COTAREDO

XIII
REVISTA CULTURAL DO CONCELLO DE FORCAREI

N 13 - XIII / 2010
Xos Luis Barreiro
Buenaventura Aparicio
Xos Manuel Rivas Troitio
Pancho Rodio
Maria Jos Troitio Lpez Inma Lpez Silva
Andrea e Lara Porto
Anxo Rapado
Pura Dapena
Cotaredo Francisco Rozados Rochi

Concellera de Cultura
Concello de Forcarei Primavera en Gomal
Rochi Pancho Rodio

Pancho Rodio
* Publicacin gratuta do Concello de Forcarei
Prohibida a sa venda.
Dep. Legal PO 400-2010

Deseo, Maquetacin e Impresin

GRAFIDEZA, S.L. | A Estrada
 ndice

Sado do Alcalde.................................................................................................... 03
Presentacin........................................................................................................... 04
Os Santos e os Inocentes....................................................................................... 06
Por que debe ser de interese turstico a festa dos gaiteiros?........................... 16
Volver rego............................................................................................................ 18
Laudatio in memoriam do Gaiteiro de Soutelo.................................................. 20
Vellas tabernas, vellos comercios.......................................................................... 26
Gravados cruciformes no Monte Penide (Das Igrexas)...................................... 31
Coma John Huston.................................................................................................. 48
As cores esvadas da nostalxia.............................................................................. 50
Asubos coloreados en pedra................................................................................. 65
Forcarei en Cores (Fotografa Creativa)................................................................. 74
A morte da freixa..................................................................................................... 98

2
Sado do Alcalde

Xa van trece nmeros de COTAREDO, da revista que se creou para divulgar

a nosa cultura e o noso patrimonio. Quero mostrar a mia gratitude a todos
os que fixeron posible este nmero e aproveito para manifestar o meu pesar
polo pasamento dun dos primeiros colaboradores e home de ben desta terra,
o cengo Manuel Espia. Quero agradecer a Xos Luis Barreiro, a quen nunca
corresponderemos na medida en que o merece pola sa largueza con esta terra,
que o tamn sa, a sa entrega e xenerosidade. A Inma Lpez Silva, que nos
mostra por primeira vez nestas pxinas a sa exquisita maneira de escribir e de
evocar, tamn lle agradecemos o seu bo facer. A Buenaventura Aparicio, que
nos achegou parte do que nesta terra adquiriu, transformado en amena ciencia
polo seu saber, o noso agradecemento para sempre. A Xos Manuel Rivas
Troitio, pola sa enriquecedora aportacin, unha vez mis, figura de Avelino
Cachafeiro, as nosas mis fondas grazas. A Pura Dapena, vecia que aprecia esta
revista e quixo colaborar tamn a que siga tendo futuro, o noso recoecemento.
A Mara Jos Troitio Lpez, polo seu concienciudo labor de investigacin dun
fito arqueolxico do que non tiamos a penas noticias, tamn a nosa gratitude.
A Andrea e Lara Porto, artistas novas e cheas de ilusin que nos transportan
seu universo de poesa e animacin, a nosa dbeda e o noso afecto. A Pancho
Rodio, amigo do que xa coeciamos o seu talento pictrico, e que nos mostra
tamn a sa vocacin fotogrfica, o noso sincero agarimo, e a Anxo Rapado, polo
seu aporte de ciencia popular, a nosa obriga. A todos, e s lectores da revista,
desexo unha feliz lectura e aproveitamento deste novo exemplar.

David Raposeiras Correa

Alcalde de Forcarei

3
 Presentacin

Cmprese este ano o centenario do trnsito onomstico de Cotaredo a

Forcarei. Ata hai agora cen anos, a capitalidade do noso concello chambase
e esta publicacin unha homenaxe a aquela vella denominacin Cotaredo.
No ano 1910 deu en chamarse Forcarei, asumindo o nome de todo o territorio
municipal. Tia a vila, daquela, 13 casas e 62 habitantes. 50 anos despois,
dicir, no ano 1960, a poboacin do ncleo multiplicrase por seis, cifrndose
en 378 habitantes. Hai agora 25 anos, en 1985, un censo agrario indicaba
que a superficie arborada do municipio era de 2.190 hectreas, ou o que o
mesmo, un 13 % da extensin total do noso territorio. 1985 foi tamn o ano no
que se inaugurou o Campamento Xuvenil de Ponte Maril, con terreos cedidos
por vecios e polo concello Xunta de Galicia, e tamn se produciu un fito
relevante no campo das comunicacins: o 25 de xullo inaugurbase a Televisin
de Galicia, baixo o impulso dun forcareiense xa ilustre e firme colaborador destas
pxinas, Xos Luis Barreiro, levando na programacin inicial unha curtametraxe,
Mamasuncin, dirixida por outro fillo esclarecido desta terra, Chano Pieiro, a
quen dedicamos o Cotaredo do pasado ano. Precisamente hai agora 10 anos, o
nome de Chano ralle dado tamn Instituto de Ensino Secundario de Forcarei.
Nese 2000, o concello puxo en marcha a pxina web www.forcarei.net, que xa
leva nada menos ca 150.000 visitas desde o seu inicio na internet.
Pola nosa parte, samos luz este ano xacobeo de 2010 con novos bros e
co nmero 13 desta publicacin que cremos xa un referente de certa tradicin.
Agradecemos a colaboracin sempre desprendida do amigo Xos Luis Barreiro,
que nesta ocasin nos agasalla, coa sa sabedora de home que non esquece
as sa races, cunha visin de primeira man da figura do Gaiteiro de Soutelo,
cuxa festa tentamos que sexa declarada de interese turstico. Con igual paixn
e dedicacin, o bigrafo de Avelino Cachafeiro, o tamn bo amigo e vecio Xos
Manuel Rivas Troitio, flanos do mesmo personaxe desde a sa visin sabia e
ateigada de nostalxia. Temos que ter un agradecemento especial para a escritora
Inma Lpez Silva, a gaadora mis nova do premio mis importante das nosas
letras (gaou o premio de novela Xerais con tan s vinte e catro anos), porque,
como ben saba Francis Bacon, un pode ser novo en anos e vello en horas se non

4
perdeu o tempo. Inma gratifica as nosas pxinas cunha evocacin ateigada de
soos cinematogrficos, na que o protagonista nos resulta sobradamente familiar.
Temos que agradecer tamn a Mara Jos Lpez Troitio o seu exhaustivo estudo
dos gravados cruciformes de monte Penide, en Quintelas de Das Igrexas, nunha
colaboracin de exquisito e laborioso rigor. As mozas Andrea e Lara Porto, novas
pero cargadas de premios nas sas alforxas, fannos sentir a poesa e o debuxo
irmandados coma elas mesmas e os seus corazns amantes desta terra. Pura
Dapena presntanos unha nostlxica perspectiva da Freixa de Chamosa e dos
tempos en que ela foi nena, ateigada de lembranzas e vivencias. Anxo Rapado
acrcanos unha reflexins do home veterano que ve a vida desde a ptica de quen
xa experimentou moito e est de volta de todo. O amigo Buenaventura Aparicio
pecha con broche de ouro as colaboracins que nos dedicou nos derradeiros
anos, entresacadas do seu labor docente en Forcarei nos anos noventa, cando
o Instituto Chano Pieiro era tan s colexio homologado. Agradecmoslle
fondamente toda a sa entrega e o seu especial cario a esta terra a travs
do fondo e traballado coecemento da mitoloxa popular. Para pechar esta
XIII edicin, queremos recoecer o labor artstico de Pancho Rodio, pintor de
singular categora, que nesta ocasin colabora con ns no eido da fotografa
para descubrrmonos as paisaxes e as cores de Forcarei desde un plano creativo
e cunha fonda carga de imaxinacin. Non nos esquecemos, un ano mis, do
pasado que nos mira a travs das vellas instantneas do apartado As cores
esvadas da nostalxia, na que todos somos, la manire de Andy Warhol, un
pouco protagonistas. Agardamos que sexades tan s un pouquenio mis felices
lendo a nosa revista. Unha aperta e grazas pola voso cario de sabios lectores,
e unha especial lembranza e homenaxe a un colaborador do primeiro nmero
desta publicacin que nos deixou recentemente, o amigo cengo Manuel Espia,
que amaba de verdade esta nosa comn bisbarra.

Francisco Rozados Rochi

Fundador e coordinador de COTAREDO

5
 Os Santos e
os Inocentes
Apuntamentos sobre Sociedade, Necesidade e Crenza

Buenaventura Aparicio Casado

(Doutor en Historia. Antroplogo)

A Miguel Delibes en humilde

homenaxe dun valisoletano de a p.

INTRODUCIN

Escribir sobre os pensamentos e sentimentos que suscitan nos galegos

os santos os santios- ten o seu aquel, un punto de delicado. A cuestin
dar coa tecla e acadar o ton e o tratamento axeitados. As crenzas sitanse
no terreo do persoal, na parcela mis ntima dos seres humanos. Un pode ser
crente, agnstico, ateo, descrido ou simplemente escptico. unha actitude
individual, froito se supn- dunha reflexin e, por conseguinte, absolutamente
respectable. Vela a cuestin: o respecto que nos debemos os uns aos outros
cando nos movemos no mbito do lextimo e tolerable. Ultimamente aprezamos
manifestacins e xestos de intolerancia que nos retrotraen a tempos pasados.
En programas de radio e televisin diversos personaxes algns moi coecidos-
fan alardes de ocorrencias en realidade vulgar chocalleiradas- esbardallando a
eito sobre todo o divino ou humano. Ferir gratuitamente os sentimentos alleos
unha actitude reveladora de escasa intelixencia. s veces semella que estamos
a evolucinar ao revs.
Fisenos Miguel Delibes, aquel que cicelaba o casteln como Miguel Angel
a pedra. Unha persoa cabal, contida, das que non fan rudo. Pouco progre
para algns. Pero as sas palabras xustas e medidas sempre- resoan como
marteladas na nosa conciencia. Son verbas que achegan calor aos dbiles e
perdedores. Denuncia da inxustiza e da intransixencia. Un pargrafo de El hereje
ilumnanos con maior potencia que calquera discurso moral sobre a perda da
humanidade e o comportamento inicuo das masas fanatizadas e embrutecidas:
El verdugo arrim la tea a la incendaja y el fuego floreci de pronto como una
amapola, despabil, hume, rode a Cipriano rugiendo, lo desbord. La multitud

6
 prorrumpi en gritos de jbilo cuando
se produjo la deflagracin y enormes
llamas envolvieron al reo. <<Seor,
acgeme>> -murmur ste.

OS SANTIOS

O feito relixioso adopta en Galicia

unhas peculiaridades que non pasan
desapercibidas a calquera que coeza
un pouco a nosa terra. No mundo rural a
presenza do sobrenatural na vida coti
non unha rareza, senn e facendo un
xogo de palabras- algo moi natural,
que se asume como normal.
No eido relixioso, os santos desempean
unha funcin esencial. Un relato recollido
en Ventoxo nos vai servir de pretexto para
afondar nesta cuestin.
En tempos pasados houbo certa
rivalidade entre as parroquias de
Ventoxo e Folgoso. Na tradicin oral
quedaron pegadas desta oposicin:
Segundo contan os vellos, o San
Nicols de Ventoxo foi roubado, fai
moitos anos, polos aldes de Folgoso,
os cales o vieron buscar igrexa de
Ventoxo. Despois a xente de Ventoxo
xuntouse e foille sacar o santo Serra,
e de a nace unha das poucas cancins
populares de Ventoxo, que di as:

San Nicols de Ventoxo

era branco, era roxo
e quixrono roubar
os pixis de Folgoso.

(Relatora: Mara Elena Cortizo Fraiz, vecia

de San Nicols de Ventoxo. Recolleu:
Carlos Manuel Calvio Casas, de Ventoxo).

Cruceiro de Ventoxo
7
 UNHA ARELA: TER UN SANTO DE SEU

No cristianismo dos primeiros

tempos o culto aos santos non propiciou
unanimidade, por contra, foi motivo de
discusins e controversias. Segundo
Jean Markale (2001: 226) o mesmo San
Agustn nun principio- puxo reparos ao
seu culto ao consideralo imitacin ou
herdanza do paganismo. Foi a presin
dos fieis a que moveu Igrexa a admitir na
liturxia o culto aos santos, escollndose
aos mrtires para desempear unha
misin esencial no corpus dogmtico
cristin: a de intercesores entre o Ceo e
a Terra.
Establecido o santoral, estes
personaxes celestiais son ordenados e
xerarquizados por cada comunidade de
acordo cos seus anceios e necesidades.
Deste modo, cada santo reina ou
Peto de nimas de Soutelo domina nun territorio de graza e remata
por acadar certa especializacin.
Cada grupo humano, cada
comunidade, pretender a identificacin cun santo determinado na procura
entre outros fins- de conquerir a autoafirmacin do grupo. Ter un santo benfeitor
diferenza e reafirma a unha comunidade fronte s outras. A partir de aqu a
interaccin dos paisanos co santo chega a ser tan forte que relega a un segundo
plano a comunicacin cun Deus demasiado distante e moito menos humanizado.
A familiaridade e afectividade co santo se evidencia nos apelativos: meu
San Vicentio, meu queridioE o aprezo que se lle profesa se manifesta
explicitamente coa masiva asistencia a sa celebracin, mesmo daqueles
descridos que nunca se deixan ver na misa dominical.

OS DE ARRIBA E OS DE ABAIXO. A MEDIACIN

A relixin na sa categorizacin e estrutura indisociable da sociedade

que a practica. E esta a que lle d un nesgo, un sentido particular a partir
dos seus condicionantes e das sas realidades. Nunha sociedade como a
galega tradicional, sen clases medias, a configuracin da pirmide social cun
afastamento moi pronunciado entre os que estn no cumio e aqueloutros que

8
 Soutelo

conforman a base, fai imprescindible o fenmeno da mediacin por persoas

interpostas encargadas de establecer canles de comunicacin entre os de arriba
e os de abaixo. E a relixin, a crenza, reflicte esta mesma concepcin: no alto
est Deus Pai, todopoderoso, temible, revestido de maiestas. Pouco accesible.
Abaixo, atopamos s persoas, aos seres humanos, mis veces das que quixeran
nufragos zarandeados por ese mar que a vida. Precisan de Deus, mais como
achegarse a El? Por medio da recomendacin que outorgan os mediadores, os
santios, entes humanos nun principio por iso a sa comprensin-, elevados
aos altares despois.
A devocin Virxe e aos santos non vn propiciada por un sentimento
altrusta, totalmente desinteresado. a necesidade, o pragmatismo, e en certo
senso o egosmo, o que conduce a ela. Segundo W. Christian Jr. Virxe e aos
santos se lles tributa veneracin porque son poderosos, o que quer dicir que se
lles recoece capacidade para resolver os problemas materiais e espirituais dos
seus devotos.
As ofrendas aos santos s veces condicionadas- se conseguen o favor
demandado pagan a pena, resultan rendibles. E o ofrendado se cumpre ou se
entrega sen pestanexar. Vzquez Rouco (1998: 18), a propsito deste tema non
esquezamos nunca a interaccin entre o plano relixioso e o plano social-, nos
recorda que na vida coti para acceder ao seor se precisaban recomendacins
que conceda unha figura emblemtica , o cacique, que non vn sendo outra
cousa que un intermediario interesado que tenta disfrazarse de benfeitor.
Ter un santo de man, amigo e comprensivo, todo un regalo. Vela a devocin
e o agarimo que se lle profesa, que se manifesta especialmente no da da sa

9
 celebracin, na festa na sa honra, onde o nmero de foguetes que se botan no
s se xustifica para que o santo se dea por enteirado que tamn- senn, e sobre
todo, para que as aldeas ou parroquias vecias constaten a fortaleza e podero
da comunidade, nun acto mis de afirmacin fronte aos outros.
E xunto as ofrendas estn as peticins. No pasado unha das mis recorrentes
eran a rogativas en demanda de chuvia, porque a seca diante dunha agricultura
en permanente estado carencial- adoitaba presentarse como unha ameaza
bblica. As chamadas rogativas ad petemdam pluviam consistan na inmersin
dun santo, con acreditada especializacin hdrica, nunha fonte ou nun ro.
Poda ser S. Xon por aquelo do bautismo no Xordn-, como aconteca en San
Lourenzo de Belesar (Baiona); ou San Cidrn reputado meigo- como facan os
vecios de San Martio de Agudelo (Barro); sen esquecrmonos da seora das
augas por antonomasia, Santa Maria, como relatan os paisanos da parroquia
homnima de Fragas, en Campo Lameiro:
Nesa fonte mollabnselle os
ps a unha imaxe da Padroeira da
parroquia, trada en rogativa sendo
perciso tmpero de chuvia prs
agros. Se a necesidade fose de
bo tempo e pechadura de inverno,
trocbase a cirimonia metendo na
iauga a cabeza de Santa Maria.
(Rodrguez Figueiredo, 1973: 254)

SE NON POLAS BOAS, HA SER

POLAS MALAS

En ocasins, se o santio se
mostraba remiso e as splicas e
peticins non surtan efecto, non
se dubidaba en poer en prctica
procedementos mis expeditivos,
aplicando aquilo de se non ha ser
polas boas, incluindo presins e
coaccins de todo tipo.
Bande Rodrguez (1997: 495,
504) ilstranos con algns casos
reveladores:
Llevan a San Bartolom hasta el
ro o hasta un regato y all le hacen Soutelo

10
un juicio ritual amenazndole con tirarlo al ro o al regato si no enva la lluvia,
le mojan los pies y le lavan la cara. Esto lo hacen an hoy en Villar de Vacas,
parroquia del ayuntamiento de Cartelle, con San Bartolom.
En la parroquia de Deva, provincia de Ourense, cerca de la frontera con el
Reino de Portugal, cuando van en procesin al cruzar el puente que salva el ro
la imagen es bajada y llevada hasta la orilla del ro y entonces los vecinos como
amotinados gritan: baadlo, echadlo al agua, amenazndole para que haga
llover.
Especialmente iracundas se mostraban as mulleres con Santo Antonio,
experto en casoiros. Relata Bande Rodrguez:
En sus casas le ponen velas encendidas a San Antonio y cuando el santo no
les concede lo pedido se las quitan y castigan la efigie de dicho santo, la azotan,
le salpican con una garrafa de vino, le pinchan con alfileres, le atan una cuerda,
le cierran las puertas de la habitacin, le meten en un pozo o lo ponen en un
cuarto mirando contra la pared.
Mais non s as mulleres facan semellantes falcatruadas ao bo de Santo
Antonio. Os protagonistas podan ser xente de todo tipo e condicin. Segundo
Rodrguez Lpez (1910: 78) en varias parte de Galicia, cuando no se encuentra
la cosa perdida no se obtiene
lo que se desea por medio del
Responso, cuelgan un San Antonio
del pescuezo por una cuerda y le
sumergen en el agua de un pozo
durante tres das, creyendo que as
se apiada mejor el santo de quien
quienes le piden.

SANTOS FUXITIVOS

Algunhas capelas co seu

correspondente santio se
ubican nun espazo liminar,
dicir, en divisins de antigas
xurisdicins ou parroquias, como
si estivesen cumprindo a misin
de sancionar co santo como
testemua- os lmites.
Estas capelas ou ermidas
acostuman ter lendas que
Ventoxo

11
 proporcionan a aurola mtica para revestir a presenza do santo como un feito
excepcional.
O antroplogo Velasco Maillo (1989: 402) da opinin de que as lendas o
que, en esencia, veen transmitir a vinculacin dunha imaxe cunha comunidade
determinada e, moi importante, cun lugar preciso. O lugar, o locus sagrado, o
punto de encontro entre unha colectividade e unha personaxe sobrenatural. Por iso
este locus se mostra cargado de significado e a partir de aqu se acenta o sentido
de pertenza a un grupo concreto. En palabras do citado autor: el lugar elegido
para el encuentro entre los hombres y lo sagrado no es terra nullius, sino territorio
perteneciente a una comunidad o disputado por varias (o subliado noso).
Verificado o encontro, o sitio se transforma en lugar de culto, nun espazo
ritual. Por esta razn cando os vecios deciden traslada-la imaxe a un lugar preto
da aldea ou a unha nova capela mis fachendosa, o santio se resiste e volve
unha e outra vez ao seu antigo emprazamento. Con esta actitude o que o santo
est a dar a entender que debe ser a comunidade a que debe desprazarse
ritualmente ao territorio sagrado. Ao trasladarse todos xuntos periodicamente
normalmente unha vez ao ano, da institucionalizado como festa ou romara-
se renova o pacto co santo e se reafirma, unha vez mis, a pertenza a un grupo
cohesionado e con identidade propia.
Os signos de desaprobacin do santo ao seu traslado son claros e evidentes.
Nalgunha ocasin a imaxe, ao chegar a certo punto, se nega a proseguir, ou se
volve moi pesada para os homes ou animais que a levan.
Nos casos nos que a comunidade persevera e se ratifica na sa decisin
de desprazar ao santo a pesar da sa manifesta oposicin- non queda mis
remedio que adoptar medidas extremas. Armada Pita (1999: 4) recolle un
episodio ben significativo:
Atopamos reminiscencias disto en lendas segundo as cais o santo, trasladado
dende a sa igrexa orixinaria a unha nova, escapa nas noites cara santuario
anterior; tmolo presente en Pico Ferreira (entre Moeche e San Sadurnio), onde
o santo, antes instalado nunha capela no citado penedo, hoxe est situado na
parte baixa, nunha igrexa de recente construcin, atado con cadeas para que
non se escape de novo cara vello lugar de culto. (Crenza recollida polo Grupo
de Arqueoloxa da Terra de Trabancos).

DISPUTAS E LIORTAS. O SANTO COMO OBXECTO DE DESEXO

Volvamos agora ao principio e retomemos o asunto das disputas dos vecios

de Ventoxo cos de Folgoso por facerse co San Nicols. Feitos semellantes se
teen producido en numerosos lugares. Os vecios de Fofn (Armenteira, Meis)
e os de Covas (Meao) porfiaron pola pertenza de San Cibrn. Os de Covas
saronse coa sa. (Arquivo do Museo de Pontevedra).

12
 No pasado existiu certa rivalidade
entre os vecios de Parada (parroquia
de Santa Baia de Ponte Caldelas)
e os de Santiago de Taboadelo.
Rifaban pola capela de San Vicente.
Contan os de Taboadelo que a
camp da ermida de San Vicente
era de Taboadelo. Quitarnllela
os de Parada. Mais como o da da
festa de San Vicente chova sempre,
devolvrona. (Relato recollido polo
autor).
Santa Maria, avogada contra os
trebns e asolagamentos e valedora
das mulleres preadas, ten as runas
da sa capela no alto do Monte
Castrove, en Poio, nunha pequena
valgada situada no lmite entre tres
parroquias de diferentes concellos.
Relatan que tres homes, un de Poio,
Virxe das Angustias outro de Campa e o terceiro de
Meis, foron ao Castrove. O primeiro
que chegara levaba a santa e mis
a camp. Non se sabe quen gaou
Din que a santa foi para Campa e a
camp para Meis. (Aparicio Casado,
1992: 82).
Segundo informacin facilitada
polo que foi prroco de Campa,
don Antonio Rodrguez Fraiz (q.e.p.d.),
na parroquia hai unha imaxe da
Nosa Seora da O a Virxe do Ovo
ou Virxe da Concepcin- de estilo
gtico, probablemente do sculo XIV,
procedente da desaparecida ermida
de Santa Maria do Castrove (Aparicio
Casado, 2000: 70-71)
Relatos de este teor se
documentan por toda Galicia.
O curioso o procedemento
descrbese nalgns casos- ao
que se recorra para rematar cos
Virxe das Angustias enfrontamentos e litixios. Poase a

13
 imaxe do santo enriba dun carro tirado por unha parella de bois ou de vacas
e situbano nos lmites ou nunha encrucillada. A direccin que tomase o carro
interpretbase inequivocamente como unha decisin soberana do santo e era
aceptada por todos. Nalgunha ocasin, como aconteceu no Castrove, os bois
non deron arrincado, ficaron parados, e o santio ou elemento da sa pertenza
neste caso o arco de entrada da capela- que se pretenda trasladar, queda no
lugar (ata que algn elemento menos crente e mis interesado o roube e pase
a figurar como adorno na residencia dalgn novo rico, ignorante en arte pero
experto en dieiro negro). Cousas da vida moderna.

EPLOGO

Con este artigo poemos fin polo de agora non digas nunca xamais- a nosa
colaboracin coa revista Cotaredo. A causa ben sinxela. Esgotamos o material
paciente e metodicamente recollido polos meus alumnos do entn Colexio
Municipal Homologado de Forcarei hoxe Instituto Chano Pieiro-, durante os
cursos 93-94 e 94-95. Material valiossimo que a un servidor axudoulle para
documentar unha parte substantiva da tese doutoural, de dous libros e seis
artigos. Sempre que me foi posible, e en aras dunha obrigada honestidade,
mencionei aos relatores e aos rapaces que recolleron os seus testemuos. Para
eles, hoxe en da homes e mulleres feitos e dereitos dos que me sinto orgulloso-,
o meu agradecemento, recordo e agarimo. E para Cotaredo e o seu mentor, o
amigo Rochi, dicirlle que foi un pracer. As paisaxes e as xentes de Forcarei fican
para sempre na mia retina. Mais non nos poamos tristeiros. Como dixo o poeta
comigo ides, meu corazn vos leva.

14
BIBLIOGRAFA

APARICIO CASADO, Buenaventura (1992): A tradicin oral en Poio. Claves

interpretativas. Deputacin Provincial, Pontevedra.
(2000): Santa Maria do Castrove. Historia dun culto esquecido.
Aunios, 2.
ARMADA PITA, Xos Luis (1999): As raigames precristins do culto a San
Andrs de Teixido. Arrs, 2. Asociacin Cultural Arrs, Ortigueira.
BANDE RODRGUEZ, Enrique (1997): Religiosidad, creencias y prcticas
vitales del campesinado gallego. Actas do III Congreso de Historia da Antropoloxa
e Antropoloxa Aplicada, tomo I, Santiago de Compostela.
CHRISTIAN JR., W.A. (s.d.): La religiosidad popular hoy, en Jos A. Durn (dir.)
Galicia. Realidade econmica e conflito social, Banco de Bilbao.
MARKALE, Jean (2001): El cristianismo celta. Orgenes y huellas de una
espiritualidad perdida, Jos J. Olaeta, editor, Palma de Mallorca.
RODRGUEZ FIGUEIREDO, Modesto (1973): Outra vez coa ofiolatra: dous
achdegos interesantes, Trabalhos de Antropologia e Etnologia, vol. XXII, fasc.
3. Sociedade Portuguesa de Antropologia e Etnologia, Porto.
RODRGUEZ LPEZ, Jess (1910): Supersticiones de Galicia, Imprenta de
Ricardo Rojas, Madrid, 2 ed.
VZQUEZ ROUCO, Sergio (1998): San Xon de Poio. Monasterio, Coto,
parroquia, Deputacin Provincial, Pontevedra.
VELASCO MAILLO, Honorio M. (1989): Las leyendas de hallazgos y de
apariciones de imgenes. Un replanteamiento de la religiosida popular como
religiosidad local, en C. lvarez Santal, Mara Jess Bux y S. Rodrguez Becerra
(coords.) La religiosidad popular II. Vida y muerte: la imaginacin religiosa,
Anthropos, Barcelona.

Parada, Ponte Caldelas, polo mes que canta o cuco do ano 2010.

15
 Por que debe ser de
interese turstico a
festa dos gaiteiros?
Xos Manuel Rivas Trotio

A gaita, co seu sonido enxebre e o ineludible gaiteiro, un dos smbolos de

Galicia, ainda que non sexa exclusivo.
Soutelo de Montes ten a fortuna de ter sido o berce do proclamado millor gaiteiro
de Galicia, Avelino Cachafeiro Bugallo. El optou por ser coecido como o gaiteiro de
Soutelo, non polo seu nome civil. E ao fronte do cuarteto Os Gaiteiros de Soutelo,
que fundou, acadou gran fama e sona na Terra, no resto de Espaa, en Amrica e en
Europa, onde a guerra civil rematou a actividade artstica de grupo cando a camio

Fraga na Festa do Gaiteiro de 2004

16
dos Xogos Olmpicos de Berln. A sa categora de gaiteiro innovador, investigador do
folclore e, sobre todo, intrprete exceicional, recoecida unnimemente. Escoltar
os discos que gravaron, recentemente reeditados, explica dabondo o porqu da lenda
do millor gaiteiro de Galicia, cuxa Muieira de Chantada segue sendo insuperable.
Ser berce dos Gaiteiros de Soutelo un motivo turstico suficiente. Sobre todo,
se o creador do grupo deixou outras mostras da sua arte,como murais pintados
por l mesmo ou salas de festa nas que se desenrolou como empresario.
Pero as artes, coma as relixins, teen as suas catedrales. E Soutelo, dende hai mais
de trinta anos, a catedral da gaita, como foi definida. a referencia obrigada para todo
gaiteiro que soe con ser recoecido como artista. Unha estampa inesquecible ollar
aos gaiteiros, mozos e de mais edade, ensaiar en calquer recanto antes do concurso, que
lembra o que no 1924 en Santiago ganou Avelino Cachafeiro e narrou Castelao.
Ouvir eses intrpretes, mais os demais grupos e gaiteiros invitados, un
espectculo neco, non somentes para os ollos senn para os ouvidos. Calquera
que ame o sonido da gaita galega non pode deixar de acudir no terceiro sbado
de agosto Festa dos Gaiteiros. Sentir nesta vila da Terra de Montes a lenda a
e a maxia da capital de gaita, aorredor do monumento aos gaiteiros de Soutelo
que pagaron os vecios que emigraron a Venezuela.
Se, ademis, lle engadimos a historia do restaurado mosteiro de Acibeiro, que
configurou esta Terra, e a gastronoma da richada e dos cogumelos, a Festa dos
Gaiteiros en Soutelo ser merecente de que quen se sinta galego tea que ir
alomenos unha vez na vida.

Outra imaxe do Presidente co Alcalde

17
 Volver rego

Anxo Rapado

Para poder sar da allada, temos que volver rego e arar xuntos. Se nos
poemos de acordo e facemos unha parcelaria quitando os muros do medio
anda que estean facendo de marcos! gaaremos todos. Para recoller hai que
sementar, non vale darlle rabo. Agora ben, temos que seleccionar a semente,
os toxos e os fentos que temos nas leiras s serven para sacarlle sangue s
coitados, mentres lle fan de cama s lebres.

En moitas parroquias vai ser difcil sacar os marcos do medio, pero se

queremos xuntar as terras tmolo que facer. Outra cousa, cando chegue o tempo
de sementar, hai que revisar ben a semente (xa que pode ter boa cara e estar
podre). Se non de confianza, non sementes.
Temos que deixar de dar leria e pr man obra. Se non o facemos, imos
rematar onde empezamos. Temos que pornos de acordo e volver rego como o
fixeron os labregos dos que estou a falar.

QUEN SOMOS E DE ONDE VIMOS

Un da calquera, cando Deus e algn dos anxos andaban pasando revista

polo Universo adiante, fxoselle noite no Paraso e, como de noite todos os gatos
son pardos, decidiron durmir al. Cando espertaron da seguinte, todos os
Anxos tian algo que dicir. Al, menos xente, haba de todo. O Seor, velos tan
contentos, dxolles: este Edn ser unha sucursal do Ceo, e se as cousas saen
como eu penso, de aqu vai sar o futuro do Home que imos amaar.
Dxolle logo Anxo da garda: Ti vas ser o modelo (e mandouno deitar na
terra para marcar o molde). pouco estaban todos traballando. Mentres uns
cavaban, os outros carrexaban palla, auga e barro. Cando todo estaba revolto e
amasado, encheron o burato. O home de barro non tivo vida ata que o Mestre lle

18
botou a bendicin. Logo dxolle (despois de cantarlle as corenta) Fai ben e non
mires a quen, fai mal e grdate. De todos os xeitos, vouche deixar unha tboa
coas regras.

TIRO A BATER

Sei que a moitos non lles vai gustar o meu razoamento, pero teo algo
atravesado no garguelo que se non o boto fra rebento.
Como todos sabemos a Terra estase a queixar polas catro esquinas,
ou mis. E digo eu Quen tn a culpa? O planeta estase cansando de tanto
lixo. Mentres os gobernantes pasan a pelota uns a outros dicindo que non hai
que preocuparse, xa que a Terra sempre foi terreo de animais, e segue dando
voltas. Tcalle o carallo: voltas tamn as dou eu, ata teo dado pinchacarneiras
(cando era rapaz)! Tiamos que saber que non hai pouco que non chegue nin
moito que non se acabe. De todos os xeitos, os gobernantes non teen a culpa
de que esteamos rodeados de tanto lixo A culpa do que est a pasar dos
que non gobernan Tamn vou meter no mesmo saco s fillos e netos da nosa
Democracia. Case podo asegurar que cada neno que nace hoxe, nace unha arma
de fogo, daquela non me queda outra que facer responsables s pais do que se
faga con ela.

VOU FALAR DA POLTICA DOS NENOS

Os nenos mentres son nenos dixanse levar; tempo que deben aproveitar os
representantes para ensinalos. Penso que non se debe esperar a que lles saia
barba para coutalos.
Por se algun non o sabe, voullo dicir: os nenos cando nacen traen as contas
botadas. As parteiras e os parteiros saben de qu lado vai xogar pola forma de
berrar, pero non o poden dicir, xa que est prohibido pola lei (cousa que non sabe
a nai, levando patadas todos os das). Como dixen antes, os nenos non fan mis
que sar do tnel e xa estn tratando de ver onde est a teta A proba tmola na
forma de xogar: se vai pola dereita comeza a berrar namais ensinar os focios, e
se vai pola esquerda, berra ata que o poan a mamar Agora ben, se o pai xoga
pola dereita, e a nai pola esquerda, hai que esperar que o neno madure para
saber que lado lle vai mellor.

19
 Laudatio in memoriam
do Gaiteiro de Soutelo
Xos Lus Barreiro Rivas

Toca, gaiteirio, toca,

Menias, correi a velo,
Que moita gaita a gaitia
Do gaiteiro de Soutelo.
M. Garca Barros: O gaiteiro de Soutelo (1925).

1.- A lembranza dun mito.

A primeira lembranza que gardo de Avelino Cachafeiro a de velo atendendo o

surtidor a manivela n 2207 de Espaa- que tia en Soutelo de Montes, diante da
sala de festas Chang. Debeu ser al polo 1956, un da que meu pai me levaba
con el a Pontevedra para premiar a mia aplicacin na escola. Coa fronte pegada ao
cristal da ventaa do mnibus que faca a lia de Forcarei a Pontevedra, para non
perder ripio, sera incapaz de dicir agora qu cousa chamaba mis a mia atencin
de neno curioso e espelido: se o trebello marabilloso que faca subir a gasolina cara
un tubo de vidro antes de baixala despois cara o depsito dun haiga vermello e
azul; se aquel home de grandes bigotes, chaleco e pelo branco que pareca dono de
todo aquilo e reparta sados con toda a xente; se o ver un traballador que tia tanta
fachenda e vesta coma un mdico; ou o nome daquel bar que disque viera de Cuba.
Se tivera que pronunciarme, creo que o que mis me admiraba era o surtidor,
que me lembraba moito a aquel outro que tian na casa de Pichel, en Forcarei, para
servir o aceite a granel. Pero tamn lembro o impacto que me causaron as verbas
de meu pai cando me dixo: Ese seor de bigote o gaiteiro de Soutelo. Eu xa
ouvira falar moitas veces do Gaiteiro de Soutelo, da sa simpata, dos moitos chistes
e ancdotas que a xente lle atribua, e de que era o Mellor gaiteiro do Mundo,

20
porque na Terra de Montes nunca se dica
Mellor gaiteiro de Galicia, que era o
ttulo que de verdade gaara en Santiago
no ano 1924. Pero eu nunca imaxinara
que o Gaiteiro de Soutelo existira de
verdade, e tia acumulado o seu nome
nos mesmos estantes do cerebro onde
estaban os Churruchaos de Presqueiras,
a capa do San Martio, o goio do pozo da
Garza e as columnas de ouro e alquitrn
que mantian de pe e aloxaban o tesouro
fabuloso do castro de Loureiro. Por iso
lembro perfectamente aquel instante
no que o seor Avelino Cachafeiro
transitou da lenda a realidade, coma
un compoente efectivo da realidade
complexa e fondamente telrica da mia
Terra de Montes.
Despois, xa de mozo, tiven moitas
ocasins de falar co seor Avelino, porque,
Avelino e a sa Dona Xosefa
seguindo o seu estrao e paradoxal
oficio de funerario a moitas veces aos
enterros de Forcarei, e faca moitas migas
cos cregos na sacrista; e porque eu empecei a ir a bailar sala Chang os das
de feira o derradeiro mrcores de cada mes-; e porque fixen moita amizade con
Avelino Senra, o seu afillado, cando o Gaiteiro de Soutelo empezou a frecuentalo
para falar, coma se fora un fillo, nos derradeiros anos da sa vida. E foi entn, a
finais dos sesenta, cando o Gaiteiro de Soutelo fixo diante de min unha segunda
transformacin de realidade a mito- que volveu a sa figura aos tempos da mia
nenez, coma se o volvera a ver dndolle manivela do surtidor vermello daquela
xa desaparecido- que tia en Soutelo de Montes.

Se vas Terra de Montes

Quiz porque era un home importante Mellor gaiteiro de Galicia-, ou porque

era moi viaxado xa actuara no Teatro Avenida de Buenos Aires en 1924-; ou
porque se relacionaba cos artistas mis recoecidos de Galicia Castelao e Daz
Balio fixranlle decorados, retratos e carteis-, ou porque coecera directamente
as manifestacins de fe e de cultura de tdalas bisbarras de Galicia, o Gaiteiro
de Soutelo fixo da Terra de Montes a sa referencia vital, e a base de citala en
versos e conversas, e de convertela na fonte de toda a sa inspiracin, contribuu
de forma decisiva a recuperar esta referencia telrica para tdolos nacidos nela:

21

Avelino e Maduro na Estacin
de Servizo
Avelino nos derradeiros anos
da sa vida
A Terra de Montes pechan
Catro cumes o seu van,
Seixo,Costoia e Coco
E o bon patrucio Candn.
Pero a Terra de Montes non s
un referencia xeogrfica. Tamn ,
nomeadamente, unha referencia
humana, que Avelino Cachafeiro
recoeca nas festas senlleiras nas que
se reflexaban os valores, as culturas
e os sentimentos de pertenza a unha
colectividade castigada de forma cruel
pola emigracin e por unha economa
que so deitaba os seus bens a base dun
rigoroso sacrificio:
Se a Terra de Montes vas
Tes que saudar primeiro
s Dolores, Rosario
E santia de Aciveiro
A pesar da sa sona e do xito
social e econmico que tivo como
artista, Avelino Cachafeiro permaneceu
fiel a Soutelo e Terra de Montes. Al
naceu, viviu e morreu, e al recolleu
tdolos materiais que necesitou para
facer msica, poesa e cultura. Home
intelectualmente inquedo, pero de
personalidade serea, encheu os seus
das de afns que o levaron a compoer,
escribir, esculpir, pintar e tallar. Mestre,
o que se di mestre, so o fora coa gaita,
na que deixou gravadas maxistrais
interpretacins. Pero quizs por iso,
porque era consciente de a que cimas
subira co instrumento mis propio de
Galicia, tamn foi a profesin de gaiteiro
a primeira que abandonou. E non so,
como el dica, porque os tempos e os
gustos cambian e hai que darlle paso s
charangas amplificadas, senn porque

22
 Avelino, Castor, Bautista e Fermn (1919)

o respecto que lle tia a msica nacional, como el lle chamaba, impedalle
actuar de recheo ou como pura expresin folclrica.
A msica da gaita sempre foi para Avelino a msica de Galicia, e s como
tal se aveu a interpretala. Como intrprete de gaita, Avelino recibira as primeiras
leccins do seu pai Fermn Cachafeiro. Pero como virtuoso da gaita, ou como
Mellor gaiteiro de Galicia, Avelino fixrase a si mesmo, gurrando co punteiro
nas carballeiras ata que atopou o son que se avia con elas e o cromatismo
sonoro que ningun dominara como el, e que lle permitiu facer inesquecible a
sa versin da muieira de Chantada. Porque Avelino falaba coa gaita, e s con
ela se atreveu a describir unha forma de entender Galicia que hoxe, na distancia,
cobra un valor e unha modernidade impresionante.
falabas cos veredes castros
cos meus dedios da man,
co alento da mia alegra
s mocias facas bailar
Galicia dixo un da na casa de Avelino Senra- unha mestura acada de
xeografa, de xente, de historias tradas dos vellos e de soos trados dos mozos.
E por iso sempre pensou que Galicia se construa facendo cada un o seu traballo,
e coroando con amor e coherencia as cousas mis sinxelas, dende o carpinteiro
que arma berces, ata o canteiro que tapa sepulturas. E esa a razn pola que
compre lembrar a memoria deste home bo e xeneroso coa Festa do Gaiteiro

23
 que se celebra cada ano a carn da que
foi a sa casa. Porque ningun entendeu
o feito galego con mis sinxeleza e
coherencia que o Gaiteiro de Soutelo,
e porque ningun explica mellor que
Avelino Cachafeiro o significado mesto
e polivalente do verso de Pondal: a
redencin da boa / nazn de Breogn.

Voute vendo na trasposta

A obra artstica de Avelino Cachafeiro

descobre, no seu conxunto, unha
faciana relixiosa fonda e estremecedora,
mis sorprendente anda para os
que o coecemos na sa vida leda e
Fermn, Pai de Avelino desenfadada, en nada prxima a beateros
ou a devocins escuras. A min xa me
sorprenda de neno, cando era capaz de
pasar sen solucin de continuidade da sa devocin composta durante os funerais, a
aquel rechoucho de sacrista no que usaba a vivos e mortos para a sa irona infinita.
Pero mis me sorprendn despois, cando puiden comprobar aquel pantesmo potico
que converta en feito transcendente as cousas mis sinxelas da vida.
A medida que vai perdendo o fillo que non puido bicar a sa nai, e sa
compaeira Xosefa Cortizo, o gaiteiro de Soutelo empeza a sentir unha sede
de vida eterna que vai marcar toda a sa obra, ou unha esperanza do intre de
atoprense os tres, que acaba definindo como a crenza ancestral dos galegos,
aquela que sempre estivo esperando polo Cristianismo para atopar unha
base terica de orde teolxica e unha transformacin colectiva sobre a idea da
comun dos santos:
meu fillio, subiches pro ceo
sin darlle un biquio a tua nai.
Agora arrecaderas a naicia,
e na busca de ti vai
Aprtaa e dlle un biquio
e colle a tua nai pola man.
Cando me vexades chegar
acenedeme coa man.

24
 Pedide noso Seor
que eu vos poida atopar
al no meio da groria
podernos os tres atopar
Xa despois, cando se a facendo un vello enfermo, chegou a considerar que
a nica visin racional da morte implicaba que as cousas non remataran al:
Grandeza de natureza
Que vexo no mundo vivente
mia vida roseira da terra
Onde agroma unha ialma inmorrente!
O Gaiteiro de Soutelo consideraba parte esencial de Galicia a crenza no
outro mundo, e sempre agromaba nel a esperanza de que o andar peregrino
polo mundo se transformase nese Voando coas aas da vida que primeiro se
conformou como unha pintura mural que adornaba as reformas do Chang, e
que mis adiante dara ttulo ao seu libro de poesa:
Na porta da mia morte
Voars cas aas da vida.
A derradeira vez que vin ao Gaiteiro de Soutelo, xa enfermio, na casa de
Avelino Senra, non parou de contar ancdotas e chistes, e fxonos rir a cachn.
Pero hora de marchar despediuse con moita cerimonia e dixo esta enigmtica
frase: creo que este ano tampouco vou cumprir a promesa de tocar a gaita na
procesin de San Bieito de pardesoa.
A menos de tres meses antes do San Bieito, o 13 de abril de 1972, morreu
en Soutelo de Montes o Mellor gaiteiro de Galicia. E a sa lenda e memoria
quedounos encomendada a modo de testamento- a tdolos fillos da Terra
de Montes:
Alma por Deus agromada
No meu peito florecida
Naces no corpo da morte
Para ser semente da vida.

Rax, 10 de xullo de 2010

25
 Vellas tabernas,
vellos comercios

Francisco Rozados Rochi

O vocbulo TABERNA netamente latino, sen evolucin fontica nin grfica

longo do tempo, o que significa que o pronunciamos e o escribimos no sculo XXI
como o pronunciaban e o escriban os sbditos de Octavio Augusto no sculo I
antes de Cristo. Orixinalmente significaba habitacin feita de tboas e tamn
choza ou cabana. O poeta Horacio falaba de Pauperum tabernas, regumque
turres (as cabanas dos pobres, e os alczares do reis). Paulatinamente foi
tomando a acepcin de tenda ou comercio: os romanos chamaban Taberna
libraria s libreras, Taberna unguentaria s perfumeras ou Taberna sutrina s
zapateras. Tamn era o termo empregado para denominar as pousadas. No
verbo ou latn dos canteiros, que tan usado foi noutros tempos por coterrneos
nosos, eran coecidas de moitos xeitos, dependendo da zona. Chambanas
BADORNAS, BAIORTAS, BALLORCAS, CANTALOEIRAS, CANTOLEIRAS, TOQUIAS ou
CIBAS DA CHUMEIRA (isto , casas da bebida). Forman parte da vida atvica do
noso pas.
Nun pasado non tan afastado, as tabernas foron centros de reunin, de terapia
e de hbitos sociais. Eran lugares que cheiraban a vio, cos pipotes dndolle a
sa decoracin monocolor a un reducido recanto no que a barra se converta
en confesionario de recados e pecados, co taberneiro que se afanaba en limpar

26
O gaiteiro de Soutelo na sa Chang Taberna de Basilio Chamosa
a madeira da barra cun pano que dificilmente ofreca xa algunha cor definida
por culpa dos pases que tia pegado pola esgrevia superficie do mostrador e
co mosquiteiro da bombilla embazndose coa mis variada fauna voandeira
que un da se achegou demasiado luz. Pero eran entraables. Lembro case
todas as tabernas que haba en Forcarei nunha poca na que xa comezaban a
modernizarse, por dicilo dalgn xeito. Lembro a de Herculina e mailo Ministro
(hoxe bazar de Agustn Lpez), a de Eladino (hoxe Parrillada Florida), a do
Gaiteiro, desaparecida, a da Panadeira (que era panadera e taberna, e que
agora s cumpre a primeira funcin). Todas foron desaparecendo ou cambiando
demasiado a sa traza como para dicir hoxe o que foron onte. Quizais a mia
fose a derradeira xeracin que gozou da sa evocadora visin e dos seus efluvios
ntimos e domsticos, pura nostalxia proustiana.
Por elas, por esas tabernas entraables, pululaba tamn unha fauna
pintoresca e caracterstica que representaba, como soa dicirse, o mellor de
cada casa. Xente coma Paco Farria, home de fonda bohemia e afeccin polo
vio, protagonista de mil ancdotas, inmortalizado despois por Chano Pieiro
na curtametraxe Mamasuncin e nun escrito no que dica del que faca
poesa porque durma no crcere, anda que a min me d que durma no crcere
porque faca poesa. Ou Manuel de Campos, devoto da perrasca e dono dun

Adelino e os seus na taberna do Gaiteiro

27
 Comercio de Pichel

burro que saba mellor ca el os camios e congostras que haba que seguir. Ou
Pom, artista incomprendido e tamn fervente practicante do culto deus Baco,
cun nariz grande e encarnado que delataba tal afeccin. El foi o encargado de
pintar os frescos que ornaban a primeira sala de baile Paraso, fundada polo
gaiteiro Adelino Pichel. Ou Manuel dos Cs (as como soa), que veu da maria
para o monte e xa se quedou aqu ata o seu pasamento, coa sa bicicleta e a sa
ensea de profesional, na que se poda ler Manuel Lorenzo Rodal, cordanero,
despois transformado en Polica de noite, como lle gustaba ser recoecido.
Todos eles, e outros insignes da farra, tian por segunda casa algns por
primeira algn destes negocios.
Infindas ancdotas se poderan contar de cada unha delas, e de moitas mis
que eu non tiven o pracer de coecer, espalladas por toda a xeografa municipal.
As que protagonizou Paco Farria seguramente daran para un libro. Paco foi o
autor dos versos que seguen, toda unha demostracin de lirismo e retranca
marabillosa:

Forcarei, terra de ensoos,

verxel de lindas rapazas,
tenrias coma repolos,
limpas coma auga de carabaa,

28
 refulxentes coma estrelas,
mesuradas no seu palique
Que sera de Forcarei
se non houbera caciques?

Este Paco poeta e bohemio parta en dous anacos os billetes de peseta,

para que lle dera para dous vios en das tabernas, quedando de saldar logo
a diferenza. Tia caligrafa (resstome a dicir boa caligrafa, porque o vocbulo
xa significa en orixe fermosa escritura, do grego Kallos e Grafe), e diso dan
boa mostra documentos da sa man que anda quedan no arquivo do Concello.
Era rapsodo de corredoiras e amargores ou xograr de ledicias e primaveras,
dependendo do humor sempre acedo, eso si co que se erguera. Dosaba coma
un vate experto, cangando, como xa vimos, a lrica coa stira social. Pero o seu
choio prosaico era o de recadeiro, e dese choio, que el saba descendente do
deus Mercurio, mensaxeiro de deuses e deus de poetas, a malvivindo. Gstame
imaxinar, anda que non cadre de todo coa realidade, a Paco Farria como
mensaxeiro de homes e mandadeiro carismtico. O mesmo lera unha carta a

O gaiteiro de Meava tocando Taberna e Panadera La

nunha baiuca Conquista

29
 Comercio do Pedreiro de Covas tal
Divina e o seu comercio de tecido
e como anda se atopa

quen non tia letras que abastara lume doutro lar ou axudara no que puidese
e como puidese s baiuqueiros cando se van apremiados pola chegada
dos arrieiros a lle encargar a carne richada, o prato de toda a vida en Forcarei.
Baiucas era outro xeito de chamarlles s tabernas de toda a vida. Anda pervive
o topnimo e as baiucas (xa sen funcin) que deron lugar a el nos lmites entre
os concellos de Forcarei e A Estrada. Baiuca voz de xerga (procedente, con
seguridade, dunha lingua xermnica) que designa o local no que se despachan
comidas e bebidas, sinnimo, como dicimos, de cantina, tasca ou taberna. Outra
definicin presntanola con certo matiz, como tenda onde se vende toda caste
de artigos comestibles, que tn, polo xeral, mesas de madeira ou mrmore para
xogar a partida. Bochinche.
Os comercios, sobre todo os de alimentacin eran coecidos con nomes que
hoxe perderon practicamente o seu uso na lingua coti, como colmado, abastos,
abaceras, coloniais ou ultramarinos. Tian tamn, como lxico, unha esttica
e unha disposicin que cadraba cos usos daquela poca, cunha economa na
que anda as transaccins eran ocasionais e non cotis, e a relacin cliente
comerciante moito mis familiar e caseira. Nun comercio de aldea poda un
atopar de todo, desde azucre moreno ata pantuflas, pasando por regadoiras de
metal, botas de vio, foucios ou botellas de licor. Era corrente que os recados
os fixesen os nenos da casa. Os nenos an polo tabaco do av estanco, polos
sobres de azafrn para quen estivese cociando, polo pan ou polo azucre, polo
aceite ou polo sal. Toda a nenez dos nenos de onte est ateigada de mandados.
Haba que interromper o xogo ou os traballos que desempeaba a infancia para
ir facer as encargas, que tian a sa contrapartida, porque os comerciantes
soan ter un detalle (un caramelo, unha chocolatina) para os pequenos da casa.
Todo era complicidade entre a meirande parte dos taberneiros e comerciantes e
os seus clientes.
A nostalxia desa poca anda nos fai emocionar cando entramos nalgn
establecemento que conserva practicamente igual a sa disposicin e a sa
esttica. Que distintos e que fermosos eran os comercios e as tabernas de antes!

30
 Gravados cruciformes no
Monte Penide (Das Igrexas)
Mara Jos Troitio Lpez
Licenciada en Xeografa en Historia

1 - INTRODUCION

O patrimonio arqueolxico un recurso social, cultural e tamn econmico,

polo que para a sa utilizacin tanto educativa como comercial- esta ltima da
man do turismo- imprescindible a sa posta en valor, dicir, a sa identificacin
e estimacin social. Esto implica que, neste proceso de construcin sociocultural
deben participar diferentes actores sociais, con maior ou menor grao de
responsabilidade, pero todos co compromiso de velar polos bens culturais.
O costume de gravar, ou pintar, nas pedras universal e atemporal. Os galegos
e as galegas, longo dos tempos, cando menos dende hai cinco milenios,
empregaron as superficies das rochas para gravar formas coas mis variadas
motivacins, e o territorio de Terra de Montes non foi alleo a este fenmeno.
Dentro do abano de gravados, podemos distinguir desde os gravados rupestres de
poca prehistrica, coecidos na bibliografa cientfica baixo o nome de petroglifos,
ata os gravados de poca histrica, as pedras seguiron dende entn a acoller novos
motivos ata a Idade Contempornea, nalgns casos os motivos representados son
marcas divisorias que o investigador ourensn Ferro Couselo denomina e populariza
co nome de petroglifos de trmino, noutros casos sern marcas de canteiro, etc.
Os gravados prehistricos son representacins grficas gravadas na rocha,
feitas polos nosos antepasados prehistricos, sobre todo, a partir do Neolitico pero
fundamentalmente na Idade do Bronce. Escollen case en exclusiva as rochas granticas,
anda que en datas recentes tense salientado a aparicin de gravados noutro tipo
de afloramentos, como os de lousa, ata o de agora unicamente documentados na
Galicia oriental. Os motivos que se representan son todos moi esquemticos, cun
predominio maioritario da lia curva: cazoletas e crculos son as formas que mis
abundan, ainda que tamn aparecen espirais, labirintos, e moi esquematizados
algns motivos naturalistas como animais, figuras humanas e armas. Nestas imaxes a
penas se esbozan os seus contornos, pois os sucos teen unha escasa profundidade,
cun perfil en U moi aberta probablemente por mor da erosin a que estiveron
sometidos ao longo dos case 4.000 anos que pasaron dende que se realizaron. Para
executalos procedase a piquetear a superficie rochosa cun instrumento de pedra

31
 non moi afiado. A zona de maior concentracin de gravados rupestres a cunca
do ro Lrez ( fundamentalmente Campo Lameiro) e as Rias Baixas, os petroglifos
tenden a escasear a medida que nos afastamos en direccin norte e sur. Dronse
manifestacins similares, mesmo en ocasins coa mesma cronoloxa e mesmos
motivos, en lugares tan distantes como as Illas Britnicas. Ainda as, non podemos
atribuirlles unha orixe comn, nin sequera que se poideran coecer entre eles.
Os gravados na rocha seguronse a realizar en pocas histricas e, mesmo seguen
a realizarse de xeito ocasional na actualidade. En xeral presentan un suco moi vivo
con perfil en V, pouco aberta, por teren sido realizados cun instrumento metlico
de punta. Para realizar estes motivos utiliznronse en moitas ocasins os mesmos
afloramentos que xa foran gravados en poca prehistrica, ben pola importancia que
tian estes na paisaxe campesia, ben nun intento de cristianizacin dos mesmos.
Dentro destes gravados estan os que Ferro Couselo denomina petroglifos de
trmino. A orixe deste tipo de gravados estara nas disputas pola explotacin de
cotos ricos en caza, aproveitamento de lea, uso de zonas de pasto, que daban
lugar a numerosos pleitos e continuas redefinicins dos lmites. A temtica deste tipo
de gravados est composta por figuras cruciformes de diferentes tipos, ferraduras,
alfabetiformes, gravados en phi, cazoletas, surcos ondulantes, smbolos herldicos,
reticulados e incluso crculos e que nalgns casos anda hoxe teen esa funcin de
lmite. Esta funcin tnselle atribudo tamn s gravados prehistricos, xa que para
lmites tense usado elementos que destacaban no terreo tales como regatos, lombas,
rochas salientables, etc, xunto con elementos de orixe artificial. De feito, son bastantes
os casos de rochas con gravados prehistricos que presentan elementos modernos.
Moitos destes gravados foron, ata as achegas de Ferro Couselo, interpretados como
prehistricos. Como exemplos destes gravados de poca histrica estn As Pozas
en Mougs (Oia, Pontevedra), superficie repleta de cruciformes e nos Montes de
Gargamala, lugar de O Espern (Mondariz, Pontevedra)
As marcas de canteiro son signos persoais gravados polos canteiros na pedra
para indicar, xeralmente, que seu o traballo e desta forma cobrar pola cantidade
de pedras labradas. Tamn estes signos podian ser marcas de posicin na obra,
para que o albanel as colocase de determinada maneira. As formas destas marcas
son variadas e imaxinativas: cruces, letras, nmeros, figuras xeomtricas, obxectos
relixiosos, smbolos de alquimia, instrumentos musicais, animais e vexetais.

2 - ESTUDOS E INVESTIGACINS

As primeiras referencias de gravados rupestres encontrmolas no sculo XVIII

na obra de Frai Martin Sarmiento, pero no sculo XIX cando unha xeracin de
escritores galegos influenciados polos ideais do celtismo, corrente predominante
entre os historiadores da poca, desenvolve un notable labor de informacin
sobre as mmoas, as antas, pedrafitas e petroglifos, sendo Verea y Aguiar,
Barros Sivelo e Manuel Murgua os mis salientables.

32
 Nos anos da transicin entre o sculo XIX e o XX hai que destacar o labor de
prospeccin levado a cabo por persoeiros vinculados Sociedad Arqueolgica
de Pontevedra. Destacando, a principios dos anos vinte, o labor de Ramn
Sobrino Buhigas e o debuxante Enrique Campo Sobrino, darn a coecer os
gravados fora de Galicia, en Madrid e pasarn a ser obxecto de atencin no
estranxeiro para o sabio arquelogo alemn Hugo Obermaier.
Obermaier supuxo un claro avance na actualizacin dos estudios da nosa arte
rupestre ao precisar e modernizar os conceptos e ao desvinculala con claridade da
mitoloxa celtista, que quedou unida mis ou menos desde aquela ao mundo castrexo.
Por esas mesmas datas fundbase en Compostela o Seminario de Estudos Galegos
co afn de abordar o estudio de todas as manifestacins da cultura galega desde un
ideario nacionalista e interdisciplinar, algns dos seus membros aportarn novidades
sobre os gravados rupestres. Apararecern as primeiras publicacins do Seminario e
do grupo NS, comenzando as investigacins Bouza Brey e Lpez Cuevillas.
O Seminario o que edita, en 1935, a obra mis coecida dos gravados galaicos:
O Corpus petroglyphorum Gallaeciae, froito do traballo de Ramn Sobrino Buhigas,
supuxo a maior difusin do patrimonio rupestre galaico, grazas a l o colectivo
internacional pudo comprobar a existencia dun foco de arte rupestre ao aire libre
do que ata entn, se ben non pode dicirse que fora totalmente descoecido, non
se sospeitaba nin da sa riqueza temtica nin das sas peculiares caractersticas.
Como consecuencia da guerra de 1936 a 1939, a investigacin en xeral entra
nunha longa etapa de estancamento.
Ser a partires da creacin do Instituto Padre Sarmiento de Estudos
Galegos en 1944, cando este grupo de investigadores galegos vai retomar as
investigacins, unndose o grupo Ramn Sobrino Lorenzo-Ruza. Destacan os
traballo de Florentino Lpez Cuevillas, e sobre todo, para Terra de Montes, os
traballos de Fermn Bouza Brey.
Fermin Bouza Brey desenvolve en Terra de Montes un importante labor de
investigacin dos xacementos arqueolxicos: mmoas, castros e fundamentalmente
deixando a sa pegada nas insculturas cruciformes de Presqueiras ( Fig. 01).
Destacan as achegas de Xess Ferro Couselo, gran intelectual e investigador da
cultura galega , publica no ano 1952 Los petroglifos de trmino y las insculturas
rupestres de Galicia, a partires deste estudo deixan de considerarse gravados
prehistricos algns motivos representados, pasando a considerarse de poca
histrica. A sa aportacin podemos considerala fundamental para non etiquetar
alegremente de prehistrico, calquera signo que se poida observar sobre a superficie
dunha rocha.
Na actualidade, temos que destacar o importantsimo labor de investigacin levada
a cabo por Antonio de la Pea Santos e polo profesor Vzquez Varela. Publicaron
no ano 1979 Los Petroglifos gallegos donde elaboran e difunden unha sntese feita
en Galicia e por outores galegos. Idean un minucioso cadro tipolxico dos motivos

33
 Fig. 01 Laxa das buratas segundo debuxo
de Bouza Brey. Presqueiras. Forcarei

presentes nos complexos rupestres para achegarse cronoloxa mis segura para cada
tema concreto e para intentar unha aproximacin ao seu posible significado. Neste libro
revsase de forma global o foco galaico de arte rupestre analizando con profundidade
temtica e formulando final, entre outras cousas, unha hiptese de traballo na que se
desliga do mundo megaltico e se lle conceptualiza como un fenmeno caracterstico da
Idade do Bronce. Foron os que mis contriburon popularizacin e coecemento dos
petroglifos. longo de 1980 proseguir a fructifera tnica do ano anterior. Destacan un
minucioso anlise cronolxico do repertorio figurativo do que se deduce a sa relacin
coa Idade do Bronce ( Pea Santos, 1980, a: 133 -154), unha nova sntese actualizada
( Pea Santos, 1980, b: 527 549) e unha revisin das figuras de alabardas ( Pea
Santos, 1980, c: 115 -129), 1980, d: 49 -69). Acaba o ano e esta etapa da historiografa
coa aparicin do catlogo dos complexos rupestres da provincia de Pontevedra ( Garca
Aln e Pea Santos, 1980), no que se describen e analizan conxuntamente mis de
cincocentas estacins rupestres, froito dunha paciente labor de campo e gabinete.
A dcada dos oitenta apenas ofrece datos de interese o nico verdadeiramente
importante o magnfico traballo de prospeccn e catalogacin que desenvolveron
varios grupos de investigadores vinculados s museos de Pontevedra e Vigo, froito do
cal o descubrimento de gran nmero de complexos rupestres e a experimentacin
de diferentes sistemas de reproduccin ( lvarez Nez, 1982; 1985 -1986:97-
125; Patio, 1982: 199 -218; Costas Goberna e outros, 1985; 1987 :61 -89; Costas

34
Goberna , 1988: 39-55; Aparicio Casado, 1989). Nesta mesma dcada o traballo
de distintos arquelogos centrarase na bsqueda e estudo dos asentamentos
relacionables en maior ou menor medida cos complexos rupestres. Os resultados
obtidos permitirn que na actualidade a imaxen da arte rupestre galaico tea variado
de xeito considerable.
A dcada dos noventa e os primeiros anos do 2000 sern claves na anlise destes
grabados, brese a posibilidade de contextualizar un fenmeno que ata o de agora
tia sido analizado sen sar de s mesmo, brense diferentes lias de investigacin
que amosan un panorama moi favorable. O achegamento mundo dos petroglifos
faise dende moitos mbitos e por diversos motivos, dende investigacins que nos
tentan achegar as claves interpretativas do simbolismo que encerran, ata os estudios
sobre a sociedade que os fixo e a bsqueda dos seus asentamentos. As conclusins
deses estudos non son sempre coincidentes, habendo nalgns casos discusins
entre as diferentes posturas. Os investigadores que elixen a denominacin de Grupo
Galaico de Arte Rupestre consideran a produccin dos gravados en relacin a unha
sociedade determinada do Noroeste Peninsular, asentada no noso territorio durante
a transicin entre o III e o II Milenios a. C, coincidindo co final do Megalitismo e co
desenvolvemento inicial da Metaluxia. razoable pensar que os petroglifos teran
explicacin dentro da sociedade que os creou, dentro dunha determinada cultura.
Parceme relevante recalcar a falla de estudos referentes a estes outros
gravados que non se circunscriben a pocas prehistricas, os gravados como
estes que vamos a analizar de factura mis recente. Moito queda por explicar e
debater, o mundo dos petroglifos segue a ser unha cuestin tremendamente
apaixoante e sen esgotar. Todos estes persoeiros puxeron o longo das sas vidas
este pequeno ou grande grao para que esta gran teima sexa unha realidade,
unha realidade que s corre un grave risco, o deterioro e a posible desaparicin
que pesan sobre moitos destes complexos se non se toman as medidas de
proteccin pertinentes.

3 - ANLISE DOS GRAVADOS.

Teo o costume de facer percorridos polo monte, era o mes de febreiro e o tempo
acompaaba. De modo que lle fago a visita o Lrez, baixo a proteccin do engaiolante
Penide. Decido acadar a cima, as condicins de luz eran idneas, era o solpor, luz rasante.
Topei con estes gravados e sorprendronme, tratei de recopilalos para que sexan
coecidos. Este artigo quere servir tan s para iniciar o estudo destas marcas e
poidamos desvelar o segredo que poidan esconder. Se non agochan ningn segredo,
sempre nos quedar o pracer de camiar por Penide e dende este cotarelo, autntica
torre vixia de toda a parroquia de Das Igrexas e mesmo de Forcarei, podemos disfrutar
dunha excepcional paisaxe, escoitar o paso do Lrez e mesmo chiscarlle un ollo Seixo.

3.1. LOCALIZACIN

35
 Situados na cima do Monte Penide, na provincia de Pontevedra, no Concello
de Forcarei, parroquia de Das Igrexas no lugar de Quintelas de Arriba.
Monte Penide unha das elevacin coas que conta a parroquia de Das
Igrexas. un coto grantico de 714 metros de altitude que forma parte da
terminacin occidental da Serra do Candn. Cunha pendente moi pronunciada
na sa cara leste, por onde se abre paso o ro Lrez, e unha ladeira occidental
moi suave permitindo a subida a superficie grantica da cima ( Fig. 02 ).

Coordenadas xeogrficas:

Laxa 1 Laxa 2
Latitude: 42 36 51.9 N Latitude: 42 36 49.9 N
Lonxitude: 8 19 46.9 O Lonxitude: 8 19 45.9 O
Altitude: 688 m Altitude: 682 m

Descricin accesos:
Na estrada Forcarei Silleda, pasando Quintelas de arriba, a novecentos
metros, nun alto que hai man dereita, vemos un enorme aeroxerador. Metmonos
por unha pista de grava que conduce o aeroxerador, a catrocentos metros ( ata
aqu podemos ir en coche, por agora), antes de chegar ao aeroxerador e de

Fig. 02 Situacin de Monte Penide e

localizacin das das Laxas.

36
rematar os muros que cerran unhas fincas, coecidas co nome de Granxas das
cruces, tomamos ( campo a travs) direccin dereita cara a cima do monte,
tomando un cortalume e un aramado, metmonos pola porta que ten o aramado
e continuamos camio ata a cima do monte.

3. 2. CARACTERTICAS DO EMPRAZAMENTO:

Emprazamento topogrfico: Ladeira

Utilizacin do entorno: Monte baixo, dispn dunha recente plantacin
de rbores.

3.3. ESTADO ACTUAL

Vexetacin: Lques e carriza cubrindo as pedras. Rodeando as laxas existe un

abondoso mato formado maioritariamente por toxo e carrasco.
Destrucins e alteracins: O lugar sufriu unha forte actividade extractiva, foi
a canteira da parroquia. Moi alterada por axentes naturais e as vagas de lume.
Tipo de Propiedade: Monte Comunal

3. 4. MEDIDAS DE PROTECCIN:

Sen medidas de proteccin.

3. 5. CROQUIS DE DESCRICIN:

LAXA 1:
Laxe de granito de grao medio, medianas dimensins. Trtase dunha superficie
inclinada destacando do terreo inmediato e bastante ben visible a certa distancia.
Os gravados visibles localzanse na zona superior da rocha, xa que o resto da
rocha foi profanada pola actividade extractiva que sufriu toda a zona.
Advrtese que foi unha gran mole grantica, da que s se conserva unha
superficie pequena, cunha forma mis ou menos triangular, de 1,70 m. na base
e os outros lados de 2,70 m.e 3,10 m. respectivamente.
Os motivos representados semellan cruciformes. Observamos das zonas, na
zona superior ten catro cruces. A primeira cruz ten 12 cm. no brazo horizontal e 14
cm. no brazo vertical. Unha segunda cun tamao de 15 cm. no brazo horizontal e

37
 24 cm.no brazo vertical, os remates horizontais presentan pequenas cazoletas ao
igual que o superior. As dimensins da terceira son 10 cm. no brazo horizontal e 21
cm. no brazo vertical, remata tamn esta cruz nunha pequena cazoleta na sa parte
inferior. A cuarta cruz mide 18 cm. no brazo horizontal e 13 cm. no brazo vertical.
A segunda zona, un poco mis abaixo, aparece rodeada por un suco a
modo de crculo que non a rodea na sa totalidade. Os motivos que aparecen
representados semellan cruciformes, o grupo componse de sete formas a modo
de cruces de triple travesao e recruzadas, rodeadas cada unha por un crculo;
das cruces latinas e unha cruz inscrita nun crculo. Son todas iguais ainda que
vara o tamao, s unha delas non est recruzada.
As dimensins das distintas feituras a seguinte: a primeira ten 39 cm. o brazo
vertical, que remata nunha pequena cazoleta, 17 cm. os travesaos horizontais
e nove centrmetros o travesao que as recruza. A segunda ten 37 cm. o brazo
vertical, os remates superior e inferior desta cruz presentan cazoletas, dous dos
brazos horizontais miden 17 cm. e 9 cm. os travesaos que os recruzan, o terceiro

Fig. 03 Laxa 1. Monte Penide.

38
brazo mide 13 cm. e 6 cm. o travesao que o recruza . A terceira mide 22 cm. o
seu brazo vertical, no remate superior presenta unha pequena cazoleta, os seus tres
travesaos miden 6 cm., esta a nica que non aparece recruzada. A cuarta mide
16 cm. o seu brazo vertical, o primeiro e o terceiro travesao 5cm., e o segundo 9
cm. , os travesaos que os recruzan 5 cm.. A quinta mide 19 cm. o seu brazo vertical,
9 cm. os travesaos, os travesaos que os recruzan miden 5 cm. . A sexta mide
33 cm. o seu brazo vertical, 13 cm. os travesaos, e 5 cm. os travesaos que os
recruzan. A stima mide 34 cm. o seu brazo vertical, os remates superior e inferior
deste brazo presentan cazoletas, os tres travesaos miden 9 cm., e os travesaos
que os recruzan 3 cm..
Todas a parecen rodeadas de crculo.
seu lado aparece unha cruz inscrita nun crculo de 17 cm. no brazo vertical
e 15 cm. no brazo horizontal.
Un pouco mis arriba as outras das cruces, a primeira mide 15 cm. no seu
brazo vertical e 10 cm no brazo horizontal. A segunda mide 18 cm. no brazo
vertical e 12 cm. no brazo horizontal.
O suco: ten unha anchura de 2 cm., bastante ntido, pouco erosionado, con
perfil en V, semella que foron realizados cun instrumental metlico de punta
(Fig. 3, 4, 7 e 8).

Fig. 4. Laxa 1. Monte Penide.

39
 LAXA 2.
Laxa de granito de grao medio, medianas dimensins. Trtase dunha superficie
a rentes do chan, pouco visible na distancia.
Gravada sobre un panel mis ou menos horizontal e moi pouco destacado do
terreo inmediato, aparece cuberta por sedimentos dos axentes erosivos e polos
restos dos frecuentes traballos de cantera. Mide 2,90 m. no eixo N-S e 2,95 m.
no eixo leste- oeste.
Os motivos representados son cruciformes, observamos cruces difciles de ver.
Anlise das mis salientables: a primeira cruz mide 21 cm. no brazo vertical
e 15 cm. no brazo horizontal. A segunda mide 17 cm. en mbolos dous brazos.
A terceira mide 18 cm. en mbolos dous brazos. A cuarta mide 13 cm. nos
dous brazos.
O suco: ten unha anchura de 3 cm. , semella que foron feitos por un obxecto
metlico de punta ( Fig. 5 e 6 ).

4. UNHA POSIBLE INTERPRETACIN

Algunhas veces resulta difcil diferenciar os gravados prehistricos de gravados

de poca histrica, xa que poden presentar algn motivo similar, mentres que
outras figuras resultan case imposibles de atribuir a unha ou outra poca.

Fig. 5: Laxa 2. Monte Penide.

40
 No caso que nos ocupa e tras a anlise dos gravados feitas polos profesores
da Universidade de Santiago de Compostela, Fernando Acua Castroviejo e
Camilo Fernndez Cortizo, conclen que se trata de gravados de poca histrica.
Poderan ser de poca medieval ou moderna, principalmente polo motivo que
aparece representado, cruciformes e pola viveza do suco.
A cruz o principal motivo dos gravados de poca histrica.
O seu significado pode ser mltiple. Puideron ter sido executadas como smbolo
de propiedade das terras en que se atopan. Tamn se puideron realizar cun carcter
apotropaico, de proteccin contra o descoecido, ou mesmo nun intento de cristianizar
a zona. Outra posible hiptese permitiranos afirmar que se trata dun indicador do lmite
parroquial, do que se atopan relativamente preto na actualidade, estan situadas entre as
Parroquias de Das Igrexas e Pereira. De feito, a monumentalidade da rocha en que estn
gravados fai dela un elemento moi rechamante, que permite unha rpida identificacin
para ser utilizada como lmite. A proximidade das mmoas reforza esta hiptese, pois as
mmoas tamn servan de marcos para establece-los lindeiros de propiedade.
Os lmites parroquiais en ocasins lmbranse en actos e acordos entre as
comunidades vecias, nos que poderan ser confirmados gravando unha cruz ou
unha rocha con cruces. Nalguns casos para facer as divisins parroquiais ian ata o
lugar os dous prrocos, con testemuas persoas dos dous lados- e cada testemua
faca unha cruz ou unha marca na pedra, autentificando as a divisin parroquial.

5. OUTROS VESTIXIOS ARQUEOLXICOS EN MONTE PENIDE

Fig. 6: Detalle Laxa 2.

41
 Conserva vestixios de poca prehistrica, concretamente da cultura dos
dolmes ou mmoas. Penide conta con das mmoas inventariadas, pero
sinalado por Bouza Brey como un enclave de mmoas, fala que na cima existiron
un nmero indefinido de mmoas, totalmente destrudas pois a zona foi moi
alterada polos canteiros. Moi prxima cima no punto chamado a Granxa, no
lado noroeste est unha mmoa, un pouco mis o norte, cerca da estrada a
outra, mbalas das estragadas. Lindando coa segunda mmoa est o grupo de
Os Olleiros. Esto flanos dunha presenza humana, que a groso modo, podemos
situar entre o 3.500 e o 2.000 a.C. Estas mmoas son monumentos funerarios
erixidos polos primeiros agricultores e pastores que poboaron esta zona.
Polo xeral, estes monumentos megalticos estn construdos por unha cmara
cuberta por un tmulo, en forma de casquete esfrico, edificado con sucesivas
capas de terra e pedras e protexido, na meirande parte dos casos, por unha
coraza de pedras de tamao medio, nalgns casos esas pedras eran seixos
brancos para resaltar a visibilidade.
difcil saber como eran fsicamente estes poboadores, pois a extrema acidez
do noso solo galaico e o seu elevadsimo grao de pH, corroe totalmente os sos,
de modo que non chegou a ns ningn esqueleto das persoas inhumadas. Pero
segundo os datos doutras reas, especialmente da rexin atlntica, podemos
pensar que os individuos daquelas comunidades posiblemente mediran entre
1,50 m. e 1.65 m. de altura, segundo o sexo, cun predominio cranial dolicocfalo,
riscos acusados de gracilidade e mesmo unha certa apariencia negroide;
as sas queixadas seran bastante santes. Desde a ptica antropolxica
estariamos, hipoteticamente, diante dun tipo humano chamado mediterrneo

Fig. 7: Detalle Laxa 1.

42
 Fig. 8: Detalle Laxa 1.

ibero-insular. Tampouco sabemos como se colocaban os corpos dos enterrados

na tumba, pode que se puxeran en posicin flexionada, anda que de acordo
cuns ritos diferentes acordes co prestixio social do morto. Unicamente sabemos
da presencia de amoreamentos de pedras, pavimentos, cachelas pode que
de carcter ritual e enxovais de acompaamento. Polos datos arqueolxicos
tamn se comtempla a posibilidade dun rito de osario, no que os sos do defunto
seran tronzados antes de introducilos no sartego ( Rodriguez Casal, 1990: 123).
A relacin entre mmoas e vas de trnsito consttase aqu, as segundo
Lamas Brtolo, as mmoas de monte Penide xunto coas do grupo de Coto Vello,
a de monte Olleiros e a de Outeiro de Vela franquearan o camio de feira que
una a parroquia de Das Igrexas coa feira de Aciveiro
A propsito da Feira de Aciveiro e conforme o Dicionario Madoz de 1845 a
actividade comercial de Forcarei centrbase fundamentalmente nas feiras de
Soutelo, que se celebraba o ltimo mrcores de cada mes na feira de Aciveiro
celebrada o terceiro domingo de cada mes. feira de Aciveiro acudan os
vecios dos pobos inmediatos para a compra-venda de gando (cabalar, vacn,
lanar, porcino), froitos e produtos do pas (ovos , centeo, millo).
Conta tamn con restos de antigas explotacins de recursos primarios, con
restos de minera, de indeterminada adscricin cultural ainda que poideran
tratarse de restos de poca romana.
Os romanos loitaron preto de 200 anos contra tribos peninsulares (beros,
celtas, ) s que dominaron en tempos do emperador Augusto. En Terra de Montes
interesbanse polas minas e pola agricultura, a prensenza romana faise evidente

43
 a travs desas vas de comunicacin que cruzaran Terra de Montes, pasando
por Cerdedo e Soutelo ata Ourense e Lugo (sera a base da estrada Pontevedra
Ourense), quedan vestixios nas partes que non utilizou esta estrada, sobre todo,
en Cerdedo, outra evidencia do seu paso agroma nas pontes.
Nesta zona e segundo o mapa metaloxentico, mineralizbel o estao, de
modo que ese debera ser o mineral explotado.
Est situada nunha zona de monte que se coece como Carams, lindando coa
parroquia de Pereira, coecida como a mina da Urceira ou mina de Carams,
situada preto dun lugar onde o Lrez toma auga dun regato que nace en Narcellas.
Trtase, segundo Xulio Carballo Arceo, dunha mina en galera, presenta unha boca
en forma ovalada, duns 2 m. de ancho, orientada cara o suroeste. Esta galera
encntrase entullada a escasos metros da sa entrada. Tanto a galera como as
labores superficiais estn realizadas sobre un xacemento secundario aluvial, de
cantos rolados de cuarzo e de granito, resultado das tarefas de lavado de aluvins.

6. LENDAS POPULARES EN TORNO AO MONTE PENIDE

A xente sempre se preguntou quen seran os seres que construiron as mmoas,

as antas. Mouros e mouras son considerados en Galicia tradicionalmente
anteriores aos romanos; nada teen que ver cos rabes que invadiron a pennsula
Ibrica no sculo VIII. Esta palabra utilzase co mesmo senso que a palabra
morto, dicir, dun ser que xa non pertence comunidade dos cristins vivos.
Pero estes mortos non deixaban totalmente de existir, de a que mouro e moura
sexan os antepasados remotos, os ancestros, os desaparecidos hai algn tempo
cando anda non chegara o cristianismo. A Igrexa, no seu afn evanxelizador contribuu
a manter vivo o termo mouro confundilo cos naturais do territorio da antiga
Mauritania, do Norte de frica, que eran musulmns e inimigos do cristianismo. E o
mouro co significado de musulmn pasou a ser un personaxe do folclore: un habitante
de castelos, covas e ruinas do pasado nas que xamais vivira nunca un mahometano.
Os mouros son na crenza popular, os primeiros poboadores de Galicia; amosan
un certo antagonismo cos labregos, manteen con eles unhas relacins peculiares.
Os mouros teen os cartos, o ouro. Tamn se conta que nas mmoas haba, ou hai,
tesouros agochados. Sobre este ncleo temtico recollemos unhos relatos:
Din que no Monte de Penide, hai tesouros enterrados, ouro. Os ricos, os de
atoparon e levaron cuncas e olas de ouro. E onda a mina hai grades de ouro. (sic.)
(Informantes: Ermitas Pereira e Mara Lpez de 64 e 65 anos respectivamente,
vecias de Quintelas, Das Igrexas)
Outro relato recollido o da Galia dos pitios de ouro:
En Penide, entre as penas, haba unha galia que saa camio do medio
(antigo camio que comunicaba Das Igrexas con Pereira). A Galia saa s veces

44
1. Mmoa | 2. Mmoa | 3. Mina

Fig. 9: Outros xacementos arqueolxicos no

Monte Penide.

con todos os pitos, e eran de ouro. Vrona a ela e os pitios a xente que a por ese
camio cara Pereira. Qixeron colle-la pero escapballe al pola rega de Penide
(Informantes: Ermitas Pereira e Mara Lpez de 64 e 65 anos respectivamente,
vecias de Quintelas, Das Igrexas)
Destes relatos podemos estrapolar, seguindo a anlise de Aparicio Casado,
algunhas lecturas:
O campesio galego fai unha elaboracin mtica e imaxina aos antigos poboadores
posuidores de inmensos tesouros; os pobos antigos para eles constituan sociedades
ricas, onde era abondoso o ouro. Para chegaren a estas deducins, partirn da
observacin dos detalles construtivos de antas e mmos, e engdenlle a lxica,
trasladando antigidade a sa idea de sociedade. Outra posible lectura pode
ser a evidencia de que os campesios galegos andaron na procura de tesouros,
remexendo en castros e mmoas, ata tempos moi recentes. E continan afirmando
que moitos atoparon ese ouro e que a orixe da fortuna dalgunhas casas.
Todo este discurso amsase envolto nunha atmsfera de escepticismo, incertezas,
de sospeitas tpicas da mentalidade campesia e que se pon de manifesto nas frase
que utilizan.din que hai, ningun o veu.. e que rematan bo, pero esto un conto

45
 As lendas sempre teen un pouso verdadeiro que cmpre saber interpretar.
Na actualidade xa mis difcil recoller da tradicin oral antigas lendas e crenzas
relacionadas con estes montes. Lamentablemente os ancins que recordaban
estas cousas xa non estn connosco.

7. NA PROCURA DA CONSERVACIN DO PATRIMONIO

Para rematar e poder disfrutar mellor da vista de petroglifos, diremos que hai
varias maneiras de poder velos. Todas elas teen como requisito indispensable un
bo paseo polo monte. A mellor hora para poder velos o solpor, pdense deste
modo apreciar mellor os sucos gretados na pedra. Outra maneira mis aventureira
noite e coa luz dunha lanterna, as sombras que fai a luz permtennos percibir
mellor os gravados, sacndolle folgos s sucos erosionados que coa iluminacin
dirna son difciles de percibir. As marcas de pedra deste xeito nchense de vida. De
calqueira xeito cando nos acerquemos a eles, tanto para disfrutar da sa vista como
para estudalos, debemos de considerar unha serie de normas: non pintalos con xiz,
evitar pisalos, non se poden remarcar con punzns ou outras ferramentas e tampoco
se lles pode quitar os briofitos e os lquenes, pois axudan a sa conservacin.
Somos conscientes de que os xacementos arqueolxicos pecisan dun profundo
labor de divulgacin e sensibilizacin, que repercutir na sa proteccin. Cando
se visiten temos que ser respectuosos, a nosa responsabilidade conservalos
para que os nosos herdeiros poidan coecelos e disfrutalos.

BIBLIOGRAFA

ALONSO ROMERO, F. ( 1998 ): Las mouras constructoras de megalitos:

Estudio comparativo del folklore gallego con el de otras comunidades europeas,
en Anuario Brigantino, n 21, pp. 11 28.
APARICIO CASADO, B. ( 2007 ): O Imaxinario Popular. Notas sobre os mouros
encantados, A procura da nosa identidade Terra de Montes, pp. 153 159.
Deputacin de Pontevedra.
BOUZA BREY, F. (1940): Insculturas cruciformes de Presqueiras. Boletin de
la Comisin de Monumentos de Ourense, XII, n 250, Ourense, pp 217 222.
COSTA GOBERNA, F.J, NOVOA LVAREZ, P. (1993): Los grabados rupestres de
Galicia. Monografas, 6. A Corua, Museo Arqueolxico, pp. 231 237.
CARRERA RAMREZ, F, COSTAS GOBERNA, F.J, PEA SANTOS, A. ( 2002):
Grabados rupestres en Galicia. Caractersticas generales problemtica de su
gestin y conservacin. Deputacin de Pontevedra.
FERRO COUSELO, X. (1952).: Los petroglifos de trmino y las insculturas
rupestres de Galicia.

46
 GARCA ALN, A., PEA SANTOS, A. ( 1979): Grabados rupestres de la provincia
de Pontevedra. Fundacin Barri. Museo de Pontevedra.
INVENTARIO DE XACEMENTOS ARQUEOLXICOS ( 2005). Consellera de
Cultura e Deporte. Pontevedra.
MADOZ, P. (1845) : Diccionario geogrfico- estadstico- histrico de Espaa y
sus posesiones de Ultramar.
LAMAS BRTOLO, J.(2007):As mmoas de Terra de Montes: Na procura do
aproveitamento estratxico e simblico da paisaxe, A procura da nosa identidade
Terra de Montes, pp. 141 -151, Deputacin de Pontevedra
LEMA SUREZ, X. M. (1999): Arquitectura megaltica na Costa da Morte. Edit. Neira
PEA SANTOS, A. , REY GARCA, J.M. ( 1999): Petroglifos de Galicia. Editorial Va Lctea.
PEA SANTOS , A.( 1992): El grupo galaico de arte rupestre
http:// www.ctv.es- USERSS- sananton-lleida. pdf.
PEA SANTOS, A. (1999): Os petroglifos galegos. Editorial A Nosa Terra.
RODRIGUEZ CASAL, A. ( 1990 ): O megalitismo. A primeira arquitectura monumental
de Galicia. Biblioteca de Divulgacin. Universidade de Santiago de Compostela.
SARTAL LORENZO, M.A. ( 2008): Via crucis dos petroglifos: entre o megalitismo
e a cultura castrexa
http: //www.geocities.com/alendoval/viacrucis pegroglifos.html..
VILASECO VZQUEZ, X. I (2000).: A arte rupestre na costa de morte, Nas orixes da
nosa identidade.Actas II Simposio de Historia da Costa da Morte, pp. 29 - 59, Edit. Neira.
______________
Fig. 1. Laxa das Buratas segundo debuxo de Bouza Brey. Presqueiras.
Forcarei
Fig. 2. Situacin de Monte Penide e localizacin das das laxas.
Fig. 3. Laxa 1. Monte Penide
Fig. 4. Laxa 1. Monte Penide
Fig. 5. Laxa 2. Monte Penide
Fig. 6. Detalle laxa 2.
Fig. 7. Detalle da Laxa 1.
Fig. 8. Detalle Laxa 1.
Fig. 9. .Outros xacementos arqueolxicos no Monte Penide.
Escala. 1:20.000

47
 Coma John Huston
Inma Lpez Silva
Escritora

s veces, mentres soaba a msica do NODO, deixbase levar polas sas

propias lembranzas, coma se aquela crnica cinematogrfica obrigatoria non
fose para el mis c detonante da imaxinacin. Pua as bobinas, vixiaba o
proxector e, mentres tia tino de que non ardera a pelcula, imaxinaba escenas,
imaxes e momentos que ben poderan ter sido o comezo dunha gran pelcula.
Haba unha idea recorrente: o da da la de mel no que, altura das Casetas, viu
caer a maleta desde o teito do bus da Estradense facendo voar polos prados o
seu traxe de noivo. Sera un bo comezo para un filme, si, seor. Logo xa se vera
como continuaba. Poda terlle dado por facer cine, coma a Chano. Pero, ao final,
polo que fose, el quedou con aquel oficio de quen observa os soos dos demais
desde atrs, mentres a pelcula avanza.
Poda ter sido cineasta. Haba das nos que a msica do NODO lle faca pensar
no que sera del se en lugar de imaxinar historias mentres pua as bobinas no
cine de Forcarei decidira cargar a cmara ao ombro e contalas a travs do visor.
Coma John Huston, se quixera, podera ter convertido as bestas de Sabucedo
no rabao que levar por terras sen conquistar, e converter os seus vecios en
vaqueiros rudos que fumaran tabaco de mascar. Rodara grandes historias de
amor a un lado e a outro do ro Lrez. Ou filmara a toma e destrucin do convento
de Aciveiro cun suave toque de nostalxia medieval. Mesmo podera contar unha
guerra entre Soutelo e Forcarei ao
mesmo estilo que A gran evasin.
As era a msica do NODO. Ondoa,
miraba desde atrs as facianas
atentas das raparigas da vila e va
nelas a Marilyn Monroe con camisa de
cadros, e sobre todo, esculcaba nelas
Greta Garbo de pelculas que non
viran pero que imitaban sen sabelo:
todas, sen excepcin, lavaban a cara
no inverno coa neve que se acumulaba

48
no peitoril da fiestra dos seus cuartos. Poendo aquelas pelculas espaolas
cargadas de tonadilleiras e cupletistas, de imposbeis amores entre seores e
criadas, s veces pensaba que sera deles todos se, coma John Huston, el fose
quen de filmar as historias que todos os seus queran para si cando sentaban
naquelas ringleiras de asentos onde os namorados se amaban de esguello e
onde os nenos soaban cunha vida coma as das estrelas de Hollywood. El ben
o va desde o seu taburetio onda o proxector, despois de lembrar o pasado ou
imaxinarse cineasta coa msica do NODO.
Tralas pelculas, recolla e volva para a casa. Falaba cuns e cos outros.
Nalgunha ocasin incluso tomaba un vio na taberna. Nos das longos do vern,
tamn aproveitaba as ltimas raiolas do sol para dar un paseo ata a beira do
ro. Pero nunca lle contou a ningun as cousas que pensaba mentres no cine de
Forcarei todos escoitaban o NODO, atentos. Sempre lle pareceu que desvelar ese
segredo deba de ser perigoso. Ao mellor, mesmo pechaban o cine e, sen cine,
que sera das rapazas que se peiteaban coma Liz Taylor para ir bailar coa banda
polos Dolores?
Pero un da o cine pechou e el ficou porta sen o taburetio onda o proxector,
preguntndose se John Huston deixara tan facilmente que aquel lugar ao oeste
de todos os oestes quedase orfo das pelculas, e mesmo do NODO co que, por
aqueles das, botar o maxn por riba da Terra de Montes, coma un gavin que
o salva todo. Mais el non era John Huston e aquel lugar non era Hollywood, nin
sequera Pars. E Reina Por un Da na televisin era agora o espello no que se
miraban as Marilyns con ondas de auga no cabelo que lle dican adeus coa man
cando pasaban por diante do cine pechado. Ainda as, mereceran que algun
lles gardara as caras de rapazas felices en celuloide. E John Huston non a ir a
Forcarei para facelo por el.
Despois mesmo desapareceu o edificio e a mquina de proxectar, e o celuloide
que arda. O taburetio de mirar desde atrs as caras asombradas da xente ante
a pantalla foi para lea nalgn inverno con neve. Pero con todo, el non esqueca.
Cando revelaba as fotos de carn ou cando investa un domingo en lle facer o vdeo
da voda a algn dos soadores que sentaran outrora nas ringleiras de asentos fronte
pantalla, el anda escoitaba no maxn a msica do NODO, coma se fose a previa
daquela pelcula que se a gardando
na cmara. Non era cine, pero podera
selo. No mais fondo, anda gardaba a
esperanza de que calquera da, nunha
desas cerimonias que filmaba para o da
no que os cnxuxes esqueceran por qu
casaran, caese unha maleta dun coche
lanzando ao vento os traxes de noivos
e dndolle a oportunidade de contar
as, co ollo posto naquela cmara, unha
historia coma as de John Huston.

49
 AS CORES
ESVADAS DA
NOSTALXIA
50
 En riba e abaixo, membros da familia de Pura Dapena, de Chamosa, en distintas e
antigas fotos de eco nostlxico. As de riba en torno a 1920, e a de abaixo en torno a 1940.

51
 Primeira Comun de Pura Dapena, no ano 1943. Mara Dapena de nena, diante
dun palleiro, e Manolo de Cidro, Mara e Manuel Dapena montados nun tractor,
nos primeiros anos da dcada dos cincuenta.

52
 Na foto de riba, familia Dapena de Chamosa a comezos da dcada dos 50. Abaixo,
familia de Martio da Ponte en torno ano 1925.

53
 En riba, mozas de Chamosa cosendo (entre elas Pura, Divina e Elvira) nos anos 50. Abaixo,
foto de casamento de Pura Dapena coas amigas e nenos convidados, a finais da mesma dcada.

54
 Casamento de Dora e Sabino con todos os convidados banquete posando na parte sur da
igrexa de Forcarei, que se celebrou na casa de Herculina (abaixo) a comezos dos anos cincuenta.

55
 Arriba, cursos para obter o graduado escolar en Forcarei, a comezos dos anos 60, cos
mestres Don Jos e Don Nicols. Abaixo, probas de Educacin Fsica dos alumnos
de Extensin Agraria, en torno a 1973.

56
 Actividades do alumnado de Extensin Agraria. Na foto de riba, no cuartel vello
(hoxe Centro Social), e abaixo colocando o poste sinalizador de Rabadeiras.

57
 Na fotografa de riba, mocidade da Umia na festa de Santa Isabel de Escuadro, nos anos 60.
Abaixo, procesin en Meava, tamn nos anos 60

58
 Nenos da parroquia de Meava nos anos 50. Abaixo,
Tucho da Umia e familia na labranza

59
 Familia Graa, avs e netos, na neve. Abaixo, Touk, Luis do Medioda e
Antonio de Chamosa, nos anos 80

60
 Fin de curso da Escola de Forcarei no ano 1970, en Aciveiro.

61
 Arriba, outro momento do Fin de Curso 1970. Abaixo, xente de Das Igrexas e
Forcarei traballando na Ponte de Fundouteiro.

62
 Arriba, Avelino dos Chamosas e algunhas mozas da Ponte nos anos 20, entre elas
Pilara, dereita da foto. Abaixo, Reis en Forcarei no ano 1967

63
 Cecilia Barreiro, de Sorribas e Belsita Gonzlez, de Pardesoa,
alumnas de Extensin Agraria, no ano 1973

64
65
 As pingas de orballo
caan sobre a pedra do seu leito.

Os canteiros debuxados
cantaban no seu verbo
marcando o latexar da terra
con maceta e cicel,
e o pulso das muieiras
nas romaras de gaita e redobrante;

A deusa artista creadora:

a Msica, con eMe de Muller.

66
Se hai algo que distingue aos nosos montes
que s precisan escoitar os tres primeiros compases dunha muieira
para seguir entondoa
nun eco que camia cara o eterno.

Un eco circular
un da Capo al Segno.

Un monte que late

distole-sstole-distole
nun D.S. non ferido polo tempo;

se hai algo que o distingue

e ser o nico monte gaiteiro.

67
 Sen naves espaciais
chegaron as luces de cores
traguendo o glamour
dos tacns e os estampados
Romara das Dores.

o baile
mergullou as olladas cmplices
no recordo dos xigantes
bailando pasacorredoiras e pasodobres.

68
 Choraban
as pedras
silandeiras.

Bailaban
polas meixelas
nun asubo de caracolas
de menias gaiteiras.

En cada pinga
o reflexo da torre
e o sal do desexo
de ser parte da Barciela.

69
 Chegaron as gaiteiras
canda as luces de cores.

E chegaron as mulleres
mis ca nunca

e xa non eran s labregas,

e vivas de vivos e mortos.
Eran mulleres XXI.

Rosala
de seguro estara orgullosa
de ver cantar

70 s agora menias gaiteiras.

 A maxia do rebelado
s era comparable
a atravesar a Baiuca.

Ir subindo as revolucins do 600

e ver
entre a nboa,
cada vez mis ntida,
a silueta anceiada.

A visin das fotografas definitivas.

a entrada en Cotaredo,
sentindo a palabra fogar.

71
 O teu engado
ficou bailando no ar
enchndoo todo
cun cheiro inconfundible.

Cando voltei a aquela casa

anos despois
o teu engado
anda desdebuxaba araeiras coas lembranzas.

De speto
unha bafarada de vento
entrou por unha das fiestras rotas
deixando tras de si
unha mensaxe escrita coa xema dos dedos no p:

a maxia de cada recuncho

reside na araeira pespuntada por cada unha das persoas que o habitou.

72
73
 Forcarei en Cores
FOTOGRAFA CREATIVA
Esta exposicin de fotografa poderase contemplar na Casa do Concello
dende o da 15 de agosto ata o 15 de setembro.

PANCHO
RODIO
F. ROZADOS
ROCHI
74
 PANCHO RODIO pintor, nacido en Pontevedra. O Concello de Forcarei xa
ofreceu unha exposicin dos seus cadros no ano 1991. Nesta ocasin ofrcenos
unha interpretacin de Forcarei a travs de fotografa creativa, en colaboracin
con F. Rozados Rochi. O resultado apaixonante, e poderase ver a partir do da
15 de agosto na Sala de Exposicins do Concello de Forcarei.

VACA MATRICA

MULLER LABREGA EN PRIMAVERA

75
 PRAZA INUNDADA

PRAZA ILLA

76
 CONCELLO SOLARIZADO

CONCELLO NATURAL

77
 FORCAREI A ESPTULA

PAISAXE

78
 MOSTEIRO DE ACIVEIRO CON REMUO

COMPOSICIN
PAISAXECOA IGREXA

79
 OUTONO EN VILAPOUCA

PONTE MARIL EN OUTONO

80
 TENDAS EN PONTEMARIL

TENDAS EN PONTEMARIL

81
 MUOS DE VENTO

NOITE NA PONTE

82
 VACA ART

VACA MATRICA

83
 CONCELLO

COMPOSICIN

84
 MUO DE VENTO

PAISAXE DE OUTONO

85
 Estas fotografas de F. Rozados Rochi foron realizadas entre o ano 2001 e
o 2010. Nelas, recolle diferentes visins creativas de Forcarei, da sa paisaxe,
eventos e monumentos.

FESTA DO GAITEIRO (2009)

NOITE EN SOUTELO (2009))

86
 ANOITECER NAS BAIUCAS

LAGOA SACRA DE MEAVA

87
 AMENCER NA PRAZA I

AMENCER NA PRAZA II

88
 ESTATUA DA MULLER LABREGA

IGREXA DE FORCAREI DERRETNDOSE

89
 FEIRA EN FORCAREI (2004)

FESTA DAS DORES 2009

90
 CASA DO CONCELLO (2001)

NOITE DE REIS 2010

91
 PARQUE ELICO (2009)

CENTRAL ELICA (2009)

92
 OBSERVATORIO I (2010)

OBSERVATORIO II (2010)

93
 FESTA DO GAITEIRO (2009)

FESTIVAL FOLK CHURRUCHAO (2009)

94
 ANOITECER NAS BAIUCAS II (2010)

CASA DO CONCELLO (2002)

95
 FREIXA NO UMIA (2003)

LAGOA SACRA II (2009)

96
 TIOVIVO NA FESTA DAS DORES (2009)

CHAVE EN ACIVEIRO (2009)

97
 A morte da freixa
Por Pura Dapena

Hoxe fai un da triste, chove todo o da sen parar, semella un dos invernos de
antes, cando chova semanas enteiras de continuo, porque agora hai anos nos
que chove moi pouco na inverna. O nico que me alegra un pouco cando chove
ollar a freixa, que colle vida. Estou ollando a fervenza de auga, que baixa branca
coma se fora neve, facendo un rudo que adormenta, coma cando era pequena,
que durma nun xergn de follato, e antes de me deitar miraba pola fiestra, para
escoitar o rudo, e daquela xa quedaba durmida toda a noite.
Na nosa casa xa tiamos colchns de lan, pero eu quera mellor o de follato.
Facalle un burato no medio e daba moita calor, ata que mia nai, Avelina
Fernndez, un da dxome: Se o queres, faino ti, porque daba moito traballo
facelo todos os anos, coller o follato de onda a espiga, para que non fora moi
duro e sen nada de cachoto.
A freixa e mais os muos que moan con aquela auga morreron cando colleron
a auga para Forcarei, para consumo das casas e demais. Eran cinco muos, dos
cales s un est agora arranxado, mais sen auga non poden moer. O primeiro
na cima, onde comeza a freixa, era
de Benito Carballeda; o segundo
de Esperanza Gutirrez; o terceiro
de Antonio Rodrguez e Marcelino
Rodrguez; o cuarto de Andrs Mguez;
o quinto de Ermosindo Campos,
Avelino Dapena, Roque Barreiro e
Ramiro Dapena. Estes moan por
das, pero faltar a auga tivemos que
cambiar polos da casa. O noso moe
as espigas sen ter que mallalas, pero
a faria xa non coma a dos outros
muos. Para cocer o pan, collase s
da que estaba pegadia moa, que
era a mellor, senn o pan saa spero.
Iso era antes, porque agora xa nin se
coce senn que sexa por un antollo.
Tamn a freixa ofreca outras
vantaxes. Cando vian os viaxeiros Freixa de Chamosa

98
 Outra vista da Freixa

suban cima para ver como caa a auga con forza e tan branquia. Entn tiamos
carreiros para subir s muos e para levar as vacas monte, que agora est cheo
de maleza. Tamn tia, al no medio, onde fai un chan, un pozo para nos baar os
rapaces e quen quixer. grande, limpabmolo todos os anos, e na parte de riba
tia unha pena grande dende a que nos tirabamos para o pozo ben adiante, porque
onde est a pena cubranos a auga e, como non sabiamos nadar, tiamos medo a
afogar. Logo, un pouco mis arriba, outra pena, que fai un vadn no medio, onde caa

99
 Pontella de Chamosa

a auga nun chorro, era a nosa ducha. Nos tempos da mia nenez pasabmolo moi
ben, sempre cantando. Mis abaixo, nas mesmas penas, haba unhas charcas, e al
metase o lio Meu Deus, que traballo tapalo con pedras para que non quedara
nada fra da auga! Agora est moi de moda para facer colchas, manteis, etc. Canto
traballo daba sementalo, regalo, estonalo, arrincalo, ripalo, poelo en feixios e telo
no ro oito das, mellor na auga da freixa, porque era mis quente e dican que lle
faca ben lio, logo poelo a clarexar no prado outros oito das. Despois poelo
outra vez en feixios e mazalo nun mazadoiro de pedra cunha maza de madeira.
Tia que estar xuntio para que non se estragara. Eu, cando non miraban para min
deixbao estirar dndolle na pedra, porque as mazbase antes, pero a avoa, se me
pescaba dicame: xunto, nena, que o estropeas. Logo, restrelalo, espadelalo, facer
as mazarocas, fialo, facer as maraas, logo cocelas en auga con borralla nun pote
de ferro, e que non tivera lea de castieiro o lume, se non saa o lio moreno. Logo
outros cinco das a clarexo no prado, logo facer os novelos e por fin tecedeira para
facer sabas, tamn colchas de trapos, pondoos en tiras e cosndoos. Tamn se
facan colchas de lan, trapos e lio. Deixbanse os mis bonitos, de varias cores. Son
moi lindas. Eu teo unha que tn no medio as letras de mia nai. Saqueille o fleco e
pxena de alfombra na sala. Os que a ven din que iso non se consegue hoxe a ningn
prezo. En fin, quentar na cama non quentaban nada, pero pesar mia naicia!, non
se poda con elas.
Pois ben, no tempo da guerra, contbame a avoa, como non tian cartos para
mercar nada, fixronlle s nenos camisas e vestidos s nenas, e grazas ter o lio, non
haba outra cousa. A min non me tocou. Cando nacn, no ano 35, meu pai coeceume
cando tia dous anos. Cando se foi para fra non nacera, e foi cando estalou a guerra.
El estaba en Burgos e colleuno do lado de al, como dican daquela, e en dous anos

100
non souberon mis del. Que triste tivo que ser tamn para el nin coecerme sequera!
Pois ben, na cima de todo da freixa, onde comeza a cascada, haba un pozo moi
fondo. Chambase o pozo da mina. Ningun saba o fondo que tia e, segundo dican,
tia dentro unha galia branca cun pitio marelo. Dican que eran de ouro e s saan
nos meses de xullo e agosto, cando era la chea. Dica a avoa que a vira unha vez s
tres da ma. Vian coas vacas ela e mais seu pai, porque antes as vacas s veces
an cara o monte e durman fra se non se atopaban. Aquel da tian unha a piques
de parir e foron ata que as atoparon, e pasando a freixa ela via atrs e sentiuna
cantar. Chamou por seu pai e foron al para collela. Entn meteuse no pozo e xa non
a viron mis, e iso que foron mirar outras veces de noite, pero nada.
Tamn, cando eu era cativa, tiven a sorte de coecer sior Afranio, como
se faca chamar. Estaba na casa de Pedro de Sorribas de criado. Era, segundo
dican, un fuxido da guerra. Via moito coas vacas para Chamosa, para un
prado que se chama a Chousa. Moitas cousas me aprendeu malia a diferencia
de idade. Fomos grandes amigos. Sempre me dica: ti, cando teas algunha
dbida na escola, se estou eu aqu, vn que cho digo. Seica era mestre, e sera,
porque saba de todo. E claro, eu era moi lista, segundo dica a mestra, porque
calquera dbida que tia dicama el, e as da seguinte xa saba todo e mis o
que lle segua. Dicame tamn: Non lle digas que o sabes ata que cho poan.
Desta maneira calquera poda ser
lista, verdade que si?
Cando o coecn, que medo pasei!
Lmbrome coma se fora hoxe. Dxome
a avoa: Puria, ts que ir muo levar
este saco de millo e traer a faria, que
che queda xa collida no pousafoles
(porque os muos todos teen unha
pedra que sae para fra mis cs
outras, e que se usa para poer al os
sacos en alto). Antes os sacos eran de
tea de lio, non eran de plstico coma
agora. Entn eu, pasando a pontella,
que era estreita non collan dous
par, agora xa nin existe, est todo
tirado, d pena, como levaba o saco
na cabeza e o sombreiro, non va
lonxe, e cantando cousas novas, porque
sempre andaba cantando, e chegando
final vin un home e ergun a cabeza
para mirar quen era. Mia naicia! Tia
unha barba grandsima e un sacho na
man. Eu pensei: un tolo, vaime matar,
e como non tia mis c saco para me
Libro sobre o Sr. Afranio
defender, collino e tireillo cabeza. El

101
 apartouse e zas! o saco para o ro. Eu fuxn. El chambame e dicame que non tivera
medo, pero eu nin caso. Cheguei casa que xa non tia nin alento e, claro, sin a faria.
A avoa, verme as dxome: Que ts, mia nena?, meu Deus, como vs entn? Eu
dxenlle o que pasara e dxome ela: Afranio, muller, non che faca mal ningn, non
ves que tn as vacas na chousa. E que fixeches co millo?. Eu dxenlle: tireillo cabeza,
non sei, se cadra foi para o ro. Vlgame Deus, estarache bo. O que ti fixeches!. Logo
foi comigo para que non lle tivera medo e mais para saber que fora do millo. Cando
chegamos al, el xa collera o saco do ro antes de que se mollara, e como o muo estaba
aberto xa llo botara el. Tal foi ben, que se non, como se di, entre trapos e farrapos, o
muo acabara o millo que tia e escentellarase. As foi como o coecn. Ogall lle fose
ben na vida como eu lle desexei. E desde entn podo dicir que foi parte do meu mestre.
Un da preguntoume: E ti que queres ser cando sexas grande?. Contesteille axia:
Mestra de Matemticas. Xa mo parece, que se che dan moi ben os nmeros. Era o que
mis me gustaba, facer problemas, quebrados, regras de tres, en fin, todo o que fose
nmeros. Tamn me gustaba moito a lectura. O que nunca me gustou foi a escritura,
pero como antes s estudiaban os ricos os pobres a traballar. Iso si, ns escola
fomos todos os irmns moito ata os trece anos que remataba a primaria. As rematei
os meus soos de ser mestra e menos mal, que outros da mia idade nin sequera
escola foron. s veces non tian roupa de abrigo e, se non, preferan quedar xogando,
ou non tian zocos no inverno. En fin, nesa idade tocoume coller a sacha, o podn e o
arado. Como todo se faca a man, faca falta moita xente, non coma agora que se fai coa
maquinaria e abonda menos xente, que cos nenos que hai agora a pouco chegaban.
Aqu, en catro casas s, eramos 27, algns mis grandes, outros mis pequenos, claro,
e moitos mis que haba. Pois ben, niso cambiou moito, porque agora, coas becas que
hai os nenos listos tamn poden estudar anda que sexan de xente humilde, e poden
demostrar que serven para o que sexa, porque, como di o refrn, hai quen di o que sabe
e tamn hai quen sabe o que di, que moi diferente.
Tamn cando eramos rapaces faciamos ruadas de pandeiretas nas eiras. Uns
cantaban e tocaban e outros a bailar. Estabamos por veces, para que nos tocara
algo a todos. Como non haba televisin, faciamos o que se poda.
Despois fixeron aqu un cursio para sacar o certificado de estudos primarios,
de noite, e eu, xa casada e con fillos, al me fun por el. Non aprendn mis do que
xa saba, pero rememorei o que tia esquecido. Foime moi doado, pero gustoume ir
de novo escola, xa que non puiden ser mestra, alomenos tiven ese gusto de ter o
ttulo de recordo, porque o saber nunca demais e non ocupa nada. mellor saber
ca ter que preguntar sempre.
P.D: Este pequeo relato feito pensando no meu neto David. Cando entenda
e sexa grande que saiba algo do que se faca na freixa cando haba auga.

Da sa avoa, Pura Dapena.

102
Cantares que cantabamos entre moitos:

En Chamosa no hay quien cante

que muri la cantadora
pues ahora canto yo
que canto ms a la moda

De Chamosa aunque yo muera

de Chamosa aunque yo muera
quiero que corra la sona
de que Chamosa es mi tierra

Pra Chamosa vou cantando

prenda do meu corazn
pra Chamosa vou cantando
pero pra outro lado non

Unha vella e mais un vello

puxronse de foliada
e no medio do camio
quedronse na estacada

Mia nai, mia naicia

coma mia nai ningunha
que me quentou a caria
co calorcio da sa

103
104