil ze vermaakt worden,
wanneer een cultuur in crisis verkeert, wil ze
trivia, afleiding. Met de verkiezing van Donald
Trump heeft Amerika het gepresteerd om van
zijn crisis zijn entertainment te maken.
Daarmee lost een mediacratie haar politieke
problemen nooit op, ze verwisselt ze alleen met
een illusie. En, zoals Postman opmerkt, het is
heel menselijk om luchtkastelen te bouwen. De
problemen komen echter wanneer we proberen
erin te wonen.
26.01.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 31
Onderzoek Een kat-en-muisspel
tussen overheid en smokkelaars
Inklimmers in
Hoek van Holland
Hoe groot is de kans dat mensensmokkel ondanks
de verhoogde inzet van de marechaussee in
de Nederlandse havens onder de radar blijft?
De marechaussee en politie hebben nog steeds
een kennisachterstand.
door Maria Groot beeld Nicola Dinoia
32 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.01.2017
NEE, HET PROBLEEM verplaatst zich niet naar
Nederland. Woordvoerster Janet Takens van
het ministerie van Veiligheid en Justitie zegt
het met lichte irritatie in haar stem. Migranten
die zich tussen kipfilets of colaflessen in vracht
wagens verstoppen en met de veerboot naar
Engeland gaan? Dat is vooral een Frans en Bel-
gisch probleem. De Nederlandse overheid ziet
wel een toename van het aantal inklimmers,
maar communiceert consequent dat de situatie
onder controle is.
In oktober 2016 verspreidde het ministerie
van Veiligheid en Justitie nog het nieuwsbericht
met de geruststellende kop Aantal inklimmers
daalt verder. In de nazomer van 2016 was het in
de havens namelijk rustiger geweest dan in het
voorjaar. Toch is er over de jaren heen onmis-
kenbaar sprake van een stijging. In 2010 trof de
marechaussee minder dan vijf migranten aan in
de drie Nederlandse havens die een veerboot
verbinding met Engeland hebben: Hoek van
Holland, Europoort en IJmuiden. In 2015 waren
het 280 mensen, begin oktober 2016 stond de
teller op 640 en eind november sprak de mare-
chaussee op een studiedag over 987 inklimmers.
Het Rotterdamse gemeenteraadslid Antoi-
nette Laan (vvd) schrikt zich rot als ze de cij-
fers in oktober ziet. Ze schrijft op 25 oktober
een brief aan burgemeester Aboutaleb (pvda)
waarin ze met klem om een debat vraagt. In
de daaropvolgende actualiteitenraad van 27
oktober verzekert burgemeester Aboutaleb de
gemeenteraadsleden dat de situatie behoorlijk
onder controle is. Hij heeft drie weken eerder
nog een heel weekend in Hoek van Holland
gelogeerd en heeft daar met eigen ogen gezien
dat de slagkracht van de ordediensten werkelijk
indrukwekkend is en de beschikbare technolo-
gie bijna perfect. Trouwens, het merendeel van
die migranten komt uit Albani. Dat zijn Euro-
peanen die rechtmatig in Nederland mogen zijn.
De burgemeester concludeert dat extra man-
schappen niet nodig zijn. Maar ik denk dat
het goed is om aan dit onderwerp een keer een
uurtje te wijden in de commissie, begin volgend
jaar. Het woord mensensmokkel valt in de actu-
aliteitenraad niet n keer. Toch zijn de Albane-
zen (51 procent), Afghanen (17), Irakezen (9) en
Vietnamezen (6) die de marechaussee in 2016 in
vrachtwagens, autos en caravankastjes aantrof
daar regelmatig in gestopt door smokkelaars.
ZE SPRINGEN OVER de hekken bij de terminals
en proberen daar in vrachtwagens te klimmen.
Nicole Visbeen van transportbedrijf DailyFresh
Logistics uit Hoek van Holland ziet sinds half
november 2016 groepjes migranten op de dijk
lopen. Zowel migranten als smokkelbendes
weten de deelgemeente van Rotterdam steeds
beter te vinden.
Europol noemde Hoek van Holland begin
2016 in een rapport een criminele hotspot voor
mensensmokkel. Smokkelaars opereren regel-
matig vanuit de Nederlandse haven, zei Tom
Dowdall van de Britse National Crime Agency al
in 2015 in The Guardian. Het gaat om professi-
oneel georganiseerde smokkel die veel voorbe-
reiding vereist, en veel geld kost. De activiteit in
Calais is eerder van een laag niveau en valt veel
meer op. Geavanceerde misdaad is per definitie
minder zichtbaar. Zonder de hulp van corrupte
havenwerkers zijn de Nederlandse havens dan
ook moeilijk neembare vestingen voor crimi-
nelen. Medewerkers van containerbedrijven,
vrachtwagenchauffeurs en douanemedewerkers
zijn een onmisbare schakel bij drugssmokkel,
diefstal van ladingen en mensensmokkel.
Criminelen benaderen de havenwerkers in
cafs in Rotterdam-Zuid, vertelde officier van
justitie Loes van der Wees aan de nos bij de
start van een campagne tegen corruptie in de
haven, begin vorig jaar. Zo stond bijvoorbeeld
een 32-jarige voormalige medewerker van Stena
Line op 4 oktober 2016 terecht omdat hij zijn
bedrijfsjas en toegangspas voor een paar hon-
derd euro aan twee Albanezen had uitgeleend.
Die verkleedpartij pakte anders uit dan gehoopt,
toen een leidinggevende op de ferry de Alba-
nese collegas niet herkende. Volgens Interpol
is mensensmokkel inmiddels lucratiever dan
drugssmokkel en zeer aantrekkelijk voor crimi-
nelen door de grote winsten en kleine pakkans.
Hoe groot is de kans dat mensensmokkel
ondanks de verhoogde inzet van de marechaus-
see in de Nederlandse havens onder de radar
blijft? Door een tekort aan speurhonden kun-
nen niet alle voertuigen worden gecontroleerd.
Er zijn altijd mazzelaars die door de mazen van
het net glippen en de slaagkans is groot genoeg
om de smokkelindustrie te laten bloeien. Een
deel van de migranten dat erin slaagt om onop-
gemerkt in Nederland aan boord te gaan, wordt
alsnog in Engeland gepakt. In de eerste negen
Europol noemde Hoek van Holland begin 2016 in een rapport
een criminele hotspot voor mensensmokkel
maanden van 2016 haalde de Britse politie 190
migranten uit voertuigen die in Nederlandse
havens aan boord waren gegaan.
Het heeft niet veel zin om in Belgi een opti-
male strijd te voeren tegen smokkelaars terwijl
het in je buurland op dat moment geen priori-
teit is. De werkkamer van de Belgische mensen
smokkelexpert Stef Janssens staat bomvol met
kartons van de Belgische justitie. Elk jaar leest
de medewerker van de onafhankelijke Natio-
nale Rapporteur voor mensenhandel en men-
sensmokkel Myria duizenden paginas recht-
bankdossiers door en daarin ziet hij regelmatig
smokkelaars opduiken die ook in Nederland
actief zijn. Zo bleek uit dossiers van 2015 dat
een Iraanse vrouw uit Rotterdam de financin
regelde van een internationaal smokkelnetwerk
en voor de aanvoer van gesmokkelden vanuit
Nederland zorgde. Een andere smokkelaar ver-
telde in een afgeluisterd telefoongesprek dat hij
in Nederland iemand kent bij de Immigratie
en smeergeld betaalt aan de veiligheidsagenten.
Janssens is verbaasd dat er in Nederland tot
voor kort bijzonder weinig gebeurde rond men-
sensmokkel. Je weet op voorhand dat smokke-
laars hun werkterrein verleggen als Belgi hen
dichter op de huid zit. Dat Belgi een probleem
heeft met mensensmokkel lijdt geen twijfel.
Door de gunstige ligging als logistiek knoop-
punt in Europa en de nabijheid van de voorma-
lige vluchtelingenkampen in Noord-Frankrijk
kreeg Belgi al veel eerder met mensensmokkel
naar Engeland te maken. Verschillende parkeer-
plaatsen langs de E40-snelweg zijn s nachts
het werkterrein van Koerdische, Albanese en
Indo-Pakistaanse smokkelbendes. Ze verhuren
en verkopen hun parkeerplaatsen aan elkaar,
of nemen met geweld elkaars territorium in
beslag. Aan de Vlaamse kust houdt de politie
elke maand honderden migranten tegen die
naar Engeland proberen over te steken. Tussen
januari en mei 2016 trof de politie meer dan
4500 inklimmers aan, het merendeel mannen
uit Iran en Irak en in 2015 veroordeelde Belgi
negentig mensensmokkelaars, in Nederland
waren dat er in hetzelfde jaar 57.
Dat het cijfer in Belgi hoger ligt, toont vol-
gens Janssens aan dat de deskundigheid bij
opsporingsinstanties daar groter is. In Neder-
land missen ze die ervaring, zegt hij. Pas in mei
2014 gingen in Den Haag de alarmbellen af toen
duizend Eritrers per week asiel aanvroegen.
Het lijkt uitgesloten dat deze vluchtelingen zon-
der hulp naar ons land zijn gekomen.
MENSENSMOKKEL KRIJGT intussen meer priori-
teit en de strafmaat gaat omhoog. Vanaf novem-
ber 2015 brengt een Gemeenschappelijk Men-
sensmokkel Team van het Openbaar Ministerie,
de politie en de marechaussee smokkeltrajecten
in kaart en is het ook originele out of the box-
interventies gaan bedenken. Je zou verwachten
dat er inmiddels meer zaken in het nieuws zou-
den komen, zegt criminoloog Richard Staring,
die aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam
onderzoek doet naar mensensmokkel. Ik heb de
indruk dat men niet zo goed zicht heeft op hoe
die netwerken er nou uitzien.
Vanaf 2015 controleert de marechaussee
vaker aan de grens: langs wegen, op luchthavens
en in zeehavens. Het aantal smokkelverdach-
ten dat wordt aangehouden groeit. Met name
in Rotterdam, waar de meeste gevallen gelinkt
zijn aan de smokkel van Hoek van Holland naar
Engeland, worden er veel verdachten in de kraag
gevat. In 2015 waren het er twintig, in 2016
drie keer zo veel. In heel het land gaat het om
ongeveer driehonderd mensensmokkelzaken,
waarvan er zon tweehonderd door de mare-
chaussee zijn aangebracht. Staats secretaris
Dijkhoff klopte zich op de borst over de hoe-
veelheid aanhoudingen, zegtConnyRijken,
hoogleraar mensenhandel en globalisering aan
Tilburg University, maar die worden lang niet
allemaal vervolgd. In 2016 zijn er 86 mensen
veroordeeld. Volgens Rijken hebben sommige
aanhoudingen weinig om het lijf. Als iemand
zijn neef is gaan ophalen in Duitsland en bij een
grenscontrole blijkt dat hij zijn papieren niet bij
zich heeft, valt dat volgens de juridische definitie
ook onder mensensmokkel.
De marechaussee en de politie hebben nog
steeds een kennisachterstand, beaamt Warner
ten Kate, landelijk officier van justitie voor men-
sensmokkel. Niet elke agent is even goed in het
herkennen van signalen van smokkel. Het is
heel belangrijk dat politiemensen op straat een
goede training krijgen.
De smokkelaars veranderen bovendien voort-
durend hun werkwijze. De aard van mensen
smokkel is helemaal veranderd, zegt hoogleraar
26.01.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 33
Mirjam van Reisen, die aan de universiteit van
Tilburg onderzoek doet naar internationale
mensenhandel. Door de opkomst van mobiele
communicatie, ict en financile transfers per
telefoon kunnen kopstukken hun zaakjes van
veilige afstand regelen, vaak niet eens uit Europa.
Zij rijden echt niet met busjes van A naar B. Met
grenscontroles kun je het probleem niet aanpak-
ken. Dan blijven de grote vissen buiten schot.
Uit rapporten van Europol en de Europese
Commissie blijkt dat de criminele organisaties
een beroep doen op ondersteunende mede-
werkers die regelmatig worden vervangen. Het
gaat om omgekochte vrachtwagenchauffeurs,
corrupte ambtenaren, eigenaars van boten, taxi-
chauffeurs, rekruteerders, koeriers, verkenners
en gewone burgers. Op de smokkelmarkt heeft
Gesmokkelden durven vaak niet te praten uit angst voor
represailles en doen niet snel aangifte tegen de smokkelaars
iedereen zijn specialisatie: het beheer van een
parkeerplaats, het vervalsen, verkopen of verhu-
ren van identiteitskaarten. Er zijn zelfs kappers
die look-a-like-kapsels knippen.
Soms rekruteren medewerkers de migranten
in herkomstlanden en organiseren ze de hele
reis tot aan Engeland, als een all-inclusive, maar
meestal wordt er volgens het European Migra-
tion Network maatwerk geleverd. Sommige
migranten die illegaal in Nederland aankomen,
kunnen bij kennissen of familie terecht, anderen
overnachten in een hotel of op een schuiladres.
Dat kan een kraakpand op een industrieterrein
zijn, een verdieping boven een caf of restau-
rant, een verlaten camping of een doodgewoon
rijtjeshuis. Laatst hebben we nog een vermoe-
delijk schuiladres aangetroffen in een woonwijk
in Limburg, zegt landelijk officier van justitie
Ten Kate. Nederland is natuurlijk betrekkelijk
klein en smokkelaars proberen zo veel mogelijk
onder de radar te blijven.
Een overnachting op een schuiladres is
meestal niet gratis, maar hoeveel een migrant
moet betalen weet Ten Kate niet. Volgens het
OM in Gent gaat het in Belgi soms om 150 euro
per nacht. In het beste geval kan de migrant de
volgende dag verder reizen, maar wie pech heeft
moet dagen wachten totdat een zogenaamde
runner zijn klant naar een opstapplek brengt.
Smokkelnetwerken vervoeren hun klan-
ten soms met eigen autos, maar het komt ook
voor dat een tussenpersoon simpelweg een
bestelbusje huurt bij een autoverhuurbedrijf.
Dat soort particuliere organisaties die mensen
smokkel onbewust vergemakkelijken, moeten
we betrekken bij de bestrijding, zegt Ten Kate.
Als er kleding uit een migratieland is achterge-
laten in een ingeleverd busje kun je je afvragen
aan wie je je busje hebt verhuurd. Een taxi-
chauffeur die opdracht krijgt om naar Duitsland
te rijden om drie Irakezen op te halen, kan ook
denken: ik ga toch even de politie inlichten.
34 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.01.2017
ZO VOORKWAM EEN OPLETTENDE medewerker
van de jachthaven in IJmuiden een ramp. Hij
zag vorig jaar een zeilbootje zo verdacht diep in
het water liggen dat hij de marechaussee belde.
Er bleken dertien Vietnamezen en elf Albanezen
verstopt te zitten op het bootje, dat voor hooguit
acht personen geschikt was. De kapiteins, twee
Nederlandse jongens van 25 en 26 jaar die in
de schulden zaten, hadden een paar zeillessen
gevolgd, een flink aantal potten pindakaas inge-
slagen en hoopten die middag het Kanaal over
te varen. De migranten hadden tussen de vijf-
honderd en drieduizend dollar betaald voor de
oversteek.
Smokkel via kleinere Nederlandse (jacht)
havens is nog wel een uitzondering. Uit cijfers
van de vreemdelingenpolitie blijkt dat zij meer
dan negentig procent van de inklimmers op
een ferryterminal aantreffen en minder dan
tien procent elders in het land. Zoals op bedrij-
venterrein Nijverwaard in Sliedrecht, waar de
politie op 20 augustus 2016 een Seat zag staan
met een Engels kenteken. De drie mannen op
de achterbank, een Afghaan, een Indir en een
man met Italiaanse documenten, verklaarden
later dat ze onderweg waren naar Engeland. De
bestuurder was nog snel boodschappen aan het
doen bij Albert Heijn om de hoek.
Gesmokkelden hebben twee opties, transport
znder of mt garantie. In het eerste geval weet
de vrachtwagenchauffeur van niks, en probeert
de migrant onopgemerkt in te klimmen, vaak
staat er iemand van het smokkelnetwerk op de
uitkijk. Met een stanleymes snijden ze een gat
in het dekzeil dat ze vervolgens met ducttape of
naald en draad dichtmaken. Een enkele keer is
de plastic verzegeling verbroken en weer samen-
gesmolten. Als de chauffeur of de douane je ont-
dekt, heb je pech. Wil je het nog eens proberen,
dan moet je opnieuw betalen, in gerechtelijke
Onderzoek mensensmokkel
Voor dit onderzoek is gesproken met tientallen
mensen in Nederland en Vlaanderen die zich
binnen de overheid, de magistratuur, de opspo-
ringsinstanties en de wetenschap bezighouden
met mensensmokkel en migratie. Er zijn Kamer-
vragen geraadpleegd, online raadsvergaderingen
gevolgd en talloze openbare rapporten van
Europol, Interpol, de Europese Commissie en
Eurojust bestudeerd. De Nederlandse cijfers zijn
opgevraagd bij het ministerie van Veiligheid en
Justitie, de landelijk officier van justitie mensen-
handel/mensensmokkel en het Openbaar
Ministerie in Rotterdam. De Belgische cijfers
komen van de dienst Vreemdelingenzaken,
de staatssecretaris voor Asiel en Migratie
en de Dienst Strafrechtelijk Beleid.
dossiers duiken bedragen op tussen de 150 en
1500 euro.
De tweede optie, mt garantie, is een stuk
duurder, want daarbij is de chauffeur omge-
kocht om een oogje dicht te knijpen. Het gaat
voornamelijk om Oost-Europese chauffeurs
uit Polen, Roemeni, Bulgarije en de Baltische
Staten, weet de Rotterdamse officier van justitie
Mirjam Blom. Hoeveel geld een chauffeur krijgt
voor de medewerking verschilt per zaak.
Volgens het Openbaar Ministerie in Gent
betalen migranten tussen de drieduizend en
achtduizend euro voor een oversteek waarbij ze
het mogen proberen totdat het lukt. Inklimmers
die worden betrapt staan vaak meteen weer
op straat. Gesmokkelden zijn in Nederland in
beginsel niet strafbaar, legt Warner ten Kate
uit. Ook illegaliteit is niet strafbaar. Bovendien
is n op de twee inklimmers Albanees, en zij
mogen drie maanden zonder visum in Neder-
land verblijven. Maar ze kunnen wel andere
strafbare feiten plegen zoals vernieling aan een
vrachtwagen.
WAT ER PRECIES GEBEURT nadat de marechaus-
see een inklimmer heeft ontdekt, hangt af van
de nationaliteit, de eventuele wens om asiel aan
te vragen in Nederland en de mogelijkheid om
iemand te repatriren. Gesmokkelden onder-
vragen over hun smokkelaars levert over het
algemeen weinig op. Ze durven vaak niet te
praten uit angst voor represailles, zegt officier
van justitie Blom. Ze zijn ook niet snel bereid
aangifte te doen tegen mensen die hen geholpen
hebben, zegt criminoloog Richard Staring. Ze
zien smokkelaars eerder als dienstverleners. De
perceptie dat het om criminaliteit gaat, wordt
door hen veel minder gedeeld.
De succesverhalen van familieleden of vrien-
den die al in Engeland zijn zorgen ervoor dat
migranten vaak bijzonder vasthoudend zijn in
hun pogingen. De marechaussee ziet soms tot
zes keer dezelfde gezichten opduiken. De aan-
trekkingskracht van Engeland blijft groot. Er
geldt geen identificatieplicht, het is er relatief
gemakkelijk om een baan te vinden in de zwarte
economie en er wordt een wereldtaal gespro-
ken. Bovendien verkopen smokkelaars vaak
mooie praatjes: in het beloofde land is iedereen
gelijk, er is geen discriminatie, of ze verspreiden
foutieve informatie over legale manieren om
te migreren. Overheden die mensen smokkel
willen terugdringen moeten meer aandacht
investeren in het tegenspreken van dat soort
boodschappen, is een van de conclusies van een
rapport over mensensmokkel dat de Europese
Commissie in 2015 publiceerde.
Ook moeten Europese overheden opletten
dat ze niet te eenzijdig focussen op een harde
aanpak van de aanbodzijde van mensensmokkel,
aldus de Hoge Commissaris voor de Vluchtelin-
gen van de Verenigde Naties (unhcr) in het-
zelfde rapport. Het is volgens hen even belang-
rijk om de factoren te begrijpen die migranten
ertoe aanzetten om hun land te verlaten, en hun
leven te riskeren voor soms hallucinante bedra-
gen. Niet alle migranten kunnen de som voor de
oversteek zomaar neerleggen of lenen. Sommige
migranten gaan een tijdje aan de slag als loop-
jongen voor een smokkelaar in een transitland
zoals Nederland, totdat ze genoeg geld heb-
ben om door te reizen. Het komt ook voor dat
migranten hun schuld afbetalen als ze eenmaal
in Engeland zijn, door bijvoorbeeld te werken in
een restaurant of nachtwinkel in eigendom van
het smokkelnetwerk. Op dat moment gaat men-
sensmokkel over in mensenhandel. Vrouwen
belanden soms in de prostitutie.
Tien jaar terug betaalde de migrant zijn reis
vaak via geldtransferagentschappen als Money-
Gram, maar tegenwoordig is cash
betalen en ondergronds bankieren
via het Hawala-systeem populair.
Dat is een eeuwenoud informeel
betaalsysteem uit Pakistan en India
dat dient om geld onzichtbaar te
verplaatsen waarbij zowel de beta-
ler als de ontvanger anoniem is,
waardoor het zeer lastig is voor de
politie om er vat op te krijgen.
Het kat-en-muisspel tussen
overheid en smokkelaars vindt
ook rond de havens plaats. Smok-
kelaars houden precies bij welke
transporten lukken, soms gaat er
een volgauto mee om te observe-
ren. Waar controleert de politie?
Waar is de beveiliging het zwakst?
In Hoek van Holland ontdekte de
bewaking vorig jaar dat migranten
via de riolering binnenkwamen. Er
staan nu hekken om de rioolputten.
Dat Rotterdam een goed geor-
ganiseerd logistiek knooppunt
is, heeft voordelen voor mensen
smokkelaars, zegt Ingrid Meu-
wissen van Port Security Center.
Alle schepen zijn traceerbaar via
het trackingsysteem ais, met ver-
trektijden en bestemming. Dat is
aantrekkelijke informatie voor cri-
minele netwerken, waarvan geble-
ken is dat die ook relatief eenvou-
dig te hacken en te manipuleren
is. Cybersecurity vormt ook voor
de scheepvaart een steeds groter
risico. Wordt de ene route te ris-
kant, dan verplaatsen smokkelaars
hun activiteit. Nu de ferrytermi-
nals steeds strenger beveiligd zijn, verschuift
het probleem naar andere terminals, zegt Meu-
wissen, bijvoorbeeld voor de overslag van zand,
grind, schroot of afval.
SMOKKELAARS HADDEN VROEGER Nederland
niet nodig. Ze hadden vrij spel in Belgi en
Frankrijk. Ann Lukowiak is substituut procu-
reur des konings, een Belgische officier van jus-
titie. Ze behandelt alle mensensmokkeldossiers
in Oost-Vlaanderen. Aan haar werktafel in het
gerechtsgebouw in Gent tekent ze een schuine
lijn op een vel papier: het is de Noordzeekustlijn.
We zien al jaren dezelfde bendes opereren in
Frankrijk en Belgi. Toen Calais super bewaakt
werd, moesten ze uitwijken. Ze tekent een pijl
van Frankrijk naar Belgi en zet een kruis ter
hoogte van Zeebrugge, de enige Belgische haven
met een ferryverbinding met Engeland. Eerst
verschoven ze hun activiteit landinwaarts. Maar
sinds die harde aanpak hier maken ze een lus.
Nu gaan ze via Namen, Doornik en Bergen
in Walloni naar de parkings langs de E40-
snelweg en de havens.
Van de sluiting van Calais heeft ze nog niet
veel gemerkt, maar Lukowiak verwacht dat een
deel van de migranten deze winter zal terug-
keren naar Noord-Frankrijk. De vorige keer
dat het kamp is ontmanteld is ongeveer dertig
procent teruggekomen. Er zijn al een aantal
minderjarigen teruggekeerd omdat ze geen toe-
komst zien in de hen opgelegde opvangplaat-
sen in het binnenland van Frankrijk. De ande-
ren vinden nieuwe wegen om naar Engeland
te gaan. In de Franse kustplaatsen Dieppe en
Cherbourg zijn er al inklimmers gesignaleerd en
er ontstaan nieuwe satellietkampen in de buurt
van Lille en Reims. De laatste anderhalf twee
jaar zien we bovendien dat onze smokkelaars
naar Nederland verhuizen.
Lukowiak verwijst naar een Albanese smokkel-
bende die zijn hoofdkwartier in 2014 van Bel-
gi naar het Zeeuwse Zierikzee verplaatste, in
de hoop van daaruit onopgemerkt de smokkel
activiteiten rond Gent voor te zetten. Maar ze
hadden pech. Door de BelgischNederlandse
samenwerking tussen politiediensten en par-
ketten kon Nederland drie verdachten uitleve-
ren aan Belgi, waar ze op 23 november 2015
terechtstonden en een geldboete van 174.000
euro kregen opgelegd en celstraffen van tus-
sen n en twee jaar. Bijna alle partijen die met
mensensmokkel te maken hebben hameren op
de noodzaak om internationaal samen te wer-
ken. Dat gebeurt, stapje voor stapje,
ook steeds meer.
In mei 2016 kwamen magistra-
ten uit Nederland, Belgi, Frankrijk
en het Verenigd Koninkrijk samen
om een speciale taskforce op te
richten voor de aanpak van men-
sensmokkel in het Noordzeegebied.
Wanneer een smokkelbende in
meerdere landen actief is, kunnen
ze informatie uitwisselen en samen
het onderzoek doen met een zoge-
naamd Joint Investigation Team.
In de praktijk is zon internatio-
nale samenwerking complex, weet
Lukowiak. Je moet elkaars rechts-
systeem leren kennen: wat is bij ons
bewijs, en wat bij jullie? Je moet
regelmatig vergaderingen bijwonen
en als je financile ondersteuning
vraagt van Eurojust moet je ook nog
een begroting in elkaar steken.
Het tegengaan van mensen
smokkel is dan ook een bijna
onmogelijke opdracht. Lukowiak
zucht. Je ontmantelt nooit de ganse
bende. Je hebt er altijd n die de
dans ontspringt en die dan opnieuw
begint. Zelfs als je erin slaagt om
een volledig netwerk op te rollen,
start er binnen een week een nieuwe
bende op hetzelfde traject. Ze laten
zich zelfs niet door gevangenisstraf-
fen afschrikken.
Toch twijfelt ze niet aan het
belang van haar werk. Als we niks
doen, groeit hun handel ook. Men-
sensmokkel groeit hoofdzakelijk
omdat er heel veel mensen op de
been zijn. Mensen migreren sinds de oertijd. Nu
heb je landsgrenzen en is het beleid in Europa
niet onderling afgestemd, en zo ontstaan er pro-
blemen. Maar dat overstijgt wat wij doen. Wij
blijven voortwerken, omdat we willen dat men-
sen die schromelijk geld verdienen over de rug
van slachtoffers gestraft worden. Onze overtui-
ging is: je kunt niet maken dat iemand sterft in
een camion of een koffer, op ons grondgebied.
Dit artikel kwam mede tot stand dankzij steun
van de Vlaams-Nederlandse Journalistenbeurs;
vnjb.eu
26.01.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 35
Forsyth County bleef lang hagelwit
Het begon allemaal in 1912
De door Donald Trump
bespotte zwarte burger
rechtenactivist John Lewis
liep in 1987 mee in een
gedenkwaardige mars door
Cumming in Amerikas
oerconservatieve zuiden.
De mars luidde het einde
in van 75 jaar apartheid.
door Fred de Vries
DE OBER IN GOOD OL DAYS, jong, halflang zwart
haar, vraagt wat ik van de muziekbar vind. Hij
wacht niet op het antwoord. We zijn hier niet
racistisch, zegt hij en hij wijst naar een tafeltje
waar vier bier drinkende latinos geanimeerd zit-
ten te praten met een jonge blanke man met een
sik en in tuinbroek. Ik herken de man met de
sik. Eerder vanavond stond hij nog onvoorstel-
bare hillbilly-danspassen te maken toen de band
een razend bluegrassnummer inzette. Tijdens
de toegift sloot hij zich aan bij een twintigtal
anderen die met de armen over elkaars schou-
ders uitbundig het refrein meezongen: Well,
they call us the wrong crowd, rough cut and too
loud. But friends, I am sure proud to call them
my family.
Lekkere familie, die verzameling baseball-
petjes, cowboyhoeden, geruite overhemden,
geblondeerd haar en strakke jeans. The Wrong
Crowd is hun lijflied, een variatie op de southern
outlaw song met een extra dimensie dankzij de
locatie. Want dit is geen gewone muziekbar; we
zitten hier op de late zondag bier te drinken in
het stadje Cumming in Forsyth County, Georgia,
het hart van Amerikas oerconservatieve Deep
South. Dit is de plek waar begin vorige eeuw
gewelddadige raciale zuiveringen plaatsvonden,
waarna de county 75 jaar lang een onofficieel
apartheidsbeleid hanteerde, zodat de bevolking
hagelwit bleef. Geen enkele niet-blanke haalde
het in zijn hoofd om hier te komen wonen.
Zelfs door de county rijden deden ze met grote
tegenzin: ogen dicht, voet op het gaspedaal, zo
snel mogelijk weg uit wat in de woorden van de
zwarte activist Hosea Williams Zuid-Afrika in
de achtertuin van Atlanta was.
Uiteindelijk moest ook Forsyth eraan gelo-
ven. Dertig jaar geleden, op 24 januari 1987,
trokken tienduizenden demonstranten door de
straten van Cumming, met de eis dat het afge-
36 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.1.2017
lopen moest zijn met het flagrante racisme. Een
week eerder was de boel volledig uit de hand
gelopen toen blanke extremisten met confede-
rate vlaggen, White Power-T-shirts en witte
Ku Klux Klan-puntmutsen een Brotherhood
March rond de verjaardag van Martin Luther
King jr. met flessen en stenen onmogelijk had-
den gemaakt. Zon 75 zwarte en blanke activis-
ten hadden willen laten zien dat brotherly love
ook in Forsyth mogelijk was. Het antwoord van
de vierhonderd blanke tegendemonstranten
was onverbiddelijk: Niggers go home! Som-
migen hielden een strop omhoog. Onder hen
bevond zich J.B. Stoner, een blanke extremist
die er een veroordeling wegens een bomaanslag
op een zwarte kerk in Alabama op had zitten.
Forsyth wil geen nikkers, verklaarde hij, ook al
woonde hij er zelf niet, want nikkers brengen
aids en drugs.
De inwoners van Forsyth wasten hun han-
Ziedende dorpelingen stonden voor de gevangenis, gereed
om het recht in eigen hand te nemen: lynchen die lui
den in onschuld. Het gros der demonstranten
kwam van buiten. Zij veranderden onze kleine
county in een slagveld. Onze eigen mensen
bleven thuis, vertelt Jim Dean, die in 1985 uit
Wyoming naar Forsyth verhuisde en daar nu als
fotograaf en websitemanager voor de Forsyth
County News werkt. Onze houding was: wij wil-
len hier geen deel van uitmaken. Wij hebben ons
best gedaan om mensen zich hier thuis te laten
voelen en wij verwelkomen iedereen die hier wil
komen wonen.
Bij dat laatste kun je vraagtekens zetten. In
het uitputtende boek Blood at the Root (2016),
over de gebeurtenissen in Forsyth sinds 1912,
citeert auteur Patrick Phillips talloze lokale
bewoners die absoluut geen niggers in hun
district wilden zien. Hij wijst ook op televisie-
beelden van kinderen die Go home niggers gil-
den. En de eigenaar van Good Ol Days, Steve
Berryhill, zegt: Ik weet zeker dat sommige van
die lui nu mijn klanten zijn. Berryhill, die in
Atlanta opgroeide en op Hillary Clinton stemde,
duldt geen openlijk racisme in zijn bar. Zolang
je je ideen voor je houdt is het geen probleem,
maar zodra je ze luid gaat verkondigen vlieg je
eruit. De volgende dag voegt hij de daad bij het
woord door twee jonge vrouwen de kroeg uit te
zetten nadat ze luidkeels iemand voor nigger
lover hebben uitgemaakt. De fuck yous schal- totdat die het dankzij een koevoet en een moker
len door de ruimte. Berryhill schudt mistroos-
tig zijn hoofd. Het zit Forsyth County,
nog steeds dicht onder de Georgia, 17 januari.
oppervlakte. De Brotherhood
March wordt
halverwege gestopt
HET BEGON ALLEMAAL op wegens spanningen
5 september 1912, toen een
kleine plattelandsgemeen-
schap ten noorden van Atlanta, aan de voet van
de Appalachen, vernoemd naar de negentien-
de-eeuwse politicus John Forsyth, werd opge-
schrikt door het nieuws dat de jonge Ellen Grice
was verkracht. Onvervaarde bewoners lieten er
geen gras over groeien en gingen onder aanvoe-
ring van sheriff William W. Reid, toekomstig lid
van de Ku Klux Klan, op jacht naar de dader(s).
Twee dagen later had de blanke posse vijf
zwarte mannen te pakken, onder wie de hoofd
verdachte, de tiener Toney Howell.
A bad moon was rising boven de donkere
bossen en diepe meren van Georgia. Blank
voelde zich vernederd en gekrenkt: verslagen
tijdens de Burgeroorlog (1861-1865), gestraft
tijdens de daarop volgende periode van Recon-
struction, en nu omringd door ex-slaven die
(op papier) gelijke rechten hadden en zich aan
hun vrouwen vergrepen. Ziedende dorpelingen
verzamelden zich voor de gevangenis, gereed
om die te bestormen en het recht in eigen hand
te nemen: lynchen die lui. De gouverneur van
Georgia zond troepen om de rust te herstellen.
En net toen iedereen weer een beetje gekal-
meerd leek kwam het nieuws dat de achttien
jarige Mae Crow, net als Ellen Grice blank, werd
vermist in de bossen van Oscarville, een gehucht
bij Cumming. Het meisje werd kort daarna
gevonden: verkracht en zodanig toegetakeld
dat ze aan haar verwondingen zou overlijden.
Een straatarme jonge zwarte man, Ernest Knox,
werd opgepakt en bekende. In Blood at the Root
schrijft Phillips dat de bekentenis was afge-
dwongen met behulp van een mock lynching,
een voorloper van waterboarding. Kort daarna
werd nog een zwarte man gearresteerd op ver-
denking van medeplichtigheid, de 24-jarige Rob
Edwards. Terwijl Knox en een derde verdachte
voor hun eigen veiligheid naar Atlanta waren
gebracht, ging Edwards in Cumming de cel in.
Een hysterische meute beukte op de deuren,
begaven. Phillips schrijft: [Ze] namen deel aan
GENE BLYTHE / AP / HH
een bekend ritueel. Velen moeten de verhalen
over lynchen hebben gehoord van hun vaders en
opas, en toen Rob Edwards was gearresteerd op
verdenking van verkrachting, zagen ze hun kans
schoon om te delen in die oude traditie: ook zij
zouden bewijzen dat ze mannen van eer waren,
die de verdediging van de blanke vrouw hoog in
het vaandel droegen. Het hoeft geen betoog dat
Edwards op een afschuwelijke manier aan zijn
einde kwam. De twee andere verdachten wer-
den op 25 oktober 1912 in Cumming opgehan-
gen. Duizenden mensen waren uitgelopen om
dat spektakel bij te wonen. De sheriff sneed de
stroppen in stukjes en deelde die uit als souve-
nirs. Een daarvan werd 75 jaar later teruggevon-
den in de rechtbankverslagen van Cumming.
De ophanging en lynching waren nog maar
het begin. Racisten zagen hun kans schoon
om hun county eens en voor altijd van zwarten
te zuiveren. Ze trommelden gelijkgestemden
op en zodra het donker was bestegen ze hun
paarden. Deze anonieme night riders begon-
nen met bezoeken aan zwarte katoenplukkers,
landarbeiders en keuterboeren. De boodschap:
oprotten, of... Kerken, de belangrijkste zwarte
ontmoetingsplekken, werden in het holst van
de nacht in brand gestoken. En na verloop van
tijd werden ook de zwarten in het stadje en op de
boerderijen van grootgrondbezitters verjaagd. In
Atlanta schreven de kranten Negroes Flee from
Forsyth. In totaal woonden er 1098 zwarten in
de county. En voor n verdwenen ze, hun huis,
grond en bezittingen achterlatend. In het beste
geval konden ze het huis sterk onder de markt-
waarde verkopen. Opgeruimd staat netjes, von-
den ze in Forsyth. Decennia bleef het daarna stil.
IN 1987 WOONDEN er in Cumming zon 2500
mensen. Het was op het oog een ordentelijk
christelijk stadje waar het sociale leven zich
afspeelde rond kerk, school en sportveld en
waar alcoholverkoop verboden was. Het zes-
tig kilometer zuidwaarts gelegen, grotendeels
zwarte Atlanta werd beschouwd als het Sodom
en Gomorra dat steeds dichterbij kwam. Atlanta
is de geboorteplaats van dr. Martin Luther King.
Een van zijn naaste medewerkers was Hosea
Williams, die in 1945 als negentienjarige dienst-
plichtige gehuld in zijn Amerikaanse leger
uniform ternauwernood aan een lynching ont-
snapte toen hij water dronk uit een fonteintje
dat alleen voor blanken bestemd bleek. Williams
was erbij toen dr. King in 1968 in een motel in
Memphis werd vermoord. Hij ontwikkelde zich
tot een stekelige, onbevreesde beroepsactivist.
Genteresseerd volgde hij begin 1987 het nieuws
over een blanke karateleraar uit Cumming,
Chuck Blackburn, die rond de verjaardag van
dr. King een zes kilometer lange Walk for Bro-
therhood wilde organiseren.
Blackburn was vol goede moed uit San Fran-
cisco naar Cumming gekomen en hoopte te
bewijzen dat het racisme in Forsyth op zn retour
was. Zijn optimisme werd gelogenstraft. De
dreigementen waren veel gewelddadiger dan
ik had verwacht. En de weldenkende mensen
zijn nog niet gereed om daartegen in verweer te
komen. Forsyth County is nog niet klaar voor de
twintigste eeuw, zei hij tegen de Forsyth County
News en hij annuleerde de optocht. Maar een
paar dagen later kondigde een karatekameraad
uit het naburige Gainesville County, waar veel
van de verdreven zwarten in 1912 naartoe waren
gevlucht, aan dat hij de organisatie wel op zich
wilde nemen. Intimidatie moest geen kans
krijgen, vond hij. Dat was het moment waarop
Hosea Williams had gewacht. Hij ging zich met
het protest bemoeien.
Die optocht van 17 januari werd zoals
gezegd een fiasco omdat een legertje racisten
het de demonstranten onmogelijk maakte het
geplande traject af te leggen. Maar voor Wil-
liams, die in de loop van de jaren ruim twee-
honderd keer was gearresteerd, was het alsof de
goede oude protesttijden herleefden. Hij was de
drijvende kracht achter de nieuwe optocht die
een week later zou plaatsvinden. Hij mobili-
seerde tal van beroemdheden, onder wie Jesse
Jackson, Kings weduwe Coretta Scott en het
onlangs door Donald Trump bespotte Con-
26.1.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 37
greslid John Lewis. Zo veranderde Cumming
van een slaperig plattelandsstadje in een arena
waar progressief en racistisch Amerika elkaar de
maat zouden nemen. Filmploegen uit het hele
land streken neer.
De tweede brotherhood-demonstratie trok
25.000 mensen. Ze kwamen met bussen uit het
hele land. Het was het grootste protest dat de
wegkwijnende zwarte burgerrechtenbeweging
sinds de jaren zeventig organiseerde. Ruim drie-
duizend ordehandhavers, waaronder zeventien-
honderd leden van de National Guard, moesten
een herhaling van het geweld voorkomen. Heli-
kopters hingen dreigend boven de meute. De
opgetrommelde tweeduizend rechts-extremis-
ten kregen geen kans.
DE WEEK ERNA meldden de kranten een hand-
vol racistische incidenten, waarbij zwarten
in autos door gewapende blanken werden
bedreigd en uitgescholden. Maar daarna leek
het leven weer zijn normale slome zuidelijke
ritme te hervatten. Tenminste, dat hoopten de
inwoners. Totdat ze het nieuws vernamen dat
een up and coming zwarte talkshowhostess
had besloten om haar uitzending van 9 februari
aan Forsyth te wijden. De Oprah Winfrey Show
was toen pas vijf maanden oud, maar wel een
van de meest bekeken televisieprogrammas in
het land. Het bezoek aan Cumming zou de eer-
ste keer zijn dat de opnamen buiten de studio
werden gemaakt.
Die opnamen vonden plaats in het Dinner
Deck-restaurant. Er waren negentig mensen
uitgenodigd. Voor- en tegenstanders van de
apartheid in Forsyth kwamen aan het woord.
De een, net kapsel, besnord en in een grijs
streepjespak, keek uitdagend de camera in en
zei trots dat zijn comit dat Forsyth County
blank moet houden niet alleen tegen zwarten
was, maar ook tegen communisten en homo-
seksuelen. De ander, fors, met een woeste
baard, vertelde dat hij uit Atlanta naar Forsyth
was verhuisd nadat de eerste zwarten daar in
zijn wijk waren komen wonen en die in een
door ratten aangevreten achterbuurt had-
den veranderd. Toen Oprah hem vroeg of zijn
afkeer het hele zwarte ras gold, zei hij: Je hebt
zwarten en je hebt nikkers. Een zwarte, legde
hij uit, wil helemaal niet naar Forsyth komen,
die kent zijn plek. Maar een nikker komt hier
naartoe om rotzooi te trappen. Er waren ook
andere stemmen. Een jonge vrouw met een
stijf Margaret Thatcher-kapsel stond op en zei
dat ze bang was dat er doden zouden vallen.
Zwart en wit samen, dat is de enige weg! riep
ze, en applaus viel haar ten deel.
Cindy Jones Mills was erbij, daar in het
Dinner Deck. Zij had gehoopt de microfoon te
kunnen grijpen om Oprah te vertellen over haar
ouders, die 36 jaar lang country & western-
concerten organiseerden bij het Laniermeer,
net buiten Cumming. Alle grootheden hadden
er opgetreden, van Johnny Cash tot Dolly Par-
ton, maar ook zwarte muzikanten, zoals Charley
Pride en Chuck Berry. Ik wilde vertellen dat we
38 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.1.2017
al die 36 jaar nooit raciale problemen hadden
in die tent. Niet met de boekingen, niet met het
publiek, zegt Mills. Alleen Kris Kristofferson
kreeg een keer klappen van de burgemeester
van Cumming omdat hij het woord fucking had
gebruikt tijdens een aankondiging.
Winfrey sloeg Mills over. Maar 25 jaar later
kwam ze wl aan het woord, toen Oprah terug-
keek op de gebeurtenissen van weleer. De vraag
was: zijn de wonden geheeld? Ik zei dat ik dacht
van wel, zegt Mills (54), die vier jaar terug werd
gekozen als commissioner (afgevaardigde) voor
Forsyth North. En ik zal je uitleggen waarom.
Met een zangerig zuidelijk accent vertelt ze
dat ze opgroeide in een stadje waar iedereen
naar de baptisten- of methodistenkerk ging.
Maar toen, ze zat in de vierde klas, kwamen er
ineens katholieken in Cumming wonen, met
een dochter, Cathy heette ze, die bij haar in de
klas zou komen. Iedereen fluisterde opgewon-
den: Cathy is katholiek, Cathy is katholiek.
Mills wist niet wat dat was, katholiek. En toen
ze Cathy eindelijk ontmoette zag ze helemaal
geen verschil. Ik groeide op zonder haatgevoe-
lens. Sinds de komst van de katholieke familie
is Forsyth enorm veranderd, vervolgt ze. Toen
ik van high school kwam in 1980 woonden er
zon 27.000 mensen in de county. Nu zijn het
er bijna 220.000. Toen waren we een geheel
blanke gemeenschap, en nu zijn we tamelijk
De eerste zwarten die in zijn wijk kwamen wonen hadden
die in een door ratten aangevreten achterbuurt veranderd
divers. Niet zo divers als veel andere plekken,
maar wel op de goede weg.
Een uurtje praten met Mills en je ziet het
pre-1987-Forsyth voor je als een arme maar
trotse zuidelijke plattelandsgemeenschap die
zich staande hield dankzij hard werken, saam-
horigheid, geloof in de Heer en liefde voor coun-
trymuziek. De oude rechtbank en het politie
station met hun naargeestige herinneringen
zijn vervangen door moderne gebouwen die zijn
opgesierd met standbeelden van blanke notabe-
len. Bij de snelweg staat niet meer het bord met
de tekst Dont let the sun set on your black ass
(oftewel nikker, maak dat je wegkomt). Niets
herinnert nog aan die pijnlijke gebeurtenissen
van weleer. Ze zijn weggezogen in het zwarte gat
van geheugenverlies.
Werd er bij Mills thuis over gesproken? Ze
speelt met een knoop van het zwarte vest dat
ze over haar jurk met luipaardmotief draagt en
zegt dan: Mijn oma, die rond die tijd werd gebo-
ren, praatte er af en toe wel over. Maar niet op
een manier alsof het iets pijnlijks was, meer zo
van: zo is het leven nou eenmaal. Dan klopt haar
secretaresse op de deur. Haar volgende afspraak
is er. Als we afscheid nemen geeft ze me het
nummer van Phill Bettis. Die moet je spreken.
Hij zat in het comit dat na de demonstraties
voor verzoening moest zorgen.
PHILL BETTIS IS AANVANKELIJK onwillig, maar
stemt uiteindelijk in. De 62-jarige advocaat
heeft slechte ervaringen met schrijvers, zegt hij.
De eerste keer was naar aanleiding van een in
2008 verschenen boek over Forsyth waarin hem
werd aangewreven dat hij in zijn nevenfunctie
als makelaar de verkoop van grond had gefaci-
liteerd die in 1912 aan zwarte bewoners toebe-
hoorde. Het slaat nergens
op. Ze deden het voorko- Cumming, Georgia,
men alsof ik onderdeel van 24 januari 1987.
Forsyth County.
dat onteigeningsproces
Brotherhood March
was. Ik ben ruim veertig
jaar later geboren en het
enige wat ik deed was een
transactie voltooien.
Zijn tweede grief is dat hij in Blood at the Root
als racist wordt neergezet, zonder dat de auteur
de moeite nam om hem te spreken. Ik ben actief
in de kerk. Een van mijn beste vrienden is een
Afro-Amerikaanse dominee. We hebben afge-
sproken dat we elkaars begrafenisrede zullen
houden, zo bevriend zijn we. Ik heb zojuist wat
geld voor hem geregeld voor voedsel voor een
groepje Afro-Amerikaanse kinderen. Maar over
dat soort initiatieven vind je niets terug in Blood
at the Root.
Bettis, grijze snor, rode overgooier en bijpas-
send vlinderdasje, was 32 toen de demonstraties
plaatsvonden. Hij had volgens eigen zeggen
tolerantie gepredikt, tot kalmte gemaand,
voorspeld dat alles goed zou komen als ieder-
een maar hethoofd koel hield. Dat maakte
hem de u itgelezen persoon om zitting te nemen
in de Biracial Committee die was opgezet om
een derde B rotherhood March en verdere
spanningen te voorkomen. Blanke extremisten
zagen de gematigde Bettis meteen als een verra-
der. Een jaar lang kreeg ik doodsbedreigingen,
zegt hij.
Het geslacht Bettis woont al zes generaties
lang in Forsyth. Ook bij Phill thuis werd er
slechts sporadisch over 1912 gesproken. Zijn
oma noemde het eufemistisch die dwaasheid.
En, benadrukt hij, het was niet zo zwart-wit
als vaak wordt beweerd. Er waren ook mensen
die de vluchtende zwarten bescherming boden.
Hij kan me het huis met kogelgaten laten zien.
Het was, zegt hij, als in Schindlers List. Je had
die dwaasheid aan de ene kant en compassie
aan de andere. Hij is geen ontkenner, herhaalt
hij telkens weer. Wat er is gebeurd valt niet
goed te praten. Er was geen officieel verbod
voor zwarten om zich hier te vestigen, maar ze
waren bang. En niemand die er iets tegen deed.
Je hield je gedeisd. Dit was een achtergebleven
gebied, en er is nog steeds een groepje mensen
dat zich tegen verandering verzet. Maar dat zie
je overal. Dat is iets wat we ook in ons rapport
BETTMANN / GETTY IMAGES
vermeldden: waarom zou je je hier, als zwarte,
berhaupt willen vestigen?
Later mailt hij me het Report of the Cum-
ming/Forsyth County Biracial Committee.
Het rapport telt 122 paginas en werd op 22
december 1987 gepresenteerd. Het bestaat uit
zes delen, waaronder twee hoofdstukken met
conclusies en aanbevelingen, een van het zes
man sterke blanke Forsyth-kamp onder voor-
zitterschap van Bettis en een van het eveneens
zes leden tellende zwarte Atlanta-kamp dat
werd geleid door advocaat Felker W. Ward Jr..
Blank en zwart konden het niet eens worden.
Met name grondteruggave en/of herstelbeta-
lingen bleek een controversieel punt. Geen van
de partijen was bereid tot compromissen, zodat
de situatie ruim honderd jaar na de zuiveringen
onveranderd is. Bettis was en is fel gekant tegen
herstelbetalingen. Wie straf je ermee? Die lui
die die verwerpelijke daden begingen en nu al
heel lang dood zijn? Nee, je straft de huidige
bevolking, de belastingbetalers en de zaken
wereld, want die moeten het geld dokken.
Bettis kreeg kritiek van links, doodsbedrei-
gingen van rechts, maar meent dat hij gedaan
heeft wat hij kon, en hij is tevreden met het
resultaat. Ik ben niet corrupt. Ik deed mijn best
voor de gemeenschap en de staat Georgia. Het
was onze opdracht om te zorgen dat de boel niet
verder uit de hand zou lopen. En wij hebben dat,
voorzover ik kan nagaan, uitstekend gedaan.
Want het had hier volledig mis kunnen gaan.
Dit had Ferguson kunnen zijn.
INDERDAAD, HET IS ABSOLUUT geen Ferguson.
Geen massale rassenrellen. Eerder het tegen-
overgestelde. Dankzij negen snelwegen en
een steeds uitgebreider metronetwerk is het
gesoleerde Forsyth veranderd in een idyllisch
gelegen forensencounty van Atlanta met uit-
stekende scholen en prachtige natuur. Met zijn
bijna 220.000 inwoners staat Forsyth op de
elfde plaats van de snelst groeiende countys in
Amerika. Vanaf midden jaren negentig hebben
zich mondjesmaat wat zwarten in de county
gevestigd, maar zij maken slechts 3,6 procent
van de bevolking uit (ter vergelijking: in de
naburige Gainesville County is dat 15,7 procent).
Heel af en toe zie je er een over straat lopen, als
een soort curiositeit.
Maar diversiteit kent Forsyth inmiddels
wel. Dat is vooral te danken aan de instroom
van welgestelde Aziaten, die vooral in Atlantas
IT-industrie werken. Je ziet er veel in het chi-
que winkelcentrum The Collection, waar ik stop
voor koffie. Tegenover me zit een Indiase fami-
lie boeken te lezen. Ik moet aan commissioner
Cindy Jones Mills denken die me opgetogen ver-
telde dat ze, ondanks veel haatpost op Facebook,
onlangs een hindoetempel opende. Dat, zei ze, is
nou vooruitgang. Ik, die in de vierde klas mijn
eerste katholiek ontmoette, en nu open ik een
hindoetempel!
Dankzij die toestroom van upper middle
class-migranten behoort Forsyth inmiddels tot
de meest welvarende countys van Amerika. Heel
cru kun je stellen dat 75 jaar isolatie en segrega-
tie aan die bloei heeft bijgedragen. De ironie is
immers dat de welgestelde forensen, blank, Azi-
atisch, zelfs het handjevol zwarten, zich hier ves-
tigen omdat Forsyth verschoond is gebleven van
de gebruikelijke grotestadsproblematiek: crack,
crystal meth, straatprostitutie, gangs, misdaad,
nachtclubs, alcoholisten, zwervers, rotzooi. De
nieuwkomers hebben daar dankbaar van gepro-
fiteerd.
Toen ik hem dit voorlegde, moest website-
editor Jim Dean van de Forsyth County News
lang nadenken. Voorzichtig formulerend zei hij:
Ik weet niet precies wat ik daarop moet zeggen.
Hm ik begrijp wat je bedoelt. En in zekere zin
heb je gelijk. Ons grote probleem nu is betaal-
bare huizen. De huur van de appartementen die
worden gebouwd bedraagt tienduizend dollar
per maand. Ja, het is makkelijker om dat vol te
houden als je geen... Hij maakt de zin niet af.
Voor je het weet hoor je bij de wrong crowd.
26.1.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 39
Essay Post-truth en de ervaring van de waarheid
De geschiedenis
van de lange neus
Van de matig gevulde strook belang
stellenden vr hem maakte Donald
Trump de grootste mensenmassa ooit
bij de inauguratie van een Amerikaanse
president. Toch zijn het niet alleen
de stompzinnigen die de waarheid
door de plee trekken.
door Adriaan van Veldhuizen beeld Milo
IN AMERIKA EN ENGELAND werd post-truth gekozen tot Woord van
2016. Het genootschap voor de Duitse taal koos met Postfaktisch een
vergelijkbaar begrip. In de publieke sfeer, zo verklaarden de diverse
commissies, hebben de feiten het in 2016 verloren van de emoties. Na
die vaststelling volgen doorgaans verwijzingen naar de verkiezing van
Donald Trump, het ontregelende optreden van Vladimir Poetin en de
opkomst van fake news.
Maar ook dichter bij huis is het raak. Wij hebben vaccinatiefantas-
ten, klimaatontkenners en lieden die in naam van het vaderland met
immigratiestatistieken rommelen. Daarom wijdden enkele Neder-
landse kranten rond de kerstdagen een artikel aan het postwaarheid-
tijdperk. Die bespiegelingen leverden boeiende inzichten op, maar in
zowel de Nederlandse als de Engelse beschouwingen blijft reflectie op
hoe zon post-begrip de samenleving periodiseert en ordent achter-
wege. En dat is een gemis, want hoe handig post-begrippen ook zijn,
de overzichtelijkheid die ze bieden kan ons flink op het verkeerde been
zetten.
Het lijkt allemaal zo eenvoudig: het voorzetsel post betekent na, begrippen steeds weer nieuwe post-begrippen uitlokken of ontstaan in
dus als je post voor iets anders zet, zeg je dat de betreffende toestand
of ontwikkeling ten einde is en een nieuw tijdperk is aangebroken.
Wie het over post-Van Gaal-Manchester heeft, praat over Manchester
United na mei 2016 en wie post-traumatische stress beschrijft, schrijft
over stress die volgt op een trauma. Hetzelfde lijkt te gelden voor de
maatschappelijke post-begrippen die ons sinds een aantal decennia om
de oren vliegen. Modernisme, feminisme, kolonialisme en kapitalisme
moesten er allemaal aan geloven: ze werden met een post-begrip voor-
bij verklaard. Toch zou het te simpel zijn om te veronderstellen dat het
voorzetsel post in al deze gevallen hetzelfde betekent. Daarom onder-
scheid ik hier een viertal eigenschappen van post-begrippen die door-
gaans onderbelicht blijven.
Allereerst is het handig om een onderscheid te maken tussen de
mensen die het post-begrip gebruiken en degenen die daar lijdend
voorwerp van zijn. Zo is betrekkelijk veel geschreven over het post
modernisme, maar zijn er een stuk minder mensen die zichzelf met
overgave postmodern noemen. Meestal kunnen we in grote lijnen aan-
wijzen welke groep wordt besproken, maar verschilt de exacte invulling
van het begrip per auteur. Het loont daarom de moeite om niet alleen
40 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.1.2017
degenen te bestuderen waarop post-truth betrekking heeft, maar ook
om te kijken naar de bedenkers en de gebruikers ervan.
Hieruit volgt een tweede punt van aandacht: post-begrippen doen
een geschiedfilosofische claim. De Engelse kranten die over post-Van
Gaal-Manchester schreven, leken een alledaagse vaststelling te doen.
Toch is deze uitspraak beslist een geschiedfilosofisch statement. De Gro-
ningse geschiedfilosoof Frank Ankersmit zou zon begrip een narrative
substance noemen: het is een voorstel voor het periodiseren, ordenen
en typeren van een tijdperk. Dat wordt relevanter voor de samenleving
naarmate de begrippen groter worden, zoals bij postindustrieel of post-
christelijk, maar de werking is gelijk. Wie zon begrip gebruikt bakent
tijd en ruimte af en benoemt iets wat de Duitse filosoof Johann Gott-
fried von Herder als Zeitgeist omschreef. Dat kan zowel een positieve
als een negatieve typering zijn, maar er wordt altijd een onderscheid
gemaakt tussen wat wel en niet kenmerkend is voor een periode.
Bovendien, en dat is het derde punt, is het belangrijk om te besef-
fen dat zon Zeitgeist niet louter een stand van zaken beschrijft. Wie
het recent verschenen boek Postcapitalism: A Guide to Our Future
van Paul Mason leest, valt dat meteen op. Mason gebruikt het woord
postkapitalisme als een stip aan de horizon: het is er nog niet, maar
we komen dichterbij. Zoiets geldt ook voor postkolonialisme en post-
feminisme. Deze begrippen zijn niet alleen beschrijvend, maar ook
performatief: gebruikers ervan willen een toestand in de alledaagse
werkelijkheid tot stand brengen of herzien. Ze doen een oproep om
de wereld in een ander licht te bekijken en leggen de nadruk op n
specifiek onderdeel van de samenleving, bijvoorbeeld onze houding
tegenover het kapitalisme, het feminisme of Louis van Gaal. Dat is
interessant, want zo kunnen post-begrippen, terwijl ze zich als histori-
sche afbakeningen voordoen, ook allerlei tegenstellingen in het heden
onderstrepen. Dan blijkt post meer dan een chronologische orde-
ning: het is een oproep om kant te kiezen in een intellectueel debat.
De laatste eigenschap van post-begrippen is dat ze vaak heftig intel-
lectualistisch worden bediscussieerd. Een bijeffect daarvan is dat post-
dialoog met andere post-begrippen. Dat kan interessant zijn voor de
connaisseur, maar zulke discussies kunnen in het publieke debat ook
een onontwarbare kluwen van betekenis opleveren.
***
Geloof je LATEN WE POST-TRUTH NU EENS LANGS
in God? deze vier eigenschappen van het tijdperk-
denken leggen. Het is aardig om te begin-
Een keuze nen bij de laatste, die vraagt immers om een
en een beetje blik op het debat en dat geeft meteen een
achterlijk. overzicht van het veld dat we hier bespre-
ken.
Ben je Zowel het intellectuele vuurwerk als de
socialist? dialoog met andere post-begrippen is snel
Een afweging gevonden. Vrijwel alle artikelen uit de laat-
en een beetje ste weken van 2016 brengen post-truth in
verband met het postmodernisme. Dat is de
naef intellectuele stroming die alle zekerheden
van de moderne tijd vanaf de jaren zeventig in de taal deed verdampen.
Postmoderne filosofen meenden dat er geen rationeel fundament was
voor absolute kennis. God bijvoorbeeld, kon niet overtuigend worden
aangetoond, maar de menselijke rede bleek eveneens onbetrouwbaar.
De postmodernisten benadrukten dat de taal gebruikt om informatie
over te dragen telkens weer een subjectieve uitwerking heeft. Iedere
claim op waarheid werd daarom als een contextueel bepaalde construc-
tie ontmaskerd. In plaats van coherente wetenschappelijke vooruitgang
bleef er een oneindig aantal inwisselbare visies op de werkelijkheid over.
Deze denkwijze werd onder filosofische laboratoriumomstandig
heden ontwikkeld, maar na een aantal jaren ontsnapte de geest uit de
fles en greep de relativering wild om zich heen. Religie, cultuur, mora-
liteit en ideologie: alles werd gedeconstrueerd. Geloof je in God? Een
keuze en een beetje achterlijk. Ben je socialist? Een afweging en een
beetje naef. Denk je dat er zoiets bestaat als de Nederlandse cultuur?
Een mening en een beetje vies. Zo kwamen alle grote verhalen onder
druk te staan.
De ironie is dat het postmodernisme zelf ook een groot verhaal met
eigen waarheden en vooroordelen bleek. Volgens de jonge academici
Rune Mller Stahl en Bue Rbner Hansen, die een stuk schreven in
het linkse tijdschrift Jacobin, heet de politieke variant van dat post
moderne verhaal Tina, There Is No Alternative, naar het credo van
Margaret Thatcher. Hoewel Thatcher op het eerste gezicht weinig op
de postmoderne filosofen leek, keerde ook zij de grote verhalen de rug
toe. Liever baseerde zij zich op financile cijfers van het moment en een
aantal economische wetten. Volgens Mller Stahl en Rbner Hansen
heeft dat tot technocratische politiek geleid die iedere keuzemogelijk-
heid en bezieling wegdrukte. En belangrijker: van links tot rechts werd
iedereen tot deze aanpak verleid.
Denk aan het boek dat Al Gore schreef toen hij de verkiezingen in
de VS verloor: The Assault on Reason. Gore zette uiteen hoe zijn oppo-
nent George Bush het contact met de realiteit verloren had. Gores
impliciete boodschap was dat kennis van de cijfers tot zekere politieke
uitkomsten zou moeten leiden en dat Bush dat negeerde. In de jaren
daarna lieten cijfers, formules en grafieken zien dat de banken gered
moesten worden, dat er bezuinigd moest worden, dat de EU vergroot
moest worden. Moraliteit deed er in die beslissingen weinig toe: alles
wat buiten de feiten viel, was een mening en dientengevolge irrelevant.
Susan Neiman schreef in 2010 in De Groene Amsterdammer over
hoe in linkse kringen afscheid van de moraal genomen was. Onder het
mom van feitengestuurde rationele politiek werden overal de ideologi-
sche veren afgeschud. In zijn kerstessay in NRC Handelsblad conclu-

26.1.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 41

deert Luuk van Middelaar dan ook: Aldus plaveide een verbond van
relativerend postmodernisme en alternatiefloze technocratie de weg
naarpost-truth politics: het ene ontwapende de feiten in het debat en
de andere verklaarde meningen irrelevant voor het bestuur.
Ongenuanceerd samengevat: de elite heeft de waarheden van het
volk afgepakt en vervangen door relativisme, nu pakt het volk de waar-
heden van de elite af en vervangt ze door nieuwe. Toen de elite dat deed
heette het postmodernisme, nu het volk dat doet, noemt de elite het
post-truth. Zo bezien is het verhaal dat post-truth uitlokt een indruk-
wekkende shakespeariaanse plot die een heleboel ontwikkelingen in
onze samenleving verheldert. Toch moeten we er ook mee oppassen.
Het blijft bijvoorbeeld moeilijk te zeggen wat postmodernisme hier
betekent, helemaal als blijkt dat zowel Margaret Thatcher als de Franse
filosoof Jean-Franois Lyotard daaronder valt. Ook is het niet helemaal
duidelijk hoe post-truth nu precies aan het postmodernisme is ont-
sprongen: is post-truth een intentionele reactie op postmodernisme of
een onvoorzien gevolg? Is er sprake van continuteit tussen beide, of is
er toch een breuk? Ik weet het niet. Wel is duidelijk dat de onontwar-
bare kluwen van betekenis in het debat rondom post-truth goed zicht-
baar is.
***
VOORDAT IK HIEROP TERUGKOM IS HET AARDIG om nog even naar de
drie andere eigenschappen van post-begrippen te kijken. Dat vraagt om
een korte begripsgeschiedenis die iets verder terugkijkt dan het recente
gebruik van dit begrip. Wie de intellectuele geschiedenis van post-truth
bestudeert, ziet dat er drie manieren zijn waarop erover is geschreven.
Nu ga ik hier niet beweren dat dit drie keurig afgebakende tradities zijn,
in de praktijk zijn ze sterk met elkaar verweven, maar om post-truth
zinvol te bespreken is het handig om drie archetypes te onderscheiden.
Aanvankelijk kwam post-truth vooral voor als een verwijzing naar
bewuste leugens in media en politiek. Toen het begrip in 1992 in een
profetisch artikel in The Nation werd gentroduceerd door Steve Tesich
stelde hij dat het Amerikaanse politieke proces door onverantwoorde
leugens werd vertroebeld. Hij richtte zijn pijlen vooral op Ronald Rea-
gan vanwege diens optreden tijdens het Iran-Contra-schandaal. Twaalf
jaar later maakte de Amerikaanse journalist Ralph Keyes serieus werk
van post-truth. In zijn The Post-Truth Era: Dishonesty and Deception
in Contemporary Life verbaasde hij zich over de vanzelfsprekendheid
waarmee iedereen kleine leugens vertelt zonder daarover wroeging te
voelen. Hoewel het hem niet alleen om de politiek ging, kwam daar wel
het zwaartepunt te liggen in daaropvolgende bespiegelingen.
Hoezeer daar aanleiding toe was bleek toen Chris Mooney in 2005
The Republican War on Science publiceerde. Hij besprak daarin het
keiharde anti-intellectualisme in de Amerikaanse politiek, en niet
alleen bij de Republikeinen. Langzaam maar zeker werd ook de rol van
de media vaker besproken. In 2012 schreven de journalisten Ari Rabin-
Havt en David Brock The Fox Effect, een boek over de Amerikaanse
nieuwszender Fox News en haar baas Roger Ailes waarin ze lieten
zien hoe the facts no longer matter, only what is politically expedient,
sensationalistic, and designed to confirm the preexisting opinions of
a large audience. Saillant detail is dat Brock zelf ooit een conserva-
tief journalist was, maar zich in 1998 tot de progressieve journalistiek
bekeerde omdat hij genoeg had van de vanzelfsprekendheid waarmee
conservatieve media leugens opschreven. Hij richtte de linkse denktank
Media Matters for America op en maakte daarmee begin 2016 ook een
ander boek van Rabin-Havt mogelijk: Lies, Incorporated: The World of
Post-Truth Politics.
In 2015 verscheen in The New Republic een essay van Jeet Heer
onder de veelzeggende titel Trump Is Not a Liar. Hes Something
Worse: a Bullshit Artist. Sinds dat moment zijn post-truth en bullshit
innig met elkaar verweven geraakt. De term bullshitter werd al in 1986
gemunt door Harry Frankfurt om mensen te beschrijven die zich op
geen enkele manier tot het vraagstuk van waarheid en onwaarheid ver-
houden. Ze liegen niet programmatisch, maar bazelen in de richting die
42 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.1.2017
hen op dat moment uitkomt. Een bullshitter, zo schreef Rob Wijnberg
enkele maanden voor de Amerikaanse verkiezingen over Trump, staat
onverschillig tegenover de waarheid: het maakt hem niet uit of wat hij
zegt waar of onwaar is.
Overigens is dit geen louter Amerikaans fenomeen. Groot-Brittan-
ni kent Nigel Farage en Boris Johnson en in Nederland timmerde
Thierry Kerst-wordt-ons-afgepakt Baudet de afgelopen tijd aardig aan
de weg. Zij zijn stuk voor stuk laconieke types bij wie je niet de boosheid
ziet van geharde oppositiepolitici, terwijl ze wel een radicale afwijzing
van de status-quo presenteren. Ondertussen veranderen ze zelf met het
grootste gemak van standpunt, worstelen ze met taal en raken ze ver-
strikt in cijfers, maar blijven ze immuun voor kritiek omdat ze die toch
niet serieus nemen.
De derde en wat mij betreft belangrijkste groep is moeilijker een
gezicht te geven. Dit zijn geen mensen die zelf de media opzoeken, boe-
ken schrijven of politiek actief zijn. Het gaat hier om mensen die daad-
werkelijk geloven in een waarheid die niet door de bekende feiten wordt
ondersteund. In Amerika zijn zij na de verkiezing van Trump sterk in
de belangstelling komen te staan omdat ze als de motor achter zijn
opkomst worden gezien. Het zijn de mensen die J.D. Vance fenomenaal
beschrijft in zijn Hillbilly Elegy, een familiegeschiedenis van een gezin
uit de Amerikaanse onderklasse. Vance laat zien hoe zij iedere politieke
boodschap de afgelopen jaren opvatten als een aanval op hun levensstijl.
Sociale, religieuze en economische context bepaalden dat de hill
billies verhalen over klimaatverandering, homohuwelijk en abortus
beantwoordden met een totale afwijzing van zowel het verhaal als van
de media en politici die ze deze verhalen vertelden. De rechtse radio
presentator Rush Limbaugh komt er zelfs openlijk voor uit dat hij een
waarheid verkondigt die concurreert met de waarheid van de main-
stream media en andere vermeende links-liberale bolwerken zoals
universiteiten. Hoewel zijn luisteraars in de VS soms klinisch worden
aangeduid als degenen die slachtoffer zijn geworden van leugenaars en
bullshitters is dat te kort door de bocht, maar daarop kom ik hieronder
terug. Voor nu zijn zij de derde groep.
Deze begripsgeschiedenis toont de verschillende mensen die het
stempel post-truth krijgen opgedrukt. Die mensen zijn altijd de ander
in het verhaal, maar dat levert geen coherent beeld van ze op. Soms is
de ander een leugenaar en verdraait hij de waarheid (Fox News), dan
weer is de ander het zenith van postmodernisme en gaat hij flexibel
met geverifieerde waarheden om (Trump). Tot slot kan de ander het
tegendeel van het postmodernisme zijn en verzet hij zich tegen moreel
relativisme en gelooft hij te goeder trouw in concurrerende waarheden
(de familie Vance). Tegelijkertijd zien we dat degenen die het stempel
post-truth opdrukken steevast linkse en liberale journalisten en politici
zijn.
***
DEZE BEGRIPSGESCHIEDENIS BEVESTIGT dat ook de bedenkers en
gebruikers van het begrip meer doen dan louter beschrijven. Ze schep-
pen orde in een historische periode door
accenten te leggen en bepaalde elementen
te benadrukken. Ze drukken een tijdperk
We doen er geen ons tijdperk! een stempel op en presen-
goed aan om teren intellectuele en politieke tegenstellin-
gen als een chronologische opeenvolging.
degenen die Doordat het ons allemaal in zon heldere
ontvankelijk plot, gelardeerd met de nodige intellectuele
zijn voor Trump overdenkingen, wordt voorgeschoteld zijn
we geneigd ernaar te handelen. Maar laten
en andere we daar even mee wachten en eerst goed
populisten beseffen wat post-begrippen doen.
als onnozele De risicos van post-truth zijn te illustre-
slachtoffers ren aan de hand van het begrip Middel
eeuwen. Ook dat werd niet gebruikt door de
te zien mensen die er lijdend voorwerp van waren,
maar typeerde alles en iedereen in een losjes
afgebakende periode. Voor de leek heeft het
begrip Middeleeuwen betrekking op de peri-
ode tussen ongeveer 500 en 1500 en gaat het
over mensen die diep religieus, niet genteres-
seerd in de rede en weinig verfijnd in cultuur en
kunst waren. Dat er ook cruciale uitvindingen
werden gedaan, er geavanceerde communica-
tiesystemen waren en reizen door heel Europa
niet ongebruikelijk was, wordt in deze beeld-
vorming doorgaans over het hoofd gezien. De
Middeleeuwen zijn donker, thats it, jammer
voor alle middeleeuwers.
Zoiets dreigt ook bij post-truth. Post-truth
waarschuwt terecht voor de leugenaars en de
bullshitters in onze samenleving. Maar we
doen er geen goed aan om degenen die ont-
vankelijk zijn voor Trump en andere populis-
ten op dezelfde stapel te leggen of als onnozele
slachtoffers te zien. Wie deze mensen serieus
wil nemen, moet hun verhaal begrijpen. Niet
om het ermee eens te zijn, wel om te zien wat
ze denken. Luuk van Middelaar betoogde al
dat de politiek niet het domein van de feiten is,
maar ook dat van oordeel en overtuiging. Dat is
te preciseren door te erkennen dat er meerdere
soorten waarheid bestaan.
Het begint bij de vaststelling dat uit de
feiten niet altijd de waarheid volgt en dat

waarheid niet louter op controleerbare fei-

ten rust. Wanneer J.D. Vance het over zijn

grootmoeder heeft, zegt hij: Mamaws sen-

timents occupied wildly different parts of the

political spectrum. Depending on her mood
Mamaw was a radical conservative or a Euro-
pean-style social D emocrat. Because of this, I
initially assumed that Mamaw was an unreformed simpleton (...). Yet
I quickly realized that in Mamaws contradictions lay great wisdom.
Het waren niet de feiten die haar waarheid genereerden, het was iets
anders.
In de filosofie is al vaker nagedacht over een waarheid die niet strikt
feitelijk is, maar sterk leunt op ervaring. De Duitse filosoof Hans-Georg
Gadamer merkte het verschil op tussen natuurwetenschappelijke
waarheid en de persoonlijke betekenis die we ontlenen aan ervaringen.
Dat laatste bracht hem op een waarheid zoals die ons kan treffen als we
naar een kunstwerk kijken. Dat is geen strikt cognitief proces, maar een
interpretatie waarbij onze eigen kennis en traditie in gesprek gaan met
de traditie van het kunstwerk dat we bekijken.
Iedereen kent dat soort waarheden. Ze komen niet alleen voor als
we naar kunst kijken, maar ook als we maatschappelijke toestanden
proberen te doorgronden. In onze politieke en maatschappelijke keuzes
resoneren ook de tradities waarin we grootgebracht zijn en de normen
van de groep waarin we ons bevinden. Dat geldt ook voor Vances
Mamaw: haar waarheid is geen lange neus naar het postmodernisme,
of middelvinger naar de feiten, maar een ervaren waarheid.
Voor de bestudering van dat soort waarheden zijn in de literatuur-
wetenschap interessante aanknopingspunten te vinden. De Duitse lite-
ratuurtheoreticus Hans Ulrich Gumbrecht stelde in zijn Stimmungen
lesen uit 2011 dat mensen tijdens het lezen vaker aandacht voor stem-
mingen hebben dan voor de plot. Veel van het leeswerk dat we doen
richt zich niet op feitelijke informatie. We lezen om geraakt te worden.
Gumbrecht benadrukt daarmee dat teksten niet slechts n betekenis
hebben. Er zijn altijd meerdere stemmingen die aan dezelfde toestand
kunnen ontspringen. Wie niet de feiten maar de stemming leest ziet
dat aan het afwijzen van bepaalde politieke programmas en standpun-
ten een diep gevoel van onzekerheid, angst voor het verdwijnen van
de bekende wereld en het besef je steeds weer niet gezien te weten ten
grondslag liggen.
***
POST-TRUTH IS EEN MOOIE KEUZE als woord van het jaar. Al was het
maar omdat het, los van wat woordenboekenmakers erover zeggen, een
typering van een periode beoogt te zijn. Maar we moeten er wel mee
oppassen. In dit geval omdat het een groep mensen letterlijk versim-
pelt vanwege hun elastische omgang met de feiten. Hun eigen waarheid
wordt slecht gezien. Om deze mensen toch te zien, doen we er goed
aan om niet mee te gaan in het onderscheid tussen objectieve feiten die
waarheid genereren versus de leegte van leugens. We moeten naast de
wetenschappelijke blik ook de kunstzinnige blik als relevante politieke
raadgever omarmen.
Dat geldt niet alleen voor Amerika, maar zeker ook voor de Neder-
landse politici die in 2017 aan de verkiezingen zullen meedoen. Zij moe-
ten niet alleen cpb-rapporten lezen, maar ook romans en geschiedenis-
boeken. Die zullen een waarheid overbrengen die geen feitelijk karakter
heeft, maar wel recht doet aan de stemming in de samenleving. Juist in
het post-truth-tijdperk kan dat een goede raadgever zijn. Uiteindelijk
was het niet voor niets dat een aantal historici de winst van Donald
Trump voorspelde, zij wisten de stemming te lezen, terwijl de rest ach-
ter de feiten aan liep.
Adriaan van Veldhuizen is universitair docent geschiedenis aan de
Universiteit Leiden. Hij werkt samen met Herman Paul in het project
Epochal Thinking dat wordt gefinancierd door het Fonds Staatsman
Thorbecke van de KNAW. Eind augustus organiseren zij een conferen-
tie over Post-Prefixes and Their Historical Presuppositions

26.1.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 43

 Build a better mousetrap, and the world will
beat a path to your door, zou Ralph Waldo
Emerson ooit hebben gezegd. Zoals wel vaker
klopt er niets van. Emerson heeft zich nooit uit-
gelaten over de muizenval. Misschien omdat hij
wist dat de beste muizenval geen muizenval is.
De eerste muis die mijn dochter (zes of
zeven was ze) ooit zag, heette Nathan. Hij had
waarschijnlijk gesnoept van de korrels die een
bestrijder bij de buren had geplaatst en wag-
gelde als een beschonken bejaarde richting bal-
kondeuren. Een muis, riep mijn vrouw. Dat
lijkt mijn oudoom Nathan wel, zei ik en ik liet
het beestje zijn gang gaan. Het mag waar zijn
wat Philip Larkin schreef, They fuck you up,
your mom and dad, maar dat betekent niet dat
je de kinderen getuige laat zijn van moord.
Nathan bleek taaier dan verwacht. In de
week die volgde werden we hem af en toe
gewaar als hij zich met verwijtende blik van
brandschone keuken naar balkon begaf, waar
ook niets viel te halen. Op de een of andere
manier deed hij mij denken aan de jodenvogel
uit het verhaal van Malamud, een manisch-
depressieve kraai die binnendringt bij een
gezin en steeds, op de vraag wat hem mankeert,
zegt: Anti-semiets...
De brandschone keuken was mijn
boeddhis tische oplossing voor de muizen-
kwestie. Ja, er zijn vallen en er is natuurlijk
gif, maar als het gaat om de bestrijding van
mens en dier neemt techniek snel de vorm
aan van massamoord. Zelfs de bestrijder, die
ook bij ons doosjes, zoals hij ze eufemistisch
noemde, wilde plaatsen, zag meer in andere
methodes: De muis streeft naar gemak, mijn-
heer. Als er niks voorhanden is, gaat hij ergens
anders heen. Dus stopten wij alles in blikken
en smeerde ik elke kier dicht waar je een bal-
pen in kon steken. Want ze kennen dus door
zon klein gaatje. Een paar dagen later had
ook Nathan het opgegeven en verklaarden we
ons huis tot knaagdiervrije zone. Waar is-ie
heen? vroeg mijn dochter, en ik antwoordde
naar waarheid: Verhuisd. Dat is per slot van
rekening een weids begrip.
Het is meer dan tien jaar geleden en ik zou
het zijn vergeten als deze week niet weer het
m-woord klonk. En verdomd, in de keukenla
waar zich pasta, instant-soep, havermout en
ander koolhydraatrijk voedsel ophoudt, waren
muizen geweest. Mijn dochter kwam erbij
Marcel Mring
staan en zei met iets van ontzag en nostalgie in
haar stem: Nathan... Ik moet bekennen dat dat
Klikmuis
ook mijn eerste gedachte was. Misschien wordt
het tijd dat ik een kinderboek schrijf. Nathan,
de huismuis; een boek over een tobberig knaag-
dier dat Schopenhauer leest. In plaats daarvan
Muisje Nathan snoepte haalde ik opbergboxen en wat dies meer zij en
een paar dagen later waren we weer muisvrij.
van de havermout. Wij wel, maar in wijken met honderd jaar
Hing hij maar aan de oude panden zullen altijd muizen zijn. Al was
sleutelbos! het maar omdat die panden graag worden
bewoond door lieve stadsmensen die verte-
derd kijken naar wat groeit en bloeit en altijd
beeld Han Hoogerbrugge weer boeit. Mijn linkerbuurman, bijvoor-
Mijn buurman zette
zijn muis soms een
versnapering voor
beeld, bekende dat hij zijn muis af en toe een
versnapering voorzette. Ja, het was niet ver-
standig, maar hij kon het niet over zijn hart
verkrijgen om zon beestje... Daar stokten zijn
woorden en begonnen zijn ogen te glanzen.
Als ik zoiets hoor krijg ik weer vertrouwen in
de mensheid.
Dat vertrouwen was snel verdwenen toen
ik een dag later, na een treinreis, mijn telefoon
miste. De telefoon was twee maanden oud.
Omdat het goedkoper was om hem te kopen
dan af te betalen via een abonnement had ik
650 euro neergelegd en nu was die telefoon
door een handige jongen uit mijn broekzak
gegoocheld. Ik had die jongen bij het verlaten
van de trein nog vriendelijk toegeknikt ook.
Er volgden dagen waarin ik ten prooi was
aan merkwaardige, zinloze bewegingen. Hand
in de lege broekzak (hoe laat is het), naar een
lege plek op de werktafel (dochter een berichtje
sturen), jaszak bekloppen (heb ik hem wel
bij me). Dat ding is een onderdeel van mijn
lichaam geworden! zei ik tegen mijn vriend
Harry.
Een paar dagen later kocht ik een nieuwe.
Aan de jonge vrouw die mij hielp vroeg ik wat
een dief in godsnaam kon met een gestolen,
van onder tot boven beveiligde iPhone. Het
zijn specialisten, zei ze. Ze gooien de simkaart
eruit, vegen hem leeg en dan gaat-ie in de ver-
koop. Ik herinnerde me dat die aardige jongen
in de trein bij het binnenrijden van Rotterdam
Centraal in het toilet was verdwenen en dat ik
dacht: vreemd. Nu snapte ik dat hij de sim-
kaart toen had doorgespoeld, zodat ik hem niet
kon volgen.
Een betere muizenval mag dan geen val zijn,
maar wat is een telefoon die niet gestolen kan
worden? Misschien een die zich bewust is van
zijn eigenaar. Er zijn kofferlabels en sleutel-
hangers die contact onderhouden met de baas.
Waarom zou je niet iets aan je sleutelbos kun-
nen hebben dat gaat piepen als de telefoon zich
meer dan een paar meter van je verwijdert?
Het kan aan mij liggen, maar ik denk dat het
een gat in de markt is. Ik moet maar eens gaan
praten met een fabrikant. Misschien kunnen
we een ding aan de sleutelbos in de vorm van
een muisje maken. Nathan, de telefoonmuis.
Als iemand m gaat produceren, schrijf ik er
een verhaaltje bij.
26.1.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 45
International Film Festival Rotterdam Loving
Hoe gewone mensen leven
Op het International Film Festival Rotterdam gaat Loving van Jeff
Nichols in premire, een film over de illegaliteit van rassenvermenging
in Amerika in de jaren vijftig.
door Gawie Keyser
EEN FOTO WAAROP Richard en Mildred Loving
samen op de bank televisie zitten te kijken, mid-
den jaren zestig gepubliceerd in Life Magazine,
verraadt op het eerste gezicht niets van hun
situatie. Ze lijken zo gelukkig: zij rookt een siga-
ret, hij ligt met zijn hoofd op haar schoot, zijn
benen lang uitgestrekt. Ze kijken naar The Andy
Griffith Show, een sitcom over een sheriff van
een klein stadje die problemen oplost met een
mix van menselijkheid en gezond verstand. Het
is wrang dat ze hier zo van genieten, omdat de
Lovings een paar jaar tevoren slachtoffer wer-
den van plaatselijke politieagenten die gezond
verstand noch menselijkheid hadden. Ze wer-
den namelijk gearresteerd toen bleek dat ze ver-
liefd op elkaar waren en dat ze getrouwd waren.
En dat was dus een misdaad.
De titel van de reportage in Life, The Crime
of Being Married, vangt de essentie van de tra-
gedie waarin Richard en Mildred Loving terecht
waren gekomen, ook verwoord in de eerste
zinnen van het stuk: Zij is negro, hij is wit, en
ze zijn getrouwd. Jaren later, nu, zijn de fotos
hartverscheurend prachtig om naar te kijken; zo
veel liefde druipt van de taferelen af, en je krijgt
een vreemd gevoel van schaamte tijdens het kij-
ken. Misschien heeft het ermee te maken dat
het allemaal verboden is: Richard spelend met
zijn witte en zwarte en lichtbruine kinderen;
Richard met zijn vrienden, allemaal zwart; hoe
Mildred naar haar man kijkt, zo verliefd; een
foto waarop Richard en Mildred van achteren
worden gefotografeerd terwijl ze hand in hand
lopen; Richard en Mildred bij de drag races, hij
zo cool, nonchalant met zijn arm op haar schou-
der, een sigaret tussen de vingers van zijn arbei-
dershanden. En dan, Richard en Mildred op de
bank voor de televisie.
Op het moment dat de foto werd genomen
bevonden de Lovings zich midden in het proces
dat hen beroemd maakte: een historische zaak
in het hooggerechtshof op initiatief van senator
Robert Kennedy aangespannen door de Ameri-
can Civil Liberties Union (aclu). In 1967 beslis-
ten de hoogste rechters van het land dat het
huwelijk een recht is dat mensen niet op basis
van ras kan worden ontnomen. Hiermee zetten
zij ook een streep door het verbod op rassen
vermenging. Dat had namelijk witte suprematie
46 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.1.2017
als grondslag, oordeelden de rechters, omdat het
slechts witte mensen verboden was gemengde
huwelijken aan te gaan.
Zo ver is het nog niet wanneer Richard en
Mildred in hun huis in een afgelegen gebied in
Caroline County, Virginia, naar The Andy Grif-
fith Show kijken. Althans, zo verbeeldt regisseur
Jeff Nichols de Life-foto in zijn film Loving
waarin Joel Edgerton en Ruth Negga de hoofd-
rollen vertolken. Of ze destijds op dit moment
naar deze specifieke show keken is niet bekend;
in de reportage is er geen melding van. Maar
het is wel veelzeggend: de show verbeeldt een
Amerika dat mijlenver van de roerige jaren zes-
tig staat. Dat televisie-Amerika is een gedroomd
land waarin optimisme heerst, waarin mensen
aardig zijn voor elkaar, waarin je kunt rekenen
op de morele integriteit van ambtenaren en van
de publieke instituties waarvoor ze werken. Hoe
anders is de echte werkelijkheid waarin Richard
en Mildred zich bevinden terwijl ze naar de lieve
sitcom-sheriff kijken. Zoals ze hier zitten zijn
Richard en Mildred criminelen.
De foto illustreert de rode draad in Nichols
film, namelijk de spanning tussen het priv-
We doen dit niet alleen maar omdat iemand het moet doen .
We doen het voor onszelf, omdat we hier willen wonen
leven en de publieke zaak in tijden van sociale
en politieke onrust. En de vraag waar je in een
democratie precies op kunt rekenen wanneer
er sprake is van persoonlijk onrecht. De kop-
peling van deze twee domeinen vindt plaats in
een schitterend gemonteerde sequentie waarin
het beeld van de statige marmeren pilaren van
het hooggerechtsgebouw in Washington over-
gaat in een scne waarin de witte, houten lam-
brisering in het eenvoudige huis van de Lovings
in Virginia in beeld komt. Het private en het
politieke vloeien in elkaar over: Richard en
Mildred wonen de rechtszaak niet bij, maar vra-
gen aan een aclu-advocaat om n ding tegen
the judge te vertellen: Zeg tegen de rechter dat
ik van mijn vrouw houd. Of dat genoeg is, is
maar de vraag.
ALS JE FILMS uit de laatste vijf jaar moet opnoe-
men die een blijvende indruk hebben gemaakt,
dan is de kans groot dat een van deze er tussen
staat: Take Shelter, Mud en Midnight Special.
Allemaal zijn ze van Jeff Nichols en allemaal ver-
tellen ze over eenlingen die om welke reden dan
ook gemarginaliseerd zijn: een man die ervan
overtuigd is dat het einde van de wereld is aan-
gebroken; een crimineel die zich verschuilt op
een eiland; een vader die vlucht met zijn zoontje
dat over bovennatuurlijke gaven beschikt. En
nu Richard Loving: hij staat niet zozeer alleen,
maar leeft in een gemeenschap waar de invloed
van de buitenwereld aanvankelijk minimaal is.
Hoe dat komt laat Nichols in het eerste
half uur van zijn film zien. Richard en Mildred
wonen in een bosrijk gebied in Caroline County,
Virginia, waar wit en zwart en alles wat ertussen
zit zo duidelijk wordt het niet gezegd, maar je
ziet wel diverse tinten zwart en wit in de huids-
kleur van de personages ogenschijnlijk in har-
monie met elkaar samen wonen. Het is net alsof
de sociale utopie zoals geschetst in The Andy
Griffith Show ook in het echt kan bestaan. De
mensen bevinden zich in hetzelfde schuitje; of je
nu wit of zwart bent, je moet een bestaan opbou-
wen. Je werkt samen, je relaxt samen. Richard is
een man die houdt van drag races en na zon dag
met de autos op het asfalt gaat hij met zijn vrien-
den, allemaal zwart, naar de kroeg. Niemand die
er iets over zegt. En al helemaal niet de zwarte
familie van de mooie Mildred op wie hij verliefd
is. Er is slechts de suggestie dat sommigen in de
gemeenschap deze vanzelfsprekende mengeling
niet goed vinden: witte mannen die w antrouwig
en met dreigend geweld in hun lichaams
houding naar Richard en zijn vrienden kijken.
Zo vreedzaam is de omgeving niet, en dat
is de reden waarom Richard en Mildred naar
Washington gaan om officieel in het huwelijk te
treden. Het is juni 1958, Richard is 24, Mildred
is achttien, net zwanger van hun eerste kind.

IFFR
Een paar weken later verandert alles. In het
holst van de nacht slaan politieagenten toe op
het huis van Richard en Mildred. Ze worden uit
bed gerukt, gearresteerd en in de gevangenis
gestopt. De aanklacht: overtreding van de wet
tegen rassenvermenging, vastgelegd in de Racial
Integrity Act van 1924 die de bevolking classifi-
ceert in wit en gekleurd en die huwelijken tus-
sen deze twee groepen criminaliseert. Op advies
van een advocaat bekennen de Lovings schuld.
Gevolg: ze mogen de volgende 25 jaar niet meer
in Virginia wonen. Ze verhuizen naar Washing-
ton, waar Richard als bouwvakker gaat werken
terwijl Mildred thuis voor de kinderen zorgt.
JE MOET VOOR JEZELF wat burgerrechten pak-
ken, kind! Dit advies van Mildreds zus leidt
ertoe dat ze een brief aan senator Kennedy
schrijft wiens kantoor haar in contact brengt
met de aclu-advocaten. Het is bijna alsof
Richard en Mildred terloops in de juridische
molen belanden alsof je inderdaad even je
rechten moet gaan ophalen. Dit is een cruciaal
element in Nichols film. Hiermee laat hij zien
dat de mechanismen van gerechtigheid aanwe-
zig n functioneel zijn. Met andere woorden:
onrecht is er in de maatschappij, maar de moge-
lijkheid om dat te corrigeren via de instituties
van de rechtsstaat is er evenzeer. uit te buiten, maar om een mysterie vast te leg-
Op dit punt wijkt Loving radicaal af van
soortgelijke verhalen waarin onrecht via demo-
cratische processen wordt rechtgezet. Richard
en Mildred handelen niet uit sociaal bewustzijn,
gemotiveerd door de wetenschap dat de wereld
baat zal vinden bij hun daden. Ze beginnen dat
hele rechtsproces simpelweg omdat ze samen
met hun kinderen in dat huis in Caroline County,
Virginia, willen wonen. Vandaar Richards ver-
zoek aan zijn advocaat om tegen de rechter te
zeggen dat hij van zijn vrouw houdt. Later zegt
hij in de Life-reportage: We hebben aan andere
mensen gedacht, maar we doen dit niet alleen
Joel Edgerton als
Richard (rechts)
met naast hem
Ruth Negga
als zijn vrouw
Mildred in Loving
maar omdat iemand het moet doen
(...) we doen het voor onszelf, omdat
we hier willen wonen.
Dat dit intens persoonlijke lief-
desverhaal uiteindelijk bijna onbe-
doeld zoveel heeft losgemaakt de
zaak Loving v. Virginia leidde tot
afschaffing van de wet tegen rassen-
vermenging sluit aan bij Nichols
obsessie met het idee van nobiliteit
in afzondering. Hij laat zien dat
opstand en verzet niet per definitie
in grootse, maatschappelijk gen-
gageerde handelingen liggen, maar
dat ze simpelweg gestalte kunnen
krijgen in de wijze waarop gewone
mensen bestaan, in hoe ze van
dag tot dag dezelfde kleine, alle-
daagse dingen doen die we allemaal
doen. In hoe gewone mensen leven.
Natuurlijk, er is een voorwaarde, en
dat is de aanwezigheid van levens-
krachtige publieke instituties in een
goed werkende rechtsstaat. Maar
toch: in Loving zien we vooral hoe
groots het alledaagse kan zijn.
Vandaar ook Life. De titel zegt
alles. In Nichols film arriveert de
fotograaf, gespeeld door de schitterende acteur
Michael Shannon, bij het huis van de Lovings,
en het is alsof hij meteen een vriend is. Onze
vriend en vriend van Richard en Mildred. Hij
is geen louche reporter die valse informatie
wil verspreiden, maar een journalist op zoek
naar waarheid. Hij legt contact, niet om iets
gen: hoe is het mogelijk dat zoiets kleins, twee
mensen die van elkaar houden, zo revolutionair
kan zijn? Hij blijft eten, en als de tafel is afge-
ruimd gaan ze met zn drien televisie kijken,
de Lovings op de bank, de fotograaf zittend op
de vloer met zijn rug tegen de muur leunend.
Hij maakt de foto ongemerkt. Zij zien hem
niet eens. De wereld vervaagt, er is alleen deze
man die zijn hoofd neerlegt op de schoot van de
vrouw van wie hij houdt.
Loving is vanaf 25 januari te zien op het IFFR;
iffr.com, en vanaf 23 februari in de bioscoop
26.1.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 47
Fotografie
Hiroshi Sugimoto
Zeen
van tijd
Techniek bespeelt de
verbeelding in de fotos van
Sugimoto. Soms betekent
dat een inperking, maar
vaak ook eindeloze ruimte.
door Jan Postma
SAMEN VORMEN Hiroshi Sugimotos Seascapes
de schijnbaar eindeloze horizon van een wereld
die bestaat uit niets anders dan water en lucht.
Het is een wereld waarop de mens lijkt te zijn
verdwenen, of waarop hij misschien wel nooit is
verschenen. Een toekomst waarin de wereld de
mens overleeft ligt voor de hand, maar hier in
Foam laat dat doorgaans moeilijk voorstelbare
idee zich plotseling gemakkelijk inbeelden; de
geschiedenis van de soort is slechts een smalle
streep licht tussen twee oneindige zeen van
kalme duisternis. Zelf beschrijft Sugimoto de
beelden graag als dat wat ook de eerste mens
kan hebben gezien, beelden die gemaakt zouden
kunnen zijn met een soort tijdmachine: de oud-
ste herinneringen van onze cultuur.
De Japanse fotograaf werkt sinds 1980 aan
de reeks en fotografeerde naar eigen zeggen
inmiddels meer dan vijfhonderd zeegezich-
ten; afgaande op de titels vooral in Europa, de
Verenigde Staten en Japan. De beelden zijn op
hetzelfde moment zo abstract als Rothkos en zo
scherp en gedetailleerd als landschappen van
zeg Albert Bierstadt.
De kaders zijn precies in het midden gebro-
ken, de onderste helft van het beeld toont het
water, de bovenste de lucht. Maar binnen die
helder afgebakende grenzen lijkt de variatie ein-
deloos. Meestal is het water donker en de lucht
licht, maar lang niet altijd. Enkele uitzonderin-
gen daargelaten zijn de beelden zoals gezegd
haarscherp, om dit te bereiken heeft Sugimoto
een sluitertijd van hooguit een vijftiende van
een seconde moeten aanhouden. De paar keer
dat hij bij gebrek aan licht de sluiter langer liet
openstaan, werd de zee een fluwelen deken.
Op de achterwand van zijn technische
camera tekende hij daar waar op iedere foto de
horizon moest komen een lijn: boven de zee,
onder de lucht. Onder de lichtdichte deken zie
48 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.1.2017
je de wereld op het grondglas tijdens het kadre-
ren en het scherpstellen immers op zn kop. Als
een dichte mist de horizon aan het zicht onttrok,
wachtte hij net zo lang met het opstellen van de
camera tot de lucht opklaarde. Soms bleef hij
dagen of weken in de buurt van een bepaalde
locatie rondhangen, gezegend met engelen
geduld wachtend op ideale omstandigheden.
Een enkele keer ging het vervolgens alsnog mis.
Van het handvol zeegezichten dat in Amsterdam
hangt is er n volledig onscherp, naar verluidt
geen bewuste keuze van de fotograaf maar een
foutje.
Een perfectionist die altijd zelf zijn eigen
afdrukken is blijven maken, iemand die in een
interview dat is opgenomen in de catalogus zegt:
Ik kon geen vakman vinden die goed genoeg
was. Maar ook iemand die wanneer hij spreekt
over een oeuvre dat aaneenhangt van totale
beheersing zegt dat het de zaken die zich niet in
de hand laten houden zijn die tot iets werkelijk
interessants kunnen leiden.
Nadat je een tijdje in de zaal hebt gestaan
beginnen de beelden in de hoeken van het blik-
veld te ademen; alsof het eb is en de zeen aan-
zwellen. Met die illusie, het schijnbare bewegen
van dat wat ontegenzeggelijk roerloos is, komt
ook het besef van een grotere paradox die in
Seascapes besloten ligt. Sugimoto noemt het
vergelijken van de beelden een wezenlijk onder-
deel van het werk en wie dat doet komt onver-
mijdelijk eerst tot de conclusie dat ieder beeld
uniek is en daarna dat de mogelijkheden einde-
loos zijn. Maar wat al die verschillende beelden
op hetzelfde moment lijken te benadrukken is
iets wat, gevoelsmatig althans, haaks staat op
die variatie: hoe onvoorstelbaar onveranderlijk
de wereld is. Dit is de kern van de tijdloosheid
die Sugimoto zoekt. Ik geloof niet dat hijzelf in
zulke termen over zijn werk denkt, maar ik zou
het een troostrijk besef van de tijd noemen.
BLACK BOX heet de overzichtstentoonstelling
van Sugimotos werk. Naast Seascapes zijn er
werken te zien uit het gros van zijn belangrijk-
ste andere reeksen: Dioramas (1976-), Theaters
(1978-), Portraits (1999-) en Lightning Fields
(2009-).
Sugimoto groeide op in Tokio en studeerde
daar sociologie en politicologie, maar begin
jaren zeventig vertrok hij naar Californi om
zich te bekwamen in de fotografie. Hij had in
eerste instantie geen uitgesproken artistieke
ambities. Dat veranderde toen hij na zijn studie
naar de oostkust verhuisde en hij daar in aan-
raking kwam met de hedendaagse kunstscene.
Het begon met een Duchamp-tentoonstelling in
Philadelphia die hem omver blies, maar daarna
was het ook vooral het werk van conceptuele
kunstenaars als Dan Flavin en Donald Judd
dat grote indruk maakte: my spirit responded
to them, zegt hij over dat tweetal in het eerder
genoemde interview. En over wat voor gevolg
dat had: I decided to join the party. Nadat hij
begon met het maken van zijn tableaux-morts
behalve de befaamde dioramas in het Natural
History Museum fotografeerde hij ook vanaf het
begin elders wassen beelden rees zijn ster snel.
De wassen beelden in Amsterdam zijn
onderdeel van een latere reeks, Portraits. Sugi-
moto begon met het fotograferen van beelden
van Henry VIII en zijn zes vrouwen. Je ziet de
tot een rijtje feiten ingekookte gruwelgeschiede-
nis aan je voorbijtrekken: gescheiden; gexecu-
teerd; gestorven; gescheiden; gexecuteerd; tot
weduwe gemaakt.
De lagen liggen er dik bovenop en ook zo zie je
een geschiedenis zich voor je uitspelen. Holbein
schilderde de koning, het portret ging verloren
bij een brand maar we kennen het via kopien.
Op basis van zulk beeldmateriaal maakten de
wassen-beeldenmakers een nieuwe Henry VIII.
Sugimoto gebruikte het beeld om op zijn beurt
weer een portret te maken dat in zijn levens-
echtheid uncanny is; het is dat wat echt lijkt op
een manier die je denkt te herkennen maar die
het tegelijkertijd niet op die manier kan zijn.
De fotos maken indruk door de technisch
perfecte uitvoering de belichting is tegelijk
dramatisch en uitgebalanceerd, in het zwart
van de achtergrond zijn op de afdrukken nog
allerlei details te ontwaren maar uiteindelijk
is het de sprong in de tijd die ze tot iets fasci-
Soms is het onmogelijk
te zeggen waar het
driedimensionale ophoudt en
het tweedimensionale begint
nerends maakt, een gevoel van bevreemding die
al tot uitdrukking lijkt te komen in de simpele
titels: Anne Boleyn (1999). Om diezelfde reden
zijn Lenin, keizer Hirohito en Fidel Castro, die
in dezelfde zaak hangen, minder interessant. De
overbrugging tussen het mogelijke en het onmo-
gelijke is in hun geval minder ver gespannen
wat tot gevolg heeft dat het resultaat ondanks
alle technische beheersing weer iets van de gim-
mick krijgt die ieder wassen beeld uiteindelijk is.
Zoiets geldt geen moment voor de dioramas.
De gelaagdheid is in zekere zin dezelfde: ooit
stuurde de Works Progress Administration, een
organisatie die onderdeel was van Roosevelts
New Deal, wetenschappers, fotografen en teke-
naars de wereld over. Ze keerden terug met een
schat aan materiaal en op basis van hun bevin-
dingen en schetsen werden in de jaren dertig
de eerste opstellingen in glazen vitrines in het
Natural History Museum ingericht. Sindsdien
zijn ze zelden geopend en ook Sugimoto fotogra-
feert ze door het glas, het enige wat hij kan doen
om weerspiegeling tegen te gaan is een grote
zwarte doek ophangen. De opnames duren,
afhankelijk van het diorama, vaak langer dan
twintig minuten, soms wel een uur. De diora-
mas zijn niet altijd even gelijkmatig belicht.
Soms laat dit zich achteraf in de doka corrige-
ren, maar op andere momenten stapt Sugimoto,
als een ninja in het zwart gekleed, het beeld voor
de camera binnen om in real time het licht op
plekken tegen te houden.
Het is niet moeilijk om onder de indruk te
zijn van de beelden. De natuurtaferelen zijn dan
weer dramatisch, dan weer adembenemend.
Meestal is het niet moeilijk in te schatten waar
de grens tussen de dieren op de voorgrond en de
geschilderde achtergrond ligt, maar een enkele
keer, zoals in het geval van een van de vroegste
fotos uit deze serie, Hyena-Jackal-Vulture, uit
1976, is met geen mogelijkheid te zeggen waar
het driedimensionale ophoudt en het twee
dimensionale begint. Dat wat door de oor-
spronkelijke inrichters in het natuurhistorisch
museum met zo veel moeite ruimtelijk is
gemaakt, wordt door Sugimotos camera gena-
deloos platgeslagen. En het oog vindt het prach-
tig: het vreemdste effect is dat de fotos realisti-
scher lijken dan de opstellingen zelf, zoals ook
in het geval van Portraits de figuren op beeld in
zekere zin geloofwaardiger zijn dan als beeld.
DE TENTOONSTELLING doet wat uitgebeend
aan. Uit iedere reeks is slechts een klein deel
van alle werken opgenomen en het is alsof
HIROSHI SUGIMOTO
Hyena-Jackal-
Vulture, 1976
ugimotos oeuvre is ingekookt tot iets wat lijkt
S sant. Alleen de beelden uit Lightning Fields, het
op een essentie, maar dat uiteindelijk toch niet
is. De beelden zijn groot, maar uiteindelijk is het
vooral de ruimte die klein lijkt. Foam voelde niet
eerder zo krap behuisd. Wat verloren lijkt te zijn
gegaan is een bepaalde overdaad, een veelheid
die een fundamenteel onderdeel van het werk
lijkt te zijn. Het is niet alleen dat de monomanie
van een kunstenaar die decennia achtereen aan
dezelfde oneindige reeksen werkt moeilijk in
een beperkte ruimte te vangen is dat is vanzelf-
sprekend. Het is dat het op zon moment onmo-
gelijk wordt om je onderbewuste de variatie in
het werk te laten bevatten, dat het niet mogelijk
is dat te doen wat hij in het geval van Seascapes
een wezenlijk onderdeel van het werk noemde:
het onderling vergelijken.
Binnen de beperkte ruimte en uit het aan-
bod van de reizende tentoonstelling heeft het
museum scherp gekozen. Het is niet voller
gehangen dan de ruimte verdraagt, de verzame-
ling zeegezichten is gevarieerd en uitgebalan-
ceerd; de portretten lijken me de meest iconi-
sche; uit de reeks Theaters zijn om de eenheid
te bewaren geen van de drive-in-bioscopen
opgenomen; en de monumentale Dioramas
blijven stuk voor stuk ook individueel impo-
resultaat van experimenten met licht gevoelig
papier en elektriciteit, lijken niet aan hun eigen
ogenschijnlijke willekeurigheid te kunnen
ontsnappen. De onzichtbare techniek erachter
is fascinerender dan het tentoongestelde resul-
taat.
Toch zijn het juist die beelden die er in hun
tekortschieten in slagen iets wezenlijks los te
laten over de aard van Sugimotos fotografie.
Het conceptuele en het artistieke passen zich in
zijn werk aan aan de ruimte die wordt geboden
door de techniek. Op sommige momenten
levert dat het gevoel op dat de verbeelding
wordt ingeperkt door de mogelijkheden. Maar
op andere is het juist andersom en lijken de
technische
mogelijkheden eindeloos en heeft
Sugimoto geen enkele moeite de geboden ruimte
te vullen. In het geval van Lightning Fields is de
camera volledig verdwenen. Het is daarmee in
zekere zin een vervolmaking van dat wat altijd
al de kern van zijn werkwijze was: Ik zie wat de
camera ziet. Ik heb het gevoel dat ik een camera
word. Mijn geest is een zwarte doos.
Hiroshi Sugimoto, Black Box, t/m 8 maart in
Foam, Amsterdam, foam.org
26.1.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 49
Kroniek van kunst&cultuur
Sjoemelaar met dromen
A Hustlers Diary is de
FILM titel van een Zweedse film
IFFR: A Hustlers
Diary die deel uitmaakt van het
International Film Festi-
val Rotterdam. In dit tweede werk van regisseur
Ivica Zubak werkt de sociale gespletenheid op
verschillende vlakken in: Metin is een kleine cri-
mineel van Turkse komaf die de gevaarlijke stra-
ten van een Zweedse stad van binnenuit kent.
Hij is een sjoemelaar pur sang. Hij verdient
zijn geld met het in opdracht van een criminele
organisatie intimideren van mensen en met het
jatten van alles wat los en vast zit. Hij woont nog
bij zijn moeder; zo kan hij immers nog voor haar
zorgen. De crisis komt wanneer Metin
tegen wil en dank in contact komt met
de hogere echelons van de maatschap-
pij, met de zachte wereld van uitgevers,
vormgevers en onderwijzers.
Heel slim speelt regisseur Zubak met
perspectief ; het is net alsof hij weet
dat de identiteit van de kijker zal bepa-
len hoe er naar zijn film wordt gekeken.
Het is goed denkbaar dat iemand van
de straat anders naar A Hustlers Diary
zal kijken dan, pak m beet, een filmjour-
nalist. Over polarisatie gesproken. Het
gevolg is confrontatie, en die is voelbaar
in Zubaks film.
Vanwege de perspectief-kwestie is
het aanvankelijk moeilijk vast te stellen
of Metin held of antiheld of simpelweg
scumbag is. Hij schuwt geweld niet; hij is
bijzonder onaardig voor iedereen die hij
tegenkomt; hij lijkt geen enkele morele
code te volgen behalve datgene wat op
straat voor zoiets doorgaat. En toch is er
iets wat hem met ons verbindt, dat wil
zeggen met wie niet gewend is kopstoten
uit te delen als hij zijn zin niet krijgt, en
dat is het dagboek uit de titel.
Metin is heimelijk een dromer. Op zijn
kamer schrijft hij alles op wat hij dage-
lijks meemaakt, compleet met de echte
namen van de betrokkenen. Daarnaast
wil hij graag acteur worden. Wanneer hij
na een auditie bij een toneelschool zijn
dagboek per ongeluk laat liggen, valt dat
in handen van een docente. Die gaat erin
lezen. Zo gecharmeerd is ze van Metins
rauwe bestaan dat ze het dagboek aan
een bevriende uitgever laat zien die het
meteen wil publiceren. Metin is razend.
Publicatie zou zijn dood betekenen, aan-
gezien de gangsters voor wie hij werkt
de publieke aandacht allerminst op prijs
zouden stellen.
A Hustlers Diary werkt het best als
satire, en wel op momenten waarin de
mores van zowel de culturele elite als de
50 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.1.2017
straatcriminelen op de hak worden genomen.
Metins uitgever (pony, bril, zwarte polotrui) is
bijvoorbeeld even meedogenloos als het gaat om
het creren van publiciteit voor het boek als de
vrienden van Metin die hem als een blok laten
vallen uit angst dat hun criminele activiteiten
aan de grote klok worden gehangen. Zo blijkt de
maatschappij aanzienlijk minder gepolariseerd
of gespleten. Aan beide kanten bevinden zich
mensen gedreven door angst en onzekerheid die
zich wenden tot sjoemelen. Daarmee vervalt de
grens tussen de gangsters en de culturele elite.
GAWIE KEYSER
Te zien op het IFFR, van 25 januari tot 5 febru-
ari
A Hustlers Diary
Blauwe ogen
Speciaal voor het kunst-
werk Colored Sculpture
KUNST
Jordan Wolfson (2016) is een grote zaal
van het Stedelijk Museum
ingericht als podium. In de stalen construc-
tie die tot het plafond reikt en waar boxen en
kabels aan bevestigd zijn wordt al wekenlang
opgetreden: door een pop, een jongenspop met
het griezelige voorkomen van Chucky en de
guitigheid van Dennis de Menace. Hij danst en
hij huppelt, benut de hele ruimte, maar op het
moment van mijn binnenkomst slepen zware
kettingen, waar hij met handen en voeten aan
gebonden is, hem langzaam over de grond.
De jongen piept, hij is gemaakt
van rubber, en zijn felgekleurde
GERT JAN VAN ROOIJ / COLLECTION LUMA FOUNDATION
hoofd en ledematen stuiteren
over de vloer voor hij omhoog
getild wordt, even in elkaar zakt,
en dan in een rechte lijn de lucht
in gaat. Zijn lijf vouwt zich uit,
zijn tenen komen los van zijn
voeten, zijn vingers van zijn han-
den, en daar hangt hij, weerloos,
met schrammen in zijn gezicht,
afgeranseld. Het tikkende geluid
van oprollende kettingen doet
denken aan een wagentje op een
achtbaan dat zijn hoogste punt
bereikt, even stilhoudt en dan in
volle vaart naar beneden stort.
Van het rode haar op het hoofd
van de pop is al behoorlijk wat
verf af gesprongen.
Het Stedelijk introduceert
de Amerikaan Jordan Wolfson
(1980) als een kunstenaar die
inspiratie vindt in de digitale
samenleving. Colored Sculpture
sluit aan bij de performancekunst
die de afgelopen jaren in het
museum te zien was en is als beeld
een toevoeging aan allerhande
vreemde schepsels. De avatar van
Ed Atkins bijvoorbeeld, een digi-
tale creatie die te omschrijven viel
als melancholisch, pathetisch en
aandachtsziek. Of de schaduw
figuren die Jon Rafman opdiepte
uit online subculturen en presen-
teerde in een tentoonstelling die
de vraag opwierp waar menselijk-
heid eigenlijk ophoudt te bestaan.
Wolfson is de eerste om zijn
vondst fysiek gestalte te geven, te
laten dansen op een melodie die
afwisselend meeslepend (When a
man loves a woman) en helemaal
IFFR
afwezig is. Zijn pop is een anima-
tronic, een bewegende sculptuur

die door computers gedreven wordt en is uitge-
rust met de techniek om contact te maken met
mensen. Dat gebeurt in de grote blauwe ogen
die je willen verleiden in een gezicht dat verder
vertrokken is van walging. Ze fungeren ook als
kleine videoschermen en zouden zijn uitgerust
met gezichtsherkenning.
Colored Sculpture is het perfecte kunst-
werk voor een tijd die de waarheid voorbij is,
waarin illusie, schone schijn en leugens rege-
ren en nieuwe technologien iedereen in de
gaten houden. De pop van Wolfson is een ver-
leidelijke slechterik wij staan erbij en kijken
ernaar.
De tentoonstelling omvat verder videowerk
en een aantal digitale wandobjecten, collages
waarin diverse lagen werkelijkheid zijn samen-
geperst. Maar het zijn de blauwe ogen die
Wolfson zijn pop gaf die hier de show stelen.
Dit is de laatste week dat die zijn dans in het
Stedelijk Museum zal opvoeren. Dan kan het
rubber van de vloer gepoetst worden en begint
de tweede voorstelling van deze tentoonstelling.
Female Figure (2014) gaat voor ons dansen, en
knipogen via de spiegel voor haar.
ROOS VAN DER LINT
Jordan Wolfson: Manic / Love / Truth / Love.
Deel 1 is t/m 29 januari te zien. Deel 2 van
18 februari t/m 23 april. Stedelijk Museum,
Amsterdam; stedelijk.nl
Zaalopname Jordan Wolfson, Manic / Love / Truth / Love
Systeem aarde
De filosoof gaat, de vech-
TELEVISIE ter komt, kopte de NRC
Tijdperk van de
voor de presidentswissel
mens
in de VS. Kennis gaat,
ignorantie komt, lijkt ook een optie. Die vari-
ant manifesteert zich in Tegenlichts aflevering
Tijdperk van de mens. De voorlopige versie die
ik zag opent met Trump: Im not a great belie-
ver in man-made climate-change. It goes up, it
goes down over the years. Well see what hap-
pens. Dat is stupide, maar geoloog Phil Gibbard
legt het rele fundament eronder uit: ijstijden
en warmere perioden wisselen elkaar af. Waar
Trump en andere Machers alleen niet aan willen
is dat wij het interglaciale Holoceen, 11.700 jaar
geleden begonnen, gevaarlijk verlengen. Waar
dat begon, oftewel waar de mens het systeem
aarde wezenlijk benvloedde, zodat we kunnen
spreken van Antropoceen, daarover verschillen
de meningen. Bij de massaslachting van mam-
moeten die haar piek tienduizend jaar geleden
bereikte? Bij de industrialisatie? Of toch verder
terug: bij het begin van de landbouw?
Zo zien we een volstrekt uitgeput gebied in
Jordani, dat ooit land van melk en honing
was. Die beelden komen uit een eerdere Tegen-
licht, want deze nieuwe bevat een opsomming
van voorheen uitgezonden klimaatafleverin-
gen, nu verrijkt met commentaar van Gibbard,
filosoof Bruno Latour en historica
Andrea Wulf.
De laatste schreef een biografie
van Alexander von Humboldt die
rond 1800 een nieuw concept van
natuur ontwikkelde: de aarde als
een web van leven, een samenhan-
gend organisme. Trek je aan een
draad, dan heeft dat elders gevol-
gen. Daarmee is hij voorloper van
de milieubeweging. Tot dan wilde
de westerse cultuur vooral de wilde,
vijandige natuur temmen en beheer-
sen. Volgens Latour is de natuur
van de zeventiende tot de twintig-
ste eeuw achtergrond, niet meer
dan decor voor menselijk handelen.
Een standpunt dat noodgedwongen
niet langer houdbaar was: ons han-
delen benvloedt en verandert de
aarde. Dat op Groenland viooltjes,
tulpen en aardbeien worden geteeld
(gaat dat zien!) en dat grondstoffen
bereikbaar worden die dat door ijs
voorheen niet waren, betekent voor
sommigen dat klimaatverandering
geen probleem is maar kansen biedt.
Dat elders de zeespiegel dramatisch
stijgt maakt dat een behoorlijk kort-
zichtige benadering.
We spelen Russische roulette
volgens Gibbard, zonder enige controle op de
uitkomst. Sympathiek tot indrukwekkend tot
absurd zijn zijn alternatieven. Het zeezeil-
vrachtschip van drie Nederlandse idealisten is
mooi en aandoenlijk maar een druppel in de
oceaan. Cowboyplannen om platina uit astero-
den te winnen zijn schadelijk. Ontzilten van
water op zonne-energie, waardoor in de woes-
tijn voedsel verbouwd kan worden; rioolzuive-
ring via micro-organismen dat is van wezen-
lijk belang. De overwinning van Urgenda
versus de Nederlandse staat inzake uitstoot
van CO2 biedt een sprankje hoop. Maar, lijkt
de conclusie, zolang we denken in de natuur
en wij en niet beseffen dat wij het milieu zijn,
zolang we niet werkelijk ontvankelijk zijn voor
de noodzaak van een gigantische omslag, blijft
het ver onvoldoende. Zijn we niet ook gewoon
met veel te veel?
De documentaire is een demagogieloos col-
lege. Papier, glas en plastic scheiden, fietsen,
vegetarisme en zelden vliegen (mijn aandeel),
het met, maar stelt tegelijk niets voor. Trou-
wens, klimaatverandering is op de dag van de
inauguratie van de presidentile website verwij-
derd. Well see what happens.
WALTER VAN DER KOOI
Alexander Oey, Tijdperk van de mens, VPRO
Tegenlicht, zondag 29 januari, NPO 2, 21.05
uur
26.1.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 51
Culinair engagement
Het voortoneel verbeeldt
TONEEL een ruimte achter een
Ondertussen in
Casablanca schouwburgpodium. En:
het Haagse appartement
waar een bekend toneelspelersechtpaar wordt
genterviewd. Het achtertoneel is de wereld.
Casablanca om te beginnen. Daarna: Aleppo,
smeltend Zuidpool-ijs, tentenkampen op Les-
bos, oproer in Kinshasa drone-beelden in
cinemascopeformaat. Met kneuterige tableaux
vivants ervoor. Er gebeurt steeds net niks. Dan
sluiten de lamellen. En voort gaat het weer
met het vermakelijk bedoelde geouwehoer van
toneelspelers op het voortoneel. Ergens is er een
kleine schok: de hoofdrol wordt getroffen door
een klassieke tragedie-catharsis.
Dat is ongeveer de korte inhoud van Onder-
tussen in Casablanca. Geschreven en geregis-
seerd door Jeroen de Man, voormalig speler bij
De Warme Winkel. Geproduceerd door Oost-
pool en t Nationale Theater in Den Haag. Vooraf
zag ik de kop van een interview met Jeroen de
Man: Ik wil tonen hoe theater kan omgaan met
nieuws. Die compacte mededeling over urgen-
tie interesseerde me wel. Meer motivatie om te
gaan kijken had ik niet nodig. Ik kwam vervol-
gens van een zeer koude kermis thuis.
Eerst het toneelspelersgeouwehoer. U kunt
dat tegenwoordig overal lezen in gesprekken
in dagbladmagazines en de Linda. Het is een
weelderige nepvegetatie vol anekdotes waar de
eindeloosheid van afdruipt en vol grappen met
baarden van hier tot Broadway. Het dient alle-
maal tot niks. Hoogstens laten die gesprekken
de afgeschminkte doodsangst zien van toneel-
spelers voor wegstervende roem. Een in wezen
volstrekt oninteressant onderwerp. Behalve
misschien uit de pen van Thomas Bernhard of
Gerardjan Rijnders. Maar Jeroen de Man is geen
Thomas Bernhard en ook geen Gerardjan Rijn-
ders.
Dan de uitsneden uit de boze buitenwereld
op het achtertoneel. Door deze en gene omschre-
ven als het venijn van de voorstelling. Vergeet
het. Knullig in elkaar gestoken amateurtoneel,
dat is het, het ware amateurtoneel onwaardig.
Dus hoezo wordt hier getoond hoe theater om
kan gaan met nieuws? De toneelspelers (Hans
Dagelet en Jacqueline Blom) staan met hun
talkshowhost Anniek Pheifer lichtjaren onder
hun korenmaat te spelen. Zij vinden vooral
zichzelf goed nieuws. Ironisch bedoeld onge-
twijfeld, na een kwartier uitgewerkt. Tegen het
eind ontmoet de topacteur dus nog zijn demon,
een zwarte speler met een witte streep over zijn
gezicht. Uit die ontmoeting zou de inkeer zijn
ontstaan waaruit de opening en het slot van de
voorstelling aan elkaar zijn geschroefd. Dat heeft
JUAN CARLOS VILLAROEL
de diepzinnigheid van een pierenbad. En oogst
merkwaardig genoeg de superlatieven die horen
bij een meesterwerk. Maar hier staat vooral een
broddelwerk, handige kunstnijverheid.
Ik vrees dat dit culinaire engagement, een
gezellig soort maatschappelijke betrokkenheid
52 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.1.2017
met na afloop koffie & cake, de voorbode is van
de manier waarop delen van het toneel omgaan
met de intellectuele leegte die ons afgronde-
lijk toegrijnst. Toen ik aan toneelvrienden de
voorstelling zo objectief mogelijk probeerde te
beschrijven, vroeg een van hen: O, is het een
soort Liefhebber? Liefhebber is het meester-
werk van Gerardjan Rijnders uit 1992 over de
schroeiende verhouding tussen toneel en werke-
lijkheid. Nee dus, dat is dit zeker niet. Het wordt
misschien wel tijd dat stuk weer eens grondig te
herlezen.
LOEK ZONNEVELD
Ondertussen in Casablanca speelt t/m 25
februari overal in het land; nationaletoneel.nl
Avondklanken
Zolang muziekhistorici
KLASSIEKE de baanbrekende figu-
MUZIEK
Hannes Minnaar ren voorrang geven, zijn
de minder radicale types
na Bach en Mozart in de Europese muziekge-
schiedenis minder zichtbaar dan hun grootste
werk verdient. Dat lot trof Gabril Faur (1845-
1924), aanvankelijk organist, koormeester en
pedagoog, later docent compositie aan en vanaf
1905 directeur van het Parijse conservatorium.
Van de muzikale aardschokken die zich tijdens
zijn leven voordeden, van Wagners Tristan
und Isolde tot Stravinskys Sacre du printemps
en Schnbergs eerste twaalftoonwerken, is in
zijn geserreerde, chique oeuvre weinig terug te
horen. Al voerde de conservatoriumdirecteur
een progressiever beleid dan zijn voorganger en
was zijn late werk geavanceerder dan zijn repu-
tatie, de wereld op zn kop zetten was zijn aard
Hannes Minnaar
niet. Zijn roem als componist kwam pas laat met
het zachtmoedige, subtiel bijna tegen het sen-
timent aan vlijende Requiem, dat zijn publiek
mentaal kan voorbereiden op de tone of voice van
zijn fantastische pianowerken die niemand kent,
behalve de eminente Nederlandse pianist Han-
nes Minnaar en dankzij zijn prachtige Faur-cd
binnenkort iedereen met hart voor de zaak.
Dit project moet uit zielsverwantschap zijn
geboren. Minnaar, bezonnen van nature, lijkt in
die Faur-preludes, barcarolles en variaties zich-
zelf gespiegeld autobiografisch terug te vinden.
Hij deelt ook het orgelverleden met hem, dat je
bij Faur meent waar te nemen in de ernst van
het gestapeld verticale, zeker in de gelaagde har-
monien van de late Preludes Op. 103. De kunst
is bij Faur binnen de strenge marges van zijn
tongval de juiste toon te vinden die virtuoos
noch extravert, afgrondelijk noch extatisch is; hij
laat de geldingsdrang aan alle kanten knellen.
In dat brede midden vindt Minnaar maxi-
maal de ruimte voor gedekte bezinning. Noc-
turne Op. 33 no. 1 is een stilleven in tussen
tinten met avondklanken van serene weemoed,
muziek als een vergeten schilderij dat met een
zachte doek geconcentreerd wordt afgestoft. In
Nocturne No. 7 Op. 74 in cis-klein wederom die
zwaarte, een zorgelijkheid die steeds net niet
naar het huilerige of het hopeloze afglijdt. Oude
zielen, componist en speler.
De vleugel snauwt en bijt nergens. Het licht
schijnt steeds gefilterd door de wolken heen,
intiem op afstand, omneveld door een floers
van nostalgie die in de Barcarolle Op. 43 prach-
tig oplicht als een oude parelketting. Minnaars
week zinderende trillers zijn een genot en het is
grote kunst hoe hij in Thme et Variations Op.
73 frisse lucht en taaie kracht laat stromen in de
wat mineurige bekommerdheid van de koraal-
achtige aanhef.
Die grondtoon zit in de negen Preludes
Op. 103 een bijna speelse variteit van atmos-
feren en texturen niet in de weg. De eerste is
harmonisch onmerkbaar gewaagd, alsof flar-
den hyper chromatisch Skrjabin-zeewier in
een Brahms-filter van Franse makelij zijn blij-
ven steken. In dat destilleerproces ontstaat
een archipel van subtiel verspringende tonale
eilandjes, lokale stolsels in een gordel van sma-
ragd. Daarna volgt, al weer iets in cis-klein, een
impressionistische Chopin-tude, en nummer
zes heeft in post-retrostijl iets Bach-achtigs.
Op spetterende uitsmijters wacht je vergeefs.
Het allegretto giocoso van de Barcarolle No. 12
Op. 106bis had nooit een echt allegro kunnen
zijn, dat was voor de terughoudende Faur een
brug te ver geweest. En maar eenmaal, in de
afsluitende Romance sans paroles, komt hij in
de buurt van de behaagzieke salonmuziek, met
verfranst schubertiaanse begeleidingsfiguren in
de linkerhand. Zelfs dan blijft de muziek gedis-
tingeerd, bedroefd zonder tranen.
BAS VAN PUTTEN
Hannes Minnaar, Gabriel Faur: Piano Music,
Challenge Classics
FOTOS STEDELIJK MUSEUM AMSTERDAM
Kijken
Doosje
Daan van Golden maakte
een stilleven van een
Pollock en bracht daarmee
Pollocks onrust tot
stilstand.
door Rudi Fuchs
Het schilderij heet Study Pollock. Daan van Gol-
den heeft uit een zwart-witschilderij van Jackson
Pollock een fragment geselecteerd en dat op zijn
manier, in olieverf op linnen, opnieuw geschil-
derd nauwkeurig en van dichtbij bekeken, met
vaste hand, aandachtig en liefdevol. Met zoveel
voorzichtigheid ook dat hij het oppervlak van
Pollock gestreeld lijkt te hebben. Voor de goede
orde: het is van dat stuk Pollock geen kopie.
Deze intieme versie is daarvoor veel te eigenzin-
nig. De schilder heeft op zijn eigen en stille aard
naar de Pollock (of een plaatje ervan) gekeken
en toen naar een enkele passage van dat zwie-
rige handschrift. Dat wil zeggen, hij keek met de
ogen en de aandacht van een stillevenschilder.
Pollocks schilderijen zijn groot (dat was deel
van hun drama), maar Daan van Golden keek
of hij niet een klein stuk geschilder kon vinden
dat tegelijkertijd als een samenvatting daarvan
kon werken. Eigenlijk keek hij altijd zo geduldig
naar een motief dat hij ging schilderen. Daarom
is deze Study Pollock ook vierkant. Daar begint
de wonderlijke vervreemding. In Pollocks werk-
Links: Niele Toroni, Intervention. Empreinte de pinceau no. 50 reptes intervalles
rguliers (30 cm), 1987; rechts: Daan van Golden, Study Pollock 91, 1991
wijze lag een breed stuk linnen op de vloer van
het atelier. Hij bewoog daar omheen (misschien
ook overheen) en liet, uit potjes in zijn hand,
dunne verf op het linnen druipen en druppe-
len. Natuurlijk bewogen zijn armen heen en
weer zodat ook de verf met allerlei onbereken-
bare bewegingen op dat linnen terechtkwam.
Soms ook werd gegooid en geslingerd (alles
deel van het repertoire). We zien ook zwiepen
in de bewegingen van de verf. Het is vooral de
breedte die ervoor zorgt dat deze drippings zo
magnifiek beweeglijk zijn als onstuimige wol-
ken boven de horizon van de zee als het na een
stortbui begint op te klaren. Maar ik wil me niet
te veel door de romantiek van deze schilderijen
laten meeslepen. Intussen brengt Daan van Gol-
den een fragment van Pollocks onrustige hand-
schrift vierkant in beeld. Daardoor komt de
onrust, alsof je die in een doosje stopt, tot stil-
stand. Van een fragment van die onrust wordt
een stilleven gemaakt.
Het komt door de eigenaardige manier
waarop Pollock schildert dat de rusteloze vorm-
bewegingen elkaar voortduwen en opjagen.
Als het schilderij dan klaar is, zien we hoe die
opstuwingen zorgen voor de ruimtelijke samen-
hang erin. Eigenlijk is een schilderij een grillige
verstrengeling van bewegingen van vorm. Die
bewegingen houden door heel het schilderij ook
elkaar in beweging. In Study Pollock zien we een
fragment van slierten en vlekken die in een roer-
loos vierkant tot stilstand komen. Wat het was
bij Pollock gaan we nu heel anders zien.
Soms ook werd gegooid
en geslingerd. We zien
ook zwiepen in de
bewegingen van de verf
Ik maak een korte omweg langs een schilderij
van Niele Toroni, ook een vierkant, waarvan het
oppervlak regelmatig gevuld is met afdrukken
gele verf, met steeds dertig centimeter tussen-
ruimte, van een penseel in standaardmaat nr.
50. Ik zou zeggen: dit prachtige schilderij is met
die serene regelmaat van vormbeweging wel-
haast het tegenbeeld van de rusteloze drukte
bij Pollock. Die zijn zo vol als bijvoorbeeld een
barok altaarstuk van Rubens. Veel mensen zul-
len het werk van Toroni waarschijnlijk nogal
leeg vinden. Er staan echter wel 52 penseel
afdrukken op, neergezet in horizontale lijnen
van afwisselend zeven en zes afdrukken regel-
matig als woorden in regels in een gedicht.
Toroni heeft ze geschilderd met de hand. Dat
zie je en daarom ga je naar de verschillen kijken
zoals je luistert naar trillingen in muziek. In die
zin laat een werk van Toroni ons zien hoe je naar
schilderijen moet kijken om er de rijkdom van
te proeven. Ik bedoel ook dit: in Study Pollock
heeft wat bij Pollock zelf nog drukke en tome-
loze vormverstrengeling was in de beschouwing
door Daan van Golden een andere toon gekre-
gen. Het schilderij is behoedzaam geschilderd.
Pollocks werk is impulsief omdat het schilderen
door dynamiek werd gedreven. Maar Van Gol-
den kijkt en loert en schildert die dynamiek om
haar stil te leggen. Vormbeweging wordt vorm-
begrenzing en concentratie. Intussen volgen we
het zwart en wit en dan zien we van de schilder
de langzaam bewegende hand.
PS. Ik wilde dit schrijven ter herinnering aan
Daan van Golden, die onlangs is overleden.
In Museum Boijmans Van Beuningen, Rotter-
dam, is nu een kleine tentoonstelling van werk
van hem ingericht. Het schilderij over Pollock
bevindt zich, net als de Toroni, in de collectie van
het Stedelijk Museum in Amsterdam
26.1.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 53
Dichters&Denkers

Jorge Luis Borges

ging lucide te werk,
in een voorbeeldige
beknoptheid, met
precieze beelden, en
een kristallen syntaxis.
Alles om de lezer
de ervaring van het
mysterieuze te geven.

door Willem Jan Otten

De Argentijnse schrijver Jorge Luis Borges, 1984

Borges In een van zijn vele klassiek geworden korte ver-

halen voert Jorge Luis Borges een jongen op die
roept iets verschrikkelijks op: de slapeloosheid.
De fictie van het bewustzijn dat alles onthoudt

trouw aan de
zich alles herinnert. Letterlijk. Hij kende de vor- pakt even vreeswekkend uit als de realiteit van
men van de zuidelijke wolken in de ochtendstond de alzheimerlijder. Vreeswekkender, misschien,
van dertig april achttienhonderd tweentachtig want de laatste zal op zeker moment vergeten

eeuwigheid
en kon ze in zijn herinnering vergelijken met de
aders in de gemarmerde leerbekleding van een
boek dat hij maar n keer had gezien en met
de strepen van het schuim dat een roeiriem in
de Rio Negro opwierp aan de vooravond van de
opstand bij Quebracho.
Ondanks de uitbundige pozie van dit citaat
is het verhaal een metafysische nachtmerrie. Het
zijn dat hij vergeet, terwijl de eerste enfin, lees
Funes de allesonthouder, en huiver.
Ik bedacht dat elk van mijn woorden (dat elk
van mijn gebaren) zou voortduren in zijn onver-
biddelijke geheugen; ik werd belemmerd door
de angst overbodige bewegingen te maken, zegt
de verteller als hij Funes, die negentien jaar oud
is als hij sterft, voor de laatste keer ziet.

54 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.1.2017

 FERDINANDO SCIANNA / MAGNUM / HH Ergens in zijn zojuist verschenen De essays (een
vorstelijke selectie uit de ongeveer twaalfhon-
derd gepubliceerde non-fictie-teksten, lucide
vertaald en enthousiast ingeleid door Barber van
de Pol) stelt Borges vast dat er twee soorten den-
kers bestaan: zij die uitvinden en zij die ontdek-
ken. Zelf ziet hij zich als ontdekker, althans, hij
laat geen gelegenheid voorbijgaan om te belij-
den dat hij geen enkel idee, of denkbeeld, of zelfs
JORGE LUIS BORGES maar: een beeld, van zichzelf heeft. Wanneer ik
De verhalen iets schrijf , zegt hij in een van zijn laatste lezin-
Vertaald door Barber gen, heb ik de indruk dat iets tevoren bestaat. Ik
van de Pol en Mariolein ga uit van een algemeen concept; ik weet min of
Sabarte Belacortu. meer het begin en het eind, en vervolgens ont-
De Bezige Bij, 896 blz., dek ik langzamerhand de tussendelen; maar ik
49,99 heb niet de indruk dat ik ze verzin, ik heb niet
de indruk dat ze afhangen van mijn vrije wil; de
dingen zijn zo. Ze zijn zo, maar ze zijn verborgen
en mijn plicht als dichter is ze te vinden.
Ik vermoed dat er vr Borges nog nooit
iemand op de fictie van Pierre Menard is geko-
men. Toch ontkent hij er de uitvinder, of zelfs
maar de bedenker van te zijn. En het is deze per-
tinente ontkenning die je doet inzien dat het ver-
haal dat op het eerste gezicht een spielerei lijkt,
een vernuftige en wat pedante fantasie een
JORGE LUIS BORGES reactie is op het vooroorlogse avant-gardisme
De essays van Borges generatie. Hij is van 1899, en heeft
Vertaald door Barber alle denkbare -ismes elkaar zien opvolgen, tan-
van de Pol. De Bezige Bij, denknarsend, want de modernistische pretentie
832 blz., 49,99 van een literatuur die breekt met literatuur, van
onherroepelijke drempels die overschreden wor-
den, en van vooruitgang, van Nieuwe Mensen en
ontwikkelingen die de voorafgaande ongedaan
maken, was hem even vreemd als te menen dat
de Rijn bij Lobith een andere Rijn is dan die bij
Basel. Het verleden is onverwoestbaar; vroeg of
laat komt alles terug, en n van de dingen die
we terug krijgen is het plan om het verleden te
vernietigen, schrijft hij in een stuk over de Chi-
nese keizer die bevel gaf om n de Muur te bou-
ROBERT LEMM wen, n alle boeken en kunstwerken van vr
De literator als filosoof zijn heerschappij te laten verbranden.
Aspekt, 304 blz., 7,90 In de revolutionaire jaren zestig schreef hij,
samen met Adolfo Bioy Casares de Kronieken
van Bustos Domeq, waarin denkbeeldige kun-
stenaars en kunstwerken worden besproken
waaronder de schilder die zijn fotorealistisch
Vergeetachtigheid is wat ons zal redden in onze geschilderde uitzichten bedekte met een laag
tijd van het absolute, totalitaire, digitale ont- schoensmeer (de prijzen waren vanzelfsprekend
houden, die, ironie van de geschiedenis, aanbrak niet allemaal hetzelfde; ze varieerden al naar
toen Borges in 1986 stierf, op 86-jarige leeftijd. gelang de details in kleurschakering, perspectief,
compositie, et cetera, van het uitgewiste werk).
In een ander, niet minder pregnant verhaal voert Het geschrift is opgedragen aan de drie vergeten
Jorge Luis Borges een Argentijnse schrijver op groten: Picasso, Joyce, Le Corbusier.
Pierre Menard die, na een leven lang putten En toch hoe ironisch Borges ook staat tegen-
uit eigen verbeelding, woord voor woord enkele over het nieuwe om het nieuwe, toch maakt hij
hoofdstukken van de Quijote van Cervantes wel degelijk alles nieuw. Hij geeft je per ficcione
geschreven blijkt te hebben. Niet overgeschre- (zo noemt hij zijn verhalen, niet historia of nar-
ven, of in eigen woorden weergegeven, of herin- rativa), per essay (dat ook altijd vertellend is,
nerd, maar: letterlijk geschreven. en soms dichterlijk), per gedicht (dat altijd ook
nadenkelijk is, en vertellend) de ervaring voor
het eerst iets te denken wat je al wist.
Gaat het bijvoorbeeld over Kafka, dan begint
Borges met de vaststelling dat Kafka volstrekt
origineel en eigensoortig lijkt, maar dat wat hij,
Kafka, met zijn werk belichaamt een ontstelte-
nis is die de vervoorchristelijke filosoof Zeno al
heeft willen vertolken de pijl en Achilles zijn
de eerste Kafkaiaanse karakters in de literatuur;
en: de vorm van het illustere vraagstuk van de
Zeno-paradox is exact die van Het slot van Kafka.
Je knippert met je ogen en kijkt uit het raam,
waar een winterspin zijn web aan het spannen
is hier wordt niet zomaar gezegd dat een oude
Griek en een moderne Pragenaar hetzelfde
thema behandelen, en ook niet dat beide den-
kers verwant aan elkaar zijn (dat is het spel dat
zoveel hedendaagse essayistiek speelt: x kondigt
af een soort familie te zijn van, zeg, D
ostojevski),
maar: dat Zeno en Kafka, net als mijn spin, n
en hetzelfde web spannen, ik bedoel: het web dat
de spin hier boven de Sloterplas spant is hetzelfde
als waar de spin mee bezig was toen Zeno opkeek
van zijn arbeid aan zijn Achilles-gelijkenis.
Borges is manisch erudiet, hij put uit een
oneindige verzameling door vrijwel niemand
herinnerde, vaak obscure en esoterische oeuvres
in die zin kom je onophoudelijk iets nieuws te
weten en toch is het alsof hij een kennis bloot-
legt die al in je opgeslagen lag.
De vraag is of het woord kennis hier helemaal
voldoet. Borges oppert bij herhaling dat de alge-
mene geschiedenis misschien de geschiedenis is
van een paar metaforen. Het is maar de vraag
of metaforen (symbolen, beelden) te kennen
zijn. In verschillende essays werkt Borges bij-
voorbeeld het denkbeeld van het labyrint uit,
waarmee door tal van zijn liefste auteurs het
Ik waande mij de bezitter
van de ontwijkende of
afwezige betekenis van het
(...) woord eeuwigheid
menselijk bewustzijn vergeleken wordt. Soms
noemt hij het de oneindige bibliotheek, een
geestelijke ruimte zonder omtrek met overal
het middelpunt. Uit zijn geheugen (Borges is in
de jaren vijftig blind geworden) diept hij steeds
nieuwe, steeds oudere dan wel exotischere for-
muleringen op van dit ontstellende beeld, toe
te schrijven aan voorsocratische wijsgeren, aan
zeventiende-eeuwse mystici, aan Oscar Wilde,
aan Piranesi, aan soms dusdanig schilderachtig
obscure denkers dat je het gevoel hebt dat hij ze,
speciaal voor zijn essay, uitgevonden heeft, wat,
na intensief gegoogel, vrijwel nooit het geval
26.1.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 55
blijkt Soms noemt hij het denkbeeld van het
labyrint een droom, dan weer een fictie, en niet
zelden een nachtmerrie. De beelden, symbolen,
metaforen die Borges met zijn zestigjarige oeu-
vre blootlegt, of moet je zeggen: ontsluit, zijn,
om een uit zwang geraakte woordcombinatie te
gebruiken, ervaringen van de ziel.
Neem de metafoor rivier, die in alle
ontstaansmythen optreedt en die door elke
denker, in elke eeuw, wordt opgeroepen om
het fundamenteel onkenbare besef (of: ons
onbesefbare weten) van tijd mee uit te druk-
ken. Borges is niet de beste rivierenschrijver
(dat zijn Mark Twain, Arthur van Schendel
en Martin Michael Driessen), maar hij is wel
degene die ons het hevigst de rivier doet besef-
fen die door ieder mens stroomt en waarmee hij
of zij de ervaring tijd kan denken, of beter: dro-
men. Als we zeggen dat Borges met zijn oeuvre
gewerkt heeft aan de ontsluiting van het men-
selijk bewustzijn, dan bedoelen we misschien:
Borges heeft gedroomd dat de geschiedenis n
onophoudelijke droom is waarin steeds dezelfde
beelden, symbolen en metaforen optreden.
Zo opgeschreven zou het kunnen klinken als
een reductionisme, pover als de verenging van
de psyche tot zoiets als een oedipuscomplex,
Wat een wonderlijke gestalte
een blinde die op pad gaat door
zijn geheugen, op weg naar
waar de tijd niet verstrijkt
of, nog armetieriger, de herleiding van geest tot
aan- en uitflakkerende neurotransmitters. Zulke
reducties schenken de lezer de bevrediging van
het begrip: als ze je overtuigen, weet je hoe het
zit. Maar Borges heeft geen belangstelling voor
achterliggende mechanismes die ons bewust-
zijn moeten verklaren. Natuurlijk hij begrijpt
dat de angstaanjagende droom van de sfinx die
zwaar op onze buik is komen liggen, vlak voor
we ontwaken, veroorzaakt is door de darm-
kramp die we voelen. Maar hij vindt het feit dat
we ons van de ervaring van angst bewust kunnen
worden door een sfinx te dromen oneindig veel
belangwekkender. Alsook het feit dat de dichter
Coleridge deze gedroomde sfinx memoreert, die
ook voorkomt in een tragedie van Sophokles.
Door de genealogie van het symbool sfinx te
bepalen, versterkt Borges het denkbeeld dat
mensen, doden en levenden, deel uitmaken van
n bewustzijn. Dit is geen verklarende theorie,
maar: pozie. Op het moment dat Sophokles de
sfinx dromend, of dagdromend, of schrijvend,
waarneemt, is hij Coleridge en Borges. Het is bin-
nen Borges logica dan ook gerechtvaardigd om
te zeggen dat de beelden, symbolen en metafo-
ren ons denken. En dat ieder afzonderlijk, en dus
ook Borges, mr is dan wat hij zich zelf noemt.
Of juist minder in de loop van zijn oeuvre gaat
56 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.1.2017
het Borges steeds minder om het zelf dat een
mens is. In zijn schitterende lezingenreeks Zeven levenslange lectuur van zijn werk (begonnen
avonden die hij niet lang voor zijn dood in 1986
heeft gehouden, besteedt hij uitgebreid aandacht
aan het z elf-ontledigende boeddhisme, waaraan
ik zoveel jaren heb gewijd en waarvan ik, wer-
kelijk, weinig begrepen heb.
Je kunt dit binnenwaartse gedenk, geloof ik, niet
los zien van Borges blindheid. Hij is slechtziend
geboren en heeft altijd geweten dat hij blind zou
worden, net als zijn vader en zijn grootvader. Hij
werd het in 1955 definitief, na een decennium
van steeds meer schemering en schimmen. Uit
biografische gegevens krijg je de indruk dat hij
zelden alleen was, en bovendien voelt een blinde
zich omringd door ieders genegenheid. Toch
hangt er om hem een nimbus van ondoordring-
baarheid en eenzaamheid.
Al lang voor de feitelijke blindwording is
Borges in het web van het filosofisch idealisme
gevlogen en speciaal in het esse est percipi van
Berkeley. Zijn is waargenomen worden. Het is
een tergend denkbeeld dat niet zozeer waar is
(het kan eenvoudig door je zelfmoord weerlegd
worden), als wel ontstellend: de gedachte dat de
wereld bestaat omdat jij hem denkt drukt een
ervaring van eenzelvigheid uit, ingeslotenheid,
die je als kind plotseling sterk kunt hebben op
de momenten dat het je, paradoxalerwijze, juist
daagt hoe oneindig groot en onverschillig de
schepping is. Misschien is dat de eerste perplexi-
teit, en ik heb als ik Borges lees vaak het gevoel
met mijn kindertijd verbonden te worden, om
preciezer te zijn: met mijn elfjarigheid, de over-
gangstijd van lagere naar middelbare school. Het
is de levensfase waar Harry Potter in begint, en
Tonke Dragts Tiuri, en Tom Sawyer. De leeftijd
van het fantastische, en van spartelende pogin-
gen om je om je eigen as tollend gedenk tot staan
te brengen met n gedachte, n fictie. innerende verlangen, of verlangend herinneren,
Je weet dat het superbe onzin is de man
zijn die het universum droomt, of de jongen zijn
die het geheugen bezit dat alles opslaat, uit de
rivier gedronken hebben die je de alles zinloos
makende onsterfelijkheid bezorgt, het labyrint
bewonen dat geen middelpunt heeft en geen
omtrek, en toch ben je Borges dankbaar voor de
ernstige, onderhoudende ironie waarmee hij je
je ongeloof doet opschorten.
Ik heb zijn verhalen en essays veeleer gelezen
als bezweringen dan als weerleggingen. Borges
is in de eerste decennia van zijn internationale
doorbraak eind jaren zestig vooral beschouwd
als een scepticus, iemand die met zijn gestalten
metafysische ideen ontmantelde, een antireligi-
euze cultuurrelativist, die je kon bevrijden van je
laatste resten christendom maar dit doet geen
recht aan de onmiskenbaar numineuze uitwer-
king die hij op je kan hebben. Het is waar hij
heeft zich tot geen van de theologien bekend
die hij zo helder en subtiel kan verweven met
zijn personages; hij heeft vele malen zijn diepe
reserve uitgesproken jegens de kernaannames godzoeker die zich nimmer bekent tot de vaak
van de christelijke religie (aan zondebesef doet
Borges niet) en toch weet ik zeker dat mijn
eind jaren zestig, in mijn eindexamenjaar, met
Zes raadsels van Parodi) mij ontvankelijk heeft
gemaakt voor het religieuze. Borges heeft van
niemand een godzoeker gemaakt, maar van god-
zoekers wel mensen die de ontsteltenis eerbiedi-
gen die aan het verlangen naar geloof voorafgaat
en aan de afkeer ervan. Hoe je het ook wendt
of keert: geloven dat God mens is geworden is
zeker ook fantastisch en vereist een zekere sur-
realistische soepelheid van geest die je, mis-
schien wel zonder het te beseffen, oefent tijdens
de lectuur van Borges.
Zo is Borges niet bang om het woord ziel
in de mond te nemen, en vergelijkt hij de erva-
ringen, waaruit de ziel bestaat, met kleuren,
en voor die kleuren zoeken wij, zegt hij, woor-
den: we kunnen niet anders. We willen dat
onze binnenbreinse ervaringen bestaan, in taal,
beeld, muziek. Vervolgens citeert hij zijn geliefde
denker G.K. Chesterton: De mens denkt dat al
die tinten (in de ziel) precies zijn weer te geven
via een willekeurig mechanisme van gegrom
en gegil. Hij denkt dat uit een ordinaire beurs
speculant werkelijk geluiden kunnen komen die
alle mysteries van het geheugen en alle agonie
van het verlangen uitdrukken.
Borges is het tegenovergestelde van een
reductionist. Het is hem worst dat hij zijn brein
is. Hij brengt het menselijk verlangen niet terug
tot een wetmatigheid, of een materieel proces,
maar zegt juist dat onze beelden, vormen, taal
uitingen de uitdrukking zijn van een herinne-
ring aan en een verlangen naar een oneindige
hoeveelheid ervaringen. En deze herinnering
en dit verlangen is universeel, het is des dichters
maar ook des beursspeculants. Het is vooral ook
eeuwig: des holbewoners en des Voltaires.
Het is in zijn ogen een absurditeit om dit her-
te willen verklaren heel zijn oeuvre is om te
beginnen een opstand tegen alle vormen van
materialistisch denken. Waarvan hij uiteraard
(want Borges is snijdend grootmoedig) consta-
teert dat ook dt een kleur van de ziel is, een dor-
heid, die zo nu en dan een geamuseerde essayis-
tische alinea waard is. Of een ficcione zijn
inleving in de intellectuele N ationaal-Socialist
die vol overtuiging en zonder een spoor spijt de
afschaffing van zijn geweten ten gunste van een
sociaal-darwinisme ter hand neemt, en ook na
de nederlaag van Hitler zijn denken tot zn suci-
dale einde voert is adembenemend; het verhaal
heet Deutsches Requiem, in 1946 geschreven.
Borges is, in een prikkelend, zojuist herdrukt
boek van Robert Lemm (een van zijn eerste ver-
talers en pleitbezorgers in ons taalgebied), een
mysticus zonder God genoemd. In dat informa-
tieve boek dat onder meer de onborgesiaanse
taak op zich neemt om de filosoof Borges bloot
te leggen wordt Borges opgevoerd als een
schitterende theologien die hij in zijn essays en
vooral verhalen doordenkt, en tot ervaringen
maakt. En het is waar hoeveel ik tijdens mijn
eigen gezoek ook aan Borges fantasmas heb
gehad, het is onmogelijk om hem te lezen zoals
ik, zeg, Marilynn Robinson of Graham Greene
of Christian Wiman, en zelfs een agnost als J.M.
Coetzee ben gaan lezen: om van binnenuit de
consequenties van een geloof (hoe problema-
tisch en betwijfeld ook) in een persoonlijke God
mee te maken.
Als Borges inderdaad met zijn
oeuvre tot een godsbeeld heeft willen
komen, dan zou dat een onpersoon-
lijk idee zijn: God is iets dat niet tot
het verleden behoort, dat misschien
ook niet tot het heden behoort: het is
de eeuwigheid. Niet een God tot wie
hij zich in gebeden richt. Niet een
verlosser. Toch kan hij in de aller-
laatste lezing die hij gepubliceerd
heeft schrijven dat de dingen ons
gegeven werden om er een andere
vorm aan te geven, om van de mise-
rabele omstandigheid die ons leven
is eeuwige dingen te maken of din-
gen die dat aspireren te zijn. Als de
blinde zo denkt, is hij gered. Blind-
heid is een gave. Dat is niet de termi-
nologie van een totale relativist. Het
woord gave geeft aan het bestaan
een bestemming, het maakt van het
leven iets waarmee je je te verzoenen
hebt. Door te pogen iets eeuwigs
te maken. Alsof de gave daarmee is
teruggestort. Borges oeuvre, je kunt
er bijna niet omheen, is geschreven
uit dankbaarheid.
En bij herlezing voor dit stuk trof
me hoezeer eeuwigheid een ervaring
is voor Borges, een kleur van zijn
ziel. In zijn langste, en meest filoso-
fische (en minst leesbare) essay, Een
nieuwe weerlegging van de tijd, komt
de evocatie voor van een onmisken-
baar mystieke ervaring aan de rand
van Buenos Aires daar waar, zeg,
de arme huisjes van de Overtoom
overgaan in de oneindige pampa.
Met enige omslag van uiterst pre-
cieze woorden beschrijft hij (Borges
is zelf de verteller, en de eerste om te erkennen
dat beschrijven het verkeerde woord is) een
ervaring van stilte en stilstand en tijdloosheid,
en geeft daar de naam eeuwigheid aan. Het is
niet alsof hij zichzelf daar op die plek als kind
herinnert, of alsof hij daar al eerder is geweest,
in een ander leven, het gaat niet om dja-vu met woorden en beelden die een mysterie van
het is veeleer alsof het ogenblik daar eeuwig is,
het is daar ook dertig jaar geleden, of in de acht-
tiende eeuw. Ik dacht, ongetwijfeld hardop: dit
is precies als dertig jaar geleden.
Dat dertig jaar geleden is nauwkeurig geko-
zen: deze eeuwigheid (het voornaamwoord
is hulpeloos) was, of is, er dus ook voor zijn
geboorte (het verhaal is in 1928 geschreven, en
Borges is van 1899). En dan komt hij tot de vol-
gende formulering: ik waande mij de bezitter
van de ontwijkende of afwezige betekenis van
het onbevattelijke woord eeuwigheid.
Met andere woorden: net als ziel, of droom,
of God, is eeuwigheid het woord voor een erva-
ring. Uiteindelijk vat hij die ervaring samen
met: serene avond, opschijnend muurtje,
landelijke lucht met kamperfoelie, oerklei De
Borges bewandelt de weg van de betwijfeling
opsomming is een van Borges meest effectieve
stijlfiguren, daarin lijkt hij op de God van het
boek Job, die uiteindelijk, als Hij Job wil vertel-
len wie Hij is, de hele schepping opsomt.
Borges probeert een ervaring weer te geven,
of: na te vertellen, die a priori ondeelbaar is,
zijn voorbeeldige beknoptheid, met zijn precieze
het geheugen en de agonie van het verlangen
uitdrukken. Borges haast zich om te zeggen dat
het leven meer van zulke eeuwigheidservaringen
biedt, dat zij in alle levens optreden, sommige
zijn zelfs dagelijks, bijvoorbeeld voor het in slaap
vallen. Wat treft is natuurlijk de woordkeuze: ik
waande mij de bezitter van de () betekenis van
het () woord eeuwigheid.
Ik weet niet of het in het Spaans ook zon ongrijp-
bare zin is. Is betekenis iets dat je in eigendom
kunt krijgen? Het gaat hier om de betekenis van
een Groot Woord, uit de categorie waar ook ziel
en God toe behoren woorden die we in de
twintigste eeuw hebben leren vermijden, omdat
we niet zouden zwijgen over waar we niet van
konden spreken. Toch kan het gebeuren dat je
het woord ziel terdege denkt; het lijkt dan hele-
maal precies het enige woord wat
past bij wat er kan gebeuren als je,
MARIA KODAMA
bijvoorbeeld, naar het pas gestor-
ven gezicht van zijn vader kijkt en
tot je eigen verbazing in het geheel
niet twijfelt aan de zekerheid dat hij
je nog altijd ziet en hoort op zon
moment heeft het woord ziel een
zekere betekenis die alleen ik ken. En
in beheer heb. Bezit.
Borges is met zijn schrijverschap
zijn eeuwigheids-epifanie trouw
gebleven. De meeste mensen laten
hun openbaringen, zelfs die van de
ziel in de smartelijkste rouwkamer,
uitdoven. Essay voor essay, gedicht
voor gedicht, ficcione voor ficcione
is hij een gooi blijven doen naar eeu-
wigheid. Het bezit van deze waan,
deze ervaring van zijn ziel, kon hem
nooit meer afgenomen worden, kon
niet ongedaan worden gedacht toch
moest hij ernaar op zoek, vaak door
zijn personages eraan te laten twijfe-
len, of door juist de onherroepelijk-
heid van het verstrijken van de tijd
te verbeelden. In deze zin is Borges
een moderne mysticus, hij bewandelt
de weg van de betwijfeling. Hij zoekt
niet naar de verloren tijd, maar naar
de ervaring die de tijd had weerlegd.
Wat een wonderlijke gestalte is
hij geworden een blinde die op pad
gaat door zijn geheugen, op weg naar
waar de tijd niet verstrijkt.
Er is geen schrijver van wereld-
faam die niet een bepaald symbool
heeft aangemunt, schrijft hij in een
van zijn stukken over Dante. Borges
heeft, misschien, geen symbool toe
gevoegd aan het menselijk bewust-
zijn hij heeft de rivier, het labyrint, de roos, de
droom, het zwaard, slaap, de munt, de nacht weer
in het centrum van ons bewustzijn geplaatst, als
een soort lampen, die de ervaringen van ons
bewustzijn doen oplichten. En het vreemde is
dat hoe lucide Borges ook te werk is gegaan, in
beelden, en zijn kristallen syntaxis het uitein-
delijke resultaat is dat we minder begrijpen dan
voorheen. Misschien is de ervaring van mysterie
wel de grootste gave die Borges heeft gekregen
en is het zijn onsterfelijke, aanstekelijke ver-
dienste dat hij het mysterie onaangetast heeft
teruggegeven. Niets is verklaard, en toch is alles
verhelderd.
26.1.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 57
 DE NIEUWE
KEES T HART
HILARISCHE, ACTUELE SATIRE. GEEN
NEDERLANDSE SCHRIJVER BEHEERST
DIT GENRE ZO ALS KEES T HART.
TROUW

EEN MEESTERVERTELLER MET

ELSSCHOT-ALLURES. KNACK

KEES T HART LEVERT OPNIEUW EEN

GESLAAGDE KOMEDIE AF, EEN GENRE
DAT IN NEDERLAND OP DIT NIVEAU
WEINIG WORDT BEOEFEND.
DE VOLKSKRANT

T HART LAAT ONS ZO LANG MOGELIJK

LACHEN, TERWIJL HIJ WEET DAT HET
LACHEN ONS ZAL VERGAAN.
NRC HANDELSBLAD

WEDERZIJDS LIGT NU IN DE BOEKHANDEL

Beoefenaar
van stille deugden Voorjaar 1941, Joop Goudsblom
(8) op de lagere school
door Marja Pruis
Ik vertel een braaf verhaal over een braaf jon- Dat kind van toen staat
getje. Zelfs in mijn fantasien bleef ik braaf.
Kunnen memoires aantrekkelijker beginnen?
heel ver van me af,
Ja. Met een anekdote bijvoorbeeld, over een jon- maar toch ben ik het,
getje dat achterop bij zijn moeder op de fiets zit. onloochenbaar
Het is een mooie zomermiddag, de moeder trapt
lustig door, het jongetje zingt er luid op los. Tot
ze een groepje meisjes passeren en eentje zegt:
Moet je dat jongetje horen zingen. Het jongetje
voelt zich betrapt, en staakt acuut zijn gezang.
Meer dan tachtig jaar later kijkt Joop Gouds-
blom, emeritus hoogleraar sociologie, terug op
het jongetje dat hij toen was. Vanwaar diens
onmiddellijke schaamte? Waarom had hij niet zijn pen. Goudsblom, je bent een
teruggeroepen Vind je het mooi? en was hij niet ll, wordt hem te verstaan gegeven.
vrolijk doorgegaan met zingen? Had dat niet Mijn weerloosheid bewees het, blikt
het begin kunnen zijn van een heel ander leven? hij terug. Ik was een lul.
Minder schuchter, dapperder, vrijmoediger. Met een verwijzing naar George
Dat kind van toen staat heel ver van me Orwell gaat hij dieper in op het ver-
af , schrijft Goudsblom, maar toch ben ik het, schijnsel vernederingen, die onuit-
onloochenbaar. wisbaar zouden zijn. Maar waarom
In het voorwoord schrijft Goudsblom deze eigenlijk? vraagt hij zich af. Alsof
PRIV-COLLECTIE

memoires te zijn gaan schrijven voor zijn vrouw,
bij wie een dodelijke ziekte was geconstateerd.
Hij wilde de dingen opschrijven van vr haar
tijd, zodat hij die alsnog met haar kon delen.
Het kwam er niet meer van, ze overleed in maart
2009. Maar eenmaal aan dit project begonnen,
liet het boekstaven van zijn herinneringen hem
niet meer los. Min of meer chronologisch gaat
hij zijn levensloop na, van de deels schoolloze
jaren in de jaren dertig, via zijn gymnasium- en
studententijd in de jaren veertig en vijftig, tot
aan zijn benoeming als hoogleraar aan de Uni-
versiteit van Amsterdam op 1 maart 1968.
Wat deze memoires aantrekkelijk en interes-
sant maakt, en in zekere zin ontroerend, is dat
een precieze, aarzelende, ingetogen geest als
Goudsblom die ik niet persoonlijk ken, maar
die ik door het lezen van deze memoires als
zodanig leer kennen er niet voor terugdeinst
om voortdurend geleefde en gedroomde wer-
kelijkheid te bevragen. De zojuist aangehaalde
anekdote waarmee het boek begint zet wat dat
betreft de toon, zeker in het deel dat over de kin-
derjaren gaat.
Misschien onbedoeld is Geleerd dan ook
een karakterstudie geworden, een portret van
een schuchter en slim jongetje, onderwijzers-
zoon, voor wie zomaar een glanzende weten-
schappelijke carrire bleek weggelegd. Al zou
die geslaagde wetenschapper hierbij meteen
benadrukken welk pad hij net op is gegaan:
dat van de journalistiek of de literatuur, in de
voetsporen van zijn grote voorbeeld Menno ter
Braak. Was het de dienstplicht die hem aan de
universiteit bond? Het lijkt alsof hij dat in deze
memoires een beetje suggereert. Terwijl we hem
ook van kinds af aan bezig zien met de encyclo-
pedie, met lijsten aanleggen om het plezier van
het turven, en met rg voorlijk archiefonderzoek
naar de molens in Krommenie waarover hij
publiceert in de lokale kranten. Een nationale
opstelwedstrijd lijkt hij zijns ondanks te winnen,
net als de beurs waarmee hij een jaar lang als
zeventienjarige in Amerika mag gaan studeren
(ik wilde mijn klasgenoten niet teleurstellen, en
stak mijn vinger op). Overal waar hij komt is hij
de jongste en de kleinste. En de slimste; maar
deze kwalificatie geeft Goudsblom zichzelf niet.
Het groeien ging onge-
merkt, het leren ook.
Pesten is een groot
woord, het valt in ieder
geval niet, maar de kleine
Joop, die tot zijn wan-
hoop zes jaar lang met
de bijnaam kasie werd
opgescheept, naar kaas-
koppie, had het nodige te
doorstaan. Ik hield niet
J. GOUDSBLOM van ruwe jongens, schrijft
Geleerd: Memoires hij. Een klein veelzeggend
1932-1968 zinnetje. Als hij ijverig zn
Van Oorschot, 381 handschrift tussen de lijn-
blz., 27,50 tjes aan het oefenen is, port
de jongen naast hem een
elleboog in zijn zij, zodat
hij steeds uitschiet met
ervaringen maar twee sporen nala-
ten: uitwisbare en onuitwisbare.
Volgens Orwell zou ieder leven, van
binnenuit gezien, uit een opeenvol-
ging van nederlagen bestaan. Gouds-
blom spaart zichzelf niet bepaald in het ophalen
van schaamtevolle gebeurtenissen, en in het
laten zien hoe laf hij kon zijn, meeloperig, stie-
kem. Maar er waren ook overwinningen, dingen
waarvan hij eerst dacht dat ze boven zijn macht
lagen, en die hij toch bleek te kunnen. Of te dur-
ven. Het beoefenen van de stille deugden bracht
hem ook voordelen. En behalve dat hij bleu
was, had hij een goed ontwikkeld instinct voor
zelfbehoud. In plaats van kost wat kost leniger
proberen te worden, of muzikaler, legde hij zich
toe op wat hij van meet af aan graag deed: lezen
en schrijven.
In de meer verhalende gedeeltes, bijvoor-
beeld over zijn studietijd in Amerika, en de rei-
zen die hij daar maakte, heeft Goudsblom de
neiging langs personen en gebeurtenissen heen
te scheren. Al legt hij gelukkig nog wel even vast
dat Renate Rubinstein een wit spijkerpak droeg
toen ze in Californi langskwam, iets wat hij
haar niet vond staan. Het was een bagatel, maar
het stoorde me.
Wie ben ik en hoe ben ik zo geworden?
Wie vond ik aardig en waarom? De vragen die
Goudsblom zichzelf stelt (Ik zou willen weten
waarom ik zo weinig nieuwsgierig was (en
ben)), de verbanden die hij legt tussen zijn vroe-
gere en huidige zelf, en de manier waarop hij
door te schrijven zijn herinneringen scherper
probeert te krijgen, maken Geleerd tot een uniek
en menselijk document.

26.1.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 59

Sloop het sloopbedrijf
Jane Jacobs kritische blik op de moderne,
onpersoonlijke stad is nog steeds actueel. Maar
de biografie stelt teleur. door Klaske Havik
De verschijning van een biografie van Jane
Jacobs wekt hoge verwachtingen: deze bevlo-
gen vrouw die in de jaren zestig de Ameri-
kaanse architectuur- en stedenbouwwereld
wakker schudde met haar ongezouten kritiek
op de moderne stedenbouw. In Amerikaanse
steden vierde het moderne idee van stedelijke
vernieuwing hoogtij, waarbij sloop en nieuw-
bouw troef waren en de rommelige stads
buurten met slechte voorzieningen in rap tempo
verdwenen. De nieuwe appartementengebou-
wen en zonering van functies boden volgens
velen een ideale stad, met licht, lucht en ruimte.
Jane Jacobs zag de keerzijde van deze ontwikke-
lingen en vond de nieuwe stad ongelooflijk saai,
zonder enige sociale samenhang en diversiteit.
Die levendige kant van de stad zag Jacobs bij
uitstek in de oude wijken, zoals West Village in
New York waar zij woonde: rommelige buurten
waar wonen en werken, winkels en bedrijven
allemaal tegelijk naast elkaar bestonden, waar
kinderen op straat speelden en mensen elkaar
kenden.
Jane Jacobs was niet geschoold in architec-
tuur of stedenbouw, maar ze was een scherp
observerende journaliste die onder meer werkte
voor het Amerikaanse architectuurtijdschrift
Forum. Daar schreef ze over projecten van ste-
delijke vernieuwing, aanvankelijk meejuichend
over wat de moderne architectuur vermocht,
maar steeds meer in twijfel gebracht door de
realiteit van de nieuwe woongebieden die ze
bezocht in New York, Philadelphia en andere
Amerikaanse steden. Ook de voorgenomen ver-
nieuwing in haar eigen wijk in Manhattan die, zo
vreesde Jacobs, de teloorgang van de levendige
stedelijkheid zou betekenen, deed haar stelling
JANE JACOBS ROBERT KANIGEL
Dood en leven van Eyes on the Street:
grote Amerikaanse The Life of Jane
steden Jacobs
Sun, 589 blz., Knopf, 512 blz.,
29,95 28,79
60 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.1.2017
Jane Jacobs in
New York, 1961
nemen: zowel in geschrift als op de
barricades.
Haar artikelen in Forum wer-
den steeds scherper van toon, en
toen ze uitgenodigd werd om op
Harvard een lezing te geven for-
muleerde ze haar kritiek voor een
verrast publiek, dat in haar een heel
nieuwe, kritische stem herkende.
Ze kreeg een bescheiden beurs van
Rockefeller om haar visie uit te wer-
ken, een gelegenheid die resulteerde
in haar bekendste boek: Death and
Life of American Cities.
In dit boek probeerde ze te vat-
ten waar stedelijke levendigheid om
draaide, hoe de stad werkte. Ze keek
naar de oude buurten en zag het
belang van straten en stoepen als
sociale ruimte van de stad. Ze her-
kende in de schijnbare chaos van
oude stadswijken, met hun mix van
verschillende functies, bewoners en
activiteiten, een complexe structuur
die zorgde voor sociale interactie en
sociale controle: eyes on the street.
De activiteiten die gedurende de
dag plaatsvonden in haar eigen
straat beschreef ze metaforisch
als een stedelijk ballet waarin elke
inwoner, gebruiker of passant een rol speelde: ale mechanismen van stadsbuurten werden
zelfs zijzelf wanneer ze s ochtends haar vuilnis- besproken, hield Jacobs in haar volgende boek,
bak buiten zette. The Economy of Cities, een pleidooi voor klein-
In Death and Life nam Jacobs stelling tegen schaligheid en innovatie: ze toonde hoe econo-
de planners en politici die de oude wijken als mische groei ontstaat op plekken waar nieuw
sloppen beschouwden. Ze was het weliswaar werk wordt gecreerd uit oud werk. Niet de
eens met de observaties dat op het niveau van grote bedrijven en industrien staan centraal
de woningen verbetering nodig was, maar stelde in Jacobs visie, maar het proces van innova-
dat de buurten als sociaal-ruimtelijke structu- tie dat plaatsvindt bij kleine ondernemers die
ren goed functioneerden. En sterker, dat derge- bestaande producten in een nieuw licht zien.
lijke sociale structuren in de moderne projecten Hoezeer ze ook aan kritiek onderhevig waren,
ontbraken en zelfs onmogelijk werden gemaakt. haar stellingen blijken lang houdbaar. Vandaag
Jacobs hield een pleidooi voor diversiteit, en de dag zien we veel van haar ideen terug in de
die bestond volgens haar in de buurten uit de huidige populariteit van de creatieve stad, een
volgende elementen: een mix van verschillende visie die erop gebaseerd is dat het succes van
inkomens, etnische groepen en verschillende steden samenhangt met de innovatieve capaci-
vormen van bedrijvigheid; korte bouwblokken teit van bewoners. In Nederland zijn succesvolle
zodat er variteit en fijnmazigheid ontstond in alternatieve projecten zoals de ndsm-werf en
het stratenpatroon; een mix van oude en nieuwe
gebouwen; en een hoge dichtheid van mensen.
Precies die aspecten die bij de grote stedelijke De activiteiten die overdag
vernieuwingsprojecten in de VS teloorgingen.
Ook haar latere boeken, zoals The Economy plaatsvonden in haar straat
of Cities en The Wealth of Cities and Nations beschreef ze metaforisch als
gaan in op haar centrale onderwerp: het leven een stedelijk ballet
in de stad. Waar in Death and Life de soci-

De Ceuvel in Amsterdam, het Schieblok in Rot-
terdam en de creatieve bedrijfsverzamelpanden
de Caballero Fabriek, De Besturing en Binck 36
op voormalig industriegebied de Binckhorst in
Den Haag voorbeelden van deze visie op stede-
lijke ontwikkeling: plekken die in Nederlands
beleidsjargon broedplaatsen worden genoemd.
Op de barricades verscheen Jacobs als een
onvermoeibare strijdster voor de oude wijken.
Tegen wil en dank, lijkt het. Steeds weer werden
haar geliefde oude buurten bedreigd door plan-
nen voor stedelijke vernieuwing en grootschalige
infrastructuur. En steeds weer kon ze niet anders
dan zich met alle macht inzetten om deze ram-
pen af te wenden. Met haar ervaring als journa-
liste was ze sterk in het verzamelen van feiten,
het formuleren van scherpe commentaren en
het benaderen van de betrokken partijen. Met
succes organiseerde ze buurtcomits, petities
en protesten. Ze riep een halt toe aan plannen
voor sloop en nieuwbouw in haar wijk West Vil-
lage, stopte de bouw van de Lower Manhattan
Expressway en hield een vergelijkbare snelweg
tegen in haar latere woonplaats Toronto.
De waarde van Robert Kanigels biografie van
Jacobs, Eyes on the Street, is dat het verhaal van
haar leven en werk uitgebreid en voor een breed
publiek beschreven wordt. Het proces van de
totstandkoming van ideen, van haar artikelen
en boeken, van haar acties in New York en Lon-
den is uitgebreid belicht. Ook de ontvangst van
haar werk, de verpletterende indruk die haar
radicaal alternatieve visie in die tijd maakte, en
de kritische reacties zijn uitvoerig besproken.
Toch stelt de biografie teleur. De scherpte en
flair die het werk van Jane Jacobs kenmerkten
NYT / HH
missen totaal in deze biografie. Kanigel, die
eerder biografien schreef van de Indiase wis-
kundige Srinivasa Ramanujan en van de ingeni-
eur Frederick Winslow Taylor, heeft uitgebreid
onderzoek gedaan en veel mensen gesproken,
maar de overdaad aan geciteerde bronnen
doodt de biografie. Van bijpersonen moeten we
lezen waar en wanneer ze geboren zijn en welke
studies ze gedaan hebben alvorens ze Jacobs
ergens tegenkomen. Neefjes, nichtjes, anonieme
klasgenoten, kennissen van buren van vrienden.
Een ander heikel punt is dat Jacobs bij voor-
baat gezien wordt als geniaal en uitzonderlijk.
Anekdotes uit haar jeugd worden gebracht als
voorbodes van haar latere werk: elke eigenwijze
uitspraak van Jane als puber wordt gezien als
bewijs van haar genialiteit. Dat ze een oncon-
ventionele route heeft afgelegd zonder oplei-
ding maar door kritisch te leren observeren
bereikte Jacobs haar positie als cruciale speler
in het Amerikaanse debat wordt te vaak aan-
gehaald met een toon van ongeloof; van een
ongeschoolde vrouw, moeder van drie kinderen
wordt blijkbaar niet verwacht dat ze zich ont-
wikkelt. Beter is het om haar eigen werk te lezen.
Dan blijkt dat Jane Jacobs ideen springlevend
zijn in het huidige denken over de stad, ook in
Nederland. De energie spat nog steeds van de
paginas af.
Nia Weijers
Fake art
Een paar jaar geleden verkocht de Britse
provocateur-kunstenaar Richard Prince een werk
aan Ivanka Trump. Het maakte deel uit van zijn
serie New Portraits, waarvoor hij screenshots
maakte van Instagram-posts inclusief
commentaren en die printte op doek. Een klassiek
staaltje toe-eigeningskunst, dat hem naast veel
publiciteit ook gedoe met copyright opleverde
en op die manier uiteraard nog meer publiciteit.
(Wie is de kunstenaar van een doek dat een
reproductie toont van een foto van een beroemde
fotograaf, door een argeloze Instagram-gebruiker
zonder copyrightvermelding gepost op zijn
account?)
Prince werd benaderd door een
kunstbemiddelaar die hem vroeg ook zon portret
van Ivanka te maken. Aan opdrachten deed hij
niet, antwoordde Prince, al vond hij even later
een foto op haar Instagram-account die hem
beviel. Het is een selfie van Ivanka, zittend voor
een spiegel, gehuld in een witte badjas en met
twee kolossale krulspelden in het haar. Ze wordt
geflankeerd door een kapper en een visagist. In de
reproductie van Prince heeft de foto 5106 hartjes.
Just FAB! staat er onder de foto te lezen, begeleid
door een trits emoticons. Ivanka betaalde Prince
36.000 dollar voor het werk, hing het op in haar
huis, poseerde voor het doek en postte om het
Droste-effect compleet te maken de foto op
Instagram.
Vorige week maakte Prince bekend dat hij
het gehele aankoopbedrag had teruggestort op
de rekening van de bemiddelaar. This is not my
work, twitterde hij. I did not make it. I deny. I
denounce. This fake art. Een kunstenaar wiens
werk altijd draait om appropriatie en de notie van
(in)authenticiteit, een kunstenaar die constant is
verwikkeld in rechtszaken over plagiaat, moet zich
op zn minst bewust zijn van de dubbelzinnigheid
van zon statement.
Zelf noemde hij het een oprecht protest,
een manier om te bepalen wat goed en fout is.
Conclusie: Whats right is art, and whats wrong is
not art. I decided the Trumps are not art.
Je hoeft geen gedetailleerde kennis van de
kunstmarkt te hebben om te begrijpen dat een
dergelijk protest de waarde van het kunstwerk
waarschijnlijk bepaald niet zal doen kelderen.
Integendeel: door zijn kunstwerk te herroepen,
maakte Prince het politiek en bij voorbaat al
historisch en dus waardevoller dan het was.
Zijn actie zal Ivanka, een fervent verzamelaar
van moderne en hedendaagse kunst, ongetwijfeld
hebben gekwetst (misschien heeft ze het doek
inmiddels in haar open haard gegooid, al lijkt haar
temperament me iets minder oudtestamentisch
van aard dan dat van haar vader). Wat Prince haar
mededeelt is dat ze fout is, en dat foute mensen
geen recht hebben op kunst.
Warhols doeken kwamen nooit
in Trump Tower te hangen
Zijn statement werd van alle kanten toegejuicht,
vanuit het idee dat iedere kans om althans voor
de tijdspanne van een tweet onder Trumps
huid te kruipen met beide handen moet worden
aangegrepen.
Het moet Prince een smerig gevoel hebben
bezorgd dat hij zich liet verleiden een portret van
Ivanka Trump te maken, dat aan haar verkocht, en
zij surprise! twee jaar later de dochter bleek
van een autocraat die Amerika een paar eeuwen
terug de tijd in wil slingeren.
Zelf behoort Prince tot de rijkste levende
kunstenaars ter wereld, met een geschat
vermogen van rond de dertig miljoen. Lang
voordat hij zijn doek verkocht aan Ivanka Trump
werd zijn kunst al beschouwd als een betrouwbare
investering voor oligarchen, vastgoedmagnaten
en Beyonc. Voorzover zijn kunst in de
traditie van Warhol, Koons, Hirst te lezen is
als een commentaar op de uitwassen van het
kapitalisme is het een commentaar dat met
datzelfde kapitalisme een wel erg innig huwelijk is
aangegaan.
Lang voordat Donald Trump president van
de Verenigde Staten werd, bezocht hij in 1981
Andy Warhols Factory. Hij was Trump Tower aan
het bouwen en vroeg Warhol om prints van de
toren voor in de lobby. Warhol ging aan de slag en
maakte een serie afbeeldingen in zwart, grijs en
zilver. Toen hij ze aan Trump toonde, schoof die
zijn teleurstelling niet onder stoelen of banken.
Bij Warhol had hij gedacht aan felle kleuren, en dit
waren geen felle kleuren. I think Trumps sort of
cheap, noteerde Warhol die avond in zijn dagboek.
Zijn doeken kwamen nooit in Trump Tower te
hangen. Wel citeerde Trump Warhol tot twee keer
toe in zijn boeken over zakendoen. Diens making
money is art and working is art and good business
is the best art was natuurlijk spek voor Trumps
bek, die het citaat gebruikte om zijn eigen vak tot
kunst te verheffen en armoedige kunstenaars te
verwijten dat hun kunst simpelweg niet zakelijk
genoeg was.
Lang voordat Trump het tijdperk van de post-
truth in de politiek aankondigde, behoorde het de
kunsten toe. Misschien hebben de twee wel meer
met elkaar te maken dan een kunstminnend en
Trump minachtend publiek bereid is toe te geven.
Zoals kunstcriticus van The Guardian Jonathan
Jones zich al afvroeg: If art can be a mirror game
of appropriation, irony and inauthenticity, why
cant politics be a cynical pop art performance?
26.1.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 61
 Proza van een van Nederlands
Cryptogram 3350

el
0 nd
HENK JONGEBLOED meest geliefde dichters

6,5 ha
1 oek
b
Horizontaal www.deharmonie.nl

de
In
7. Hal met radio (15)
9. Geen klein drankje als het gaat om consumptie! (4)
10. De dikke darm zou voor een betere stroomlijn moeten zorgen (10)
11. Zij vindt hem uit de kunst hoewel hij bij menige coupe betrokken
is (14)
13. Deze slag schijnt helemaal fout te zijn (7)
- SPUI25
Jan / Feb
14. Ging door die goede tijd aan de leiding! (7)

26- 01-
17. Het gaat om een schip met een bende aan de waterkant (9)
18. Waarmee sportief geslagen wordt en opgeschept (4) Donderdag Woensdag
19. Vaart en vliegt en komt met een vet vieze klap op de grond (4) 12.30 - 13.00 17.00 - 18.30
21. Zo denkt hij over het bereiden van eten en niet anders! (10) Proost op de wetenschap: Spinoza als filosoof
22. Het roofdier zit gevangen en wordt er niet vriendelijker op (8) Het plastische brein (m/v) van de vrijheid
23. Lijkt niet echt een behendigheid (5)

Verticaal

30- 02-
1. Hier knappen de woning en de zorgbehoevende bewoners van op (15)
2. Waardoor haar extra werk en meer boven het hoofd gaat hangen (10) Maandag Donderdag
3. Maak maar grappen om het negatieve beeld te laten verdwijnen! (15) 16.00 - 17.30 17.00 - 18.30

4. In deze historische tijd staat men meteen als schuldige genoteerd (4) Visions of Europe: The seven secrets
5. De ziel is eruit, de zelfkant is nu zichtbaar! the EU as a global actor of Germany
(15)
6. Hij is van de juiste stand en kan er in Duitsland van eten (6)
8. Ze

Oplossing cryptogram 3349

01- Dinsdag
17.00 - 18.30

The Unanswered Question:

13- Donderdag
17.00 - 18.30

The State of Translation:

Horizontaal - 6 dames vertrekken, 9 poseur, 10 inkopper, 11 tegen
spartelen, 13 uit-legging (maillot), 15 soda, 16 kanon, 17 kinbaard, De betekenis van muziek Het vertolken van identiteit
k in baard, 19 plaats, 21 pitloos, 22 glans, 23 para-nimf. volgens Leonard Bernstein

Verticaal - 1 gas-ontwikkeling, 2 beteugelen, 3 t-rui, 4 breker, 5 gepeperd,

7 verenigings-kas, 8 kappers-patroon, 12 prikkel-pop, 14 gang-ster,
18 (van) Rossum, 20 Abba. Reserveringen spui25.nl

62 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.1.2017


NV Weekblad De Groene Amsterdammer
Onafhankelijk weekblad sinds 1877
Postbus 353, 1000 AJ Amsterdam
Singel 464, 1017 AW Amsterdam
groene.nl / groene@groene.nl
Redactie 020.524 55 24
Administratie 020.524 55 55
Redactie
Xandra Schutte (hoofdredacteur),
Evert de Vos (redactiechef ), Margreet
Fogteloo (De Groene at large), Lotfi El
Hamidi, Rutger van der Hoeven, Irene
van der Linde, Roos van der Lint (kunst),
Marja Pruis (Dichters & Denkers), Aukje
van Roessel, Stephan Sanders, Casper
Thomas, Jaap Tielbeke, Tan Tunali,
Joost de Vries (Dichters & Denkers),
Trinette Koomen en Fiep van Bodegom
(secretariaat)
Eindredactie Rob van Erkelens,
Hugo Jetten, Jetske Brouwer
Vormgeving Christine Rothuizen
(ontwerp), Sanne van de Goor
Beeldredactie Simone Berghuys,
Rachel Corner
Webredactie Katrien Otten,
Jan Postma, Lieke Knijnenburg,
Lotje van den Dungen en Elke Mahieu
Website Christine Rothuizen (ontwerp),
Mark Kocera (ontwerp en bouw), Johan
Kok (bouw)
Directeur/uitgever Pieter Elshout
Administratie Fatima Leeuwenberg,
Heleen de Waard, Kim Weller,
Esmee Meertens (abonnementen),
Jacqueline Wolf, Anil Goksun,
Eva Weller, (financin)
Marketing en acquisitie
Tiers B
akker, Igor Bijlsma, Hans Boot,
020.524 55 11/12
advertenties@groene.nl
Abonnementenwerving
Hans Boot, Ivo Jansen op de Haar,
IJbert Verweij
Abonnementenadministratie
020.524 55 55
abonnementen@groene.nl
Abonnementsprijzen
Nederland:
per jaar 187,-, per half jaar 98,-,
per kwartaal 52,-, studenten
abonnement per 4 weken 10,-.
Overige landen prijzen op aanvraag.
Digitaal abonnement per jaar 150,-.
Losse nummers 4,95.
Rekeningnummer abonnementen
NL65TRIO0198496176
Druk Senefelder Misset, Doetinchem
Gesproken en digitale versie
Loket Aangepast Lezen 070.338 15 00
Wilt u een gift overmaken of een
legaat nalaten, dan kan dat t.b.v.
Stichting 1 8 7 7, rekeningnummer
NL66TRIO0254382320
(BIC TRIONL2U)
De stichting heeft een ANBI-status
JAN ROTHUIZEN
Voluntourism
Pierik en Anas plaatsen kantte-
keningen bij westers vrijwilli-
gerswerk in Afrika (in De Groene
van 19 januari). Hun artikel richt
zich op de malafide Afrikaanse
kindertehuisindustrie, ongewild
onderhouden door met name jonge
meiden zonder werkervaring. Als
docent huisartsgeneeskunde kom
ik veel medische barmhartige
Samaritanen tegen.
Het begint al voor aanvang
van de opleiding. Geneeskunde
opleidingen krijgen hun kroost
niet meer door loting in de schoot
geworpen, maar moeten decentraal
selecteren. Aanstaande studenten
moeten dus een goed verhaal heb-
ben. Een vakantie doorgebracht in
een primitief Afrikaans ziekenhuis
gooit dan hoge ogen.
Tijdens de opleiding moet de
student zich blijven onderscheiden.
Een avontuurlijk coschap in donker
Afrika doet het uitstekend op het
cv. Spannend, zo hoor ik ze zeg-
gen, ik werd meteen in het diepe
gegooid, maar het was een enorme
ervaring.
Eenmaal in opleiding tot chirurg
of orthopeed blijft Afrika lonken.
Jonge dokters, net in staat om met
mes en vork te eten, zamelen oude
apparatuur, medicijnen en kleding
in om te vertrekken voor een nobe-
le en nuttige reis naar Afrika. Echt,
je kunt daar operaties doen, die je
in Nederland nooit zult doen en ze
hebben daar niets en zijn blij met
alles, lees ik op hun reisblogs.
Het wordt tijd dit neokolonia-
lisme te stoppen. Medische facul-
teiten zouden hierin het voortouw
Ondertussen op groene.nl
een geheel vernieuwd
groene.nl! Essays,
analyses, onderzoeken,
kritieken, tips en columns.
Ook Sanne Bloemink over
de vraag: wie beschermt
de natuurbeschermer?
Marja Pruis leest een boek.
kunnen nemen. Ontwikkelings-
landen gebruiken voor je cv of als
proeftuin voor je chirurgische vaar-
digheden is onverantwoord. Ont-
wikkelingslanden verdienen ont-
wikkelde mensen. Alleen wanneer
je na dertig jaar dokteren in een
goed geoutilleerde omgeving denkt
iets bij te kunnen dragen, kun je
vragen of men je daar wellicht kan
gebruiken.
PIETER BARNHOORN, Leiden
Ervaringsdeskundigen
Complimenten voor het artikel
Ik heb het dialect ook mee (in De
Groene van 5 januari) over erva-
ringsdeskundigheid in de financile
hulpverlening. Zelf ben ik ook
ervaringsdeskundige in de zin dat
ik ben opgegroeid in een arm gezin
(er waren geen schulden) en als
maatschappelijk werkster heb ik
vanzelfsprekend mijn ervaring de
laatste vijftien jaar van mijn werk-
zame leven volledig ingezet voor
mensen in financile problemen.
Het artikel geeft een heel com-
pleet en reel beeld van mensen in
financile problemen, inclusief de
schaamte die ermee gepaard gaat
(heeft mij zelf ook lang beheerst).
Het heeft mij goed gedaan om mijn
ervaring in te kunnen zetten voor
anderen.
Het klinkt mij dan ook heel
goed, dat ervaringsdeskundigheid
meer ingezet gaat worden in de
financile hulpverlening. De klan-
ten zullen er baat bij hebben en de
ervaringsdeskundige zal er weer
zelfvertrouwen door krijgen. Het
mes snijdt dan aan twee kanten.
Alleen zie ik nog niet precies voor
me op welke manier de vakkennis
en ervaringskennis in de praktijk
wordt ingezet, omdat dat in ver-
schillende handen is. Maar dat
zal wel binnen teams uitgevonden
moeten worden. Ik ben nieuws
gierig naar de ervaringen van dit
project op wat langere termijn.
Verder heb ik nog een vraag. De
tiendelige collegereeks Gevaarlijke
gekken vind ik een geweldig ini-
tiatief. Ik zou daaraan ook graag
deelnemen. Alleen is Amsterdam
mij te ver vanuit Groningen. Kan
deze collegereeks ook in Groningen
worden gegeven?
INEKE VAN DAM, Groningen
Laatste kans
voor Kleine-Gartman
Essayprijs
Internationaal beheersen terreur,
de vluchtelingenstromen en
machtsverschuivingen het
nieuws. Nationaal zijn er steeds
weer kwesties waarbij voor- en
tegenstanders elkaar fel en weinig
beredeneerd de (morele) waarheid
betwisten. Het publieke debat
over alles wat betrekking heeft
op onze perceptie van identiteit
en (collectieve) geschiedenis lijkt
beladen met emoties.
Podiumkunstenaars verhouden
zich via hun werk van oudsher tot
de pijnpunten en taboes in een
samenleving. Het Nederlands
Toneelverbond en De Groene
Amsterdammer hopen dan ook
dat auteurs die inzenden voor het
Marie Kleine-Gartman Essay 2016
deze betrokkenheid vanuit nieuwe
en verrassende invalshoeken
benaderen. Vooral beginnende
schrijvers worden uitgenodigd te
reageren. Het essay mag maximaal
2500 woorden tellen en de deadline
is 1 februari. De prijs bedraagt
2500 euro en het winnende essay
wordt gepubliceerd in De Groene
Amsterdammer. Het beste tweede
en derde essay maken kans op
verschijnen in een van de Vlaamse
en Nederlandse cultuurtijdschriften
die aangesloten zijn bij De Nieuwe
Garde (nieuwegarde.org).
Meer informatie:
nederlandstoneelverbond.
nl. Word-bestanden kunnen
ingezonden worden naar
nederlandstoneelverbond@gmail.
com t.a.v. Stephanie den Blanken.
U kunt uw ingezonden brief
van maximaal 400 woorden
sturen naar groene@groene.nl
26.1.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 63
64 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.1.2017
Marja Pruis
Je wordt niet naar
huis gebracht
beeld Femke van Heerikhuizen
De beste recensent is de dode recensent,
wilde ik schrijven, gewoon, naar aanleiding van
schrijversgeklaag over een paar recensenten. De
een kan niet lezen, de ander moet zeker ongesteld
worden; boze schrijvers lijken soms net boze
mannen. Op Twitter tenminste, en misschien in het
echt ook.
Ik bedoelde dat van die dode recensenten
op zn Ben Lerners, die in zijn essay Waarom we
pozie haten iets dergelijks zegt over dichters.
Dat de beste dichter de dode dichter is, of in ieder
geval de dichter die niet meer dicht omdat hij de
hopeloosheid van zijn pogingen inziet.
Ik moest denken aan Hans Goedkoop die in
het boek waarmee hij een punt zette achter zijn
recensentschap, Een verhaal dat het leven moet
veranderen, tot een vergelijkbare conclusie komt.
Dat de beste recensent de recensent is die ermee
ophoudt, omdat er altijd een moment komt dat hij
aan metaalmoeheid gaat lijden. Nieuwsgierigheid
en ontvankelijkheid maken plaats voor verveling en
weerzin. Het ergste is nog niet eens dat hij zuur zou
worden, het ergste is als hij over iets wat middelma-
tig is toch weer een goed stuk moet zien te schrij-
ven. En dat nekt hem uiteindelijk. Dat nekte hm.
Ik telde de lege enveloppen en dozen die ik
binnen nog geen week opstapelde voor het oud
papier: 28. Ongeveer hetzelfde aantal boeken
kwam in dit tijdsbestek op de redactie binnen, 56
boeken binnen vijf dagen. Je kunt zon hoeveelheid
maar op n manier benaderen: als een goudzoeker.
Mochten de pakketjes ongeopend blijven, dan
wordt het tijd de bakens te verzetten.
Een collega uit een vorig leven vertelde me
veel gehad te hebben aan een opmerking van
haar psychiater. Dat ze haar middelmatigheid
moest leren accepteren. Misschien verbeeldde ik
het me, maar het leek alsof ze me doordringend
aankeek. Zo simpel eigenlijk, zei ze. Accepteer je papier in de gang opeens wel heel triviaal. Ik kende
middelmatigheid.
Dezelfde collega merkte op toen ik haar had verteld
net een baby te hebben: O wat vreselijk. Een baby.
Andere dingen die ze tegen me zei ben ik vast
vergeten. Dat van die middelmaat, en in de naklank
de baby, heeft zich voorgoed in mij vastgezet.
Ik denk dat ik middelmatigheid net zon erge
kwalificatie vind als loser. En net zo dom als dom.
Schrijfster Lorrie Moore, die ook recensies schrijft
voor The New York Review of Books, zei in een
interview dat je nooit weet hoe een lezer een boek
ter hand neemt. Dat zaken als bloedsuikerspiegel,
lichtval, persoonlijke ervaringen, iemands oordeel
mede bepalen.
Je mag hopen dat een recensent beter is dan
een lezer.
De beste recensent is de dode recensent, wilde
ik dus schrijven, maar toen vielen er opeens te veel
echte doden. Het zijn mijn doden niet, niet echt, en
toch schrok ik. Vooral schrok ik van het ene bericht
over iemand die niet lichamelijk ziek of oud was,
maar naar verluidt geen andere uitweg meer zag
dan zelf een einde aan haar leven te maken. Met
haar overlijden in mijn achterhoofd werd dat oude
heb je, hoe moeilijk te accepteren ook, niets in de
haar niet, maar kennelijk maakte ze deel uit van
We ploegen allemaal
maar door de dagen,
mailt een vriendin
mijn wereld. En niet alleen van die van
mij.
Als ik naar de redactie fiets, kom ik
op straat mijn uitgever tegen. Zorgelijk
kijkt ze me aan. We moeten ons best
maar blijven doen, zegt ze. Voor elkaar.
Een vriendin die ik al een tijdje
niet heb gezien, stuurt me een appje.
Dat we weer eens moeten afspreken.
We studeerden samen. Tijdens de
werkgroep vakdidactiek had ze me
zonder dat we ooit met elkaar hadden
gesproken een kaartje toegeschoven.
Het was zon voorgedrukte uitnodiging
voor een partijtje zoals ik die zelf als kind vroeger
ook rondstuurde. Kom je eten? had ze op een van
de stippellijntjes geschreven. En: Het is van 7 tot
laat. Je wordt niet naar huis gebracht.
Het was een uitnodiging voor het leven.
Ja! app ik terug. Wanneer?
Ze stelt een aantal data voor in antwoord. En voegt
er uit het niets aan toe: Droeve dag vandaag h?
We appen nog wat heen en weer. Over hoe
iemand die je niet kent nabij kan voelen. Een vrouw
van onze leeftijd, die goed werk deed, een leuk
iemand leek bovendien. Die je zou begroeten zoals
motorrijders op de snelweg hun hand opsteken
naar elkaar.
We ploegen allemaal maar door de dagen, mailt
een andere vriendin. En af en toe moet iemand
lossen, dat gevoel.
Ja, dat gevoel.
Het enige wat je als schrijver kunt doen, aldus
Lorrie Moore, is het best mogelijke boek schrijven.
Aan de recensent vervolgens de taak daar weer zo
goed mogelijk over te schrijven. Bter nog. Verder
hand.
26.1.2017 DE GROENE AMSTERDAMMER 65
Het einde Een paar jaar nadat ik uit dienst kwam (in
1968) ontmoette ik Rob Anker. Hij was de
vriend van een vriend, ze gaven allebei Neder-
lands op een middelbare school in Amsterdam.
Jongens waren we, dit clich beheersten we als
geen ander, de grappen waren niet van de lucht,
het opgewekt cynisme van de grote stad was
een warm bad. We schreven wel, maar praat-
ten er niet over. Nooit. Zijn toenmalige vrouw
beheerde een sigarenwinkel annex krantenkiosk
in de stad. Dat had iets grandioos, waarom had
ik geen winkel, dan zouden de gedichten vanzelf
komen.
Rob was romanticus, net als ik, maar we
slaagden erin dit te verbergen. Vanaf 1979 begon
hij gedichten te publiceren, ik wist van niets,
zoiets wist hij geheim te houden. Wat ook wel
weer kenmerkend voor hem was: hij kon zwij-
gen over alles. Ik kocht zijn tweede bundel, Van
BRAM BUDEL / DEBEELDUNIE
Zijn personages zijn opgewekte piekeraars
met sterke verlangens om iets belangrijks te
kunnen en te moeten doen. Doe iets, maar
wat? Ontsnap aan jezelf, ga de wereld in, kijk
rond, overwin iets in jezelf. Maar wat? Je hoort
Rob Anker praten wanneer je zijn proza leest,
vooral in de dialogen, dan haalde hij de stof
uit zichzelf. Hij bleef dicht bij zijn personages,
al werd hij ze nooit. Je bent jezelf nu eenmaal
nooit wanneer je schrijft. In de kleine roman De
vergever (2016) waarin een voormalig beroemd
schrijver die vooral zwelgt in geestelijke afwe-
zigheid probeert met zichzelf in het reine te
komen, lijkt hij het dichtst bij te komen. Daarin
laat hij zijn personage praten zoals hij zelf
praatte, doordenkend over zijn eigen motieven,
wegwerpend, relativerend. Altijd in discussie
met de ander. Maar vergis je niet, hij werd dat
personage niet, hij werd het nooit.

het balkon (1983). Ernstige gedichten, verlan- Ik herinner me Rob van de vele keren dat we
gen naar iets in het verleden dat er nooit geweest elkaar bij uitgeversfeesten zagen en altijd even
is: Hij loopt hier rond als sublimatie van het bij elkaar stonden. Hoe gaat het? Ja, jongen, de
landschap. Hij heeft een literatuur, die wil wat, ben
toren neergezet en huis- Ontsnap aan jezelf, jij er nog bij, doe jij er nog
jes van karton. Het hoofd aan (hahaha) of zullen
Amsterdam, februari 2015 regeert de auto/ de kaart ga de wereld in, overwin we afspreken er gewoon
uit, zoekt naar wegen voor iets in jezelf. Maar wat? helemaal mee te stoppen

Robert Anker
een hart/ dat onderweg is (hahaha) en in ieder geval
kwijtgeraakt. Nu, met terugwerkende kracht, niet in nostalgie te gaan zwelgen, vroeger was

26 april 1946
kun je deze zinnen lezen als een programma alles slechter, dat weet je toch wel, je had wat
in de toekomst voor de romans die hij jaren aanmerkingen over mijn laatste roman, niet erg,

20 januari 2017
later, vanaf 1992, ging schrijven. Op zoek naar ach ja, ik weet hoe het gaat, je moet ze scherp
wegen maar de kaart is kwijtgeraakt. Hoofd- houden. En dan opnieuw lachen, herinneringen
en hart-romans noem ik ze nu, en het verschil ophalen. Weet je nog, dat feest bij Jan, ergens
daartussen, ratio en verlangen in een groot ver- in de late jaren tachtig, aan de Jonkersvaart,
Robert Anker bleef zoeken band, maar toen wisten we dat nog niet. Ieder- Groningen, s ochtends vroeg bij het uitdovende
naar nieuwe werelden voor een moet wennen aan de dood, ik moet nog kampvuur? Wat een stilte was daar. Je gooide
de helden in zijn boeken. wennen aan de dood van Robert Anker. een fles in het vuur, nee dat was jij, mooie tijden
Zodat ze zich konden Zijn romans zijn bewerkingen van zijn pozie waren dat.
en andersom. Personages lopen hun beveiligde Hier ben ik en ik wil graag anders. Zichzelf
teweerstellen tegen de werelden uit en proberen erin terug te keren. via literatuur in de wereld zetten, zich teweer-
leegte. Net als hijzelf. Altijd moreel twijfelachtige figuren die zichzelf stellen tegen de leegte. Dit was de schrijf
proberen te hervinden, die zichzelf niet vertrou- mantra die Anker voortdreef. Keer op keer
wen, die daarover tot in het oneindige reflec- zocht hij nieuwe werelden bij de zoektochten
door Kees t Hart teren. Rob was een reflectieschrijver. Klopt dit van zijn helden. Want het was zijn eer te na
wel? Ken ik mezelf? Ben ik zuiver op de graat? steeds dezelfde roman of gedichten te schrij-
Vergis ik me niet? Had ik gelijk? Met dit soort ven. Geen kunstjes maken, maar Kunst. En dus
vragen gaan (gingen) zijn helden de wereld in. moest alles altijd anders, ook al bleek de leegte
En vervolgens probeerden zij de leegte in hun altijd dezelfde te zijn.
bestaan op te vullen. Afscheid nemen van de Dus zette hij ons de werelden van de advo-
leegte en dus op weg naar een nieuwe. Altijd catuur voor (Vrouwenzand), van de huurling
gefnuikte ambities en vergeefs in stand gehou- (Oorlogshond), van de architectuur (Nieuw-Le-
den dromen over vervulling. In de dichtbundel lyvelt), de toneelwereld (Een soort Engeland),
Onvergetelijke toegewijde trouweloze tijd (2015) scheepvaart en muziek (Schuim). Steeds bracht
staat de cyclus Het lege hart, met zinnen als: hij zijn personages een wereld binnen die op
Het lege hart komt thuis om iets te missen/ Het scherp staat, die op het punt staat uiteen te val-
middaglicht dat bij zijn moeder bleef , Het lege len. In het ijzersterke Oorlogshond (2011) dreef
hart wou zijn regenboog begraven, Het lege hij dit wereldverlangen tot in het extreme door.
hart kent geen genade onderweg/ Het straft Foute leraar klassieke talen belandt als huur-
zijn oog voor wat het ziet, zijn oor/ Voor wat het ling in Afrikaans oorlogsgeweld. Maar dan
hoort () komt de leegte.

66 DE GROENE AMSTERDAMMER 26.1.2017

 03/12/16
28/05/17

TextielMuseum
Heringa/Van Kalsbeek, Armor, foto: Tommy de Lange

TextielLab

Nieuw werk van

Heringa/van Kalsbeek
Bart Hess
Tanja Smeets
Nan Groot Antink
Mogelijk gemaakt met
Karin van Dam
financile steun van
 Adembenemend Alaska
15 dagen vakantie aan land en op zee Vertrek op 18 juni 2017

Dag tot dag programma:

Alaska

Denali National Park Dag 1 Amsterdam-Anchorage

Wrangell St. Elias U vliegt met KLM van Amsterdam naar Anchorage,
Talkeetna National Park
Anchorage Alaska. Met een tussenstop in Seattle. U komt in de
Valdez
avond aan bij uw hotel in Anchorage.
Whittier Glacier Bay
Skagway Dag 2 Anchorage-Mt. McKinley Wilderness Lodge
Juneau Een prachtige panoramische treinrit van drie uur
naar Talkeetna en vervolgens per bus naar de Mt.
McKinley Wilderness Lodge. Tijd voor een wande-
Ketchikan
ling, een goed boek of een facultatieve excursie.
Dag 3 Mt. McKinley Lodge-Denali Wilderness Lodge
Per bus naar de Denali Wilderness Lodge waar u de
Vancouver middag ter vrije besteding heeft.
Canada
Dag 4 Denali National Park
In de ochtend maakt u de prachtige Natural History
Complete pakketreis vanaf 3.999
3 .9 9 9
Tour per bus door het park.

r u va naf Dag 5 Denali Wilderness Lodge

Ex c lu si eve pr ij s voo Per bus via de Denali Highway naar de Copper River
Princess Wilderness Lodge voor twee nachten.
CRUISE&MORE
meer dan cruisen alleen!
Dag 6 Copper River Princess Wilderness Lodge
Een vrije dag.Optioneel bij te boeken: Glacier tour.

Inclusief:
Dag 7 Copper River Princess Lodge-Valdez-Whittier
U rijdt met de bus over de Thomson Pass naar Valdez
met een tussenstop bij de Worthington Gletsjer.
Vluchten en transfers Per catamaran steekt u de Prince William Sound over
naar Whittier. U ziet watervallen, zeeleeuwen en veel
6 dagen rondreis logies zeevogels. Wellicht zelfs een walvis!
panoramatrein, Natural History Tour in Denali Whittier, Alaska
In Whittier stapt u aan boord van de Star Princess.
Catamarantocht Prince William Sound Dag 8 t/m 13 Cruisen op de Star Princess
Glacier Bay (cruisen), Skagway, Juneau, Ketchikan,
8 dagen cruise volpension Inside Passage (cruisen)
hop-on hop-off bus ticket vancouver Dag 14 Vancouver, Canada
Ontscheping en aansluitend een hop-on hop-off
Cruise Travel reisbegeleiding bus excursie. Transfer naar de luchthaven voor de Bekijk onze andere
groeps rechtstreekse vlucht met KLM naar Amsterdam. bestemmingen op
rondreis Dag 15 Amsterdam, aankomst in de ochtend. www.cruisetravel.nl/brochure

Boek nu via www.cruisetravel.nl/groeneamsterdammer of bel 0341-371170

Getoonde prijzen zijn per persoon en gebaseerd op 2-persoons bezetting van de hut. De prijzen kunnen dagelijks variren en zijn onder voorbehoud
van beschikbaarheid en (koers)wijzigingen. Bij het wijzigen van de reis kunnen mogelijke extras komen te vervallen.