Professional Documents
Culture Documents
BG GT1
BG GT1
2
TT Tn ti liu Tc gi Nxb Nm xb
1 Gio trnh Gii tch I T Vn Ban Gio dc 2012
2 Ton hc cao cp Nguyn nh Tr v Gio dc 2007
(T2,3)
3 Gii tch 1 Trn Bnh KH v KT 2007
4 Bi tp gii tch Nguyn Xun Vin HVKTQS 2006
5 Bi tp Gii sn gii Trn Bnh KH v KT 2007
tch I
6 Calculus (Early Jon Rogawski W.H.Freeman 2007
Transcendentals), and Co.
BI TP V NH GT I (V d: T c; Bi tp: Cha trn lp)
BI TP V NH V d: T c; Bi tp: Cha trn lp
CHNG I . Tr: 3; 4(b); 7; 11; 17(b); 25(b).
Chnh: 8(a, b, c); 9; 12(11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 23, 24, 28 -
Cha: 11, 14, 16, 18, 24 ); 13(d i - Cha: e, f, i); 14( Cha: a, b, g, h); 15; 19(a,
b); 20; 23.
6
1) a, b x : a x b , 6) (a, ) x : a x ,
2) [a, b) x : a x b , 7) (, a] x : x a ,
3) (a, b] x : a x b , 8) ( , a) x : x a .
4) (a, b) x : a x b , 9) (, ) .
5) [a, ) x : a x ,
7
Chng minh. (i) iu kin cn. Gi s M Sup(A) . Vy M l mt cn
trn. Ta gi s khng xy ra (**), ngha l 0 0, a A, a M 0 .
Nh vy, M 0 cng l 1 cn trn ca A. R rng M 0 M . Vy M
khng l cn trn nh nht, mu thun.
(ii) iu kin . Gi s xy ra (*) v (**). Nh vy M l mt cn
trn. Gi s M khng l cn trn nh nht. V A b chn trn (t ra bi M)
nn tn ti cn trn nh nht M' v M M. t M M 0 . Theo (**),
a A : M M (M M) M a M .
Vy M khng l cn trn, mu thun.
Lu . im a ni (**) c th chnh l Sup(A) hoc khng. Bn c
cng d dng pht biu khng nh tng t vi Inf(A).
V d 1.1. Tm cn trn ng, cn di ng, gi tr ln nht, gi tr
2
nh nht (nu c) ca tp hp E 2
, n * .
n
e. Cn bc n ca s dng () ()
Mnh . a 0, n nguyn dng, ! b 0 sao cho b n a .
Phn t b ny c k hiu bi n a hay a1/n v gi l cn bc n ca a.
Vi n 2, ta k hiu a thay cho 2 a .
c gi c th t x l tng t vi cn bc l ca s m:
2n 1
a , a 0.
f. Tnh cht Archimede - Phn nguyn
nh l 1.2. c tnh cht Archimede sau y:
0, A 0, n * : n A .
0 2 A n
x y
Lu . x , y xy
x / y
(Tng, tch, thng mt s hu t vi mt s v t l mt s v t).
nh l 1.5. Tp hp cc s v t tr mt trong .
1.1.3. Tp s thc m rng
1.1.4. Lc lng ca , ()
nh ngha. Cho hai tp bt k A v B. A c gi l c lc lng b hn lc lng ca B nu tn
ti mt n nh f : A B .
A v B c gi l c cng lc lng (c lc lng nh nhau) nu tn ti song nh f : A B .
Lc lng ca tp hp A k hiu l Card(A) (c ti liu ghi l #A).
Nu A l tp hu hn n phn t: A {a1 , ... , a n } th quy c Card(A) n .
Nu lc lng ca A b hn lc lng ca B th ta vit
Card(A) Card(B) .
Tp hp A c gi l c lc lng m c, gi tt: A l tp m c, nu c th sp xp cc
phn t ca A thnh dy; c th l, tn ti mt song nh f : * A .
Tp hp v hn khng phi l tp m c c gi l c lc lng khng m c (gi tt: tp
khng m c).
Tnh cht. Lc lng ca tp cc s hu t trn [0, 1] l m c.
Ngoi ra chng ta c:
Tp cc s hu t l m c.
Tp cc im trn hnh vung n v [0, a] [0, a] vi c hai ta hu t l m c ...
Chng minh. .
Ch .
Mi dy dng (ngha l khng i t mt s hng no tr i) l
dy hi t, hi t n s khng i nu.
Hai dy s trng nhau t mt s hng no tr i cng hi t hay
cng phn k.
Nu ta thay i mt s hu hn s hng, hay thm vo hoc bt i
mt s hu hn s hng ca dy th c mt dy cng hi t hay
cng phn k nh dy dy cho.
a.3. Dy b chn
Ta ni dy { u n } l b chn (tng ng: b chn trn, b chn di) nu
tp hp {u n , n 1, 2, ...} l b chn (tng ng: b chn trn, b chn di).
nh l 1.7. Dy hi t th b chn.
Chng minh.
a.4. Gii hn v hn
Ta ni dy {u n } tin n + (hay {u n } c gii hn + ) nu:
L 0, N : n N, u n L.
Khi ta vit lim u n hoc u n (n ) .
n
Chng ta d hiu ngha ca k hiu u n (n ) .
10
Ta ni dy {u n } tin n (hay {u n } c gii hn , {u n } nhn
lm gii hn) nu:
L 0, N : n N, | u n | L.
nh l 1.8. Mi dy dn ra u b chn di. Tng t, mi dy
dn ra u b chn trn.
Chng minh.
b. Tnh cht v th t ca gii hn
nh l 1.9. Gi s {u n }, {v n } l hai dy tha mn iu kin u n v n
vi n N no v tn ti cc gii hn lim u n u; lim vn v . Khi
n n
u v.
nh l 1.10. Cho hai dy {u n }, {v n } .
N , n N, u n v n
lim u n lim v n .
n n
Chng minh.
nh l 1.11 (nh l kp). Cho {u n }, {v n }, {w n } l ba dy. Nu t
mt ch s N no tr i xy ra bt ng thc u n w n v n cn
{u n } v {v n } cng hi t n gii hn th {w n } cng hi t n .
n N, u n w n v n ;
lim u lim u lim w n .
n n n n n
12
a n
By gi xt s hi t ca dy m , a > 1.
n
an
Vy lim , a 1, m *. (1.5)
n n m
14
b1 a1
h
R rng [a 2 , b 2 ] [a1, b1 ]; b 2 a 2
.
2 2
Chn mt phn t u n 2 ty ca {u n } sao cho n 2 n1 v u n 2 nm
trong on [a 2 , b 2 ] : a 2 u n 2 b 2 .
Tng t, bng quy np ta xy dng c dy on [a n , b n ] m
+ Cha v hn cc phn t ca dy {u n } ,
bk a k h
+ [a k 1, bk 1 ] [a k , b k ]; b k 1 a k 1 ... k .
2 2
Chn mt phn t u n k ca dy {u n } sao cho n k n k 1 v
a k u nk bk . (*)
Hai dy {a k }, {b k } l k nhau (ni cch khc, dy on [a k , b k ] l
lng nhau). Theo nh l 1.15, tn ti gii hn chung ca chng:
lim a k lim b k .
k k
Theo nh l kp lim u n k (pcm).
k
Bi tp v nh cho c Chng 1
Tr: 3; 4(b); 7; 11; 17(b); 25(b).
Chnh: 8(a, b, c); 9; 12(11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 23, 24,
28). Cha: 11, 14, 16, 18, 24 ); 13(d i - Cha: e, f, i); 14( Cha: a, b,
g, h); 15; 19(a, b); 20; 23.
Yu cu sinh vin chun b:
T c: V d cui chng 1 (b, d, e);
Lm bi tp theo k hoch;
c trc TL[1]: 1.2. Gii hn dy s tr 30 - 35
1.3. HM S MT BIN S
1.3.1. S lc v hm s ()
b. Cc phng php biu din hm s
Hm s c biu din theo mt trong 4 cch:
Bng biu thc Bng bng s liu
Bng th Bng li
1.3.2. Hm s chn, l
nh ngha.
V d 1.17. Xt xem mi hm sau y l chn hay l
a) f (x) 2x x 5 ; b) g(x) 3 x 6 ;
c) h(x) 2 x 3x 4 ; d) k(x) x 2 2x 4 , x 0.
1.3.3. Hm s ngc
17
By gi ta coi hm s nh mt nh x. Gi s
f: X Y (X, Y )
x X y f (x) Y
l mt song nh. Khi
+ Tp xc nh ca f l X, tp gi tr ca f l Y.
+ f l n nh: x1, x 2 X, x1 x 2 f (x1 ) f (x 2 )
+ f l ton nh: y Y, x X : f (x) y.
Vy vi mi y Y , tn ti duy nht x X f (x) y .
Php tng ng xc nh mt nh x (mt hm s) t Y vo X, k
hiu l f 1 , gi l nh x (hm s) ngc ca f:
f 1 (y) x sao cho f (x) y .
f 1
X Y
18
V d 1.19. Xt hm s y sin x . Hm ny xc nh trn , khng l
n nh nn khng c hm ngc.
By gi xt hm s y sin x, x . Hm s ny ng bin. Vy
2 2
tn ti hm ngc, k hiu l arcsin x, hay y hn
y arcsin x, 1 x 1 , th cho Hnh 1.13. R rng l
sin (arcsin x) x vi x [ 1, 1];
arcsin (sin x) x vi x , . #
2 2
0, 0, x (a ;b): 0 x x 0 th f x .
+ Cho hm s f (x), x (a, b) . Ta ni f(x) c gii hn khi x dn n
a t bn phi, v vit lim f (x) nu:
x a
0, 0, x (a , b): 0 x a th f x .
+ Cho hm s f (x), x (a, ) . Ta ni f(x) c gii hn khi x dn ra
+ (hoc ti x = + ), v vit lim f x nu:
x
0, A a , x A, f x .
Chng ta hy t hiu ngha ca cc k hiu lim f (x); lim f (x) .
x b x
21
+ Cho hm s f(x) xc nh trong khong (a, b) (c th tr ra ti
x 0 (a , b) ). Ta ni f(x) c gii hn + khi x dn n x 0 (hoc ti x x 0 )
v vit lim f x nu:
x x0
A 0, 0, x (a, b) : 0 x x 0 th f x A.
Chng ta hy t hiu ngha ca cc k hiu
lim f x ; lim f x ; lim f (x) ; lim f (x) ...
x x0 x x0 x x0 x
22
lim f (x) th {u n } cng c gii hn . u im ca phng php ny l
x
tm gii hn hm s dng nh "d hn" tm gii hn dy s. Ta s tr v
vn ny mc 2.3.3.
nh l 1.24 (nh l kp). Cho ba hm s f(x), g(x), h(x) xc nh
trn khong suy rng I ca . Gi s
f (x) g(x) h(x), x I ;
c I , lim f (x) lim h(x) .
x c x c
Khi , tn ti gii hn ca hm g(x) ti x = c v lim g(x) .
x c
Yu cu SV chun b:
Lm bi tp theo k hoch: Gii hn dy s (2t), 4(b); 8(a, b, c); 9;
12(11 31, Cha: 11, 14, 16, 18).
c trc TL[1], tr 54-59: Gii hn hm s (tip) + tr 68-71: 1.5. S
lin tc ca hm s. T c TL[1], tr 39 -44: S lc v hm s + M hnh
ton hc.
23
(ii) Nu hm f(x) khng b chn trn th n c gii hn ti b v
lim f (x) .
x b
1.4.3. Cc php ton v gii hn hm s
nh l 1.26. Cho f (x), g(x), x I l hai hm s trn khong m rng
I; a I (bao ng ca I); , , l ba s thc. Khi
1. lim f (x) lim | f (x) | | | .
x a x a
2. lim f (x) 0 lim | f (x) | 0.
x a x a
lim f (x)
f (x)
6. x a lim .
xlim g(x) 0 x a g(x)
a
Gii hn quan trng. Cc gii hn sau y hay c s dng:
sin x ln 1 x
(a) lim 1; (b) lim 1;
x 0 x x 0 x
x
1
(c) lim 1 e ; (c') lim (1 x)1/x e ;
x x x 0
ln x ln x
(d) lim lim a 0 (a 0) ;
x x x x
ex 1
(e) lim 1.
x 0 x
V d 1.23. Tm cc gii hn sau:
1 sin 7x
(i) lim .
x 2x
1 sin 7x 2
1 sin 7x 1 sin 7x
Ta c 1 lim 0 lim 0.
xlim 0 x 2x x 2x
| x |
sin mx sin mx nx mx m
(ii) m, n 0, lim lim . . .
x0 sin nx x 0 mx sin nx nx n
24
sin x
1 1 x
(v) lim (1 s in x) x lim (1 s in x) sin x e1 e.
x 0 x 0
1.4.4. V cng b, v cng ln
nh ngha. Ta ni f(x) l v cng b (VCB) khi x a nu
lim f x 0 .
x a
25
x o(x ) (khi x ) .
ln x
(iii) lim 0 ln x o(x) (x ) .
x x
(iv) Vi a 1, th x o(a x ) (x ) .
a x o(x ) (x ) .
tan x
(v) lim 1 tan x x (x 0) .
x 0 x
arc sin x
(vi) lim 1 arcsin x x (x 0) .
x 0 x
(vii) x sin x, x tan x sin x tan x . #
nh l 1.27 (Cc php ton v VCB). Gi s f(x), g(x), h(x) l nhng
hm xc nh ti ln cn ca x 0 , C , C 0 .
f (x) o(h(x))
1. f (x) g(x) o(h(x))
g(x) o(h(x))
2. f (x) o(h(x)) Cf (x) o(h(x)) .
f (x) o(h(x))
3. f (x)g(x) o(h(x)k(x))
g(x) o(k(x))
f (x) o(h(x))
4. f (x)g(x) o(h(x))
g(x) b chn
* Quy tc thay tng ng vi tng (xem [1])
V d 1.25
f (x) 2x 2 ; g(x) 4x 4 f (x) g(x) 2x 2 ;
f (x) 2x 4 ; g(x) 4x 4 f (x) g(x) 2x 4 ;
f (x) 3x 3 ; g(x) 3x 3 , ta khng th suy ra f (x) g(x) 0 . #
Khi th
x sin x arcsin x tan x arctan x ln (1 x) .
H qu ca iu ny l
1 1 1 1 1 1
sin arcsin tan arctan ln 1
n n n n n n
1 1 1
tan ln 1 ... (n )
n n n
(1 x) 1 x ( ).
ex 1 x
26
x2
cos x 1
2!
* Thay tng ng tha s c gii hn
(x) (x). (x) l VCB hoc VCL (x x 0 )
lim (x) C, C 0; C (x) C.(x)
x x 0
a n bn .c n l VCB hoc VCL
lim c C, (C 0, C ) a n C.b n . (1.8)
n n
Khi chng ta nm c cc quy tc thay tng ng, cc gii hn
phi tnh nhiu khi tr nn rt d dng.
V d 1.26. Tm cc VCB, VCL tng ng vi cc VCB, VCL sau:
2 1 (n 1)2
(i) a n n 2 ln 1 3
cos 2 2 ; (ii) b n 2 n2 .
n n n
2 1 2 2cos 2
Gii. (i) a n n 2 ln 1 3
cos 2 2 n 2 . 3 .cos2 .
n n n n
2
(n 1) 2 1 1 1
(ii) b n 2 n 3 n 2 1 . . n 3 2 3 2n 5/2 . #
n n n n
V d 1.27. Tm cc gii hn
1 1 1 cos x x2 / 2
(i) lim lim lim 0.
x 0 sin x tan x x 0 sin x x 0 x
cot ( /2x )
tan x
(ii) lim (sin x) lim cos x lim(cos t)cot t
x /2 x /2 2 t 0
cos t cos t
lim ln(1t 2 /2) lim ( t 2 /2)
cot t ln ( cos t)
lim e e t 0 sin t e t 0 sin t e0 1 .
t 0
ln(1 3tan x) 3 tan x 3.x 3
(iii) lim lim lim . #
x 0 sin 2x x 0 sin 2x x 0 2x 2
1.5.1. nh ngha
* Cho hm s f (x), x (a, b) v im x 0 (a, b) . Hm f(x) c gi
l lin tc ti x 0 nu lim f (x) f (x 0 ) .
x x0
C th l:
27
0, 0, x (a, b), | x x 0 | | f (x) f (x 0 ) | .
* Hm f(x) c gi l gin on ti x 0 nu n xc nh ti mt ln
cn ca x 0 , c th tr ra ti chnh im ny, v khng lin tc ti .
* Hm f(x) c gi l gin on kh c ti x 0 nu n gin on ti
x 0 v tn ti gii hn lim f (x) .
x x0
Xt hm mi
f (x), x I {x 0 }
g(x)
f (x 0 ), x x 0
Hm ny lin tc ti x 0 , ch "khc cht xu" vi hm f(x). V th,
trong mt s trng hp, c th coi hm gin on kh c ti x 0 l lin
tc ti x 0 .
* Hm f(x) c gi l gin on loi mt ti x 0 , (lc ta ni x 0 l
im gin on loi mt ca f(x)) nu:
f(x) gin on ti x 0 ;
tn ti cc gii hn lim f (x); lim f (x) .
x x 0 x x
0
28
Hnh 1.21. th hm Sa(x)
sin x
, x 0,
Hm s Sa(x) x lin tc,
1, x 0.
0, x 0
(ii) Hm bc nhy n v y u(x)
1, 0 x.
1
sin , x 0,
(iii) f (x) x
0, x 0.
32
V d 1.31. Chng minh rng hm f (x) sin lin tc trong khong
x
(0; 1) nhng khng lin tc u trong khong .
Thc vy, f(x) l hm s cp trong khong (0, 1) nn n lin tc trn
khong ny.
1 1
Ta chn 2 dy xn
, tn th x n , t n (0, 1) ,
2n 2n 1 / 2
xn tn 0 , (n ) cn f (x n ) f (t n ) 1 . Vy f(x) lin tc khng u
trong (0; 1). #
nh l 1.35 (nh l Heine-Cantor). Cho f(x) l hm lin tc trn
on [a, b] , a, b . Khi f(x) lin tc u trn [a, b].
Ni cch khc, hm lin tc trn on kn, gii ni th lin tc u trn
.
Chng minh. Ta chng minh bng phn chng. Gi s ngc li, hm
s f(x) lin tc trn [a, b] nhng khng lin tc u trn . Vy
0, n * , u n , v n [a, b]:
u n v n 1 / n (*)
f (u n ) f (v n ) (**)
Xt dy {u n }. y l dy b chn, theo b Bolzano Weiestrass, tn
ti dy con {u n k } hi t n gii hn c [a, b] .
Xt dy con {v n k } ca dy {v n } . V {u n k } l dy hi t v t
(*), {v n k } cng l dy hi t n c. V f(x) lin tc nn
lim f (u n k ) lim f (v n k ) f (c) .
k k
33
Vy g(x) lin tc trn on kn [0, ] . Theo nh l H-Cantor, n lin
tc u trn on ny. T , n cng lin tc u trn khong (0, ) . #
V d cui chng (t c)
TM TT CHNG 1 (t c)
TM TT CHNG 1
M l mt cn tr n ,
nh l. M Sup(A)
0, a A : M a M.
Gii hn ca dy s
lim u n 0, N : n N, | u n | .
n
0, 0, x (a ;b): 0 x x 0 th f (x) .
VCB, VCL tng ng. Hai VCB (VCL) f(x), g(x) (x x 0 ) c gi l
f (x)
tng ng ( f (x) g (x) ) nu lim 1.
x x0 g(x)
S lin tc. Hm f(x) lin tc ti x 0 nu lim f (x) f (x 0 ) :
x x0
Hm s cp lin tc trn tp xc nh ca n.
Lin tc u
Hm f(x) lin tc trn on [a, b] , a, b th lin tc u trn :
34
BI TP: Gii hn hm s (tip, 1 tit),
S lin tc (tip, 1 tit).
Chng 2
O HM - VI PHN
2.1.1. nh ngha
Cho hm s f(x) xc nh trn khong (a, b). Ta ni f(x) c o hm
ti x 0 (a, b) nu tn ti gii hn hu hn
f (x) f (x 0 )
lim .
x x0 x x0
Gii hn c gi l o hm ca hm f(x) ti x 0 , v c k hiu
df (x 0 ) df
l f (x 0 ), hay , hay (x 0 ) .
dx dx
Nhn xt. Nu ta t
x x x 0 ( x x 0 x) ; f f (x) f (x 0 ) f (x 0 x) f (x 0 )
th x x 0 x 0 v nh ngha c vit li di dng
f (x 0 x) f (x 0 ) f
f (x 0 ) lim lim . (2.1)
x 0 x x 0 x
ngha hnh hc
f (x 0 ) bng h s gc ca tip tuyn ca th ti M (x 0 , f (x 0 )) .
Tnh cht. f(x) c o hm ti x x 0 (a, b) th f(x) lin tc ti x 0 .
Lu . iu ngc li khng phi lun ng. Xt v d sau.
V d 2.1. Xt s tn ti o hm ca cc hm s sau ti x 0 :
0, x0
(i) y x ; (ii) y x ; (iii) y sgn x , (iv) y 1
x sin x , x 0
35
Tng t, ba hm cn li cng khng c o hm ti x 0 . Nhn vo
th ca chng Hnh 2.2 c gi c th tin on ngay ra iu ny. #
36
* M rng. Nu mi hm s u1 (x) , ... , u n (x) c o hm ti
x 0 (a, b) th hm tch (u1 ... u n )(x) u1 (x) ... u n (x) cng c o hm ti
x 0 (a, b) v
n
(u1 ... u n )(x 0 ) u1(x 0 )...u k 1 (x 0 ) uk (x 0 ) u k 1(x 0 )...u n (x 0 ). (2.6)
k 1
Chng hn,
(u.v.w)(x 0 ) u(x 0 )v(x 0 )w(x 0 ) u(x 0 )v(x 0 )w(x 0 ) u(x 0 )v(x 0 )w (x 0 ).
2.1.3. o hm ca hm hp
nh l 2.2. Cho u u(x), x (a, b) l hm c o hm ti x 0 (a, b).
Gi s tp gi tr ca hm ny c cha trong khong (c,d) v hm
z f (u), u (c, d) c o hm ti u 0 u(x 0 ) . Khi hm hp
F(x) f (u(x)) c o hm ti x 0 v
F(x 0 ) f (u(x 0 )) u(x 0 ).
(u(x) v(x)) u (x) v(x) hay (u v) u v ,
37
Chng minh.
Lu . Thng thng, tm o hm hm ngc khi bit chc rng
n tn ti, ta vit ng nht thc
f (f 1 (x)) x hoc f 1 (f (x)) x
trn tp xc nh ri o hm hai v s rt hiu qu.
V d 2.2. Tm o hm ca hm s y arccos x .
Ta c cos(arccos x) x, x ( 1, 1) . Vy sin(arccos x).(arccos x) 1
1
(arccos x)
sin(arccos x)
1 1
, x (1; 1).
2 2
1 cos (arccos x) 1 x
Tng t, tnh o hm hm s y arcsin x , bng cch xt
x sin(arcsin x), x (1, 1) ta nhn c
1
(arcsin x) , x ( 1, 1). #
2
1 x
Bng o hm ca mt s hm s cp (xem [1]).
2.1.5. o hm mt pha - o hm v cng
a. nh ngha
* Gi s hm s f(x) xc nh trn [a, b) . Nu tn ti gii hn hu
f (x) f (a)
hn lim th hm f(x) c gi l c o hm (pha) phi ti a,
x a x a
gii hn trn c gi l o hm (pha) phi ti a ca hm f(x), k hiu l
f a .
38
song vi trc Oy. Lu rng khi y hm f(x) khng c o hm hu hn
(kh vi) ti x c .
b.Tnh cht
(i) Hm s f(x) c o hm ti x 0 (a, b) khi v ch khi
f (x 0 ), f (x 0 ); f (x 0 ) f (x 0 ).
Khi , f (x 0 ) f (x 0 ) f (x 0 ).
(ii) Nu f(x) c o hm trong khong (a, b) th f (x) khng c im
gin on loi I.
H qu. Nu f(x) c im gin on loi I trong khong (a, b) th
khng c nguyn hm trn .
(Ta s xt khi nim nguyn hm sau).
V d 2.3. (iii) y sin x : Xt s tn ti ca o hm ti x .
39
2.1.6. Vi phn
a. nh ngha. Cho hm s f (x), x (a, b) v x 0 (a, b). Nu s gia
hm s f c vit di dng
f f (x 0 x) f (x 0 ) A. x o( x) (x 0) (2.10)
trong A l hng s, khng ph thuc vo x , o(x) l VCB bc cao
hn ca x , th hm f(x) c gi l kh vi ti x 0 , A. x c gi l vi
phn ca hm f(x) ti im x 0 ng vi s gia x ca i s x, k hiu l
df (x 0 ) .
V d 2.4. Xt hm s y x . Nh thng l, dy dx 1.x . Vy
dx x . #
nh l 2.4. Hm s y f (x), x (a, b) kh vi ti x 0 (a, b) khi v
ch khi f(x) c o hm ti . Khi ,
df (x 0 ) f (x 0 ) x f (x 0 )dx.
Nu f(x) kh vi ti mi im x 0 (a, b) th ta ni f(x) kh vi trong
khong (a, b) v vi phn ca f(x) ti x c tnh theo cng thc:
df (x) f (x) dx . (2.11)
df (x)
Ta nhn c f (x) , ph hp vi k hiu s dng u bi.
dx
V d 2.5. Tm vi phn ca hm y x 5 ti x 10 v ng vi
x 0,1 .
40
c. Cc php ton v vi phn. Bng cch o hm, ta d dng suy ra
cng thc sau y vi gi thit f(x), u(x), v(x) l cc hm kh vi:
df (u) f (u) du
d(u v) du dv,
d(uv) vdu udv,
u vdu udv
d (nu v(x) 0 ) (2.12)
v v2
d. ng dng. Dng vi phn, chng ta c th tnh gn ng gi tr ca
hm s. Cho hm s y f (x) sao cho c th tnh d dng (hoc bit trc)
gi tr f (x 0 ) cng nh o hm f (x 0 ) . Gi tr gn ng ca hm ti x gn
x 0 cho bi
f (x) f (x 0 x) f (x 0 ) f (x 0 )x o(x)
(2.13)
f (x 0 ) f (x 0 )x f (x 0 ) df (x 0 ).
p dng cng thc trn, chng ta cn ch ra dng hm f(x), im
x 0 , s gia x phi nh.
V d 2.6. Tnh gi tr gn ng A 5 33 .
Gii. Nhn xt rng A 5 32 1 , ta gii bi ton trn nh sau.
Xt hm f (x) 5 x , vi x 0 32, x 33 th x 33 32 1 .
Ta c A 5 33 f (32) f (32). x
1 1 1
f (32) 2; f (x) 4/5
f (32) 4/5
.
5x 5.32 80
Vy A 2 1 / 80 2.0125 . (Bm my tnh ta c 5 33 2.01235 ). #
2.1.7. o hm ca hm n
Mt s hm li c xc nh mt cch n thng qua mt rng buc
gia cc bin, chng hn
41
g(x) 16 x 2 , th ca chng l na trn v na di ca ng trn
y y y
O 4x O x O 4 x
Yu cu SV chun b:
Lm bi tp theo k hoch
c trc TL[1], tr101-103: o hm v vi phn cp cao
T c TL [1]: V d: VD 2.8; VD 2.16(a, b); 2.21; 2.26(a, b, d);
2.30(d); 2.33; VD 39; VD 2.40 (hnh 2.32 a: r arc sin ).
43
TM TT CHNG 2 (T c)
TM TT CHNG 2
df (x 0 ) f (x) f (x 0 )
nh ngha o hm. f (x 0 ) lim .
dx x x0 x x0
o hm mt s hm s cp. Bng 2.1.
df df du
o hm hm hp. f f (u(x)) . .
dx du dx
1
o hm hm ngc. x (y) .
y(x)
Vi phn. df (x) f (x) dx .
S bt bin dng ca vi phn. Vi phn cp I ca hm f(x) lun c dng
dy f (x)dx d rng x l bin c lp hay l bin ph thuc.
u vdu udv
Php ton vi vi phn. d (uv) v du u dv, d .
v v2
ng dng. f (x) f (x 0 x) f (x 0 ) f (x 0 ) x.
nh l Rolle. Hm f(x) lin tc trn on [a, b] , kh vi trong khong (a, b), f(a)
= f(b) th tn ti im c(a, b) f (c) 0 .
nh l Lagrange. Hm f(x) lin tc trn on [a, b] , kh vi trong khong
(a, b) th tn ti im c (a, b) sao cho
f (b) f (a)
f (c) .
ba
nh l Cauchy. Hai hm f(x), g(x) lin tc trn on [a, b], kh vi trong khong
(a, b), g(x) 0 , x (a, b) th c im c (a, b) :
0
Quy tc L'Hospital kh dng v nh ;
0
f(x), g(x) l VCB (VCL) ti ln cn a ... th
f (x) f (x)
lim lim .
x a g(x) x a g(x)
44
Cng thc Maclaurin
f (0) f (n) (0) n f (n 1) ( x) n 1
f (x) f (0) x ... x x (0 1) .
1! n! (n 1)!
o(x n )
Bi tp v nh cho Chng 2:
B tr: 1(1, 3, 5, 7, 9, 12, 15, 17, 19); 18(a, d, e); 34; 36(a,
b); 41, 42.
Chnh: T Chng 1 chuyn sang: 12(10, 22, 25, 26, 27, 29, 30, 31),
13(d, e, f, g, h, i), 14( c, d, f, i, j)
Chng 2: 1(13, 21); 3; 6(a, b); 7(b); 9(a,b); 12(a, b, c, d); 13(d);
15(a, c); 16; 18(a); 21; 22(a, b); 25(c); 32(a, b, c, d); 38(a, b);
39(b).
Thm: Bit rng hm n y y(x) t phng trnh xy ln y 2 kh vi
v y(2) 1 . Hy tnh y ti x 2 .
46
k(k 1)...(k n 1) x k n (k n)
k (n)
i. (x ) k! (n k)
0 (n k)
Chng hn, (x11 )(17) 0; (x11 )(11) 11!; (x11 )(5) 11.10.9.8.7x 6 .
k
(n) n (1) sin x (n 2k)
ii. (sin x) sin x
2 (1) k cos x (n 2k 1)
k
(n) n ( 1) cos x (n 2k)
iii. (cos x) cos x
2 ( 1) k sin x (n 2k 1)
n(n 1) (n 2) (2)
f (n )g (0) nf (n 1) g (1) f g ... nf (1)g (n 1) fg (n) . (2.16)
2!
V d 2.11. (x 2 sin x)(100)
0
C100 x 2 (sin x)(100) C1100 (2x)(sin x)(99) C100
2
.2.(sin x)(98)
47
d n f (x) d(d n 1f (x)) f (n) (x)dx n . (2.17)
Lu . Vi phn cp cao bin dng vi bin ph thuc.
2.3. CC NH L C BN V O HM (2 tit)
2.3.1. nh l Rolle
nh ngha. Hm f(x) c gi l c cc i ti x x 0 nu trong mt
ln cn nh ca x 0 xy ra bt ng thc
f (x) f (x 0 ) .
Khi im x 0 c gi l im cc i, f (x 0 ) c gi l gi tr
cc i ca hm s, im M(x 0 , f (x 0 )) trn th c gi l im cc i
ca th hm s. Ta cng ni hm s t c cc i ti x 0 .
Lu rng cm t cc i ch c ngha cc b, a phng. Ta
cng d dng hiu cc khi nim im cc tiu, gi tr cc tiu Gi tr
cc i, cc tiu gi chung l cc tr.
B (nh l Ferma - iu kin cn ca cc tr)
Cho hm s f(x) xc nh trn khong (a, b). Nu f(x) t cc tr ti
c(a, b) v kh vi ti th f (c) 0 .
Chng minh. Gi s c l im cc i ca hm f(x).
f (x) f (c)
f (x) f (c), x c , x gn c f (c) lim 1 0;
x c x c
f (x) f (c)
f (x) f (c), x c , x gn c f (c) lim 2 0.
x c xc
V tn ti o hm f (c) nn 1 2 0 f (c) 0 .
Tng t cho trng hp c l im cc tiu.
nh l 2.5 (nh l Rolle). Gi s f(x) xc nh, lin tc trn on
[a, b] hu hn, kh vi trong khong (a, b) v f(a) = f(b). Khi , tn ti
im c(a, b) f (c) 0 .
Chng minh. Hm f(x) lin tc trn on ng [a, b], do n t
c gi tr ln nht M Max f (x) v gi tr nh nht m Min f (x) (theo
[a, b] [a, b]
theo nh l Weierstrass).
Nu m M th f (x) f (a) const x [a, b] , kt lun ca nh l l
r rng.
48
Nu m < M, f(a) phi khc vi t nht mt trong hai gi tr m hoc M,
chng hn f (a) M . V f(x) t gi tr ln nht nn tn ti c [a, b]
f (c) M . f (c) f (a) f (b) nn c khng th l u mt a cng nh u mt
b. Vy c (a, b) . Theo b , f (c) 0 .
ngha hnh hc. Khi cc i hi gi thit tha mn, c bit l
f (a) f (b) , s c t ra 1 im C(c, f (c)) trn th tip tuyn ti C || Ox
(cng vy, tip tuyn ti C || dy cung AB).
y
C
f (a) f (b) A B
O a c1 c c2 b x
49
1 1
O 1 x -1 O 1 x
Hnh 2.10. Hm s khng tho mn iu kin ca nh l Rolle
2.3.2. nh l Lagrange
nh l 2.6 (nh l Lagrange). Cho hm f(x) xc nh v lin tc
trn on [a, b] , kh vi trong khong (a, b) . Khi , tn ti im c (a, b) :
f (b) f (a)
f (c) (2.18)
ba
hay f (b) f (a) f (c)(b a) (2.19)
(cng thc s gia gii ni).
ngha hnh hc. V phi ca (2.18) l h s gc ca dy cung AB,
v tri l h s gc ca tip tuyn ti C(c, f(c)). Vy:
Vi cc gi thit ca nh l, c im C trn th hm s f(x) sao
cho tit tuyn ti song song vi dy cung AB. (Xem Hnh 2.11).
ngha tng qut: V phi ca (2.18) l tc bin thin trung bnh
ca hm f(x) trn on [a, b]. Vy:
Vi cc gi thit ca nh l, tc bin thin trung bnh ca hm
trn on [a, b] bng tc bin thin tc thi ca hm ti im trung gian
c (a, b) no .
Ta cng c th vit cng thc s gia gii ni di dng
f (x h) f (x) f (x h)h vi 0 < < 1. (2.20)
Chng minh. Ta xy dng mt hm s tho mn nh l Rolle, l
f (b) f (a)
(x) f (x) f (a) (x a), x [a, b] .
ba
Hm ny lin tc trn on [a, b], kh vi trong khong (a, b),
(a) (b) 0 . p dng nh l Rolle, tn ti c (a, b) (c) 0 .
50
y
B
C
O a c b x
Hnh 2.11. im trung gian c trong nh l Lagrange
f (b) f (a) f (b) f (a)
T f (c) 0 hay f (c) .
ba ba
Lu . C th c nhiu im trung gian c nh i hi (Hnh 2.11).
H qu
(i) f (x) 0 , x (a, b) f (x) tng trn (a, b).
(ii) f (x) 0 , x (a, b) , du " " xy ra ch ti mt s hu hn im
th f(x) tng thc s trn (a; b).
(iii) f (x) 0 , x (a, b) f (x) l hng s trn (a, b).
(iv) f(x) lin tc, f (x) i du khi x qua x 0 (a; b) th x x 0 l mt
im cc tr ca hm f(x).
V d 2.13. Chng minh rng vi 0 a b v n 1 th
na n 1 (b a) b n a n nb n 1 (b a). (*)
Thc vy, bt ng thc cn chng minh tng ng vi
bn a n
na n 1 nb n 1 . (**)
ba
Nhn xt rng b n (x n ) x b , a n (x n ) x a . Vy ta nn xt hm s
f (x) x n trn on [a, b] . Theo nh l Lagrange, c (a, b) :
f (b) f (a) bn a n
f (c) nc n 1 .
ba ba
R rng na n 1 ncn 1 nb n 1 . Nhn c (**). #
0, x0
V d 2.14. Chng t rng hm s f (x) x
e x 1, 0 x
tha mn nh l Lagrange trn on [ 2, 1] . Tm im trung gian c trong
nh l. V th v tip tuyn ti M c honh c.
51
Gii. * Hm f(x) l hm s cp trn cc khong [-2, 0) v (0, 1] nn
n lin tc trn cc khong ny. Ti x 0 th
f (0) lim f (x) 0; f (0 ) lim f (x) lim (e x x 1) 0; f (0) 0 .
x 0 x 0 x 0
Vy f(x) lin tc ti x = 0. T f(x) lin tc trn on [-2, 1].
* Tng t, f(x) kh vi trn cc khong (-2, 0) v (0, 1):
52
Bi ging 6: Cc nh l c bn v o hm (tip) + Cng thc
Taylor + Cc ng dng ca o hm
Chng 2: o hm v vi phn
Mc: 2.3 Cc nh l c bn v o hm (tip - 1t)
2.4. Cng thc Tay lor (1t)
2.5. Cc ng dng ca o hm (1t)
Bi tp: o hm, vi phn cp cao (1tit).
Cc .l v GT trung bnh (1tit).
Tit th: 26 - 30, Tun th: 6
- Mc ch, yu cu:
Nm c cch p dng quy tc LHospital tm cc gii hn v
nh
Khai trin Taylor ca n cp 2,3 ca vi hm n gin
Nm c khai trin Maclaunrin ca vi hm s cp, tnh gn ng
Nm c vi ng dng ca o hm nh quy trnh kho st hm s;
c bit l kho st ng cong theo tham s.
- Hnh thc t chc dy hc:
Hnh thc ch yu: L thuyt, tho lun - t hc, t nghin cu
- Thi gian: L thuyt, tho lun: 5t - T hc, t nghin cu: 7t
- a im: Ging ng do P2 phn cng.
- Ni dung chnh:
f (x)
Khi , nu lim (hu hn hoc v hn) th
x a g(x)
f (x)
lim .
x a g(x)
52
V d 2.15. Tnh cc gii hn
ln x
(i) lim
( 0); ) (ii) lim x ln x ; (iii) lim x x ;
x x x 0 x 0
sin 3x 3x
(iv) lim ;
x 0 x3
V d 2.16. Tm cc gii hn
6/x 2
sin x ln(1 x 2 ) ln(1 x 2 )
a. lim ; b. lim .
x 0 x x 0 (arctan (1 x 2 ) arctan (1 x 2 ))
sin x
sin x 2x 2
V d 2.17. Chng ta thy lim lim x 1.
x cos x 2x x cos x
2
x
Tuy nhin, gii hn ca thng hai o hm
(sin x 2x) cos x 2
lim lim
x (cos x 2x) x s inx 2
li khng tn ti.
V d 2.18. Chng minh rng
a) lim n
n
n a 1 ln a, (a 0) ; b) lim n( n n 1) .
n
Vy dy cho c gii hn + . #
53
2.4. CNG THC TAYLOR (1 tit)
f ( x 0 ) f (n) ( x 0 )
f (x 0 ) (x x 0 ) ... (x x 0 ) n
1! n!
f (n 1) ( x 0 (x x 0 ))
(x x 0 ) n 1 , (0 1). (2.24)
(n 1)!
(Cng thc Taylor vi phn d Largrange).
* t x x 0 h , ta nhn c dng sau kh tin li ca (2.24):
f ( x 0 ) f (n) ( x 0 ) n f (n 1) ( x 0 h) n 1
f ( x 0 h) f ( x 0 ) h ... h h . (2.25)
1! n! (n 1)!
o(h n )
nh gi sai s
Nu hm f(x) kh vi n cp n + 1 trn [a, b] th
n
f (k) ( x 0 ) M n 1
R n (x) f (x) (x x 0 ) k n 1 x x 0 (2.27)
k 0 n! (n 1)!
vi M n 1 Sup f (n 1) (x) .
x [a; b]
x x2 xn
(iii) e x 1 ... o(x n ).
1! 2! n!
x 2 x3 n x
n
(iv) ln(1 x) x ... ( 1) o(x n ).
2 3 n
x3 x5 x 2n 1
(v) sinx x ... (1) n 1 o(x 2n ).
3! 5! (2n 1)!
x2 x4 x 2n
(vi) cos x 1 ... (1)n o(x 2n 1).
2! 4! (2n)!
x3 x5 x 2n 1
(vii) arctan x x ... (1)(n 1) o(x 2n ) .
3 5 2n 1
H qu (xem [1])
V d 2.19. Tm khai trin Maclaurin ca cc hm
(i) y 1 4x n cp 3, (ii) y sin 4x ln(1 2x) n cp 2.
1 1 1
Gii. (i) p dng cng thc 1 x 1 x x 2 x 3 o(x 3 ) ta
2 8 16
c
55
1 1 1
1 4x 1 (4x) (4x) 2 (4x)3 o((4x) 3 )
2 8 16
1 2x 2x 2 4x 3 o(x 3 ).
(2x) 2
(ii) sin 4x ln(1 2x) (4x) o((4x) 2 ) (2x) (o(2x) 2 )
2
6x 2x 2 o(x 2 ) .
56
Nhn xt. Chng ta cn tnh gi tr cc o hm hm n ti x = 0 (tc
l y(0), y(0) ), m khng phi l biu thc cho y(x), y(x) (ti im tng
qut). Cch lm trn n gin ng k li gii. #
2.4.3. ng dng tnh gn ng
a. Tm biu thc gn ng ca hm s
Khai trin Taylor hay c s dng trong vt l. thu c nhng
iu thit yu t mt hin tng, cc nh vt l thng n gin ha hm
s bng cch xt ch mt, hai hoc ba s hng u trong khai trin Taylor
ca n. Bt ng thc Taylor (2.27) c dng nh gi s ph hp ca
xp x.
b. Tnh gi tr gn ng ca biu thc
Mt ng dng quan trng ca cng thc Taylor l tnh gn ng gi
tr ca biu thc. Chng hn, ta cn tnh gi tr gn ng ca A f (x) , f(x)
l hm trn, x cho trc. Theo cng thc Taylor th
f (n) (x 0 ) n f (n 1) (x*) n
A f (x) f (x 0 ) ... h h (2.28)
n! n!
vi h x x 0 , x * gia x 0 v x.
Ta s dng xp x
f (x 0 ) f (n) (x 0 ) n
A f (x 0 ) h ... h . (2.29)
1! n!
Sai s mc phi l
f (n 1) (x*) n 1
Rn h . (2.30)
(n 1)!
Trong nhiu trng hp ta c th dng nh gi
M n 1 n 1
Rn h
(n 1)!
vi M n 1 Max f (n 1) (x) ( [a, b] cha x v x 0 ). (2.31)
x[a, b]
57
sin (x (x x 3 / 6 o(x 3 ))) x 3 / 6 o(x 3 )
(a) I lim lim 2
0.
x 0 1 2 2 x 0 x / 2
1 x o(x ) 1
2
1 1 1 x2 x
ln(1 x) (x o(x 2 )) o(x)
(b) (1 x) x ex ex 2 e.e 2
1 x
o(x )
(1 x) x e e 2 1 1 x e
e e o(x) (x 0). #
x x x 2 2
2.5. CC NG DNG CA O HM (1 tit)
2.5.1. Kho st hm s y f (x)
a. Tim cn
f (x) ( x x 0 (hoc x (x 0 ) ))
ng thng x x 0 l tin cn ng.
f (x) y 0 ( x (hoc x ))
ng thng y y0 l tin cn ngang.
(f (x) (ax b)) 0 ( x (hoc x )) ( a 0 )
ng thng y ax b l tin cn xin.
Cng c th tm h s a, b ring r, chng hn
f (x)
a lim ; b lim (f (x) ax) .
x x x
Nu c a v b hu hn th y ax b l tin cn xin.
b. S tng v gim ca hm s
Nu f (x) 0 , x (a, b) f (x) tng trn (a, b).
Nu f (x) 0 , x (a, b) , du "=" xy ra ch ti mt s hu hn im
th f(x) tng thc s trn (a, b).
Tt nhin, hm s gim khi c du bt ng thc ngc li. Xt v d
sau.
V d 2.27. Kho st tnh cht tng v gim ca hm s y x sin x .
T chng minh rng sin x x, x 0 .
Gii. y 1 cos x , 0 y, 0 y x 2k, k 0, 1, 2, ...
Trong on [a, b] hu hn bt k, o hm ch trit tiu ti hu hn
im, vy hm s tng thc s trn [a, b]. T hm s tng thc s trn
.
By gi ly x 0 . Do y(x) tng nn 0 f (0) f (x) x sin x hay
sin x x, x 0 , du bng xy ra ch ti x 0 .
58
th ca hm y x, y sin x cho trn Hnh 2.13.
x2
V lim nn ng thng x 1 l tim cn ng.
x 1 x 1
x(3x 4)
* f (x) ; f (x) 0 x 0 .
2(x 1)3/2
59
* Xt du o hm ta thy hm gim trn (1, 0) , tng trn (0, ) .
Vy x CT 0 , f CT f (0) 0 . y cng l GTNN.
x2 x2
V lim lim nn hm khng t GTLN.
x 1 x 1 x x 1
e. Li, lm, im un
(t c [1])
nh l 2.13 (Bt ng thc Jensen).
nh ngha. Nu c mt s 0 nh hm s l li (lm) trong
khong (x 0 , x 0 ) v hm s l lm (li) trong khong (x 0 , x 0 ) th
x x 0 c gi l im un ca hm s, ng thi im M(x 0 , f (x 0 ))
c gi l im un ca th ca hm s.
60
x 1
Gii hn. lim x e x ; lim x ex lim lim 0.
x x x e x x e x
Hnh 2.16. th hm s y xe x
2.5.2. Kho st ng cong cho di dng tham s
Ta x, y ca cht im ph L
thuc vo thi gian t, vy v tr ca
cht im c th biu din qua h
hai phng trnh
x x(t), y y(t).
Tng qut hin tng ny dn
n Hnh 2.19. ng cong tht nt
a. Khi nim. Cho hai hm s
x x(t)
t (, ). (2.35)
y y(t),
61
Mi im t I (, ) ng vi mt im M(x(t), y(t)) 2 . Khi t
bin thin t n , im M vch nn mt ng cong (C) trong 2 . H
(2.35) c gi l phng trnh tham s ca ng cong (C), t l tham s.
Bn thn tp xc nh (, ) v h (2.35) c gi l mt php tham
s ha ca (C). Cng mt ng cong (C) nhng c th c nhiu php
tham s ha.
Thng thng tham s l thi gian, cng c th c ngha khc, v
dng k hiu khc nh , , ... .
trn ta xt khong (, ) , iu khng ngn cn ta xt cc
trng hp khc, on [, ] hay na khong.
Ta ni ng cong C l:
+ trn nu x(t), y(t) l nhng hm kh vi lin tc, o hm khng
ng thi bng 0;
+ trn tng khc nu x(t), y(t) l nhng hm kh vi lin tc v o
hm khng ng thi bng 0, tr mt s hu hn im;
+ kn nu im u v im cui trng nhau:
(x(), y()) (x( ), y()) ;
+ khng t ct nu im chung duy nht ch c th l im u v
im cui.
V d 2.31. Vi A(a, b), B(c,d) , d thy phng trnh tham s ca:
x mt a
(i) ng thng AB: (t ) (m b a, n d c);
y nt c,
x mt a
(ii) on thng AB: (t [0, 1]);
y nt c,
x R cos
(iii) ng trn tm O, bn knh R:
y R sin , 0 2 ;
dy(x) dy dt y(t)
yx (t(x)). (t(x)) .
dx dt dx x(t)
dy y(t)
hay vi x(t) 0 . (2.36)
dx x(t)
dy
(Cch nh: Xem y l hm ca t)
dx
V d 2.32. Elip bn trc a, b cho bi phng trnh
x a cos t
y b sin t, t [0, 2 ].
dy b cos t b
Khi cot t .
dx a sin t a
th
65
Yu cu sinh vin chun b:
Lm bi tp theo k hoch: o hm, vi phn cp cao (1tit).
Cc .l v GT trung bnh (1tit).
c trc TL[1], tr 127- 138: Cc ng dng ca o hm
T c TL [1]: V d: VD 2.8; VD 2.16(a, b); 2.21; 2.26(a, b, d);
2.30(d); 2.33; VD 39; VD 2.40 (hnh 2.32 a: r arc sin ).
66
y t
M(x,y)
r
O x
Hnh 2.23. To cc ca mt im
Cng c th chn khong bin thin ca l .
im O gi l gc cc, trc Ox l trc cc;
r l bn knh cc, l gc cc ca im M. Khi khng s lm ln, ta
c th vit M(x,y) vi ng rng im M c ta Descartes (x,y), hoc
M (r, ) vi ng rng im M c ta cc (r, ) .
Tr im O(0,0), cc im cn li ca mt phng c tng ng 1 1
gia ta Descartes v ta cc.
Trong Pho binh, Ra a ngi ta hay dng ta cc ch v tr:
Khi ni c ly 3200, phng v 41 th c ngha rng mc tiu c ta cc
(3200, 410 ) .
y D
E F
67
O A C x
B
Hnh 2.24. Mt s im trn mt phng
Tng ng nh vy khng n nh: im M vi ta Descartes
(x,y) s khng c ta cc suy rng duy nht.
Mt s ti liu k hiu gc cc l . Tuy nhin chng ta dng k hiu
ph hp vi cc phn mm hin i, cng nh nhiu ti liu khc.
b. ng cong trong ta cc
Xt hm s r r(), (, ). Khi gc cc bin thin t n ,
im M vi ta cc (r(), ) vch nn mt ng cong (C) trong mt
phng. Ta ni ng cong (C) trong ta cc c phng trnh
r r(), (, ).
x r()cos ,
R rng l
y r()sin , (, ).
x r cos
t , thay vo phng trnh ng trn ta c
y r sin
69
2
0, 0, ,
r() tan 3 3 3
tan V
r() 3 , , .
6 2
2 3 4
0
6 6 6 6
3 3
0 2
2 2
r 3a 0 3a 0 3a
r a
0 0 0
a
tan V 0 0 0
70
Hnh 2.28. Mt s ng hnh tim (cardioid)
ng cong cho gc trn bn tri ca Hnh 2.28. Cc ng (ii),
(iii) cho cc phn cn li. #
V d 2.38. (c thm) Kho st v v th ng cong
(x 2 y 2 )3 a 4 (x 2 y 2 ) (a 0).
71
V d 2.39. Kho st, v th ng cong
(x 2 y 2 )x a 2 y (a const 0)
bng cch a n v dng ta cc.
HD. t x r cos ; y r sin ta c r a tan .
72
TM TT CHNG 2
df (x 0 ) f (x) f (x 0 )
nh ngha o hm. f (x 0 ) lim .
dx x x0 x x0
o hm mt s hm s cp. Bng 2.1.
df df du
o hm hm hp. f f (u(x)) . .
dx du dx
1
o hm hm ngc. x(y) .
y(x)
Vi phn. df (x) f (x)dx .
S bt bin dng ca vi phn cp I. Vi phn cp mt ca hm f(x)
lun c dng dy f (x) dx d rng x l bin c lp hay x l bin ph
thuc.
u vdu udv
Php ton vi vi phn. d (uv) v du u dv, d .
v v2
73
f(x), g(x) l VCB (VCL) ti ln cn a ... th
f (x) f (x)
lim lim .
x a g(x) x a g(x)
c d f (c) f (d)
c bit, f , c, d I .
2 2
Gi s f(x) kh vi hai ln trong khong (a, b). Khi f(x) li trn (a,
b) khi v ch khi f (x) 0, x (a, b) .
Kho st ng cong khng cn ng theo th t 4 bc. Cng c
th b qua khu tm tim cn, tnh o hm bc hai, tnh li lm ... khi iu
ny phc tp.
Kho st ng cong di dng tham s
Kho st nh thng l vi hai hm x(t), y(t), nn lp bng bin
y(t)
thin ng thi, nn c thm dng o hm yx .
x (t)
To cc. Mi lin h x r cos , y r sin .
a PT ng cong v dng to cc
Thay x r cos , y r sin vo PT ng cong Gii ra
r r () .
a PT ng cong dng to cc v dng tham s
x r()cos ,
L: r r (),
y r()sin , (, ).
Kho st ng cong dng to cc
r()
Kho st nh thng l, nn c thm dng tan V .
r()
74
Chng 3
TCH PHN
3.1. TCH PHN BT NH (2 tit)
3.1.1. nh ngha, tnh cht
nh ngha. Cho hm s f (x), x (a, b) . Ta ni hm s
F(x), x (a, b) l mt nguyn hm ca f(x) trn khong (a, b) nu F(x) kh
vi trong khong ny v
F(x) f (x), x (a, b). (3.1)
nh l 3.1. Nu F(x) l mt nguyn hm ca f(x) trong khong (a, b)
th:
(i) Vi C l hng s ty , F(x) C cng l mt nguyn hm ca f(x)
trong khong (a, b).
(ii) Mi nguyn hm ca f(x) trong khong (a, b) u c dng
F(x) C , vi C l hng s no .
nh ngha. H cc hm s F(x) C , trong C l hng s ty ,
F(x) l mt nguyn hm bt k ca f(x) trong khong (a, b) c c gi
l h nguyn hm hay tch phn bt nh ca f(x) trong khong (a, b) v
c k hiu l f (x)dx .
D dng suy ra nguyn hm ca f(x) trn on [a; b]
Tnh cht.
(i) F(x)dx F(x) C;
f (x)dx f (x), x (a, b).
Tch phn bt nh v o hm l hai php ton ngc ca nhau.
Gi s f(x) v g(x) l nhng hm c nguyn hm, khi :
(ii) a f (x) dx a f (x)dx, a .
(iii) [f (x) g(x)]dx f (x)dx g(x)dx.
Gp li:
(iii)' [a f (x) bg(x)]dx a f (x)dx b g(x) dx, a, b .
nh l 3.2. Hm s lin tc trn khong suy rng th c nguyn hm
trn khong ny.
Bng cc tch phn c bn xem Bng 3.1 trong [1].
Bng 3.2. Mt s tch phn quan trng (xem [1])
3.1.2. Phng php tnh tch phn bt nh
75
a. Bin i hm di du tch phn, a v tch phn c bn
x 1 2
V d 3.1. (i) I dx (x1/2 x 1/2 ) dx x 3/2 2x1/2 3 .
x 3
x2 ((x 1) 1) 2
(ii) (1 x)100 dx (x 1)100 dx .
1 2 1
97
98
C.
97.(x 1) 98.(x 1) 99.(x 1)99
1 1 1
[cos 2x cos8x]dx sin 2x sin 8x C .
2 4 16
76
tan x sin x d(cos x) 1
(i) cos3x dx cos 4x dx cos x4
3cos3 x
C.
dx d(ln x)
(ii) ln ln x C.
x ln x ln x
x dx d(x 2 ) 1 d(1 3x 2 ) 1
(iv) 3 (1 3x 2 ) 2 C .
3
1 3x 2
3
2 1 3x 2 6 3 1 3x 2 4
sin x d(cos x)
(v) dx
cos2x 2cos 2 x 1
1 d( 2cos x) 1
ln 2cos x cos2x C.
2 ( 2 cos x) 2 1 2
2x d(2 x ) 1
(vi) dx arcsin 2 x C . #
1 4x ln 2 1 (2 x ) 2 ln 2
V d 3.3
dx dx 1 x2
(i) x 2 3x 10 (x 2)(x 5) ... ln C.
7 x 5
dx 1 dx 1 d x 1 / 2
(ii) 4x 2 4x 5 4 x 2 x 5 / 4 4 (x 1 / 2)2 1
1 1 2x 1
arc tan x 1 / 2 C arc tan C.
4 4 2
dx 1 dx 1 d(x 1/ 3)
(iii) I
2 6x 9x 2 3 2 2 3 2
x x2 1
x
1
9 3 3 3
1 x 1 / 3 1 3x 1
arcsin C arc sin C.
3 1/ 3 3 3
(iv)
2
dx
x 2x 5
d(x 1)
(x 1) 4 2
ln x 1 x 2 2x 5 C. #
c. i bin.
77
nh l 3.4. Gi s x x(t) l hm kh vi lin tc trn khong suy
rng I, tp gi tr K; y f (x) l hm lin tc trn khong suy rng L cha
K. Ngoi ra
(i) x(t) 0, t I.
Khi xy ra ng thc
dx 1
V d 3.4 (i) Tnh tch phn I bng cch i bin x .
x x2 1 t
1 1
Trc ht xt x 0 . Ta c dx 2
dt, t 0 . Ta c
t x
t dt dt
I arcsin t C .
t 2 1 / t 2 1 1 t2
Mun p dng thnh cng phng php ny, iu quan trng l phi
a mt tha s ca hm f(x) vo du vi phn d(.). ng tc ny thc cht
l mt php ly tch phn. Trong trng hp d, ta c th thc hin ngay.
Trong trng hp kh khn hn, ta phi tnh v(x) v(x) dx nghim tc.
V d 3.5
x 1 d(x 2 1)
(ii) arctan x dx x arc tan x dx x arc tan x
1 x 2 2 1 x2
1
x arc tan x ln(1 x 2 ) C .
2
78
2 2x 1 2 2x 1 1
(iii) x e dx x d(e ) x 2e 2x e 2x .2x dx
2 2 2
x i x 0 i h, i 1, 2, ... , 2n . #
C 6 dng tch phn Bng 3.3 d dng dng phng php tng phn.
Bng 3.3. Cc dng tch phn dng phng php tng phn
thun li
ax
a eax vo d(.) TP tng phn n ln
Pn (x) e dx
a sin ax vo d(.) TP tng phn n ln
Pn (x)sin ax dx
a cos ax vo d(.) TP tng phn n ln
Pn (x)cos ax dx
m a Pn (x) vo d(.) TP tng phn m ln
Pn (x) loga x dx
x a 1 trong 2 tha s vo TP tng phn 2 ln
e sin x dx d(.)
x
cos xdx a 1 trong 2 tha s vo TP tng phn 2 ln
e d(.)
4x 1 4x
V d 3.6. (i) I e cos 3x dx
3
e d(sin 3x)
1 1
e 4x sin 3x sin 3x d(e 4x ) e 4x sin 3x 4 sin 3x e 4x dx
3 3
1 4
e4x sin 3x 2 e4x d(cos 3x)
3 3
1 4x 4
e sin 3x e4x cos 3x 4 cos 3x e 4x dx
3 9
16 1 4
1 I e 4x sin 3x e 4x cos3x C
9 3 9
4cos 3x 3sin 3x 4x
I e C.
25
x2 1 1
(ii) I x 2 k dx x x 2 k dx
2
x k
79
1
x x 2 k x 2 k dx
x2 k
x x 2 k I ln x x 2 k C.
x dx 1 d( x 2 ) 1 1 1 2
(i) x8 1 2 (x 4 1) (x 4 1) 4 x 4 1 x 4 1 d(x )
1 d(x 2 ) d(x 2 ) 1 x 2 1 1
2 2 2 2 ln 2 arc tan x 2 C .
4 (x ) 1 (x ) 1 8 x 1 4
ax b A( Mu) B
2
2
2
. (3.5)
x px q x px q x px q
ax 2 bx c A B C
;
(x x1 )(x x 2 )(x x 3 ) x x1 x x 2 x x 3
80
ax 2 bx c A B C
;
(x x1 )2 (x x 2 ) x x1 (x x1 )2 x x 2
ax 2 bx c A Bx C
2
2 ;
(x x1 )(x px q) x x1 x px q
ax 3 bx 2 cx d A B Cx D
2 2
2
2 ;
(x x1 ) (x px q) x x1 (x x1 ) x px q
P4 (x) A Bx C Dx E
2 2
2 2 ;
(x x1 )(x px q) x x1 x px q (x px q)2
dx dx (x a) n 1
x a ln x a C; (x a)n
n 1
C.
Ax B
* Tch phn cc phn thc theo cng thc truy hi.
(x px q) n
2
x4
V d 3.8. (i). x 2 a 2 dx (a > 0).
Chia a thc ri ly tch phn ta c
2 2 a4 x3 x
F(x) x a 2 2
dx a 2 x a 3arc tan C.
x a 3 a
(2x 2 1)dx
(ii) (x 1)2 (x 2 1) . Ta c
81
2x 2 1 A B Cx D
f (x) 2 2
2
2 .
(x 1) (x 1) x 1 (x 1) x 1
1 3 x
I 2
2 dx
2(x 1) 2(x 1) 2(x 1)
1 3 1 1
ln x 1 ln(x 2 1) C.
2 2 x 1 4
Lu . Ta c th trnh by gn hn, khng nu qu trnh tm h s. #
Yu cu sinh vin chun b:
Lm bi tp theo k hoch: Cng thc Taylor (1 tit)- Cc ng dng
ca H (1 tit)
c trc TL[1], tr 184 - 193: Tch phn bt nh (tip)
T c TL [1]:
Tm tt Chng 2.
VD 3.26; VD 3.27; VD 3.28. VD 3.32; VD 3.38 (a, b); VD 3.39;
VD 3.40; VD 3.41; VD 3.42; VD 3.43; VD 3.44(a).
Bng cc tch phn c bn xem Bng 3.1 trong [1].
Mt s tch phn quan trng (xem [1])
Cc dng tch phn dng phng php tng phn thun li
Bi tp v nh cho Chng 3:
B tr: 1(2, 3, 4, 10, 14, 15, 25, 34, 38) ; 14 (a); 15(a); 18; 25(a, c)
Chnh: 1(7, 19, 21, 22, 24, 27, 29, 30); 3(g); 2(c,d); 4(a, b); 10(c);
18. 19(c, d, e, f); 20(b, c); 21 (a, b); 22; 34(h, i, j, k, l); 35(a f, Cha:
a, b, c));
36(a i, Cha: a, b, d, h, i ).
x5 sin x x s inx
BS. Xt s hi t ex dx , x x dx ; dx ;
0 1 2 1 x6
4 1
1 dx x arctan x sin 2x
dx ; ; dx ; dx
1 x2 x 2
0 x x 9 1 1 x5 0 1 x2
82
Bi tp: Cc ng dng ca H (1 tit)
Tch phn bt nh (1 tit)
Tit th: 36 - 40, Tun th: 8
- Mc ch, yu cu:
Tnh c cc tch phn ca cc biu thc v t kh n gin, ca cc
hm lng gic khng qu kh
Nm c N ca TP xc nh qua tng tch phn, mt vi tnh cht
ban u ca tch phn xc nh
- Hnh thc t chc dy hc:
Hnh thc ch yu: L thuyt, tho lun - t hc, t nghin cu
- Thi gian: L thuyt, tho lun: 5t - T hc, t nghin cu: 7t
- a im: Ging ng do P2 phn cng.
- Ni dung chnh:
3.1. TCH PHN BT NH (tip - 1 tit)
b. Tch phn cc biu thc v t
r r
ax b 1 ax b
b.1. f (x) R x, , ... ,
cx d cx d
a b k
trong ad bc 0 ; r1, ... , r l cc s hu t: ri i ;
c d mi
1/m
ax b
Gi m BCNN(m1 , ... , m ) . t t .
cx d
c bit,
dx
V d 3.10. (i) 3
. t t 6 x 0 x t 6 ; dx 6t 5dt.
x x
t 5 dt
I 6 3 2
... 2 x 3 3 x 6 6 x 6 ln( 6 x 1) C .
t t
83
dx
(ii) 3 (2 x)(2 x)5
1 2x
f (x) 2
3 .
(2 x) 2x
2x 1 t3 12t 2dt
t t 3 x2 ; dx
2x 1 t3 (1 t 3 )2
1 3
2x (1 t 3 ) 2 12t 2
I dx .t. dt
(2 x) 2 2x (4t 3 ) 2 (1 t 3 ) 2
2
3 dt 3 3 2x
3 2 C 3 C. #
4 t 8t 8 2x
x 2 dx 1 x 2dx
V d 3.11.
6 4x 2x 2 2 4 (x 1) 2
x 1
t x 1 2sin u u arcsin
2
84
2
x 1 1
V cos u 1 sin 2 u 1 3 2x x 2 ;
2 2
x 1
sin 2u 2sin u cos u 3 2x x 2
2
3 2 x 1 2
I arcsin (3 x) 3 2x x 2 C. #
4 2 4
hi.
x
Trng hp tng qut : t t tan .
2
1
cot 4 x 2
dx cot 4 x dx
sin x
cot 4 x d(cot x) cot 2 x((cot 2 x 1) 1))dx
1
cot 5 x cot 2 x d(cot x) (cot 2 x 1) 1))dx
5
1 1
cot 5 x cot 3x cot x x C.
5 3
d. S dng bng tch phn v phn mm
Ngi ta lp ra nhng bng tch phn bt nh tin dng trong
thc t. Cc bng ny c th l vi chc hm thng dng nht, cho n
hng trm, thm ch c ngn hm.
Nhiu phn mm tnh ton khoa hc nh MAPLE cng c th tnh
c rt nhiu nguyn hm ca cc hm s cp. V d, theo MAPLE th
(xem [1])
d. Tch phn eliptic
ex sin x 1 dx
x dx; dx; dx; ; x 3 1dx;
x ln x ln x
x 2 2
e dx; cos x dx; sin x 2 dx...
86
Hnh 3.2. Mt tng tch phn
n
Sn f (i ) x i ,
i 1
87
Hnh 3.3. Din tch hnh thang cong
Tnh cht s b
Nu hm s f(x) kh tch trn on [a, b] th b chn trn .
3.2.2. Cc lp hm kh tch
nh l 3.5. Hm s f(x) lin tc trn [a, b] th kh tch trn .
nh l 3.6. Hm s f(x) b chn trn [a, b] v c khng qu mt s
hu hn im gin on trn on ny th kh tch trn .
Hm s f(x) c gi l lin tc tng khc trn [a, b] nu n lin tc
ti tt c cc im trn [a, b] c th tr ra ti mt s hu hn im, ti
hm c gin on loi I.
H qu. Hm lin tc tng khc trn [a, b] th kh tch trn .
Ch . iu kin rng ri nht ca kh tch l:
Hm s f(x) kh tch trn on [a, b] khi v ch khi n b chn, tp cc
im gin on ca n c o Lesbegue bng khng.
1
sin , x 0,
V d 3.13. f (x) x
0, x 0.
Hm ny b chn, ch c mt im gin on (loi II) ti x 0 . Vy
hm ny kh tch trn on [a, b] bt k. th hm ny cho Hnh
1.22. #
nh l 3.7. Hai hm s f(x) v g(x) trn on [a, b] ch khc nhau
mt s hu hn im th chng cng kh tch hoc khng trn on [a, b] .
Nu chng kh tch th tch phn ca chng bng nhau:
b b
f (x) dx g(x) dx .
a a
H qu. Tnh kh tch v gi tr ca tch phn (nu c) ca hm s
khng thay i nu ta thay i gi tr ca hm s ti mt s hu hn im.
nh l 3.8 (Tnh kh tch ca hm hp). Gi s
(i) y f (u) l hm kh tch trn on [A, B].
88
(ii) u u(x), x [a, b] l hm lin tc v c tp gi tr cha trong [A,
B].
Khi hm hp y f (u(x)), x [a, b] kh tch.
H qu. Nu f(x) v g(x) l hai hm kh tch trn [a, b] th tch
f (x) g(x) v hm tr tuyt i | f (x) | cng kh tch trn [a, b].
1/ n
Dng tch phn xc nh chng ta c th tnh c gii hn ca mt
s tng. Sau y l mt s v d.
V d 3.16. Cho hai dy {a n } v {b n } xc nh bi
1 1 1 1
an ... ;
n 1 sin 2 n
1 sin 1 sin
2n 2n 2n
n 1/4
2 2i 1
bn 1 .
i 1 n n
89
M t cc dy ny nh l tng tch phn ri tm gii hn ca dy.
1
Gii. * a n l tng tch phn ca hm f (x) trn [0, 1] vi
x
1 sin
2
php chia u [0, 1] thnh n on v chn im i ti u mt phi ca
i 1 i
on , . Bi v di cc on con bng nhau v bng
n n
1
0 (n ) , hm f(x) lin tc, vy
n
1 dx 1 1
lim a n 0 2
dx
n x 0
x x
1 sin cos
2 sin
4 4
1 1 4 1 1 2
dx 0 .
0
x
2
x x
1 cos 2 tan 1
tan 4
4 4
90
b
dx b a,
a
b b
Cf (x)dx C f (x)dx;
a a
f (x) g(x) kh tch v
b b b
b
m(b a) a f (x)dx M (b a) . (3.11)
91
b b
f (x)dx (b a) . (3.13)
a
b
1
Chn f (x)dx s tha mn tnh cht i hi.
b a a
92
Hnh 3.4. Gi tr trung bnh ca hm f(x) trn on [a; b]
nh l 3.16 (nh l trung bnh th hai ca tch phn)
Nu f(x) v g(x) l hai hm kh tch trn on [a, b], cn g(x) gi du
trn [a, b] th c im [m, M] vi m Inf f (x) ; M Sup f (x) sao cho
x [a, b] x [a, b]
b b
a f (x) g(x)dx g(x) dx . (3.15)
a
nh l 3.17
(i) Nu hm f(x) kh tch trn [a, b] th (x) lin tc trn [a, b].
(ii) Nu f(x) kh tch trn [a; b] v lin tc ti x 0 [a, b] th (x) kh
vi ti x 0 v (x 0 ) f (x 0 ) .
Chng minh. (i) Xt h nh sao cho x 0 h [a, b] . n gin trnh
by ta gi s x 0 (a; b) v h 0 . Ta c
x 0 h x0 x 0 h
(x 0 h) (x 0 ) f (t)dt f (t)dt f (t)dt .
a a x0
f (t)dt h (*)
x0
94
Vy (x) lin tc ti x 0 .
(ii)
H qu (nh l c bn ca gii tch)
x
(i) Nu hm s f(x) lin tc trn [a, b] th (x) f (t) dt l mt
a
nguyn hm ca f(x) trn [a, b]:
x
d
(x) f (t)dt f (x) , x [a, b] . (3.18)
dx a
(ii) Nu hm s f(x) lin tc trn on [a, b] v F(x) l mt nguyn
hm ca n trn on ny th
b
b
f (x)dx F(b) F(a) F(x) a . (3.19)
a
b
x 1 b 1 1 1
I x dx a b a .
a
1 1
4 4
dx d(x 2)
(ii)
2 x 2 4x 10 2 (x 2)2 6
95
6 42
ln x 2 x 2 4x 10 4
2 ln
4 22
.
2 0 2
x x x
(iii) I dx dx dx .
3
x4 3
x 4 0
x 4
x 4
V x 4 dx 1 x 4 dx x 4ln | x 4 | C nn
0
I x 4ln | x 4 | 3 x 4ln | x 4 | 20 2ln 4 ln 6 1 . #
V d 3.18. Ch ra sai lm trong trnh ton sau y:
1
1 1 1 1 3
2
dx 2 1 .
2 x
x 2 2
d
b
f (t)dt f (h(x)) h (x);
dx h(x)
d
k(x)
f (t) dt f (k(x)) k(x) f (h(x)) h (x). (3.20)
dx h(x)
V d 3.19. p dng (3.20) chng ta c th tnh cc o hm
b x b
d d d
sin 2 x dx ; sin 2 t dt ; sin 2 t 2 dt ;
dx a
dx a
dx x
x2 x2
d 2 d
sin t dt
2
dx a
sin t dt ;
dx x
96
x x
x2 1 2
(i) A lim ln t dt . (ii) lim sin x / (e t 1)dt .
3
x 2 x 2 x 0
2 0
f (x)dx : t x a t ( t a x);
0
f (x) dx : x t ( t x);
a
f (x)dx : x (a b) t ( t (a b) x);
a
1
f (x)dx : x .
0
t
a
0 nu f(x) l,
a
f (x)dx 2 f (x) dx (3.22)
a nu f(x) chn.
0
V d 3.22 Tnh din tch hnh vin phn ABC Hnh 3.5 a.
97
c phng trnh
Gii. Lp h trc nh Hnh 3.5b. Cung BC
b
y b 2 x 2 . T tnh i xng, ta c S 2S1 2 b 2 x 2 dx .
a
98
V d 3.24. Tnh cc tch phn
2 1
2 dx
(a) x cos(x )dx ; (b) I x 2 2x cos 1 (0 ) .
1 1
2 1 2
x2 x2 2
Gii. (a) Cch I. xe dx xe dx x e x dx
1 1 1
2
1 x2 2 1 x2 2 e4 e
0 e d(x ) e .
2 1 2 1 2
2 2
x2 1 2 1 2 2 e4 e
Cch II. xe dx e x d(x 2 ) e x .
1
2 1 2 1 2
1 1 cos 1 1 cos
arc tan arc tan . #
sin sin sin sin 2sin
d. Tch phn tng phn
b
Khi cn tnh tch phn f (x)dx , ta c gng vit hm f(x) di dng
a
f (x) u(x) v(x) trong u(x), v(x) l nhng hm kh vi lin tc. Khi
b b
99
/3 /3
x s in x
(ii) dx (x s in x)d(tan x)
0 cos 2 x 0
/3
/3
(x sin x) tan x 0 tan x (1 cos x) dx
0
/3 /3
3 sin x 3
3 dx sin x dx ... 1 ln 2.
3 2 0
cos x 0
3
(iii) I ( tan 2 x tan x)e x dx .
3/4
x
I
2
tan x e dx tan x e x dx I1 I 2 .
3/4 3/4
I2 tan x e x dx tan x d(e x )
3/4 3/4
tan x e x 3/4 e x (1 tan 2 x) dx
3/4
e I1 I I1 ( e I1 ) e . #
Lu . (i) Vi tch phn bt nh chng ta c 6 dng c th tnh tch
phn tng phn thun li (xem Bng 3.3). Vi tch phn xc nh 6 dng
nu cng c th tnh theo phng php tch phn tng phn.
(ii) C th ta khng phi a bt k tha s no vo du d(.), ni cch
khc, ta t u f (x), v x ; i khi iu ny rt hiu qu.
3.2.5. Tnh gn ng tch phn xc nh (xem [1])
3.3. NG DNG CA TCH PHN XC NH (1 tit)
100
Hnh 3.9. Hnh phng trong ta Descartes
b b
S(a) f (x)dx; S(b) f1 (x) f 2 (x) dx . (3.31)
a a
101
Trng hp tng qut hn Hnh 3.10 (b) th
1 2
S r2 () r12 () d . (3.34)
2
V d 3.26. Tnh din tch min phng gii hn bi cung hnh tim
(cardioid) r a(1 cos) .
1 2 3
Gii. Do tnh i xng, S 2S1 2 a (1 cos ) 2 d ... a 2 . #
20 2
102
th s x 2 (t) y2 (t) dt .
(3.36)
Trng hp ng cong trong khng gian cho di dng tham s
x x(t)
(L) : y y(t) s x2 (t) y2 (t) z2 (t) dt .
z z(t), t
c. ng cong di dng ta cc
r r(), .
Chuyn sang dng tham s ta c
x r cos r() cos
y r sin r() sin , .
p dng cng thc (3.36) th
s r 2 () r2 () d . (3.37)
104
b
S 2 | f (x) | 1 f 2 (x) dx . (3.40)
a
V d 3.28. Tnh din tch hnh xuyn (hnh vng khuyn) sinh ra bi
ng trn x 2 (y b) 2 a 2 , (b a) quay quanh trc Ox.
Ta c
S S1 S2
(S1 ) : y b a 2 x 2 ,
(S2 ) : y b a 2 x 2 .
x2
Trong c hai trng hp th y2 . Vy
a2 x2
a
x2
a
S 2 b a 2 x 2 1
a2 x2
dx
a
x2
a
2 b a2 x2 1
a2 x2
dx
a
dx x a
4ab 8ab arc sin 0 82 ab. #
a a2 x2 a
Lu . Nu khi trn xoay, mt cong, ... nhn c do quay hnh
phng, ng cong ... quanh trc Oy th cn chuyn sang bin y, hm l
x x(y) .
3.3.5. Cc p dng khc ca tch phn ()
th ta ni tch phn suy rng f (x) dx hi t, c gi tr bng I, v ta vit
a
f (x)dx I .
a
106
Hnh 3.16. Hnh thang cong v hn nh l gii hn ca hnh thang cong
hu hn
a
Chng ta d dng hiu ngha ca tch phn suy rng f (x)dx .
a
* Nu vi a no , c hai tch phn suy rng f (x) dx v
a
Tri li, nu t nht mt trong hai tch phn f (x) dx hoc f (x)dx
a
phn k, ta ni tch phn f (x) dx phn k. nh ngha ny khng ph
Ae A 0 e A 1 1 (khi A )
Trnh by li:
x x
xe dx x d(e ) x e x
0 e x dx 0 0 e x
0 1. #
0 0 0
, p 1
dx 1 1p 1p
Vi p 1, I x |a a
a xp 1 p p 1 , p 1
Tm li,
dx
p 1: Tch phn phn k
a xp
dx dx a1p
p 1 : Tch phn hi t v . #
a xp a xp p 1
c. Tiu chun hi t
nh l 3.20. Cho hm f(x) khng m v kh tch trn on [a, A] bt
k, a A . Khi :
108
A
+ Nu f (x) dx phn k th g(x)dx phn k.
a a
th cc tch phn f (x)dx v g(x) dx cng hi t hoc cng phn k.
a a
dx 1
(iii) V hi t p 1 , ngi ta hay so snh f(x) vi :
1 x p
xp
A
Nu khi x , f(x) (A 0) th f (x) dx hi t p 1 .
xp a
x 3/2
V d 3.35. Xt s hi t ca tch phn (i) 1 x 2 dx ,
a
dx
(ii) .
2
1 x 1 x
109
x 3/2 1 1 1
Gii. (i) Khi x th 2
2 1/2
1/2 .
1 x (1 / x 1) x 2x
V p 1/ 2 1 nn tch phn phn k.
1 1 1
(ii) Khi x th .
x 1 x2 3/2 1 x 3/2
x 1
x2
V p 3 / 2 1 nn tch phn hi t. #
d. Hi t tuyt i
nh l 3.23. Gi s f(x) kh tch trn on [a, A], A > a.
Nu tch phn f (x) dx hi t th f (x) dx cng hi t.
a a
cos x
Chng hn, xt s hi t ca tch phn dx ta thy
2 x2
cos x 1 1
0 , dx hi t (v p = 2 > 1).
x 2
x 2
2 x2
cos x
Theo tiu chun so snh tch phn dx hi t, t tch
2 x2
cos x
phn dx hi t.
a x2
nh ngha. i vi hm f(x) kh tch trn on [a, A] ty , nu tch
phn f (x) dx hi t, ta ni tch phn f (x) dx hi t tuyt i.
a a
Tri li, nu tch phn f (x) dx hi t cn tch phn f (x) dx
a a
khng hi t, ta ni tch phn f (x) dx l bn hi t hay hi t khng
a
tuyt i, hay hi t c iu kin.
3.4.2. Tch phn ca hm khng b chn (Tch phn suy rng loi
II)
Cho hm s f(x) xc nh trn [a; b), khng gii ni li ln cn im
b
b. Biu thc hnh thc f (x)dx gi l tch phn suy rng (loi II) ca hm
a
f(x) trn [a, b).
110
Gi s f(x) kh tch trn [a, b ], 0 nh. Nu tn ti gii
hn hu hn
b
I lim f (x) dx ,
0 a
b
th ta ni tch phn suy rng f (x)dx hi t, c gi tr bng I, v ta vit
a
b
f (x) dx I .
a
c b
Tri li, nu t nht mt trong hai tch phn f (x) dx, f (x)dx phn
a c
b
k, ta ni tch phn suy rng (loi II) f (x)dx phn k.
a
111
Ta cn c th nh ngha tch phn suy rng cho trng hp im bt
thng trong khong (a, b), hay trng hp c mt s im bt thng
cng nh tch phn suy rng hn hp c loi I v II.
1
V d 3.36. Tnh din tch min nm di ng y , 1 x 3.
x 1
3
1
Gii. S dx 2 x 1 13
1
x 1
2 2 2.83 (vdt).
a
dx
V d 3.37. Kho st s hi t ca p-tch phn xp (a 0).
0
112
b b
0 f (x)dx g(x) dx .
a a
b b
Tch phn f (x)dx phn k th tch phn g(x)dx phn k.
a a
H qu. Nu f(x) v g(x) l hai hm lin tc, khng m v
f (x)
lim k (0 k )
x a g(x)
b b
th hai tch phn f (x)dx v g(x)dx cng hi t hoc cng phn k.
a a
1
H qu. Nu f(x) lin tc trn (0; b] v f (x) O p
(khi x 0 ) th
x
b
113
1
1 x 1 x
(b) I arc tan dx arc tan dx I1 I2 .
0
x x2 1
x x2
1 x
* I1 hu hn v lim arc tan 0.
x 0 x x2
1 x 1 1
* arctan . (x ); dx phn k. Vy I2 phn k.
x x2 4 x 1
x
Do tch phn cho phn k. #
N TP (1 tit)
TM TT CHNG 3 (T c)
114
TM TT CHNG 3
TCH PHN BT NH
Bng cc tch phn c bn: Bng 3.1.
Phng php tnh tch phn bt nh: Bin i tng ng, a v
tch phn c bn - t bin - i bin - Tch phn tng phn (c 6 dng hm
dng dng PP tch phn tng phn thun li).
Tch phn bt nh mt s lp hm
Tch phn cc phn thc hu t: + PP thng thng + PP h s bt nh:
a v phn thc thc s; khai trin f(x) thnh tng cc phn thc n gin; tch
phn cc phn thc thu c. (Mu l lu tha ca nh thc x a : T l hng ;
mu l lu tha ca tam thc khng c nghim x 2 px q : T l nh thc).
Tch phn cc biu thc v t: t bin cn thc hay lng gic.
Tch phn cc hm lng gic.
TCH PHN XC NH
Nu hm s f(x) kh tch trn on [a, b] th b chn trn .
Cc lp hm kh tch trn on kn: hm lin tc - hm n iu, b chn - hm
b chn, ch c mt s hu hn im gin on
Gii hn ca dy cho di dng tng. Vit dy di dng tng tch phn: Xc
nh hm v kim tra tnh lin tc, cch chia (thng l chia u), cch chn im trung
gian (mt tri, phi ). Khi , gii hn ca tng l tch phn thch hp.
f(x) lin tc trn on [a, b] th c (a, b)
b b
1
f (x) dx f (c)(b a) f (c) b a f (x)dx .
a a
x
Hm f(x) lin tc trn [a, b] th (x) f (t) dt l mt nguyn
a
x
d
hm ca n trn [a, b]: (x) f (t)dt f (x) , x [a, b] .
dx a
Cch tnh tch phn xc nh
S dng cng thc Newton-Leibniz. f(x) lin tc trn [a, b], F(x) l nguyn
b
b
hm trn th f (x)dx F(x) a F(b) F(a).
a
Phng php i bin Phng php t bin
S dng tch phn tng phn
Din tch hnh phng
b
C cho trong to Descates: S1 f (x)dx.
a
C cho di dng tham s: x x(t), y y(t), t .
115
+ x (t) 0 (t tri sang phi), y(t) 0 : S y(t)x (t)dt;
+ x (t) 0 (t phi sang tri), y(t) 0 : S y(t)x (t)dt .
1 2
S r ()d .
2
C cho di dng to cc:
di ng cong
b
C cho trong to Descates : s 1 f 2 (x) dx .
a
C cho di dng tham s: s x 2 (t) y2 (t) dt .
b b
Th tch: V S(x)dx; vt th trn xoay: V f 2 (x)dx.
a a
b
Din tch mt trn xoay: S 2 | f (x) | 1 f 2 (x) dx .
a
TCH PHN SUY RNG
Cc hm ni n kh tch trn [a, A], A a.
A
Nu I lim f (x)dx hu hn th TPSR f (x)dx hi t, c gi tr bng
A
a a
I, f (x)dx I . Tri li, tch phn suy rng phn k.
a
0 f (x) g(x) , g(x)dx hi t th f (x) dx hi t.
a a
VCB f (x), g(x) 0 , f (x) Cg(x) (0 C ) khi x th f (x)dx
a
v g(x)dx cng hi t hoc cng phn k.
a
1
f (x) 0, p : f (x)dx hi t vi p > 1, phn k vi p 1.
x a
f (x) dx hi t th f (x)dx hi t.
a a
116
b b
Tng t vi TPSR loi II f (x)dx v g(x)dx.
a a
b
1
f (x) 0, lin tc trn (a, b] v f (x) th f (x)dx hi t vi p < 1
(x a) p a
v phn k vi p 1. Lu trng hp a 0 .
- Yu cu SV chun b:
lm bi tp theo k hoch: Cch tnh TPX (1 tit)
ng dng ca TP (1tit)
c trc TL[1], tr 263 268: Chui s
117
Chng 4: CHUI
1 q n 1
Vi q 1: Sn 1 q ... q n .
1 q
1
| q | 1: lim q n 0 lim Sn .
n n 1 q
| q | 1: lim q n lim Sn .
n n
q 1: Sn n (n ).
chui phn k.
Tm li, chui qn hi t khi | q | 1,
n 0
phn k khi | q | 1 .
Cc tng ring S6 v S15 ca chui (4.2) th hin Hnh 4.1. #
4.1.2. iu kin cn chui hi t
nh l 4.1. Nu chui un hi t th lim u n 0 .
n
n 1
Chng minh. T ch un hi t suy ra tn ti gii hn lim Sn S .
n
n 1
119
T V d 1.8 ta bit rng, khng tn ti gii hn lim sin n . Vy chui
n
cho khng hi t. #
4.1.3. Tiu chun Cauchy
nh l 4.2 (Tiu chun Cauchy). Chui s un hi t khi v ch
n 1
khi
0, N , n, p , n N, p 0 : Sn p Sn . (4.3)
1 1 1
V d 4.5. Xt chui iu ha n 1 2 3 ...
n 1
(a u n ) a un ; (u n vn ) un vn .
n 1 n 1 n 1 n 1 n 1
120
Vi chui s dng, dy tng ring khng gim, thc vy:
Sn 1 a1 ... a n a n 1 Sn a n 1 Sn ,
Ta c ngay nh l:
nh l 4.4. Chui s dng un hi t khi v ch khi dy tng
n 1
v cng, tc l lim Sn .
n
nh l 4.5 (nh l so snh). Cho hai chui s dng un , vn
n 1 n 1
(ii) Nu un phn k th vn phn k;
n 1 n 1
un
(iii) Nu lim
n vn
k, (0 k ) th hai chui u n v vn cng
n 1 n 1
Gii.
ln n 1 1 ln n
(i) khi n 3 ; chui n phn k. Vy chui phn
n n n 1 n 1 n
k.
(ii) sin n
n
(n ); chui 2n hi t. Vy chui cho hi t.
2 2 n 1
121
1 1 1
(iii) ln 1 (n ); chui n phn k. Vy chui cho
n n n 1
phn k.
Lu . Nu b i iu kin chui dng th h qu trn khng cn ng.
V d [1].
4.2.2. Cc quy tc kho st s hi t
nh l 4.6 (Tiu chun DAlembert (Kim nh t s)). Gi s i
u n 1
vi chui s dng u n vi u n 0 , tn ti gii hn nlim .
n 1 un
Nu 1 th chui un hi t;
n 1
Nu 1 th lim u n v chui u n phn k.
n n 1
Chng minh.
n 1
V d 4.7. Xt s hi t ca chui s 2n
.
n 1
a n 1 n 1 1
Gii. y l chui s dng. Li c lim lim 1.
n a n n 2(n 2) 2
Vy chui cho hi t. #
nh l 4.7 (Tiu chun Cauchy (Kim nh cn)). Cho chui s
dng un sao cho lim n un .
n
n 1
Nu 1 th chui un hi t;
n 1
Nu 1 th lim u n v chui u n phn k.
n n 1
Chng minh.
Nhn xt. * Nu dng tiu chun DAlembert hay Cauchy m ta nhn
c 1 th s hng tng qut ca chui dn ra v hn: lim u n ; t
n
chui un phn k.
n 1
122
* Trng hp 1 , c hai tiu chun DAlembert v Cauchy u
cha c kt lun: Thc t, chui c th hi t, c th phn k.
n
V d 4.8. Xt s hi t ca chui s 3n .
n 1
n
n
n 1
Gii. y l chui s dng vi lim a n lim 1. Theo tiu
n n 3 3
chun Cauchy, chui cho hi t. #
V d 4.9. Xt s hi t ca chui s
q 2(n 1)/2 q 2 q 2 q 4 q 4 q6 q 6 ...
n 1
Chng minh.
Lu . Thc ra ch cn ng thc u n f (n) xy ra vi n ln.
1
V d 4.10. Xt s hi t ca chui np , p
n 1
(Chui Riemann hay p-chui).
1
Vi p 0, lim 0 nn chui khng hi t.
n np
Vi p 0 , xt hm s f (x) 1 / x p . Hm ny n iu gim n 0 khi
n , f (n) 1 / n p .
dx
Hn na xp hi t khi p 1 , phn k khi p 1. Vy
1
123
1 hi t khi p >1
np phn k khi p 1
n 1
1 1
c bit, chui n
phn k, chui n2 hi t. (L. Euler ch ra
n 1 n 1
1 2
rng 2 , xem V d 4.29). #
n 1 n 6
V d 4.11. Xt s hi t ca cc chui sau
(n!)
2n
(i) n n , ( ); (ii) n 2 sin 2n , 0 2 .
n 1 n 1
n 1
u ((n 1)!) nn 1
1
Gii. (i) Ta c n 1 . (n 1) . 1 .
un (n 1)n 1 (n!) n
u n 1
* 1: lim : Chui phn k.
n u n
u n 1 1
* 1: lim 1: Chui hi t.
n u n e
u n 1
* 1: lim 0 1: Chui hi t.
n u n
Tm li, chui hi t 1 .
2
(ii) Ta c n un 2/n
sin 2 2sin 2 (n ).
n
1
* sin 2 : Chui phn k
2 4 2
1
* sin 2 0 : Chui hi t.
2 4
1
2n 1
1
* sin 2 . Chui tr thnh n 2 2n n 2 , l chui hi
.
2 4 n 1 n 1
t (p-chui vi p 2 1 ).
Tm li, chui hi t 0 . #
4
- Yu cu SV chun b:
c trc TL[1], tr 275 277: Chui c s hng vi du bt k
T c TL [1]: VD 4.19 (b); VD 4.23(b); VD 4.24 (b, c, d); VD
4.25(a, b, c, d)); 4.5.7 (V d khc) (a, b, c); VD 4.27; VD4.29 (b).
Bi tp v nh cho c Chng 4
Tr: 1( 2, 5, 11, 12, 13, 18, 26); 2, 3( 1, 5, 9, 12); 5(b, f).
124
Chnh: 1(28, 29, 30); 11(f); 12(c); 14 (c l, Cha: c, e, f, i, j, l);
15(a, b, c); 16(a, b); 18(d, e); 21; 23 (c, e); 24(a, b); 26(a i, Cha: a, c,
e, h) 27(a f, Cha: a, c, d, f); 33(a, c); 34(a, b, c).
BS 1. f (x) ln(1 2x) . Tnh o hm f (2000) (0) .
2 n
2 1 2 1 2
BS 2. Xt s hi t ... ...
5 25 n5
BS 3. Cho chui hm
1n 1 x
n
n 1 2n 1 1 2x
4.3.1. Chui an du
nh ngha. Vi u n 0 , cc chui
u1 u 2 u 3 u 4 ... ( 1)n 1 u n ,
n 1
125
u1 u 2 u 3 u 4 ... (1) n u n (4.5)
n 1
gi l cc chui an du.
nh l 4.9 (nh l Leibniz)
Cho chui an du u1 u 2 u 3 ... (u n 0) .
Nu {u n } l dy n iu gim n 0 th chui hi t n tng S.
Ngoi ra
n
Sn u n u1; S un u1 . (4.6)
i 1 i 1
Chng minh. S2k (u1 u 2 ) (u 3 u 4 ) ... (u 2k 1 u 2k ) 0 .
Vy {S2n , n 1, 2,...} l dy tng, dng.
S2k u1 (u 2 u 3 ) ... (u 2k 2 u 2k 1 ) u 2n u1 (4.7)
Vy {S2k } l dy b chn trn. T n hi t. t S lim S2k .
k
lim S2k 1 lim (S2k u 2k 1 ) lim S2k lim u 2k 1 S .
k k k k
lim Sn S . Vy chui cho hi t.
n
By gi t (4.7) ta thy (4.6) ng vi n chn. Vi n l th
S2k 1 u1 (u 2 u 3 ) ... (u 2k u 2k 1 ) u1
.
S2k 1 S2k u 2k 1 0 u1.
Vy (4.6) cng xy ra vi n l.
V d 4.13 (Chui iu ha an du). l chui
1 1 1 1
(1)n1 n 1 2 3 4 ...
n 1
1
Tt nhin, y l chui an du. Li c 0 (n ) ; theo tiu chun
n
Leibniz, chui hi t.
S hng tng qut a n (1)n 1 / n v cc tng ring Sn ca chui th
hin Hnh 4.3. [1]. Dy {Sn } c dng zig - zag dn n gii hn khong
0.7. Sau ny ta bit (xem mc 4.5.4c) tng chnh xc ca chui l
ln 2 0.693 .
1
Tng t, ta thy chui (1)n n hi t vi 0. #
n 1
4.3.2. Hi t tuyt i
nh l 4.10. Nu chui
126
| u n | | u1 | | u 2 | | u3 | ...
n 1
hi t th chui u n hi t.
n 1
Chng minh. Theo tiu chun Cauchy vi chui | u n | th
n 1
n p n p
Sn p Sn un | u n | 0 (n ).
i n 1 i n 1
Li theo tiu chun Cauchy, chui u n hi t.
n 1
cos n
V d 4.14. Xt s hi t ca chui n 2
.
n 1
cos n 1 1 | cos n |
Ta c 2
2 . 2 l chui hi t, vy chui 2
hi t.
n n n 1 n n 1 n
cos n
T chui n2
hi t. #
n 1
nh ngha. Chui un c gi l hi t tuyt i nu chui
n 1
| u n | hi t, c gi l hi t khng tuyt i hay bn hi t (hay hi t
n 1
iu kin) nu n hi t nhng chui | u n | khng hi t.
n 1
T nh l (4.10), hi t tuyt i l tnh cht mnh hn: Mt chui
hi t tuyt i s hi t; tri li, c nhng chui hi t nhng khng hi t
tuyt i.
Nh thy V d 1.14, chui iu ha an du hi t. Mt khc,
1 1
(1)n l chui phn k. Vy chui iu ha an du bn hi t.
n n 1 n
n 1
T tiu chun D'Alembert v tiu chun Cauchy cho chui s dng,
ta nhn c nh l sau y kho st s hi t tuyt i ca chui.
u n 1
nh l 4.11. Gi s rng lim hoc lim n u n .
n un n
Nu 1 th chui un hi t tuyt i,
n 1
127
Nu 1 th chui un phn k.
n 1
(Lu rng, vi 1 th cha c kt lun).
V s hi t tuyt i, ta c nh l c sc sau y:
nh l 4.12 (nh l Riemann). Nu chui hi t tuyt i v c tng
bng S th khi thay i th t cc s hng ca n mt cch ty , v (hoc)
nhm mt cch ty cc s hng ca chui ta s lun lun nhn c
chui hi t tuyt i v c tng bng S.
Nu chui cho bn hi t th c th thay i th t cc s hng ca
n nhn c chui hi t v c tng bng mt s bt k cho trc; hay
c mt chui phn k; thm ch, c mt chui phn k ra v hn.
Nh vy, chui hi t tuyt i c tnh cht ging vi tng hu hn:
C th hon v th t cc s hng. Tnh hi t tuyt i cn m bo mt
s tnh cht khc na ging vi tng hu hn nh tnh tch 2 chui, thng
2 chui ...
4.4. CHUI HM S (1 tit)
4.4.1. S hi t, min hi t
nh ngha. Cho dy hm s {u n (x)}: u1 (x); u 2 (x); ... xc nh trn
tp X . Tng hnh thc
u n (x) u1(x) u 2 (x) ... (4.8)
n 1
c gi l chui hm s,
X: tp xc nh,
u1 (x) : s hng th nht, u 2 (x) : s hng th hai, ... ,
u n (x) : s hng th n hay s hng tng qut.
Nu khng cho trc tp xc nh, ta hiu tp xc nh X ca chui
(4.8) l giao ca tt c cc tp xc nh ca cc s hng u n (x) .
Nu x 0 X m chui s u n (x 0 ) hi t th x 0 c gi l im hi
n 1
t ca chui hm (4.8). Tp cc im hi t ca chui hm c gi l
min hi t (hay tp hi t) ca n. Tri li, nu chui s u n (x 0 ) phn
n 1
k th x 0 c gi l im phn k.
Gi tr ca tng ca chui u n (x) vi x nm trn min hi t c
n 1
gi l tng ca chui.
128
V d 4.15. Xt chui hm x n 1 x x 2 ...
n 0
1
Nu | x | 1: x n : Chui hi t
n 0 1 x
| x | 1 : Chui phn k.
1
Vy, min hi t ca chui cho l ( 1, 1) v xn 1 x . #
n 0
1
V d 4.16. Xt chui hm nx .
n 1
Chng ta nh li rng khi dng tiu chun tch phn V d 4.10 ta
thy vi x 1 th chui hi t, vi x 1 th chui phn k. Vy min hi
t ca chui cho l x 1 . Khi y, chui hi t n hm (x) , gi l hm
Riemann. #
4.4.2. Hi t u
Chui hm s u n (x), x X c gi l hi t u trn tp D X
n 1
n hm s S(x) nu
0, N N(), n N : Sn (x) S(x) , x D. (4.9)
Nh vy, nu chui hi t u th d cho trc c b th no chng
na, tng ring Sn (x) s gn tng S(x) ca chui mt cch ty , ti tt c
mi im ca D, nu ch s n ln.
(1)n
V d 4.17. Xt chui x2 n .
n 1
1
y l chui an du. Hn na u n (x) 0, (n ) x .
x2 n
(1) k
Vy n hi t. Chui phn d x 2 k ca chui ny cng l chui an
k n 1
du, li c, 1 / (x 2 k) 0 (khi k ) . Theo nh l 4.9,
(1) k 1 1
Sn (x) S(x) 2
k
u n 1 (x) 2
x (n 1)
n
.
k n 1 x
1 1
Nu n th Sn (x) S(x) : Chui hi t u trn . #
n
nh l 4.13 (Tiu chun Weierstrass)
129
Nu u n (x) a n , n * , x D v chui s an hi t th chui
n 1
hm
S(x) u n (x) un (x), x (a, b). (4.11)
n 1 n 1
Yu cu SV chun b:
130
Lm bi tp theo k hoch: Chui s dng (2 tit)
Chui c du tu (1 tit)
c trc TL[1], tr 279-282: Chui hm s
T c TL [1]: nh l Riemann
n n
n x x
anx a n x 0n M , n .
x
0 x 0
n
x
Li thy chui x0
hi t vi | x | | x 0 | . p dng tiu chun so
n 1
snh, nhn c pcm.
H qu. Nu chui ly tha an xn phn k ti x1 th n cng phn
n 0
k ti x m | x | | x1 | .
H qu. Tn ti s R 0 chui a n x n hi t trong khong (-R,
n 0
132
th bn knh hi t R ca chui ly tha an xn xc nh bi
n 0
1/ , 0
R 0, (4.15)
, 0.
Phng php tm min hi t ca chui ly tha
Tm bn knh hi t theo quy tc trn;
Xt s hi t ca chui ti u mt R v R;
Kt lun.
Tnh cht sau cng rt c ch khi tm min hi t.
Tnh cht. Hai chui ly tha
a n x n a 0 a1x a 2 x 2 ... , (4.16)
n 0
a n x nm a 0x m a1x m1 a 2 x m2 ... m (4.17)
n 0
chui u n (x) phn k.
n 1
133
n
2n x n
n 1 2n
xn
(i) , (ii) x 2 , (iii) 2n
.
n 1 n n 1 2n 1 n 1 1 x
a n 1 2n
(i) y l chui ly tha, hn na 2 (n ).
an n 1
Vy R 1 / 2 v khong hi t ca chui l (1 / 2; 1 / 2) .
1 1 1
Ti x 1 / 2 , chui tr thnh 1 ... y l chui iu
2 3 4
ha an du nn n hi t.
1 1 1
Ti x 1 /2, chui tr thnh 1 ... , l chui phn k.
2 3 4
Tm li, min hi t ca chui cho l [1/2, 1 / 2) .
n
n 1 2n (x 2) 2
(ii) lim n u n (x) lim n (x 2) .
n n 2n 1 2
(x 2) 2
Theo tiu chun Cauchy, chui phn k khi 1 , hi t khi
2
(x 2) 2
1, 2 x 2 2 2 2 x 2 2 .
2
* Ti x 2 2 chui tr thnh
n n
n 1 n 2n 2
2n 1 2 2n 1 .
n 1 n 1
Ta khng th dng tiu chun D'Alembert cng nh Cauchy cho
chui ny v u nhn c 1 , song nhn thy rng
n
2n 1 2n 1
1
lim a n lim 1 e1/2 0 : Chui phn k.
n n
2n 1
S: 2 2 x 2 2 .
n
n 1 n
Cch II. t t (x 2) 0 c chui
2
t v kho st
n 1 2n 1
nh thng thng. (Tuy nhin vi chui ly tha ny, ta khng cn xt ti
mt tri t 2 ca khong hi t (-2, 2) v t 0 ).
(iii) R rng khng th ly tha ha c chui ny. Ta c
lim
u n 1 x
lim
x 1 x 2n
x khi x 1
n u n x n 1 x 2n 2 1 / x khi x 1
Vy vi x 1 th 1 : Chui hi t.
134
1n , chui phn k v
* Xt ti x 1 c chui 2
lim a n 0 .
n
n 1
S: ( , 1) (1, 1) (1, ) . #
4.5.3. Tnh cht ca chui ly tha
Cho chui ly tha (4.12) vi khong hi t (-R, R) v tng ca chui
l hm S(x) trn (-R, R).
nh l 4.19. Chui (4.12) hi t tuyt i trn khong hi t (-R, R).
nh l 4.20. Vi [a, b] ( R, R) ty , chui (4.12) hi t u trn
[a, b] .
(Chui ly tha hi t u trn on ty nm trong khong hi t
ca n).
nh l 4.21. Tng S(x) ca chui ly tha (4.12) l hm s lin tc
trn khong hi t ( R, R) ca n. Nu chui hi t ti mt tri (phi) ca
khong hi t th tng S(x) lin tc pha phi (tri) ti mt y.
nh l 4.22. C th ly tch phn tng s hng ca chui ly tha
(4.12) trn mi on [a; b] nm trong khong hi t (-R, R) ca n:
b b
n
n
a n x dx a n x dx . (4.18)
a n 0 n 0 a
c bit, x (R, R) ,
x
n a 2 a n 1
a n t dt a 0 x 21 x ... n n 1 x ... (4.19)
0 n 0
Mt cch tng ng,
n a 2 a n 1
a n x dx C a 0 x 1 x ... n x ... (4.20)
n 0 2 n 1
Chui v phi ca (4.19), (4.20) cng c khong hi t l (-R, R).
nh l 4.23. C th ly o hm tng s hng ca chui ly tha
(4.12) ti mi im trong khong hi t ca n: x (R, R) th
n n 1
a n x a1 2a 2 x ... na n x ... (4.21)
n 0
Chui v phi ca (4.21) cng c khong hi t l (-R, R).
H qu. C th ly o hm (hoc ly nguyn hm) mt s ty ln
chui ly tha trong khong hi t ca n; cc chui thu c c cng
khong hi t vi khong hi t ca chui cho.
4.5.4. Khai trin mt hm thnh chui ly tha
a. Vn khi trin hm thnh chui ly tha (xem [1])
135
nh ngha. * Cho hm s f(x) xc nh ti im x 0 v ln cn v c
o hm mi cp ti x 0 . Chui hm
f (x 0 ) f (n) (x 0 )
f (x 0 ) (x x 0 ) ... (x x 0 ) n ... (4.24)
1! n!
c gi l chui Taylor ca hm f(x) ti x 0 .
* Nu x 0 0 , chui Taylor tr thnh
f (0) f (n) (0) n
f (0) x ... x ... (4.25)
1! n!
c gi l chui Maclaurin ca hm f(x).
* Nu chui Taylor (4.24) hi t ti mt ln cn I (x 0 , x 0 )
ca im x 0 v hi t n f(x) trong ln cn ny:
f (x 0 ) f (n) (x 0 )
f (x) f (x 0 ) (x x 0 )1 ... (x x 0 ) n ... , x I
1! n!
th ta ni hm f(x) khai trin c thnh chui Taylor ti ln cn nu ca
x0 .
T phn tch trn ta nhn c nh l sau y:
nh l 4.24 (Tnh duy nht ca khai trin). Nu f(x) c th khai trin
thnh chui Taylor trong mt ln cn no ca im x 0 :
f (x) a 0 a1 (x x 0 ) a 2 (x x 0 ) 2 ... x (x 0 , x 0 )
th f(x) kh vi v hn ti ln cn ny v chui v phi chnh l chui
(4.24).
b. iu kin hm s khai trin thnh chui Taylor ()
c. Khai trin Maclaurin ca mt s hm s cp
x x2 xn
ex 1 ... .... x ( , )
1! 2! n!
x3 x5 x 2n 1
sin x x ... (1)n 1 ... x ( , )
3! 5! (2n 1)!
x2 x4 n x
2n
cos x 1 ... (1) ... x ( , )
2! 4! (2n)!
( 1)...( n 1) n
(1 x) 1 x ... x ... x ( 1,1)
n!
136
1
1 x x 2 ... x n ... x ( 1,1)
1 x
x 2 x3 n 1 x
n
ln(1 x) x ... (1) .... x ( 1,1]
2 3 n
x3 x5 x 2n 1
arctan x x ... (1)(n 1) ... x [ 1,1].
3 5 2n 1
Dng cc khai trin Maclaurin trn, i khi ta nhanh chng nhn
c khai trin ca hm s. Xt v d sau.
x3
V d 4.21. Tm khai trin Maclaurin ca hm s y .
3 x
x3 1 x3
Gii. y 1 (x / 3) (x / 3) 2 ...
3 (1 (x / 3)) 3
1 1 1 1
x 3 2 x 4 3 x 5 ... n ( 1) n 1 x n 2 . #
3 3 3 n 1 3
4.5.5. ng dng
a. Tnh gn ng gi tr biu thc. Xem mc 2.4.3.
b. Tnh o hm ti im cho trc. Dng cc khai trin quen bit c
th ta tm c khai trin Taylor ca hm f(x):
f (n) (x 0 )
f (x) a n (x x 0 )n n!
(x x 0 )n .
n 0 n 0
Khi tm cc o hm ca hm ny ti x 0 nh sau:
f (n) (x 0 )
an f (n) (x 0 ) a n n! (4.28)
n!
V d 4.22. Cho hm s f (x) s in x 2 . Tnh o hm f (2000) (0) .
( 1)n 1 2n 1
( 1) n 1 4n 2 f (n) (0) n
Gii. sinx x s inx 2 x x .
n 1 (2n 1)! n 1 (2n 1)! n 0 n!
4n 2 2000 n 500.5 khng nguyn. Vy f (2000) (0) 0 .
Ngoi ra ta c
a a 4k 0 y (2k 1) (0) y (4k) (0) 0
2k 1
1 1
a 8k 2 y (8k 2) (0) (8k 2)! #
(4k 1)! (4k 1)!
1 (8k 6) 1
a 8k 6 y (0) (8k 6)!
(4k 3)! (4k 3)!
137
4.5.6. Tnh tng mt s chui ()
a. S dng trc tip cc chui quen bit
Ba chi thng dng nht l
1
1 x x 2 x 3 ... x n ..., x ( 1,1) :
1 x
chui hnh hc hay chui cp s nhn
x xn
ex 1 ... ... x (, ) : chui e m
1! n!
x2 n 1 x
n
ln(1 x) x ... (1) ... x (1,1) : chui loga.
2 n
b. o hm hay tch phn chui quen bit hay chui cho
Bc 1: a ra mt khai trin quen bit, v d
1
1 x x 2 x 3 ... x n ... x (1, 1) .
1 x
Bc 2 (nu cn): o hm hay tch phn 2 v trn khong hi t, v d
1
1 2x 3x 2 ... nx n 1 ... x (1, 1),
(1 x)2
1
2 2.3x 3.4 x 2 ... n(n 1) x n 2 ... x (1, 1),
(1 x)3
x 2 x3 x 4 xn
ln(1 x) x ... ... x (1, 1),
2 3 4 n
x 2 x3 x 4 xn
ln(1 x) x ... (1) n 1 ... x ( 1, 1).
2 3 4 n
Bc 3 (nu cn): Biu din chui cho thng qua nhng chui ny.
138
Bi ging 14: Chui Fourier
Chng 4: Chui
Mc: Bi tp: Chui lu tha (1 tit)
4.6. Chui Fourier (2t)
Bi tp: Chui Fourier (1t)
Tit th: 66 - 70, Tun th: 14
- Mc ch, yu cu:
Khai trin hm thnh chui lng gic
Khai trin hm theo cc hm sin hoc cosin
- Hnh thc t chc dy hc:
Hnh thc ch yu: L thuyt, tho lun - t hc, t nghin cu
- Thi gian: L thuyt, tho lun: 5t - T hc, t nghin cu: 7t
- a im: Ging ng do P2 phn cng.
- Ni dung chnh:
BI TP: Chui hm, Chui lu tha (2 tit)
4.6. CHUI FUORIER (2 tit)
4.6.1. Chui lng gic
nh ngha. Chui hm
a 0 (a n cos nx bn sin nx) (4.31)
n 1
trong a 0 , a1, a 2 , ... , b1, b 2 , ... c gi l chui lng gic.
Hai nh l sau y nu ln nhng tnh cht khi u ca chui lng
gic.
nh l 4.26. Nu hai chui | a n | v | bn | hi t th chui lng
n 1 n 1
gic (4.31) hi t tuyt i v u trn .
Chng minh. Ta c
u n (x) a n cos nx bn sin nx | a n | | b n | .
Theo tiu chun Weierstrass ta thu c pcm.
nh l 4.27. Nu a n 0 v b n 0 (n ) th chui lng gic
(4.31) hi t ti x 2k (k ) .
4.6.2. Chui Fourier
a. Chui Fourier ca hm s
139
B . Cho p, q l nhng s nguyn bt k. Khi ta c:
cos px sin qx dx 0;
0, p q
cos px cosqx dx , p q 0
2, p q 0;
0, p q
sin px sin qx dx 0, p q 0 (4.32)
, p q 0.
By gi gi s rng hm s f(x) tun hon chu k 2 v c th khai
trin c thnh chui lng gic dng
a0
f (x) (a n cos nx b n sin nx), x . (4.33)
2 n 1
Gi s c th ly tch phn tng s hng ca chui v phi th
a0
f (x) dx 2 dx a n cos nx dx bn sin nx dx a 0 .
n 1
1
Vy a 0 f (x) dx .
Nhn hai v ca (4.33) vi cos kx, k 1, 2, ... v gi s rng chui thu
c v phi c th ly tch phn tng s hng, ta i n:
a
f (x) cos kx dx 20 cos kx dx
a n cos nx cos kx dx b n sin nx cos kx dx
n 1
1
0 a k cos kx cos kx dx 0 a k a k f (x)cos kx dx.
Li nhn hai v ca (4.33) vi sin kx, k 1, 2, ... v gi s rng chui
thu c v phi c th ly tch phn tng s hng, ta c
140
a
f (x)sin kx dx 20 sin kx dx
a n cos nx sin kx dx b n sin nx sin kx dx
n 1
0 0 bk sin kx sin kx dx bk .
1
bk f (x)sin kx dx.
Tm li, cc h s a i , bi phi tha mn
1
a 0 f (x)dx,
1
a n f (x)cos nx dx, n 1, 2, ... (4.34)
b 1 f (x)sin nx dx, n 1, 2, ...
n
141
a n 0,
2 (4.37)
b n f (x)sin nx dx, n 1, 2, ...
0
Chng minh. Nu hm f(x) chn th hm f (x) cos nx chn, hm
f (x)sin nx l. Tri li, nu f(x) l th hm f (x) cos nx l, hm f (x)sin nx
chn. S dng V d 3.22 ta nhn c pcm.
142
Hnh 4.6. Hm y x, x [ , ) v thc trin tun hon ca n
Ta nhn thy rng hm ny tha mn mi iu kin ca nh l
Diriclet, vy c th khai trin n thnh chui Fourier. Ta c
1
an f (x)cos nx dx 0, n 0, 1, 2, ...
2 2
bn x sin nx dx ... ( 1) n 1, n 1, 2, ...
0 n
1 1 sin nx
f (x) 2 sin x sin 2x sin 3x ... (1) n 1 ... .
2 3 n
Lu rng ti x tng ca chui bng
1
S() f ( 0) f ( 0) 0.
2
Tng t, S() 0 . #
c. Khai trin Fourier ca hm tun hon chu k 2
Gi s hm f(x) tun hon chu k 2 , n iu tng khc, b chn.
Bng php i bin
x x x x (x : x : )
ta c f (x) f x F(x ) .
Th th F(x) l hm tun hon chu k 2 , n iu tng khc, b
chn. Vy ta c th khai trin n thnh chui Fourier:
a0
F(x ) (a n cos nx b n sin nx )
2 n 1
hay
a0 nx nx
f (x) a n cos b n sin (4.40)
2 n 1
trong
1 1
a 0 F(x )dx ... f (x) dx,
1 1 nx
an F(x )cos nx dx ... f (x)cos dx,
1 1 nx
bn F(x )cos nx dx ... f (x)sin dx. (4.41)
143
V d 4.27. Khai trin hm f (x) cos x thnh chui Fourier.
Gii. Hm f(x) tun hon chu k . Hn na, n l hm chn nn
bn 0, n 1, 2, ... Theo (4.41),
/2
2 4
a0 cos x dx
/2 0
/2 /2
2 nx 4
an f (x)cos dx cos x cos 2nx dx
/2 0
/ 2 0
/2
4 4 ( 1) n 1
[cos (2n 1)x cos(2n 1)x]dx , n 1, 2, ...
.2 0
4n 2 1
2 4 cos 2nx
Vy cos x
(1)n 1 4n 2 1 .
n 1
V hm f (x) cos x lin tc nn cng thc trn ng vi mi x. #
d. Khai trin hm s bt k thnh chui Fourier
Gi s f(x) l hm n iu tng khc, b chn trn [a, b]. Ta xy
dng mt hm s g(x):
- Tun hon chu k T 2 b a ;
- n iu tng khc, b chn;
- g(x) f (x), x [a, b] .
R rng c nhiu hm nh vy. Ta gi vic lm trn l thc trin tun
hon hm f(x) cho.
Khi hm g(x) khai trin c thnh chui Fourier, tng ca chui
bng g(x), v do bng f(x) ti nhng im lin tc ca hm f(x).
c im ca chui thu c l:
Nu hm g(x) chn: Chui ch gm ton hm s cosin;
Nu hm g(x) l: Chui ch gm ton hm s sin.
1, 0 x 1
V d 4.28. Cho hm s f (x)
2 x, 1 x 2
Hy khai trin hm ny thnh chui Fourier sao cho chui thu c
(a) ch cha hm s sin; (b) ch cha hm s cosin.
Gii. (a) Xt hm g(x) trn , tun hon chu k 4 v
f (x), x [0, 2]
g(x)
f ( x), x [ 2, 0]
Hm ny n iu tng khc, b chn, tun hon chu k 2 4 nn c
th khai trin c thnh chui Fourier. Hn na, hm g(x) l nn chui
ch cha hm s sin.
144
a n 0, n 0, 1, ...
2 2
1 nx nx
b n g(x)sin dx f (x)sin dx
2 2 2 0
2
1 2
nx nx 2 4 n
sin dx (2 x) sin dx ... 2
sin
0
2 1
2 n (n) 2
2 4 1 k 1
n 2 (2k 1)2 (1) , n 2k 1
2 , n 2k
n
145
Gii. Hm f(x) tha mn cc iu kin khai trin thnh chui Fourier.
N l hm chn, vy b n 0, n 1, 2, ...
2 2 2 1
a 0 x 2 dx 2 ; a n x 2 cos nx dx ... 4( 1)n 2 .
0 3 0 n
2
cos nx
f (x) 4 (1)n 2
.
3 n 1 n
Cc tng ring S2 v S5 ca chui th hin Hnh 4.7.
2
n 1 2
* x 0 : 0 f (0) 4 (1) 2 Sa .
3 n 1 n 12
2
cos n 2
1
* x : f () 2 4 (1)n 2
4 2
3 n 1 n 3 n 1 n
2 2 1 2
Sb .
3 4 6
1 2
* Sc Sa Sb .
2 8
Ta ghi li kt qu p trn s dng sau ny.
1 1 1 2
1 ... ,
22 33 42 6
1 1 1 2
1 ... , (4.42) #
22 33 42 12
1 1 2 1
1 2 2 2 ... .
3 5 7 8
TM TT CHNG 4 (T c)
TM TT CHNG 4
q n 1 q q 2 ... : Chui hnh hc, hi t | q | 1 .
n 0
1 1 1
n 1 2 3 ... : Chui iu ho, phn k
n 1
1 1 1
1 ... (1) n 1 ... : Chui iu ho an du, hi t.
2 3 n
146
1 1 1
n p 1p 2p 3p ... : p chui, hi t p 1.
n 1
Tiu chun DAlembert. un l chui s dng,
n 1
u n 1
lim .
n un
1 th chui u n hi t; 1 th u n phn k.
n 1 n 1
Tiu chun Cauchy. un l chui s dng, lim n un .
n
n 1
1 th u n hi t; 1 th un phn k.
n 1 n 1
147
u n (x) a n , an hi t u n (x) hi t tuyt i, u trn
n 1 n 1
D.
Min hi t ca chui ly tha. Mt trong 4 dng ( R, R),
( R, R], [ R, R), [ R, R ] ; R: bn knh hi t, ( R, R) : khong hi t.
a n 1 1
lim hoc lim n a n R .
n an n
f (n) (x 0 ) a n n!
1
a n f (x)cos nx dx, n 0, 1, 2, ...
1
b n f (x)sin nx dx, n 1, 2, ...
* f(x) tun hon chu k 2 , n iu tng khc, b chn:
a0 nx nx
f (x) a n cos b n sin
2 n 1
148
1 nx
a n f (x)cos dx, n 0, 1, 2, ...
1 nx
n f (x)sin dx, n 1, 2, ...
b
Bi ging 15: n tp
Chng 4: Chui
Mc: Bi tp: Chui Fourier (1 tit)
n tng hp (4t)
Tit th: 71 - 75, Tun th: 15
- Mc ch, yu cu:
* Cng c nhng bi tp c
* Hon thnh nhng bi tp cha cha chng IV
* Duyt li c h thng cc bi tp c hc phn
* Sn sng thi cui hc k
- Hnh thc t chc dy hc:
Hnh thc ch yu: L thuyt, tho lun - t hc, t nghin cu
- Thi gian: L thuyt, tho lun: 5t - T hc, t nghin cu: 7t
- a im: Ging ng do P2 phn cng.
- Ni dung chnh:
Bi tp: Chui Fourier (tip - 1tit)
Cha cc bi cha c iu kin cha
Lm li cc v d cha kp gii thiu (3 tit)
(Gio vin lm l chnh)
Chun b thi:
Nhc li v cc cu hi l thuyt, cch hc chng
149
Mt s kinh nghim khi thi
Nhc li tinh thn nghim tc trong thi c
Nhc mt s quy inh trong k thi
ng vin tinh thn SV thi tt
Yu cu SV chun b:
150