KUDAME b.
CA'FER
snda pek ok eser veren Abdlganl b.
smail en-Nablusl ( . 1143/1731)
BBLYOGRAFYA :
Muvaffakuddin bn Kudame. Taf:rfm 'n-na-
?ar {f ktbi ehli'l-kelam : lbn Qudama's Cen-
sure o{Speculatiue Theology ( n r. ve tre. G. Mak-
d isi), London 1962, tr.yer.; ayrca bk. nerede
nin girii, s. IX-XXVI; a.m lf .. el-Mugnf(nr. Ab-
du llah b. Abdlmuhsin et-T rki - Abd lfettah M.
ei-H ulv) . Kahire 1412/1992, nereden l erin giri-
i, . 5-56; Ebu ame. e?-;;eyl 'ale 'r-Rauzateyn.
s. 139-142; Zehebl, A'lam'n-nbela' ,XXII ,
165- 173; bn Receb, e?-;;eyl 'ala Tabakati'l-Ha-
nabile, Beyrut, ts . [Dar'l-ma'rife), ll, 5-34, 52,
133-1 49,263,294-295,318,460, 465; bn'I
Mibred. ed-Drr 'n -naki {f erf:i elfti.?i 'l-ljraki
[nr. Rdvan Muhtarb . Garbiyye). Cidde 1411/
1991 , neredenin giri i , 1, 13-83, 135-184; Nu-
ayml. ed-Daris {f tarf!Ji'l-medaris[ n r. Ca'fer ei-
Hasenl). Dmak 1370/1951, ll, 64, 77,91-112,
343; Eb'J-Ymn ei -Uieyml. ed-Drr '1-mnac;l-
lad {f ?ik ri af:abi 'l-mam Ahmed [nr. Abdu r-
rahman b. Sleyman ei-Useymln), Kahire 1412/
1992, 1, 346-348; bn To lun. el-ifala'id '1-ceuhe-
riyye {f tarf!Ji'-alif: iyy e [nr. M. Ahmed Deh-
man) . Dmak 1401/1980-81,1-11, tr.yer.; H.
Laoust. Le Precis de droit d'lbn Qudama, Bei-
rut 1950, s. XI-XII ; G. Makdisi. "L'isnad initi a-
tique souf de Muwaffaq ad-Din Ib n Qudama".
Louis Massignon, Paris 1970, s. 88-96; a.m lf..
"Ib n 1\:udama a l - Ma~disi". EJ2 [ing.), lll, 842-
843; Mustafa Murad ed-Debba, Biladna Filis-
tin, Arnman 1983, ll, 468-472; iikir Mustafa.
"Al 1\:udameti '-a.liJ:iyye", f:lau liyyat Kl-
liyy eti'l-adab, 111/15, Kveyt 1402/1982, s. 7-
97; Ahmed Faiz ei-Hmsi. "Mebani' - aliJ:iyye
ti '!-Ula". el-Hauliyyat ' 1-eeriyy et '1-'Arabiy-
yet's-Suriyye, XXXV, Dmak 1985, s. 245; J.
Drory. "HanbaHs of the Nablus Region in the
Eleventh and Twelfth Centuries". AAS, XXII
( 988), s. 93-112; Kazm Berkenlsl. "Al-i 1\:uda-
me" . DMB, ll , 77 -96; Ferhat Koca." Hanbeli
Mezhebi" , DA , XV, 529. :;;:1
~ F ERHAT KocA
KUDAME b. CA'FER
(F. 0-1 ;,~)
Eb'l-Ferec Kudame b. Ca'fer b. Kudame
b. Ziyad ei-Katib ei-Badadl
(. 337/948 [?])
iir tenkirli
ve kamu maliyesi alanlarndaki
eserleriyle tannan
Abbas! divan katibi.
L _j
Hristiyan asll olup muhtemelen Ba
dat'ta dodu . bn Kuteybe'nin talebesi ol-
duu kabul edilirse260 (874) yl civarnda
doduu sylenebilir. Dedesi kabul edilen
Kudame b. Ziyad en-Nasranl. Trk asll
Abbasl kumandan nak'n katibi iken
23S'te (849) onunla birlikte tutukland ve
bu olaylar srecinde Mslmanln ilan
etti (Ta beri. IX. 169; ibn Kes ir. X. 313). Ha-
tib ei-Badadl'ye gre katiplik grevinde
bulunmu ve kitabetle ilgili eserler ver-
mi olan Eb ' I-Kasm Ca'fer b. Kudame'-
nin ediplik ve airlikyn vard. Eb'I-Fe-
rec ei-sfahani. eJ-Egani'sinde Ca'fer'den
byk ksm mOsikiyle ilgili birok nakil-
de bulunmaktadr. bn'n - Nedim'in ge-
nellikle onun tefekkr ve ilim sahibi ol-
mad eklinde anlalan ifadesinin ba
lamdan hareketle "mantk ilminde" diye
kaytlanmas daha tutarl grnmekte-
dir. nk el-Fihrist'in bir baka yerin-
de (s. 194) ve dier kaynaklardaki (mese-
la b k. Hatlb. VII, 205; Yakt, VII, 178-1 79)
ifadeler bu bilgiyle elimektedir. ncele
nen eserlerde Ca'fer'in mslman olma-
dn ihsas ettirecek bir kayt yoktur.
bn'n-Nedim'e gre Kudame b. Ca'fer.
Abbasi Halifesi Mktefi -Billah devrinde
(902-908) ihtida etmitir (el-Fihrist'in ba-
z nsh a l a rnda halifenin ad nn bo bra Furat'n huzurunda yaptklar m nazara-
klmas dedeile torun un birbirin e kart
rld ihtimalini dndrmektedir) Ha- dame'nin lm tarihine ilikin olarak 337
tib ei-Badadl'nin ve Ttirif.J.u Bagdtid'a
zeyil yazan bn'n - Neccar'n Kudame b.
Ca'fer'in biyografisine yer vermemesi
onunla babasnn ayn kii olarak alglan
d izlenimi dourmaktadr. Kudame,
297 (91 O) ylna kadar Badat'taki ed-01-
van'J-kebir'in baz dairelerinde memu-
riyetlerde bulunduktan sonra Dlvan'l-
merk'a bal Meclis'z-zimam'da katip-
lik grevi ald; buradaki baarl hizmet-
leri neticesinde devlet gelirlerinde art
saland. Kitab'l-ljartic'ndaki eine
pek rastlanmayan teknik ayrntlar ve do-
kman ter bilgiler. eitli devlet dairele-
rinde uzun yllar sren hizmetleri srasn
da edindii idari- mesleki tecrbenin bir
yansmas dr.
Eserlerinin muhtevasndan Kudame'-
nin tarih. corafya. edebiyat. matematik.
mantk. felsefe ve fkh sahalarnda belli
bir birikim kazand. Grek, Fars ve Hint
kltrlerini etkilerinde kalacak kadar ta-
nd anlalmaktadr. zellikle edebiyat-
lk ve kamu ynetimi uzmanl ynle-
. riyle dikkat eker. Felsefede Aristo'nun
es-Sema'u 't-tabi'i adl eserinin birinci
makalesini ksmen erhedecek kadar
(ibn'n-Nedlm, s. 311; Kef '?-?Unn, ll.
003) derinlie ulam olmaldr. Arap
edebiyatnda iir ve iir tenkidi alanlarn
da ilmi almalarn younlat bir d- dirmeleri ikinci plana itmitir (mer Per-
nemde yetimi ve muhtemelen Sa'leb,
Mberred ve bn Kuteybe'den feyiz al-
mtr. Ayrca hattatl ile nl Abbasi
Veziri bn Mukle'den hat sanatn ren veccih olmasnda grmesi, Kudame'nin
dii ileri srlmekte (Mstakimzade. s.
367) ve buna gre er-Risale ii Ebi ?'\Ii b.
Mu]fle adl eserini hocasn vmek iin
yazm olduu dnlmektedir. Mutar-
rizi onu belagatta rnek kii sayarken Ha-
riri de belagatn Bedizzaman ei-Heme-
dani'ninkinden stn tutar. bn Eb'I-s
ba', bn'I-Mu'tez ile Kudame'yi bedl' il-
minin usuln ortaya koyan ilk edebiyat
lar olarak niteler. Ali b. Hseyin ei-Mes'G-
di de onun edebi gcn ver ve bunu
anlamak iin Zehr'r-rebi' ve Kitab'l-
ljartic'a baklmasnn yeterli olduunu
syler. Kudame ayrca. aruzu sisteme ka-
vuturan nl dil ve edebiyat alimi Ham
b. Ahmed ile de kyaslanmtr (Ebu Hay-
ya n et-Tevhldl. el-mta' ve'l-mu'anese, 11.
145-146)
Kitab '1-ljartic'n 320 (932) ylnda
Vezir Ali b. lsa'ya sunduu ve ayn yl Si-
rafi ve Matta b. Yunus'un vezir bn'I
ya katld bilinen (a.g.e., ll. 145-146) Ku -
(948). 328 (940) ve 310 (922) yllar veril-
mektedir. Eer Bveyhi sultanlarndan
Muizzddevle'ye katiplik yaptna dair
rivayet doru ise birinci tarih. aksi tak-
dirde ikinci tarih isabetli grnmektedir.
nk Bveyhiler'in Badat'! zapt 334
(946) ylnda olmutur.
Eserleri. 1. Na]fd' - i'r. iir tenkidi
hakknda olup blmden meydana
gelmektedir. Birinci blmde iirin tarifi
ve unsurlarnn (lafz. ma na, vezin. kafiye)
aklamas yaplmakta, ikinci ve nc
blmlerde bu unsurlarn gzel ve bozuk
yanlar deerlendirilmektedir. Eserde iir
tenkidinin yan sra dzgn ve yerinde
sz syleme sanatnn usul ve kaidelerini
inceleyen ve o dnemde henz istiklalini
kazanamam olan belagat ilmine dair ko-
nular da ilenmitir. Kendisinden sonraki
mellifleri en az bn'I-Mu'tez kadar etki-
leyen Kudame. iir tenkidine bir sistem
getirdii bu eserinde bedi' terimini kul-
lanmamakla beraber beyan ve bedi' ilim-
lerinin konularyla meselelerini birlikte in-
celer, yeni edebi sanatlar ortaya koyar ve
eitli teknik terimler retip bunlarn ta-
n mn vermek suretiyle Arap edebiyat
nn geliimine katkda bulunur. Ancak
nazm kurallar zerinde ar hassasiyet
gstererek iirin ruhuna ilikin deerlen
ruh, 11. 434). iiri "manaya delalet eden ve-
zinli ve kafiyeli sz" olarak tanmlamas
ve manann gzelliini maksuda mte-
Aristo mantk ve felsefesinden etkilendi-
inin gstergelerinden biri olarak deer
lendirilebilir. Eflatun'un zikrettii drt
311
KUDAME b. CA'FER
ana fazileti (akl, adalet, cesaret ve iffet)
esas alan methiyenin gzel, dierlerinin
hatal olduunu sylemesi de byledir.
Yine fazileti itidalde grmesi, buna kar-
lk iirde ifrat ve tefrite sapan arl
tasvip ederken Yunan felsefesinde bunun
onaylandn sylemesi de ayn balam
dadr. Kudame bu son noktada, Hasan b.
Bir el-Amidl ve Eb'I-Hasan bn Tabata-
ba'nn savunduu doruluk ilkesine mu-
halefet etmektedir (bu hususta ki deer
lendirmeler iin b k. Bonebakker, The Ki tab
Naqd, s. 36-44; BedeviTabane, s. 45- 49;
ihsan Abbas, s. 96 vd.) Kudame kendine
has grleriyle Abdlkahir ei-Crcanl,
Sekkak'i ve bn Eb'I-sba' gibi nemli ah
siyetleri etkilemi. kitabnn eitli yerleri
Merzban'i'nin el-Mveaf:' ve bn Re-
l)5. ei-Kayrevanl'nin el-'Umde'si gibi bu
alanla ilgili birok eserde iktibas edilmi
tir. Na]fd'-i'r zerine Abdllat'if ei-
Badadl bir erh hazrlam, Arap dili ve
edebiyat mnekkitlerinden Hasan b. Bir
ei-Amidl Tebyin galat Kudame b .
Ca'fer li Kitabi Na]fdi'-i'r ve End-
lsl air, edip, tenkiti bn Rel)5.ei-Kay
revanl de Tezyfi Na]fdi Kudame ady
la birer tenkit yazmlardr. bn Eb'I-s
ba', bata Arnidi ve Ziyaeddin bn'I-Eslr
olmak zere ediplerin Kudame'ye ynelt-
tikleri eletirilere cevap mahiyetinde el-
Mizan fi't-terciJ: b eyne kelami Kuda-
me ve i;)uumih adl bir kitap kaleme al-
mtr (ibn Eb'l-i sba' , s. 88, 406). lk bas-
ks stanbul'da yaplan ( 302) Na]fd' eserin tek yazmasnn tpkbasmn yap-
i'r Muhammed Isa Mennun (Kahire
343, 3 52/ 934). S. A. Bonebakker (Lei-
den 956). Kemal Mustafa (Kah i re 367/
948, 963, 979). Isa Mlha'il Saba (Harlsa
958) ve Muhammed Abdlmn'im Ha-
fac'i(Beyrut, ts.) tarafndan tahkikli ola-
rak yaymlanmtr. z. Cevahir '1-elfaz,
(n r. Muhammed Muhyiddin Abdlhamld,
Kahire 3 50/ 932; Beyrut 399/ 979 , 405/
985) . zellikle katipler ve edebiyat
rencileri iin hazrlanm olan eser, 372
ana blm altnda dzenlenmi bir e an-
laml kelimeler ve deyimler szdr.
3. Na]fd'n -ner. Beyan ilmine dairdir.
lk muhakkklarndan Abdlhamld ei-Ab-
bad'i'nin Kudame'ye nisbet ettii eserin
(Na~d 'n-ner, ne redenlerin girileri, s.
39-49) aslnda Eb'I-Hseyin shak b. b
rahim b. Vehb ei-Katib'in el-Burhan ii
vcuhi 'l-beyan' (Badat 387/ 967) ol-
duu ynndeki gr arlk kazanmtr birer aratrma yaplmtr.
(nr. Taha Hseyin ve Abdlhamld el-Ab-
bad!, Kahire 933 , 9 38, 939, 940; Bey-
rut 1980, 982 , 995). 4. Kitiib'l-/ja-
riic* ve na'at(san'at)i'l-kitabe. Kuda-
312
"
r.:>)L<"Jiil~
/
j,lf.v${~.>l:...;;U[b.;b._J~:.1Z_:JI.o:~ ~
CJS'~,;IJ.iJ..:.L.._;..~.::;...J\l~)tl('t.2jlJI---:::;.:.:,.
..:(._;__./.~~J,;.t.....,;..,;;t~~.,:::~!.5L:~--;'.:;
.r,.L.~;I.llk:;.J<...=.~'~_i~~~..f.:l.r,..JI
'i?, ~;;,Jw.~~__:.,.vs-""'-";.YIUtri
t..,.;- .,;..:.;:_j~~,:.~__:.-o:o;,l:~.;J;.!G~
~ - ...r.:tJl,.d5;x,.;-,.~,.;..:;~.!.:.?.-:...u.!J.tr
~L.r-lilfG,;.,.,...i.-...=.~;_;..:.:J~L.....
..
~
. twJ.)?-.!.J;~.... ~~'"::..<,}i.:...N~&.../;:'-
_J~U ~Wf :.~~J
1 !-'ll' ~.G,I..;~~.>_..:.7.'\'...,.!h--'"
u~,) W->;'.:r";-.>. "-'-':u~.i.
ly~.J~lo-i-l..fi,;):;' ?~.L.,..J\;,}-~:. ~~
t.:,.._rl~_f.)p,..J~..JI~._;;j\_l;<..t..;,.,i .
(,-~L ~~ :. ~.[..l.>i::,jjlkt~.JI
J~~L~_s,.J8.LL, ..(,:,Jlv.
Kudame b. Ca'fer'in Kitab '1-/jarac adl eserinin ilk say-
fa s (Kpr!U Ktp., nr. 1076)
me'nin en nl eseri olup katiplik sanat
ve kamu maliyesi hakkndadr. eitli b-
lmlerinin neir ve tercmelerinden son-
ra Muhammed Hseyin ez-Zebldl kitabn
bugne ulaan ksmlarn btn olarak
yaymlam (Badat 98 ), Fuat Sezgin de
mtr (Frankfurt 407/ 986) .
Kudame'nin kayna~arda ad geen di-
er eserleri de unlardr: er-Red 'ala b
ni'l-Mu'tez !ima -'abe bih Eba Temmdm,
dbun'l-gam (abai'l-fem), arf'l
hem, Cila''l-f:zn, Dirya]fu'l-tikr, Ija
vu J:ia'i 'l-celis, na'at '1-cedel, Nz-
het'l-]fuWb ve zad '1-msafir, Sr
r'l-belaga fi'l-kitabe (Kitab 'l-ljarac'n
nc menzilesi olmas muhtemeldir),
el-Ijayevanat, Zehr'r-rebi', er-Risale
ii Ebi 'Ali b. Mu]fle (en-Necm'-a~b),
Kitab'l-Bldan ve Kitab 's-Siyase
(so n iki eser Kitab,'l-ljarac'n altnc ve
sekizinci menzileleri olsa gerektir) .
Kudame ve eserleri zerine A. Mekki
( Qudama b. Ga 'far et son oeuvre, dokto-
ra tezi, Paris 955) ve Gazi Yemut (Naz,a-
riyyet '- i'r 'inde /fudame b. Ca'fer fi ki-
ttibih Na~di '-i'r, Beyrut 992) tarafndan
BBLYOGRAFYA :
Kudame b. Ca'fer. el-Menzilet 'l-i)amise min
Kitabi'l-ljarac ve na'ati'l-kitabe [nr. Ta la! Ce-
mil Rifal). Mekke 1407/1987, nerede nin girii ,
s. 25-125; a.mlf.. Nalf:d 'n-ner(n r. Ta ha H-
:...
sey in -Abdlhamld el -Abbadl). Beyrut 1402/
1982, n eredenlerin girileri, s. 19, 33-49; a.mlf. ,
Na/f:d'-i'r(nr. Kemal Mustafa). Kahire 1979,
neredenin girii, s. 9-13; a .e. (nr. M. Abd l-
mn'im Hafad). Beyrut, ts. (Dar'l-ktbi'l-il-
miyye). neredenin girii, s. 4 7 -58; Ta beri, Ta-
rilj (Eb 'I-Fazi). IX, 169; Mes'Gd1, Mrc '?
?eheb [Abd lhamld). 1, 16; Eb 'I-Ferec ei-s
fahan1, el-Egani, tr.yer. ; bn'n-Ned1m. el-
Fihrist (Tecedd d). s. 144, 194, 311; Ebu
Hayyan et-Tevh1d1. el-imta' ve'l-mu'anese (n[
.. ... Ahme d Emin - Ahmed ez-Zeyn). Beyrut 1373/
1953, , 108; ll, 145 - 146; a.mlf .. e l-Bea'ir
ve'??eta'ir(nr. Vedad el-Kadi). Beyrut 1408/
1988, 1, 5; bn ReiJ5 ei-Kayrevanl, el-'Umde .
i" .,.. (nr. Muha mm ed Karkazan). Beyrut 1408/
1988, tr.yer. ; Hatib , Tarflju Bagdad, VII ,
205; bn ' I-Cevzi, el-Munta?am (Ata). XIV, 73;
Ahmed b. Abdlm'min e -e rl1, er/:u Ma-
ka.mati 'l-1;/ariri(n r. M. Eb'l-Fazl), Beyrut 1413/
1992, 1, 33; Yakt, Mu'cem'l-deba', VII , 177-
182; XVII, 12-15; bn Eb'I-sba', Ta /:rir 't-Ta/:
bir (nr. Hifn1 M. eref). Kahire 1383, s. 83, 87,
88, 406; Zehebl. Tarilju 'l-islam : sene 301-320,
s. 231, 324-325; Safed1, el- Va{f, XXIV, 20-206;
Ktb1, Fevat'l-Vefeyat, , 289-290; br Kesir.
el-Bidaye, X, 313; Xl, 220-221; bn Tar1berd1 ,
en-Ncm 'z-zahire, lll, 297 -298; Syiiti. Tari-
lju 'l-ljulefa'(n r. M. Muh yidd in Abdlhamld).
Kahire 1389/ 1969, s. 386; Kef'?? Unn, 1,
233,402,592;11,946,959,986, 1002,1003,
1068, 1078, 1415, 1945, 1973; Mstakimzacte.
Tuh{e, s. 367; Brockelmann, GAL, 1, 262; Suppl.,
, 406-407; S. A. Bonebakker, Th e Kitab Naqd
al-si 'r of Qudama b. Ga 'far al-Katib al-Bagdadi,
Leiden 1956, s. 1-80; a.mlf.. "I:Iamza al-Ifaha
ni's Recension of the Ki tab Naqd ash-Shi'r of
Qudama b. Ja'far", RSO, Ll (977). s. 99-111;
a.mlf.. "~udama", EJ2 (ing.). V, 318-320; Bedevi
Tabane, Kudame b. Ca'{er ve'n-nakd'l-edebi,
Kahire 1378/1958; Sezgin, GAS, ll, 105-106;
VIII, 228; Mneccid. Mu'cem, ll, 106-1 07; mer
Ferruh, Tarilju'l-edeb, ll, 434-436; hsan Abbas.
Tarilju 'n-na/f:di 'l-edebi 'inde 'l-'Arab, Arnman
1986, s. 189-214; Mansour Ajami. The Alchemy
of Glory, Washington 1988, s. 19-29; M. G. de
Slane. "Notice sur Codema et ses ecrits ", JA,
XX (1862). s. 155-181; Mustafa Hiyari. "Quda-
ma b. Ga'fars Behandlung der Politik: Das Ka-
p i telAs-siyasa aus sei nem Vademecum fr
Sekretare Kitab a-tarag wa-ana'at al-kita-
ba", lsl. , LX ( 1983) , s. 91-1 03; Vaqar Ahmed Riz-
vi. "Qudamah b. Ja'far, the Seribe ofBag).dad" ,
IS, XXVII/1 (1988). s. 13-22.
!il CENGiZ KALLEK
KUDAME b .. MAZ'N
(w~ w- 4...1~)
Ebu Amr Kudame b. Maz ' Cn
b. Habib el- Kurei ei-Cumahi
(. 36/656)
Saha.bl.
L
590 yl civarnda Mekke'de dodu. Ku-
reykabilesinin Beni Cumah koluna men-
suptur. Olu mer'den dolay knyesinin
Ebu mer olduu da kaydedilir. Annesi