Professional Documents
Culture Documents
Atilla Çetin Aramağan Kitabı Bölünmüş PDF
Atilla Çetin Aramağan Kitabı Bölünmüş PDF
Sakarya Kitapl
Yayn No: 39
ISBN: 978-605-9978-08-8
Yayn Kurulu
Prof. Dr. Arif BLGN
Prof. Dr. M. Yaar ERTA
Do. Dr. Haim AHN
Yrd. Do. Dr. Kerim lker BULUNUR
2016
www.sakarya.bel.tr
kultur.sanat@sakarya.bel.tr
(1 Mart 1941 - 4 Haziran 2015)
FRANSIZ PAQUET KUMPANYASI
CRCASSE VAPURUNDA YAANAN HADSE
Sleyman UYGUN *
[*] Yrd. Do. Dr., Ordu niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm retim yesi
[1] rnein Weber ada brokrasiyi u ekilde tasvir etmitir. Giriimciye zg zelliklerden biri, i-
letmesinin birinci derecedeki grevlisi gibi davranmasdr. Tpk ada brokratik bir devletin bakannn
kendini devletin birinci hizmetkr olarak tanmlamas gibi. Daire yda bro gibi uzmanlk isteyen tm
ada i ynetimi devlet memurlar iin olduu kadar, zel iletmelerin modern yneticileri ve grev-
lileri iin de ayn derecede geerlilik kazanmaktadr. Weber, Sosyoloji Yazlar, s. 193-194.
227
ARV VE TARHLE ADANMI BR MR
[2]Patrimonyal Brokrasi hakknda baknz. Maks Weber, Sosyoloji Yazlar, (ev Taha Parla), Hrriyet
Vakf Yaynlar, stanbul 1987. s. 217-218.
[3]Ahmet zkiraz, Sabri F. lgenerin MaxWeber Eletirisi, .. Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi,
No. 28, Mart 2003, s. 55.
[4]lhan Ekinci, Osmanlda Yabanc Vapur Kumpanyalar ve majlar Hakknda, Kebike, say 21,
2006, s. 80-81.
228
PROF. DR. ATLLA ETNE ARMAAN
Fakat Austos aynda, sebzelerin bu mebzuliyyeti zamannda kerevizi bir maide-i sema-
viyyeaddiderek birinci kamara yolcularna yedirmek de elbette ayan- hayrettir. Mama-
fih Osmanllar iinde yaamayan bir Franszn kafasna nazaran bu pek tabiidir, zira
onun nazarnda sebze denilen ey patates, lahana, yer elmas, kereviz havu gibi eyler-
di Fransz vapurlar yine dierlerinden iyidir Dier vapurlarn yemekleri bsbtn
gayr-i kabil-i tahammldr. [5]
Babanzade bu durumu yabanc buharl gemilerin Osmanl limanlarnda de-
mirlenmi baka bir kltr ve medeniyetin uzants olduunu belirtmektedir.[6] Bu
nedenledir ki Hayrullah Efendi Avrupa seyahatinde benzer ekilde vapurlarda uyu-
lacak kurallar ve teamlleri uzun uzadya anlatarak adeta buharl gemileri topluma
tantmaya almaktayd.[7]
1830 yl itibariyle Avrupada birbiri ardna kurulan buharl deniz kumpanya-
larnn[8] Levant ve Osmanl sularnda dzenli olarak seyr seferde bulunmalar,
Osmanl ve Avrupa toplumlarnn asrlarca konsoloslarn ve seyyahlarn anlatmla-
rndan rendikleri dou-bat imajndan ziyade toplumlarn da ilk defa fiili olarak
karlamas-kaynamas ve etkilemelerine vesile oldu. ki dnya arasndaki sos-
yo-kltrel bilinmezlik ve atma Dou toplumu iin olduu kadar Bat toplumu-
nun devlet ve zel messeseleri iin de hayli zor oldu.
Osmanl limanlarnda dzenli olarak sefer yapan baz buharl nakliyat kumpan-
yalar, vapur mrettebatnn uymas gereken kurallar hakknda ciltlerce irket i t-
z hazrladlar. rnein Fransz Mesajeri Maritim Kumpanyasnn 11 Temmuz
1853te hazrlanan ve 1860ta eklemeler yaplarak geniletilen i tznde vapur
mrettebatnn yolculara kar davran kurallarn ayrntlaryla belirleyen bir hiz-
met tz yaynland.[9] Tze gre yolculara olduka kibar davranlmal, onlarn
inan, gelenek ve grenekleriyle kesinlikle alay edilmemeliydi. Hatta tzkte slam
dininin gndelik hayata dair uygulamalarna yer verilmi, haremlik selamla vurgu
yaplm, Mslman kadnlarn rahat bir ekilde seyahat edebilmeleri iin harem-
lik blm dahi yaplmt. Ayrca Mslman yolcularn abdest almalar ve namaz
klabilmeleri iin gvertede bir abdest mahalli ve mescit dahi tahsis edilmiti. Keza
229
ARV VE TARHLE ADANMI BR MR
230
PROF. DR. ATLLA ETNE ARMAAN
[13]Paquet Kumpanyas hakknda ayrca bkz. Sleyman Uygun, Karadeniz Sularnda Fransz Paquet
Vapur Kumpanyas (1878-1914), Karadeniz ncelemeleri Dergisi, say 20, 2016, s. 137-172; Sleyman
Uygun, Paquet Vapur Nakliyat Kumpanyas (Compagnie de Navigation Paquet) ve Osmanl Ermeni-
leri, A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, say 56, 2016, s. 1339-1363.
[14]Bernard Bernadac-Pierre Gallocher, Histoire de la Compagnie de NavigationPaquet, Marseille 1985,
s. 19-20; AFL. 1997 002 4487, Raport General de Service de Trebizonde, Exercice 1880 Chapitre 4, Tra-
fic; AFL. 1997 002 4487, Raport General de Service de Trebizonde, Exercice 1880 Chapitre 1, Personnel.
[15]irketin ad 1909 ylnda ise Compagnie de Navigation Paquet olarak tekrar sadeletirildi. 1960ta
Compagnie Franaise de Navigation, 1864te Nouvelle Compagnie de Paquebots, 1970te ise Compagniedes
Croisieres Paquetye dnt. Paul Bois, Histoiredu Commerce et de lIndustrie de Marseille XIX-XXe.
Siecle, Armements Marseilles Compagnies de Navigation et Navires a Vapeur (1831-1988), AchevdImp-
rimer Marseille 1988, s. 115.
[16]Bois, ArmementsMarseillesCompagnies de Navigation et Navires a Vapeur, s. 118-122.
[17]Bernadac-Gallocher, NavigationPaquet, s. 64.
[18]Ayn dnemde kurulan birok buharl nakliyat irketi tabi olduklar devletler tarafndan sbvanse
edilmekteydi.
231
ARV VE TARHLE ADANMI BR MR
bal olarak yolcu ve tccarlarla ilikiler daha liberal bir izgi zerinde yrtlmek-
teydi.
Yolcular ve ykleyiciler de olabildiince sk pazarlktan yana bir yol takip ettik-
lerinden bu durum suiistimalleri ve zaman zaman bir takm sorunlar da ortaya -
karabilmekteydi. Hele ki bu yolcular st dzey devlet ricalinden olduklar zaman bu
durum bir eit unvan ve sfat menfaat dorultusunda kullanmak ekilde karmza
kmaktayd.[19] Bilhassa Bat ekonomisine has yaam eklinin ve kurallarnn btn
kurumlaryla Osmanl messeseleri ve toplumunu etkiledii bir srete bu sorun
daha fazla kamuoyunu megul eder hale gelebilmekteydi.
Paquet Kumpanyasna ait Circassie adl vapurun Trala adndaki kaptan ve gemi
tayfasnn Osmanl tebaasyla yaad baz sorunlar, Osmanl ile Bat dnyas ara-
sndaki fark, gndelik yaam, brokrasi de uygulanan iltimas, sk i disiplini ve
ticaret anlay asndan gstermekteydi.
Hadiselerden ilki 4 Nisan 1895 tarihinde yaanmt. Paquet Kumpanyasnn
Circassi adl vapuruyla Marsilyadan stanbula seyahat eden 13 kiilik renci grubu
ile gemi Kaptan Trala ve mrettebat arasnda tartma yaanm, ksa srede at-
maya dnmt. Meselenin ortaya kmasna bir bilet paras sebebiyet vermiti. 13
kiilik talebe grubu ierisinde, 9 yanda olan Sleyman adl talebe iin ya kk
olduu gerekesiyle bilet alnmamt. Hlbuki Paquet Kumpanyas 3-7 ya aras
yolculara %50 indirimli bilet tarifesi uygulanmaktayd yani bu durumda Sleyman
adl talebe iin de bilet alnmalyd.[20]
Bu tarife kumpanyalara gre deiiklik arz etmekteydi. Mesela Fransz Mesajeri
Maritim Kumpanyasnn indirimi 2-10 ya arasn kapsamaktayd.[21] 4 Nisan 1895
tarihinde denize alan Circassie vapurunda bilet kontrol yapan Kaptan Tralabu
esnada 9 yandaki Sleyman adl talebenin biletinin olmadn fark edince srarla
eksik olan bilet cretini talep etti. Talebelerden sorumlu olan Trabzonlu Mehmed
Hulusi ve Ordulu smail efendiler bilet parasn vermemek iin direnince ikisi de
Kaptan Trala ve tayfalar tarafndan fena ekilde darp edilmi ve yaralanmlard.
Mesele Babaliye sirayet ettiinde dava uzam ve kara sular meselesi ortaya km,
[19]Bu konuda ziyadesiyle alma vardr. rnein bir kana bkz. Glden Saryldz, Tanzimat ve
Osmanl Brokrasisinde Yemin Messesesi, .. nklp Tarihi Enstits Yakn Dnem Trkiye Ara-
trmalar Dergisi, say 1, 2002, s. 251-268; Erdoan Kele, Tanzimat Dneminde Rvetin nlenmesi
in Yaplan Dzenlemeler 1839-1859, Tarih Aratrmalar Dergisi, c. 24, say 38, 2005, s. 259-280;
Ahmet Mumcu, Osmanl Devletinde Rvet, A.. Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara 1969, s. 187-190;
Necdet ztrk, adrdan Saraya 14. 15. Yzyl Osmanl Devlet Dzeni, Yitik Hazine Yaynlar, zmir
2012.
[20]Chemin de Fer Paris Lyon Mediterrane, Agenda P.L.M., Paris 1914, s. 236.
[21]Guide des Services Maritimesdes Messageries Imperiales Dans La Mediterrane, Marseille, Janvier
1856, s. 21.
232
PROF. DR. ATLLA ETNE ARMAAN
[22]Olayn mil ieride mi yoksa darda m olduu da tartma konusu olmutur. BOA. BEO.
595/44580, 7 Nisan 1905; BEO. 605/45317, 22 Nisan 1895; BEO. 671/50316, 20 Austos 1895.
[23]BOA. BEO. 640/47938, 14 Haz. 1895; BEO. 637/47745, 4 Haz. 1895; Y. PRK. BK. 41/61, 4
Haziran 1895.
[24]BOA. BEO. 637/47734, 7 Haz 1895; BEO. 640/47926, 13 Haz. 1895; BEO. 637/47734, 7 Ha-
ziran 1895.
233
ARV VE TARHLE ADANMI BR MR
nu gren ekip Efendi kalabaln iine girerek meseleyi teskine alt srada tayfalar
onu dahi darp ve belinde bulunan klc aldklar, iddet-i darptan dolay iki biraderin de
azndan ve burnundan kan geldii halde mtecavizlerin buna kanaat etmeyipikisinin
de ellerine kelepe ve ayaklarna pranga vurarak vapurun direine balad, vapurun
kamarasna hapsederek konsolosun gelmesini bekledikleri ... [25] belirtilmitir.
Fransz sefaretinin kaptan ve taifeleri nezdinde yaptrd tahkikata gre ise olay
tam tersine u ekilde gelimitir. ncelikle Dersaadete her defa vusulmzde her ne
kadar bu derece iddetli bir surette deilse de bu misll halat vukua gelmekte her ne za-
man yolcularla aramzda bir mnazaa zuhur etse bir takm zabitan vapura karak, ni-
forma ve nianlarna, sfat- askeriyelerine lazm gelen hrmet ve riayete gvenerek ie
mdahale ile gya akraba ve ahbaplarndan bulunan ehas tayin ile navultediyesinden
kurtarmak istemektedirler.[26] Diyerek bu tr hadiselerle sklkla karlatklarn an-
cak bu kadar bymediini belirtmilerdi. Dikkat ekici olan sefaretin hadiseyi kii-
ye mnhasr bir yaklamla ele almaktan ziyade tm askeri snf hatta brokrasi dahi
iine alacak ekilde umuma yayarak terbiye edici oryantalist bir nazarla ele almasdr.
Konsolos diplomatik bir kvraklkla hadiseyi ele alarak Fransz ticaretine sorun te-
kil edebilecek durumda olan asker ve brokrasiyi hedef almaktadr. II. Abdlhamit
dnemi milliyeti ve ayrlk isyanlar bastrmak hususunda Avrupa bilhassa Fransa
kamuoyunda hayli tepki toplayan ve kt imaj olan, ayn zamanda Ermeni kaak
ve gmenlerin anarist, komitac, ihtilalci olarak nitelendirdii gruplara dolayl ve
dorudan destek salayan[27] kumpanyalar sk denetime tabi tutan Osmanl askeri
snf ve brokrasisinin her frsatta hedef tahtasna konmas manidardr.
Daha sonra ise meselenin bymesi hakknda kaptan unlar ifade etmitir.
Yolcu mebla tediyeden imtina ile bana (kaptan) hadsiz demi ve hibir izahatta
bulunmakszn eyasn cebren almak istemitir. Ben vazifem iktizasnca buna mmana-
at ettiimde merkum zerime atlarak refakatindeki zabitin muavenetiyle beni ediden
darp eylemitir. Tayfalardan bazlar kavga zerine beni kurtarmaya almlarsa da
Yzba ekip Efendi klcn ekerek rast gelene vurmaya balamtr. Ben ve tayfalarm-
dan bir ka kl darbesiyle ar bir ekilde el, omuz ve gznden cerhdar (yaralanmak)
olmutur. drt kii dahi tehlikesiz surette mecruh olmulardr. Nihayet zabitin klc
elinden alnarak, sinir halinde bulunan bu iki ahs derdest edilmi, kimseye zararlar
dokunmamak iin ellerine bileke/kelepe vurulmutur. [28]
234
PROF. DR. ATLLA ETNE ARMAAN
Sonu
Kadim toplumlarn ounda olduu gibi Osmanl toplumu ve gndelik yaa-
mnda da hayatn esasn belirleyen temel unsur ticaret, tarm, hayvanclk ve inan
[29]Bahriye 1. Snf Doktorlarndan Goran Tarafndan Petrol vapuru kumandan msy Lamolak
a ita olunan raporun sureti tercmesidir. BOA. BEO. 666/49901, 9 Austos 1895.
[30]BOA. BEO. 666/49901, 21 Temmuz 1895.
235
ARV VE TARHLE ADANMI BR MR
236
PROF. DR. ATLLA ETNE ARMAAN
Ekler
Ek 1: Trabzonlu Mehmet Hulusi ve Ordulu smail Efendilerin Circassie Vapuru Kaptan Trala
Tarafndan Darp Edildiklerine Dair, BOA. BEO. 605/45317, 4 Nisan 1895.
237
ARV VE TARHLE ADANMI BR MR
Ek 2: Yzba ekip Efendi ve Biraderi Tophane-i Amire yzbalarndan ekip Efendi ile Cir-
cassie Vapuru Taifesi Arasnda Geen Hadisenin Tahkikati, BOA. BEO. 666/4990, 20 Temmuz
1895.
238
PROF. DR. ATLLA ETNE ARMAAN
239