Grek Dnce Dnyasnda Felsefe Din ve Mitoloji likisi

2009/12 57

Naciye ATI*

Grek Dnce Dnyasnda Felsefe Din ve Mitoloji likisi

zet
Felsefe, insann, evren ve kendisiyle ilgili merak ettii her eyi sorularla anlama,
anlamlandrma ve yorumlama abasdr. Felsefenin bu szn ettiimiz ekilde
almasnn ilk rneini Grek felsefesinde buluruz. Oysa Mitoloji ve din, Grek
dnce dnyasnda insann, evrene ilikin sorularnn felsefeden nceki en eski
dayanadr. Bu nedenle de din ve mitoloji, Grek felsefesinin arka plann
oluturur. Bu alanlar arasndaki iliki de birbirleriyle atmayan, birbirlerini
ortadan kaldrmayan, hatta birbirlerini besleyen zelliktedir. Bu nedenle Grek
dnce dnyasnda hibir zaman din ve felsefe birbirleriyle keskin bir ekilde
savamamlardr. Filozoflarn dinle ilikisi, dini ortadan kaldrp, dinin yerine
felsefeyi geirmek olmamtr.
Bu durumun sonucunda da Grek dnce dnyasnda evrenin, dinsel mitolojik
aklamasyla felsefi aklamas, birbirinden kopmayan, srekli bir iliki
ierisinde olmutur. Bu ilikiler bu makalede, iki konu temelinde ele alnacaktr.
Birincisi, felsefenin evren zerine almasna kaynak olan teogonik
aklamalardan, kozmogonik aklamalara gei, ikincisi ise Greklerin ok tanr
inancna kar ve yeni bir ruh inancna sahip olan orfizmin, Pitagoras sonrasndaki
felsefeyi nasl etkilediidir. Birincisi, Grek dnyasnda felsefe gibi yeni bir
dnme tarznn douunda etkili olurken, ikincisi de mistik ve metafizik
gelerin egemen olduu bir felsefeyi ekillendirir.

Anahtar Terimler
Felsefe, Mitoloji, Din, Grek dncesi, Arkhe, Teogoni, Orfizm,

The Relationship Between Religion Mythology and

Philosophy in Greek Thought

Abstract
Philosophy is an attempt to understand, to explain and to interpret everything that
human beings wonder about themselves and the universe. We find the first
application of philosophy in this way in Greek philosophy. But, mythology and
religion are the earliest foundations of the questions about the universe asked by
humans For this reason, religion and mythology form the background of Greek

*
Mersin niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm retim Eleman
 Grek Dnce Dnyasnda Felsefe Din ve Mitoloji likisi
58 2009/12

philosophy. The relationship between these areas shows a characteristic that they
neither interfere with each other nor eliminate each other, rather they even nourish
each other. For this reason, in Greek thought religion and philosophy has never
really fought with each other. The relationship of philosophers with the religion is
not to get rid of it and to replace it with philosophy.
As a result of this situation, in Greek thought, the mythological and religious
explanation of the universe and the philosophical explanation of it has always
been a continuous and inextricable relationship. These relations are treated in this
paper on the bases of two points. The first one is the transition from theogonic
explanations to cosmological explanations in providing a basis for philosophy to
explain universe and the second one is the Orphisms embodiment of philosophy
after Pythagoras against polytheism of Greek thought with a new conception of
soul. While the first one prevails upon the birth of a new style of thinking such as
philosophy, the second one embodies a philosophy in which metaphysical and
mystical elements are dominant.

Key Terms
Philosophy, Mythology, Religion, Greek thought, Arkhe, Theogony, Orphism.

Felsefe, insann, evren ve kendisiyle ilgili merak ettii her eyi sorularla anlama,
anlamlandrma ve yorumlama abasdr. Felsefenin yneldii sorular arasnda, insann
daha nce farkl alma alanlaryla zmeye alt sorular da vardr. Bu alanlarn
iinde bilinen en eskileri, mitoloji ve dindir. Felsefe, kendinden nce mitoloji ve dinin
kendi yntemleriyle yantlamaya altklar sorular sorunsallatrr ve bunlara, akl
temelinde gerekeler ve aklamalar sunar. Felsefenin bu szn ettiimiz ekilde
almasnn ilk rneini Grek felsefesinde buluruz. .. 6. yzylda Talesin, evrenin
ortaya k nedenini renmek kaygsyla sorduu, evrenin ilk ilkesi (arkhe) nedir?
Sorusuyla birlikte felsefe, evren zerine yeni bir dnme tarz ve yntemi olarak ortaya
kar. Greklerde felsefi dncenin szn ettiimiz soruyla belirmesi birdenbire
olmamtr. Grek dnce dnyasnda felsefi dncenin bu soru temelinde ortaya
kmasnn arka plannda etkin olan gelerden birisi de kendi mitoloji ve dinleridir. Din
ve mitoloji, felsefenin arka plannda, felsefeyi balatan kaynak olarak yer alr. Bu yer
alma ekliyle Grek dnce dnyasnda felsefenin, mitoloji ve dinle balants balar.
Bu balant nedeniyle Grek dnce dnyasnn geliimi asndan bakldnda sorun,
yeni dnme tarz olan felsefenin, dini ve mitolojik aklamalarn yerini alp
almaddr. Grek felsefesinin geliimine bakld zaman felsefenin, dini ve mitolojik
aklamalar sonlandrmak yerine bu alanlarla kopmayan, srekli bir iliki ierisinde
olduu grlr. Bu yazda mitoloji, din ve felsefe ilikisinin konu edilmesi ile
amalanan bu alanlar arasndaki srekli ilikinin Grek felsefesinin hangi dnemlerinde,
nasl kurulduu ve nasl srdn ortaya koymaktr. Bu ama dorultusunda da ilk
nce, Milet felsefesi olarak adlandrlan dnemde, felsefenin evren zerine
almalarna kaynaklk eden mitolojik ve dini gelerin neler olduu aratrlacaktr. Bu
dnem felsefesini etkileyen din, ok tanrl ve insanbiimci bir yap tayan Olympos
tanrlarnn dinidir. Bu din temelinde evrenle ilgili aklamalar yapan Heseiodos gibi
teologlarn almalarndan, ilk filozoflarn kendi felsefelerini olutururken hangi
noktalardan etkilendikleri incelenecektir. kinci olarak, Milet sonras felsefeyi etkileyen
 Grek Dnce Dnyasnda Felsefe Din ve Mitoloji likisi
2009/12 59

dini ve mitolojik gelerin neler olduu aratrlacaktr. Milet sonras felsefeyi etkileyen
din, Olympos tanrlarnn zelliklerine kar olan ve yeni bir ruh inancna sahip olan
Orfizmdir. Milet sonras dnemde hangi filozoflarn, bu din ve mitolojisinden neden ve
hangi noktalardan etkilendikleri aklanmaya allacaktr. Son olarak da Grek mitoloji
ve dininin, Grek felsefesini hem balatan hem de geliimini etkileyip ynlendiren
kaynaklardan birisi olarak felsefe zerinde dourduu etki ve sonular
deerlendirilecektir.
Mitoloji sadece Greklerin deil, btn eski kltrlerin dnce retimleri iin
kaynaktr (Necatigil 1988:7). Mitolojinin btn eski kltrlerin dnsel retimlerinin
kayna olmas, onun ortaya k nedeninden kaynaklanr: Mitoloji, ilkel insan
topluluklarnn evreni, dnyay ve tabiat olaylarn kiiletirerek yorumlamak, henz
srrn zemedikleri hayatn ve evrenin eitli grntlerini bir anlam kolaylna
balamak ihtiyacndan domu yklerdir. (a.e.,27). Mitoloji bu nedenden dolay
insann, evren ve kendisine dair cevaplayamad sorular dinle birlikte yantlayan bir
alandr. Mitoloji szn ettiimiz bu ilk halinde, animist gelerin bir anlatm olarak
yorumlanabilir. Animist gelerin egemen olduu mitoloji, doa ve insan yaamndaki
her eyi, kutsal glerden dolay canl olarak aklar ve btn eski toplumlarn evren
zerine ilk dnceleri bu anlatmlardr (Arslan 1995:30). Ancak btn eski toplumlarn
mitolojilerine yeni dini gelerin girmesiyle beraber bu mitolojiler karmaklamaya
balar. Grek mitolojisinin karmaklamas, Homeros destanlar ile balar. Homeros,1
Grek kltrnn en eski ve en bilinen ozandr. Grek mitolojisinde Homerosun lyada
ve Odysseia destanlarnda, ilkel animist ieriin yerini, insan biimci ok tanrl bir
dinsel ierie brakt grlr (Homeros 1999:220). Kaynak olarak Homerosun
destanlarnda bulduumuz bu ierik deiiklii mitolojideki dini gelerin deiimidir.
Bu ierik deiiklii, doa olaylarn tanrlar zdeletirerek her doa olayn farkl bir
tanryla aklama tarzdr (Homeros 1999:105).
Grek dnce dnyasnda dinsel aklama tarzyla i ie gemi mitolojik yap,
evrenin kaynan aklama konusunda, tanrsal aklamalardan bamsz aklama
kaygs duyulana kadar, dnsel ihtiyac karlar. Bu kaygnn duyulmas da dinsel
mitolojik yapnn dnsel srete ilevini tamamladn ve evrenle ilgili yeni bir
aklama tarznn ortaya ktn gsterir. Bu yeni dnme tarz, evreni akl temelinde
yeniden yorumlama ve aklama tarz olan felsefedir. Felsefe, insann, evreni, dini
mitolojik dnceden bamsz ve farkl bir ekilde yorumlama isteinin bir sonucu
olarak ortaya kar. Bu k, Grek dnce dnyasnda felsefenin yerleik dinsel
mitolojik yapyla atmadan, evren zerine yeni bir dnme ve ifade tarz olarak
douudur. Felsefenin douu, Grek dnce dnyasnn, dinsel mitolojik yapdan
felsefeye gei srecidir. Bu gei sreci, dncenin ilerlemesi ve Grek dnce
dnyasnda dinsel mitolojik aklama tarznn tesine geme ihtiyac duymasnn bir
sonucudur. Ancak dncenin bu ilerlemesi, dinsel mitolojik yapdan kopu deil bu
yapyla balantl bir ilerleyitir. Dncenin dinden kopmadan felsefeye ilerlemesinin
nedeni Grek dinindeki insan merkezli yapdr. Bu yap, Grek dininin insan biimci
zelliinden kaynaklanr. Grek tanrlar, insan gibi giyinen, insana ait duygular tayan

1
Homeros, ..9.yy da yaad kabul edilen, fakat kimlii kesinlikle bilinmeyen Yunan
airidir. Derledii ve yazd iki byk destan, lyada ve Odysseiadr. Bu eserler, Yunan
mitolojisi iin hem ilk hem de en byk yazl kaynaktr. (Necatigil 1988:13).
 Grek Dnce Dnyasnda Felsefe Din ve Mitoloji likisi
60 2009/12

ve yaayan varlklardr (Homeros 1999:545-610). Doaya hakim olan glerin insan

biiminde olmasnn altnda yatan esas dnce, tanrlarn sahip olduklar g ve
yeteneklerin insana olan benzerlii ve yaknldr. nsann yetenekleri Yunanllar
ylesine etkilemiti ki doaya egemen olan glerin de olsa olsa insana
benzeyebileceine inanyorlard. Denebilir ki daha gelimi, gc her yne yaylm,
tkenmezlie erimi, her olanaa kavumu, btn yceliklere ulam bir insan rnei
idi bu tanrlar. (Granger 1973:18).
Grek dininin insan merkezli yapsnn bir boyutu insanlar ve tanrlar arasndaki
benzerlik ve yaknlk iken dier boyutu ise insanlarla tanrlarn toplumsal yaamdaki
etkileimleridir. Tanrlar, insanlarla birlikte yeryznde deil Olympos danda
otururlar ama insanlarn yaamlaryla i iedirler (Homeros 1999:360). Tanrlar, politik
ve ahlaki olarak toplumsal yaamn sadece dzenleyicileri deil, ayn zamanda bu
toplumsal yaamn iinde insanlarn eylemlerinin hatta kaderlerinin dzenleyicisidirler
(a.e. 200-215). Bu anlamda insanlar ve tanrlar lmszlk ve ikamet edilen yer
haricinde, biimsel zellikler ve pratik yaam ve eylemler konusunda ayn dnya olan
Grek dnyasnn yeleridirler. Tanrlar, g, yetenek ve lmszlk gibi zelliklerini
kullanarak, insanlarn yaadklar olaylarn iinde, onlara mdahale ederek, olaylar
onlarla birlikte yaarlar (Granger 1973:15). Grek din grne gre de birbirlerine
yabanc olmayan ayn yapdaki varlklarn, ayn toplumsal yaam paylamalar doal
bir durumdur. Ayrca bu paylam, dinsel yaam toplumsal yaamn bir paras yapar.
Bu durum ise dinin toplum tarafndan daha kolay iselletirilmesine ve toplumsal
yapyla dinsel yapnn atmamasna neden olur. Toplumsal yapyla dinsel yap
arasnda atma olmamas, dnsel srete dinin yan sra farkl alanlarn da douunu
kolaylatrr. Bu koullardan dolay Grek dncesinde felsefenin douu, dnsel
sreci, din ve mitolojiden koparmaz aksine bu alanlarn her zaman birbirleriyle
balantl olmasna neden olur (Cornford 1957:v)
Bu durumun sonucu olarak felsefe, doa zerine yeni bir dnme biimi olarak
ortaya kar ve bu yeni biim k noktas itibariyle yerleik dinsel mitolojik yapyla
atma ierisinde deildir. Bu alanlar arasnda atma olmamas bu alanlarn ayn konu
zerinde almalaryla sonulanr. Bu konu da evrendir. Grek dnce dnyasnda
felsefenin ortaya kmasyla beraber evrenle ilgili sorunlar (.. 6. yzyl) felsefenin
aratrma konusu olur. Ancak felsefeden nce evren zerine din ve mitoloji birlikte
alrlar. Grek din ve mitolojisinin evren zerine almalar, theologia2 olarak
adlandrlan almalardr. Bu almalar, evrenin oluumunu tanrlarn oluumuyla
aklad iin dinseldir. Tanrlarn doumu, evrenin doumunun nedenidir. Dolaysyla
theologia, bir tr evrendoum, evrenin dou ve ortaya kn tanrlarn douuyla
birlikte aklamaktr. Bu aklama tarzn kullanan airlere theologoi3 ad verilir. Bu
teologlarn bilinenlerinden en eskisi olan Hesiodostur. Hesiodosun eserlerinden
birisinin ad da theogoniadr. Hesiodos bu eserinde, tanrlarn doduklar kayna
aklayarak, onlarn soyunu yazar (Hesiodos 1977:116). Hesiodos bu aklamay
yaparken, tanrlarn doumundan balayarak evrenin doumunu aklar (a.e.). Bu

2
Eski Grekede theos tanr demektir. (Peters, 1967:194). Theologia, tanrlar hakknda
aklamalar yani mitlerdir. (a.193).
3
Bu terimi, Aristotelesin, zellikle doa filozoflarnn (physiciens) felsefi speklasyonlarna
kart olarak kulland sylenir. (a.e.) Ayrca (Aristoteles 1985:983b30 1.dipnot).
 Grek Dnce Dnyasnda Felsefe Din ve Mitoloji likisi
2009/12 61

nedenle onun eseri, bir evren doumdur. Bu evren doumda, evrenin olu kayna,
tanrlar olarak kabul edilir.
Ancak Hesiodos, evren doumu aklama kaygsnda filozoflardan ayrlr. Bu,
Hesiodosun eserini yazma amacyla ilgilidir. Hesiodos, yaad dnemin ilk
teologlarndan olduu iin, evrenin doum nedeninin kutsal, ilahi glerin dnda bir
ey olacan dnemez. Hesiodos bu konumundan dolay da evrenle ilgili
aklamalarn dini geler temelinde yapar. Bu aklama tarz, onu farkl bir yol izleyen
ilk dnem felsefecilerinden ayrr. Hesiodos, aklamalarn mitolojik bir biimde
olutururken filozoflar, soyutlamalar ve akl yrtmeler zerine dayandrmaya alrlar
(Cornford 1957:v). Aklama yapma tarznn farkllna ramen evrenin kaynan
aklama konusundaki ortaklk, mitolojiyle felsefenin balantsna neden olur. Bylece
Grek dnce dnyasnda teolojilerde ilenen konu, yeniden felsefi dnn konusu
olur. Bunun sonucunda da evrenin kayna konusunda Grek dncesinde tanrsal
gelerin kullanld aklamalardan, evrenin felsefi aklamalarna geilir. Felsefenin
mitolojiye szn ettiimiz ekilde kaynak olarak bavurmas da theologialar,
felsefenin balang ve hareket noktas yapar nk ilk filozoflarn felsefe almalar
da insan ya da toplum deil evren zerinedir (Cornford 1957:7).
lk filozoflarn evren zerine almalar, doann (physis) balang ilkesinin
(arkhe) ne olduunu aratrma ile balar (Peters 1967:23). Felsefenin, evrenin
oluumunu, evrende var olan tek bir geyle aklama isteinin sonucu olarak Milet
felsefesinin evrenle ilgili almalar arkhe kavram zerinde toplanr. Arkhe kavram,
doann balang ilkesi ya da prensibidir (a.e.). Arkhe kavram burada ilk filozoflarn
evrenin doumunu, tek bir neden ya da kaynakla aklama isteklerinin bir sonucu olarak
ortaya kar. Bu kavramn arka plannda Hesiodosun, khaos kavram vardr. Hesiodos,
mitolojisinde, tanrlar ve evren olumadan nce Khaosun olduunu syler (Hesiodos
1977:108). Khaos, boluktur (a.e.). Ona gre tanrlar bu boluktan kendi kendilerine
karlar (a.e.). Burada Heseiodosun yapt ey, kendinden sonraki felsefe iin
nemlidir. Tanrlar var olmadan nce boluun, var olmamann olduunu syler.
Tanrlarn srasyla ortaya kmasyla beraber bu boluktan varla geilir (a.e.). Tanrlar
olmasa hep khaos yani boluk olacakt. kincisi de bu kavram kullanmakla Hesiodos,
evrenin balangc dncesine iaret eder. Khaos olmasa klar kendi kendilerine de
olsa tanrlarn kaca bir ilk kaynak olmayacak dolaysyla da evren olumayacaktr.
Hesiodos, tanrlardan da nce evrenin kaynak olarak bir balangc olduunu
sylemekle, ilk filozoflarn almalarn evrenin nedensel balangcn iaret etme
anlamnda etkileyerek, bu filozoflar ilk prensip (arkhe) kavramna ynlendirir (Eliade
1993:106).
Arkhe kavramnn evrenin balangc olan ilk prensip, ilk ilke olarak
kullanlmasn Anaximandrosta buluruz (Peters 1967:23). Ancak ilk filozof Thales, bu
kavram kullanmasa da evrenin ilk nedeni bilmek ister (a.e.). Thalesin evrenin ilk
nedenini renme istei, kendinden nce evrenin kkeniyle ilgili aklama vermeye
alan ozanlarn yapmad bir ey deildir. Ancak Thalesin fark, evrenin kkeni
konusunda mitolojik sylemin dna karak aklama yapma amacdr. Thales, evrenle
ilgili aklamalar masaldan, allegoriden olumu sylemden ayrp bilgi temeline
oturtmak ister (Nietzsche 1985:35). Thalesin amac, bu saptamay tanrlara
bavurmadan, evrenin iinde kalarak doay gzlemleyerek yapmaktr. Thalesin bu
 Grek Dnce Dnyasnda Felsefe Din ve Mitoloji likisi
62 2009/12

amacn tam olarak gerekletiremediini Thales zerine anlatlanlardan reniriz.

Thales bir taraftan Nilin Msrllar iin nemini gzlemleyerek suyun hayat veren
kaynak olduu sonucuna ular. Bir taraftan da su, doann kaynadr derken,
mitolojideki Tanr Okeanostan etkilenir (Kranz 1984:29) Ayrca Thales, suyun canl
olduunu syler. Su, evrenin ilk nedeni ve ruhudur (Cornford 1957:4). Thales iin arkhe
olan su, bu zelliiyle doann kaynadr nk arkhe burada, tpk Hesiodosun
tanrlarn khaostan kendiliinden ktn sylemesi gibi, evrendeki oluu
kendiliinden gerekletirir. Bu dnem felsefesinde ilk prensibin kendiliinden canl bir
zellik tad dnldnden, olu kavram bu dnem evren aklamalarnn sorunu
deildir (a.e.). Thalese gre, suyun canl olmas, tanrlarla dolu olmas demektir (Kranz
1984:28). Bu nedenle, bu dnemdeki evren aklamalarnn kaynann yer yer hala
mitoloji olduu sylenebilir.
Thales rneinde olduu gibi, Miletli filozoflarn, mitolojiden felsefeye geite
hem evrenin balang kayna hem de bu kaynan kendiliinden canl olduu
konusunda teogonilerden etkilenerek baz mitolojik geleri koruduklarn grrz. Yine
de ilk filozoflarn evrenle ilgili aklamalarnda din ve mitolojiden kopma konusunda
kat ettikleri mesafe kayda deerdir. Arkhe kavramnn kullanlmas, evren
aklamasnda teolojik aklamadan kopmann nemli bir rneidir. Bu kavramn
kullanlmas, dnsel yapnn somuttan soyuta getiini gsterir. Gerek anlamda
mitolojiden felsefeye geiin kendini ilk olarak ortaya koyduu yer de bu somuttan
soyuta geitir (Thomson 1988:194). Anaximandrosun arkheyi, apeiron olarak
tanmlamas da bu soyutluu iyice belirginletirir. Apeiron kavram, arkhe kavramn
ierik olarak da soyutlatrr (Kranz 1984:31). Bu soyutluk, arkhe kavramn ierik
olarak deitirmekle beraber ilevinin deimesine de neden olur. Anaximandros,
arkheyi kullanrken amac, evrenin ilk ilkesinden, evrenin ortaya k koullarn da
aklamaktr (Cornford 1957:145). Anaximandrosun bunu yapmak istemesinin nedeni,
tek olan ilkeden ok olan evrenin k srasnda bu ilkenin, hareket etmeden,
deimeden kalmas gerektiini dnmesidir. Cornforda gre, Anaximandrosun bu
yaklam kalc, birincil tz aklamasna giditir (a.e.). Anaximandrosun bu dnsel
atlm, kendinden sonraki Grek felsefesini metafizie ynlendirmitir. Anaximandros,
arkhe kavramnn evreni oluturmas ve varln srdrmesi iin deimez ve kalc bir
yapda olmas gerektiini dndnden apeiron kavramn kullanr. Apeiron,
Anaximandrosa gre, belirli bir zellii olmayandr. Belirgin bir zellii olduunda, bu
zellik tarafndan snrlanacak ve yok olacaktr. Anaximandros, apeironun byle bir yok
oluunu engellemek iin snrsz olmas gerektiini dnr. Aksi durumda apeiron,
doadaki okluun kayna olma zelliini kaybedecek ve evrenin srekliliini
salayamayacaktr. Arkhe kavram bu ekilde Grek felsefesinin ilk dneminde,
deienin arkasnda hep kalan ey, dnyann varl olma zelliiyle sonraki dnemdeki
Grek felsefesinin metafizie ynelimi zerinde etkili olur (Kranz 1984:30-31).
Grek felsefesini metafizie ynlendiren dier bir etki de Parmenidesten gelir.
Parmenidesle birlikte felsefe ak bir ekilde metafizik varlk kavramyla uramaya
balar (Thomson 1988:348). Bu dnem felsefesinin metafizik varlk kavramyla
uramas, felsefi dnmenin evrenin ilk prensibini aratrmak yerine bir kavram
zerinde younlamasna neden olur. Bylece, Parmenides felsefenin aratrma
konusunu, arkhe kavramndan varlk kavramna evirmitir (Rieser 1960:305).
Parmenidesin varlk kavram, kendinden nceki filozoflarn yapt gibi doayla
 Grek Dnce Dnyasnda Felsefe Din ve Mitoloji likisi
2009/12 63

balantl ya da doann kaynan aklayan bir kavram deil, gerein kendisidir

(Kranz 1984:85-B7.8). Evrenle ilgili sylenecek tek ey, varolann hareketsiz ve
blnmeyen varlk olduudur (Finkelberg 1989:267). Bylece Parmenides, kendinden
nceki filozoflarn evren doum aklamalarnn yerine kendisiyle zde, dnlebilir
varlk kavramn koyar (a.e.). Buradan da anlald gibi, bu varlk ancak akl ile
bilinebilir. Bu akl, Parmenidesi mantk bir filozof yapar nk varlk kavram
doayla balant kurularak aklanan bir kavram olmad iin ancak mantksal akl
yrtmelerle bilinecek bir kavramdr. Bu durumda felsefe Parmenidesle birlikte
tamamen mantksal tekilie ynelir (Finkelberg 1989:268). Parmenides felsefesinde bu
tekiliin anlam, varln, okluk ve hareketten koparlm bir kavram olmasdr.
Buradaki tekilik, Milet filozoflarnn tek arkhesinden farkldr. Arkhenin teklii,
evrenin tek kayna olduunu gsterir. Parmenidesin varl ise evrende zerine
dnp konuabilecek tek bir varlk olduunu ifade eder (Kranz 1984:83-B6).
Milet sonras felsefe, Ksenophanes ve Parmenides felsefelerinin etkileriyle
ierii Milet filozoflarndan farkl doldurulan teki yapya ynelir. Felsefe, tekilie
ynelirken de mistik ve metafizik bir karaktere brnr (Rieser 1960:305).
Parmenidesin tek, hareketsiz ve deimeyen varlk kavram felsefeyi metafizik varlk
almasna ynlendirirken, Ksenophanes, tek tanr kavramna ynlendirir (Kranz
1984:53-B23-26). Bylece iki filozof tekilii kullanma amac konusunda birbirlerinden
ayrlrlar. Ksenophanes teki dnceyi dinsel inantaki oklua kar kmak amacyla
ileri srerken Parmenides varln tek ve kendisiyle zde olduunu savunmak iin ileri
srer. Ayrca Parmenidesin tekiliinde metafizik ynelim ar basarken Ksenophanes
tekiliinde mistisizm ar basar. Ksenophanesin tek tanr kavramna yneliminde
Orfizm etkisi olduu sylenir. Bu etkinin nedeni olarak Orfizmin tek tanr kavramna
ynelmeye balamas gsterilir (Finkelberg 1989:259). Orfizmde her eyin nedeninin
Zeus olduu, ayrca Zeusun ilk tanr olduu ve ba, orta olduu dnceleri, tek tanr
kabulnn ynelimleri olarak grlr (a.e.). Bylece Elea filozoflarnn dnemi, Grek
dnce dnyasnda sadece felsefede deil dinde de deiimlerin yaand bir
dnemdir. Bu dnemi etkileyen din de yukarda sylediimiz gibi Orfizmdir. Orfizm,
.. 6.yzyl boyunca ortaya kan yeni bir Dionysos tapmdr (Thomson 1990:181).
Orfizm, Heseiodosun theogoniasndan etkilenmitir. Theogoniada bulunan evrenin
balangc dncesi Orfizmde de vardr. Orfizmde evrenin balangc zamandr
(a.e.185). Zaman kavram ve insanln soyunun ldrlen Dionysosun klleri ve
kanlarndan olumas gibi unsurlar, Orfik mitolojideki yeni unsurlardr (a.e). Orfik
mitoloji sadece bu yeni unsurlar nedeniyle deil tanrlarnn insan biimci olmamasyla
da Homeros destanlarndaki dinsel yapdan ayrlr. Orfizmi eski dinden ayran dier bir
zellik de mistik yapsdr. Bu yap, Orfizmi, tapnma ve ibadet kurallar olan bir tarikat
dini haline getirir. Orfizmin bu mistik ve gizemli bir tarikat dini haline gelmesinin
nedeni, ruh anlaydr (Burnet 1968:29). Orfik ruh anlaynda ruh, tanrsal bir doaya
sahiptir. Bu zellikteki ruh, gnn birinde bu doasndan uzaklaarak bedenin iine
der. Bu nedenle de beden, onun hapishanesidir. Ruhun bu hapishaneden gerek
kurtuluu lmle mmkndr. Ancak ruhun kurtuluu konusunda bu dinin mistik ve
gizemli tapnma ekilleri de vardr. Bunlardan birisi de ileciliktir. Bu ileciliin amac,
ruhu yaarken bedenin tutsaklndan kurtarmaktr. Orfizmin, bedenin ruhun
hapishanesi olduu inanc, Platon felsefesinde ruh beden kartl olarak formle edilir.
Orfizmde ruhun bedensiz zgr olabilecei inanc, Grek dnyasna yeni bir ruh
 Grek Dnce Dnyasnda Felsefe Din ve Mitoloji likisi
64 2009/12

anlayn yerletirir. Ruh, bedenden ayrld zaman temiz, saf ve kutsal olacaktr.
Thomsona gre, bu ruh anlay ne Homeros dneminde ne de Milet felsefesinde
yoktur (1990:188).
Orfizmin Grek dnyasna etkileri yeni bir ruh anlay, mistik tapnma ekilleri
ve tanrlarn zellikleri konusundadr. Ayrca bu konular, Orfizmin Grek inancna
getirdii yeniliklerdir. Orfizmin eski dindeki tanrlarn insan biimciliini reddetmesi ve
tek tanr Zeus kavramnn belirmesi, Ksenophanes felsefesini etkilerken, mistik tapnma
ekilleri ve ruh inanc da Phytagoras felsefesi zerinde etkilidir. Orfizmin etkisiyle
Ksenophanes Grek mitolojisindeki insan biimci ok tanrl geleri tamamen
reddetmeye ynelir (Kranz 1984:53-B15). Ksenophanesin kar kt, din deil, dinin
Homeros ve Heseiodos destanlarndaki anlatm eklidir (a.e. B11-B14). Ksenophanese
gre mitoloji kurmacadr (Eliade 1993:9). Ona gre Olympos tanrlar insanlarn
yarattklar tanrlardr. Bu Tanrlar insanlar yarattklar iin, tanrlara kendi zelliklerini
vermilerdir. Ancak tanrlarn insani zelliklerini yaama tarzlar, toplum yaamnda
ahlaki deerlerin kmesine neden olur. Bu nedenden dolay Ksenophanes Homeros
destanlarndaki din ve mitolojiye kar kar. Onun bu kar k ahlaki ve toplumsal
kayglar nedeniyledir. Bu da Ksenophanesle birlikte felsefenin eski dinle arasna
mesafe koymasna neden olur (Lloyd 2001:463). Byle bir mesafeye felsefenin
douundan itibaren ilk kez rastlanr. Felsefenin doduu dnemde de eski dini
mitolojik yapy reddetmeye ynelik eilimlere rastlanmaz. lk filozof Thalesin eski
dine bu tarz kar k gzlemlenmez. Thales, evren zerine dnmek ve
dncelerini de mitolojiden farkl yeni bir anlatm tarzyla ortaya koymak amacndadr.
Bu ama Thalesin, din ve mitolojiyle hesaplamak yerine yer yer bu alanlardan
etkilenmesine neden olur. Ksenophanesin amac insan biimci ok tanrl dinle i ie
gemi mitolojinin tamamen akl d kurgular olduunu gstermektir. Ksenophanesin
amalad ey, eletirdii Grek mitolojisini akl evresine giren felsefenin dnda
brakmaktr (a.e.,). Mitolojik a ona gre insan dnmesinin akl a deil, ocukluk
adr (a.e.,). Grek felsefesi Ksenophanesle birlikte ilk kez yeni dinin etkisiyle kendi
dnme geleneinin bir paras olan eski din ve mitolojisiyle hesaplamaya girer.
Ksenophanes eski dindeki ok ve insan biimindeki tanrlar yerine, tek ve soyut
tanrnn varln savunur (Lloyd 2001: 462-463). Ksenophanesin tek ve soyut tanr
kavram, kendinden sonraki felsefeye tek ve hareketsiz varlk kabulnn girmesinde
etkili olur (Kranz 1984:51). Bu nedenle, Ksenophanesin bu kavram, kendinden sonraki
felsefenin Parmenidesin dnceleriyle birlikte metafizie ynelmesindeki etkenlerden
birisi olur. Ksenophanesin bu etkisi tanr kavram temelinde olduu iin, Grek
felsefesinin Olympos tanrlar ve mitolojisinden sonra ikinci kez Orfizm araclyla
dinden etkilenmesine neden olur. Bu etki, ilk dnemde teolojilerde grlen evrenin
balangc dncesinden arkhe kavramna geite gzlemlenir. kinci dnemde de
felsefenin, okluktan ve insan biimindeki zelliklerden uzaklaarak tekleen ve
soyutlaan tanr kavramnn da etkisiyle metafizik varlk kavramna geii gzlemlenir.
lk dnem felsefesinin alma alann belirleyen din ve mitoloji ierik deiikliiyle
Milet sonras felsefeyi mistik ve metafizik bir ierie ynlendirir. Ancak bu
ynlendirme Grek felsefesinde szn ettiimiz filozoflarn felsefelerini dinsel teorik ve
pratiin i ie getii felsefeler haline getirmez. Bu durum mitoloji ve dinin ierik
deiikliine urayarak felsefe zerindeki etkinliini her dnemde srdrdn
gsterir. Bu etki, u nemli sonucu ortaya karr. Mitoloji ve dinin felsefe zerindeki
 Grek Dnce Dnyasnda Felsefe Din ve Mitoloji likisi
2009/12 65

etkisi, ilk dnemde teogoniden kozmogoniye geite laik ve aklc bir felsefeyi
ekillendirirken, sonraki dnemde Orfizm ile mistik ve metafizik gelerin egemen
olduu farkl bir aklc felsefeyi ekillendirir (Thomson 1988:306)
Bu makalede felsefenin din ve mitolojinin oluturduu dnsel yapyla
balants iki dnemde ele alnmtr. Birincisi, Heseiodos mitolojisiyle balantl olan
Milet felsefesi, ikincisi de Orfik mitoloji ile balantl olan Pitagoras sonras Grek
felsefesidir. Birinci dnemde dini yap, felsefenin ortaya kmasnn Grek tarihi
asndan en uygun dnemini oluturur. kinci dnem de dindeki reform talepleri ile
felsefi eilimin denk dmesi sonucunda dinin felsefeyi ierik olarak zenginletirdii
dnem olarak deerlendirilebilir. Grek dnce dnyas felsefenin ortaya kndan
nce din ve mitolojiyle temsil edilir. Felsefenin ortaya kmasyla beraber bu alanlar
varlklarn bamsz alanlar olarak srdrrken felsefeyi de etkilemekten geri
kalmazlar. Ancak Grek dncesinde felsefe, dinden etki alm ve dini etkilemitir ama
ortaa felsefesinde olduu gibi teolojinin hizmeti kz olmamtr. Bu, felsefenin din
ve mitolojiye dnmemesinin, dinin ifade arac olmamasnn bir sonucudur. Bu sonu
sadece dinden deil felsefeden de kaynaklanr. nk felsefe hibir zaman dini ortadan
kaldrmay, onun yerine gemeyi amalamamtr. Felsefe, dinin yerine gemek
amacnda olmayan, din ve mitolojiden farkl bir dnme ve ifade tarz olarak kendisini
ortaya koyar. nk felsefe ne din ne de mitolojidir. Felsefe, aratrmak istedii her
konu zerine sistemli ve dizgesel alan insan aklnn rndr. Bunun sonucunda da
Grek dnce dnyasnda felsefe, din ve mitoloji ilikisi, birbirleriyle atmayan,
birbirini sonlandrmay amalamayan yer yer birlikte ve iie alan bir ierik kazanr.
Bu ierik, felsefenin Grek dnce dnyasnda ortaya knn neden ve koullarn da
aklar. Grek felsefesinin ortaya k ve geliim dneminde dini yap, yeni dnme
tarznn ortaya kmasn engellemez hatta besler. Bu nedenle de Grek dnce
dnyasnn eski ve yerlemi yaps, felsefenin ortaya k ve geliimi iin uygun bir
ortam hazrlar.

KAYNAKA
ARSTOTELES, (1985) Metafizik Cilt I(A-Z), ev. Ahmet Arslan, 1.Bask, Bornova-
zmir: Ege niversitesi Basmevi.
ARSLAN, Ahmet (1995) lka Felsefe Tarihi I,1.Bask, Bornova zmir: Ege
niversitesi Basmevi.
BURNET, John (1968) Grek Philosophy: Thales to Plato,14th Ed., St Martins Press,
Newyork.
CORNFORD, F.D. (1957) From Religion to philosophy: A Study in the origins of Western
Speculation,1st Ed., Newyork: Harper Torchbooks Publishers.
ELADE, Mrcea (1993) Mitlerin zellikleri, ev. Sema Rifat, 1.Bask, stanbul: Simavi
yaynlar.
FNKELBERG, Aryeh (1989) The Milesian Monistic Doctrine and the Development of
Presocratic Thought, Hermes, Vol. 117, No. 3 pp. 257-270.
GRANGER, Ernest (1973) Mitoloji, ev. Nurullah Ata, stanbul: Cem Yaynlar.
HESODOS, (1977) Hesiodos eseri ve kaynaklar, ev. Sabahattin Eybolu-Azra Erhat,
1.Bask, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi.
HOMEROS, (1999) lyada, ev. Azra Erhat-A.Kadir, 11. Bask, stanbul: Can Yaynlar.
 Grek Dnce Dnyasnda Felsefe Din ve Mitoloji likisi
66 2009/12

KRANZ, Walter (1983) Antik Felsefe, ev. Suad Y. Baydur, 1.Bask, stanbul: Sosyal
Yaynlar.
JONES, Hugh Lloyd (2001) Ancient Greek Religion, Proceedings of the American
Philosophical Society, Vol. 145, No. 4 pp. 456 -464.
NECATGL, Behcet (1988) Mitologya, 4. Bask, stanbul: Gerek Yaynevi.
NETZSCHE, Fredrich (1985) Yunanllarn Trajik anda Felsefe, ev. Nusret Hzr, 1.
Bask, stanbul: B/F/S Yaynlar.
PETERS, F.E. (1967) Greek Philosophical Terms A Historical Lexcion, Newyork:
Newyork niversty Press.
RESER, Max (1960) The Noetic Models of Mythology and Metaphysics Journal of
the History of Ideas, Vol. 21, No. 2 pp. 300-308.
THOMSON, George (1988) lk Filozoflar, ev. Mehmet H. Doan, 1. Bask, stanbul:
Payel Yaynevi.
THOMSON, George (1990) Aiskhylos ve Atina, ev. Mehmet, H. Doan, 1. Bask,
stanbul: 1990 Payel Yaynevi.