Professional Documents
Culture Documents
Meyan Kökü PDF
Meyan Kökü PDF
Sleyman Uygun
zet
Osmanl corafyasnda yetien bir bitki olan meyan kk, Osmanl
toplumu tarafndan bilinmekteydi. ifa ve keyif verici olarak istifade
edilen bu bitkinin Bat endstrisi tarafndan kefedilmesi, binlerce yllk
geleneksel kullanmn deiime uratt. Bylelikle meyan ve yetitii
corafya iin yeni bir dnem ald. Endstriyel kapitalizme entegre
edilen meyan kknn kullanm alan olabildiince geniledi, bitki bir
anda olaan st deer kazand. Bunun neticesinde meyan kknn
yetitii Osmanl memleketleri bilhassa Aydn ve civar, meyan kk
ticareti ile ilgilenen yabanc irketler iin cazibe merkezi haline geldi.
Evvela ngiliz MacAndrews & Forbes olmak zere birok yabanc ve
yerli irket bu ii yapabilmek iin sk bir rekabete giritiler. Bu balamda
Osmanl memleketlerinde yetien meyan bitkisi zerine yaanlan
emperyalist rekabet ve neticesinde ahalinin, arzn, nebatat ve hayvanatn
nizam ve intizamnn bozulmas almamza konu olmutur.
Anahtar Kelimeler: meyan kk, yabanc sermaye, rekabet.
Abstract
Licorice, a plant which grew in Ottoman territories, was known by
the Ottoman society. Initially it had been utilized as recovery and
delighting; however, after it was explored by the Western industry, its
traditional usage for thousands of year changed drastically. Thus new
area started for licorice and its geographical area. The usage of licorice,
which was integrated with industrial capitalism, was as far as broaden
and instantly the plant gained extraordinary value. As a result of this,
Ottoman territories where the licorice could grow especially Aydn and
its environment became a center of attraction for foreign companies
which took an interest in licorice trade. Being in the first place British
MacAndrews & Forbes there were many foreign and local companies
competed head to head for doing this business. In this context as a result
of imperialist rivalry on the licorice, grew in Ottoman territories, and its
deterioration over law and order inhabitants, places, plants and animals
have been subjected to this study.
Keyword: licorice root, foreign capital, rivarly.
Giri
ster dnyevi ister uhrevi ynden olsun akl ile mcehhez bir
varlk/mahluk olan insan, doadan istifade etme hakkna sahip oldu ya da bu
hak ona bahedildi. Bu hak nisbet-i merada olduu srece insan ve tabiat uyum
ierisinde yaad. Dou toplumlarnda kutbl tababet-i nebatat olarak kabul edilen
Lokman Hekim ile bu uyum en st seviyelere ulat. Akabinde onunla ayn
izgide devam eden bn-i Sina, Razi, El Havi gibi tp bilimiyle uraan limlerin
de katksyla slam toplumlarnn nebatat ile olan ilikileri karlkl uyum
ierisinde var olageldi. Abbasilerden Emevilere, Seluklulardan Osmanlya
kadar devletlerin ynetim ekilleri, g kayna ve varlk sebeplerinde dahi
toplumun nebatat/toprak ile olan mnasebeti hayati bir rol oynad. Hatta kimi
tarihiler Osmanl Devletini din ve tarm imparatorluu eklinde tasvir ettiler.
slam corafyasnda inancn ve devletlerin nebatata olan bu geleneksel bak
phesiz toplumlar ve insanlar zerinde de nemli ve kalc bir etki salad. Bu
nedenle nemli bir varlk sebebi olarak grdkleri topran yorulmasna mani
olmak iin, rn alamamak pahasna da olsa, dinlendirme ya da corafi tabirle
nadasa brakma yoluna gittiler. Bylelikle yzlerce yl devam edecek bir uyum
ilikisi ierisinde insan topraktan etti.
Osmanl toplumu, zirai tarmn yannda, tabiatta kendiliinden yetien ve
insann istifade edebilecei nebatata kar da yine ayn duyarllkta hareket etti.
Nitekim gerek devlet erkn gerekse toplum doada kendiliinden yetien bu
trden bitkileri Hd-i Nbit1 yani Cenab- Hak vergisi bitkiler olarak
isimlendirerek ve addederek inanlarna gsterdikleri hassasiyetle bu bitkilerden
istifade ettiler. Hd- Nbit olarak adlandrlan en nemli bitkilerden biri de
Meyan idi. Doada kendiliinden yetien bir bitki olan meyan, ticari amala
Hd-i Nabit kavram; stlahi manada Hud: Halik, Rabb anlamnda Nbit ise
nebatn/bitkinin oulu manasna gelmektedir. Aslnda bu tamlama bazen Kendiliinden
Yetien anlamnda da kullanlmaktadr. Lakin devletin resmi kaytlarnda byle bir
kullanma rastlamadk. Bu nedenle burada Osmanl toplumu ile 19. Yzyl Avrupa
toplumunun maddeye bakndaki fark belirtmek iin sekler anlamdan uzak Cenab-
Hak vergisi bitki demeyi daha uygun bulduk.
BATILILARIN GZDES MEYAN KK 339
(OTAM, 37/Bahar 2015)
meyan kk toplama imtiyaz talep ederken, karlnda sadece gmrk vergisi vermeyi
talep etmekteydi. HR. MKT. 280/9, 17 Eyll 1858; Bunun yannda meyan kknden
alnacak olan re dair tartmalar 1880li yllardan sonraki belgelerde grlmektedir.
D. 431/8, 1 Temmuz 1909; D. 1484/1, 6 Ekim 1888; MV. 33/15, 17 Haziran 1888;
Zaten ticareti yaplmayan ve kendiliinden yetien bir bitkinin kayt altna alnmadan
re tabi olmas da uygulamada imknsz gibi grnmektedir.
3 BOA. Y.PRK. HH. 35/27, 13 ubat 1904; D. 431/8, 1 Temmuz 1909. Herbert
Maza, Turkish-Arab Economic Relation with the United Statates, World Affers, Vol.
141, No. 3, Winter 1979, s. 270.
4United States Consular Reports on The Licorice Plant, Published by The Department of
7 Evliy elebi b. Dervi Mehemmed Zll, Evliya elebi Seyahatnamesi, (Haz. Ycel Dal-Seyit
Ali Kahraman-Robert Dankoff), C. X., Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2005, s. 189, 266.
8 Evliya elebi Seyahatnamesi, X., s. 189-266.
9 Evliya elebi Seyahatnamesi, IX., s. 76; Feridun Emecen, Balat, slam Ansiklopedisi, C.
kkn Batllar, yabani meyan (the wild licorice12) olarak grmekteydi. Bunda hi
phesiz XIX. Yzyl Avrupasnn varlk ve maddeye ynelik algsnn deimesi ve
yabani olan her eyin Bat terbiyesinden/modernizminden gemesi gerektii fikrinin
nemli bir rol vard. Meyan bitkisi, Sanayi nklbna kadar Avrupada da benzer
bir mahiyette, daha ok keyif verici ve serinletici bir iecek olarak veya baz
hastalklarn tedavisinde kullanld.
Yaz mevsiminde Paris sokaklarnda scak bir ekilde, ayn zamanda coco
adyla serinletici, ferahlk verici souk bir iecek olarak da satlrd. Meyan
kknden deriyi yumuatc ila olarak da istifade edilirdi. Meyan suyunun tad
ok ekerli olduundan zellikle ayn tatlandrlmasnda tercih edilirdi. Meyan,
ocuklar tarafndan ok sevilir, bilhassa diler oluurken kullanlrd, di kayc
bardak ve mercan di etlerinin nasrlamasna sebebiyet verdiinden dilerin
kmasn geciktirirdi, bu bitki dilerin daha abuk kmasna katkda bulunurdu.
Bunun yannda gs enfeksiyonlarnda, iltihapl ve sair hastalklarda kullanlrd13.
Muhtelif alanlarda istifade edilen meyan kknn Bat endstrisi tarafndan
adeta yeniden kefedilmesi, bu bitkinin seyrini deitirdi. Endstriyel kullanmn
bir paras haline gelen meyan kk, bir anda Batllarn gzdesi oluverdi ve
yllarca devam eden vahi bir rekabetin konusu olarak uluslararas deere sahip
ticari bir meta haline geldi.
17 John A. DeNovo, American Interests and Policies in the Middle East 1900-1939, Universty
of Minnesota 1963, s. 39.
18 nde, Asl Efendiler Levantenler, s. 33.
19 Orhan Kurmu, Emperyalizmin Trkiyeye Girii, Yordam Kitap, stanbul 2007, s. 187; V.
Necla Geyikda, Osmanl Devletinde Yabanc Sermaye 1854-1914, Hil Yaynlar, stanbul 2008,
s. 99; Cihan zgn, 19. Yzyln kinci Yarsnda zmirin Aydn Sanca ile Ticari likileri,
2. Ulusal ktisat Kongresi, DE BF ktisat Blm, zmir 2008, s. 8.
20 BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
344 SLEYMAN UYGUN
21 W.E. Stevens Consul United States Consulate Smyrne March 27, 1885, United States
niversitesi, SBE., Tarih Anabilimdal, Yaynlanmam Doktora Tezi, zmir 2006, s. 105.
26 BOA. A. MKT. NZD. 6/64, 4 Nisan 1850.
BATILILARIN GZDES MEYAN KK 345
(OTAM, 37/Bahar 2015)
sekiz yz hayvan barnabilmekteydi. Bu bahe iine on iki odadan mteekkil bir bina
da yaptlar. Sava sonras lzumu kalmad iin Fransz konsolos vekili Brichite
sattlar. Bundan ay sonra Fransadan birka tacir aileleriyle birlikte gelerek bu
binaya yerletiler. Bir kumpanya kurarak bu havalide ok miktarda bulunan meyan
denilen otun kkn Frengistana gndermek iin ihracata baladlar. Mezkur binaya
biraz daha odalar ilave ettiler. Franszlar bunca yaptklar masraf mukabilinde 10
yllna meyan kk toplama imtiyaz talep etmektedirler27.
Bunun yannda Franszlar imtiyazn talep ettikleri arazileri de kendi
inhisarlarna almak istediler. Bu imtiyazn devlete faydas ne olacak eklinde sual
edildiinde ise Franszlar: Meyan kkleri iskeleye girince gmrk verilecek, ayrca ihra
ve toplanmasnda ahali menfaat grecektir. eklinde cevap verdiler. Araziyi inhisarna
almak istemelerinin sebebini de: Yarn bir ngiliz tacir gelir de arazi sahiplerine bir
miktar ake verirse ol vakit meyan kklerini ona ihale eder eklinde ifade ettiler.
Ayrca bu isteklerini yle bir rnekle merulatrmaya altlar: Devlet-i Aliye
slk gllerini her kime verirse o kimesne slk sayd eder (avlanr), bakas sayd edemez ite
buda o kabilden bir eydir. Buna karlk Osmanl brokrasisi: gllerin Devlet-i
Aliyeden baka sahibi yok iken tarla ve araziye efrad- ahali mutasarrfdr buna kyas
olunamaz28 eklinde cevap vererek bu ihaleye mspet bakmadn belirtmitir.
Halep valisi Franszlarn gerek arazi ve binalara, gerekse amele ve
renberlere bu kadar hzl ve savurgan bir ekilde para sarf etmelerini pheyle
karlamt. Zira yaplan aratrmaya gre Franszlar, kazandklarndan ok daha
fazlasn sarf ediyorlard. Aslnda Halep valisinin yaptrd aratrma neticesinde
Franszlarn asl niyetlerinin define ve asr- atika aramak olduu anlalmt29.
Belki de bu ifadeler meyan kknn henz stratejik ve endstriyel deerini
anlamayan bir Osmanl brokratnn gr ve duruunun kayglaryd. Osmanl
piyasas hakknda mevcut bilgilerimizden hareketle yaplan harcamalar bir
Osmanl brokratnn gznden belirtmek gerekirse, Franszlarn bu
teebbslerinin ancak define ve tarihi eser kaaklyla ifade edildii
grlmektedir. Ya da meyan kk ksa srede Batda ticarete konu olan revata
bir bitki haline gelmiti ki tarihi eser ve define kaakln dahi kamufle etmek
iin kullanlabilmekteydi. ster yle ister byle olsun Babaliin, Halep Valisinin
kayglarn paylatn grmekteyiz. Bu nedenle Babali, Franszlarn imtiyaz
taleplerini Ticaret mnasebetiyle icabnn yle klliyetli arazi tasarrufuna kalkarak hem
ihlal-i usul eylemeleri, hem de ahaliyi muhasm ederek yedd-i inhisara almalar cevaz
grlemeyeceini30 belirterek kabul etmemitir. Ne gariptir ki Osmanl
karmak iin kyllerin ileri gelenlerini ziyadece maala istihdam ederek, amele ve renber taifesine
ziyadece ake vermektedirler, ayrca bunlarn yanndan eksik olmayarak, topra pek ihtimaml
kazdrdklarna ve bu kadar masraf tekliflerine nazaran maksadlar sade meyan kk olmayp antika
ve define aramak gibi bir hal anlalmtr. BOA. HR. MKT. 280/9, 17 Eyll 1858.
30 Babalinin Halep Valisi Hazretlerine Emirnamesi, BOA. HR. MKT. 280/9, 17 Eyll 1858.
346 SLEYMAN UYGUN
31 W.E. Stevens Consul United States Consulate Smyrne March 27, 1885, United States
davann Fransz konsolosunun istei zerine Franszlarn nfuz sahibi olduklar Beyruta
havale edilme talebi sz konusudur. Ancak Amerikan konsolosunun kar kmas
zerine mahkemenin yerinde grlmesi kararlatrlmtr. BOA. Y. EE. KP. 31/3062,
15 Aralk 1906.
34 nde, Asl Efendiler Levantenler, s. 61.
35 Pullukuolu, Kapitalistlerin Rekabetine Bat Anadolu, s. 344.
36 BOA. HR. MKT. MHM. 256/30, 8 Ocak 1861.
37 BOA. A. MKT. MHM. 120/78, 17 ubat 1863.
BATILILARIN GZDES MEYAN KK 347
(OTAM, 37/Bahar 2015)
1928, s. 2-3.
44 Meclis-i Mebusan, : 19, C: I, 20 Kanunsani 1330 (1914), s. 282.
348 SLEYMAN UYGUN
1875te Abacolu adnda bir Ermeni tacir, Aydn ve Skede iki meyan
kk ileme fabrikas kurunca durum deiti. Abacolu toprak sahiplerine ve
kyllere daha fazla para vererek alm yapmaya balad ve balangta byk bir
baar salad. Yksek fiyatn cazibesine dayanamayan kyller, daha nce
ngiliz irketi iin topladklar kkleri Abacolunun depolarna tamaya
baladlar. Meyan zerinde mlkiyet hakkna sahip olmayan Forbesler,
fabrikalarna gelen hammaddenin gittike azalmas sonucu Abacoluna ibirlii
teklifinde bulundursalar da buna muvaffak olamadlar. Bunun zerine
Forbesler, rekabet karsnda birtakm nlemler aldlar. ncelikle Avrupadaki
datm an daha etkin bir biimde rgtleyerek, siparilerin alclara eskisinden
hzl ve dk fiyata teslim edilmesini saladlar. Ayrca 30.000 sterlin deerinde
Burada ad geen kyye: kyye-i cedidedir. Yani 1000 gram olan arlk ls.
45 BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
BATILILARIN GZDES MEYAN KK 349
(OTAM, 37/Bahar 2015)
Arzuhali.
50 BOA. D. 1173-D/5, 21 Aralk 1891.
51 Maza, Turkish-Arab Economic Relation, s. 270; nde, Asl Efendiler Levantenler, s. 33.
350 SLEYMAN UYGUN
vapur irketlerinden birinin sahibiydi. Hac David Kumpanyas 1909 ylnda Amerikan
tebaasndan olan ve zmirde ikmet eden Charles Mesiri isimli bir tccara Amerikan
konsolosluu huzurunda satlmt. lhan Ekinci, Hac David Vapur Kumpanyas ve
Amerikan Boykotu, Trk Kltr ncelemeleri, stanbul 2003, s. 57-59.
55 BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
56 BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
57 DeNovo, American Interests and Policies in the Middle East, s. 39.
58 United States Consular Reports on The Licorice Plant, s. 16.
BATILILARIN GZDES MEYAN KK 351
(OTAM, 37/Bahar 2015)
Anadolu, s. 345.
64 BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
352 SLEYMAN UYGUN
65 BOA. HR. TO. 143/56, 14 Aralk 1886; HR. TO. 143/57, 01 Ocak 1887; HR. TO.
Dahiliye Nezaretine yazlan bir tahrirde: En adi tacirlerin kabul edemeyecei surette
bu kumpanyalar maiyyetlerinde tebaa-i hain silahl ellier adam istihdam ederek
yekdierinin tarlasndan karlp, fabrikaya nakledilmekte olan meyan kklerinin yollarda
cebren ve alenen kendi fabrikalarna evirmektedirler69. diye ifade edilmekteydi.
Aslnda kumpanya da mtecaviz hareketlerde bulunuyor, her biri dierinin
daha sulu olduunu iddia ediyordu. Bu irketler ierisinde en varlkl ve gl
olan bnyesinde daha fazla silahl kolluk kuvveti istihdam ederek dierine kar
stnlk salayabiliyordu.
Forbesler, bu irketler arasnda en eski ve varlkl iletme olduundan ve
ayn zamanda ngiliz ve Amerikan konsoloslarnn da desteini aldndan bu
durumdan en ok muzdarip olan ve zarar gren ncelikle Alman Simon
Kumpanyas, daha sonra da talyan Martini Kumpanyas oldu. Forbes
Kumpanyasnn stanbuldaki ngiliz Bykeliliine gnderdii bir mektupta
ngiliz karlarnn rakip Alman firmas yznden zarara uratld ifade
edilerek koruma talep edilmiti70. Bu yaznn elilie ulamasndan sonra
Forbesler, rakiplerine kar harekete geti71. Alman sefaretinden Hariciye
Nezaretine yazlan mektupta Forbeslerin tehditkr faaliyetlerinden zetle yle
ifade edilmekteydi: Msy Simonun fabrikas, ngiliz Kumpanyasnn yzden fazla
silahl adamlaryla ihata olunup Almanya fabrikasna meyan kk getiren ameleyi katl ve
hanelerini ihrak edeceklerini beyanla korkutmakta ve Simona ait tarlalardan amelenin
fabrikaya getirdikleri kkleri cebren almaktadrlar72.
Alman tacir Simon da bu hususta dorudan padiaha sunduu arzuhalinde
uzun zamandan beri esiz kazan salayan ngiliz Forbes irketinin silahl
adamlaryla her trl ktl yaparak amelenin elindeki meyan kklerini gasp
ettiini, ayrca Aydn dahilinde bulunan merhum Gazi andarl Halil Hayrettin
Paa vakfna ait arazide, Umurlu ve civarndaki mahallerde meyan kk toplama
hakk resmi bir senetle zerlerinde olduu halde bu irketin zor kullanarak
elinden almaya altn, hatta zerlerine giden polis ve jandarmadan kimisinin
niformalarn yrttklarn ve silahlarn alacak kadar ileriye gittiklerini
belirtmekteydi73. Simonun arzuhalinde Osmanl hanedan nezdinde
ehemmiyete sahip andarl gibi kadim bir devlet adamnn vakfna ait araziyi
belirtmesi ayn zamanda devletin resmi gvenlik grevlilerinin de iddete maruz
kaldn bildirerek padiahn hassasiyetini celbetmek istemesi ilgi ekicidir.
Elbette irketlerin olaylar mbalaa ederek aktardklar da gz nnde
bulundurulmaldr.
74 BOA. A. MKT. MHM. 495/19, 24 Ekim 1887. Alman tacir Simonun zmir
Valiliine yazd arzuhali.
75 Kurmu, Emperyalizmin Trkiyeye Girii, s. 190; nde, Asl Efendiler Levantenler, s. 61.
76 BOA. A. MKT. MHM. 495/19, 9 Ekim 1887.
77 BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909; A. MKT. MHM. 495/19, 9 Kasm 1887.
BATILILARIN GZDES MEYAN KK 355
(OTAM, 37/Bahar 2015)
bunlara kar mspet bir bak olmayan yerel ahaliyi bask altna aldlar. Bunun
neticesinde Aydn ve havalisinde bir takm silahl haydut ve ekya tredi85. Bu
duruma sebebiyet veren ve ayn zamanda durumdan muzdarip olan Forbes
Kumpanyas dahi Amerikan konsolosu Norton araclyla verdii dilekede
vaziyetin vehametinden u ekilde bahsetmekteydi:
Kemal-i teessfle beyan ederim ki anlaldna gre mahalli memurin
hkmeti, bu haydudlarn harekt-i ekvetkranelerinin nn almak hususunda
pek az sarf- mes etmektedir. Birka gn mukaddem Karacasu kazas dhilinde
Bahalak Nahiyesine duhul eden bir hayli aki nahiye-yi mezkure muteberanndan
olan bir kiinin hanesine cebren girerek merkumun iki yz adet lira-y Osmanisini
gasp eyledikleri gibi dier bir ete efrad Nazilliye birka mil mesafede bulunan
Semizeli nahiyesindeki birok kimesnenin maln yama eylemilerdir. Her gn
tekrar eden bu gibi harekt- ekvetkranelerinin netayicinden ve memurin-i
mahalliye tarafndan derdest ve tevkifleri hususunda teebbsat- lazmede
bulunmamasndan cesaret alan bu akiler Nazilli ahalisine kar dahi hcum ile
daha cevvalane basknlara teebbsten geri durmayacaklardr86. denilmekteydi.
Benzer ekilde mahalli yneticiler ve kolluk kuvveti istihdam eden Simon
ve talyan kumpanyalar da asayisizlikten yaknmakta ve Babaliyi bu hususta
tedbir almaya davet etmekteydiler87. Babaliden Aydn vilayetine gnderilen bir
tebligatta Alman Simon Kumpanyasnn kiralad arazide ahalinin hayvan
otlatamadklar ve eitli ihtiyalarn karlayamadklar iin isyan ettikleri ifade
edilmi ve siyasi bir meseleye sebebiyet vermeden meselenin halledilmesi
hakknda talimat verilmiti88.
Ad geen irketin bnyesinde silahl kolluk kuvveti istihdam etmeleri
devlet asndan muhtemel bir otorite sorununa sebebiyet vermekteydi. Nitekim
Simon Kumpanyas, Forbeslerin silah kulesi dahi ina ettirdii ynnde Umurlu
Karakoluna ikyette bulunmutu89. Dahiliye nezaretine bu ynde yazlan bir
raporda ise zetle u ekinceler ifade edilmiti:
Bu irketler her biri yeterince varlkl olduklarndan rekabet iin silahl
adamlarn kolaylkla arttrabilirler. Bu durumda mahalli zaptiye kuvvetleri, polis ve
jandarma bunlar kontrol altna alamaz hale gelir. Bylelikle halk arasnda her trl
huzursuzluk vukua gelir ve irketler mtecaviz hareketlerini daha da arttrr90.
85 BOA. A. MKT. MHM. 495/19, 27 Eyll 1887; Ayrca bir baka kaynak zmir ve
evresindeki meyan kk tarmnn gmenlerin eseri olduunu belirtir. Cihan zgn,
Bat Anadoluda Tarmsal gc ve cretler 1844-1914, Uluslararas Sosyal
Aratrmalar Dergisi, V., S. 22, Yaz 2012, s. 323.
86 BOA. Y. EE. KP. 27/2677, 28 ubat 1906; Y. EE. KP. 29/2886, 13 Mays 1906.
87 DH. MKT. 1451/55, 27 Eyll 1887; DH. MKT. 1448/34, 18 Eyll 1887; BOA. DH.
duymaya balamlard108. Yine bu srada Alexandre Sidi adl ahsa ait bir baka
Amerikan irketi Halep ve civarna yerlemi, meyan kk ticareti yapmaya
balamt. Alexandre Sidi, blgeye buharl pres makineleri getirerek toplanan
meyanlar balyalar haline getirmekte skenderun ve Sveydiye liman zerinden
ihra etmekteydi. 1885 ylnda bu irket, 6.000 ton civarnda meyan kk ihra
etmitir. Bu da yaklak 192.000 dolar civarndadr109.
ngiliz Forbeslerin ad geen Amerikan irketlerinden rahatsz olmad
anlalmaktadr. Forbesler meyan ticaretinin neredeyse tamamn Amerikan
pazarlarna ihra etmekte, gerek Osmanl Devleti gerekse de ngiltere ve
Amerika ile ilikilerini blgedeki ngiliz ve Amerikan konsoloslar araclyla
yrtmekteydi. Nitekim Forbes Kumpanyasnn imtiyaz sresi sona erdiinde
Babali, imtiyazn uzatlmas ynnde tereddt yaam, bu i 18 ay boyunca
srncemede kalmt, ite tam bu srada Amerikan irketi yneticisi Leeds
devreye girerek bu imtiyazn tekrardan uzamasn salamt110. Bu nedenle byle
bir srtmenin olmas sz konusu olamazd. Bilakis, Osmanl hkmeti,
meyandan alnan r miktarn iki misline karnca, bu irketler ve konsoloslar
hep birlikte hareket ederek alnan bu karar protesto etmilerdir. Hatta bir sreliine
eski usul r vermeye devam etmilerdir. Forbes Kumpanyas, ncelikle gn
kurtarmak amacyla, 1888 yl boyunca toplanan meyan kklerini daha nceki
yllarda toplanarak depolarda stoklanm olan mahsulden gsterdi. Hatta elindeki
mevcut maln seneki maln mul olamayacandan bahisle iki kat r vermeyeceini beyan
ederek bir sonraki yln mahsuln de iki kat rden muaf tutma peindeydi.
Forbesler, Babaliden gelen haberle bu isteklerine muvaffak oldular111. Ancak
ibirlii iinde hareket ettikleri dier Amerikan irketleri iin asl gaye re getirilen
bu zammn tamamen kaldrlmasyd. Bu amala Forbes Kumpanyas memalik-i
ecnebiyede ezcmle Rusyada ok mal olup hkmetler ise meyan kk ihracatna pek msaid
olduundan ve hatta hibir vergi resm almadndan112 zorunlu olarak ihracatn Rusya
lehine olacak ekilde deieceini ve kendilerinin de faaliyetlerini buraya
nakledeceini belirtti. skenderundaki Amerikan irketi de hkmete maarif hissesiyle
r olmak zere alna gelen %12ye bugn bir mislinin zamm zerine, meyan kk husule gelen
Batuma nakli amacnda olduklarn bildirmilerdi. Dolaysyla bu irketler,
hkmetten yaplan bu zammn geri alnmasn talep ettiler113.
Blgedeki Amerikan konsoloslarnn belirttii zere, California, New
Mexico, Texas ve Gney Amerika vilayetlerinde dank bir halde yetien bu
bitkinin topraktan karlmas, ilenmesi ve ihracata hazr hale getirilmesi ok fazla
114 United States Consular Reports on The Licorice Plant, s. 17, 18-19.
115 BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909.
116 BOA. D. 431/8, 1 Temmuz 1909. Bu tahribattan ayn zamanda Vilayet dare
mmkn olamaz. Bu yzden gerek ahaliye ve gerek hazine-i devlete birok zarar
olur ki bu mahsuln bugnk gnde brakt para bu zararlarn onda birini
tanzimine kifayet edemez117.
Galip Bey ayrca; Maalesef memurlarmz; ticari hesaba, genel duruma, idare
ekline ve meyan kknden salanan re karlk, bu durumun ne gibi hasarlara sebep
olduuna vakf olmadklarn belirterek Osmanl yneticilerinin bu konuya
yabanc olduklarndan yaknmaktayd. Aslnda Babali, Teminatsz byle bir
teebbse ibtidar eylemek ticareti krmak demek olaca gibi ondan tevelld edecek zarar
dahi yalnz re taallk etmeyip bununla itigal eden ahaliye ve hazineye dokunaca 118
gibi nedenlerden dolay bu duruma gz yummak durumunda kalmt.
Babali, Forbeslerin ve dier Amerikan irketlerinin muhtelif yollara
bavurarak re yaplan zamm geri ekmeye ynelik basklarna uzun sre
dayanabildi. Ancak 1900-1903 arasnda re uygulanan zammn geri ekildiini
grmekteyiz. Galip Bey; bu indirimden devletin grd zarar u ekilde
belirmitir: Forbes Kumpanyasnn ihracat bizzarure Rusyaya nakledecei zmnndaki
safsatasnn tesiratyla bizimkiler hemen boyun kesilerek 1900 senesinde bir paraya ve bir
eyrek paraya kadar indirime gitmek suretiyle sene kadar birok zararlara sebebiyet
verilmitir. Ancak Forbes ve dier Amerikan irketlerinin basklarna ramen
Babali, 1903 senesinden itibaren eski zaml usulden r almaya devam etti119.
Uzun bir uran neticesinde Forbesler, artk yorulmu durumdayd. Bu
nedenle bu ii tedricen yerli irketler lehine snrlandrd ve kendisi de st bir
konuma ykselerek meyan piyasasn belirleyen uluslararas trst irket haline geldi.
the American Tobacco Company, The Business History Review, Vol. 43, No. 1, Spring
1969, s. 67; Malcolm R. Burns, Outside Intervention in Monopolistic Price Warfare:
The Case of the Plug War and the Union Tobacco Company, The Business History
Rewiew, Vol. 56, No. 1, Spring 1982, s. 34.
BATILILARIN GZDES MEYAN KK 363
(OTAM, 37/Bahar 2015)
& Forbes Kumpanyasn 1902de kendisine dhil etti121. Bylelikle ngiliz bir
irket olan Forbes Kumpanyas, Amerikal Ttn nhisar irketine gemi
oldu122.
1900lere gelindiinde Amerikan Forbes Kumpanyas yeni bir sorunla kar
karyayd. Babalinin meyan kknn yabanclar eliyle toplatlp iletilmesinden
duymu olduu rahatszlk hat safhaya ulamt. Bu dnemde Osmanl
brokrasisinde milli duru ar basmaya ve verilen imtiyazlarda da buna gre bir
yaklam sergilenmeye balanmt. Daha nce Hazine-i Hassada olan birok
imtiyaz maliye hazinesine devredilmi, Maliye Nezareti ise askeri harcamalara
yaplan demeleri karlamakta zorluk ektiinden iyapsnda dzenlemelere
gitmiti. Dolaysyla verilen ihalelerde bu gelimeler nemli bir rol oynad. Bu
nedenle iftlikt- Hmayn ile tapulu araziden baka, meyan kk toplama
imtiyazlarn, 1894 ylnda kurulan Tehizat- Askeriye Nezaretine havale edildi123.
Alaehir havalisinde meyan kk toplama imtiyaz verilirken Tehizat- Askeriye
Nezaretine verilen bu imtiyazn nezarete paraya ediden ihtiya bulunduu u srada124
eklinde bir ibare dlmesi, hem imtiyazn verili sebebini, hem de askeri tehizat
iin paraya olan ihtiyac ak bir ekilde ortaya koymaktayd125. 1905ten itibaren
meyan kk toplama imtiyaz bu nezaret araclyla verilmeye baland126.
Meyan kk toplama imtiyaznn Tehizat- Askeriye Nezaretine ihale
edilmesi Forbes Kumpanyas nezdinde tepkilere sebebiyet verdi. Forbesler
alageldikleri zere bu iin Hazine-i Hassa eliyle yaplmas taraftaryd.
Forbesler namna alan Msy Stok daha nce olduu gibi senelik maktu
olarak 600 lira vererek bu imtiyazn Forbeslere verilmesini teklif etti. Fakat
121 Henry W. Taft, The Tobacco Trust Decisions, Columbia Law Review, Vol. 6, No. 6,
Jun 1906, s. 377.
122 Galip Bey bu atn 700.000 liraya gerekletiini bildirmektedir. BOA. D. 431/8, 1
Temmuz 1909; Taft, The Tobacco Trust Decisions, 377-378; Porter, Origins of the
American Tobacco Company, s. 75-76.
123 Tehizat- Askeriye Nezareti hakknda baknz. Zekeriya Trkmen, Mtareke
Dneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yaplanmas 1918-1920, TTK. Ankara 2001, s. 15;
mer Faruk Blkba, Tezyid-i Varidat ve Tenkih-i Masarifat: II. Abdlhamid Dneminde
Mali dare, Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi, stanbul 2005, s. 76,93.
124 BOA. Y. MTV. 119/309, 17 Nisan 1908.
125 Aslnda bu dnemde Osmanl brokrasisinde milli duru ar basmaya ve verilen
imtiyazlarda da buna gre bir yaklam sergilenmeye balanmt. Bu durua kar gelen
kii veya kurumlar ar ekilde muhalefete maruz kalmaktayd. rnein Hseyin Hilmi
Paa hkmeti, Frat ve Diclede vapur iletme imtiyazn, tm tepkilere ramen ngiliz
Lynch irketine vermiti. Lynch Meselesi olarak tarihe geen bu olayda Hseyin Hilmi
Paa hkmetinin istifas iin basnda ve meclis ierisinde muhalif sesler giderek
ykseldi ve neticesinde hkmet istifa etmek zorunda kald. Lynch Meselesi hakknda
baknz. lhan Ekinci, Frat ve Diclede Osmanl ngiliz Rekabeti, Asil Yayn Datm,
stanbul 2007, s. 309-321.
126 Pullukuolu Yapc, Kapitalistlerin Rekabeti, s. 346.
364 SLEYMAN UYGUN
131 Meyan kk toplama imtiyaz elde eden irket, meyan kk tarlalar yada meyan
kk toplayan amelelerin getii gzergha kantarlar kurarak alm ilemi
gerekletirmekteydiler.
132 BOA. Y. MTV. 119/309, 17 Nisan 1908.
366 SLEYMAN UYGUN
2002, s. 279.
141 nde, Asl Efendiler Levantenler, s. 33, 347. Ayrca bu binann ina edilmesine dair
Sonu
Osmanl toplumu, meyan kknden yzyllarn getirmi olduu bir
birikimle istifade etti. Gerek ekili arazide yetitirilen zirai rnleri, gerekse
doada kendiliinden yetien nebtttan nisbet-i mer bir suretle tasarruf etti. Bu
bitkiden muhtelif alanlarda istifade ederken bir yandan da Msr ve Arabistan
corafyasna ticaretini yapt. Dolaysyla Osmanl toplumu birok alanda bu
bitkiden ziyadesiyle istifade etti.
Batllarn Osmanl topraklarnda yetien bu bitkiyi kefe mucip olmas ve
hemen akabinde endstriyel retime dhil etmesi, meyan kkn, geleneksel
tasarruftan yeni bir kullanm alanna itti. Endstriyel kullanma dhil olan her
emtiann olduu gibi meyan bitkisinin de kaderi benzer ekilde tezahr etti.
Meyan kk ve bal iin ttn sanayisini elinde bulunduran bata ngiltere olmak
zere Avrupa lkelerinde byk bir pazar olutu. Bu pazar, ynn Avrupa
dna evirdi. Evvela uluslararas meyan ticaretiyle zdelemi olan
MacAndrews & Forbes Kumpanyas, akabinde Fransz, Alman, Amerikan, Rus
ve talyan irketleri Osmanl topraklarna yerleerek fabrikalar tesis ettiler.
Dolaysyla meyan kk Osmanl yneticilerinin ve blge ahalisinin bile
anlamakta ve anlamlandrmakta zorlanaca bir ekilde kendilerinden uzak
diyarlarda zuhur eden bir takm gelimeler dolaysyla olaanst deer kazand.
Osmanl ynetimi bu rn talep eden ve mantar misali oalan bu yabanc
sermaye karsnda nasl bir yol takip edecei hususunda tereddtte kald. Zira
ahalinin ifa amal ve keyif verici olarak kulland meyan kk, ekili araziye
zarar veren bir bitki olduundan kyller tarafndan grld yerde sklrd.
Byle bir bitkinin Batl irketler eliyle toplanmas, iletilmesi ve ihra edilmesinin ne gibi bir
zarar olurdu ki, hatta bundan hazine ve ahali menfaat grrd eklindeki dnce,
Babali ve toplum nezdinde ar bast. Bu nedenle Osmanl yneticileri ilk
dnemler Forbeslerin meyan toplamasna, hatta gayri resmi fabrika ina
etmesine dahi sessiz kald. Buna karn bir taraftan da bu i iin snrl sayda da
olsa yerli tccar ve sermayedarlar destekleyerek meyan ticaretinin tamamen
yabanclarn inhisarna gemesini engellemeye alt. Ancak bu srete ngiliz
Forbes Kumpanyas, meyan ticaretini tamamen inhisarna almay baard.
Meyan ticaretini taht- inhisarna almak iin iddet, cebir ve muhtelif yasad
yollara bavurmaktan ekinmeyen Forbes Kumpanyas karsnda evvela yerli
daha sonra da yabanc irketler tutunamadlar. Bu srete merkezi ve yerel
yneticiler, konsoloslar ve uluslararas sermayedarlarn dhil olduu uzun sre
devam eden tartma ve atmalar yaand. Forbes Kumpanyas ve dier
yabanc irketler, menfaatleri gerei trl iltimaslarla kimi zaman yerel
BATILILARIN GZDES MEYAN KK 369
(OTAM, 37/Bahar 2015)
Kaynaklar
Babakanlk Osmanl Arivi Belgeleri
BEO: 3986/298941.
DH. MKT: 2270/72, 1461/91, 1451/55, 1448/34, 1466/83, 1397/90.
A. MKT. NZD: 6/64.
A.MKT. MHM: 120/78, 495/19, 531/19.
DH. MKT: 1937/64, 1439/102, 1474/85, 1480/21, 1585/94, 745/54, 2420/116.
HR. MKT: 280/9.
HR. TO: 433/21, 143/50, 143/56, 143/62.
HR. MKT: 280/9.
HR. MKT. MHM: 256/30.
. DH:1055/82829.
MV: 33/15, 26/12,
D: 2894/17, 1173-D/5, 73/2272, 1384/1, 2276/47, 326/28, 431/8.
Y. EE. KP: 31/3062, 10/980, 27/2677, 29/2886.
Y. MTV: 119/309, 284/98, 79/223, 303/114, 119/309.
Y. PRK. MYD: 12/91, 22/111.
Y. PRK. HH: 35/27.
Eserler
AKSOY, Yaar -nar Atay, zmir Hanlar, zmir Bykehir Belediyesi Yaynlar, zmir
2002.
BARAN, Hitay, zmir Ticaret Tarihi, zmir Ticaret Odas Yaynlar, zmir 2003.
BLKBAI, mer Faruk, Tezyid-i Varidat ve Tenkih-i Masarifat: II. Abdlhamid
Dneminde Mali dare, Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi, stanbul 2005.
BURNS, Malcolm R., Outside Intervention in Monopolistic Price Warfare: The Case
of the Plug War and the Union Tobacco Company, The Business History Rewiew,
Vol. 56, No. 1, Spring 1982, s. 33-53.
DELGZ, Orhan, Osmanl Ziraat ve Ticaret Gazetesi, Ankara niversitesi, SBE. Tarih
Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2008.
DENOVO, John A. American Interests and Policies in the Middle East 1900-1939, Universty
of Minnesota 1963.
EKNC, lhan, Frat ve Diclede Osmanl ngiliz Rekabeti, Asil Yayn Datm, stanbul
2007.
EKNC, lhan, Hac David Vapur Kumpanyas ve Amerikan Boykotu, Trk Kltr
ncelemeleri, stanbul 2003, s. 53-78
BATILILARIN GZDES MEYAN KK 371
(OTAM, 37/Bahar 2015)
EMECEN, Feridun, Balat, slam Ansiklopedisi, C. V., TDV. stanbul 1992, s. 4-6.
ERP, Feyyaz, Bucada Konut Mimarsi 1838-1934, Orta Dou Teknik niversitesi
Yaynlar, Ankara 1987.
Evliy elebi b. Dervi Mehemmed Zll, Evliya elebi Seyahatnamesi, (Haz. Ycel Dal-
Seyit Ali Kahraman-Robert Dankoff), C. X., Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2005.
FENEON, Arthur, Culture Industrielle de La Reglisse Ses Usages en Medecine Humaine et
Veterinaire, Dans la Preparation des Tabacs, ets, Seguin Freres, Imprimeurs-Editeurs,
Avignon 1886.
GEYKDAI, V. Necla, Osmanl Devletinde Yabanc Sermaye 1854-1914, Hil Yaynlar,
stanbul 2008.
KURMU, Orhan, Emperyalizmin Trkiyeye Girii, Yordam Kitap, stanbul 2007, s. 187.
La Science Pour Tous, Science Franais, N. 236, XLV Anne, 4 Auot 1899, s. 219-220.
MAZA, Herbert, Turkish-Arab Economic Relation with the United Statates, World
Affers, Vol. 141, No. 3, Winter 1979, s. 269-276.
Meclis-i Mebusan, : 19, C. I, 20 Kanunusani 1330 (1914).
NDE, Osman, Asl Efendiler Levantenler, enocak Yaynevi, zmir 2010.
ZGN, Cihan, Bat Anadoluda Tarmsal gc ve cretler 1844-1914, Uluslararas
Sosyal Aratrmalar Dergisi, V., S. 22, Yaz 2012, s. 319-331.
ZGN, Cihan, 19. Yzyln kinci Yarsnda zmirin Aydn Sanca ile Ticari
likileri, 2. Ulusal ktisat Kongresi, DE BF ktisat Blm, zmir 2008, s. 1-20.
PORTER, Patrick G., Origins of the American Tobacco Company, The Business
History Review, Vol. 43, No. 1, Spring 1969, s. 59-76.
PULLUKUOLU, Olcay,Kapitalistlerin Rekabetine Bat Anadoludan Bir rnek,
Birinci ktisat Tarihi Kongresi Teblileri 2, stanbul Ticaret Odas Yaynlar,
stanbul 2007, s. 339-348.
PULUKUOLU, Olcay, Aydn Sanca, 1845-1914 (Sosyal, Ekonomik, dari, Kltrel
Durum), Ege niversitesi, SBE., Tarih Anabilimdal, Yaynlanmam Doktora Tezi,
zmir 2006.
Reglisse, Encyclopdie du Commercant Dictionnaire du Commerce et des Marchandises, Tome
II, Guillaumin et Cie., Editeurs, Paris 1839, s. 1918-1919.
QUATERD, Donalt, Osmanl Devletinde Avrupa ktisadi Yaylm ve Direni (1881-1908),
(ev. Sabri Tekay),Yurt Yaynlar, Ankara 1987.
TAFT, Henry W., The Tobacco Trust Decisions, Columbia Law Review, Vol. 6, No. 6,
Jun 1906, s. 375-387.
TBMM Zabt Ceridesi, : 31, C. II, 7. 4. 1340.
TRKMEN, Zekeriya, Mtareke Dneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yaplanmas 1918-
1920, TTK. Ankara 2001.
United States Consular Reports on The Licorice Plant, Published by The Department of State,
According to Act of Congress, Washington August 1885.
372 SLEYMAN UYGUN