T.C.

KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALI

KLASK TRK RNDE EFSANEV

KULAR

KBRA ESKGN

YKSEK LSANS TEZ

KAHRAMANMARA
AUSTOS-2006
 T.C.
KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALI

KLASK TRK RNDE EFSANEV

KULAR

Yrd. Do. Dr. Ltfi ALICI

Kbra ESKGN

YKSEK LSANS TEZ

KAHRAMANMARA
AUSTOS-2006
 KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRK DL VE EDEBYATI ANABLM DALI

ZET

YKSEK LSANS TEZ

KLASK TRK RNDE EFSANEV KULAR

KBRA ESKGN

DANIMAN : Yrd. Do. Dr. Ltfi ALICI

Yl : 2006, Sayfa: 119

Jri : Yrd. Do. Dr. Ltfi ALICI

: Do. Dr. Ahmet EYCL
: Yrd. Do. Dr. Hasan ALTINZENCR

Klasik Trk iiri mazmun, motif, imaj ve sembollerin sklkla kullanld; ok zengin kaynaklardan
beslenen bir iirdir. Divan iirinin tam olarak deerlendirilebilmesi iin bu iirin beslendii kaynaklar ve
yararland malzemeler tespit edilerek incelenmelidir. Klasik Trk iirinin kaynaklar ve kulland
malzemeler arasnda mitoloji ve mitolojik unsurlar nemli bir yer tutmaktadr.
Tezin amac, efsanevi kularn ve dier kularla ilgili unsurlarn divanlardaki kullanm zelliklerini ve
skln incelemeye yneliktir. Bu almada, eitli kaynaklara dayal olarak kular tantlmtr. Daha
sonra taradmz yzyllarn en iyi temsil eden on be divandan setiimiz rnek beyitler araclyla
divan iirinde zikredilen kularn hangi zellikleriyle nasl ele alndn, iire kazandrd mana ve ifade
zenginlikleri ile aire sunduu anlatm imkanlarn tespit etmeye alacaz. Ayrca bu kularla ilgili
eitli tamlama ve ifadelerin kullanm skln vereceiz.

Anahtar Kelimeler: Klasik Trk iiri, efsanevi kular, Anka/Simurg, Hma, Kaknus, dier kular.
 DEPARTMENT OF TURKISH LANGUAGE AND LITERATURE
INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCE
UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAS SUTCU IMAM

ABSTRACT

MA Thesis

MITHOLOGICAL BIRDS
IN CLASSICAL TURKISH POETRY

KBRA ESKGN

Supervisor : Yrd. Do. Dr. Ltfi ALICI

Year : 2006, Pages: 119

Jury : Assist. Prof. Dr. Ltfi ALICI

: Prof. Dr. Ahmet EYCL
: Assist. Prof. Dr. Hasan ALTINZENCR

Classical Turkish poetry has frequently used mazmun (a specific word which has special meaning),
motifs, images and symbols and is fed with very rich sources. To understand and comprehend Divan
poetry very well, the sources which feed this poetry and the material which is used by divan poetry must
be determined and examined. Mithology and mithological components have a very important place
among the sources of classical Turkish poetry and the material which is used.
The aim of this study is, to examine the mithological birds and the components which is related to the
other birdss features of usage and how often to be used in divans. In this study, the birds are introduced
by various sources. And then, fifteen divans which have the best features of their centuries have scanned
for some couplets of examples. With these examples we will determine the birds which is used in divan
poetry, with which features and how they used at divan poetry. And we will try to show how these birds
give the reachness of meaning and expression and possibility of way of speaking to the divan poets. In
addition, the frequency of usage of the birds and the expressions and noun phrases which is related to the
birds will be given.

Keywords:
Classical Turkish poetry, mithological birds, Anka/Simurg, Hma, Kaknus, the other birds.
 N SZ

Klasik Trk iiri toplum ve tabiat ile fazla irtibat olmayan bir edebiyat gibi
grlmektedir. Bu yaklam, divan iirinin yeteri kadar anlalamamasndan
kaynaklanmaktadr. Mazmun, motif, imaj ve sembollerin kullanm ekli ve ihata ettii
konularn bilinmesi, bu iirin anlalmasn kolaylatracaktr. Divan iirinde mitolojik
kularn hangi benzetme ve durumlarda nasl kullanldnn ortaya konulmas klasik
Trk iirinin anlalmasna nemli bir katk salayacaktr.
Divan edebiyatnda en ok bavurulan kaynaklardan biri olan mitoloji ve
mitolojik unsurlarn eski edebiyatmza ve airlerimize neler kazandrd ile ilgili
almalar maalesef snrldr.
Biz bu almamzla klasik Trk iirinin beslendii kaynaklardan biri olan
mitolojinin kularla balantl olarak nasl kullanldn inceleyerek bu iirin daha iyi
anlalmasna katkda bulunmay hedefledik. Ayn zamanda mstakil olarak klasik Trk
iirinde mitolojik kular zerine geni bir alma yaplm olacaktr.
Bu almamzn erevesi Ahmet Paa, Bk, Fuzl, Hayl, Kad Burhaneddin,
Nb, Nail, Necat Beg, Nedim, Nef, Net, eyh Glb, eyh, eyhlislm Yahya
ve Zat divanlar ile snrldr.
Tez konumuz efsanevi kular olmakla beraber divan iirinde ok sayda ku
kullanlmas hasebiyle kular eitli balklar altnda toplayp ereveyi genilettik ve
efsanevi kular yannda divanlarda geen dier kular da incelemeyi uygun bulduk.
Tezimizde nce kular efsanevi, avc ve dier kular olmak zere gruba
ayrdk. Son blmde de kularla ilgili unsurlara yer verdik. eitli kaynaklardan
ulatmz bilgilerin aktarmndan sonra taradmz divanlardan setiimiz beyitler
araclyla divan iirinde zikredilen kularn hangi zellikleriyle nasl ele alndn,
iire kazandrd mana zenginliklerini ve aire sunduu anlatm imknlarn tespit
etmeye altk. Ayrca bu kularla ilgili eitli tamlama ve ifadelerin kullanm skln
verdik.
Hayl divannda iki tane 164 numaral gazel yer aldndan ikincisine 165
demeyi uygun bulduk. Bylece 165. gazelden itibaren tm gazeller birer say artm
oldu.
Divanlarda geen ku isimlerini ve kularla alakal unsurlar verirken kelimeden
sonra, kelimenin getii iir trnn ksaltmasn, iir numarasn ve iirdeki beyit
numarasn verdik.
Nazm ekilleri belirtilmeyen, nazm ekli belli ama numarasz iirleri ve ekil
belirtilmeden zel isimle verilen iirleri bir karkla mahal vermemek iin dipnotla
belirttik.
Divanlardaki kelimelerin ve kaynaklardaki bilgilerin yazmnda divanlardaki ve
kaynaklardaki asllar esas alnmtr.
almamn her aamasnda destek ve yardmn grdm danmanm Yrd.
Do. Dr. Ltfi Alcya teekkr ederim.

Kbra ESKGN
NDEKLER

ZET....................................................................................................................... I
ABSTRACT .................................................................................................................. II
N SZ ....................................................................................................................... III
NDEKLER............................................................................................................ IV
KISALTMALAR DZN........................................................................................... VI
1. GR: GENEL OLARAK KULAR...................................................................... 1
2. EFSANEV KULAR.............................................................................................. 10
2.1. Ank/Smurg/Zmrdanka/Sireng/Anka-y Murib).....10
2.2. Hm/Hmay.......................................................................................... 20
2.3. Kaknus/Musikar.......................................................................................... 27
2.4. bibik/Hdhd............................................................................................. 29
2.5. Murg-i Semender........................................................................................ 33
3. AVCI VE YIRTICI KULAR............................................................................... 36
3.1. Bz/ahbz.............................................................................................. 36
3.2. hin ........................................................................................................... 40
3.3. Kartal/Ukb/Karaku/Nesr........................................................................... 42
3.4. Akbaba/Kerkes/Nesr/Nesr-i Tir................................................................. 43
3.5. Doan/Lain/Balaban............................................................................. 45
3.6. Bayku/Bm................................................................................................47
3.7. aylak/Zegn.............................................................................................. 48
3.8. Atmaca/Bak............................................................................................ 49
4. DER KULAR..................................................................................................... 50
4.1. Blbl/Andelb/Hezr.................................................................................. 50
4.2. Gvercin/Kebter/Hamme/Verk.............................................................. 63
4.3. Papaan/Tt/Bebg.................................................................................... 67
4.4. Tvs .......................................................................................................... 71
4.5. Karga/Gurb/Zg........................................................................................ 74
4.6. Keklik/Kebg.............................................................................................. 78
4.7. veyik/Fhte............................................................................................... 80
4.8. Kumru......................................................................................................... 82
4.9. Horoz/Hors/Hors................................................................................. 83
4.10. Yarasa/Huff........................................................................................... 85
4.11. Sln/Tezerv/Hurs- Sahr...................................................................... 87
4.12. Sere/Usfr/Gncik............................................................................. 88
4.13. Kaz/Batt.................................................................................................... 89
4.14. Krlang/Pirist.........................................................................................90
4.15. Ebbil........................................................................................................ 91
4.16. Tavuk/Mkiyn/Dcce............................................................................ 93
4.17. Turna/Kleng............................................................................................ 94
4.18. ebgr........................................................................................................ 95
4.19. Leylek/Laklak........................................................................................... 96
4.20. rdek/Mrgb........................................................................................... 96
4.21. Tura Kuu/ Drrc................... 97
4.22. Srck/Murg-i Zeyrek/Murg-i Zrek....................................................... 98
4.23. Selv.......................................................................................................... 99
4.24. Kuzgun/Kelg................................................................................... 99
4.25. il Kuu/Th..........................................................................................100
 4.26. Bldrcn....................................................................................................101
5. KULARLA ALAKALI UNSURLAR.................................................................102
5.1. Yuva/iyn/Lne.................................................................................102
5.2. Av/Sayd/ikr/Nahcr............................................................................... 105
5.3. Tuzak/Dm................................................................................................ 108
5.4. Kafes......................................................................................................... 110
5.5. Tane/Dne................................................................................................. 112
6. SONU................................................................................................................... 115
KAYNAKLAR........................................................................................................... 116
Z GEM
KISALTMALAR DZN

APD : Ahmet Paa Divan

B: Beyit
BD : Bk Dvn
BL : Byk Larousse
C: Cilt
DTDEA : Dergah Trk Dili Ve Edebiyat Ansiklopedisi
FD : Fuzl Divan
G: Gazel
HD : Hayl Divan
hzl. : Hazrlayan
K: Kaside
KBD : Kad Burhaneddin Divan
M: Mesnevi
MEBA : Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi
Mu : Muaer
Mua : Muammeyt
Muh : Muhammes
Muk : Mukattaat
Mur : Murabba
Mus : Musammat
Mf : Mfred/t
Ms : Mseddes
Mst : Mstezat
NAD : Nb Dvn
NBD : Necat Beg Divan
ND : Nedim Divan
NFD : Nef Divan
NLD : Nail Divan
ND : Net Divan
R: Rubai
s. : sayfa
ss. : sayfa says
: ark
D : eyh Divan
GD : eyh Glb Dvn
YD : eyhlislm Yahya Divan
T: Tarih
Tah : Tahmis
TDVA : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi
Tec : Terci-i Bend
Ter : Terkib-i Bend
ZD : Zat Divan
1. GR: GENEL OLARAK KULAR

Kular, bedeni tylerle ve boynuzsu pullarla kapl, akcierleriyle soluyan,

yumurtlayc ve omurgal hayvanlardr. Scakkanl hayvanlar olan kularn disiz
eneleri boynuzsu bir gagayla rtldr. n yeleri ya da kanatlar normalde umaya
uyarlanmtr (BL, 1986: C 12, 7204-7205). nk kularn ana karakteristii
umalardr. Ancak devekuu ve kivilerin kanatlar dumura urad, penguenlerin
kanatlar ise klp yzge eklini ald iin bu kularn uma yetenekleri
kaybolmutur (ba, 1999: 65).
Kular bitki, et, kk bcekler, deniz planktonlar veya byk hayvanlarn
leleri gibi ok eitli yiyeceklerle beslenirler (BL, 1986: C 12, 7205).
Kularda gr ve ses ok gelimitir. Her trn eitli sesleri ve ounlukla belli
bir arks vardr (BL, 1986: C 12, 7205).
reme, g, vb. balca etkinlikleri igdlere dayanrsa da, kularda tanma,
seme, uyum gibi yetenekler ve ok gl bir bellek vardr (BL, 1986: C 12, 7206).
Gnmzde yaayan 8000 kadar tr olan kularn, hem tr hem say
bakmndan en ok olduu yerler yal tropikal lkelerdir (BL, 1986: C 12, 7206).
Yeryznde insanlarnkine nazaran ok uzun bir gemie sahip olan kulara,
insanlk tarihi boyunca mitolojik figr, sanat esini, bar, g ve bilgelik sembol olarak
rastlamamz, kularn insanlar iin sadece besin kayna olmadnn bir gstergesidir
(Keapl Didrickson, 17.05.2006, www.kad.org.tr).
nsanlarn kular sembol olarak kullanmalarn tarihin her dneminde grebiliriz
ve bu simgelerden yola karak toplumlarn yaadklar doal evre ve mitolojileri ile
ilgili bilgileri renebiliriz (Diner, 17.05.2006, www.kad.org.tr). Orta ve Asyada
yaplan kazlar sonucunda karlan sanat eserleri zerindeki kaz, rdek, kuu gibi
tasvirler ve bu hayvanlar gsteren ahap yontular kularn sembolik anlam yannda
onlarn toplumdaki nem ve deerini ifade eder (oruhlu, 2002: 152).
Bilindii gibi kuu ve kaz gibi baz kular Orta
Asyada ve inde ok eski alardan beri kutsal
saylyordu; rnein bldrcn yiitliin; sln gzellik ve
iyi ansn; saksaan iyi haberin; turna lmszln ve
uzun hayatn; altn ya da krmz karga gnein; kara
karga eytann ve ktln; rdek, mutluluk ve refahn;
tavus gzellik, itibar ve erefin; gvercin uzun hayatn;
kaz erkekliin, evliliin ve baarnn simgesi olmutur.
Kaz ve kuu gibi kular Trklerde ayrca kut ve beylik
timsali olmutur (oruhlu, 2002: 152-153).
Ayrca slamiyetten nceki devrelerde baz Trk topluluklar (oruhlu, 2002:
151) kartal, doan aakakan gibi kular ongun sayp onlara byk sayg
gstermilerdir. Hatta bu kular dokunulmaz sayp adlarn bile sylemekten
ekinmilerdir (BL, 1986: C 12, 7207).
Trk edebiyatnn nesir veya iir trnde ele
geebilen en eski eserlerinin hemen hepsinde ku genel
ad verilen canllara olduka fazla rastlanr. Burada
dikkati eken asl nokta, eitli kularn, daha destanlar
dneminden itibaren birer tabiat unsuru-ss olmalarnn
yan sra fert ve millet yaaynn bir paras ve gerei
olan inanlar sisteminin nemli btnleyici, perinleyici
halkalar olmasdr (Ersoylu, 1981: 86).
 Arapas tayr (Develliolu, 1999: 1042) ve Farsas mrg (Develliolu, 1999:
733) olan ku, genel olarak beyitlerde memduha yani sevgiliye ve bilhassa a ait
hususlar iin kendisine benzetilen olarak kullanlr. n gz, bak, gnl, can
bunlarn banda gelmektedir. Baz beyitlerde k btn varl ile ku olarak tasavvur
edilir (DTDEA, 1986: C 6, 14).
Divan iirinde n gnl genellikle bir ku gibi dnlr. Gnl kuu, ten
kafesinde hapsedilmitir (BL, 1986: C 12, 7206). Sevgili, murg-i dili salar, gzleri ve
benleri ile avlar. Murg- dilin uunca gidecei yer veya yuva sevgilinin salardr (BL,
1986: C 14, 8463). Sevgilinin salar ise tuzaktr, iptir, kementtir. Onun her telinde bir
k baldr (Kurnaz, 29.11.2004, yayim.meb.gov.tr).
Ku bazen gs kafesi iindeki kua benzetilen can, anlamnda mrg-i can (BL,
1986: C 14, 8463) olur bazen akl ve uur manasnda mrg-i dil (Onay, 1992: 163).
Bazen air, gzel akyl bir ku olur mrg-i ho-elhn olarak karmza kar, bazen
de gne altn kanatl bir ku olur (Pala, 2003: 355).
iirlerde kularn t, alakta veya yksekte umas, tuzaa dmesi,
avlanmas, ba, bahe ve yeilliklerde bulunmas, kafese kapatlmas, ta atlarak
rktlmesi, rkeklii, zayf ve elimsiz oluu, soukta a ve barnaksz kalmas, eini
kaybetmesi, yaralanmas, kolunun kanadnn krlmas (DTDEA, 1986: C 6, 14), yuva
yapmas (Pala, 2003: 355) gibi saysz zellikleri kar karmza. Bu eitlilik aire
geni sanat zeminleri hazrlar.
Dou ve Trk mitolojisinde ku motifine ska rastlanr. Efsaneler ve kssalarla
ilgili olarak sk sk anlan mitiolojik kular: Kafdann ardnda yaayan Anka veya
Simurg, Hma kuu (BL, 1986: C 12, 7206), Kaknus veya Musikar (Pala, 2003: 355),
Hz. Sleymana Belkstan haber getiren Htht, tanrtanmazlar yok eden ebabil
kular (BL, 1986: C 12, 7206) ve mrg-i semenderdir.
Divan edebiyatmzn en ok ilenen dier kular da unlardr: Blbl (hezr,
andelb), tt (papaan, bebg), ahin (bz; ehbz, balaban), keklik, karga (gurb, zg),
horos, bldrcn, mkiyn (Pala, 2003: 355), gvercin, kumru, tavus (DTDEA, 1986: C
6, 14).
Gle akn anlatan blbl, sesi; boynunda halka bulunduu iin tasavvufta kulu
simgeleyen kumru, hu ekmesi; mucizeler syleyen tt, konumas; tavus, gz alc
renkleri; keklik, gzel yry; ehl olan gvercin, rkeklii; sevgilinin avlayan
gzne benzetilen ahin, avcl; zag, rakibi sembolize etmesi gibi deiik zellikleri
ile edebiyatmzda en ok sz konusu edilen kular arasndadr (BL, 1986: C 12, 7206).
Ayrca hepsinin sembolik manalara gelen ynleri bulunmakta, bunlar eitli mecaz
ve mazmunlara konu tekil etmektedir (DTDEA, 1986: C 6, 14).
Trk edebiyatnda sesleri ve tleri ile kendisinden sz ettiren kular arasnda
tura (drrac), turgay (toygar, avu kuu, ibibik; slamlktan sonra bunlara bir de Arapa
olan hdhd katlmtr), kanarya, gvercin, keklik, turna vb. saylabilir. Kartal
(alkaraku, karaku), ahin, doan, ispir gibileri de yrtclklar, avlarnn, dmanlarnn
zerine ekinmeksizin ve hzla atlmalar sebebiyle anlrlar. teden beri abukluk,
hzllk, geicilik, fnilik durumlarn bile dile getirmek iin kulardan, daha dorusu
onlarn uuculuklarndan faydalanlmtr (Ersoylu, 1981: 113).
zerinde altmz divanlarda geen kular unlardr: Bz/ Doan, Be/
Atmaca, Batt/ Kaz, Th/ il kuu, Tezerv/ Sln, Pirist/ Krlang, Bm/ Bayku,
Blbl, Tt, Bebg/ Papaan, Hamme/ Gercin, akr, Horos, Huff/ Yarasa,
Drrc/ Tura kuu, Karga, Zagn/ aylak, Simurg, hbz/ hin, Kumru, Tvs,
Usfr/ Sere kuu, Ukb/ Tavancl, Anka, Ukb, Fahte/ veyik, Kebg/ Keklik,
Kaknus, Kebter/ Gercin, Kerkes/ Akbaba, Kelg/ Kuzgun, Kleng/ Turna,
Mkiyn/ Tavuk, Mkiyn- Hind/ Hint tavuu, Mrgb/ rdek, Nesr/ Akbaba, Verk/
Gk renkli gercin, Htht/ Mrg-i Sleyman/ avu kuu, Hma, Mrg-i semender
(Kam, 1998: 81-94).
Tasavvuf asndan bakldnda ku yani murgla kasdedilen ruhtur. Sfler
bedeni kafese, ruhu kua benzetir. Kuun ykselmesi iin tabii veya ihtiyari lmle
beden kafesinden kurtulmas, bylece kutsiler lemine doru kanat amas lazmdr
(Ferheng.) (Uluda, 1991: 352).
Tasavvuf sahasnda ku dili Arapa Mantkut-tayr ile karlanr ve Vahdet-i
vcut grn dile getiren eserlerde yer alr. Kelime Kuran- Kerimde de
gemektedir: Hazreti Sleyman yle dedi: Ey insanlar bize ku dili retildi ve
bize her eyden bolca verildi, dorusu bu; apak bir ltuftur (Neml/16) (DTDEA,
1986: C 6, 15).
Eski zamanlardan imdilere kadar, Trk tarihinin her devrinde peygamberlerin
hatta ermilerin, kularn dilinden anlayarak gerektiinde onlarla ku dili ile
konuabildiklerine inanlmtr (Ersoylu, 1981: 109). rnein Hz. Sleymann
kularla konumas din ve edeb pek ok eserde ilenmitir (DTDEA, 1986: C 6, 15)
Ayrca Hz. Dvud da kularla konuur.
slamiyetin tesiri altnda gelien Trk edebiyatnda baz kularn sembol
olarak kullanlmas ile, herkes tarafndan kolaylkla anlalamayan tasavvufa ait ter-
cme-telif eserler ortaya karld. Bunlardan biri, mutasavvf bir air olan Glehr
tarafndan 1317 ylnda yazlan Mantkut-tayr adl eserdir. Mantkut-tayrn
benzerleri arasnda Lisnt-tayr (Ali ir Nev), Glen-i Smurg (Zaif Pir
Mehmed b. Evrenus h. Nureddin), Ravzatut-tevhd (kularn ve ieklerin tasavvuf
asndan kssalar, Arif) ve Smurgnme (brahim Glen) (DTDEA, 1986: C 6,
14), Mantkut-tayr (Attr) saylabilir (BL, 1986: C 12, 7206).
Kagarl Mahmutun nl eseri Divan Lgat-it-Trkte kular genel olarak
beylik, kut ve talih simgesi olarak anlr. Ona gre kerkes kuu gibi baz kular da
uursuz olup lme iaret ederler. Bundan baka Kutadgu Bilig, Dede Korkut, Glistn,
Mahzen-i Esrr, Hsrev irin, Kelile ve Dimne, Menkbul-rifn, Mesnev,
Hayt1-Hayvn, Teb-y Hayavan, Saltuknme, Envaru1-kn gibi eitli
eserlerde kaz, rdek, turna, klkuyruk, keklik, blbl, kuu, tavus, gvercin, saksaan,
alkarakuu, papaan, karga, htht, sln gibi eitli kulardan bahsedilir. Bunlar ou
kere alegori oluturmak iin kullanlr (oruhlu, 2002: 153).
eitli edeb sanatlar ve timsallerle,
kahramanlar kulardan seilmi olan iir halindeki
eserler iinde; Mnirden Glen-i ebrar (1549 da
Attrn Blblnmesinden eklemelerle yaplan bir
tercme), mer Fuadden Blbliye, Manisal
Birrden Blbliye (mer Fuadnin ayn addaki
eserinin nesre evrilmii), Kara Fazlden Gl blbl
(yazl 1552), Rifden Blblnme (Haz: Hseyin
Ayan, bs. 1981), Gazi Giraydan Gl blbl, znikli
Bahaden yine ayn adl eser (yazl 1565) ve Nev
tyiden Mnazara-i Tt b-Zg anlabilir. Ayn
konuda, mensur olarak kaleme alnm eserler arasnda
Ttnme, Hikayet-i Tt ve Mekr-i Vezir nde
gelenlerdir. Bunlara, mizah trnde yazlm Kularn
muhakemesi, ku adlar ve kubaz terimleriyle
 yazlarak Badat Valisi Ali Rza Paaya sunulan
Mektb da eklenebilir.
Yakn tarihimizdeki Kurtulu Sava yllarn
konu edinen iirler iinde, o gnlerin ac olaylarn da
tehis, intak, tebih gibi edeb sanatlardan yararlanarak
blbln (ve obann) sembollnde anlatan obanla
Blbl (Ziya Gkalp) ile gene ayn konudaki Blbl
(Mehmet Akif Ersoy), Trk edebiyatnn tannm
iirlerindendir (DTDEA, 1986: C 6, 14-15).
Olaan d unsurlarla bezeli masallarda, ninnilerde ve daha birok edebiyat
trnde, gftelerde tabiat, tasvir, ss, tebih ve benzeri unsurlar olarak kular,
kendilerini var edip hayal gcnn ve dncenin de zaman zaman kanatlar
olagelmitir. Tabiatn, geni lde girdii halk iirinde, bu durum kendisini daha
kuvvetle hissettirir. Bundan dolay k edebiyatmzda Ku destanlar gibi btn
ile kular konu edinen iirler de vardr (DTDEA, 1986: C 6, 15).

Sular aglar tuyr vzesinden kh-sr inler

Bahar eyymdur imden gir st u sad artar BD 140/G 64, 4

Sular alar, kularn t sesinden da tepesi inler. Bahar gnleridir (artk)

bundan sonra ses ve patrt artar.

Baharn gelmesiyle tabiat uyanr, canlanr, renklenir. Bir bahar tasvirinin yer
ald bu ok sesli beyitte air, baharn gelmesiyle nehirlerin akmasn, kularn tmeye
balamasn ifade ediyor ve bundan sonra da tm seslerin artacan mjdeliyor.

Cihnda adna dem dene rev mdr

Cemd gibi yatasn msebbih ola tuyr HD 28/K 1, 15

Kular tespih etsin, suphanallah desin sen cansz gibi yat! O zaman sana adam
denir mi?
u dnyada Allah anmayan, tespih etmeyen hibir canl yoktur. Kularn
tleri de bir tespihtir. air bu beyitte, kular bile tespih edip Hakk anarken bir insan
olarak sen anmazsan, cansz varlklar gibi yatarsan sana adam denmez diyor.

Dvn- ir lem-i blya azm idp

Murgn hevda syler old fesnemi NAD 1094/G 846, 3

iir kitab yce leme niyetlenince, kular efsanemi havada syleir oldu.

air, iir kitabm yceldi; nm gge ykseldi, kt yle ki iirlerimin

gzelliini kular gkyznde sylyorlar diyor. Kularn havada tmelerini kendi
iirlerinden bahsettikleri eklinde yorumlayan air hsntalil yaparak kendini vyor.

Old emende bli-i gonca kenr- hr

Mrg-i seher iderse nola h u nleler BD 164/G 103, 5

emende goncann yast dikenin yannda oldu. Sabah kuu alayp inlerse ne
olur?
 Diken blbln rakiplerinden biridir ve dikenin gln yannda olmas blbl
zer. Goncann dalnda diken mutlaka olur ama blbl dikeni istemez. Gl dikenden
kskanr nk. Gln uyuduu dnldnde, gl dalndan kmldayamayacana
gre yast da yata da mecburen dikenin yannda olacaktr. Ancak bu, gl ve diken
yaknl doal olarak sabah kuunun hi houna gitmez.

Murg- seher kld hur gl nergis oldu em g

Serv salnd sebz-p ak sde giydi ysemen NFD 327/G 97, 2

Seher kuu cotu, gl gz oldu, nergis kulak. Yeil elbiseli serv salnd,
yasemin sadece beyaz giydi.

Bir bahar tasviri olan bu beyitte baharn geliiyle kularn tmesi ve ieklerin
amas anlatlyor: Sabah kuu neeyle tyor, servi salnyor, yasemin beyaz iekler
ayor. Gl ekil itibaryla gze, nergis de kulaa benzetilir divan iirinde. ok renkli
olan bu beyitte nergis sar, gl krmz, serv yeil, yasemin beyaz rengiyle arz- endam
ediyor.
Karr itmez gnl mrgi bu bgun degme hnda
Nihl-i kadd-i dil-ber gibi bir serv-i blend ister BD 190/G 143, 3

Gnl kuu bu ban herhangi bir dalnda durmaz. Sevgilinin fidan boyu gibi
bir yksek serv ister.
Gnl kua benzetiliyor ve ancak sevgilinin boyu gibi uzun bir serve konmak
istiyor.
Ayrca murg, divanlarda; ay u saf mrg, belgat bann murg- h-elhn,
cn kular, cn kuu, cn murgu, cennet kuu, emen murgu, derd kular, dil murgu,
dil cn murgu, ecel murgu, gnlm kuu, gnl kuu, gnl murgu, gnl mrgi,
gnller mrg, hm kuu, ku dili, ku yuvas, ku yuvas, kua cn, kular iyn,
kular yuvas, mangr ku, melmet kular, murg- dil sayd, murg- ecel ikr, mrg
iynesi, mrg nak, mrgnn gulgul, semender murgu, sen murgu, evk u saf
mrg eklinde karmza kmaktadr.

BD: rm-geh-i mrg (G 524/4), vze-i mrg-i seher (G 78/4), fign- mrg (G 364/1),
gulgule-i mrg-i zr (G 122/4), gulgul-i mrgn- bg (G 455/3), gl-bang- mrg-i h-
nev (G 8/3), Mantkut-tayr (G 110/2), mrg (G 143/3), (G 329/5), (G 341/2), (G
345/5), (G 374/2), (G 382/5), (G 487/3), (G 510/2), (K 25/12), mrgn- emen (G
121/2), mrgn- dil cn (G 229/4), mrg-i akl (G 283/4), mrg-i bm (G 433/3),
mrg-i beyza-i pld- nusret (K 14/29), mrg-i cn (G 499/3), mrg-i emen (G 110/2),
(G 161/4), (G 28/1), (G 301/3), (G 387/5), (G 537/2), mrg-i dil (G 107/2), (G 412/3),
(G 480/3), (G 492/3), (G 67/1), (K 1/27), mrg-i dil-i Bk (G 356/5), mrg-i dil-i nln
(G 171/2), (G 338/5), mrg-i h-elhn (G 5/25), mrg-i h-nev (G 310/2), (G
388/2), mrg-i hev (Mus 1/VI,4), mrg-i hmyn (G 274/5), mrg-i revn (Mus
1/III,6), mrg-i seher (G 103/5), mrg-i zr (G 99/1), mrg-i zrek (G 461/3), nle-i
mrgn (Mus 1/IV,2), sad v st-i mrgn- emen (K 7/3), savt- mrgn- emen (G
240/2), savt- mrgn- h-elhn (K 18/9), tir-i devlet (G 438/3), (K 19/15), tayr (G
433/3), tuyr (G 64/4), vuh u tuyr (K 21/11).

FD: yn-i murg-i dil (G 85/1), ku (G 190/3), (G 220/5), (G 230/5), (G 230/5), (G

238/1), (G 246/2), (G 72/2), (G 75/6), (Muh,V), (Mst, 10), kular (G 133/2), (G 277/6),
(G 57/4), (G 99/7), (K 34/5), lehce-i murg-i ho-elhn (K 25/21), murg (K 19/24),
murg- dil (G 168/6), (G 280/4), (G 296/5), (K 28/28), murg- rh (G 128/4), (G 185/2),
(G 274/4), murg-i emen (K 25/1), murg-i seher (K 32/7), sad-yi murg (K 1/9), safir-i
murg- emen (K 1/4), sayd-i murg-i rh-i hasm (Tec, III/2), tir (G 298/2), tir-i dil
(G 298/2), tir-i evc-i bel (Tec, III/2), tir-i ferhunde-bl tz-per (K 34/1), tayr (K
34/11), tayr melek (Tec, II/4), tuyr (G 94/2), vah tuyr (K 2/11).

HD: iyn- murg (G 641/4), dil-i murg (G 465/2), elhn- tuyur (G 41/3), ku (G
454/1), (G 634/5), (G 83/2), (K 1/25), (Muk 28), kular (G 467/1), (G 471/1), (G 473/4),
(G 51/3), (G 516/2), mantkut-tayr (G 634/5), (K 12/4), murg 1, murg (G 126/2), (G
131/2), (G 160/2), (G 200/3), (G 27/4), (G 3/4), (G 318/2), (G 318/2), (G 366/4), (G
384/1), (G 392/4), (G 433/3), (G 445/2), (G 449/2), (G 472/4), (G 527/2), (G 527/2), (G
560/7), (G 648/1), (G 87/1), (G 88/4), (K 6/10), (K 6/4), (Muh, II), murg u mhi (G
591/2), murgn- kuds-iyn (G 197/4), murgn- kudsler (G 141/5), murgn- lil-
ecnihlar (G 541/4), murgan- zer-peykerler (G 487/3), murg- b (G 82/4), (G 567/3),
murg- bler (G 143/1), (G 545/1), murg- cn 2, murg- cn (G 585/1), (G 94/1), murg-
dil (G 44/5), (G 599/3), (G 616/4), (G 646/11), murg- ecel (G 90/4), murg- ervh (G
261/2), murg- havyi (K 2/19), murg- h-elhn (G 619/2), (K 17/19), (K 22/22),
murg- hmayun-aiyan (G 361/3), murg- lhut (G 320/2), murg- rz-dr (G 133/3),
murg- rh (K, 16), murg- sebk-bl (G 601/2), murg- ser-i Mecnn (G 556/3),
semender murgu (G 269/2), (G 445/2), tayr (G 508/5), (G 509/3), tuyr (K 1/15), vah
u tayr (K 21/14), (G 318/ 2), vuh-tuyr (K 1/21).

KBD: ku (G 1012/3), (G 104/3), (G 1040/4), (G 1136/4), G 1214/3), G 1229/5), (G

1230/1), (G 1232/6), (G 1272/2), (G 129/5), (G 1304/7), (G 327/3), (G 343/1), (G
351/5), (G 366/9), (G 397/7), (G 400/2), (G 412/3), (G 425/5), (G 477/3), (G 514/3), (G
527/4), (G 641/3), (G 666/5), (G 693/1), (G 710/3), (G 72/3), (G 723/1), (G 733/1), (G
74/2), (G 760/5), (G 812/5), (G 827/6), (G 904/1), (G 924/3), (G 940/1), (R 1328),
(Tuyu 1375), (Tuyu 1375), kuca (G 166/2), (G 373/2), (G 677/3), (G 97/2), kular
(G 126/4), murg- seher (G 186/1), murgzr (G 750/6), (G 315/5).

NAD: cenh- tir-i refet (K 1/39), ecniha-i tirn- lne-i kuds (Ter, II/9), murg- ar-
iyn (M 7/25), fevc-i tuyr (K 7/85), gd-bah- tuyr- cebert (K 2/47), hem-cenh-
tir-i aynel-yakn (G 150/1), hem-cenh- tuyr- ahter (Lugaz 7/13), ku (G
359/5), kebb- murgn (G 802/4), mabed-i mrgn- bihit (K 19/4), misl-i tuyr (K
7/9), murg (G 313/2), (G 639/5), (G 745/3), murg-b- emel (G 147/10), murgn (G
797/4), (G 846/3), murgn- hrs- bl-engz (G 331/2), murg- ahkm- er (M 8/35),
murg- ar-iyn (M 7/25), murg- b-haber (G 530/3), murg- b-karr- nigeh (G
59/3), murg- b-per (Lugaz 7/13), murg- cn (G 628/3), murg- emen (G 211/2),
murg- dest-mz (K 7/45), murg- dil (G 11/2), (G 244/4), (G 59/1), (G 813/3), (G
826/1), (G 876/3), murg- dil-i zde-per-i evc-i ferg (G 175/2), murg- giriftr (G
454/5), murg- glsitn (Mua 83), murg- glen (M 8/100), murg- hev-gr-i du (G
9/6), murg- heves (R 205), murg- ho-nagme-i cihn- suhan (M 7/128), murg- huzr
(G 286/1), murg- huzr (G 321/7), murg- hsn (G 211/3), murg- iret (T 42/8), murg-
kuds (G 296/5), murg- man (G 92/3), murg- mgn-bl (M 8/49), murg- nme-ber
(Tah 5/I), murg- nazm (G 867/8), murg- nigh (G 744/4), murg- perrn (G 860/2),

1
78. sayfadaki Dibace adl manzumenin 1. beyti.
2
81. sayfadaki Tecahl-i Arifeyn adl manzumenin 9. beyti.
murg- tasvr (G 414/3), murg- md (G 136/6), murg- vah (G 396/4), murg- zek 3,
mrgn- akl (K 7/49), pervzgeh-i murg-i net (T 138/16), zamn- ikr- tir-i harf
(Mua 46), tir (G 44/3), (G 770/2), tir-i devlet (G 570/6), (G 677/7), tir-i dil (G
233/5), tir-i er- n-puhte (G 743/6), tir-i hne-zd- knc-i kafes (Kta 46), tir-i
imtin (G 530/4), tir-i lne-i tlk (G 861/3), tir-i maksd (Mf 25), tir-i nm-
dver-i slam (M 8/32), tir-i visl (G 304/3), tir-i zerrn-per bl (G 43/2), tuyr-
hred (K 6/6).

NBD: ku (G 196/9), kua (G 646/7), kular (G 550/3), (K 22/52), (Mur, VI), Mantk-
Tayr (K 37/31), murg (G 105/1), (G 147/5), G 151/9), G 164/5), (G 183/7), (G
196/9), (G 235/1), (G 224/3), (G 240/1), (G 248/2), (G 249/6), (G 270/4), (G 272/3),
(G 297/5), (G 303/4), (G 304/2), (G 316/5), (G 331/2), (G 351/6), (G 49/5), (G 525/3),
(G 95/1), (K 4/21), (K 8/11), (K 9/25), (Mf 20), (Muk 44), murg u mh (G 57/4),
murg- cn (G 148/1), (G 294/2), murg- emen (G 180/1), murg- dest-mz (G 12/3),
murg- dide (K 22/40), murg- dil (G 114/4), (G 233/6), (G 248/4), (G 279/5), (G 98/4),
murg- dil-i Leyli (G 126/5), murg- dil-i miskin (G 293/4), murg- glen (G 183/2),
murg- himmet (K 24/18), murg- ho-v (K 11/58), murg- ho-vlar (G 274/7),
murg- ho-elhn (G 368/5), (G 45/5), (G 617/4), (G 66/5), (G 85/5), (K 13/34), (K
37/20), murg- latif-elhn (G 196/1), murg- nev-sz (K 4/2), murg- nusrat (K 15/34),
(K 16/40), murg- siyeh-i eb (K 11/101), murg- zerrn-bl (K 21/25), murg-i miskn (G
277/5), mrg-i himmet (K 6/II,8), nev-y Mantk- Tayr (K 10/5), tyir-i ferhunde (G
337/2), tyir-i feth (K 24/25), tayr (K 26/5), tyr-i yd- hmyn (K 16/3), tuyr (G
316/3), vah tuyr (G 115/4), zemzeme-i murg- seher (G 242/1).

ND: murgn (G 5/3), murg- vre (G 68/2), murg- cn (G 54/4), murg- emen (T
52/13), murg- dil (G 40/3), murg- saf (G 64/3), mrg-i tapn (G 1084), tir-i mem
(G 143/1).

NFD: gl-bang- murg- bm (K 53/7), ku (K 18/5), (K 19/10), (K 23/27), manend-i

murg- bl-ikeste (K 29/12), murgn- glen (K 50/14), murgn- man (K 32/9),
murg- emen (K 6/4), murg- diller (G 13/3), murg- giriftr- gl-i ran-y glzr (K
14/13), murg- ho-elhn- suhan (K 61/9), murg- saf zevk (G 119/4), murg- seher
(G 97/2), mil-i ahvl- murgn- hev (K 14/40), mil-i ahvl-i tuyr (K 32/35), tir-
i devlet (K 54/33).

NLD: elem-i Rstem-i Suhrb-ku (G 307/5), merdm-ku (G 316/1), murg (Mus 10/5),
(Tah 8/3), murgniyn (K 18/7), murg- cn (G 179/3), (Tah 8/5), murg- emen-bd-
mahabbet (G 27/2), murg- ders-mz- hayret (G 162/4), murg- dil (G 27/3), (G
288/1), murg- dil cn (Ter 5/III,2), murg- dil-i Cibrl (G 23/44), murg- dil-i Nil-i
zr (G 12/5), murg- gam (G 163/3), murg- harem-i ak (G 308/5), murg- harm-i
ain-y Kbe-i dil (G 308/5), murg- hars (G 167/4), murg- kafes-nin (K 4/21),
murg- kuds (G 283/1), murg- perde (G 115/2), sayd- murg- dil (G 238/2), tir (G
269/3), tir-i evc-i naz (G 285/4), tir-i kuds (G 239/4).

ND: bl- murgn- bel (G 57/4), bl-i tuyr (G 134/1), hy u hy- murgn (K 11/1),
murg (G 86/4), mrgn (G 40/3), murgn- dil (G 46/1), (G 46/1), mrgn- gam- k
(K 22/5), murgn- subh (G 17/4), murg- bel-perver-i k (G 33/5), murg- dil (G

3
706. sayfadaki Rubai.
16/2), (G 24/4), (K 14/21), (G 69/4), (G 91/3), murg- hm-ikr- z-fer 4, murg-
pr-bel (G 41/2), sayd- murg- cn (G 63/5), vah u tayr (G 134/5).

D: ku (G 11/7), (G 147/5), (G 17/1), (G 18/4), (G 40/2), (G 84/4), (G 99/1), kular (K

10/17), murg (G 10/7), (G 198/4), (G 41/6), (K 2/9), (K 9/13), (Mus 3/VI,1), (Mus
4/III,5), murg- hne (Mus 3/VI,3), murg- liv (Mus 1/VII,1), murg-i ho-elhn (G
49/9), pervz- murg- fikret (K 5/4), sayd- murg- cn (G 20/3), vah u tayr (K 14/30),
(K 9/26), (Mus 5/IV,9), tayr (Mus 4/VI,7), tuyr (K 10/14).

GD: rmgeh-i mrg-i hayl-i Leyl (G 254/6), bl-i mrgn (K 22/11), cy- zuhur-
mrg-i ank (T 9/8), hayl-i mrgn (G 131/1), ku (G 57/9), lne-i mrg-i d (G
230/1), lne-i tir-i hm-y himem (T 42/10), metr- tirn- kibriy (K 7/5), minkr-
mrg-i em (G 3/2), mrg (G 27/1), mrg mh (M 11/8), mrgn- haylt (G
47/6), mrgn- kuds (G 154/5), (G 60/13), mrgn- man (G 22/10), mrgn- sr
(G 235/8), mrgn- srn- al (G 220/5), mrgn- terennm (G 304/1), mrg-i h-
ehl-i derd (G 157/1), mrg-i ank (G 239/7), mrg-i ank-y Kf- dger (G 231/2),
mrg-i baht (G 55/2), mrg-i cn (G 13/3), (G 235/4), mrg-i d- mder-zd (G
287/4), mrg-i dil (G 169/2), (G 175/1), (G 26/16), (G 71/4), (Kta 16), (R 40), ( 2/I),
mrg-i dn (Tec 12/5,1), mrg-i edeb-mz (G 42/7), mrg-i hb- lem-i b (G 16/7),
mrg-i hev (G 85/4), mrg-i hev (Muh 2/IV), mrg-i ho-nev-y glistan (G 192/7),
mrg-i hdhd (G 230/10), mrg-i hm (G 236/4), mrg-i kafes (G 267/2), (G 272/8),
mrg-i kafes-mz- if-hne-i mevc (G 107/3), mrg-i kebb (G 128/4), mrg-i man
(G 100/1), mrg-i man (G 172/5), mrg-i mn (G 310/3), mrg-i rh (G 132/5), mrg-
i rukd (T 72/21), mrg-i semender (G 299/3), (Tec 12/I,3), mrg-i eb-vz-i hn-nisr
(G 133/4), mrg-i tapde (G 109/4), mrg-i vasl- yr (G 194/7), mrgzr (G 53/10),
mrgzr- terennm (G 57/9), nigh- mrg (G 276/2), sye-i mrg-i hm (G 184/7),
ikr- mrg-i saf (K 11/13), Tir-i Cibrl (G 304/8), tir-i hb- rhat (G 234/5), tir-
i Kuds (G 157/2), Tir-i Rh (G 310/3), tir-i Rh- Kuds (G 7/1).

YD: ku (G 119/2), kular (G 56/5), mantkut-tayr (G 416/4), mrg (G 106/3), (G

114/5), (G 139/2), (G 15/1), (G 157/2), (G 284/2), (G 291/1), (G 393/4), (G 400/3), (G
416/4), (K 5/9), (Mf 127), mrgn (G 157/3), (G 418/4), mrgn- te (G 56/5), mrg-
i b-idrk (G 192/4), mrg-i cn- hasm (Matla 20), mrg-i dil (G 103/2), (G 172/1), (G
240/1), (G 302/4), (Kta 17), (Matla 14), mrg-i dil-i zr (G 385/4), mrg-i sebk-
cenh- ak (G 181/2), mrg-i seher (K 4/6), mrg-i zafer (G 250/5), mrg-i zerrn (G
314/1), nev-y cn-fez-y mrg (Tah, III), nev-y mrg (Tah, III), savt- pr-saf-y
mrg (Tah, III), sayd- mrg-i ch (G 395/4).

ZD I.C: iyn- murg (G 49/2), ku (G 256/1), (G 353/3), (G 353/4), (G 56/1), (G

647/3), (G256/1), kuca (G 182/3), kular (G 155/4), (G 422/1), murg (G 251/1), (G
30/2), (G 356/7), (G 372/1), murg- akl (G 413/2), murg- bller (G 448/1), mrg-i
semender (G 299/3), (Tec 12/I,3),), murg- bel (G 156/5), (G 156/5), murg- cn (G
162/1), murg- dil (G 288/3), (G 417/5), murg- hayl (G 162/4), murg- kalb (G 30/7),
murg- se-per (G 457/2), murg- se-perler (G 182/3), murg- zebn (G 310/6), murg-
zerrin-per (G 2/1), (G 2/1), murg-i diller (G 488/3), murg-ve (G 288/3), sayd- murg-
cn (G 475/2), tir-i dil (G 466/1), tir-i kuds (G 136/1), tayr (G 320/1), tuyur (G
327/5), vah u tuyr (G 232/2), vah tayr (G 329/2), Varakut-tayr (G 320/ 3).

4
8. sayfadaki Natn 10. beyti.
ZD II.C: ku (G 766/1), (G 838/1), (G 955/7), (G 997/4), (G 917/2), ku dili (G 885/5),
kuca (G 747/8), kular (G 912/2), murg (G 1448/2), (G 505/1), (G 544/4), (G 627/2),
(G 645/4), (G 725/6), (G 746/2), (G 927/5), (G 791/6), murg- Ank (G 865/4), (G
865/4), murg- cn (G 585/3), murg- dil (G 645/4), (G 765/4), (G 837/3), murg- dil-i
belbil (G 836/4), murg- dil-i lk (G 498/2), murg- dil-i Zt (G 856/5), murg- dil-i
Zt (G 932/5), murg- fez-yi kuds (G 868/1), murg- h-v (G 645/7), murg- h-
elhn (G 664/5), (G 885/5), (G 917/2), murg- kuds (G 890/3), murg- rh-i pk (G
498/1), , sayd- murg- cn (G 671/4).

ZD III.C: ku (G 1053/5), (G 1079/4), (G 1752/1), (G 1760/8), kular (G 1308/2), (G

1309/3), mantkut-tayr (G 1183/6), (G 1387/3), murg (G 1299/4), (G 1359/3), (G
1557/4), (G 1657/4), (G 1657/4), (G 1718/1), (G 1785/5), (G 1805/3), (G 1722/5),
murg- cn (G 1010/2), (G 1239/2), murg- dil (G 1072/1), (G 1101/5), (G 1552/4), (G
1659/1), (G 1661/6), murg-i dil-i Attr (G 1387/3), murg-i dil-i Ferhd (G 1064/1),
murg-i dil-i Ferhd- dil-dde (G 1433/4), murg- ho-v-y emen (G 1183/6), murg-i
h-elhnlar (G 1387/3), murg- nazar (G 1115/4), (G 1485/4), murg- sef (G 145/4),
murg- se-perler (G 1609/5), murg- suhan-r-y emen (G 1183/1), murg- yekt (G
1814/1), murg-i ank (G 1436/4), murg-ve (G 1291/4), vah tayr (G 1142/2), vuh u
tayr (G 1460/1).
2. EFSANEV KULAR

Konu ve malzeme bakmndan ok zengin bir birikime sahip olan divan

edebiyatnn kaynaklar arasnda mitoloji nemli bir yere sahiptir. Mitolojik unsurlar
arasnda efsanevi dier hayvanlar yannda kular da yer alr. iirimizde efsanevi
zellikleriyle yer alan kular Anka/Simurg, Hma, Kaknus/Musikar, Semender ve
hthttr. Bu kular, olaanst zellikleri ile airlere anlatm kolayl ve malzeme
zenginlii saladndan divan iirinde sklkla ve geni lde kullanlmtr.

2.1. Ank/S-Murg/Zmrdanka/Sireng/Anka-y Murib

Anka/Simurg, slam tasavvuf ve sanatnda Anka veya Simurg, halk arasnda ise
Zmrdanka adyla anlan (TDVA, 1991: C 3, 198), ismi var cismi yok efsanevi bir
kutur (Uluda, 1991: 48). Anka, Semender, Devlet kuu, Phoenix, Turul,
Hma, Simurg, Sirenk, Zmrt ve Zmrdanka, Anka-y Murib (Hanerliolu,
1984: 758), h- murgn (Akaln, 1993: 136), Simurg-i Kaf (Akaln, 1993: 130) ve Ruh
(Pala, 2003: 392) gibi farkl adlarla anlr.
Arapa olan Anka (Develliolu, 1999: 34) lafz, gerdanlk, boyun, boaz,
boynun uzun olmas (TDVA, 1991: C 3, 200), uzun boylu dev, gerdanlk takmak,
bomak anlamlarna gelen branice anak kelimesinden tretilmitir. Bu manalardan
hareket edilerek de Ankann boynunun uzun olduuna (DTDEA, 1977: C 1, 139) veya
boynunda beyaz tylerden bir halkann bulunduuna inanlmtr (TDVA, 1991: C 3,
199). Anka lafz anak kelimesinin mennesidir ancak bu kuun erkeiyle diisine
Anka denir (Kam, 1998: 88).
Ankann eanlamls olan Si-murg szc, Sanskritede yrtc anlamna gelen
saena szcne, Farsada ku anlamna gelen murgun eklenmesiyle oluturulmutur
(Akaln, 1993: 136). Kafda (Kam, 1998: 89) veya Elburz danda bulunduuna
inanlan bu mevhum kua, zerinde her kutan bir eser bulunduu iin Si-murg ad
verilmitir (Pala, 2003: 418). Farsa olan Si-murg kelimesi otuz manasna olan si
lafzyla, ku manasna olan murg lafzndan mrekkep olduu gibi ranllar bu
kua, okrenkliliinden tr bildiimiz reng kelimesini kullanarak Si-reng (Kam,
1998: 88) de diyorlard. Anka ismi, ran etkisiyle Trk mitolojisinde de yer almtr
(oruhlu, 2002: 132). slam tasavvuf ve edebiyatnda Ankaya verilen ve baz
kaynaklarda yutucu, yok edici eklinde de yorumlanan murib, gurub eden,
uzaklaan, gzden kaybolan sfat, ona, bulunduu yerdeki kular avlaya avlaya batya
doru utuu iin (Uluda, 1991: 49) verilerek Anka-y Murib (Kam, 1998: 88) ad
oluturulmutur. Bu sfat ayn zamanda efsanevi Ankann gzle grlemeyii ile
ilgilidir ve ayn ekilde ok yksekten utuu yolundaki inan da buradan gelmektedir
(TDVA, 1991: C 3, 199).
Trkedeki Zmrdanka veya Zmrd-i Anka ise Simurg- Anka (Pala, 2003:
509) veya Simurg u Anka (TDVA, 1991: C 3, 198) sznden bozmadr. yle ki, bir
rivayete gre Anka, cennet kuuna benzer yeil bir kumu. Bu yzden ona
Zmrdanka denilirmi. ranllarn Ankaya zerinde otuz kutan birer renk ve
alamet bulundurdugu iin Simurg veya Sreng dedikleri ve Anka kelimesinin de eski
Ouz dilinde anmak, tahayyl etmek anlamna gelen ankau kelimesinden tretildii
bilinmektedir. Ankau kelimesinin de birey hatrlatan resim ve heykel (Pakaln,
1946: C 1, 62) anlamnda olduu dnlrse, Zmrdankann Simurga benzeyen,
Simurgu andran anlamnda Simurg- anka tamlamasndan bozularak dilimize
yerlemi olmas muhtemeldir (Pala, 2003: 34).
 Ankaya Zmrid-i Anka denmesinin bir sebebi olarak da Ankann mekn kabul
edilen (Onay, 1992: 40) Kafdann yeil zmrtten oluu gsterilir. Kafda eskilere
gre, dnyann her tarafn evrelemi olan ve ardnda cinler, eytanlar ve ejderhalar
bulunan bir dadr. Eskilerin inancna gre Kafda yeil zmrtten yaplmtr ve
gkyz, rengini ondan almtr. Kafda dnyann deta direi gibidir. O olmasa her
zaman zelzele olurdu. O dnyadaki btn dalarn anasdr (Akaln, 1993: 136). ark
hurafelerinden olmakla beraber Kafda randaki Elburz da kabul edilir (Onay, 1992:
40).
Ad var kendi yok bir ku olan (Pala, 2003: 34) Anka, renkli tylerle ssl,
kendisinde her hayvandan veya otuz kutan bir renk (Onay, 1992: 40) ve alamet olan,
Kafdanda veya Kafdann ardnda yaadna inanlan altn renkli uzun tyl,
kocaman ve gzel sesli bir kutur (Altnkaynak, 2006, www.hbektas.gazi.edu.tr).
Ankann yz insan yzne benzermi, boynu da gayet uzun ve ak bir halkayla sarly-
m (Pala, 2003: 34).
Anka, toplu olarak, Trk divan iirinde saksaan benzeri, boz renkli, ayaksz ya
da drt ayakl, dirisi ele gemeyen bir kutur. Hta, Huten ve Kpak llerinde
bulunduu sylenir (Akaln, 1993: 132).
ounlukla insanlarn gzlerine grnmediine inanlan (Hanerliolu, 1984:
759) Anka hakknda eitli kaynaklarda birbirinden farkl efsanevi rivayetler mevcuttur.
Anka ile ilgili ark menbalarnda yer alan hurafeden ibaret malumat yledir (Onay,
1992: 40).
Bir rivayete gre Ashbr-resin bulunduklar mahalde Demh isminde bir
da varm; bu daa ara sra rengrenk tylerle mzeyyen, yz insan yzne
ebih (benzer), boynu gayet uzun, kendisinde her hayvandan bir alamet olan byk
bir ku gelir, oradaki vuh ve tuyru avlayp garba doru uarm. Bundan dolay
Araplar bu. kua Anka-y Murib demilerdir. Bu ku o havalide ne kadar
hayvan (Kam, 1998: 88) veya ku (Onay, 1992: 40) varsa birer birer alp gtrm,
hayvan kalmaynca nevbet ocuklara gelmi, bunun zerine Ashabr-res (Kam,
1998: 88) Safvn olu Hanzeleye (Onay, 1992: 40) ikyette bulunmular.
Hanzelenin duasyla Ankann hem kendisi hem de akb u ensli saika (yldrm)
ile ihlk (helak) edilmi (Kam, 1998: 88-89).
kinci rivayete gre, gya Hz. Ms (AS) zamannda drt kanatl (Onay, 1992:
40), zerinde her kutan bir alamet olmak zre diili, erkekli iki Anka varm; bunlar
Beyt1-Mukaddes civarndaki vuh (vahi hayvanlar) ve tuyru (kular) avlayarak
yaarm. Ms aleyhisselamn irtihalinden sonra Arz- Necide geip, vuh ve
tuyrdan baka ocuklar da kaldrmaya balamlar. Ehl-i Necid (Kam, 1998: 89)
Hlide (Onay, 1992: 40) ikyet etmiler; Hlid dua etmi, kular da yldrmla helak
edilmi (Kam, 1998: 89).
teki efsaneye gre, Anka, Hz. Ms zamannda yaratlm. Tek ve diiymi.
Sonra Tanr bir erkek e yaratm ona. Bylece remi ve oalm. Hz. Ms ldkten
sonra, Necd ve Hicaz bunlarla dolmu. evrede ne kadar hayvan varsa yutmular,
ardndan ocuklara musallat olmular. Hanzele b. Safvn veya (Pala, 2003: 34) Halid b.
Sinan el-Absinin duas zerine, Tanr, Ankay ve soyunu bir yldrmla yok etmi
(zkrml, 1983: C 1, 112).
Mslman Orta-dou kaynaklarnda Anka hakknda yer alan malumata gre,
aylan fare yutmas gibi, o da bir fili yutarm. Anka ok eskiden insanlar arasnda
yaarm. Fakat bir gn bir gelini kapp gtrm. Bunun zerine halk Hanzeleye
ikyette bulunmular. O da Ankaya beddua etmi. Tanr da onun duasn kabul edip
Ankay hatt- stvann (ekvator) tesinde, deniz iinde bulanan bir adaya gndermi.
Bu adaya insanlar gidemezmi. Ayrca Anka dalar byklnde yumurta
yumurtlarm (Akaln, 1993: 133).
Doudaki rivayetler arasnda, Ankann daima batya doru utuu, daima tek ve
erkek olduu (DTDEA, 1977: C 1, 139), ei ya da arkadann olmad (Akaln, 1993:
135) da yer alr.
Resil hvnis-Safa, Kazvnnin Acibl-mahlukt, Demrnin Haytl-
hayevn gibi daha baka kaynaklarda da Anka efsanesine ve onun niteliklerine dair
bilgiler mevcuttur. Bunlarda ve benzeri kaynaklarda Ankann bembeyaz olmas veya
boynunda halka gibi bir beyazlk bulunmas dolaysyla bu ad ald, baka bir rivayete
gre gnein doduu yerde yaad iin ona murib ya da muribe denildii belirtilir.
Avlanmaya ktnda gnein batt marib ynne kaan kular takip edip
avladndan ona murib, muribe veya Anka-y muribe denildii de sylenir
(TDVA, 1991: C 3, 200).
ran destanlarnda daha ok Smurg adyla anlan Ankay Firdevs
ehnmesinde, nl ran cengverleri Zli yetitiren ve olu Rsteme yardm eden
ku olarak gsterir. Demrnin anlattna gre gya Aristo bu hayvan tasvir ederken
karnnn kz karnna, trnaklarnn arslan penesine benzediini ve yrtc kularn en
by olduunu sylemitir. Ayn yazar Msr Ftmi halifelerinin hayvanat
bahelerinde Anka kuunun da bulunduuna dair bir rivayet nakleder (TDVA, 1991:
C 3, 200).
Anka, Trk halk arasnda devlet kuu olarak bilinen Hma ve musk kuu olan
Kaknus ile ok kartrlmtr. Hatta bu yzden el sanatlar rnlerinde ve hallarda, ok
eski dnemlerden beri Anka, devlet kuu olarak stilize edilmitir (Pala, 2003: 34).
Araplar arasnda ise Anka, semender ile kartrlmtr. Semender de bazen ku olarak
tasvir edilir (DTDEA, 1977: C 1, 139).
Bu byk ku Batda Phoenix, douda Anka, Sreng, Simurg, Zmrd-i Anka,
Turul, Anka-i murib adyla anlr (DTDEA, 1977: C 1, 139). Ancak Araplarn Anka,
ranllarn Simurg adn verdikleri, Trkede ise her iki ekliyle birlikte Zmrdanka
(Simurg u Anka) olarak da adlandrlan, n Asya efsanelerindeki bu ku, pek ok
kaynakta birlikte ele alnd Batdaki eski Msr kkenli Phoenix ve slami
evrelerdeki Hma/devlet kuundan tamamen, Hint mitolojisindeki Garuda ile Altay
mitolojisindeki ift bal kartaldan ise ksmen farkl zelliklere sahiptir. Bu efsanelere
gre Kafdann tepesinde direkleri abanoz, sandal ve d aacndan yaplm kk
benzeri bir yuvada yaayan Ankann ba, yassca burunlu bir kpek veya yrtc
hayvan ba gibidir. Cssesi ise ok iri olup utuu zaman hava kararr ve yamuru
mercan olan bir buluta benzer. Uarken sel sesine veya gk grltsne benzer sesler
karr. Ayrca ok parlaktr, ona bakan gzler kamar. Bu sebeple gne manasna
Simurg- teinper, Simurg- zerrnper adlarn alr. Anka, insanlar gibi dnr ve
konuur. ok geni bilgi ve hnerlere sahiptir; kendisine bavuran hkmdar ve
kahramanlara akl hocal yapar. Tyleriyle svazlayp yaralar iyi eder. Doumundan
sonra babasnn emriyle ormana terkedilen Zli (Rstemin babas) o bulmu ve
yuvasna gtrerek bytp yetitirmitir. Anadoluda ise Kelolann koruyucusudur.
Kafdan aabilmek ve gge ykselebilmek iin Ankaya binmek gerekir; Zlkarneyn
onunla gge kp yldzlara ulamtr (TDVA, 1991: C 3, 198-199).
eitli dinsel ve bysel etkileri bulunduuna inanlan bu mitolojik ku, kayna
eski Msr inanlarnda bulunmakla beraber inden ran mitolojisine ve
mslmanlktan hristiyanla kadar geni bir inan alannda yer almaktadr
(Hanerliolu, 1984: 758).
 Araplar bu kuun Kafdanda yaadna, tyn ele geirenlerin lmsz
olacana inanrlar (, 2.12.2004, www.akmb.gov.tr). ranllara gre ise kutsal dalar
Elburzda yaar (BL, 1986: C 2, 631). ran mitolojisinde otuz ku byklnde
olduuna inanlan bu efsanevi yaratk (BL, 1986: C 17, 10532) abhayat imitir. Be
yz sene yaar. Zlkarneyn (skender) ile grmtr. Bir de kulara hkim olan
Sleyman peygamberin divanna devam etmi, baka kimselere grnmemitir (Uraz,
1967: 117).
Yahudi inanlarna gre ocuklar kapp boduu iin Hz. Msnn bedduasyla
yokedilmi ve soyu kurutulmutur. (Hanerliolu, 1984: 759).
Hristiyan inanlarna gre vaktiyle insanlar arasnda yaayan bu ku bir yeni
gelini kapp gkyzne kardndan tr Hanzelenin bedduasna uram, bu
yzden ekvatorda ssz bir adaya srlm, o gnden beri ok ykseklerde uar ve
ancak talih getirecei insanlarn omuzlarna konmak iin yeryzne inermi
(Hanerliolu, 1984: 758-759).
Mitolojilerde Anka kuu motifi farkl adlarla yer almaktadr. Trk mitolojisinde
Karaku, ran mitolojisinde Simurg, Msr mitolojisinde Foniks (Phoenix), Hint
mitolojisinde Garuda veya Grifon diye anlr (Uslu, 2004, www.muzikbilim.com).
Anka, Simurg, Phoenix, Garuda ve Grifonun farkl kltrlerde yer almakla birlikte
zde birbirinden tremi fantastik hayvanlar olduu sylenebilir (oruhlu, 2002: 131).
Gerek ran Simurgunun ve gerek Krgz Alp Karakuu ile Altay Keredesinin
de ilk kaynann Hintin Garudas olduu muhakkaktr (nan, 1987: 352).
Hint mitolojisindeki Garuda gibi kular padiah olan Ankann (TDVA, 1991:
C 3, 199) umumiyetle, yalnz kablettarihin (tarih ncesi) karanlk devirlerinde yaad
kabul edilmi olmakla beraber, gya bn Hlikn (al-Damrye gre), mverrih al-
Fargninin kitabnda, Ftim halifelerinin hayvanat bahelerinde, bir ok acayip ve
garip hayvanlar arasnda, bir de Anka grldn okumu. Bu kuun vasflarndan
anlalyor ki, bu ku yukar Msra has bir nevi bataklk kuu olan bir balkldr
(MEBA, 1950: C 1, 437). Eski Msrda Nil vadisini kaplayan her su taknnda, uzun
gagal, kafasnda ifte sorgu bulunan klrengi bir balkl kuunun ortaya ktn
Msrllar fark etmilerdi. Sularn stnde dolanp duran bu ku, afak kzllnda, tpk
gne gibi sulardan doduu izlenimini veriyordu. Bu nedenle, Heliopolisteki kutsal
Ra kentinde, ok erken alardan balayarak, bu kua da gnele eit bir biimde
tapnld. Bu ku, k saan gk yuvarla gibi, gnn balangcnda ilk sulardan doan
kutsal hayvan sayld. Kendi kendini yenileyen, yaamn simgesi olan bu lmsz ku,
krallk kutlamalarnda da yer almaya balad. Msrllarn benu adn verdikleri bu kua
Yunanllar phoiniks dediler ve onun zerine birok efsane kurdular (BL, 1986: C 2,
630).
Trk edebiyatna Simurg efsanesi, bir motif olarak, ran edebiyatndan gemitir
ancak Trk kavimlerinin folklorunda, destan ve masallarnda uzun bir epizot (blm)
olarak nemli bir yeri olan Simurg efsanesini, yalnz ran edebiyatndan gemi saymak
pek de doru olmaz. Bu efsanenin slamdan nce Trk kavimleri arasnda yaylm
olduunu tahmin etmek mmkndr. slam-ran edebiyat Turul, Alp Karaku veya
Songur adl, eski Trk masal ve efsanesindeki, Trklerin kendilerine mahsus byk
kuunun yerine Simurgu sokmu olsa gerektir (nan, 1987: 350).
Anka, sahip olduu hemen btn zellikleriyle ve etrafnda gelien eitli
efsane, inan ve telakkilerle Arap, Fars ve Trk edebiyatlarnda yer almtr. Anka, bu
edebiyat ve kltr evresinde efsanevi zellikleri ve deiik adlar ile eitli tebih,
mecaz ve mazmunlara konu olarak geni bir kullanma sahiptir. Bilhassa divan
edebiyatnn manzum ve mensur metinlerinde mspet zellikleriyle zikredildiinde
renkli tyleriyle bir cennet kuu kabul edilerek Zmrdanka diye adlandrlm ve
bazen devlet kuu Hma ile kartrlarak ayn zelliklere sahip kabul edilmitir.
Ankann Kafdanda yaamas, ykseklerden umas ve kolay avlanamay gibi
zellikleri sebebiyle ulalmas ok zor durumlar ifade etmek iin de kullanlmtr.
Sevgili, ad herkese ok iyi bilindii halde kendisini grenin olmamas veya gzle
grlemeyii sebebiyle Ankaya benzetilmitir. Onun a iltifat etmesi ve yaknlk
gstermesi ise n bana devlet kuu konmas olarak kabul edilmitir. Ankann en
yaygn zellii, kimseye muhta olmadan kendi bana yaad iin kanaati temsil
etmesidir. Bundan kinaye olarak kanaat sahiplerine ankmerep, ank-tabiat denir.
Kafda gibi efsanevi bir yerde yaad iin bu kelimeyle birlikte eitli ekillerde
kullanlr (TDVA, 1991: C 3, 201). Kafda, insansz bir blge olduundan
alakgnll, evresinden el etek ekmi kimselerle Anka arasnda ilgi kurulur
(TDVA, 1991: C 3, 201).
Dnyay evrelediine inanlan Kafda ile birlikte tenasplere konu olan Anka
ehnmeye gre Zlin olu Rstemi beslemi olduundan bazen Rstem ile birlikte
de anlr. Bazen de sevgili, adnn bilinip kendisinin asla grnmemesi nedeniyle
Ankaya tebih olunur. k, sevgilisinden Anka olarak sz ederken, ondan bir yaknlk
ve yardm ummaktadr. Ayn sfat kendisine yaktrmsa kanaat ve alak
gnllln, vnerek sylemektedir. Anka, avlanamay ve ele gemeyii
nedeniyle de ulalmas zor durumlar iin sz konusu edilir (Pala, 2003: 34).
smi var cismi yok olduu iin bu sfatla anlmak istenen eyler iin de
kullanlmtr. Yine bu zellii sebebiyle kimseden bir ey beklemeden, darda kalan
herkese yardm eden bir varlk hviyeti kazanmtr (TDVA, 1991: C 3, 201).
Bu mitolojik ku genelde insanlarca grlmemi olsa da esiz gzellii olan bir
yaratk saylr ve airlerimiz sevgiliyi yceltirken benzetme yolu ile Ankay da
kullanrlar (Akaln, 1993: 132).
Anka Trk divan iirinde eriilemeyecek ykseklikte szlp umas (Akaln,
1993: 131), hi yere konmamas (zkrml, 1983: C 1, 112), ounlukla insanlarn
gzlerine grnmemesi (Hanerliolu, 1984: 759), Kafdanda yaamas, btn
kulardan byk olmas, kanadnn glgesinin devlet balamas, ele geirilemeyii ve
renkli tyleri gibi zellikleriyle eitli tebih ve mecazlara konu olur (Pala, 2003: 34).
Firdevsnin ehnmesinde Zli yetitiren ve besleyip terbiye ettii olu Rstemin
yaralarn iyiletiren, ona yardm eden ku olarak tantldndan edeb metinlerde Zl-
Anka-Rstem mnasebetiyle ele alnr (TDVA, 1991: C 3, 201). ran edebiyatnda bu
kuun ad bundan baka airane tebihlerde de sk sk gemektedir (MEBA, 1966: C
10, 654).
Ayrca airler vnmek istedikleri vakit kendilerini, sanattaki stn ve
ulalmas g kudretlerini iir ve hikmetin Kafda gibi eriilmesi imknsz
zirvelerinde yaayan Ankaya, velinimetlerini ise Zle benzetirler (TDVA, 1991: C
3, 201).
h- murgn denilen bu destani Simurg aslnda sadece airane bir
tasavvurdan ibarettir. Zlin ve olunun hikyelerinde grlen Simurga
muhtemelen bir nevi iyi melek nazar ile baklabilir (MEBA, 1966: C 10, 654).
Efsanelerde koruyucu melek kiilii gsteren, iyi kalpli bu iyi Simurgun aksine
olarak canavar tabiatl ikinci bir Anka daha yer almaktadr. Bu kt karakterli ku
(TDVA, 1991: C 3, 199), ehnmeye gre, insanlarn sakin olduklar bir yer olan
Elburz dann zerinde yaar; yuvasnn direkleri abanoz ve sandal aacndandr. Bu
yuvann malzemesine d aac da dhildir. Bu yuvaya bir defa kh (kk) bile denilmi
idi; bu kuun dehetine (haybat-i murg), yuvann heybeti (havl-i kunm) uygun
dmektedir. Simurg yaklat vakit hava kararr; ku, yamuru mercan olan bir bulut
gibidir (MEBA, 1966: C 10, 654).
Utuu zaman uan bir daa veya siyah bir buluta benzer. Penesi ile timsahlar,
parslar, hatta fili kaldrabilir. Her biri kendisi kadar byk olan iki yavrusu vardr.
Bunlar utuklar vakit, ok byk bir glge meydana getirirler. sfendiyr onu, her
tarafna keskin silahlar konulmu bir eit araba (gardn) kullanarak hile ile ldrd. Bu
ldrlen canavarn vcudu btn bir ovay kaplyordu (MEBA, 1966: C 10, 653).
Bu ku divan edebiyat yannda, halk yk ve masallarnda da ska kullanlan
gelerdendir (DTDEA, 1977: C 1, 139). Yaygn bir inana gre ve klasik bir masal
motifi olarak, Ankann Kafdanda yaad kabul edilir (zkrml, 1983: C 1, 112).
Tasavvufi muhteval tekke edebiyatnda, eitli mazmunlar hlinde geni
olarak yer verilen Ankaya, halk hikye ve masallarnda Zmrdanka adyla
rastlanr. Anka masal kahramanlarna yardm eden (TDVA, 1991: C 3, 201), uan
bulunmad alarda onlar gitmek istedikleri uzak diyarlara geni (Hanerliolu,
1984: 758) kanatlar zerinde sratle ulatran bir kutur. Kelolann da yardmcsdr
(TDVA, 1991: C 3, 201).
n Asya mitolojisinde iki efsane kuu vardr. Bunlardan biri Araplarn Anka,
Trklerin Zmrdanka ranllarn Simurg ya da Sireng diye adlandrdklar kutur.
teki ise Hma ya da Hmay kuudur (BL, 1986: C 2, 630). Kuranda Eshabur-ress
diye geen, kuyulular anlamna gelen efsanevi toplumun yaad yerde de Anka
benzeri kularn varlna dair bir rivayet vardr. Yine Kuranda, Fil suresinde ad
geen ve gkten, ta yadrdklar anlatlan Ebabil kular da Anka efsanesi ile ilikili
grlr. Kimilerine gre bu suredeki kular da Anka idi (BL, 1986: C 2, 631).
Kuran- Kerimde ve sahih hadis kaynaklarnda Anka kelimesine rastlanmaz.
Ancak tefsirlerde Furkn suresinin 38 ve Kf suresinin 12. ayetlerinde sz edilen
Ashbr-res dolaysyla Anka efsanesi ile ilgili baz rivayetlere kesin olduu kabul
edilmeksizin yer verilmitir. Mesela Zemahernin el-Kefnda ilgili ayetler
dolaysyla, Yemende Hanzele b. Safvnn kavmi olan Ashbr-rese Anka adl vahi
bir kuun musallat olduu belirtilir. Zemahernin zayf rivayet olarak naklettii
bilgilere gre boynunun uzun olmas dolaysyla Anka ad verilmi olan bu ku btn
kularn en by idi. Feth ad verilen bir dada konaklar, av bulamad zaman kk
ocuklar kapp gtrrd. Nihayet Hanzelenin bedduas ile Anka yldrm
arpmasndan lmt (el-Kef 111, 92) (TDVA, 1991: C 3, 201).
Tasavvufta Anka deiik manalarda kullanlm, efsanevi zelliklerinden
istifade edilerek baz tasavvufi grler temsil olarak onunla anlatlmtr. lk
sflerde rastlanmayan bu ad Rzbihn- Bakl gibi air ve k mutasavvflar tebih
ve temsil unsuru olarak kullanmlardr. Fakat bu kavramn tasavvufa iyice
yerlemesini, Mantkut-tayr isimli eserinde bu kuu geni olarak ele alan ve ileyen
Attr salamtr. Ona gre Anka birlik-okluk (vahdet-kesret) gibi iki zt kavram
ifade etmektedir. Simurg otuz ku olarak ele alnnca okluu ifade eder, oysa varln
birden ok olmas vehm ve hayaldir. Anka gibi okluun da gerekte ad var kendisi
yoktur. Dier taraftan Simurg kularn tek padiah olmas dolaysyla birlii ve
gerek varl yani Allah ifade eder. Efsanedeki Anka hayali, tasavvufta ok deiik
ekillerde ilenmitir. bnl-Arabi, Ank mugrib f marifeti hatmil-evliy ve
emsil-magrib adl eserinde Anka imajndan faydalanarak mutlak ekilde lem-insan
benzerliini (byk lem-kk lem), insann kk lem olduunu ve Mehdnin
lemdeki yerini tespit etmeye almtr (TDVA, 1991: C 3, 200-201).
Aslnda bnl-Arab baz felsefi manalar anlatmak, soyut kavramlar
somutlatrmak iin eitli ku isimlerini sembol olarak daima kullanr. Mesela akl-
evvele ukb (akbaba), klli nefse verk (boz gvercin), klli cisme gurb (karga) adn
verir. Bununla beraber efsanevi bir ku olan Ankann zellikleri eitli tasavvufi
manalarn sembol olarak bnl-Arabden sonra da srekli kullanlmtr. Mesela
Mevln Celleddin Ankay yuvas Kafdanda olan bir ku, Eflk ok deerli bir
ku, bir devlet kuu olarak zikretmilerdir (TDVA, 1991: C 3, 201).
Simurg, tasavvufta insan- kmil, kutb demektir (DTDEA, 1977: C 1, 139).
Attrn Mantkut-tayrnda ise kularn padiah, Htht klavuzluunda yola kan
kularn yedi vadiyi getikten sonra ulatklar padiah yani Allah olarak karmza kar
(Uluda, 1991: 435). Ayrca Ank-y l-mekn da Tanr demektir (BL, 1986: C 2,
629).
smi var cismi yok bir ku olarak tanmlanmas sonucu, tasavvufta vcutta
taayyn olmayan, yalnz zihinde suret bulan heyulaya tebih yoluyla Anka
denilmitir. B-vcut olarak nitelenmesinin nedeni budur (zkrml, 1983: C 1, 112).
Anka, ayrca insann kendini maddi varlklardan artmada ve benliini aada
gsterdii ruhsal gc simgeler (BL, 1986: C 2, 630).
slamiyetten sonra zellikle tasavvufla ilgili mitsel zelliklerin sezildii
hikyelerde karmza kan (oruhlu, 2002: 132) Simurg, tasavvufi edebiyatta
uluhiyetin timsali olarak Attrn Mantk al-tayr ile ok iyi bilinmektedir (MEBA,
1966: C 10, 654).
12. yzylda yaam olan slam tasavvufusu Ferdddn Attr'n Mantk al-tayr
adl mesnevisinde konu udur: Binlerce ku bir gn kendilerine bir padiah semeye
karar verirler, ama htht kuu onlara zaten Simurg adl bir padiahlar olduunu syler.
Simurgu bulmak zere Htht kuunun rehberliinde yola karlarsa da ancak otuzu bu
etin yolculuu tamamlayabilir. Simurg'u grdklerinde anlarlar ki Simurg (Arapa
anlam otuz ku) kendileriymi. Mesnevi'nin anlam ak: Tasavvuf diliyle sylersek,
arayan sonunda Tanry kalbinde bulur. (Moran, 01.09.2006, www.let.leidenuniv.nl)
Yap bakmndan Mantk al-tayr bir ereve ykden (Simurgu aramak iin
yaplan yolculuk) ve bu yknn iine yerletirilmi kk kk yklerden oluur.
Yolda zorluklarla karlatka kulardan ikyetler, itirazlar gelir ve Htht onlara
birtakm ykler anlatr ve yklerin yorumunu yaparak onlara tasavvuf yolunda
mritlik grevini yerine getirir. (Moran, 01.09.2006, www.let.leidenuniv.nl)
Zmrdanka kuununun Firdevsnin ehnmesinde ve Mevlnnn
Mesnevsinde de ilgin ykleri vardr (Hanerliolu, 1984: 759). Mevlnnn
Mesnevsinde de Attrn Mantkut-Tayrnda olduu gibi, Simurga ilah grevler
verilir (BL, 1986: C 2, 631).
Anka ayrca 1001 Gece Masallarnda ve Arap ataszlerinde de geer (Akaln,
1993: 134).
Anka hakknda bir ok kitapta ez-cmle (zellikle) Teber Tarihinde
sahifeler dolusu efsaneler vardr. ehnmenin Zl, Rstem, sfendiyar
efsanelerinde keza fazla malumat almak isteyenler bu kitaplarla emsallerine
mracaat edebilirler (Kam, 1998: 89).

Dav-i ak eylemek Mecnna ben eyd ile

Bir mekes dav-yi pervz etmedir ank ile HD 257/G 485, 1

Mecnun iin ben divaneyle ak davasna girmek bir sinein Anka ile uma
davasna girmesi (gibidir) diyen air Mecnunla kendisini, Anka ile sinei kyaslyor.
 Hayl ak sahasnda kendisinin Mecnundan daha ilerde olduunu ifade etmek
iin Ankann yannda sinek ne ise benim yanmda da Mecnun yledir diyor. nk
Ankann ok yksekte utuu bilindiinden uu konusunda Ankann yannda sinein
ad bile anlmaz. air ayn ekilde, ben varken Mecnunun ad bile anlmaz ak
konusunda, diyor.

Grdi yokdur merdm-i lemde sr- vef

Girdi ism-i b-msemm ekline Ank gibi NAD 1097/G 850, 3

Bu lemdeki insanlarda vefadan eser kalmadn grnce (vefa da) Anka gibi
isimlendirdii ey mevcut olmayan bir isim oldu.

Bu dnyadaki insanlarn vefaszln dile getirirken Ankann adnn var

kendinin yok olmasndan faydalanan Nb, vefa zelliinin de Anka gibi olduunu,
vefann sadece adnn kaldn sylyor.

Ey Necti ekk eder lem vcdundan senin

Varln Ank gibi bir ad kalmdr hemn NBD 332/G 407, 5

Ey Nect, lem senin vcudundan (varlndan) phe eder. Varlnn ancak

Anka gibi ad kalmtr.

Ankann da adnn var ama kendisinin yok olmas zelliinden yararlanan air
Nectnin yaadndan emin olamadndan bir adn var bu dnyada diyor.

Smurg u kmy v vef gibidir adem

Yr u harf mnis mahrem dedikleri D 277/G 181, 3

Yr, en yakn dost, en samimi arkada dedikleri yokluk, Simurg, kimya ve vefa
gibidir.

Yri, en yakn dostu, cana yakn, ok samimi olan kiileri tarif ederken
Simurgtan yararlanan eyh bu kiilerin de ayn Simurg, kimya ve vefa gibi olduklarn
yani dilde var ama gerekte olmadklarn dile getirir.

Cife-i dny deil kerkes gibi matlupumuz

Bir blk anklarz Kf- kanat bekleriz FD 190/G 123, 3

stediimiz akbaba gibi dnya lei deil. Kanaat Kafn bekleyen bir grup
Ankalarz.

Fuzlnin yukardaki beytinde geen Kf- kanaat beklemek tabirinde

grld zere kanaat sahibi ve alak gnll, hereye ve herkese eilmeyen, kimseye
minnet etmeyen, uzlete ekilmi kiileri ifade etmek iin Ankann bir sembol olarak
kullanldn grmekteyiz (TDVA, 1991: C 3, 201).
Akbaba le yiyen bir kutur. Anka ise kemikle yetinir. Bu dnyay bir lee
benzeten air kendisinin kanaat Kafnda olduunu, dnya leine yani dnyaya ve
iindekilere tenezzl etmediini ifade ediyor.
 eleng-i perr-i hm sana iftihr mdr
Kemend-i zlfne ank dah ikr mdr GD 293/G 76, 1

Hmann kanadnn sorgucu sana vnlecek bir ey midir? Zlfne de ancak

Anka m av olur?

eyh Galip de sevdiine, Hmann kanadnn sorgucu senin iin vnlecek bir
eydir ve zlfnn kemendine de ancak Anka av olabilir diyerek onu yceltmek iin bu
kularn byklk ve ulalmazlk zelliklerinden yararlanyor.

Bl asa ikr etmege ahbz- haylim

Sayd etdii elbetde y Ank y Hmadr NFD 161/K 34, 48

Hayal ahinim avlanmak iin kanadn asa ya Hma avlar ya Anka.

Nef de nce hayalini bir ahbaza benzetiyor ardndan da hayalinin, hayal

gcnn ancak Ankay Hmay avlayacan dile getiriyor. Hayal gcnn
ulalmazln bu kularla ifade ediyor.

Efendim daima sana ikbl chn py-dr olsun

Deil ukb u h sna anklar ikr olsun ND 118/K 33, 1

Efendim talihin, bahtn ve yerin daim olsun. Sana deil ceylan, kartal Ankalar
av olsun.

Baka bir kasidesinde yine devrin hkmdar III. Ahmeti ven Nedim,
padiahn bahtnn, talihinin ve yerinin daimlii iin dua ettikten sonra ona layk olan
ksmetin, deil ceylan veya kartal, ancak Ankalar olabileceini sylyor.

nna nisbet mlkn evketi benzer heman

Peenin smurga nisbetle ser smnna ND 81/K 17, 31

(Senin) anna kyasla meliklerin bykl, sivrisinekle Simurgun glerine

benzer.
III. Ahmeti ven Nedim, padiahn annn bykln anlatmak iin
sivrisinekle Simurgun glerini kyaslar. nk sivrisinekle Simurgun glerinin bir
olamayaca gibi dier padiahlarn da III. Ahmetin nne, byklne
ulaamayacaklarn ifade ederek air III. Ahmeti yceltiyor.

Ne pk-rah olur ol Dldl-i smurg-per elhak

Ki olmu lem-i ftratda sehml-gayb ile tevem NFD 175/K 39, 27

O Simurg kanatl dldl, ne abuk (yryl), gsterili attr. Dorusu ki o,

yaratl leminde gze grnmeyen eyin deheti ile ikiz olmu(tur).

Nef Vezir Hseyin Paann atn dldle benzetiyor ve atn da Simurg kanatl
olduunu sylyor. At o kadar hzl ki geip gidiyor fakat neredeyse grlmyor. air
Simurg kanatl at benzetmesiyle hem dldl hem vezirin atn vyor. Hem ok hzl
hem dehetli bir at diyerek air vezirin atn yceltiyor.
 Anka ayrca Zt divannda belgat Kfnn Anks eklinde karmza kar.

APD: anka-yi himmet (K 41/14), smurg- arh (K 19/13).

BD: Ank (G 315/1), (G 381/6), ank-y Kf- kadr (K 1/25), smurg (G 320/4), smurg-
i zerrn-bl per (G 78/3).

FD: ank (G 156/5), (K 21/10), (K 42/41), ankalar (G 123/3), Simurg-nisbet (K 31/ 2).

HD: ank (G 10/5), (G 16/1), (G 3/4), (G 386/4), (G 485/1), (G 529/3), (G 555/4), (G

586/5), (G 606/1), anklar (G 365/5), (G 486/5), (G 592/5), (G 592/5), (G 593/5), (G
640/7), ank-yi li-himmet (G 439/4), ank-yi li-an (G 312/2), anka-yi ak (G 641/4),
ank-yi Kaf (G 23/3), dne-i ank (G 534/4), smurg (G 246/3), (G 363/4), (G 480/6),
(G 556/2), (G 7/5), smurg- Kf (G 38/4).

KBD: ank (G 711/7), (G 1177/2), (G 1232/6).

NAD: Ank (G 367/19), (G 850/3), (K 16/82), (K 18/9), (K 5/18), (T 103/3), (T

127/31), (T 127/60), (T 30/6), (T 82/53), ank v smy (G 286/1), ank-y l-n (G
540/6), ank-y cihn (M 2/40), Ank-y tevekkl (G 30/3), bl per-i Ank (T 121/1),
bl-i Ank (M 3/23), beyza-i mrg-i Ank (K 19/4), cygeh-i ank (Mua 65), hem-per-i
ank (K 1/68), misl-i Ank (T 92/9), sye-i bl per-i Ank (G 26/5), eh-per-i Ank
(Kta 10/2), (T 5/2).

NBD: ank (G 407/5), simurg- kadr (K 8/23).

ND: ank (K 14/11), (K 14/40), (T 43/22), anklar (K 33/1), ank-meni (Ter 9/III,3),
ank-ve (K 25/3), ank-y felek-pervz (T 17/2), bee-i smurg (K 9/27), bee-i
smurg- cell ch (K 38/4), smurg (K 17/31), (M 10/57), (T 37/16), smurg-s (K
27/2), smurg- ejder-efken (K 3/22), smurg- kf (K 3/21), smurg- zerrin-pene-i kf-
mehbet (K 37/3), eh-per-i ank (T 34/28).

NFD: Ank (K 18/12), (K 18/14), (K 18/6), (K 34/48), (K 39/31), (K 45/39), Ank-per

(K 40/29), Ank-y zamne (K 42/5), bl-i Ank (K 19/10), (K 48/10), Dldl-i
smurg-per (K 39/27), ejderh-y Ank-per (K 12/28), pervz- Ank (K 26/30), resm-i
ejder Ank (K 7/21), smurg (Kta 9/4), zr-i ank-y kh (K 36/23).

NLD: ank (Ter 5/III,3), iyne-i ank (G 110/4), zr-i ank- kh (K 12/38).

ND: ank (G 78/2), (K 18/14 ), bl-i ank ( K 15/21), ejder-i anka-per-i lem (K
20/20), per-i ank (K 22/23), dver-i smurg-sm (K 18/6), simurg- hred (G 33/2),
smurg- ur (K 16/19).

D: anklar (G 118/5), ank-y hav (G 66/6), smurg (Mus 3/VI,3), smurg u kimy (G
181/3), smurg- himmet (G 75/7).
GD: ank (G 110/2), (G 201/1), (G 209/6), (G 76/1), ank 5, (Ms 4/8), Anklar (G
178/13), ank-y beyt-i nat (K 1/44), ank-y cihn-gr (G 80/6), Ank-y n (T 27/4),
ank-y Kf- l-mekn (G 71/4), ank-y man (G 3/7), (G 5/2), ank-y seh (G
211/1), ank-y vahet (G 1/5), bl-i ank (M 2/4), cy- zuhur- mrg-i ank (T 9/8),
bl-i smurg- letafet (K 30/12), bl-i smurg- marif (K 22/11), haber-i ank (Tah 5/I),
libs- smurg (K 29/7), lukme-i ank (Tec 9/VI,1), man-i ank (G 199/4), mrg-i ank
(G 239/7), mrg-i ank-y Kf- dger (G 231/2), smurg (G 60/16), (K 16/34), smurg-
Kf- marifet (Kta 1/2), smurg- man (T 36/20).

YD: ank-y hyl (G 92/5), ank-y kf- himmet (G 49/5).

ZD I.C: beyza-i ank-yi derd (G 117/1).

ZD II.C: ank (G 714/7), (G 940/3), ank-y kf- k (G 548/8), murg- Ank (G 865/4),
Smurg (G 706/1), (G 726/2).

ZD III.C: ank (G 1005/7), Anklar (G 1179/2), murg-i ank (G 1436/4).

2.2. Hm/Hmay

Devlet kuu anlamndaki Farsa Hma kelimesi efsanevi Hma kuu anlamnn
yannda saadet, kutluluk anlamlarna da gelmektedir (Develliolu, 1999: 390).
Arapas bulah olan Hma, tayrud-devle (Onay, 1992: 212), devlet kuu, talih
kuu, cennet kuu olarak da anlr (Pala, 2003: 228).
Dou mitolojilerinde ve divan iirinde stn zellikleriyle yer alan bu efsanevi
ku baz Trk lehelerinde kumay, Anadolu Trkesinde Hma/Huma eklinde
sylenen Farsa Hma/Hmay adndaki mitolojik kutur. Eski Trk inancndaki dii
tanr Umayla benzerlikleri zerinde de durulan Hmann yaad mekn akln
alamayaca, gzn gremeyecei kadar ykseklerde ve snrsz bir genilikte tasavvur
edilmitir. Ulaamayaca bir yer bulunmadna inanlan Hma bu zellikleriyle Trk
ve ran mitolojilerinde kularn en asili saylm ve ayrca devlet kuu olarak kabul
edilmitir. Hmann bu zellikleri bata Roma olmak zere deiik kltrlerdeki g
ve kuvvet sembol olan avc kularla benzerlik gstermektedir (TDVA, 1998: C 18,
478).
Hmaya slam disiplini iindeki Arap ve Trk lkelerinde inanlmaktadr
(Hanerliolu, 1984: 171). Peygamberin hadislerinde ve slami edebiyatta da geen
Hmay veya Trke Hma kuu, bir cennet kuudur (Altnkaynak, 2006,
www.hbektas.gazi.edu.tr).
slamiyette ve n Asya masallarnda Zmrd- Anka ile Hma kuu birbirine
kartrlmtr. Kaf veya Elburz dalarnda deil de; cennette oturan bu ku, zaman
zaman uarak, yedi kat gn zerindeki felekler ve burlar arasnda dolaan ve hatta
Tanrya kadar gidip gelen bir kutu (Altnkaynak, 2006, www.hbektas.gazi.edu.tr).
Devlet kuu vasfndaki devlet kavram hmayun kelimesinin Hmadan
gelmesi sebebiyle, hem iktidar hem de saadet ve ikbal anlamlarn iermektedir
(TDVA, 1998: C 18, 478). Hmayun, Osmanl padiahlar hakknda tazim
makamnda kullanlr bir tabirdir. Bu kelime Hm ile -yn edatndan terekkp

5
432. sayfadaki Mersiyenin V. bendinin 1. beyti.
etmektedir. Hma bir ku ismidir. Hurafeye gre bu ku kimin bana konarsa, o
kii eref ve ikbale nail olur (Pakaln, 1946: C 1, 866).
Kaynaklarda ekli, zellikleri ve yaad yer konusunda deiik bilgiler
verilen Hma bazlarna gre Hint okyanusundaki adalarda yaayan gvercin
byklnde, yeil kanatl (TDVA, 1998: C 18, 478), sar gagal (BL, 1986: C 9,
5443); bazlarna gre de in, Ht, Detikpak veya Hindistanda yaayan sereden
byk, boz saksaan andran bir kutur (TDVA, 1998: C 18, 478).
Kafdanda yaad da sylenen Hmann (Akaln, 1993: 130) bir efsaneye
gre, ok byk ve yrtc bir ku (BL, 1986: C 9, 5443) olduu sylenir. Baka bir
kaynakta Hmann kuzgun byklnde, kanat ularnn kara, bann yeil olduu
sylenir (Batur, 01.12.2004, www.halksahnesi.org). Bir baka yerde onun kanad
zmrt yeili ve beyazl bir ku olduunu grrz (zkrml, 1983: C 3, 656). Bu
kuun doan cssesinde ve bir miktar tln, ak mavi renkli, kuyruu mnakka cigl
(Onay, 1992: 212) ve ayaksz bir ku olduu da sylenir (zkrml, 1983: C 3, 656).
Hma kemikle beslenen, zerinden getii insanlara mutluluk ve zenginlik
getireceine inanlan mitolojik bir kutur (BL, 1986: C 9, 5443). Bu ku yere inmez
ok ykseklerde uar, havada yumurtlarm. Yavrusu da yumurtadan kar
kmaz uarm. Bu sebeple Hmann ayaklar olmadna inanlr (DTDEA,
1981: C 4, 283).
Hma zararsz hayvanlar incitmez, yalnz yrtc kular avlar, kemiklerini yermi.
Rivayete gre Hmann dirisi ele gemez, belki sahr-y Ht dhilinde ve det-i
Kpakta ve Hindistan etrafnda ls bulunurmu (Onay, 1992: 212).
Hmay bile bile ldren bir kimsenin krk gn iinde leceine inanlr (Batur,
01.12.2004, www.halksahnesi.org).
Baz Trk kabileleri iinde, ocuklar koruyan bir melee ve canalan Azraile de
Hma ad verilmitir (Akaln, 1993: 136).
Baz ortak zellikleri dolaysyla Hma Simurg, Anka, Garuda, Kaknus ve
Phoenix gibi dier efsanevi kularla kartrlmtr. Hmay dierlerinden ayran en
nemli zellik ise cennet ve devlet kuu olmasdr. Onun yedi kat gn zerinde,
felekler ve burlar arasnda dolap Allaha ulatna inanlr (TDVA, 1998: C 18,
478).
arkllar ryalardan baka bir gn nail-i hkmet olacak ahsn ba zerinde
akbabann uuunu fal-i hayr sayarlar. ranllara gre, Trklerin Hma tesmiye ettikleri,
byk akbaba avc kularn en necibidir. nk bizim ancak intikal eden rivayetlerle
bildiimiz arkiyyun Tarih-i Tabiisine gre Hma, hibir canl kula tegaddi etmeyip
dierlerinin ldrd kularn kanl paralaryla hayatn idame ettii gibi bir muhatara
zuhurunda kanatlaryla rtt yavrularna gayet mfikane bir valide muhabbeti
gsterir (Pakaln, 1946: C 1, 866).
Daima gkyznde yaayan Hma yere bazen 40 arn yaklar ve o zaman
glgesi kimin zerine derse yahut kimin bana konar veya kimin zerini kirletirse o
kii ya hkmdar ya da ok zengin olur (TDVA, 1998: C 18, 478). Bu yzden ona
devlet kuu da denir. Hmayun ve devlet kuu deyimlerinin bu inantan
kaynakland ne srlr (BL, 1986: C 9, 5443).
Halk inanlarna gre, eskiden bir hkmdar lnce halk bir meydana toplanr
ve Hma uurulur (Pala, 2003: 228). Bu ku kimin kafasna konarsa o hkmdar
seilirmi (Hanerliolu, 1984: 171). Baz varyantlarda bu konma kirletme eklinde
geer (DTDEA, 1981: C 4, 285).
Ayrca Hma mesut ve mteyemmin (uurlu sayan) bir ku olduundan (Onay,
1992: 212) arkllarn zannna gre ba zerine Hmann kanatlar saye-endaz
olan hkmdar byk ve kuvvetli olaca gibi ecaatle muhafaza edecei zir-i
destannn (tebeasnn) mesudiyetini de istihsal eder (Pakaln, 1946: C 1, 866).
Altay mitolojisinde Tanra Umay, ku olup uarken glgesi kime derse o
padiah olurmu (Akaln, 1993: 131). Edebiyat ve inan dnyamzdaki Hmann
kanadnn glgesine dair olan inan da buradan kaynaklanyor olmaldr.
Trk ve tasavvuf edebiyatnda Hma kuu eriilemeyecek yksekliklerin
(Altnkaynak, 2006, www.hbektas.gazi.edu.tr), ayn zamanda gzelliin de semboldr
(TDVA, 1998: C 18, 478).
Hma vuslat mmkn olmayan sevgili gibi eriilmesi imknsz eyleri ifade
eder. Sevgilinin iltifat n bana devlet kuu konmas demektir. Sevgilinin alnn
kapatan salar ve sa rgleri Hmann kanatlarna, sann glgesi de mutluluk
getirdiinden Hmann glgesine benzetilir (TDVA, 1998: C 18, 478).
Hma, divan iirinde mazmun olarak kullanld zaman talih, ikbal, saltanat ve
ulalmas g mutluluk (TDVA, 1998: C 18, 478), eriilmesi zor mevkiler ve
bilgiler anlamlarna gelir (DTDEA, 1981: C 4, 285). Edebiyatmzda refah, kudret ve
mutlulua giden bir baht aklnn sembol olarak anlr (Pala, 2003: 228).
Divan iirinde kasidelerde vlen devlet bykleriyle Hma arasnda iliki
kurulur. Kasidelerde vlen devlet adamnn en g ii gerekletirerek Hma kuunu
avlamay baardndan sz edilir (BL, 1986: C 9, 5442).
Klasik Trk ve ran edebiyatlarnda Hma ile ilgili pek ok tabir vardr.
Mesela hm-y l-mekn mekn olmayan Hma; Allah, hm-y beyz-y dn
dinin beyaz Hmas; Hz. Muhammed (BL, 1986: C 9, 5442) demektir. Hma-sye
(iyilikleri yeryzne yaylm), hm-pye (yksek dereceli), hm-y ikbl
(yksek talih, devlet kuu), hm-pervz (yksekten konuan) gibi ifadeler iinde
benzetilen olarak kullanlan Hma ile ilgili tabirlerde talih ve baht akl zellikleri
gze arpar (Pala, 2003: 228). Hm-y evc-i izzet, hm-eref, hm-talat, hm-y
nur-bl gibi szler de onun yksekten umas ve glgesiyle ilgili inanlar yanstr
(TDVA, 1998: C 18, 478).
Hma basta k edebiyatnda olmak zere halk trk ve hikyelerinde,
masallarda ve efsanelerde divan edebiyatndaki zellikleri ve eriilemeyecek
yksekliklerin sembol olarak (Altnkaynak, 2006, www.hbektas.gazi.edu.tr) sz
konusu edildii kadar gzellik sembol olarak da kullanlmtr. Saz airleri Hma
kuunu andklar zaman btn zellikleriyle sevgiliyi kastederler. Bu arada kendini
Hmaya benzeten airler de kmtr. Erzurum yresinin Hma kuu ykseklerden
seslenir mayas da halk musikisinin tannm ezgilerinden biridir (TDVA, 1998: C
18, 478).
Hma mstakil eserlere de konu tekil etmitir. Mesela ran airi Hc-yi
Kirmnnin, Trk divan airlerinden Cemlnin ve Kara Fazlnin Hm v
Hmyn, Nat Mustafa ve Sbitin Edhem Hm adn tayan mesnevileri
bunlardandr. Bu hikyelerde Hma, adn bu kutan alan kadn kahramandr. te
yandan Ferdddin Attrn Mantkut-tayrnda Simurgu aramaya kan kular
arasnda Hma da vardr (TDVA, 1998: C 18, 478). ranl Sd Glistnnda
Hmann tm kulardan stn olduunu yazar (BL, 1986: C 9, 5443).
Trklerdeki Hma kuu, peygamberin hadislerinde cennet kuu olarak bildirilen
kutur. Bu ku cennette oturur, zaman zaman yedi kat ge kp Tanrya gidip
gelirmi (, 02.12.2004, www.akmb.gov.tr).
Bundan baka, Mslmanlkta Tanrnn meknsz olduunu gstermek iin,
Hma kuu rnek verilir (Ersoylu, 1981: 114).
Tasavvufta ise Hma daha ziyade derviin muhta olduu himmeti temsil eder
(TDVA, 1998: C 18, 478).
Hma resim, minyatr, dokumaclk, nakkalk gibi geleneksel Trk el
sanatlarnda ok nemli bir motif oluturmutur (TDVA, 1998: C 18, 478).

k- sdk isen bakma bu dny yzne

Ki hm-himmet olan konmaya murdr olana NBD 354/G 459, 4

Sadk ksan bu dnya yzne bakma ki Hma gayretli olan murdar olana
konmaz.

Hma sadece kemikle beslenir, murdar olana konmaz. Bu beyitte dnya, murdar
olarak nitelendiriliyor. air burada eer sen de sadk bir Hak ysan murdar olan
dnyaya tenezzl etme diyerek nasihatte bulunuyor.

Hne-i ayr u uka tenezzl eylemez

Bir Hmdr ol peri amm Hm-y l-mekn NFD 226/K 52, 49

O peri, gayrlarn ve klarn evlerine tenezzl etmez. O, yeri olmayan bir

Hmadr.
Hmann bir yeri, yurdu yoktur. Sevgili de ayarn da klarn da evlerine
gitmez, tenezzl etmez. nk o meknsz bir Hmadr, ihtiyac yoktur birilerinin
evine.

Gren ehr-i kanat r-ssn nakl iderler kim

Hmya kimse bakmaz mkiyns kafeslerle NAD 1015/G 741, 3

Kanaat ehrinin arsn gren anlatr ki tavuk gibi kafeslerle Hmaya kimse
bakmaz.

Kanaat ehrinin arsnda tavuk gibi kafeslerle Hma olsa onlara kimse
bakmaz. nk kanaat sahibidirler. Hma eriilmezdir, ok deerlidir fakat kanaat yle
bir hazinedir ki kafeslerde bir sr Hma olsa bile kimseyi baktrmaz, deil kapmaya,
almaya bakmaya bile ihtiya duymazlar.

Hamm- akl eremez hbz- fikretine

Hma kuuyla beraber hi ola m usfr HD 28/K 1, 25

Akl gvercini dnce ahbazna eriemez. Hma kuuyla sere bir olur mu?
air dncenin akldan stn olduunu Hma ile sereyi karlatrarak ifade
etmektedir. Dnceyi, ahin ve Hma olarak vasflandran air akl gvercin ve sere
olarak nitelendirmektedir. Hma ve ahin tabi olarak gvercin ve sereden stndr.
air bu karlatrma ile dnceyi akldan stn tutmaktadr.

Bir dma tutulmaz dilimiz turradan zge

Zr kafes-i akdan zde Hmyz NFD 308/G 55, 5

Gnlmz peremden baka bir tuzaa dmez. Zira ak kafesinde zgr

Hmayz.
 Gnl kuunu ancak sevgilinin salar, zlf veya peremi avlayabilir. Bizler ak
kafesine dmeyen Hmalarz. k kendini Hmaya benzeterek tuzaa dmeyeceini
belirtiyor.

sthn ile Hm gibi yri hursend ol

Ne virrler bu ikem-hrelige fl gibi NAD 1096/G 848, 6

Kemik ile Hma gibi yr, tok gzl ol. Fil gibi yiyicilie ne verirler?

Bu dnyada tokgzl olmak gerektiini tleyen bu beyitinde air, kanaat

sahibi ve tok gzl olmaya rnek olarak kemikle beslenen Hmay gsteriyor. Fil gibi
ok yemenin; mideyi, yemeyi sevmenin sonunda ne kazanlr ki diye soruyor.

Dil kapsa nola dim ehbz gibi zlfn

hni ikr eyler bir turfa Hmdr bu NFD 329/G 100,1/ 5

Zlfn ahbaz gibi daima gnl kapsa ne olur? Bu (zlfn), ahin avlayan
grlmemi bir Hmadr.

Zlfn devaml ahin gibi gnl kularn avlyor. Zlfn, ahini de avlayan yle
bir Hma ki, gnl kuunu da avlasa acayip deil. Sevgilinin zlf gnl kuunu, ahini
avlayan bir Hmaya benzetiliyor.

Elif ki encmen-i harfde ser-meddr

Per-i Hm-y sadet serindeki meddr NAD 161/K 28, 1

Elif harfler topluluunda ba eker. O mutluluk Hmasnn kanad bandaki

uzatmadr.

Elif Arap alfabesinin ilk harfidir. Elifin ve dier harflerin zerine konulan med
adl bir uzatma iareti vardr. Saadet Hmasnn kanad elifin stndeki bu med gibidir.
Hmann kanad da med iareti gibi kavislidir.
air saadet Hmasnn kanadndan bahsederken Hma kuunun kanadnn
mutluluk getirme zelliini vurgulamaktadr.

Hmay iirlerde devlet hms, hm kuu, ismet sipihrinin yere konmaz

hms, sye-i zlfn hms gibi tamlamalarda da grmekteyiz.

APD: hm (G 195/5), (G 276/2), (G 341/3), (G 95/2), (K 29/I,10), (K 41/14), hmy-

eref (K 21/17), hm-yi etr-i hmyn (K 22/15), hm-yi kuds (G 140/3), hm-yi
zlf-i yr (G 49/1), per-i hm (T 5/4), eh-per-i hm (K 42/2), zll-i hm (G 47/6).

BD: ham- zlf-i hm-pervz (G 364/1), hm (Mus 1/III,6), (G 126/2), (G 129/3), (G

274/5), (G 370/1), (G 438/3), (G 80/5), (K 4/15), hmlar (G 388/5), (G 388/5), hm-
pervz (G 151/4), hm-sye (K 18/28), hm-y devlet (G 326/4), hm-y evc-i
istign (G 459/2), hm-y evc-i sadet (G 99/7), hmy- evc-i sadet-mesr (Mus
1/VII,7), perr-i hm-y saltanat (Mus 3/II,4), sye-i perr-i hm (G 421/1), (G 218/1),
zll- hm (G 216/8).
FD: hm-tab (K 31/3), hm-yi evc-i hner (K 23/9), hm-yi himmet (G 210/7), (K
31/5), hmy-ve (K 1/12), zll-i hm (K 1/12).

HD: bz- hm (G 386/4), bz- hm-sayd (G 386/4), hm (G 131/5), (G 171/1), (G

514/6), (G 541/1), (G 603/3), (K 1/25), hm 6, , hmy-i evc-i izzet (K 21/5), hm-
talt (G 344/2), hm-sye (G 534/4), (K 2/10)hm-sye ehriyr (G 131/1), hm-
eref (K 10/2), hmt-talat (G 357/5), hm-yi evc-i izzet (G 51/5), (Mu, II/2).

NAD: h- Hma-y kanat (G 98/7), bl-i hm (G 638/2), (G 798/1), (K 8/29), (T

127/30), b-are Hma-y hner (G 359/5), cenh- Hma (T 82/43), hm (G 107/2),
(G 148/6), (G 741/3), (G 848/6), (G 862/2), (K 11/36), (K 18/8), (K 7/45), (M 2/25), (M
2/26), hmlar (G 254/4), (G 834/2), (K 7/19), hm-y iyn-zd- sadet (T 76/11),
hm-y b-perv (R 217), hm-y blend-iyn (G 421/11), hm-y devlet (G 12/6),
(G 223/1), (T 92/9), hm-y devrn (M 2/40), hm-y evc-i ferg (G 846/6), hm-y
evc-i sadet (G 737/8), hm-y gl-per (M 2/26), hm-y iyn-zd- sadet (T
76/11), mnende-i hm (G 346/3), (T 121/7), nm- hmyn- hm (K 19/6), per-i
Hma (K 16/84), per-i Hma-y sadet (K 28/1), sye-i peri-i Hma (T 2/5), sayd-
hm-y marifet (G 746/1).

NBD: hm (G 1221/7), (G 201/5), (G 242/4), (G 297/5), (G 602/4), hm-himmet (G

459/4), (Tec, IV/5), hm-yi devlet (T 1/3), hm-yi himmet 7, hm-yi nusrat (K
14/26), hm-yi saltanat 8, hm-yi zafer (K 8/19), zll-i hm (G 595/7).

ND: bl-i hm (T 44/2), hm (K 11/36), hm-sye (K 9/25), hm-ve (G 78/1),

hm-y baht (K 6/20), hm-y evc-pervz- celalet (K 37/2), hm-yi baht (K 6/20),
hm-yi devlet (K 4/10), hm-yi medh (T 20/11), mnende-i hm ( 1/I), perr-i hm
(K 2/3), (T 55/39), (T 8/1), zt- hm-pervz (T 34/18), zll-i hm-yi refet (K 4/52),

KBD: hm (G 1232/6), (G 166/2), (G 997/8).

NFD: bl-i Hma (K 40/24), bl-i Hma-y saltanat (K 21/14), cihn-bn- Hma-sye
(K 18/61), cihn-bn- Hum-zll hmyn-ikbl (K 36/14), hudvend-i hm-himmet
(K 6/21), Hma (G 100,1/5), (G 5/3), (G 55/5), (G 57/6), (G 91/6), (K 129/5), (K 18/6),
(K 29/16), (K 34/48), (K 52/49), hmlar (K 6/50), (Kta 9/3), Hma-sye (K 41/35),
Hma-y l-mekn (K 53/49), hner-mend-i Hma-sye (K 58/16), perr-i Hma (K
8/30), rah- hmyn- hm-sye (K 19/1), sye-i perr-i hm (K 40/53), hn-i
Hma (K 36/ 55), ahbz- Hma-pervz (G 15/3), zll- Hma-y saltanat (K 26/ 10).

NLD: bl-i hm-y himmet (K 34/15), hm (G 283/2), (K 14/6), hmlk (G 263/3),

hm-pesend-i ikbl (G 388/6), hm-sye (K 12/17), hm-ikr-i zlf (G 186/6),
hm-ve (G 315/7), (K 23/44), hm-y dil (G 240/4), hm-y l-mekn (G 127/2), (G
68/1), (K 26/25), hm-y l-mekn-ter (G 127/3), (K 26/24), km- hm (G 285/4),
kasd- hm-y dil (G 74/3), magz- cn-perver-i hm-y dil (K 4/20), sayd- hm-y
akl (G 296/5), sye-i hm (G 149/3), sye-perverd-i hm-y evcgh- naz (G 157/5),

6
74. sayfadaki Mersiyenin III. bendinin 2. beyti.
7
118. sayfadaki Mersiyenin VI. bendinin 3. beyti.
8
118. sayfadaki Mersiyenin III. bendinin 7. beyti.
eh-perr-i hm (K 13/17), zll- hm-y devlet (G 219/8), zll- eh-perr-i hm-y evc-
i isti'l (K 36/15).

ND: bl-i hm (K 12/16), dil-ber-i hm-pervz 9, humlar (G 72/2), hum-y fikr (K

1/16), hum-y saltanat (K 10/30), hm (G 69/4), (G 79/4), hm-fer (K 18/4), hm-
pervz 10, hm-sayd (G 33/2), hm-sye (K 22/15), murg- hm-ikr- z-fer 11, h-
hum-sye (K 10/16).

D: hum-y ar- kadem (G 153/1), hm (G 96/5), hm-y eref (G 154/1), kt-

hm (Mus 1/VI,7).

GD: bl- hm (B 9), (G 193/7), (G 81/6), (T 69/5), bl-i hm-sye-sfat (G 2574/),

bl-i hm-y evc-i istin (G 99/1), eleng-i perr-i hm (G 76/1), em-i hm (B 58),
gam- sayd- hm-y naz (B 42), hl-i hm-nm (G 100/1), hm (G 109/5), (G
178/13), (G 214/1), (G 232/1), (G 254/6), (G 5/2), (K 2/2), (K 26/16), (Ms 4/8), (T
38/6), hmlar (T 14/12), (T 36/3), hm-y evc-i himmet (G 3/1), hm-y ferruh-fl
(K 29/7), hm-y himmet (G 111/2), (K 17/9), hm-y hsn (G 237/2), hm-y l-
mekn (G 25/12), hm-y l-mekn- hsn (K 30/9), hm-y maksad (K 18/10), hm-
y Merm (G 221/5), hm-y mihr (Kta 13), hm-y naz (G 117/7), (G 324/4), hm-
y tab (G 209/6), lne-i tir-i hm-y himem (T 42/10), mrg-i hm (G 236/4), per-i
hm-y ney (G 305/10), sayd- hm (G 22/2), sayd-i hm (Muh 3/III), sye-i mrg-i
hm (G 184/7), zll-i hm (K 6/4), zll-i eh-per-i hm (T 35/4).

YD: hm (G 103/1), (G 142/1), hmlar (Mf 127), hm-pervz (G 87/1), hm-

sye (G 107/2), hm-ve (G 302/4), hm-y naz (G 405/5), hm-y zerrn-per (K
4/3), sye-i per-i hm (G 138/3).
ZD I.C: hm (G 161/2), (G 162/2), (G 170/2), (G 242/4), (G 250/2), (G 30/1), (G
30/1), (G 30/2), (G 30/3), (G 30/4), (G 30/4), (G 30/5), (G 30/6), (G 30/7), (G 39/5), (G
43/3), (G 448/3), (G 557/3), (G 72/5), (G 898/2), (G 93/5), Hmalar (G 156/3), hm-
peyker (G 122/2), k- hm-sye (G 474/2), (G 557/3), mektb-i hm-bl (G 408/1),
zll-i hm (G 289/3).

ZD II.C: hm (G 500/2), (G 514/4), (G 557/3), (G 572/2), (G 627/2), (G 671/3), (G

679/5), (G 7230/2), (G 726/2), (G 787/5), (G 806/1), (G 837/3), hm-peyker (G 664/5),
(G 746/1), (G 898/2), hm-sye (G 880/4), kebk-i hm-pervaz (G 585/3), nme-i
hm-bl (G 838/1).

ZD III.C: hm (G 1053/2), (G 1058/1), (G 1074/1), (G 1119/4), (G 1179/2), (G

1187/1), (G 1209/1), (G 1280/1), (G 1307/4), (G 1309/5), (G 1400/4), (G 1448/2), (G
1460/6), (G 1504/6), (G 1511/2), (G 1546/7), (G 1546/7), (G 1552/4), (G 1661/6), (G
1677/5), (G 1738/5), (G 1752/1), (G 1777/4), hm-peyker (G 1776/6), hm-y evc-i
sadet (G 1401/1), hm-y zlf (G 1738/2), hmyn-bl (G 1677/5), kebk-i hm-
peyker (G 1571/5), eh-bz- hm-bl (G 1454/7).

9
170. sayfadaki ehrengizin 102.beyti.
10
170. sayfadaki ehrengizin 49.beyti.
11
8. sayfadaki Natn 10. beytidir./ tan alnmtr.
2.3. Kaknus/Musikar

Kaknus kuu kuu demektir. Bu kelimenin iki trl imlas, iki ekilde telaffuzu
vardr: Kakns ve Kuknus. Bu kelimenin asl Yunanca kiknos kelimesidir. Kiknosun
Trkesi kuu, Franszcas eygnedir. Kuu, esatir-nvislerin (mitoloji yazan)
muhayyilesinde mevcut olup, harite vcudu olmayan tuyr- mevhumeden (gerekte
olmayan kular) deildir; Kudret-i ftrann (Tanrnn yaratma gc) berceste bir iiri
denecek kadar gzel yaratlm olan hakiki bir kutur (Kam, 1998: 90).
lhet1-cemlin arabas iin bu kularn intihab, gzelliklerinin en celi
burhandr. Kudemann itikadna gre kuu kuu leceine yakn gayet ahenktar bir savt
ile name-perdz olurmu (Kam, 1998: 90).
Dhtn vefatlarna yakn vcuda getirdikleri son esere Franszlar chan de eygne
demeleri kuu hakknda rivayet edilen bu efsaneden mnbaistir (Kam, 1998: 90). Yani
kuunun son arks.
te ran edebiyatndan Trk edebiyatna intikal eden Kaknus kelimesinin asl
budur. Bu mevhum ku hakkndaki hurafeye gelince, gya Kaknus trl renklerle
mlevven, trl naklarla mzeyyen bir ku olup, minkarnda (gaga) yz altm delik
varm; yksek dalarn zirvesinde dalara kar oturduu esnada bu deliklerden trl
sesler kar. Bu sesleri iiten dier kular tir-i mutribin (alg alan ku) etrafna
toplanrm. Kaknus gzel nameleriyle ebeke-i ihtiyaline (hile tuza) drd bu
kulardan birka tanesini avlayp idame-i hayat edermi. Bin sene kadar yaad merv
olan bu mahluk- acib, bu mddetin hitamnda bir ok al rp toplayp zerine oturur,
hayata vedasndan, tahassl-i rikkat (incelik sonucu) ve teessrden dolay hazin hazin
tmeye balarm. Nergis kendisine k olup sudaki aksine kavumak zere kendisini
dereye att gibi Kaknus da kendi nagamtnn tesiriyle vecde gelerek kanatlarn iddetle
yekdierine arpar, kanatlarnn tesdmnden (arpma) husule gelen kvlcmlar hem
al rpy hem de zavall kuu yakp kl edermi. Fakat bu klden der-akab bir yumurta
hasl olur, yumurtadan bir Kaknus yavrusu karm (Kam, 1998: 90-91). Bu nedenle
yakc, yakan anlamnda (Develliolu, 1999: 51) Farsada ate-zen diye de anlan bu
ku (Akaln, 1993: 141) mitini, Hristiyanlar ldkten sonra yeniden dirilmenin
simgesi saymlardr (Hanerliolu, 1984: 758).
Baz rivayta gre gya musiki, Kaknusun minkarndan tabir-i dierle
mizmarndan kan seslerden alnm imi. ark esatir-nvislerinin Kaknus hakkndaki
hurafelerinin hlasas bundan ibarettir (Kam, 1998: 91).
Gelelim bu hurafenin esasna: Eski Msrlerin Feniks (Phoenix) denilen mevhum bir
kular var idi ki onun hakknda merv olan hurafelerle Kaknusa isnat edilen eyler
arasnda hemen bir fark yok gibidir. Hurafelerin bu mabeheti Kaknusun feniksten
baka bir ey olmadn gsteriyor (Kam, 1998: 91).
Gertrude JOBESun verdii bilgiye gre Fenike ile ilgili olan Phoenix
szc; pho-en-ix= bir-byk-ate anlamna gelir. Bu aklama, bu efsanevi kuun, be
yz ylda bir kendini byk bir atete yakmas ve kllerinden gene domas sylentisine
baldr (Akaln, 1993: 141).
Msrlerin esatirine gre, kartala mabih ve yeryznde bir taneden ibaret olan
Feniks, trl renklerle mlevven, olduu gibi tepesiyle beyaz kuyruunun aralar da
rengrenk tylerle mzeyyen imi (Kam, 1998: 91). Habe diyarnda yaad tahayyl
edilen bu efsanevi kuun ok uzun mrl olduu sylenir. Bir kartal byklndeki
Feniksin banda parlak bir sorgu vardr. Boynunun tyleri yaldzl, dier taraflar
krmz renklidir. Gzleri yldzlar gibi parlaktr (Altnkaynak, 2006,
www.hbektas.gazi.edu.tr).
Feniksin be, alt yz sene yaad mervdir. Misrlerden merv olan u hurafe ile
Kaknus hakknda tertip edilen efsane arasndaki mabehet yukarda sylediimiz vechile
iki kuun bir yumurtadan ktna phe brakmyor (Kam, 1998: 91).
Eski musiki bilginleri, bu kuun kard seslerden esinlenerek musiki ilmini
icat ettiklerinden bu ku, musikar adyla da anlrm (Pala, 2003: 266). Farsa olan
musikar, birka neyin bir araya getirilmesiyle oluan eski nefesli sazlardan biridir. Ve
musiki ad bu kelimeden domutur (Pala, 2003: 349).
Trk Mzik Mitolojisinde yer alan mziin icad hakkndaki mitolojik
hikyelerden birine gre, Hindistanda Kaknus adl dev bir ku varm. Bu ku ormann
derinliklerinde yaarm. Hi ei yokmu. Bir e bulmak midiyle tatl tatl termi.
Kaknus ok uzun yllar yaar, lecei zaman tmesi oalr, sonra birden alev alr ve
kl olurmu. Kllerden yeni bir yavru Kaknus kuu doarm. Bu kuu merak eden bir
filozof, uzun araylar sonunda onu bir ormanda bulmu ve gnlerce onu izleyip
namelerini dinleyerek mzii icat etmi. Bu hikyenin anlatld zaman dilimi
Seluklulara kadar uzanmaktadr (Uslu, 2004, www.muzikbilim.com).
O dnemin nl mistik airlerinden Ferdddn Attrn Mantkut-tayr adl
eserinde bu hikye yle yer almaktadr:
Kaknus, Hindistanda yaayan gzel fakat
acayip bir kutur. zerinde ney gibi yzlerce delik
bulunan uzun, kuvvetli bir gagas vardr Kaknusun.
Sonra bu kusun ne ei, ne kardei vardr, tekdir bu
ku.
Kaknus bir kere tmeye, gagasnn
deliklerinden trl trl nameler karmaya balad
m btn hayvanlarn akl bandan gider, onu
dinlemeye koarm. Hepsi susar, onun orman
dolduran namelerinde kaybolurlarm.
mr bin yla yaknm Kaknusun, lecei
zaman da iyi bilirmi. lm vakti gelip attnda
Kaknus al rp toplar, onlar epeevre yar, sonra
da ortasna oturup en ackl namelerle feryada
balarm.
Kaknus bir yandan byle feryat eder, bir
yandan da kurumu yapraklar gibi titrermi. Hep onun
nameleriyle coan btn hayvanlar, kular bu defa
adn dinlemek iin etrafnda halkalarlarm.
Onun feryadndan kimisinin yreinden kan
damlar, kimisi de orackta lp gidermi.
Can boaza gelip, bir solukluk nefesi
kaldnda Kaknus iddetle kanatlarn rpar,
kanadndan kan bir kvlcm allar da kendisini de
yakar kl edermi. Ate snp dumanlar daldnda
ise kllerin iinden bir yavru Kaknus ba gsterirmi.
ldkten sonra domak, ya da dourmak... Byle bir
ey baka kime nasip olmu ki?
Zavall Kaknus bin yl kendi derdine alar
durur, lemle hibir ii olmaz. Fakat sonunda lm
 baa gelince kln rzgra savurup gider (Attr,
2004: 121-122).
Eski edebiyatmzda kullanlan unsurlardan biri olan Kaknusun (DTDEA, 1982:
C 5, 110) semenderle kartrlmas yanllktr (Hanerliolu, 1984: 141).
Dou Mitolojisinde yer alan Kaknus ayrca Harry Potter romannda da mitolojik
bir ge olarak karmza kar. Bu, Dou ile Bat Mzik Kltrlerinin arasnda ortak
noktalarn var olduuna iaret etmektedir (Uslu, 2004, www.muzikbilim.com).

itdk Zty kakns yakm te-i h

Meger kim yana yana okd bu ir-i pr-sz ZD C III, 444/G 1700, 5

Ey Zt, bu ate dolu iiri her kim yana yana okudu ise onun ahnn ateinin
Kaknusu yaktn duyduk.

Kaknusun kendini yakt ve kendi kllerinden de yeni bir Kaknus kuunun

dnyaya geldii maruf bir efsanedir. Hl byle olunca edebiyatmzda ate ve Kaknus
birlikte zikredilir ve Kaknus ateten yeniden douun simgesidir.
Kendi iirlerinin yakcln dile getiren air ate-Kaknus birlikteliini
bilmezden gelerek kendi iirlerindeki atein okuyanlara sirayet ettiini ve bu atele de
Kaknus kuunun yandn ifade ediyor.
Beyitte kendisine seslenen air, kendi iirinin etkilerini bakasndan duyan bir
yabanc gibi davranarak tecahliarif yapyor.

Meyl-i vasl emi kadimni eng-i bezm-i yr tek

Reglerim szlar el ursam eng zre tr tek
eng ne mmkin kim ede zrlk ben zr tek
Bes ki memlyum hev-yi aka msikr tek
Bin figan her dem kar her sthnmdan benim FD 293/Muh, II

Kavuma meyli yrin meclisinin saz gibi boynumu emi. El vursam sazn
stne, damarlarm tel gibi szlar. Sazn benim gibi inlemesi ne mmkn? Musikar gibi
ak havasyla doluyum. Her kemiimden her an bin figan kar.

air musikar kelimesini hem saz hem de efsanevi Kaknus kuu anlamnda
kullanarak tevriye yapyor. Kaknus/Musikar kuunun gagasndan kan seslerle mziin
bulunduuna inanld iin bu beyitte saz da mzik de zikrediliyor.

FD: msikr (Muh, II).

BD: zemzeme-i mskr (K 18/40) .

ZD III.C: ecz-y Kakns (G 1621/5), kakns (G 1700/5).

2.4. bibik/Hdhd

Htht, hemen btn dillerde kard sese veya banda bulunan sorgu
eklindeki renkli tylere gre adlandrlan ve tarakl tepeliiyle tannan bir ku
trdr. Trkede ibibik, avu kuu, tarakl, ibikli; Arapada hdhd (Develliolu,
1999: 389), ebrreb (Develliolu, 1999: 200); Farsada pp, ne-ser; ngilizcede
hoop poc ve Franszcada huppe diye adlandrlr. Hthtn kanatlar ve kuyruu
siyah beyaz alacal, br blmleri pembeye alan ak kahverengi, tepeliinin ular
siyah (TDVA, 1998: C 18, 461), gagas uzun ve kvrktr (BL, 1986: C 5, 2598). pek
kuu (Pala, 2003: 227) da denilen bu ku izgili ve ok renklidir (Akaln, 1993: 94). Bu
kuun tyleri, yrei vb. muhtelif suretlerde kullanlr ancak hthtn yuvas, gbre
iine yapt iin fena kokar (MEBA, 1950: C 5 626).
Sleyman peygambere hizmet eden htht ok uzaklardaki suyu havadan
grebilme ve kefedebilme (Pala, 2003: 227-228) maharetinden tr, Sleyman
Peygambere ve ordusuna klavuzluk (Akaln, 1993: 94) eden olananst bir kutur
(Hanerliolu, 1984: 170).
Bir ad da mrg-i Sleyman olan htht (Kam, 1998: 93), Kuran- Kerimde
Hz. Sleyman kssasyla ilgili olarak zikredilir (TDVA, 1998: C 18, 461). Hthtn
Hz. Sleyman ile Sebe/Sab melikesi Belks arasnda haber getirip gtrd de
Kuran- Kerimde belirtilmektedir. Edebiyatmzda Hz. Sleyman ile Belks arasnda
geen bu hadise efsanevi boyutlar ile ark dnyasnda anlatlagelen bir hikyedir
(DTDEA, 1981: C 4, 282-283).
Kuran- Kerimde Hz. Sleymandan bahsedilirken dier vasflar yannda
kendisine ku dilinin retildiini, cinler, insanlar ve kulara hkmettiini ve onlardan
mteekkil ordular bulunduunu da bildirmektedir. Ayetlerde bu konuda verilen
bilgileri yle zetlemek mmkndr: Bir sefer esnasnda ordularyla birlikte karnca
vadisine gelen Hz. Sleyman kular gzden geirir ve hthtn orada olmadn anlar.
Sebebini sorarak eer mazereti varsa bunu ispat etmesini, yoksa cann yakacan veya
kafasn koparacan belirtir. ok gemeden htht gelip Hz. Sleymana onun
bilmedii Sebe/Sab lkesinden haber getirdiini, bu lkeyi bir kadnn ynettiini
syler ve onlarn din inanlar hakknda bilgi verir. Bunun zerine Hz. Sleyman
hthte bir mektup vererek Sebe/Sabya gtrmesini ve oradaki yneticilerin nasl bir
karar alacaklarn renmesini ister. Mektubu okuyan Sebe/Sab melikesi, ileri gelen
adamlaryla istiare ettikten sonra Hz. Sleymana baz hediyeler gndermeye karar
verir (en-Neml 27/16-35) (TDVA, 1998: C 18, 461). Hz. Sleyman gelen hediyeleri
kabul etmez ve Belksn iman etmesini ister. Belks da memleketinin ileri gelenleri ile
konutuktan sonra iman eder (DTDEA, 1981: C 4, 283). Belks ve Hz. Sleyman
neticede evlenirler (Onay, 1992: 211).
slami literatrde hthtn ebl-ahbr, ebr-reb, eb ibd, eb seccd
gibi birok knyesi vardr. Belli bal zellikleri arasnda topran altndaki suyu
grmesi, eine olan ball, ei lnce yeni bir e aramamas, anne babasna kar
hrmetkrl saylabilir. Htht yalandklarnda anne ve babasnn yiyeceklerini
temin eder. Annesi ldnde uygun bir yer buluncaya kadar onu banda tad
iin mkfat olarak gzel bir tepelikle donatlmtr. (Chz, III, 510-514; Demr,
11, 436-440) Hthtle ilgili benzer telakkilere Yunanllar ve Romallarda da
rastlanmaktadr. (DB, I11/1, s. 780) bn Abbasn naklettiine gre Resulullah
htht, geen kuu, karnca ve arnn ldrlmesini yasaklamtr. Hthtle ilgili
yasaklamann sebebi olarak Hz. Sleymana su bulmas ve elilik grevi yapmas
gsterilir (Kurtub, XIII, 172) (TDVA, 1998: C 18, 462).
Dou-slam edebiyatlarnda htht kendisine
izafe edilen birok zelliiyle zikredilir. Bunlarn
banda bilhassa anne ve babasna gsterdii saygdan
dolay sembol olarak anlmas gelir. Yrrken
sorgucunun sallanna gre Arapada eitli isimler
alr. Hz. Sleyman yer altnda gizlenen dman
 askerlerinin yerini belirlemek iin htht
grevlendirmitir. Bu sebeple Arapada, herkesin
gremedii eyleri grebilen kimseler iin absar min
hdhd tabiri kullanlr. Tepesindeki sorgutan dolay
da shib-i klh diye nitelendirilir. Esasen hd hd
diye tmesi gizli eyleri gstermek iin orada orada
demesinden ibarettir. Rya tabirnamelerinde bu
inanlara bal olarak eitli yorumlara yer verilmitir.
Ryada htht grmek skntdan kurtulmak, suya
kavumak, misafir gelmek, emniyette olmak, uzaktan
haber almak eklinde yorumlanmtr. Arap halk
inancnda ve Arap iirine girmi mesellerde ise
hthtn sadece grme gcne, buna karlk pislik
yedii iin etinin pis koktuuna iaret edilmitir
(TDVA, 1998: C 18, 462).
Hthtle ilgili olarak kaleme alnan mstakil hikyelerin ilki Ferdddn-i
Attrn Mantkut-tayr adl tasavvufi mesnevisidir. Eserde anlatldna gre
kendilerine bir hkmdar semek iin toplanan kulara htht klavuzluk ederek
(TDVA, 1998: C 18, 462) tler verir (And, 1998: 88) ve Kafdanda Simurgu
aramaya karlar. Sonunda hthtle beraber otuz ku Simurga ular. Hikyede htht
banda hakikat tac tayan bir ku olarak gsterilmitir. Mevln Celleddn-i
Rmnin Mesnevsinde Hz. Sleymanla ilgili bir hikyede yer altndaki sular
grmesiyle zikredilen htht, Attrn Mantkut-tayrndaki klavuz ku yani mrit
zelliiyle Trk edebiyatnda da ilenmitir (TDVA, 1998: C 18, 462). Glehr de
Attrdan tercme ettii Mantkut-tayr isimli mesnevisinde hthtten geni olarak
bahseder (DTDEA, 1981: C 4, 283). Ali ir Nevnin Attra nazire olarak yazd,
fakat konuyu deitirerek zenginletirdii Lisnt-tayr adl mesnevisinde de Dervi
emseddinin Deh Murg adl mesnevisinde de hthtn yer aldn grmekteyiz
(TDVA, 1998: C 18, 462).
Mesneviler dndaki divan iiri rneklerinde htht mazmun, mesel veya
motif olarak yer almtr. Bunlarn pek ounda Kuran- Kerimdeki Sleyman
kssasna iaret edilir (TDVA, 1998: C 18, 462).
Divan edebiyatmzda htht; Hz. Sleyman, Belks ve Sebe/Sab kelimeleri
ile birlikte kullanlr (DTDEA, 1981: C 4, 283).
Bu olaanst kula ilgili anlatlan aadaki latife onun zeki ve ayn
zamanda nktedan olduunu gstermesi asndan nemlidir. Rivayete gre htht,
Sleyman peygamber ve ordusunu bir adada ziyafete davet etmi. Misafirler geldii
zaman htht, l bir ekirgeyi denize atarak: Ey Resulullah, buyur ye; eti azsa da,
suyu boldur demi. Bu latifeye Sleyman peygamber ve askerleri bir sene
glmler (MEBA, 1950: C 5, 627).

Hdhd gibi bn gerek an arayanlar

Vrneye bm olmala genc bulunmaz ND 275/G 45, 2

Hazine bulmak iin htht gibi grebilmek gerek, onu arayanlar, viranede
bayku olmakla (hazine) bulunmaz.
 Viranenin baykuu deil ancak htht yani yer altndaki defineleri gren bu ku
hazine bulabilir. Burada da onun iddet-i basara sahip olduu ve herkesin gremedii
eye nfuz etmesi zellii zikredilir.

Bir iki gn ddeden oldunsa pinhan bri gel

Bir net-ver haberle hdhd-i bn gibi NBD 68/K 14, 12

Bir iki gn gzden kayp oldunsa, bari gren htht gibi nee getiren bir
haberle gel bari.
Hthtn en belirgin vasf grnmeyen eylerden haber vermesidir. air, sen de
htht gibi grnmeyeni gr ve onun mjde getirdii gibi sen de sevinli bir haberle gel
diyor.

Hdhdn hayretini saf- Cem-kadre yetr

Nlesin mrenin sem-i Sleymana irr D 152/G 56, 4

Hdhdn aknln Cem kymetli Asafa, Hz. Sleymann vezirine ulatr.

Kk karncann ln (da) Sleymann kulana ilet.

Hz. Sleyman hayvanlarn dilinden anlarm. Hem hthtn hem de karncann

dilini bilir yani. Bu beyitte de Hz. Sleymann bu zellii vurgulanyor.

Kl hemdem-i Sleyman cn Hdhdn say et

Bu murg- rz-dr gr sahib-i klehdir HD 134/G 133, 3

al, abala can hdhdn Sleyman peygambere can cier arkada et. Sr
saklayan klah sahibi kuu gr.

Hthtn bir ad da tepesindeki sorgutan dolay shib-i klhtr. Bu beyitte

hthtn hem bu adna yer verilmi hem de bu kuun Hz. Sleyman ile olan
yaknl ifade edilmitir.

Htht divanlarda ayrca cn Hdhd ve dil hdhd olarak da karmza

kmaktadr.

HD: Hdhd (G 363/4), sahib-i kleh (G 133/3).

NAD: hdhd-i mmd (G 654/1).

NBD: hdhd-i Kuds-iyn (Kta 82/2).

ND: hdhd (G 45/2), hdhd-i bn (K 14/15).

D: hdhd (G 56/4), hdhd-i hidayet (K 31/15).

GD: hdhd (G 246/2), hdhd-i peygm (G 121/2), hdhd-i tc-ver-i man (G

142/3), mrg-i hdhd (G 230/10).

ZD III.C: hdhd (G 1064/1), (G 1433/4), (G 1460/1).

2.5. Murg-i Semender

Semendel, semendr, semendk, semendl, semendn lafzlar semender

manasnadr. bu semender aslda sm-enderdendir; ate ire hasl demektir. Sm ate
manasnadr (Kam, 1998 81). Semender sm-enderin muhaffefidir (Pala, 2003: 412).
Semender, atete yanmadna inanlan (Levend, 1984: 182) bir mevhum
hayvandr (Onay, 1992: 369). Bu efsanevi hayvann, denizatna benzer kuyruklu bir
hayvan (Pala, 2003: 412) veya su kertenkelesi ya da keler cinsinden bir kumluk
hayvan (Onay, 1992: 369) veyahut kalender vezninde bir canavar olup bycek fare
cssesinde olduuna (Kam, 1998: 81) dair eitli rivayetler mevcuttur.
Rivayete gre semender yalnzca atete yaar ve ateten knca lrm (Pala,
2003: 412). Ahynen (ara sra) tara kp gezer ol esnada sayd ederler ve derisinden
mendil, takye misilli nesneler dzerler. Kirlendiklerinde kendilerini atee atarlar.
Sabunla gaslolunmu gibi pak u pkize olur. Derisinden adr dzerler ve tynden
cmeler dokuyup scak havalarda giyerler. Hararet-i hava (hava scakl) kata tesir
eylemez (Kam, 1998: 81).
Semenderin bir ku olduunu syleyenler varsa da efsanevi semenderi
grdn syleyen kimse yoktur (Pala, 2003: 412).
Semenderin hakikatine gelince, kurbaa cinsinden bu hayvana Yunanllar
Salamandra, Franszlar da Salamandr derler. Kudema semender hakknda bir
takm itikadt- garibeye zhip olmulard. Gya semender semmi gayet mhlik,
ateten gayr-i mteessir hatta atei sndrmek hassasn haiz bir hayvan imi.
Halbuki semender zehirli bir hayvan deildir. Yalnz atee atlacak olursa lzucetli
(Kam, 1998: 82) veya yal (Pala, 2003: 412) bir madde ifraz eyleyerek, birka
dakika atein tesirine mukavemet eder, sonra yanp gider. Semenderin atete
yanmadna dair olan hurafe, bu mukavemetin mbalaaya mstenit bir ekilden
baka bir ey deildir (Kam, 1998: 82). Trk ve ran edebiyatnda ok zikr olunan
(Onay, 1992: 369) semendere yalnz bizim airlerin asarnda deil, uara-y Garbn
eserlerinde de tesadf edilir (Kam, 1998: 82).

Masals ark semenderinin dnya mitolojilerindeki

benzerlerinden en byk fark ise kanatl oluudur. Atele
kanad bir araya getirmekten holanan dou anlatlar,
dinozorlar andan beri evrim teorilerine meydan okuyan
bu eski yeryz sakinlerinin uabildiini varsaym; hatta
ran airleri gibi bizim airlerimiz de murg- semender
diyerek onun bir ku olduunu kabul etmilerdir (Ceylan,
2004: 32).

Semenderi kanatlandrma srecinde, atele hemhl

olan dier efsanevi kularn da etkili olduu muhakkaktr.
hretini yokluuna borlu olan ve lm yaklatnda
bahar aac dallarndan yapt yuvasn atee vererek
kendisini yakan Anka/Smurg ile ilgili hikyelerin
glgesi, semender kanatlarnn da zerine dm
olmaldr. Yine Hindistanda yaad farz edilen ve bin
yl mr srdkten sonra, ili ili tyle tututurduu
alevler arasnda can veren, musikinin mucidi nl
Kaknus/Musikar kuunun da kanatl semender
 hikyelerine zemin hazrlad dnlebilir (Ceylan,
2004: 32-33).
Nitekim Hindistann d aac ve ttsleriyle nl blgesinin ad da semenderdir
(Ceylan, 2004: 33). Ayrca yine Hindistanda Mecusilerin devaml yaktklar atete,
snn artmasyla semender denilen kanatl bir bcek hasl olurmu (Pala, 2003: 412).

Ak hikyelerinin doal kahramandr

semender. Deil kavumaya, kavuma ihtimaline dahi
tahammln olmad ak hikyelerinde, aklar ancak ve
ancak hasret atei karsndaki dayanma gleriyle
llen klar iin semenderden daha iyi bir dost ve
srda dnlemez bile. Hasret, atein dier ad ve ate,
akn yegne taddr onlar iin (Ceylan, 2004: 33).

O Mecnnem ki szumdan felekde murg olur biryn

Bam zre semender murgu gelsin iyn etsin HD 243/G 445, 2

Ben o Mecnunum ki ateimden, yanmamdan ku kebap olur gkyznde.

Semender kuu gelip bamn stnde yuva kursun.

O kadar yanyorum ki ateim gkyzne kyor ve oradaki kular piiriyor. O

kadar ateler iindeyim ki semender kuu gelip yuva kurabilir bamda diyen air burada
Mecnunun ldeyken bana kularn yuva yapmas hadisesine telmihte bulunuyor. air
ben de Mecnunum ancak benim bama dier kularn yannda atete yanmayan
semender kuu da yuva yapabilir diyor.

Banda od yanarken kn Yahy yine yanmaz

Ser-i Mecnndaki kular meger mrgn- tedir YD 52/G 56, 5

Yahya, n banda ak atei yanarken o yine de yanmaz. (Her halde)

Mecnunun bandaki kular ate kulardr.

k, ak atei iinde yanarak olgular. Bu hli evreye de yansr.Hakki ktan

hibir canl korkmaz. Bu sebepten klarn dier canllarla nsiyet kurduklar rivayet
edilir. air bu beyitte Mecnnun lde kularla kurduu yaknla telmihte
bulunmaktadr.

Dne edinsin irar- nr- ahm yanmasn

Kelle-i Mecnn semender murguna mev gerek HD 182/G 269, 2

Ahmn ateinin kvlcmn tane yapsn (da semender kuu) yanmasn.

Mecnunun ba semender kuunun yeri olmaldr.

Mecnun Leylann akyla le dtnde kular onu da aa sanp bana yuva

yapmlar. air burada hem bu olaya telmihte bulunuyor hem de efsanevi semender
kuunun atete yanmamas olayna. Rivayete gre semender ateten etkilenmedii gibi
atein de iinde yaarm. air, semender atete yanmayan bir ku olduu iin ateli
ahmn kvlcmn tane gibi yesin, diyor.
HD: semender murgu (G 269/2), (G 445/2).

ND: davi-i murg- semender (B 26).

GD: mrg-i semender (G 299/3), (Tec 12/I,3).

ZD II.C: perr-i semender (G 802/5), (G 990/4).

ZD III.C: perr-i semender (1075/ 2).

3. AVCI VE YIRTICI KULAR

evre szlnde yrtc kelimesi iin u basit ve ksa tanm verilmektedir:

Avlanarak yaayan yaratk ve organizma (YIRTICI, 08.05.2006, www.e-cografya.com).
Yrtclar grubundaki kular ise btnyle aktif olarak avlanmaya adapte olmu en
gelimi ku grubudur (Grsan, 08.05.2006, www.kad.org.tr). Bu yrtc kular arasnda
doan, ahin, karaku, kartal (Onay, 1992: 34), atmaca (Mlayim, 1999: 40) saylabilir.
Zikredilen bu kularn, baka hayvanlar avlayarak hayatlarn imha ettikleri iin az
yaadklarna inanlr. Alc kuun mr az olur atalarsz bunu ifade etmektedir.
Bu kular ekseriya avlayacaklar hayvann ardndan uarken sert bir yere
arparak lrler yahut avclar tarafndan ldrlrler (Onay, 1992: 34-35).
Tarih boyunca Trklerin mill sembolleri (oruhlu, 08.05.2006,
www.akmb.gov.tr) arasnda yer alan bu kular ayrca kuvvet, korkutuculuk ve sayg
(Mlayim, 1999: 40) simgesi olarak kabul edilirler. Edebiyat bata olmak zere tm
sanat eserlerinde yer alan bu kularn kk sanatlarda ve mimari eserler zerinde
kabartma olarak yaygn bir biimde kullanldn (oruhlu, 2002: 149) ve tm bu
alanlarda nemli bir yere sahip olduunu grmekteyiz.

3.1. Bz/ahbz

Farsa olan bz kelimesi doan kuu, ehbaz ve ahin (Develliolu, 1999: 74);
h-bz ise bir cins iri beyaz doan manalarna gelir (Develliolu, 1999: 975).
Divan edebiyatnda doan veya ahin anlamnda kullanlan bz (Pala, 2003: 70)
avclkta kullanlr. Ava balamadan nce baldr. Elde tanr ve boynunda an vardr
(DTDEA, 1977: C 1, 368). ok zaman eh-bz veya ah-bz ekliyle de karmza
kan doan veya ahin, elden salnr. Ykseklere uar. Baz zamanlarda gz balanr
(Pala, 2003: 431). Padiah saraylarnda geni lde beslenerek av iin yetitirilen bu
kularn bakclarna Bazdr denir. stanbulda Doanclar semtinde kularn
yetitirildii ve korunduu bir Bazhne vard. Bu kularn tutulup beslenerek av iin
yetitirilmeleri ve bakmlar hususunda yazlm Baznme adl eserler de bulunmaktadr
(DTDEA, 1977: C 1, 368).
Bz/ahbz edebiyatta umumiyetle sevgilinin salar ve n gnl iin
mebbihnbih (kendisine benzetilen) olarak kullanlr (DTDEA, 1977: C 1, 368).
Benzetme yn ise avclktr. Bz, sevgilinin gnl avlayan salarndan kinayedir.
Sevgilinin sa n gnl kuunu avlar (Pala, 2003: 431). Bylece k, baklaryla
sa doannn peneleri arasna der (Pala, 2003: 70).
Bazen gne de bir doana benzetilir. nk gece denen kargay karr (Pala,
2003: 70).
Bu kulara tasavvufi adan bakldnda ise avc, avlamak istedii kular ahin
ve doanla avlad gibi Hak Tel da irat etmek istedii kullarn velisi aracl ile
kendi huzuruna getirir (Uluda, 1991: 88).

Dil elinde tutmak ister zlfn amm neylesin

Eriir mi h ahbz- Hm-pervza dest NFD 288/G 15, 3

Gnl zlfn elinde tutmak ister amma ne yapsn? Hma gibi yksekten uan
ahbaza hi el ulaabilir mi?
 Sevgilinin zlf Hma gibi yksekten uan bir ahbaza benzetiliyor. Gnl onu
elde tutmak ister ama byle yksekten uan bir ahbaza elle ulalmaz ki!

Dalarda etmesin kebk-i der pervzlar

gnelerle gzlerin diksin kamu ehbzlar HD 75/ Tec, III, 1

Dere keklii dalarda umasn. Tm ahbazlar inelerle gzlerini diksin.

Sultan Murat Hann vefat zerine yazlan bu mersiyede, sultann gidiinden

duyulan znt sebebiyle keklik umasn, ahbazlar da gzlerini ineyle diksin bir eye
bakmasn, bir ey grmesin deniyor. Oysa ki keklik uan bir kutur ve ahinin de gz
ok keskindir, ok iyi grr. ahinin gzn dikmesi ifadesi ok orijinal bir syleyi
olarak karmza kyor bu beyitte.

Kimin huzrunu uurmad o gzleri ehbz

Aceb mi haste-i akn uarsa hb gznde YD 197/G 345, 4

O ahbaz gzl (sevgili) kimlerin huzurunu karmad (ki), ak hastasnn

gznden uykuyu karsa acayip mi?

Sevgili, gzlerinin avc kulara benzetilmesiyle nldr, bu gzlerle nice

gnller avlar nice canlar yakar; gnlleri avlar, alr ama klara iltifat etmez. Onlar da
huzurlarn, kendilerini kaybederler. Ak hastas olan airin gznden de uyku kam
ok mu? Hasta olan insan zaten uyuyamaz, n uykusuzluuna sebep olarak
sevgilinin ahbaz gzn gsteren air hsntalil yapyor.

Dedm destm erer mi zlfne bir eb dedi dilber

Gedlar destine lyk degldr bz- sultn HD 410/G 39, 3

Dedim elim bir gece zlfne eriir mi? Dilber dedi (ki) padiahn ahini
klelerin eline layk deildir.

Baz av iin elde veya kolada tanr. Sultanlar da av doan beslerler. air
sevdiinin zlfn bza benzetiyor ve ona dokunmak istiyor. Sevgili ise kendisinin
sultan olduunu ve n da ancak bir kle olabileceini syleyerek benim gibi bir
sultann bzna/zlfne sen nasl dokunabilirsin diyor. n eli tabi ki sevgilinin
zlfne dokunamaz nk bz- sultn gedlar eline layk deildir (Kurnaz, 1996: 229).

nede ehbz- zlfn bal dururken henz

Bin gnl murgin alrsn ne aceb sayydsn APD 239/G 249, 6

Daha, tarakta zlf doann/ahinin bal dururken bin gnl kuu avlarsn.
Sen ne garip bir avcsn?

Sevgilinin zlfn ahbaza benzeten air ahbazn avdan nce bal

bulundurulmas olayn ifade ediyor. Sevgilinin zlf de ahbaz gibi bal yani henz
ava salnmam ama yine bu durumda bile sevgili bin gnl kuunu avlayabilmi. Avc
kuu ava salmadan bu kadar ok kuu avlamak zor ve ilgin. ahbaz salmadan bu
kadar ku avlayabilen sen ne garip bir avcsn, diye sesleniyor air sevdiine.
 Bzyile gzleri klur sayd- dil cn
yle ki kii avlaymaz bz ile dah KBD 280/G 710, 6

Gzleri, can ve gnl oyunla avlar. yle ki (herhangi biri) insan (onlar)
doan/ahin kuuyla bile avlayamaz.

Sevgilinin gzleri yle oyuncu, hileci ki gnlleri ve canlar kolaylkla

avlayabiliyor. Bu zor avlama iini bakalar baz ile bile yapamazken sevgili, bu zor ii
kolaylkla baaryor. yle baarl bir avc ki sevgili, gzleriyle istediinin gnln
istediinin cann alyor.
ehbaz kelimesi iirlerde ayrca ak ehbz, bz ile hn, dil eh-bz, gnl
ehbz, gzlerin ehbaz, gz ehbz, haylin hbz, himmetim bz, himmetin
ehbz, hcm hbz, hsn eh-bz, suhan ehbz, ehbz gamze, ehbz gz,
ehbz ile bz, eh-bz vehmi, ikrn alc ehbz tamlamalarnda da gemektedir.

APD: bz (K 36/26), bz- fitb (G 209/3), bz- sipd-i seher (K 11/101), bz-ve (G
248/2), eh-bz ( G 279/2), (G 126/4), (G 183/7), (G 351/3), eh-bz- zlf (G 249/6),
(G 36/3).

BD: bz (G 306/5), (K 317/3), h-bz- ak (G 178/3), h-bz- cn-ikr (G 412/3),

h-bz- himmet (G 388/5), h-bz- nazar (G 151/4), h-bz- tab (G 59/7), h-bz-
tab- Bk (K 22/28), h-bz- zerrn-bl (K 20/10), eh-bz (G 161/2), eh-bz-
iyne-i devlet (G 43/2), eh-bz- ak (G 80/4), eh-bz- dest-i fkret (G 504/5), eh-
bz- dil (G 510/7), eh-bz- zlf (G 527/4), ser-pene-i eh-bz (G 364/1), (K 22/6).

FD: h-bz-i himmet (K 31/7), h-bz-i evc-i istina (G 201/7), eh-bz (Tec, X/3),
eh-bz-i mgin-bl ( 296/5), eh-bz-i pervz (Ter, II/1).

HD: bz (G 534/4), bz- hm (G 386/4), (G 386/4), bz- hm-sayd (G 386/4), bz-

sultn (G 588/3), em-i ahbaz (G 366/4), (G 472/4), ahbz (G 10/5), (G 111/2), (G
114/2), (G 246/3), (G 358/5), (G 420/4), (G 440/4), (G 72/5), ahbz- em 12, hbz-
evc-i ak (G 586/5), ahbz- evc-i istin (G 482/5), hbz- felek (G 344/2), hbz-
fikret (K 1/25), hbz- himmet (G 486/5), (G 487/3), hbz- l-mekn (G 365/5), (G
556/5), hbz- zer (K 5/1), hbz- zerrn (K 10/1), hbazlar (G 112/2), ehbz (G
141/5), (G 311/5), (G 368/4), (G 38/4), (G 468/1), (G 472/1), (G 49/5), (G 525/5), (G
535/2), (G 555/5), (G 559/2), (G 574/3), (G 587/2), (G 592/5), (G 625/5), (G 83/2), (K
10/14), ehbz- lem-i Melekt (G 557/3), ehbz- ak (G 44/5), (G 67/3), ehbz-
evc-i ak (G 134/5), ehbz- evc-i feth nusrat (K 16), ehbz- kaza-pervz (G 640/7),
ehbz- kudret (G 131/4), ehbz- pervz (G 642/2), ehbz- zlf (G 131/2), ehbzlar
(G 104/3), ehbzlar 13, tab- ehbz (K 22/22).

KBD: bz (G 1248/2), (G 1251/6), (G 1254/1), (G 1316/2), (G 290/4), (G 291/4), (G

303/2), (G 363/2), (G 363/2), (G 366/2), (G 373/2), (G 407/6), (G 474/5), (G 514/5), (G
522/3), (G 537/6), (G 710/6), (G 726/3), (G 940/1), (G 991/1), (Tuyu 1452), ah-bz
(G 1247/10), ehbz (G 1003/6), (G 1066/1), (G 1072/1), (G 1243/6), (G 213/1), (G

12
81.sayfadaki Tecahl-i Arifeyn adl manzumenin 2. beyti.
13
74. sayfadaki Mersiyenin III. bendinin 1. beyti.
303/2), (G 366/3), (G 378/5), (G 425/5), (G 458/5), (G 589/5), (G 641/3), (G 666/5),
(G 733/1), (Tuyu 1343), (Tuyu 1446).

NAD: bz 14, bz (G 163/4), (G 755/4), (K 12/81), (K 12/81), bz- ikbl (T 51/4), bz-
nefs-i habs (G 406/10), bz- ikr-gr-i ergh- himmet (G 58/2), h-bz (G 321/4),
(G 321/4), (G 628/3), h-bz- br-y tefvk (T 20/2), hbz- gam (G 615/1), (G
615/1), h-bz- himmet (G 404/6), h-bz- hsn (G 443/1), ehbz- dest-i himmet
(G 878/1), ehbz- nak- dde (G 239/4).

NBD: bz (G 35/1), (G 88/2), bz 15, bz- himmet (K 8/19), htr- h-bz (G 242/4),
Mecnn-i h-bz (G 126/5), per-i eh-bz (G 173/4), ah-bz- felek (K 16/3), h-bz-
mihr (K 3/2), ehbz (G 126/4), (G 196/9), (G 388/4), (G 522/1), (G 555/2), (G
580/1), (G 167/5), eh-bz- hsn (G 302/6), (G 471/2), ehbz- muhabbet (G 337/2),
ehbz- tz-bl ( K11/36).

ND: bz (K 15/2), (T 56/2), engel-i ehbz (K 4/31), em-i eh-bz (K 11/18),

mnende-i eh-bz (T 17/5), nev-iyn- h-bz- izz devlet (T 44/2), rbdegi-i h-
bz (G 42/4), eh-bz- cem-i yr (G 36/5), h-bz- himmet (K 33/2).

NFD: bz (K 23/19), (K 23/19), (K 58/9), ceng-i hbz (Kta 24), kebg hbz (K
9/24), sad-y zeng-i ehbz (Kta 9/4), ahbz (K 23/20), (K 29/16), (K 58/9), ahbz-
hayl (K 34/48), ahbz- Hma-pervz (G 15/3), ehbz (G 100,1/5), (K 10/55), ehbz
(K 23/19), ehbz- dest-mz (G 119/4), ehbz- hayl (K 58/8).

NLD: h-bz (G 189/4), (K 28/26), hbz- saltanat (K 10/ 21), (Ter 5/21), h-bz-
vcd (G 177/6), ehbz (G 290/1), (G 74/3), (G 142/1), (G 238/2), (G 288/1), (Kta
5/1), ehbz- ecel (G 286/2), ikr- hbz (G 182/3), r-pene ehbz (K 8/14), r-
pene ehbz (K 8/I,7).

ND: bz (G19/31), bz- sefd (G 7/1), kasd- eh-bz- d em-i cn-sitn (G 24/4),
sye-i bz (K 24/19), ahbz (G 33/2), (G 69/4), (G 83/4), eh-bz- hsn (G 19/2).

D: bz- eheb (K 8/19), kuds-i hbz (G 24/7), hbz- kil (K 3/3), hbz- sepd
(G 153/1), ehbz (G 75/7), ehbz- cn (G 96/5).

GD: bz (G 178/13), (K 13/20), bz- cell (K 18/10), bz- eheb-ve (K II/2), bz-
hezr (G 305/10), bz- himmet (K 16/34), bz- mskr (G 57/8), bz- nigh (G 87/3),
bz- nigeh (G 210/2), (Tec 1/VI,2), em-i ehbz (G 187/2), (G 22/2), p-i ehbz-
nigeh (G 164/6), hbz (G 5/2), (G 143/3), hbz- himmet (G 252/5), ehbz (G
39/5), ehbz-s (T 18/9), ehbz- ak (G 169/2), ehbz- em-i h (G 313/3),
ehbz- dil (Muh 3/III), ehbz- nigh- em (G 205/10), ehbz- nigh- naz (G
290/3), ehbz- sayd- hsn-i btn (G 192/5), ehbz-nmn (G 7/1).

YD: bz (G 153/4), (Matla 20), bz- himmet (G 250/5), (G 48/4), kr- hbzn (K
5/9), mnend-i hbz (G 201/2), sefd-bz (G 321/1), hbz (G 107/2), (G 67/3),
hbz- ak (G 48/1), ehbz (G 103/2), (G 114/5), (G 153/4), (G 274/1), (G 295/1), (G

14
462. sayfadaki Rubai.
15
118. sayfadaki Mersiyenin III. bendinin 7. beyti.
320/2), (G 333/1), (G 395/4), (G 395/5), (G 95/1), (Kta 17), (Mf 127), ehbz-s (T
5/4), ehbz- dil (G 424/2), ehbz- hadeng-i yr (G 385/4),

ZD I.C: bz (G 1139/1), (G 30/6), bz-drn (G 472/1), h-bz- cn-ikr (G 139/1),

(G 301/2), h-bz- nvek-i dil-ber (G 162/1), h-bz- tc-dr (G 139/3), eh-bz (G
156/5), (G 164/1), (G 305/8), (G 39/5), (G 472/1), (G289/4), eh-bz- ecel (G 145/5),
eh-bz- hm-sye (G 88/4), eh-bz- hsn (G 288/3), eh-bz- k (G 30/7), zlf-i
eh-bz (G 30/2).

ZD II.C: ayn- eh-bz (G 837/3), bee-i eh-bz- eh-i k (G 714/7), pene-i eh-bz
(G 807/3), h-bz (G 505/1), h-bz- k (G 972/1), eh-bz (G 512/4), (G 566/2), (G
585/3), (G 684/2), (G 689/2), (G 720/7), (G 746/2), (G 807/3), (G 841/3), eh-bz-
bk (G 766/1), eh-bz- dil (G 730/2), eh-bz- k (G 660/3), eh-bz- mahabbet
(G 706/1), eh-bz- h- himmet (G 548/8).

ZD III.C: dil-ber-i eh-bz (G 1366/5), kkl-i eh-bz (G 1722/5), h-bz (G 1654/5),

(G 1661/6), (G 1802/5), h-bz- ferd (G 1072/1), h-bz- k (G 1179/2), h-bz-
kebk-hrm (G 1365/3), eh-bz (G 1294/7), (G 1384/5), (G 1394/3), (G 1536/1), (G
1777/4), (G 1814/8), eh-bz- hm-bl (G 1454/7), eh-bzlar (G 1274/2), zlf-i h-
bz (G 1309/1).

3.2. hin

Arapa olan hin kelimesi doan kuu demektir (Develliolu, 1999: 975).
ahin, kahverengi tyl ak renk benekli, gl gagal ve zayf crnakl, avlad ok
saydaki kemirici nedeniyle ok yararl, iri gndz yrtcsdr. . ahin, Kuzey yar
krenin btn lman blgelerinde bulunan yerli bir kutur. Dalk yerlerde, aa
dallarnn atallarnda ya da kayalklarda yuva yapar. Avna (tarlafareleri, kk
tavanlar) saldrmadan nce, uzun daireler izerek szlr (BL, 1986: C 18, 10984).
ahin, doanla birlikte Trk kltrnn en gzde kuudur. Av kularnn en
deerlisidir. . Dede Korkut Kitabnda da avcnn kolunda rpnp durmas ile anlr.
ahin, Trk iirinde ykseklerde szlmek, av kuuna salverilmek, kolda tanmak,
av arpp almak, av kuunu kovalamak, keskin ve etkili bakmak gibi zellikleriyle anlr
(Akaln, 1993: 121).

Sad-y zeng-i hinden gelir kebk-i der raksa

Zamn- adl insf acep devr-i tarab-zdr NFD 204/K 48, 24

ahinin zilinin sesinden dere keklii dansa balar. (Onun) insaf ve adalet
zaman acayip, sevin meydana getiren bir devirdir.

Vezir lyas Paaya yazlan bu methiyede ynetimin adilliinin farkl bir

yorumunu grmekteyiz. Eskiden ahinlerin boynuna an taklrm ve bu sesi duyan
dier kular da gelenin yrtc bir ku olduunu anlayp karm. Ancak bu zaman
yani Vezir lyas Paann devri yle bir zaman ki keklik bu sesi duyup kamak yle
dursun onu bir mzik aleti telakki edip sevinle dans ediyor, yle garip bir zaman yani
bu.
Nie el irie sn yzne
Ki klm anda yuva iki hn KBD 161/G 403, 3
 Senin sakin yzne el nasl erisin ki? Orada iki ahin yuva yapm.

air sevdiinin gzlerini laine benzetiyor ve onun yzne dokunmann,

uzanmann imkn yok nk orada iki tane ahin yuva yapm. ahin avc kulardan
olup kk hayvanlar ve kular avlar; airin kaygs da o ahinlerin kendini
avlamasndandr.

Kim diler ise kavlaya hn

Gevdesi ortalhda le gerek KBD 55/G 139, 5

Kim ahin avlamak isterse vcudunu ortalkta le yapmas gerekir.

ahin le yiyen bir kutur ve lein olduu yere gelir, konar. ahini avalamak iin
orta yere bir hayvan ls brakmak gerekir. Bu beyitte, kendisi ahin avlamak isteyen
kiinin de kendi gvdesini orta yerde le olarak brakmadka, ahin avlanamayaca
dile getiriliyor.

ki kaun ortasnda hln ey kebk-i behit

Sayd- mug- cn in hndr am bllar ZD C I, 475/G 475, 2

Ey cennet keklii, iki kann ortasndaki benin, can kuunu avlamak iin
kanatlarn am ahin (gibidir.)

air sevgilisini cennet kekliine benzetiyor. Onun kalarnn ortasnda yer alan
benini de kendisinin can kuunu avlamaya alan bir ahine benzetiyor.

ahin kelimesi divanlarda ayrca bz ile hn, gz hin, gzn hni, hn

gnl, hn gz, hn gz, ahin bakl balaban, hn gzler, ahin yuvas, ehbz ile
bz, yavru hn, yavru hinler, benli hin tamlamalarnda da gemektedir.

APD: hin (G 12/3).

BD: hin (G 260/4), (G 80/4), (G 80/4), (K 4/15), (G 99/7), hnler (G 499/3).

HD: ahin (G 131/2), (G 131/5), (G 168/4), (G 433/3), (G 449/2), (G 89/4), (Muh, II),
ahinler (G 172/3), (Muk 17).

KBD: hn (G 1136/4), (G 139/5), (G 15/7), (G 403/3), (G 575/3), (G 58/4), (G 71/2),

(G 827/7), (G 91/2), (Tuyu 1343), hn-i hufte (G 906/3).

NAD: ser-pene-i hn-i kaz (G 147/10), hn (K 12/81), (Lugaz 10/ 4), hin-i bz-
y ikbl (M 7/244), hin-i dil-ikr (G 261/7), hn-i nigh (G 704/3), hn-i ikr (G
162/3).

ND: kebk-i hin-dde-ve (G 95/3), per-i hn (K 5/34), ahin (G 167/5), (G 17/5),

hn-i saht- pene-i bz-y kahr (K 3/39), eh-per-i hin-i saltanat (K 21/8).

NLD: pene-i hn (K 18/23), hin-i zlf-i yr (G 268/3).

D: bee-i hn (K 20/10), crre-hn (K 23/20), em-i hin (K 14/40), per-i hn
(K 45/39), sad-y zeng-i hin (K 48/24), hn (G 100,1/5), (K 35/30), (K 47/29),
(Mus 2; V/7), hn-i hayl (K 10/55), hn-i Hma (K 36/55), hin kebter (K
32/35), (K 58/26), hin-i ikr-efgen (Kta 9/1).

GD: hn (G 87/3), (T 8/II), hn-em (G 13/3), hn-i hayl (K 28/13), hn-nigh

(G 157/2).

ZD I.C: ayn- hn (G 448/3), hn (G 475/2).

ZD III.C: hn (G 1260/6), (G 1738/2), hnciler (G 1384/5).

3.3. Kartal/Ukb/Karaku/Nesr

Kartal, canl avlar elik gibi peneleri ve gl, kvrk gagasyla yakalayan,
mkemmel uucu, byk, yrtc bir ku trdr. . Bu byk gndz yrtcs kuzu,
maymun gibi iri avlara bile saldrabilmektedir (BL, 1986: C 11, 6466).
Hayvanlar leminin en keskin gzls olan (Sarslmaz, 2004: 353) ve fevkalade
sratli uan kartal, avna sinerek yaklamaz, aksine bulunduu yksek yerden bir ku
grnce, kap kurtulmas iin kuvvetli bir ses karr (MEBA, 1979: C 13, 14).
Kartaln ukab, tavancl kuu (Uluda, 1991: 497), karaku (Develliolu, 1999:
1118) gibi isimleri de vardr. Arapa olan ukb kelimesinin, divanlarda vezin zarureti
sebebiyle ukkab ekline girdiini ska grrz (Kam, 1998: 90).
Kularn hkmdar saylan kartaln (oruhlu, 08.05.2006, www.akmb.gov.tr)
eski Trk inanlarnda ok nemli bir yeri vard. rnein Yakut Trkleri, kartal adna
ant ierler ve yalan olarak ant ienin bana bir felaket geleceine inanrlard. ocuu
olmayan kadnlar da ona yalvarrlard (Uraz, 1967: 114).
slamiyet ncesi Gk Tanrnn timsali olarak kabul edilen kartaln,
hkmdarlk, g, kuvvetle ilgili simgesel anlamlar slamiyetten sonra da devam
etmi, hatta zaman zaman yukardaki anlamlar ifade eder ekilde arma olarak da
kullanlmtr (oruhlu, 2002: 149). Prusya, Polonya, Rusya, Fransa gibi lkelerin
armalarnda da kartal vard (BL, 1986: C 11, 6467).

Karn-i takviye-i baht olsa ger zuaf

Kemne bee-i usfra sayd olurd ukb NAD 72/K 11, 35

Eer zayflar bahtn kuvvetlendirme mabeyincisi olsa ciz sere yavrusu kartal
avlard.

Vezir Mustafa Paay ven air onun adaletli ynetimini vyor ve zavall sere
yavrusunun kartal avlayabilecek duruma gelebileceinden bahsediyor. Kartal avcl
ve byklyle nldr, sere yavrusunun onu avlayabilme ihtimali bile sz konusu
olamaz ancak ynetimin iinde bulunduu durum buna sebebiyet veriyor.

Ben Hayli bir ikrn alc ehbz idim

Kapt serverler beni ngeh karaku oldular HD 106/G 49, 5

Hayli (yani) ben, avn alan bir ahindim. Bykler anszn karaku olup beni
kaptlar.
 Beyit airin sosyal hayatta karlat skntlar yanstmaktadr. Kendini bir
ahine benzeten air bykleri de karakua benzetiyor. Bu erevede air, karakuun
ahini kaptn ifade ediyor.

Sayyd- arh zg- ebi klmaga ukb

ekl-i hilli klm idi engel-i ukb NBD 52/K 3, 3

Felek avcs kargay kartal hline getirmek iin hilali kartal penesi gibi
yapm.
Hilalin ularnn sivriliini kartal penesine benzeten air felein hakszlndan
ve zulmnden ikyet ediyor. air felein yine hakszlk yaparak kargay kartal hline
getirmeye altn dile getiriyor. Zalim felek kargay kartal yapmak iin ay hilal
yapyor.

BD: manend-i ukb (G 320/4).

HD: karaku (G 49/5).

KBD: ukb- k (G 726/3).

NAD: nesr-i tir-i gerdn (G 160/5), ukb (K 11/35).

NBD: engel-i ukb (K 3/3), eh-per-i nesr-i tir (Tec, II/3), tz-i ukb- merg (K
11/38), ukb (K 3/3), ukb- merg 16, bm-i serpene-i ukkb- felek (K 30/4), teb-lerze-
ukb- edd (K 7/57).

ND: nesr-i felek (M 10/57), nesr-i sipihr (T 17/5), nesr-i tir (K 14/33), (K 33/2), ukb
(T 32/7 ), ukb u h (K 33/1).

ND: fevc-i ukb (K 23/17).

D: nesr (K 61/19), nesr-i felek (K 58/8), (K 36/56), nesr-i tir (K 53/46), (K 7/21),
sayd- nesr-i tyir (K 12/2), ehper-i ukb (K 12/1), ukb- alem (Mus 1/VI,6).

GD: hkm-i Kark (K 12/12), ukb- himmet (T 51/4).

YD: nesr-i feleg (R 7).

ZD I.C: nesr-i tir (G 250/2).

ZD III.C: Hors- Ar u Nesr-i Tir (G 1207/5), (G 1471/4), (G 1624/5).

3.4. Akbaba/Kerkes/Nesr/Nesr-i Tir

Kerkes Arapada akbaba demektir (Develliolu, 1999: 509). Yine Arapa bir
kelime olan nesr ise akbabann yansra kartal da demektir (Develliolu, 1999: 824).

16
118. sayfadaki Mersiyenin III. bendinin 7. beyti.
 Lele beslenen akbaba; koyu renk tyl, plak ba ve boyna, gl bir gagaya,
zayf peneli ayaklara, szlerek umaya elverili uzun ve geni kanatlara sahip, le
yemeye dayal beslenme zellikleri olan byk bir ku trdr (BL, 1986: C 1, 246).
Akbaba, l hayvanlar gagasyla paralayp yediinden tr bu adla anlr.
nsan lleri de yiyen bu hayvann bin yl yaadna inanlr (Hanerliolu, 1984: 426).
Doadaki leleri yiyerek, bulac hastalklarn yaylmasna da engel olan akbabalar
bugn, ounlukla lmle ilgili olarak dnlr (Diner, 17.05.2006, www.kad.org.tr).
Akbaba kelimesinin halk arasnda kullanm kuun kendi zelliine uygundur;
karl denmeden elde edilmi bir mal zerine topluca dzenlenen yamaya akbaba
gibi mek denir. Bundan daha aalayc bir deyim, kimsenin yemedii bir nesne
zerine itahla atlmak anlamnda akbaba gibi lee konmak biimiyle yaar. Trk
divan iiri de akbabay le kuu sayar (Akaln, 1993: 71).

Cife-i dnyya ok meyl etmedim kerkes kimi

Bir hm-tabm gd besdir bana bir sthn FD 101/K 31, 3

Akbaba gibi dnya leine ok meyil etmedim, (yle bir) Hma-yaratllym ki

bana gda (olarak) kemik yeter.

Akbabalar le yer, Hma kuu ise kemikle iktifa eder. Dnyann bir lee
benzetildii bu beyitte air lee benzeyen dnyaya ok meyil ve tenezzl etmediini
Hma yaratll olduu iin kemiin kendisine yettiini dile getiriyor.

Olmasa Mecnn- ak ol mehin ger smn

Nesr-i tir eylemezdi b zre iyn NFD 225/K 53, 46

Eer gkyz o ay (yzlnn) akndan dolay Mecnun olmasayd nesr-i tir

onun ba zerine yuva yapmazd.

Mecnunun ba zerine kularn yuva yapmas hadisesine telmih vardr bu

beyitte. Gkyz de o sevgiliye ktr yle olmasa nesr-i tir Mecnunun ba zerine
yuva yapmazd denilirken mbalaa ve hsntalil yaplyor.

Subhdem akbaba glende blend vz ile

Okudu mecma- glden bu ebyt hezr HD 84/K, 9

Sabah vakti, akbaba gl bahesinde iken blbl yksek sesle gl

mecmuasndan bu beyitleri okudu.

Gl bahesi blbln mekndr. Blbl orada goncann almasn bekler, gl

seyreder ve ona kavuamad iin feryat eder; ili ili ter. Blbln t deiik
ekillerde yorumlanr. Bunlardan birisi de onun gln yapraklarn bir dergi gibi telakki
edip oradan iirler okumasdr. Bilindii zre gln kat kat olan yapraklar aire onu bir
kitaba, Kurana veya dergiye benzetme imknn verir.
Burada sabahn erken vakitlerinde, henz akbaba da gl bahesindeyken
blbln yksek sesle tmesi gln yapraklarnda yazd tasavvur edilen beyitleri
okumas olarak kabul ediliyor.
 Yal kerkesler ile konuup umaktan ise
Yavru hinler iinde kana boyanmak yeg HD 321/Muk 17, 2

Yal akbabalar ile konuup onlarla umaktan ise yavru ahinlerin iinde durup
kana bulanmak daha iyi.

airin beyitte kulland yal kerkes ve yavru ahin ifadeleri dikkat ekicidir.
ahinleri akbabalardan daha stn gren air ayn zamanda genleri de yallardan
stn tutuyor. Bu balamda yallarn yannda durup sadece konuup hibir ey
yapmamaktansa faaliyette olduklar iin genleri tercih eden air, yaralanp berelense de
genlerin hareketinin yallarn duraanlndan iyi olduunu ifade ediyor.

FD: kerkes (G 123/3), (K 31/3).

HD: akbaba (K, 9), kerkesler (Muk 17).

NAD: nesr-i tir-i gerdn (G 160/5).

NBD: eh-per-i nesr-i tir (Tec II/3).

ND: nesr-i felek (M 10/57), nesr-i sipihr (T 17/5), nesr-i tir (K 14/33), (K 33/2).

D: nesr (K 61/19), nesr-i felek (K 58/8), (K 36/56), nesr-i tir (K 53/46), (K 7/21),
sayd- nesr-i tyir (K 12/2).

YD: nesr-i feleg (R 7).

ZD I.C: nesr-i tir (G 250/2).

ZD III.C: Hors- Ar u Nesr-i Tir (G 1207/5), (G 1471/4), (G 1624/5).

3.5. Doan/Lain/Balaban

Trke bir kelime olan doan (togan), avclkta alc ku olarak kullanlan
yrtc kuun addr. klim artlarna dayankll, gl ve evik oluu, kolayca
eitilebilmesi gibi zellikleri sebebiyle doan tr yrtc kular her zaman en gzde
avc kular olmutur (TDVA, 1994: C 9, 487).
Bir gndz yrtcs olan doan, dier gndz yrtclar gibi, kemirgen kk
hayvanlarla, kularla, kurbaa ve bceklerle beslenir (BL, 1986: C 6, 3265).
Doan trleri arasnda kerkenez, lain, ahbaz ve balaban saylabilir. Kerkenez,
uzun kuyruklu bir doan trdr ve en yaygn gndz yrtcsdr. Geni bir alan
aralksz tarar, av bulmak iin keif uuuna kar, ok sayda bcek ve kemiriciyi
avladndan avc kularn en yararllarndan biri saylan (BL, 1986: C 6, 3265)
kerkenez atmacadan ufaktr (Akaln, 1993: 94). Lain ise beyaz benekleri olan, ayaklar
ve gagas krmz renkli bir doan trdr (BL, 1986: C 6, 3265). Farsa olan ahbz
bir cins iri akdoandr (BL, 1986: C 5, 2598). Balaban da bir nevi doandr (Pakaln,
1946: C 1, 452).
Doanla avcln gemii tarih ncesine kadar uzanr (TDVA, 1998: C 9,
487). Daha sonraki dnemlerde, Dede Korkut a Ouzlarnn da doanla ku
avladklarn kaynaklar bildirmektedir (Akaln, 1993: 94). Osmanllarda ise avclk ok
gelimi, tekilatlanm ve lkenin her tarafnda yaygnlatrlmtr (TDVA, 1998:
C 9, 487). Sarayn av kularna bakanlara Doanc, padiahn av kularna bakmak ve
avda padiahla birlikte bulunmakla vazifeli iolanlarna da Doancba denirdi (Akaln,
1993: 94).
Avc kulardan biri (Akaln, 1993: 94) olan doan, divanlarda baz veya ahbaz
adlaryla karmza kar (Kam, 1998: 90).

Nin almaz gnlmn eh-bzn ol h ele

eyhlern hd dyim olur dogan eglencesi ZD C III, 517/G 1814, 8

O ah, gnl ahbazm neden eline almyor ki? Doan daima ahlarn kendi
elencesi olmutur.

Eskiden padiahlar ava ok nem verdikleri iin saraylarda, av iin zel avc
kular yetitirilirdi. Ava kldnda da bu avc kular bir av zerine salnmadan nce
kolda tanrd. Padiahlar avlanmay sevdikleri iin bu avc kulara ilgi gsterirler ve
onlar kendi kollarnda da tarlard. Av bir elence unsuruydu.
Bu beyitte de air gnln bir ahbaza benzetiyor ve kendi ahnn kolunda
durmak istiyor. air, padiahlarn av ve avc kularla elendikleri gibi sevdiim de
neden benim gnlm almyor, onunla ilgilenmiyor ve elenmiyor ki diye soruyor.

Za- ebrsun evirmi baa zad eylemi

Arz stnde ol hun iki laine bak HD 176/G 254, 2

O gzelin yana stndeki iki doana bak; karga kan baa evirmi, azat
etmi.
O gzelin yana stndeki doan gzleri, karga kalarn azat etmi, serbest
brakm. Kalar karga gibi kara, gzler de doan gibi avlayc.

Ne beldur gnlm kuna gzn sanem

Aceb olmaya ol eh balaban blasdur KBD 188/G 477, 3

Ey gzel, gzn gnlm kuuna ne beladr? Garip deil nk o ah, doan

yavrusudur.

Gnln bir ku, sevgilinin gznn de doan olarak nitelendirildii bu beyitte

air sevdiini bir doana benzetiyor. Doan da avc kulardan olup dier kularla
birlikte gnl kuunu da avlar. O put gibi gzel sevgili benim gnl kuumu avlasa
bunda bir gariplik yok nk o doan yavrusudur ve doann da ilk vasf avcldr.

Doan kelimesi ayrca boz doan, ahin bakl balaban eklinde de karmza
kmaktadr.

APD: balaban (G 270/4).

BD: dogan (K 14/15).

HD: balaban (G 131/2), lain (G 254/2), (G 587/2).

KBD: balaban (G 477/3), lain (G 1230/2), (G 1254/1), (G 373/2), (G 728/9), (G 812/5),
(Tuyu 1382).

NBD: doan (G 388/5), (K 7/36), lin (G 167/5), (G 167/5).

D: don (Mus 2; V/7).

ZD III.C: dogan (G 1814/8), togan (G 1394/3).

3.6. Bayku/Bm

Bm, cud, kmdak (Kam, 1998: 85) kelimeleri yannda, blbl-i genc de
bayku (BL, 1986: C 4, 2051) anlamnda kullanlr.
Baykular, banda genellikle kulak ad verilen tepelik telekleri bulunan gece
yrtclardr. 60 kadar eidi olan baykular, ou gece dolaan ve yerleik yaayan
yrtc kulardr. Avlarn paralamadan yutarlar. Bol miktarda kemirgen hayvan yedii
iin baykularn ou tarma yararldr.
Baykuu uursuz sayan halk inan edebiyata da yansmtr. Halk iiri gibi
divan iirinde de baykuun viranelerde yaad ve lm temsil ettii anlatlr (BL,
1986: C 3, 1418).
Kazmanl Hfznin nl ad Sefil bayku ne gezersin bu yerde? dizesiyle
balar. Tevfik Fikret de Hande-i bm (Baykuun glmseyii) adl iirinde bask
ynetimini bir karabasan biiminde canlandrrken Abdlhamit IIyi baykua benzetir
(BL, 1986: C 3, 1418).

Ey Hayl derd-i aka herkes olmaz in

Bma vrn blbln glzrdr endesi HD 287/G 569, 5

Ey Hayali, herkes ak derdini bilmez. Bayku virane, blbl gl bahesi

derdindedir.

Blbln yeri gl bahesidir, baykuun ki de virane. Bu kular bu yerlerin

derdinde olduklarndan akla ilgilenmezler, ak bilmezler. Aka dmedikleri iin ak
derdini de bilmezler. Byle byk ilerden anlamazlar; yerleri, yuvalar gibi kk
eyleri dnrler, onlardan anlarlar, ak gibi byk eylerden anlayamazlar.

Mla mrur olma ey hce ki bu dny diyen

Sencileyin nice bayku uuran virnedir BD 177/G 60, 4

Ey hoca mala gururlanma, ki bu dnya, senin gibi nice bayku uuran

viranedir.

Bu dnyada malm var deme nk bu dnya aslnda iinde ok baykular olan

bir viraneden baka bir yer deildir. Baykular uar, ekip giderler, insanlarsa lp
gider.
Ayrca air hocay da baykua benzetmektedir.

Gelmez sennle marekeye hasm- kr-baht

Olmaz hm-y devlete hem-sye bm- m BD 301/G 326, 4
 Kr bahtl dman seninle sava meydanna gelmez. Devlet Hmasyla
uursuz bayku komu olmaz.

Baykuun dmana benzetildii bu beyitte Hma ile baykuun farkl olmalar ve

bir arada bulunamayacaklar dile getiriliyor.

BD: bm- m (G 326/4).

FD: cud ( G 43/6 ), (K 36/27).

HD: bm (G 349/5), (G 541/1), (G 569/5), (G 616/4).

NAD: iyn- bm (G 429/3), bmve (K 12/46), harb bm-nin (T 51/21).

NBD: bayku (G 60/4).

ND: bm (G 45/2), bm-i eb (Tah 6/V), hne-geh-i bm (G 143/1).

NLD: hne-i bm (K 316/6), hemsye-i bm (K 13/17).

GD: iyn- bm- vrn (T 14/12), bm- gam (G 307/1).

ZD I.C: bm (G 145/2).

3.7. aylak/Zegn

Farsa olan zegn (Develliolu, 1999: 1474) veya zaan aylan dier addr
(Kam, 1998: 87).
Uzun ve atal kuyruklu bir nevi yabani ku (Pakaln, 1946: C 1, 339) olan
aylak yrtc kulardandr. ahin ve atmacadan daha elimsiz oluu, avclnda kk
kular ve civcivlerle yetinmesinden de bellidir (Akaln, 1993: 84).

Diltengdir erbb- zebn kande olursa

Glen zagan u zga kafes blble cdr NLD 70/K 14, 86

Dille ilgili olanlar nerede olsalar kederlidir. Gl bahesi aylak ve kargann,

kafes blbln yeridir.

Blbl de tt de tmeleri ve konumalar sebebiyle kafese kapatlrlar ve zgr

olmadklarndan huzur da bulamazlar. Blbl gzel tt iin kafese konur, zgr
olamaz oysa ki aylak ve karga irkin tmelerine ramen gl bahesinde zgrce
gezerler.

HD: z u zegan (G 38/4), (G 72/5).

ND: hem-vze-i feryd- zagan (K 1/9).

NLD: zagan u zg (K 14/86).

3.8. Atmaca/Bak

Farsa olan be kelimesi atmaca kuu (Develliolu, 1999: 73), bak ise bir
cins kk atmacadr (Develliolu, 1999: 72). Atmaca eskiden allklarda bldrcn ve
ku avlamak iin kullanlan yrtc bir kutur. Gndz yrtclarndan olan . atmaca, hzl
uuu ve atakl ile nldr. Orman ilerinde, allklar arasnda yaayan kk tc
kular telef eder ama bylelikle taneyle beslenen bu kularn oalmasn nlemi olur.
Ayrca kk kemirgenleri yedii iin de yararldr (BL, 1986: C 2, 993).
Atmacann ilk zellii, doan ve ahin gibi avc kulardan oluudur. . Yrtc
kuun mr az olur ataszyle ilgili olarak, dilimizde Dmann mr atmacannki gibi
olsun. karg vardr; az yaasn anlamnda kullanlr (Akaln, 1993: 74).
Atmacann bir zellii de atlganldr. Atmaca gibi atlmak deyimi bu
korkusuzluktan domu olmaldr. Bir de atmacann alay olmaz. derler; akas yoktur
anlamna gelir ki yrtc kua kar temkinli olmay tler (Akaln, 1993: 74).

eh hn gzn apard gnli

Sanasn bedeny kapd baak KBD 8/G 15, 7

Ey ah (sevgili), ahin gzn gnlm kapt. Sanki bir atmaca kurbanlk deveyi
kapt.

Gzn ahine ve atmacaya benzetildii bu beyitte gnl de kurbanlk deveye

benzetiliyor. Nasl atmaca bir hayvan, et parasn kaparsa sevgilinin gzleri de n
gnln ylece kapyor.

KBD: baak (G 15/7).

4. DER KULAR

Efsanevi ve avc kulardan sonra incelediimiz dier kular blbl, gvercin,

papaan, tavus, karga, keklik, veyik, kumru, horoz, yarasa, sln, sere, kaz, krlang,
ebabil, tavuk, turna, ebgr, leylek, rdek, tura kuu, srck, selva, kuzgun, il kuu ve
bldrcndr. Bu kular divanlarda geen kullanm sklna gre verilmitir.

4.1. Blbl/Andelb/Hezr

En mehur tc ku olan blbl iin Dnyada hibir mzik aleti yoktur ki, u
kuun azndan kt kadar gzel ses karsn. denmitir (Uurlu, 2004: 394).
Sesinin gzeliiyle nl bu tc ku, tan yeri aarrken ter. t armoni ve
ses zenginlii bakmndan esizdir (BL, 1986: C 4, 2051).
Boyu 16 cm olan blbller (BL, 1986: C 4, 2051) kl renginde olur (DTDEA,
1977: C 1, 480). Blbllerin uular dengesizdir. Blbller, aydnlk ormanlarda,
korularda, hatta byk park ve bahelerde bulunur. Daha ok bitkilerle beslenir (BL,
1986: C 4, 2051).
Gzel ve yank tyle tannan bu ku devr-i gl diye de tabir edilen bahar
mevsiminde (veya nevruzda) grlr (DTDEA, 1977: C 1, 480).
Glende veya emenlikte kurduu (DTDEA, 1977: C 1, 480) yuvasn sk dall
ve yaprakl aa dallarna, oka gl ocaklar iine yapar nk byle yerlerdeki
yuvalara ylanlar kamazlar. Ylan, ku yavrularnn etine haristir. Baka aalara
yaplm yuvalara ylanlar, aaca sarlarak kolayca kar (Onay, 1992: 83).
Elemi olan yal blbl, ne kadar iyi baklrsa baklsn, kafeste yaayamaz,
lr. Elemeden nce yakalanan gen blbl kafeste beslenebilir (BL, 1986: C 4,
2051).
Blbller havalar snmaya, gller amaya balad zaman iftleirler. Diisi
yumurtadan kalkncaya kadar yalnz kalan erkek ekseriya gn batarken balayp gece
yarsndan sonralara kadar ter (Onay, 1992: 83).
Blbl, Trk ve ran edebiyatlarnda bata k oluu ve sesinin gzellii olmak
zere eitli zellikleri sebebiyle ad en ok geen kutur. Asl Farsa olan blbl
kelimesi sonradan Arapaya da girmitir (TDVA, 1992: C 6, 485). Trkesi
sanalva olan blbln Arapas andelb, Farsas hezr ve cemileri andil ile
hezrndr (Onay, 1992: 82).
Blbl iin andelb ve hezrdan baka sesinin gzellii dolaysyla, ho-hn
(gzel okuyan), ho-g (gzel syleyen), ho-heng (gzel sesli) kelimeleri de
kullanlr. Bunlarn yannda zend-hn (gzel sesli ku), zendvf, zendbf, zendlf
(blbl), mrg-i b (bahe kuu), mrg-i emen (imen kuu), eb-hn (gece ten
ku), mrg-i eb-hz (gece uyank duran ku), hezr-vz (bin bir sesli) (TDVA,
1992: C 6, 485), gy-y emen (Onay, 1992: 84) gibi kelime ve terkipler de blbl
ifade eder.
Ayrca belbil kelimesi, blbller ve tasalar, kuruntular, vesveseler anlamna
gelerek cinasl kafiye oluturur (Ersoylu, 1981: 114).
Btn dnya folklor ve edebiyatlarnda geni bir yer tutan blbl motifinin (BL,
1986: C 4, 2051) zellikle Dou edebiyatlarnda nemli bir yeri vardr (TDVA,
1992: C 6, 485). Bu motif divan edebiyatnda her air tarafndan, sk sk kullanlr; halk
airi, blbl, daha serbest bir muhayyile ve hassasiyetle iledii hlde, divan airi, onu,
daima ayn kadro dhilinde ele almtr; yani bu edebiyatta, dier unsurlar gibi, blbl
de bir mazmundur (MEBA, 1961: C 2, 833). Bu mazmuna gre, divan edebiyatnda
da klasik Dou edebiyatlarnda olduu gibi, gln sevgili olarak dnlmesi ile
blbl sembolize eder (TDVA, 1992: C 6, 485) ve kendisine daima naz ve cefa
eden gle ktr. Terennm ya gle akn ilan veya strabn ifade iindir (MEBA,
1961: C 2, 833). Bu durumuyla aa ok benzeyen blbl, akylaryla alayp
inleyen, durmadan sevgilisinin gzeliklerini anlatan ve ona ak szleri arzeden bir
n timsalidir. Onun gzel sesi de an gzel szleri, iirleridir. Nasl blbl glsz
olamazsa, k da mauksuz olamaz. Gln dikenleri nasl blbln cierini delerse,
sevgilinin eziyetleri de an barn deler (Pala, 2003: 87). Yani blbl tehis yoluyla
n btn zelliklerini havidir (TDVA, 1992: C 6, 485). n blble tebihi ise
sevgilinin veya yznn gle, dudann goncaya, bulunduu yerin glene (gl
bahesi) tebihi cihetiyledir. Blbln glendeki t n ahna benzetilmitir. Gl
(sevgili), blble (k) daima cefa ettiinden blbl sabahlara kadar uyuyamaz
(DTDEA, 1977: C 1, 480).
Edebiyatmzda blbl daima gl ile birlikte zikredildii iin eski airlerimiz
nerede bir gl grseler, mevsime bakmadan, derhal bir blbl tahayyl ederlermi
(Onay, 1992: 83). Blblden ayr dnlemeyen gl ise ieklerin en makbul ve ho
kokulusudur ve saysz nevi vardr. Edebiyatmzda en ok kullanlanlar: Gl-i sad-
berg: Katmerli bir eit iri gl. Gl-i ter: Taze, taravetli gl. Gl-i ran: i krmz,
d sar gl. Gl-i sr: Glya karlan Edirne gl (Onay, 1992: 82).
Blbln nevileri, gln eitlerinin ok olmas ve kokusuzu, dikensizi de
bulunmas gl-blbl mazmununu ortaya koymaya mni deildir (Onay, 1992: 83).
air muhayyilesine gre blbl gln daha krmz ve gzel olmas iin ona
kann vermi veya gl hile ile onun kann imi veya yzne srm yahut allk (gl-
gne) olarak kullanmtr (TDVA, 1992: C 6, 485).
Gln ak ile tututuu iin blble eyd (lgn), zr (alayp inleyen)
(TDVA, 1992: C 6, 485), rde ve bre sfatlar verilmitir (MEBA, 1961: C 2,
833).
Blbl gllerin at gnlerde daha canl tt iin gl ile arasnda var
olduu kabul edilen muhayyel ak ilikisi, mecazi ak olarak kabul edilmitir
(TDVA, 1992: C 6, 485). Ancak gerek k saylan pervane kendini yakarak
ldrrken blbl feryattan baka bir ey yapmad iin, gl ile serveni dnyevi ak
simgeler (BL, 1986: C 4, 2051).
Blbl seher vaktinde gl karsna alarak ter. Gl, onun iin yapraklar yeni
alm bir kitaptr. deta blbl o kitab okur. Bazen gl yaprandan bazen de
mushaftan ayetler yahut Glistndan beyitler okuyan (TDVA, 1992: C 6, 485)
blbln btn neesi gl ile kaimdir. Glden ayr olunca inleyiler iinde kalr. Gl
grnce ise mest olur (Pala, 2003: 87).
Her zaman niyaz durumunda yalvaran blbln karsnda gl daima naz
iindedir (BL, 1986: C 4, 2051). Gl, naz; blbl, niyaz iin yaratlmtr sanki (Pala,
2003: 87). Sabahlara kadar uyumayp feryat eden blbln nameleriyle goncann,
seher vaktinde ald kabul edilir (BL, 1986: C 4, 2051). Burada blbln dier
kulardan farkl olarak gece de tmesi zelliine gnderme yaplrken baz airler
onun feryat etmesini ilah bir takdir olarak kabul ederler (TDVA, 1992: C 6, 485).
Blbl btn bu niyazlaryla bir destan yazmaktadr. Her yeri elem, ac, cevr cefa dolu
olan bu destann iinde gzya da vardr, cier kan da (Pala, 2003: 87). Ayrca
destan, gzel sesle okunan ark, name anlamlarna da geldii iin blbln gzel
sesiyle gle kar destan syledii kabul edilir (BL, 1986: C 4, 2051). Blbl zevk
ehlini gl bahesine ararak gl ile olan macerasn da leme destan eyler. Bin
(l000) anlamna da gelen hezr kelimesinin tevriyeli ve cinasl kullanlmasyla
blbl hezr-destn ve destn-ser olarak karmza kar (TDVA, 1992: C 6,
485).
tnn name olarak nitelendirilmesiyle blbl bir namede 1000 sihir
yapar. Gzel ve yank tyle ilgili olarak te-zebn, ho-zebn, mrg-i ho-hn,
mrg-i seher, ho-vz, ho-beyn, ho-name, ter-name, rin-gftr, gy,
medh-hn (TDVA, 1992: C 6, 485), kssa-hn (MEBA, 1961: C 2, 832), ny- hazin
eklinde tanmlanr. Ayrca feryat, figan, ven, h zr, nev, nle, savt, name,
okumak ve gulgule kelimeleri de blbln tn niteler. Blbln gzel nameleri
ve gnl alc tnden dolay airler de kendilerini blble benzetirler (TDVA,
1992: C 6, 485-486).
Blbl-i bustn- mezk Hz. Peygamberden kinaye olarak, blbl-i hezr-
dstn Sadi-i rzden kinaye ve ehl-i keml iin kullanlan birer tabirdir. Bunlarn
dnda blbl-zebn fsih, blbl-mizc ise deiik mizal ve fte
anlamlarna gelmektedir (TDVA, 1992: C 6, 486).
Kularn yaadklar yerler farkl farkldr. Kargann lei, baykuun viraneyi
sevdii gibi blbl de glzr sever. Bada, bahede, iekler arasnda dolasa da blbl
daha ziyade gl dallar ve yapraklar arasnda grlr. Blbln tahtgh, mahfil,
syeban, sgar, kekl adlarn alan yuvas da buradadr. Gl-blbl beraberlii, gln
rengi itibariyle atei artrdndan eitli tasavvurlar oluturur. O byk bir afet,
yangn (TDVA, 1992: C 6, 486) veya kntnn tesiriyle ksz kalan (DTDEA,
1977: C 1, 480) bir kl kszdr. Bu benzetmede ayn zamanda blbln vcudunun
st ksmnn koyu, alt ksmnn stl kahverengi olmasna iaret vardr (TDVA, 1992:
C 6, 486). Ancak blbln vcudu yanp kl gibi olduu hlde, iinde ak atei vardr
(DTDEA, 1977: C 1, 480).
Blbl ayrca garip ve sahipsiz olarak telakki edildii iin gmleksiz olarak
da adlandrlr (DTDEA, 1977: C 1, 480). Blbl talip, mest ve hatibe de benzetilir
(TDVA, 1992: C 6, 486).
Gl Hz. Msya Tur danda grnen ate-i Msya benzetildiinde,
blbl Hz. Msnn kelim sfat ile karmza kar. Gzel sesinden dolay blbl
ile Hz. Davut arasnda da ilgi kurulur. Ayrca gl camiye, servi minareye, blbl ise
Kuran okuyan kiiye benzetilir (TDVA, 1992: C 6, 486).
Kularn eklinde de tarif olunan (Onay, 1992: 83) blbln gzel t,
aky da bir tebih dourabilmektedir. yle ki, bu eit bir tebih divan iirinde, daha
balanglarda bile bir mazmun olarak kullanlmtr (Ersoylu, 1981: 113).
Blbl ile birlikte zikredilen dier bir unsur kafestir. Blbln ektii dili
belasdr atasz, blbln gzel tnden dolay kafese konulmu olduunu ifade
eder. Blbl altn kafese koymular, ah vatanm demi atasz ise onun gl
bahesinin ve hrriyetin hasretiyle yandn anlatr ve hrriyeti sembolize eder. Ayn
ekilde n gaml gnl mihnet glzrnn blbl, yaral sinesi de kafes eklinde
dnlr (TDVA, 1992: C 6, 486). Gnl de kafeste yani kaburga kemiklerinin
arkasnda bulunmas cihetiyle blble benzetilir (BL, 1986: C 4, 2051).
Yine bu anlaya gre blbln gle yaklamasn nleyen en byk engel gln
dikenidir. Ancak blbl dikeni de gln hatr iin ho grmektedir (TDVA, 1992: C 6,
485). Blbln dier rakibi ise saba rzgrdr (Onay, 1992: 83).
Bazen an kendisi, bazen can, bazen de gnl olan blbl, gzeli ve gzellii
vmede bir stattr (Pala, 2003: 87). Ama bazen air bu konuda blble ders okutur
(Pala, 2003: 87). Gln gzelliini satmak iin blbl tellal kld da bir gerektir
(BL, 1986: C 4, 2051).
 Blblsz bir divan edebiyat (Pala, 2003: 87) dnlemedii gibi
divanlarmzdaki gl-blbl, em-pervane, Leyl-Mecnn, Ferhd-irn, serv-fahte,
kumru-enr mazmunlarn havi satrlar karldnda da geriye pek az bir ey kalr
(Onay, 1992: 83).
Klasik divan airleri blblden belirli kurallara bal olarak bahsettikleri hlde
halk airleri onu daha serbest bir muhayyile ile ve ok defa daha canl bir ekilde dile
getirirler. Trk halk edebiyatnda hakknda pek ok mni, trk, destan ve koma
yazlm olan blbl Trk ataszleri ve deyimlerinde de geni bir yer tutar (TDVA,
1992: C 6, 485). Baz airler blblle ilgili ataszlerini, iir hlinde ifade etmilerdir
(DTDEA, 1977: C 1, 480).
Blbl daha XIV. yzyl balarnda Yunus Emrenin iirlerinde lirik bir duyuun
timsali olarak grlr. Sonraki yzyllarda da hemen btn halk airleri blbl motifini
eitli ekillerde kullanmlardr (MEBA, 1961: C 2, 833).
Blbl halk iirinde genellikle doann bir paras olarak zgrce ilenir ve (BL,
1986: C 4, 2051) n sembol olarak da karmza kar.
XIV. yzyldan balayarak divan, k ve halk iirimizde kullanldn
grdmz (DTDEA, 1977: C 1, 480) blble, Dvn Lugtit-Trk ve Kutadgu
Biligde de rastlanr (TDVA, 1992: C 6, 485).
airler yzyllar boyunca blblle gl arasnda tahayyl ettikleri ak
iirleri iin tkenmez bir kaynak olarak grmlerdir. Nitekim eski ran ve Trk
edebiyat airlerinin divanlarnda blbl ve gl konulu manzumelere veya onlarla
ilgili remiz ve mazmunlara sk sk rastlanr. ran edebiyatnda blbl ve onun gle
olan akn en gzel ekilde dile getiren, nl air Hfz- rz (. 791/1389)
olmutur (TDVA, 1992: C 6, 485).
eitli ekillerde ilendiini grdmz gl ile blbl maceras eitli
mesnevilere de konu olmutur (DTDEA, 1977: C 1, 480). Gl Blbl veya
Blblnme adl bu alegorik mesnevilerde blbln tm zellikleri daha belirgindir
(Pala, 2003: 87). Blblnme, Blbliyye, Gl Blbl gibi adlarla anlan bu
eserlerde blbl, mstakil olarak ilenmitir. lk Blblnmenin Fars edebiyatnda
Ferdddin Attr (. 618/1221) tarafndan yazld sylenirse de bu eserin Attra
ait olmad kanaati yaygndr. Kk bir mesnevi olan bu eserde, gle kar
duyduu ak terek terennm eden blbln dier kular rahatsz etmesi ve
kularn onu Hz. Sleymana ikyetleri anlatlr. Hz. Sleyman doan gnderip
blbl yanna getirtir. Blbl kendini savunur, Hz. Sleyman onu hakl bulur ve
dier kularn blble dokunmamalarn emreder. Bu konuda ran edebiyatnda
hemen hemen baka bir esere rastlanmad hlde Trk edebiyatnda XVI. yzyldan
balayarak Blblnme, Blbliyye ve Gl Blbl adlaryla beten fazla eser
kaleme alnmtr. Bu alanda bilinen ilk Trke eser, Kara Fazlnin (. 971/1563-
64) Gl Blbl adl mesnevisi olup Hammer tarafndan Almanca evirisiyle
birlikte 1833te Viyanada baslmtr. Bundan sonra Bahinin (. 980/1572) Gl
Blbl, Gazi Girayn (. 1016/1607) Fuzlnin Beng Bdesine nazire olarak
yazd Gl Blbl, mer Fudnin (. 1046/1636) Blbliyyesi, Birrnin (.
1128/1715-16) manzum ve mensur kark olarak yazd Blblnmesi (stanbul
1265) ve eyhlislam Mehmed Esad Efendinin (. 1166/1752) Blblnmesi
zikredilebilir. Ayrca Hseyin Ayann, Paris Bibliothque Nationalede kaytl
Farsa bir mecmuann iinde (Farsa Yazmalar 7 [A.F. 2147], vr. 196b-209a) bulup
nerettii Blblnme adl bir mesnevi daha vardr. Ne zaman yaad bilinmeyen
Rif adl bir aire ait olan eser be beyitlik hatimesiyle birlikte 327 beyittir (TDVA,
1992: C 6, 486).
 Divan edebiyatnda bu eserler dnda blble eitli beyitlerde ve blbl
redifli gazellerde sk sk rastlanmaktadr (TDVA, 1992: C 6, 486). Bylece daha geni
bir ekilde terennm edilen, blbl a. tabiatta bir mahluk, b. airin kendisinin dnyevi
timsali, veya c. tasavvufi bir alegori olarak ele alnr. Divan edebiyatnda bilhassa XVII.
asrdan itibaren, blbl redifli gazellere ok tesadf edilmektedir. Misalen, bu asrda
eyhlislam Yahya Efendinin, blbl, timsal bir tefsire kamadan, tabiatta bir mahluk
gibi anlatan bir gazelini gryoruz (MEBA, 1961: C 2, 833). XIX. yzyln ikinci
yarsnda divan edebiyat geleneini devam ettiren eyhlislam rif Hikmetin blbl
ksmen din bir fikirle ileyen gazeli zikre deer bir baka rnektir. Bu devirde yazlm
blble dair iirlerden Osman ems Efendininki ise tasavvur ve slup bakmndan ayr
bir yere sahiptir. Osman ems Efendi blbl riyz- vahdetten uzak dm bir ruh
olarak ele alm, onda mekna hapsedilmi bir l-mekn mahlukunun derin
straplarn dile getirmeye almtr (TDVA, 1992: C 6, 486).
Yenileme devri Trk edebiyatnda, Tanzimat dnemi airi Recaizade Mahmut
Ekremin blbl zerine yazd iki iirde blbln vatan zlemiyle tt gr
ilenir. Abdlhak Hamit, blbl redifli gazelinde ayn temay yineler. Daha sonraki
dnemde Mehmet Akif Ersoy, Blbl iirinde yurdun dman igaline uramasndan
duyulan acy dile getirir. Yahya Kemal Beyatl Rintlerin lmnde, ona, gemi
zamandan kalma bir an olarak bakar. Ahmet Haim de Blbl adl iirinde eski gl-
blbl sylencesinin sona erdiini, gln artk bir baka ziyada doduunu anlatr;
Merdiven adl iirindeyse Eilmi arza kanar muttasl kanar gller/ Durur alev gibi
dallarda kanl blbller diyerek blbl yepyeni bir tema olarak iler (BL, 1986: C 4,
2051).
Trk ve ran edebiyatlarnda iirdeki karakteriyle manzum ve mensur
hikyelere de konu olan blbl, gnmz Trk edebiyatnda hemen hemen
terkedilmi bir- motif durumundadr (TDVA, 1992: C 6, 486).
Mutasavvflar veya tasavvufa meyyal airler blbl daha geni anlaml bir
alegori olarak kullanmlardr. Onlara gre blbl ilah akla yanan can ve ruhun
timsalidir. O, bu dnyada veya ten kafesinin iinde uzak kald ezel gl bahesinin
hasretiyle feryat eden bir Hak dr (MEBA, 1961: C 2, 833).

Yokmu bir ha ey gl-i ran tahammln

Barn ne yakdn te-i hasretle blbln GD 350/G 180, 1

Ey gl-i rana, bir ha tahammln yoktu da hasret ateiyle blbln barn

neden yaktn?

Sen bir aha bile tahamml edemezken blbl bu hasret ateiyle nasl yanp da h
etmesin ki? Bu atee ah demeden dayanlr m?

Rahm klmaz sana ey blbl gl-i te-mizac

Sen gerekse yele varm bir avuc hakister ol HD 195/G 306, 4

Ey blbl, sen istersen havaya savrulmu bir avu kl ol; o ate mizal gl
sana acmaz.

Blbln kl, gln de ate renkli olduunun dile getirildii bu beyitte gln
blble merhamet etmediini gryoruz. Gl blbl yakar, kl havaya bile usa yine
de ona acmaz.
 Hr- gamda andelb eyler fign u zrlar
Goncalarla salnur sahn- emende hrlar BD 153/G 85, 1

Gam dikenin(in stn)de blbl alayp inler. Dikenler bahenin ortasnda

goncalarla gezinir.

Blbl gam dikeninin stnde feryat figan eder. Nasl etmesin ki, gonca
bahenin orta yerinde dikenlerle gezinir.

Bazen de blbln h u figan ak iin yeterli grlmez ve ho karlanmaz:

Muhabbet kle gelmez bestedir ey blbl-i eyd

Ne davlar edeydi olmasa pervne hl ehli YD 248/G 446, 4

Ey lgn blbl, muhabbet sze gelmez bir makam ve ahenktir, bestedir.

Pervane hl ehli olmasayd neler yapard!

Blbl feryat u figan ediyor amma muhabbet szle anlatlmaz ki! Yaanmas
gerekir. Pervane de akt amma hi sze giriip davada bulunmad sadece hlin
gereini yapt, ak iin ld. kt sevdiinde yok oldu, blbl gibi sz sylemedi,
alayp inlemedi.

Degl ebnem err- h- blbldr ki kdka

Der kesb-i rutbetle hevdan glsitn zre NFD 60/K 6, 13

ebnem deil blbln ahnn kvlcmdr ki (yukar) ktka nemin

okluundan havadan gl bahesinin stne der.

klarn ah gkyzne kar. Blbln ah da yukar kyor, oradaki rutubetin

fazlalndan i damlas olarak havadan gl bahesine dyor.

Biri biriyle nice etsinler imtizc

Blbl hevy gller ise te mizc YD 43/G 38, 1

Birbirleriyle nasl uyusunlar; blbl havayla, gl atele ilgili.

Hava, rzgr atei sndrr. Gl krmzdr yani ate rengindedir ve dolaysyla

ate gibi yakcdr. Blbl ter, nefesinin havas atei sndrr. Hem de blbl uar,
gider oysa ki gl yerinde sabittir.
Gl ile blbl ztlar ama birbirlerini ekerler; fizik kurallarna gre de zt
kutuplar birbirini eker.

Nak- gl seyr it emende savt- blbl dinle gel

imdi savt u nakdur ay ehline slih amel BD 291/G 310, 1

emende gl nakn seyr et, blbl sesini dinle. imdi yaam ehline doru
amel ses ve naktr.
 Ay ehli ve amel-i salih kelimeleri emende bir araya gelince orada yaplacak en
sevapl i blbl sesi dinlemek ve gl seyretmektir.

Akn oduna ey gl yanarsa cn- eyd

Her bir avu klnden bir blbl ola peyd YD 26/ G 3, 1

Ey gl, lgn can, ak ateine yanarsa her bir avu klnden bir blbl
meydana gelir.
nleyen, alayan can ak ateine yanarsa onun her bir avu klnden bir blbl
doar. Atein klnden ku domasnda Kaknusa telmih vardr. Ayrca blbl de kl
rengindedir.

Yazd bahr ayet-i hsnn varak varak

Gl mushafndan okud blbl sebak sebak BD 250/G 242, 1

Bahar, gzellik ayetini yaprak yaprak yazd. Blbl gl kitabndan/ Kurandan

ders okudu.

Bahar gelince gl yaprak yaprak ald. Blbl de Kuran okur gibi blm blm
okudu gl yapraklarn. Gl gzelliin sembol ve blbl de gzele k olduu iin
blbln gle bakp tmesi, akmas da sanki gl yapraklarndaki yazy okumas
eklinde tasavvur ediliyor.

rdi hengm- saf fasl- bahr old yine

Vakt-i gl mevsim-i feryd- hezr old yine ND 146/G 105, 1

Zevk ve elence zaman eriti, bahar geldi yine. Gl vakti, blbln feryat
mevsimi oldu yine.

Bahar mevsimi, nehirlerin akt, insanlarn piknie gittii, imenlerin yeerip

byd, gllerin alp blbllerin tmeye balad zamandr. Gl dhil herkesin
coup elendii bu vakitte bir alayp zlen vardr, o da blbldr. Herkes mesuttur,
mutludur ancak bir blbl zgndr nk grebilse de gle eriemez ve ulaamaz.

Blbl kelimesi divanlarda ayrca anadil hatibi, andelbin iyn, andelibin

rite-i dm, belbil gulgul, bell blbl, b-are andelib, b-are blbl, blbl vz,
blbl dili, blbl sads, blbllerin elhn, blbln h u enni, blbln ah, blbln
cierinin kebb, blbln dd- h, blbln feryd, blbln gnl, blbln zr,
blbln zikri, cn blblleri, cn blbl, cinn blbl, emen blblleri, gnl
blbl, blbln ah, gl ile blbl, hezr blbl, hezrn blbl, seher blblleri,
zamne blbl tamlamalarnda da gemektedir.

APD: anadil (G 177/1), andelib (G 1/11), andelib (G 306/13), (K 15/12), (K 16/7),

andelib-i mest (G 153/8), (K 33/14), belbil (G 161/5), (G 177/1), (G 177/1), blbl (G
100/2), (G 101/5), (G 111/7), (G 112/6), (G 117/2), (G 128/8), (G 141/5), (G 143/7), (G
147/4), (G 151/9), (G 161/1), (G 161/5), (G 170/1), (G 174/4), (G 185/3), (G 189/9), (G
199/20), (G 20/7), (G 20/9), (G 210/2), (G 213/5), (G 228/3), (G 266/10), (G 268/1), (G
272/7), (G 278/ 12), (G 238/3), (G 285/4), (G 3/7), (G 304/2), (G 308/3), (G 320/5), (G
321/9), (G 339/7), (G 344/5), (G 346/4), (G 440/5), (G 46/8), (G 48/5), (G 53/2), (G
57/9), (G 71/5), (G 89/10), (K 15/13), (K 15/8), (K 2/63), (K 20/25), (K 22/37), (K
24/9), (K 25/20), (K 31/1), (K 37/26), (K 38/II,5), (K 38/II,7), (K 38/VII,1), (K
38/VII,1), (K 38/VII,2), (K 38/VII,3), (K 38/VII,4), (K 38/VII,5), (K 38/VII,7), (K
38/VII,8), (K 4/19), (K 43/11), (Muk 8), blbl-i b- suhan (G 45/5), blbl-i cn (G
272/1), blbl-i gya (G 239/7), (G 313/2), (G 85/5), (K 37/31), blbl-i gylar (Muk
36), blbl-i ho-nev-yi medh (K 24/31), blbl-i kuds (G 525/6), blbl-i mest (K
15/18), (K 22/27), (K 42/8), blbl-i ride (G 52/6), blbl-i tab (K 27/7), blbl-i ter-
name (G 206/5), blbl-i zr (G 320/6), blbller (G 140/8), (G 178/6), (G 185/ 7), (G
225/ 2), (G 269/ 4), (G 79/5), (G 91/6), (K 32/15), (Muk 10), dil-i blbl (K 15/19),
hezr (G 156/7), (G 206/5), (K 34/32), mtem-i blbl (G 326/5), medh-hn blbl (K
38/VII,), name-i blbl (K 34/2), tab- blbl (G 323/7).

BD: andelb (G 85/1), andelbn- h-elhn, (K 26/37), andelb-i suhan-ver (K 3/29),

andelb-i zr (G 380/1), fte hezr (G 233/4), bee-i blbl (G 308/8), blbl (G
121/4), (G 127/2), (G 130/7), (G 156/1), (G 175/4), (G 211/5), (G 213/1), (G 22/1), (G
242/1), (G 25/4), (G 255/1), (G 286/1), (G 296/2), (G 302/1), (G 302/4), (G 304/1), (G
305/6), (G 308/1), (G 328/1), (G 331/1), (G 332/3), (G 351/3), (G 355/2), (G 361/4), (G
387/7), (G 396/1), (G 447/1), (G 447/2), (G 447/5), (G 449/1), (G 470/3), (G 488/1), (G
492/1), (G 492/3), (G 532/1), (G 88/5), (K 1/38), (K 13/4), (K 21/25), blbln- bg
(178/2), blbln- glistn (Mus 3/III,7), blbln- gl-sitn (G 324/5), blbl-i bg
(G 194/1), blbl-i destn-ser (G 226/1), (G 8/2), blbl-i giryn (G 395/4), blbl-i
glen (G 323/5), blbl-i gy (G 341/2), blbl-i h-hn (G 70/5), (Matla 9), blbl-
i h-nme (K 18/49), blbl-i mtak (G 345/2), blbl-i nln (G 238/2), blbl-i
rengn-ed (K 1/37), blbl-i eyd (G 419/6), (G 497/4), (G 5/1), (K 18/54), (K 27/6),
blbl-i rn-gftr (K 18/29), blbl-i rde (G 121/1), (G 149/2), (G 302/3), (G
532/4), blbl-i rde-dil (K 7/12), blbl-i rde-hl (Mus 6/VIII), blbl-i zr (G
306/5), (G 482/1), blbller (G 121/3), (G 176/5), (G 215/4), (G 243/1), (G 372/3), (G
453/1), (G 456/6), (K 3/28), (K 15/2), blbl-sfat (G 255/2), (G 373/5), fign- andelb
(G 29/3), gl-bang-i hezr (K 18/10), hezr (G 210/4), (G 233/4), (G 396/1), (G 416/5),
(Mus 1/IV,2), nle-i blbl (G 400/3), savt- blbl (G 12/1), (G 310/1), (G 419/1), st u
sad-y blbl (G 304/3), tan- blbl (G 268/2).

FD: anadil (K 1/8), (K 27/7), (Tec IV/2), andelib (G 34/2), (G 35/5), (K 25/2), (K 7/23),
blbl (G 125/1), (G 127/5), (G 130/6), (G 144/5), (G 145/3), (G 187/5), (G 195/7), (G
233/1), (G 249/1), (G 249/1), (G 270/2), (G 295/1), (G 51/7), (G 73/7), (G 73/7), (G
75/4), (K 18/34), (K 24/14), (K 24/15), (K 28/11), (K 3/13), (K 32/38), (K 32/8), (K
4/4), (K 42/45), (K 47/58), (K 9/20), (K 9/31), (K 9/32), (K 9/34), (K 9/46), (K 9/52), (R
48), (Tec III/2), (Tec IV/5), blbl-i b-are (K 18/4), blbl-i cn (G 298/2), blbl-i
dil (G 240/1), blbl-i gam-zede (G 204/6), blbl-i gl-zr-i hsn-i iltifat (K 18/40),
blbl-i kfir-nihd (K 1/44), blbl-i nutk (G 235/7), blbl-i eyd (K 1/64), blbl-i
eydlar (R 31), blbl-i ride (Muh, I), blbl-i zr (G 165/2), (K 18/1), (Tec III/1),
blbller (G 69/7), (Tec XI/6), hezr (K 28/ 32), (Tec; X1/ 6), minkr-i blbl (K 9/29),
terennm-i blbl (K 1/37), tfl-i andelib (K 1/18).

HD: h- blbl (G 433/4), (G 597/5), andelb (G 103/3), (G 112/1), (G 125/3), (G

125/3), (G 139/1), (G 154/4), (G 167/1), (G 247/1), (G 319/1), (G 319/1), (G 412/2), (G
44/ 1), (G 462/2), (G 518/5), (G 536/4), (G 551/3), (G 582/3), (G 655/3), (G 94/1), (K
12/11), (K 12/2), (K 12/5), andelb-i sdk (K 13/17), andelb-i zr (G 116/1), (G 304/4),
aiyn- blbl (G 29/2), (G 79/4), (K, 3), (K 12/10), (K 12/11), (K 12/20), blbl (G
101/2), (G 109/1), (G 109/1), (G 119/5), (G 123/2), (G 124/3), (G 144/1), (G 21/1), (G
210/4), (G 218/2), (G 227/5), (G 231/2), (G 241/1), (G 252/3), (G 272/4), (G 281/1), (G
281/1), (G 281/2), (G 281/3), (G 281/4), (G 281/5), (G 292/4), (G 298/1), (G 298/1), (G
298/2), (G 298/3), (G 298/4), (G 298/5), (G 306/4), (G 314/2), (G 319/2), (G 319/5), (G
337/1), (G 358/1), (G 383/1), (G 383/2), (G 391/1), (G 398/2), (G 406/2), (G 419/1), (G
429/3), (G 445/3), (G 452/4), (G 452/4), (G 479/3), (G 521/4), (G 526/1), (G 526/1), (G
526/1), (G 526/1), (G 526/4), (G 526/5), (G 527/3), (G 527/5), (G 569/5), (G 596/1), (G
61/2), (G 616/4), (G 620/2), (G 7/1), (G 449/4), (K 12/4), (G 12/7), (K 12/9), (K 13/2),
(K 13/5), (K 13/7), (K 21/13), (K 23/11), (K 23/30), (Muh, IX), (Muk 11), (Tah, II),
(Tah, II), blbller (G 104/2), (G 206/5), (G 275/1), (G 319/4), (G 362/3), (G314/3),
blbller 17, blbl-ve (G 274/3), blbl destn-sery (K 23/2), blbl-i afte-dil (G
307/2), blbl-i bahar- hayl (K 10/17), blbl-i gamnk (G 502/3), blbl-i gy (G
220/4), (G 381/4), (G 534/5), (K 2/11), blbl-i gylar (G 97/2), blbl-i gylar 18,
blbl-i glzr (G 286/3), blbl-i glzr- mihnet (G 190/1), blbl-i glzr- ns 19,
blbl-i mest (G 307/1), (K 2/4), blbl-i nln (G 13/3), (G 355/4), (G 364/4), (G
645/1), blbl-i eyd (G 606/1), (K 11/9), blbl-i rde (G 258/3), blbl-i rideler
(G 180/2), blbl-i tab- Hayl (G 608/5), blbl-i zr (K 2/15), blbl-i zr-sfat (K,
7), feryd- blbl (G 466/2), gft gy- blbl (G 49/1), hnmn- blbl (K 12/1),
hezr (G 272/2), (G 319/3), (G 450/4), (G 562/4), (G 579/2), nev-y blbl-i tb (K
14/31), nev-yi andelb (G 619/2), nev-yi blbl (G 450/4), savt- blbl (G 272/3),
ser-i blbl (G 86/2).

KBD: anadil (G 1002/3), (G 331/7), (G 628/2), andelb (G 604/9), belbil (G 628/3), be-
resm-i blbl-i dvne (G 456/2), blbl (G 1000/4), (G 1014/1), (G 1063/6), (G
1067/3), (G 1070/5), (G 109/1), (G 1090/5), (G 110/1), (G 112/1), (G 115/3), (G
1256/3), (G 1274/3), (G 145/4), (G 146/4), (G 147/1), (G 166/8), (G 167/2), (G 176/4),
(G 187/6), (G 204/1), (G 234/1), (G 234/1), (G 243/1), (G 26/1), (G 267/2), (G 275/2),
(G 276/1), (G 276/7), (G 283/4), (G 283/5), (G 286/1), (G 315/5), (G 331/6), (G 342/1),
(G 344/1), (G 344/4), (G 344/5), (G 349/5), (G 354/10), (G 366/1), (G 433/2), (G
469/1), (G 507/1), (G 507/2), (G 51/1), (G 608/1), (G 608/3), (G 681/1), (G 681/2), (G
696/5), (G 721/1), (G 727/3), (G 728/2), (G 755/1), (G 830/1), (G 865/5), (G 920/5),
(G 934/4), (G 943/1), (G 945/1), (G 946/6), (G 987/2), (Tuyu 1364), (Tuyu 1350),
(Tuyu 1358), (Tuyu 1358), (Tuyu 1364), (Tuyu 1421), blbl tt (G 315/3),
blbl (G 862/1), blbl-i dvne (G 100/3), (G 315/1), (G 358/2), blbl-i h-perde-
ser (G 1134/8), blbl-i latf-nev (G 150/1), blbl-i eyd (G 1214/2), (G 129/2),
blbller (G 609/3), hezr (G 283/5), perde-ser blbl (G 152/5).

NAD: andelb (G 130/2), (G 252/4), (G 4/4), (G 675/3), (G 727/ 12), (G 747/4), (G

766/ 3), (G 766/ 5), (G 869/4), (M 3/13), (Mua 157), (T 30/18), andelbn (M 8/9),
andelbn- bihit (G 705/7), andelbn- mahabet (G 222/4), andelb-i emenistn-
suhan (M 7/128), andelb-i zr (G 615/6), (G 882/4), andelbler (G 129/4), ayyr-
andelb (G 489/4), bng-i hezr (M 8/98), blbl (823/3), (G 151/4), (G 204/1), (G
204/1), (G 213/1), (G 255/3), (G 279/5), (G 294/2), (G 324/3), (G 379/3), (G 436/3), (G
442/2), (G 447/1), (G 464/3), (G 482/2), (G 489/12), (G 493/1), (G 493/1), (G 493/2),
(G 493/3), (G 493/4), (G 493/5), (G 493/6), (G 548/1), (G 596/3), (G 616/1), (G 619/2),

17
74. sayfadaki Mersiyenin V. bendinin 5. beyti.
18
74. sayfadaki Mersiyenin II. bendinin 2. beyti.
19
74. sayfadaki Mersiyenin V. bendinin 6. beyti.
(G 623/1), (G 675/4), (G 706/7), (G 741/1), (G 752/2), (G 776/2), (G 776/3), (G 780/2),
(G 789/2), (G 793/1), (G 836/3), (G 879/3), (G 880/1), (G 882/5), (K 11/54), (K 18/18),
(K 19/5), (K 2/13), (Kta 5/7), (M 7/106), (M 8/150), (M 8/57), (M 8/93), (Mua 129), (R
81), (R 85), (T 30/10), (T 68/13), (Tah 3/I), (Tah 3/I), (Tah 3/I), blbln (G 260/5),
blbln- ak (G 452/1), blbln- bg- dehr (G 813/3), blbls (G 527/1), blbl-i
bgne (K 6/4), blbl-i b-haber (G 231/4), blbl-i b-hde-nev (G 324/4), blbl-i
dil (G 374/7), (G 720/2), blbl-i gam-hr (G 816/2), blbl-i gy (G 292/6), (G
626/2), blbl-i khne (K 8/15), blbl-i mahss (G 54/7), blbl-i nz (G 228/3),
blbl-i nahl-i nle (G 531/4), blbl-i nev-zd (T 2/3), blbl-i nigeh (K 6/20), blbl-i
eyd (G 32/2), (G 598/5), (G 790/4), blbl-i rde (G 455/2), blbl-i rideve (G
500/2), blbl-i zr (K 10/9), (T 26/8), blbller (G 649/ 3), (G 649/3), (G 742/8),
(G273/2), (Mf 21), blbl-sfat (Kta 11/3), em-i blbl (Mf 47), (M 37), dil-i
hezr (Mua 92), ebdl- blbl (K 10/8), gl blbl (G 63/5), hme-i hezr-nm (M
6/4), hezr (G 211/5), (G 489/11), (G 489/6), (G 495/1), (G 718/5), (G 742/5), (G
766/3), (G 792/6), (G 832/1), (K 11/54), (K 11/54), (M 7/163), (M 8/53), (M 8/57),
hezrvar (G 711/3), hezrs (G 872/5), hezr- bahr (G 443/7), hezr- b-nev (G
452/6), leb-i blbl (T 51/29), mahsd- blbln- bahr (G 308/1), mnende-i andelb
(R 5), mnend-i blbl (T 76/19), mereb-i hezr (G 234/2), miyn- blbln (G
221/1), nak- ism-iyn- blbl (M 8/46), nev-y blbl-i irz (K 10/27), perde-i
blbl 20, sirik-i andelb (G 571/3), suret-i blbl (G 49/1), ffde-i zebn- hezr (G
137/2), vech-i maet-i blbl (M 8/58), zebn- blbl tt (G 71/5).

NBD: andelib (G 181/7), (G 204/1), (G 305/6), (G 477/3), (K 15/40), (K 20/17), (Kta

30), (Kta 8), andelib-i ba (G 427/7), andelib-i suhan-ser (G 116/6), andelib-i zr (G
34/1), iyne-i blbl (G 405/5), blbl (G 386/5), (G 100/5), (G 116/3), (G 133/3), (G
147/1), G 15/1), (G 15/2), (G 153/3), (G 154/9), (G 163/7), (G 166/3), (G 196/2), (G
207/8), (G 210/4), (G 211/6), (G 214/6), (G 217/5), (G 218/5), (G 229/2), (G 234/2), (G
280/5), (G 281/1), (G 281/4), (G 298/1), (G 311/6), (G 356/2), (G 357/6), (G 358/4), (G
36/6), (G 368/5), (G 383/5), (G 408/4), (G 414/1), (G 418/6), (G 424/7), (G 430/4), (G
433/1), (G 463/1), (G 466/3), (G 475/7), (G 480/5), (G 488/2), (G 499/4), (G 50/5), (G
503/2), (G 520/8), (G 522/4), (G 527/7), (G 535/7), (G 55/3), (G 558/5), (G 563/3), (G
578/2), (G 620/7), (G 624/2), (G 628/1), (G 76/3), (G 76/5), (G 93/5), (G 95/7), (G
97/2), (K 1/2), (K 12/5), (K 15/12), (K 15/17), (K 15/6), (K 17/22), (K 17/7), (K 17/8),
(K 24/5), (K, 27), (K 5/23), (K 9/4), (Mu 7/1), (R 56), blbl kumr (Mur 6/III),
blbl-i ba- ata (K 18/23), blbl-i b-are (K 20/19), blbl-i bidr (G 204/5), blbl-
i b-dil (K 2/5), blbl-i cn (G 385/5), (G 648/6), blbl-i gl-zr (G 29/6), blbl-i
hayl (K 22/43), blbl-i hezr-nev (G 193/2), blbl-i mest (G 561/8), blbl-i nln
(G 271/5), blbl-i ride (K 24/8), blbl-i tab (K 16/41), blbl-i tab- Necti (G
488/7), blbller (G 109/2), (G 130/4), (G 135/3), (G 232/1), (G 246/5), (G 29/2), (G
526/1), (G 56/2), hezr (G 423/6), (G 539/2), (K 8/38), hezr 21, nara-i blbl (K
15/15), sad-yi blbl (G 295/5).

ND: andelbn (K 34/3), andelbn- glistan (T 54/3), andelb-s (G 106/6), andelb-i

hme (T 43/30), iyn- blbl (K 8/36), bee-i blbl (K 11/43), blbl (G 125/7),
(G 137/2), (G 138/1), (G 14/4), (G 31/6), (G 6/1), (G 68/4), (G 87/4), (G 91/6), (K
11/6), (K 13/8), (K 15/4), (K 15/9), (K 35/20), (K 35/33), (K 5/34), (K 8/20), (M

20
478. sayfadaki Rubai.
21
118. sayfadaki Mersiyenin V. bendinin 4. beyti.
10/44), ( 10/III), ( 16/I), ( 24/I), ( 28/I), ( 28/V), ( 3/III), ( 6/V), (T 17/8),
blbl-i b- belat (K 12/44), blbl-i dvne (G 113/1), blbl-i gy (K 14/1), (T
20/20), (T 29/8), blbl-i handn ( 14/III), blbl-i nln (G 86/1), blbl-i ermende
(G 114/1), blbl-i evk u net (K 16/2), blbl-i eyd (G 161/5), (G 5/1), (K 3/56),
blbl-i zr (G 149/4), (K 8/18), blbller (G 71/1), (G 71/1), (G 71/ 2 ), (G 71/2), (G
71/3), (G 71/4), (G 71/5), (K 2/7), ( 17/II), ( 8/II), g-i blbl-i zr ( 18/III), gl
blbl (G 127/7), hezr (G 31/3), (G 6/2), (K 11/14), (M 10/46), (M 10/47), (M 10/47),
( 16/V), hezr- zr (K 5/10), name-i blbl kumr ( 28/IV), nev-yi andelbn (
24/I), nev-yi blbl (G 160/2), niyaz- andelban ( 5/II), rek-i nev-y andelbn (K
36/37).

NFD: h- andelbn (K 31/37), andelb (K 31/ 49), andelbn- emen (G 107/4),

iyn- blbl (G 134,1/2), bert- evk-i blbl (K 50/10), blbl (G 103/4), (G
120/3), (G 120/6), (G 133/3), (G 2/4), (G 3/4), (G 33/1), (G 45/5), (G 56/4), (G 68/3),
(G 72/2), (G 81/5), (G 84/6), (G 97/4), (K 1/11), (K 47/5), (K 50/13), (K 6/14), (Mf
3), blbller (G 47/4), (K 63/1), (K 63/3), blbl-s (G 121/8), blbl-i destn-sery-
mana (K 31/58), blbl-i gy (K 53/50), blbl-i glzr- ak (K 13/35), blbl-i ho-
zemzeme-i glen-i Rm (K 60/8), blbl-i sermest (G 133/5), blbl-i h- emen-i
man (K 36/51), blbl-i rde-nagam (K 60/7), blbl-i zr (G 133/2), (K 50/14), (K
50/6), blbller (G 125/1), dil-i pr-hn- blbl (K 50/9), hezr (K 31/43), minnet-i
blbl (G 5/3), nevy- blbl-i zr (K 14/15), sermest-i blbl (G 115/2), err- h-
blbl (K 6/13).

NLD: h- andelb (G 20/5), h- blbl (G 184/6), (G 316/5), andelb (G 17/1), (G

17/1), (G 17/2), (G 17/3), (G 17/4), (G 17/5), (G 20/1), (G 346/3), (G 77/5), (K 230/6),
andelbn (K 6/50), andelb-i bg- gam (G 75/2), andelb-i kuhenbahr- gam (G
140/7), andelb-i ntka (K 29/12), blbl (G 120/1), (G 180/6), (G 200/2), (G 208/1),
(G 208/1), (G 228/1), (G 228/1), (G 228/2), (G 228/3), (G 228/4), (G 228/5), (G 275/5),
(G 276/1), (G 285/2), (G 291/2), (G 318/1), (G 340/1), (G 342/4), (G 357/4), (G
386/4), (G 54/3), (G 55/1), (G 6/1), (G 98/3), (G 98/5), (G 98/6), (K 14/86), (K 28/74),
(K 6/49), (K 6/53), (Kta 6), (Mf 27), ( 41/IV), blbl u gurb (K 3/16), blbl
pervane (G 208/5), blbl pervane (G 71/3), blbl-i cn (G 321/1), blbl-i glzr-
mihnet (G 160/2), blbl-i h-nefes (G 98/2), blbl-i rde (G 98/4), (Ter 2/IV,5),
blbl-i rde-i h-elhn (K 6/48), blbl-i zr (G 357/2), (K 28/75), blbller (G
266/1), (G 77/3), (G 77/6), (K 13/30), ( 132/IV), ( 41/III), dg- dern- blbl (G
318/5), dem-i serd-i hezr (G 76/6), dil-i blbl-i nln (G 10/1), feryd- andelb (G
290/3), feryd- andelb (G 86/3), hezr (G 115/1), (G 278/3), (G 357/5), (G 55/4), (K
28/77), ( 41/II), hezr- h (G 186/5), hezr- dil (G 25/4), (G 43/5), (G 180/ 3), nle-i
andelb-i cn (G 254/2), nle-i blbl (G 81/5), nigby-i blbl (G 10/3), nev-y
blbl (G 30/6).

ND: andelibn (K 25/13), blbl (G 10/5), (G 126/1), (G 129/3), (G 129/4), (G 49/4),

(G 81/1), (G 81/1), (G 81/2), (G 81/2), (G 81/3), (G 81/4), (G 81/5), (G 93/2), (G 93/4),
(K 19/23), (K 27/1), (K 8/15), (K 9/5), (Mur, II), (R 4), (Ter 5/I,6), blbl 22, blbl-i
bg- evk (G 91/2), blbl-i gy (G 88/2), blbl-i mestne (G 86/4), blbl-i pkize-
nev (K 12/28), blbl-i pr-evk (G 110/5), blbl-i eyd (G 55/3), (K 11/9), blbl-i

22
21. sayfadaki Der Medh-i Hazret-i Mevln Kuddise Sirreh balkl manzumenin 1. beyti.
h- nagme-perdz 23, blbl-i h- nagme-perdz 24, blbl-i rde-nesim (G 95/2),
blbl-i tab (K 13/25), blbl-i tab- Net (G 105/5), blbller (G 126/3), (G 90/4),
(K 11/10), (K 11/4), (K 12/1), (Ter 5/II,1), dem-i blbl-i eyd (G 50/1), dern-
blbl-i zr (K 27/2), dil-i blbl (G 10/3), fign- blbl-i ftekr (G 55/4), gl-i
blbl-nm-y bezm-i saf 25, hanman-suz- dil-i blbl-i zar (G 105/2), kasd- blbl-i
zr (G 15/4), mevsim-i feryd- hezr (G 105/1), rz- blbl (G 19/4), sne-i blbl (G
109/2), sz- blbl (G 96/4), zevk-i nev-y andelibn (K 27/9).

D: h- hezr (G 82/3), andelb (G 114/7), (G 169/1), (G 24/9), (K 14/9), (Mus 1/II,1),

andelb-i ntk (K 3/3), blbl (G 109/2), (G 138/4), (G 153/6), (G 156/1), (G 156/4),
(G 158/4), (G 159/3), (G 166/3), (G 168/2), (G 176/1), (G 176/6), (G 177/4), (G 188/3),
(G 195/5), (G 197/6), (G 33/1), (G 46/1), (G 49/3), (G 57/7), (G 67/1), (G 75/3), (G
76/5), (G 97/4), (K 10/15), (K 10/7), (K 8/29), (K 9/13), (K 9/22), (K 9/48), (K 9/5),
(K15/12), (Mus 2/I,9), (Mus 2/II,12), (Mus 4/II,6), (Mus 1/III,3), blbl-i cn (G 86/2),
blbl-i cennet (G 87/5), blbl-i ho-elhn (K 14/8), hl-i blbl (G 35/1), hezr (G
105/5), (G 146/1), nevy- blbl kumr (K 15/21), zikr-i hatb-i andelb (G 66/4).

GD: h- blbl (G 37/6), vz- blbln (G 60/12), anadil (G 105/5), andelb (G

57/9), aiyn- blbl-i efss (G 194/7), bng- hezr (G 180/2), bz- hezr (G 305/10),
blbl (144/6), (G 102/4), (G 110/4), (G 142/3), (G 144/1), (G 144/6), (G 146/1), (G
166/5), (G 171/3), (G 180/1), (G 247/3), (G 281/1), (G 281/1), (G 311/4), (G 318/3), (G
525/4), (G 319/1), (K 16/15), (Kta 30), (Kta 40), (M 4/1), (M 4/29), (M 4/30), (M
4/38), (M 4/41), (M 4/44), (R 2), ( 6/I), (Tah 15/II), (Tah 14/II), (Tec 1/V,2), blbl u
c (Tec 13/I,1), blbl pervane (G 300/6), blbl pervane-ve (G 170/2), blbln
(G 307/8), (K 13/2), (T 48/15), blbl-s (Tec 12/V,2), blbl-i te-srd (G 285/2),
blbl-i dvne (G 286/1), blbl-i glzr- tegh- ak- l-yezl (Kta 6), blbl-i
hm (K 12/18), (Tec 13/V,3), blbl-i ho-name-i glzr- fen (G 80/6), blbl-i
h- heves (G 128/7), blbl-i rz (K 28/31), blbller (K 19/3), (K 19/7), ( 4/IV),
em-i blbl (G 61/1), fign- blbl (G 191/3), gencne-i hezr (G 53/9), hl-i andelb
(M 4/21), hezr (G 242/4), (G 82/2), (K 16/1), (T 68/1), (Tah 11/IV), hezr- glen-i
tevhd (G 81/7), hezr- tab (G 326/4), hezr- tab- b-smn (K 17/8), mje-i andelb
(G 276/1), ser-mest-i andelb (Ter 8/II,3), if-y sadr- blbl (G 258/2), ule-i h-
blbl (G 9/3), ule-i h- blbl (K 14/2), tavsf-i blbl (M 4/13).

YD: andelb-i b-nev (G 318/2), bd- andelb (G 17/4), andelb (G 103/4), (G

107/4), (G 111/3), (G 223/1), (G 232/6), (G 391/3), (G 393/4), (G 397/4), (G 87/4), (G
95/3), (K 2/19), andelbn (G 107/4), (G 42/4), andelb-i ho-sad (G 432/3), andelb-i
zr (G 51/4), iyn- blbl-i glzr (G 76/3), iyn- blbl-i eyd (G 56/2), te-i
evk-i hezr (G 106/1), blbl (G 104/5), (G 117/4), (G 120/1), (G 131/2), (G 131/5),
(G 140/2), (G 149/3), (G 200/4), (G 215/3), (G 221/5), (G 222/2), (G 223/3), (G 226/1),
(G 233/3), (G 234/4), (G 25/1), (G 251/5), (G 253/3), (G 259/3), (G 265/5), (G 278/1),
(G 287/2), (G 294/3), (G 3/1), (G 304/1), (G 312/2), (G 315/1), (G 332/5), (G 333/4), (G
334/1), (G 360/4), (G 366/1), (G 373/4), (G 374/5), (G 378/1), (G 38/1), (G 382/3), (G
385/3), (G 391/2), (G 391/4), (G 401/1), (G 401/3), (G 408/4), (G 408/2), (G 41/1), (G
410/3), (G 417/1), (G 421/1), (G 421/4), (G 441/3), (G 444/5), (G 49/3), (G 50/4), (G

23
21. sayfadaki Der Medh-i Hazret-i Mevln Kuddise Sirreh balkl manzumenin 4. beyti.
24
8. sayfadaki Natn 2. beyti.
25
170. sayfadaki ehrengizin 55. beyti.
56/3), (G 63/6), (G 95/2), (G 96/1), (G 99/1), (G 63/3), (K 2/10), (K 2/20), (K 5/1), (K
5/10), (Kta 20), (Kta 51), (M, 74), (M, 76), (Matla 111), (Matla 60), (Matla 97), blbl
gl (G 294/4), blbl pervaneler (G 104/3), blbln- bag (K 5/9), blbl-i fte-
hl (G 104/2), blbl-i bg (G 237/1), blbl-i bare (G 417/4), blbl-i demsz (G
153/1), blbl-i dil (G 359/1), (K 4/15), blbl-i gy (G 296/5), blbl-i glen (G
384/2), blbl-i glzr (G 276/1), (G 360/5), (G 42/4), blbl-i mehcr (G 132/3),
blbl-i nln (G 12/3), (G 133/1), blbl-i pkze-makl (G 231/4), blbl-i rengn-ed
(G 10/5), blbl-i eyd (G 103/3), (G 112/2), (G 169/4), (G 196/4), (G 199/3), (G 2/2),
(G 233/3), (G 354/5), (G 366/2), (G 4/1), (G 418/2), (G 446/4), (G 449/3), (G 67/4),
blbl-i rde (G 223/5), (G 293/4), (G 33/5), (G 4/3), (G 63/1), blbl-i zr (G 111/1),
(G 199/1), (G 88/4), blbller (G 182/2), (G 194/3), (G 199/2), (G 222/1), (G 240/4), (G
372/1), (G 372/4), (G 373/1), (G 412/1), (G 432/1), (Matla 92), (Mf 133), (Tah, I),
dd- andelb (G 17/1), dil-i hezr (G 316/2), ek-i blbl-i zr (G 123/2), feryd-
andelb (G 17/1), feryd- blbl (K 2/15), feryd-res-i blbl (G 234/1), fign- blbl-
i n-d (G 150/5), gonca-y dil-i nd- andelb (G 17/2), gl blbl (G 68/4), hem-
nefes-i blbl (G 234/2), heves-i blbl (G 234/1), hezr (G 199/1), (G 254/1), (G
277/5), (G 284/2), (G 334/3), (G 357/5), (G 363/5), (G 395/2), (G 51/5), (G 53/1), (G
56/2), (G 94/1), hezr- gam (G 206/2), hezr- zr (G 171/5), kafes-i blbl (G 234/3),
mem- blbl-i eyd (G 205/1), mtd- andelb (G 17/3), mltemes-i blbl (G
234/5), nefes-i blbl (G 234/4), niyaz- blbl-i zr (G 312/2), rite-i cn- hezr (G
401/2), em ile blbl (G 318/4), std- andelb (G 17/5), vasl- gl ile blbl (G
385/1).

ZD: I.C: andelb (G 181/3), (G 196/7), (G 219/5), (G 246/3), (G 181/3), (G 648/4),

andelb-i cn (G 307/5), andelb-i h-nev (G 253/1), blbl (G 138/3), (G 16/7), (G
167/1), (G 180/4), (G 180/5), (G 180/5), (G 230/2), (G 305/5), (G 327/5), (G 348/2), (G
365/1), (G 367/1), (G 375/5), (G 375/5), (G 413/5), (G 415/2), (G 419/2), (G 487/4), (G
52/2), (G 242/4), (G 250/2), blbl-i dil (G 204/1), blbl-i dil-teng (G 225/1), blbl-i
gy (G 200/2), (G 213/5), (G 346/3), (G 524/3), blbl-i h-hn (G 154/2), blbl-i
nle (G 410/1), blbl-i rde (G 41/2), blbller (G 14/3), (G 180/1), (G 265/3),
feryd- blbl (G 186/3), (G 41/1), hezr (G 141/5), (G 167/1), (G 186/3), Zt-i
blbl-zebn (G 79/7).

ZD II.C: andelb (G 815/2), (G 824/2), (G 884/6), (G 884/7), belbil (G 829/4), blbl

(G 515/3), (G 516/4), (G 519/1), (G 533/3), (G 545/1), (G 556/3), (G 568/6), (G 611/3),
(G 647/3), (G 650/2), (G 691/2), (G 719/1), (G 719/2), (G 747/1), (G 747/1), (G
747/10), (G 747/11), (G 747/2), (G 747/3), (G 747/4), (G 747/5), (G 747/6), (G 747/7),
(G 747/8), (G 747/8), (G 747/9), (G 770/3), (G 788/5), (G 805/2), (G 805/7), (G 836/2),
(G 850/3), (G 850/6), (G 857/1), (G 867/1), (G 933/4), (G 947/3), (G 964/3), blbl
gl (G 845/1), blbl-i cn (G 997/2), blbl-i dil (G 985/3), blbl-i gy (G 967/2),
blbl-i gl-zr- ceml (G 526/7), blbl-i eyd (G 528/1), blbl-i rde (G 967/5),
blbl-i rde-diller (G 677/4), blbl-i zr (G 675/6), blbller (G 586/1), (G 587/2),
(G 965/7), blbl-sfat (G 586/7), cism-i blbl (G 734/3), gazel-hn- blbl (G 850/5),
hnende-i hezr (G 836/7), hezar (G 836/5), (G 836/6), Kelm-i blbl (G 836/1), murg-
dil-i belbil (G 836/4).

ZD III.C: h- blbl (G 1292/3), iyn- blbl (G 1660/2), anadil (G 1270/2), andelb

(G 1241/1), (G 1242/1), (G 1572/5), (G 1815/7), andelb-i h-nev (G 1072/3), te-i
h- belbil (G 1723/3), belbil (G 1363/9), (G 1449/2), blbl (G 1016/2), (G 1064/2),
(G 1083/4), (G 1143/5), (G 1174/6), (G 1174/7), (G 1202/4), (G 1205/1), (G 1247/2),
(G 1269/1), (G 1288/3), (G 1292/5), (G 1302/1), (G 1313/4), (G 1387/1), (G 1407/1),
(G 1421/4), (G 1441/2), (G 1443/3), (G 1450/3), (G 1476/6), (G 1484/3), (G 1547/1),
(G 1591/1), (G 1598/6), (G 1629/2), (G 1639/4), (G 1653/5), (G 1653/5), (G 1663/1),
(G 1701/5), (G 1721/4), (G 1724/3), (G 1742/1), (G 1763/5), (G 1808/6), (G 1814/4),
blbl-i bg- belgat (G 1158/5), (G 1630/6), blbl-i bg- letafet (G 1017/5), (G
1018/5), blbl-i dil (G 1399/3), blbl-i dil-haste (G 1598/7), blbl-i gy (G
1171/1), (G 1196/5), (G 1402/5), (G 1424/2), (G 1806/4), blbl-i gyende (G 1244/3),
blbl-i medh (G 1785/7), blbl-i mest (G 1271/2), blbl-i sad (G 1294/6), blbl-i
rde (G 1623/4), blbl-i rde-hl (G 1152/5), blbller (G 1506/3), feryd- hezr
(G 1493/1), feryd- hezr (G 1493/1), hezr (G 1420/5), sad-y blbl (G 1270/2),
szi-i h- blbl (G 1149/6).

4.2. Gvercin/Kebter/Hamme/Verk

Gvercinin Arapas hamm, hamme, Farsas kebterdir (zkrml, 1983: C

2, 571). Ayrca verk da gk renkli gvercin veya cami gvercini demektir (Kam,
1998: 93). Eski Anadolu Trkesinde gercin biiminde kullanlan gvercin
kelimesinin Moolca kgercinden geldii sylenir (zkrml, 1983: C 2, 571).
Bu kular genellikle orta irilikte, kk ve yuvarlak bal, ksa ayakl, uzun ve
sivri kanatl kulardr. yi uucu olan bu kular genellikle tane ile beslenirler. Ancak
meyve ile beslenen baz trleri de vardr (en, 17.05.2006, www.geocities.com).
Genellikle aalarda yuva yaparlar (BL, 1986: C 8, 4878). Gvercin yuvalar basit ve
al rpdan oluan ufak bir ynak eklindedir (en, 17.05.2006,
www.geocities.com). Gvercinlerin hzl ve srekli bir u salayan geni kanatlar
vardr (BL, 1986: C 6, 4878).
Gvercingillerde su ime ekli dier bir ok kutan farkldr. Dier kular, bir
yudum su alp kafalarn yukar doru kaldrarak suyu yutarlar. Gvercinler ise ayn
memelilerde olduu gibi suyu emerek ierler. Bu zellik sadece gvercinlere aittir
(en, 17.05.2006, www.geocities.com).
Btn kular iinde yalnzca gvercinlerde rastlanan benzersiz bir zellik de
yavrularn beslenmesi iin gvercin st ad verilen bir salgnn salglanmasdr.
Yavrular yumurtadan ktktan sonra yaklak bir hafta sre ile bu salg ile beslenirler.
Memelilerdeki ste olduka yakn olan bu salg halk arasnda ku st olarak bilinir
(en, 17.05.2006, www.geocities.com).
Eskiden haber gvercini olarak kullanlan gvercinler, dayankllk ve hzllk
yetenekleri zel idmanlarla gelitirilen hayvanlard (BL, 1986: C 6, 4878).
Ayn zamanda bir ss kuu olan (BL, 1986: C 6, 4878) gvercinler dnyann her
yerinde barn semboldrler (Diner, 17.05.2006, www.kad.org.tr). Gvercinlerin
insanlar arasnda bar ve sevgi remzi olarak dolatna inanlr (DTDEA, 1979: C 3,
427). Eti lezzetli, gbresi iek ve sebzeler iin ok faydal olan gvercinin pislii
halk arasnda kullanlan ilalardan saylmtr (DTDEA, 1979: C 3, 428).
Ayrca gvercin, insanolunun evcilletirdii ilk ku olma zelliini
korumaktadr. Dolaysyla gvercin yetitiriciliinin tarihi de olduka eskilere
dayanmaktadr (en,17.05.2006, www.geocities.com).
Dinsel kaynaklarda gvercinden ilk kez Tevratta sz edildi. Nuh peygamber,
tufandan sonra yeryznn kuruyup kurumadn renerek kendisine haber getirmesi
iin gemiden dar kez gvercin salar. Gvercin, ilk uuunda konacak hibir yer
bulamayarak geri dner. Yedi gn sonra ikinci uuunda gagasnda bir zeytin dal ile
dner. Yine yedi gn sonra son kez uar ve geri dnmez. Bylece Nuh peygamber
yeryznn artk kuruduunu anlayarak yanndaki btn canllarla birlikte karaya kar
(BL, 1986: C 6, 4878). Bu olay Tanrnn insanlarla bartn gsterdiinden
gvercin gnmze dek barn simgesi olmutur (zkrml, 19823: C 2, 571).
Hristiyanlkta gnahtan uzak saf kiilerin remzi olarak kabul edilen (DTDEA,
1979: C 3, 428) gvercin, Hristiyanlkta da slam inancnda olduu gibi gnahszlk,
bar ve sevgi simgesidir (BL, 1986: C 6, 4878).
Hz. Peygamber Mekkeden Medineye hicret ederken Sevr dandaki bir
maaraya snd srada, rmceklerin rd bir a zerine yuva kurarak
peygamberimizin gizlenmesine yardm ettiinden dolay gvercin, manen makbul bir
ku saylmaktadr (DTDEA, 1979: C 3, 427).
Gvercinlerin Hz. Muhammede duyduklar sayg ve sevgiden tr (Akaln,
1993: 94) Kbenin zerinden umadna, zerine konmadna inanlr (DTDEA,
1979: C 3, 427). Bu nedenle slam lkelerindeki, zellikle Osmanl dnemi mimari
eserlerinde (DTDEA, 1979: C 3, 427) cami, kule ve sur gibi yaplara, ilerinde
gvercinlerin barnmalar iin (BL, 1986: C 6, 4878) zel surette ku evleri yaplmtr
(DTDEA, 1979: C 3, 428).
Tasavvufta gnl ve sr ula olarak geen gvercin makamdan makama haber
gtrr (DTDEA, 1979: C 3, 428). Gvercin, ayn zamanda ermilerin ruhudur.
Nitekim kimi tarikat ulularnn ruhlarnn uyurlarken bedenlerinden kp, kutsal
yerleri dolatna inanlr. Szl sylencelerin yansra velayetnmelerde de
karlatmz gvercin donuna girme motifi bu inancn rndr (zkrml, 1983:
C 2, 571). Din-tasavvufi edebiyat verimlerinde zellikle Hac Bekta Velnin
efsaneye gre gvercin olup uarak gsterdii kerametler sk ilenmitir (DTDEA,
1979: C 3, 428).
Matbu Mevlitlerin sonuna eklenen Kesik ba, Geyik gibi hikyelerden biri de
gvercine aittir. Buna gre (1461 tarihli bir yazma V. M. Kocatrk zel ktphanesi),
bir gn bir gvercin uup gelerek Hz. peygambere snr. Kendini kovalayan
doandan kurtarlmasn ister. Hz. Peygamber onu saklar. Doan gelip avn,
ocuklarnn rzkn ister. Hz. Peygamber onun yerine koyun vermeyi, teklif ederse de
doan raz olmaz. Bu sefer Hz. Peygamber kendi etinden kesip vermeyi teklif edince
doan bunu kabul eder. Kesmek zere bak getirilince doan silkinip Cebrail,
gvercin de Mikil olur, Peygamberin elini pp, onun efaatini denemek zere Allah
tarafndan gnderildiklerini bildirirler (DTDEA, 1979: C 3, 428).
Kugurdama ya da dem ekme ad verilen zel sesler karan (BL, 1986: C 8,
4878) gvercin dnya edebiyatnn en gzde kularndan biridir (Akaln, 1993: 89).
Trk edebiyatnda eskiden posta ilerinde kullanlmas dolays ile mehurdur
(Pala, 2003: 277). Gvercin, eski edebiyatmzda zellikle haberci remzi olarak
gemektedir. Ayrca ehl olmas, yabanilerinin avlanmas ve kebap edilmesi ile ele
alnr. Can ve gnl iin benzetme unsurudur. Dne dne umas ve ku, ku diye t
de bariz zelliklerinden olup, Nereye? Nereye? veya Nerede? Nerede? sorusunun
mukabili gibi kabul edilmitir (DTDEA, 1979: C 3, 428).
Gvercin bir av kuu olarak avc kularla birlikte anld gibi sevgili yerinde de
kullanlr. Ayrca gvercin eti, meze olarak olduka makbul grlr (Pala, 2003: 277).
Halk edebiyatnda ise duruu, sessizlii, rkeklii gibi zellikleri nedeniyle
sevgiliyi nitelemede kullanlmtr (zkrml, 1983: C 2, 571).

m- zlfnle gnl Msr harb oldu diye

Sana iletti kebter haberi dne dne NBD 360/G 472, 3
 Salarnn gecesinde gnl ehri ykld diye gvercin dne dne sana haber
ulatrd.
am kelimesi hem gece, karanlk hem de am ehri demektir. Msr da hem lke
hem byk ehir demektir.
Bilindii gibi gvercin dnerek uar ve eski alardan beri haberleme aracdr.

Tullb- bdn oldugna eyle itimd

Urduka takla evc-i hevda hammeler NAD 563/G 136, 5

Gkyznde takla atan gvercinlerin rzgrn talipleri (rencileri) olduunu

anla.
Gvercinlerin havada takla atmalar mehurdur. Takla atan gvercin trleri
vardr. air beytinde evresinde mahede ettii, bahsedilen gvercin trn sz konusu
etmektedir.

Rite-i cnile sar eh-perine ey Yahy

Senden iletse eger yre kebter kgaz YD 47/G 45, 5

Ey Yahya, eer gvercin yre senden kat iletirse o kad gvercinin byk
kanadna can ipi ile sar.

Gvercin posta ilerinde kullanlmasyla bilinir, bu beyitte de ktan sevgiliye

haber gtryor. Eer gvercin ile sevgiliye haber gnderirsen kad kuun byk
kanadna can ipinle sar ki hem sk olsun hem de senin cann da katla beraber
sevgiliye ulasn diyor air a.

Bir kebterdir hyl-i zlf-i yr ey dde kim

Ek-i smnnden ayana halhal eyledin HD 183/G 273, 2

Sevgilinin zlfnn hayali bir gvercindir. Ey gz, gm gibi yanla o

gvercinin ayana halhal yaptn.

Beyitte, gvercinlerin ayana ss amal balanan boncuk takma geleneine

iaret edilmektedir. air, ayn zamanda sevgilinin ayaklarna dkt gm gibi gz
yalarn dile getirmektedir.

Klurdum zr glende gerdm yrum ol gn

geyik didi g g g ggerin didi bu bu bu KBD 286/G 726, 5

Glende alardm, yrimi verdim. O gn, veyik g g g dedi, gvercin bu

bu bu.
k gl bahesinde hem alyor hem sevdiini vyor. Oradaki gvercin ve
veyik de ona katlyor.

Gvercin kelimesi divanlarda ak kebteri, vre kebter, zde kebter, gnlm

kebteri, kasr- rem kebteri, kebter gnlm tamlamalarnda da geer.

APD: kebter (G 12/3), (K 29/IV,4), kebter-i dil (G 175/4), kebter-i dil cn (G

150/4).
BD: kebter (G 347/3), (K 7/9), dil-ber-i h- kebter-bze (G 301/2), hlhl-i kebter
(K 19/30), hn- kebter (G 147/2), (G 212/1).

FD: kebter (K, 19).

HD: hamm- akl (K 1/25), kebter (G 171/1), (G 23/3), (G 273/2), (G 344/2), (G

635/4), kebter-hne (G 125/5), uh- kebuter-bz (G 344/1).

KBD: ggerin (G 726/5).

NAD: hamm (K 12/81), hamme-i bm (G 421/10), hammeler (G 136/5), hn-

kebter (G 599/3), kebter-i kalem (G 263/5), pertb- hamm (K 12/46).

NBD: ggercin (G 28/5), (G 394/5), ggercincik (Kta 54/2), hamme (G 442/8),

kebter (G 45/3), (G 472/3), kebter 26.

ND: hamme-bee (K 11/18), hamme-ve (Kta 9), kebter (M 10/43), verk (K

14/42).

NLD: afet-i mektb- hamm-ver (G 125/4), hamm- dil (G 268/3), bl-i hamm (K
30/4), kebter (K 13/13), (Kta 5/1), kebter-i vre (G 366/3), kebter-i harem (G
189/4), (K 8/14).

ND: kebter (K 19/31), kebter-beeler (K 23/17).

D: heves-i sayd- kebter (K 32/35), heves-i sayd- kebter (K 47/29), kebter (G

198/4), (G 198/4), (K 23/20), hin kebter (K 58/26).

GD: bl-i kebter (G 39/5), kebter (G 154/5), kebter-hne-i sdk u saf (K 7/9),
kebter-i dil (G 13/3), kebter-i harem-i yr (G 221/5), kebter-i nigeh (G 179/1),
kebter-i peygam (K 20/4).

YD: l- kebter (G 231/2), hamme (G 181/2), kebter (G 45/5).

ZD I.C: hamm (G 414/2), kebk kebter (G 162/2), kebter (G 169/3), (G 169/3), (G

230/4), (G 448/4), kebter-bz (G 387/5), (G 397/5), kebterler (G 422/5), kebter-ve
(G 422/1).

ZD II.C: hamm (G 926/4), kebter (G 514/4), (G 649/4), (G 671/3), (G 683/1), (G

906/3), (G 955/7), (G 997/4), kebterler (G 912/3), (G 965/4).

ZD III.C: hamm (G 1583/4), (G 1617/ 1), hamme (G 1370/2), kebter (G 1053/2), (G

1185/6), (G 1365/3), (G 1400/4), (G 1511/2), (G 1584/3), (G 1654/5), kebterler (G
1366/5).

26
118. sayfadaki Mersiyenin III. bendinin 7. beyti.
4.3. Papaan/Tt/Bebg

Papaan, kaln ve ok kvrk gagal, kavrayc ve ince ayakl, drt parmandan

ikisi arkaya dnk duran, insan sesini taklit edebilen bir ku trdr (BL, 1986: C 15,
9148). Papaann kemiksi yzeyli, etli dili ona insan sesini taklit etme olana verir.
Ba hacimli, tyleri ok renkli ve alacal olan (BL, 1986: C 15, 9148) papaann kanad
yeil, gvdesi ve bann bir ksm aldr (DTDEA, 1998: C 8, 396).
Uzun bir kuyrua sahip olan papaanlar, dnyann tropikal ormanlarnda
bulunan ve kalabalk srler hlinde yaayan aal kulardr (BL, 1986: C 15, 9148).
Papaanlar daha ok bitkicildir; meyveler, tohumlar, iekler ve tomurcuklarla
beslenir; baz trleri balz yer ve dilleri saakldr (BL, 1986: C 15, 9148).
320yi akn tr olan papaanlarn psiik yetenekleri gelimitir ama yine de
kargalarn dzeyine eriemez (BL, 1986: C 15, 9148).
Arapas bebg, Faras tt Trkesi papaan (Onay, 1992: 70) veya dudu
kuudur (Pala, 2003: 474). Eski edebiyatmzda blblden sonra en fazla sz konusu
edilen ku, papaandr (DTDEA, 1998: C 8, 395-396).
Tt halk arasnda papaandan daha maruftur (Onay, 1992: 70). Sylenen
szleri tekrar etmesi, insan gibi konumas bu kuun en nemli zelliidir (DTDEA,
1998: C 8, 396).
Tt aynaya kar konuur veya konuturulur (DTDEA, 1998: C 8, 396). Tt ve
papaanlar syletmek iin (Onay, 1992: 70) kuu byk bir aynann nne koyup
kendisi (Pala, 2003: 474) ayna ardna gizlenen kuu, retilmesi matlup kelimeleri
tekrar ettike kafesteki ku, aksinin de bir ku olduunu (Onay, 1992: 70) ve bu sesi,
kendisi gibi bir kuun kardn zannederek duyduklarn mtemadiyen tekrar (Onay,
1992: 70) eder; bylece renir ve konumaya balarm (Pala, 2003: 474). Bu sebeple
tt-yne sznden yaplm mazmunlar oktur (Onay, 1992: 70).
Ttye konuma retmek iin karsna ayna konulduundan dolay sevgilinin
yana aynaya, onu grnce gzel szlerle ven k da ttye benzetilir (BL, 1986: C
19, 11766). Renk ile ilgili tebihlerde ise sevgilinin ayva tyleri sz konusudur. Sakal
yani sevgilinin yzndeki ayva tyleri, yzn aynaya tebihi hlinde sanki aynada ka-
nadn gsteren yeil bal bir papaan anlamnda tt-i ser-sebz olarak anlr
(DTDEA, 1998: C 8, 396).
Eskiden eker kamtan kartlr ve kam da Msrdan ihra olunurdu. Bu
cihetle airlerimiz tt, bebgdan bahsederken ekeri, kam ve bu meyanda Msr da
ihmal etmemilerdir (Onay, 1992: 70). ekerin tt ile birlikte anlmasnn sebebi ise
ttnin eker ile beslenmesi ve konutuu zaman da kendisine dl olarak eker
verilmesidir. Ttnin tatl dilli oluu da buna balanr (Pala, 2003: 474). Ttnin eker
sevmesi gibi, klar iin de eker sevgilinin dudaklar, az ve szleridir (DTDEA,
1998: C 8, 396).
Ayrca ttlerin kafeslerine de eker aslrm. airlerimiz bu kularn eker
yemek suretiyle sz sylediklerine inanm gibi grnmler, bu suretle kendileri de
refah ve iltifat grrlerse iyi iirler, kasideler syleyeceklerini ileri srmlerdir (Onay,
1992: 71).
Tt divan iirinde ayna ve eker ile birlikte anlr. Aynaya kar eker ile
birlikte anlmas, airin methiye veya iir yazan kalemi, bizzat airin kendisi, k veya
onun can ile gnl olarak kabul edilir (DTDEA, 1998: C 8, 396).
Ttnin, insan gibi konuabilmesinden ve eker yemesinden esinlenilerek (BL,
1986: C 19, 11766) ntk, eker-hand, eker-h (eker ineyen papaan, gzel konuan
sevgili), gya (konuan papaan) (BL, 1986: C 19, 11766), ter-gy, eker-br, irin-
zeban gibi birok benzetme yaplmtr (DTDEA, 1998: C 8, 396).
k sevgilisine kar iirler syleyen, akn dile getiren bir tt gibi
dnldnde, tt-i mucize-gy yani mucize gibi szler syleyen vasf airlerin
kendilerini vmek iin sk sk syledikleri bir sfattr (DTDEA, 1998: C 8, 396).
Divan iirinde yaygn benzetme gelerinden biri olan ttnin kafes iinde
bulundurulmasyla ilgili olarak hicran kafesi iindeki k da ttye benzetilir. Zaman
zaman, gnl kuunun da (DTDEA, 1998: C 8, 396) gerei yanstan, insana doruyu
syleten arabn da ttye benzetildiini grrz (BL, 1986: C 19, 11766).
iirlerde renkli bir ku oluu da zaman zaman sz konusu edilen tt (Pala,
2003: 474), ounlukla Hindistandan getirildii iin ttnin getii beyitlerde Hindistan
da zikredilir (DTDEA, 1998: C 8, 396).
Bir zellii de ekinmeden sz sylemesi olan ttyi konu alan mstakil bir eser
olan Ttnme ise arkta vcut bulan Binbir Gece Masallar gibi nl bir halk
hikyesidir (DTDEA, 1998: C 8, 396).
Ttnin Farsas olan Bebg ayn zamanda XI. asrda yaam bir Arap airin
addr. airler, Bebg kelimesini hem papaan hem de bu airi hatrlatacak ekilde
cinasl kullanmlardr (DTDEA, 1977: C 1, 369).

Hsnn durur Nectyi gy eden eer

Ttiyi sylesin der isen gster yine NBD 379 /G 513, 8

Necatiyi syleten senin gzelliindir. Eer papaann konumasn istersen

(ona) ayna gster.

Papaanlara konumay retmek iin aynadan faydalanlr. Papaann kafesine

bir ayna aslr ve ku da aynadaki aksini kendi gibi bir baka ku sanr. Ku eiticisi de
aynann arkasna geip konuur. Bu konumay aynadaki kendi gibi bir kuun szleri
sanan papaan bu sesleri taklit ve tekrar ederek konumay renir.
air de papaann bu zelliine gnderme yaparak sevgilisini vyor. Ben senin
gzelliinin, ayna gibi parlak yznn sayesinde konuabiliyorum, syleyebiliyorum
diyor k.

Tt tekellm etmede blbl terennm etmede

Gonca tebessm etmede sahn- emen pr-encmen NFD 327/G 97, 4

Papaan konumakta, blbl akmakta, gonca glmsemekte, emenlik

bunlarn tmyle dolu.

Papaan konumasyla, blbl gzel tyle mehurdur. Goncann almas

onun glmsemesi olarak tasavvur edilir. emenlikte bu varlklar var yani olmas
gereken herkes var ve emenlik korosu, halk tam tekmil yerlerinde ve herkes yapmas
gerekeni yapyor.

Elimde al tt-ve meyi grd dedi sof

Be bu kendi ayayle ele gelmi ikr ancak HD 176/G 253, 3

Sofi, elimde krmz papaan gibi arab grd ve dedi (ki) bu ancak kendi
ayayla ele gelmi avdr.
 Tt sz syleme kabiliyeti ynnden benzetilen olmann yannda Haylnin bu
beytinde olduu gibi rengi dolaysyla araba da benzetilmektedir. nk tt de arap
gibi krmzdr. Kadehin iindeki arap ttye benzetilir ve kadeh de aya olan bir
bardak olup elde tutulunca, bu ku gibi arap kendi isteiyle avlanm gibi olur.

Oldu mu yoksa meer tunbr-ve trn ikest

Lknetin mi var zebnnda yahud Bebg gibi ND 67/K 14, 3

(Ey kalem), telin tambur gibi krld m yoksa dilinde papaan gibi pelteklik mi
var?
Papaan konuabilir fakat insanlar gibi kelimeleri tam olarak net ve przsz
syleyemez yani dilinde pelteklik vardr. air burada kalemine seslenip, papaan ile
irtibat kurarak kendi airlik kudreti ile vnmektedir. Bebg adl bir XI. asr Arap airi
vardr. Buradaki bebg hem bu airi hem de papaan hatrlatmaktadr.

Ruhlar yinesin gsterse ol hr-i behit

Tti-i cna ten-i hk-i kafes uma olur NBD 198 /G 107, 6

O cennet hurisi, yanaklar aynasn can papaanna gsterse topraktan yaplm

ten kafesi can papaanna cennet olur.

nsan ve ruhlar cennet iin yaratldndan bu dnya inanan kiilere, ten kafesi
de ruha zindan gibidir. Can bir papaana benzeten air bedeni de kafese benzetiyor.
Papaan, kafesi insanlar da hapislii sevmezler. Ancak sevgilisini cennet hurisine
benzeten air onun yanaklarn da papaann kafesine aslan aynaya benzetiyor.
Sevdiinin cennet hurisi gibi gzel olduunu ifade eden air, can, sevgilinin yanaklarn
grnce o kafes, o zindan cana cennet gibi gelir ve artk oradan kmak istemez, diyor.

Tt ayn zamanda gnl ttisi, lebin ttsi eklinde de karmza kmaktadr.

APD: ser-i bebg (K 248/12), tt (G 125/8), (G 126/8), (G 144/9), (G 148/6), (G

232/3), (G 288/11), (G 334/6), (G 77/8), (G 87/7), (K 2/54), (K 22/37), (K 23/23), (K
25/37), (K 27/40), (K 27/40), (K 20/25), (Mf 18), tt-i b- rem (G 237/8), tti-i
ba- suhan (G 76/7), tt-i dil (G 275/3), (Mur, VIII), tti-i Hindistn (K 15/15), tt-
i hindstan (G 129/4), (G 51/4), tti-i kalem (K 24/35), tti-i Kuds (K 17/12), tti-i
midhat-hn- yd (K 34/32), tti-i ntk (K 11/59), tti-i nutk (K 27/7), tti-i ser-sebz (K
19/52), tti-i eker-gftr (K 21/11), tt-i eker-h (G 291/6), tt-i ekker-h (G
313/9), tti-i rin-zebn (K 26/15), tti-i ter-gy-i eker-h (K 11/97), ttiler (K 11/40).

BD: tt (G 1/8), (G 28/5), (G 347/2), (G 426/9), (G 485/1), (K 19/5), (K 22/6), tt-i

cn (K 26/20), tt-i gy (G 455/6), (G 534/2), tt-i eker-gftr (G 353/5), tt-i
eker-hy (G 516/2), tt-i ekker-hy (G 264/5), tt-i ekker-iken (G 108/2), tt-i
tab- Bk (G 26/5), tt-sfat Bk (K 4/14), tt-vr (G 422/6).

FD: tt (G 187/5), (K 31/1), (Muk 13/3), tt-i can (G 240/1), tt-i ll (Tec, III/1), tt-i
nutk-i Fuzl (K 42/44), tt-i irin-gftr (K 40/28), tt-tab (K 31/4).
HD: tti (G 328/5), (G 391/1), (K 2/10), (K 23/30), (Muk 11), tti-i mazmun (G 116/5),
tti-i ekker-iken (G 412 /2), tti-i tab (G 598/ 1), ttler (G 307/ 1), tt-misl (K 10/
2), tti-sfat (G 149/ 5), tt-ve (G 253/3).

KBD: blbl tt (G 315/3), tt (G 1090/5), (G 129/3), (G 33/1), (G 533/4), (G

934/4), (Tuyu 1421).

NAD: tt (G 151/1), (G 793/7), tt-sfat (Mf 47), tt-i esrr- suhan (G 553/1), tt-i
gy (G 598/4), tt-i gy-y bezm-i ns (G 421/10), tt-i kand-hy (T 96/3), tt-i
eker-hy- kalem (G 513/3), tt-i tab (G 153/2), tt-i vahy (T 104/11), tt-sfat (K
17/28), tutive (G 500/1), ttyan (G 682/4), tutyn- kafes-i ak (G 222/6), zebn-
blbl tt (G 71/5).

NBD: tti (G 130/6), (G 513/8), (G 518/7), (G 561/6), (K 10/2), (K 10/3), tti-i cn (G

107/6), tti-i glzr- bezm (K 15/29), tti-i ser-sebz-i felek (K 16/5), tti-i eker-hy (G
155/8), tti-i ekker-h (G 215/7), tti-i tab (K 1/30), (K 16/38), (K 3/37).

ND: yne-i tt-i dil (G 109/5), bebg (K 1/9), (K 14/3), (K 14/45), tt (B 13), (Tah
6/III), (Tah 6/III), tti-i ekeste-zeban (T 1/2), tti-i ntka (K 1/9), tuti-i ntka-i h-
mekl (G 19/5), tti-i eker-gftr (K 8/20), tti-i ekeristn (G 80/3).

NFD: tt (G 97/4), (K 31/49), tt-i ende (K 1/13), tt-i gy (K 10/56), (K 19/32),

tt-i gylar (G 125/6), tt-i hat (G 126/4), tt-i muciz-beyn (K 14/46), tt-i suhan-
g (K 31/14).

NLD: kisve-i tti (G 337/3), nev-tt-i zebn (K 1/2), tt (G 43/5), (Kta 6), tt-i yne-
i cn (G 382/6), tt-i cn (G 208/4), (G 255/3), tt-i gy (K 15/31), tti-i ntka (K
12/50), tt-i ntka- Nil (G 384/5), tt-i eker-zebn (G 35/6), tt-i ekker-hh (G
100/5), tt-i ekkern-ed-y dil (K 4/22), tt-i tab (G 116/7), tt-i tab- Nil (G
287/5), tt-i zika (K 5/31).

ND: yinevr- tt-i can 27, tt-i eker-h (K 22/1), tt-yi nkte-senc-i icz 28, tt-yi
eker-h (K 15/25).

D: tti (G 120/3), (G 175/4), (G 177/4), (G 197/6), (G 99/3).

GD: tt (G 257/4), tt-i cn-bah (G 320/5), tt-i Cibrl (G 5/3), tt-i ho-g (Tec
12/I,2), tt-i naz (G 57/13), tt-i eker-gftr (K 16/42), tt-i tab (G 27/6), (G 332/5),
tt-i zenbr (G 1/6).

YD: tt (G 13/5), (G 144/3), (G 260/3), tti-i suhndn (G 430/5), tti-i l (G 242/1),

tti-i gy (G 121/3), (G 15/1), (G 167/3), tti-i skkern-ed (G 244/5), tti-i eker-
gftr (G 276/7), tti-i ekker-gftr (G 189/4), tti-i rn-gftr (G 265/2), tti-i rn-
suhan (G 10/5), tti-i tab suhandn (G 130/5), tt-sfat (G 13/1).

27
170. sayfadaki ehrengizin 78.beyti.
28
8. sayfadaki Natn 2. beyti.
ZD I.C: tt (G 204/1), (G 205/2), (G 305/9), (G 396/3), (G 79/1), (G 200/2), tt-i b-
ceml (G 211/5), tt-i cn (G 319/4), tt-i ervh (G 400/5), tt-i gy (G 353/2), (G
377/9), (G 476/4), (G 492/4), tt-i ekker-zebn (G 361/2), tt-i rn-gftar (G 487/9),
tt-i rn-makal (G 489/5), tt-i rn-zebn (G 515/4), tt-i tab (G 441/4), tt-vr (G
177/4).

ZD II.C: nkte-i tt-i eker-h (G 694/2), tt (G 526/7), (G 757/1), tt-i gy (G

965/5), (G 528/1), (G 561/7), tt-i shib-makl (G 587/1), tt-i ekker-zebn (G
524/2), (G 880/5), (G 890/5), tt-i rn-nefes (G 746/2), tt-i zikr (G 997/2).

ZD III.C: tt (G 1018/4), (G 1115/1), (G 1185/8), (G 1438/4), (G 1459/4), (G 1477/4),

(G 1614/5), (G 1618/1), (G 1622/5), (G 1673/5), tt-i dil (G 650/3), tt-i gy (G
1172/4), (G 1380/3), (G 1472/7), (G 1480/2), (G 1543/7), tt-i gylar (G 1807/3), tt-
i sebz (G 1630/4), tt-i ekker-h (G 1166/4), (G 1298/7), tt-i ekker-iken (G
1176/1), tt-i rn (G 1814/9), tt-i rn-makl (G 1243/5), tt-i rn-nefes (G
1302/1), tt-i vasf- leb (G 1454/7), ttler (G 1776/2), Zt-i tt-i suhan-sz (G
1394/7).

4.4. Tvs

Gz alc parlak renkli, uzun bacakl ok byk bir ku olan tavusun erkeinde,
uzun ve ssl kuyruk telekleri bulunur. tr bilinen tavuslarn hepsi yerde beslenir
ve geceleyin aaca tner (BL, 1986: C 18, 11315).
Tavus daha ok tylerinden dolay aranr ama eti de beenilir. mparatorluk
zamannda tavus eti, Romal zenginlerin sofrasn sslerdi. Ortaada belki de etinin
bozulmaz olduu inancndan dolay soylu ku ad verilen tavus, yiitlere ve
valyelere ayrlan yemek olarak kabul edildi. Bu yemek, ziyafetlerde gz kamatrc
bir biimde sslenmi olarak sunulurdu (BL, 1986: C 18, 11315).
Tavus kuunun ba zellii ssl ve gzel oluudur. Tavus kuunun grkemli
gzellii kanatlarn gerip kuyruunu atnda belli olur. ok ssl bir ku olmasna
karn tavus kuu pek umaz (Akaln, 1993: 126).
ok gzel bir ku olmasna ramen tavus dertli bir
kumu. O gzel endamyla yrrken gzleri ayaklarna
taklnca, ayaklarnn irkinliine zlerek ah edermi.
Tavusun sesi de irkin olup, t ah! kelimesidir.
Bunun nedeni tavusun gzelliiyle ok gururlanmas imi.
Allah onun gururunu krmak iin ayan ve sesini irkin
yaratm. Bir efsaneye gre de tavus, cennette bir ku iken
eytann cennete girmesine alet olmu ve dem ile
Havvnn yasak meyveyi yemelerinden sonra cennetten
karlmtr. Cennette ayaklar da gzelken Allah ona
Her yann ssl olsun, ancak ayaklarn plak kalsn;
ayaklarn grnce cenneti ve eski hlini hatrlayp ah et!
buyurmu ve onu Bbile indirip ayaklarn plak
eylemitir. imdi tavus her ah edite cenneti hatrlarm
(Pala, 2003: 456).
Edebiyatmzda Arapa olan tvs kelimesinin oullar olan etvs ve tavvs
(Develliolu, 1999: 1041) de kullanlr.
 Divan edebiyatnda zikredilen kulardan biri olan tavus, kuyruunun yelpaze gibi
almas, hkim renginin yeil oluu, gezip dolamas, kanatlarnn ve boynunun gzellii,
tylerinin rengrenk oluu gibi zellikleri ile ele alnr. Ayrca cennet kuu kabul
edilmesi de ilenmektedir (DTDEA, 1998: C 8, 284).
Sevgilinin salar iin benzetme unsuru olarak (DTDEA, 1998: C 8, 284)
kullanlan tavusun saln ile sevgilinin yry arasnda mnasebet kurulur. Bilindii
gibi tavusun tyleri gz gz desenlidir. Bu bakmdan gz ile tavus ok zaman birlikte
kullanlr (Pala, 2003: 456).
Cebrail (AS) iin Tavus- Sidre sfat kullanlr (Pala, 2003: 456).

Tvs durur zeyn ile vz ile blbl

Tt sz ile veyile kebg-i derdr KBD 363/G 934, 4

(O sevgili) ss ile tavus kuudur, ses ile blbldr; szle papaan, nazla dere
kekliidir.

Sevdiinin vasflarn dile getiren air onu anlatmak iin kularn belirgin
zelliklerinden faydalanyor. Tavus ssl kanadyla ve gzelliiyle, blbl sesinin
gzelliiyle ve gzel tyle, papaan gzel konumasyla ve keklik de salnarak,
sekiiyle nl kulardr ve edebiyatmzda da bu zellikleriyle zikredilirler. Sevgili de
tavus gibi ssl ve gzel, blbl sesli, papaan gibi tatl sz syleyen ve keklik
yryl, sekili bir gzeldir. air bu kularn belirgin vasflarndan yararlanarak
sevdiini vyor.

Ol h-hrm in ekerz zlfi gussasn

Tvs zleyen gam- Hindstn eker APD 160/G 86, 5

O gzel, edal yryl (sevgilinin) zlfnn gamn ekeriz. Tavusu zleyen

Hindistan gam eker (Hindistan da zler).

Sevgili de tavus da salnarak gezmeleriyle nldr. Sevgilinin zlf tavusa

benzetiliyor. Sevgilinin zlf klarn gnl kularn avlar ve gnller o tuzaktan bir
daha kurtulamazlar. Sevgili iin zlfe katlanyoruz diyen air tavusun Hindistanda
bulunmasna gnderme yapyor. Tavusu zleyen, onun salnn, gzelliini grmek
isteyen onun memleketini de zler, diyor.

Gleni devr etdi bd evrk- glle subh-dem

evke geldi sanki bir tvus ceveln eyledi YD 9/K 5, 2

Rzgr, sabah vakti gl bahesini gl yapraklaryla, varaklaryla dndrd,

evirdi. Sanki bir tavus evke geldi de gezindi, doland.

Baheye baharn gelii, yapraklarn savruluu tavusun kanatlarna, rengine;

kuun salnmasna benzetiliyor. Rzgr esince yerde bulunan gl yapraklar savruldu,
uutu; bu yle gzel bir manzarayd ki sanki bir tavus kuu salnarak gezindi bahede.

Dalarla ky- cnan Hayl get eder

Var m bir tvs kim glende cevln istemez HD 165/G 220, 6
 Hayl yanklarla sevgilinin evinin etrafn gezer, dolar. Gl bahesinde
gezmek istemeyen bir tavus var mdr?

k kendisini de vcudundaki gz gz yanklarla tavus kuuna benzetir nk

tavusun kanatlarnda da gz gz desenler mevcuttur. Sevgilinin evinin olduu yer de
a gl bahesidir. Ben bu yanklarla tavus gibi sevdiimin evinin olduu yerde
gezmek isterim diyor air. Tavus da gl bahesinde gezmek ister, klara da sevgilinin
olduu her yer ok gzel ve gl bahesi gibi grnr, nk sevgili de gl gibi gzeldir
ve gle benzer.

Grince zg hevda kafesde bir tvs

Bu kaydlar bana bl-i mnakkaumdandur NAD 577/G 154, 6

Kafesteki bir tavus havada kargay grnce, bu balar bana ssl kanadm
sebebiyledir (der).

Ssl ve gzel ten kular kafeslere konularak beslenir ve satlr: Blbl, tt ve

tavus gibi. Kafesteki bir tavus da havada zgrce uan kara kargay grnce, ben
kanadmn ssnden burada esirim diyor, oysa ki karga zgr. nk tavusun kanad bu
kadar ssl olmasayd, karga gibi kapkara olsayd kafeste esir olmaz, darda zgrce
dolaabilirdi.

Dilber kuyun senin gya ki cennet badr

Cilve kl tvs-ve saln ki hsnn adr NBD 196/G 103, 1

Ey gzel sevgili, senin mahallen cennet ba gibidir. Sevgili, sen de gzellik

zamanndasn, tavus gibi saln sen de.

Sevgilin evi, evinin olduu mahalle, ehir k iin ok deerli ve gzeldir hatta
cennet badr. Sevgili de yle gzel ve gentir, yle de gzel yrr ki bu cennet
banda sen de tavus gibi saln, gez ey sevdiim diyor air sevdiine.

Tavus iirlerde ayrca arh tvsu, hm syeli tvs- cinn, sidre tvsu, tavsi
mrekkep, rem tvs eklinde de karmza kmaktadr.

APD: per-i tvs (K 39/3), tavus (G 41/3), (G 83/6), (G 86/5), (K 18/13), tvus- cinn
(G 15/1), (G 341/3), tvus- drht (K 15/14), (K 16/5), tvus- perem (G 93/3), tvs-i
zerrn-per (K 19/10), tvs-var (K 34/2).

BD: dm-i tvs (G 454/3), tvs (K 14/3), (G 250/5), (G 295/2), (G 414/2), (G 420/3),
(G 498/2), (Mus 3/V,2), tvs- bg- kuds (Mus 1/VII,7), tvs- baht u devlet (G 78/7),
tvs- net (K 2/4), tvs- zerrn-bl (G 72/2), tvs- zerrn-bl per (G 318/2),
tvs-sfat cilveler (K 24/16), tvs-vr (G 180/3).

FD: tvs (G 156/5).

HD: tvs (G 260/3), (G 289/3), (K 15/5), tvs- b- izzet (G 209/2), tvs- felek (G
464/4), tvs- zerrn-per (K 5/2).
KBD: hizmet-i tvs (G 1243/6), tvs (G 934/4).

NAD: beyza-i tvs- bihit (K 18/3), dem-i tvs (T 42/20), dem-i tvsve (T 107/4),
dm-i tvus- cinn (T 92/9), tvs- mnakka-beden-i glen-i cennet (T 121/5), per-i
tvs- istign (K 1/39), tvs (G 604/7), tvs- cennet (G 703/1).

NBD: eh-per-i tvs (G 252/5), tvs (G 195/4), (K 21/22), tvs- kuds (G 210/1),
(Kta 54/2), tvus- zerrin-bl (K 4/3), tvs- zlf (G 162/1), tavs (G 299/1), tvs-ve
(G 103/1).

ND: maz- tvs (K 1/8), perr-i tvs- cinan (T 25/4), tvs (G 131/3), ( 17/IV),
tvs- kuds (G 18/6), (K 37/6), tvslar (G 80/2).

NFD: serv-i tvs-hrm- emen-i heft-iklm (K 8/25), tvs-i cinn (K 10/44), tvs-
cinn (K 18/37), tvus- hrmn (K 12/28), tvus- mlemma (K 24/42), tvs- ran
(K 39/30).

NLD: d- reg-i beyza-i tvs- cevln (K 36/15), ehper-i tvs- bihit (K 14/6),
tvs (G 311/2), tvs- mlemm (K 36/18), tvs- mrekkeb (K 36/19).

D: bl-i tvs- bahr (G 66/6), perem-i tvs (G 96/5), tvs (G 153/6), tvs- erh
(K 12/1), tvus- kudsler (K 2/2), tvs- rh (G 24/7).

GD: bl-i tvus (M 2/7), beyza-i tvus- Cennet (K 30/2), per-i tvs- Cennet (K
22/7), tvus (G 108/11), (G 125/2), tvus- Cennet (K 29/6), tvus- emen (G 146/6),
tvs- nev-bahr (G 110/4), tvus-reng (K 11/4).

YD: tvus (K 5/2), tvs- cnn (G 84/2), tvs- kde-bl (G 387/5).

ZD II.C: beste-i tvs-i cinn (G 519/5), dm-i tvs (G 602/3), tvs- cinn (G 587/1).

ZD III.C: tvs (G 1271/1), (G 1282/2), (G 1598/5), (G 1621/2), tvs- zb (G

1624/5), tvs- zmrrd-iyn (G 1101/5).

4.5. Karga/Gurb/Zg

Farsa olan zg (Develliolu, 1999: 1164), Arapa olan gurb ve oullar olan
grbn ve agribe de karga demektir (Develliolu, 1999: 294). Ayrca gurb-l-beyn de
alacakarga anlamna gelir (BL, 1986: C 8, 4801).
Gl gagal, siyah renkli bu byk tc kua kara karga veya kuzgun da
denir. 1 metreye ulaan kanat aklyla en byk tc kulardan biri olan karga lele
ve zellikle koyun ve kei lei ile beslenir; ayrca kk kular, yumurtalar ve
civcivleri de yer. Yiyecek aramak iin plkleri kartran karga tahl bitkilerine,
meyve aalarna, sebzelere ve balara da byk zarar verebilir. Kolayca
evcilletirilebilir (BL, 1986: C 11, 6423).
Kargalar, teki kularla kyaslandklarnda zekidirler. Ancak renkleri siyah
olan kargalar, siyah grnen canllarn uursuzluk getirdii yanl inancnn etkisiyle
baz insanlara pek sevimli grnmezler (Akolu, 29.11.2004,
www.biltek.tubitak.gov.tr).
 Kargann rengi siyah olduu iin geceye benzer. Ancak yine de kargaya kar
airlerin tutumu olumsuzdur (Pala, 2003: 500).
Divan iirinde, karga ile rakip arasnda bir ilgi kurulur. Bu durumda sevgili
blbl, k ise Hma olur (Pala, 2003: 500).
Divan iirinde rakip an hi hazzetmedii karakterlerin banda gelir. nk
rakip, sevgili ile olan vuslata mni olmakta, bir vuslat ihtimali belirdiinde de onu
kendisi deerlendirmektedir. Hlbuki asl seven ktr ve vuslat hak eden de odur,
rakip deil. Bu minval zre rakip, n gznde farkl hviyetlere brnr. Bylece
rakip ile ilgili tebih unsurlar iinde, Diken (hr), Engel, Glge, t (Kelb), Kfir,
Murdar, eytan ve Eek (Har) yannda Karga (Z)nn da yer aldn grrz (Kurnaz,
29.11.2004, yayim.meb.gov.tr).

Karga, Kuran- Kerimde Hz. demin cennetten kovulmas bahsinde

zikredilir:
Mide Suresi, ayet 27-31: (Ey Muhammed!)
Onlara, Ademin iki olunun haberini gerek olarak oku.
Hani ikisi de birer kurban sunmulard da, birinden kabul
edilmi, tekinden kabul edilmemiti. Kurban kabul
edilmeyen, Andolsun seni mutlaka ldreceim demiti.
teki, Allah ancak kendisine kar gelmekten
saknanlardan kabul eder demiti. Andolsun! Sen beni
ldrmek iin elini bana uzatsan da ben seni ldrmek
iin sana elimi uzatacak deilim. nk ben lemlerin
Rabbi olan Allahtan korkarm. Ben istiyorum ki, sen
benim gnahm da, kendi gnahn da yklenip
cehennemliklerden olasn. te bu zalimlerin cezasdr.
Derken nefsi onu kardeini ldrmeye itti de (nefsine
uyarak) onu ldrd ve bylece ziyan edenlerden oldu.
Nihayet Allah, ona kardeinin lm cesedini nasl rtp
gizleyeceini gstermek iin yeri eeleyen bir karga
gnderdi. Yazklar olsun bana! u karga kadar olup da
kardeimin cesedini rtmekten aciz miyim ben? dedi.
Artk pimanlk duyanlardan olmutu. (MEAL,
02.09.2006, http://www.diyanet.gov.tr)

Karga ile ilgili anlatlan aadaki hikyecik de hotur.

Mlik bin Dinar bir gn karga ile gvercinin
beraber utuklarn grnce hayret ederek Allah Allah,
bunlarn arasnda hibir mnasebet yok. Byle iken nasl
oluyor da birlikte uabiliyorlar? diye taaccp etti. Biraz
sonra ikisinin de ayaklarnn aksak olduunu grnce
hayreti zail oldu ve ite bunlar mnasebeti bu ynden
tesis ettiler dedi. Hekimlerden birisi: Her ku kendi
cinsi ile utuu gibi, her insan da kendi ekli ile nsiyet
eder buyuruyor (CUMAHUTBES, 2000,
www.geocities.com/tekbirprizren).

Ahmedi hecrnde grb nice bir glsn rakb

Anclayn blble lyk mdur bu cevr-i zg APD 186/G 141, 5
 Ahmeti senin ayrlnda grp ne kadar glsn rakip? Benim gibi blble bu
karga eziyeti layk mdr?

k sevgiliden ayrlnca rakip buna sevinir. Kendini blble benzeten k,

rakibi de kargaya benzetir. Blblle de karga farkl dnyalardandr ve birbirlerinden
hazzetmezler. Ayrlk durumunda k yani blbl ok zlr, ac eker ve bu duruma
da rakip ok sevinir doal olarak. Kargann sevinmesi de blbl zer, benden ayrlma,
rakip kargasn sevindirme diyerek sesleniyor air sevdiine.

Hr- belya sabr ider ill ki idimez

Zg- rakbe blbln ey gl-izr sabr APD 153/G 71, 5

Ey gl yanakl, blbln, bela dikenine sabr eder amma rakip kargasna sabr
edemez.
Kendini blble benzeten k, bela dikenine sabrederim amma rakibe
tahammlm yok, diyor. Blbl gln dikenine raz olur nk o sevdiinde var olan
bir zelliktir ancak rakip n dmandr ve onun varl bile kzdrmaa yeter.

Dilersen olmaga ehbz- lem-i Melekt

Uurma kara haber seyr edip gurb gibi HD 282/G 557, 3

Melekler leminin ahbaz olmak istersen karga gibi seyredip kara haber
uurma.
Kargann kara haber uurma zelliinin vurguland bu beyitte melekler
leminde bir ahbaz yani temiz insanlardan olmak istersen kargann yapt gibi kt
haberleri insanlara yetitirme, ulatrma.

Grse ger brika-i reyini ryda olur

ule-i em-i seher ehper-i eb-reng-i gurb NFD 152/K 32, 34

Seher mumunun aydnl, ryasnda senin grnn imeini grse (bu

aydnlk) kargann gece renkli kanad (gibi) olur.

Vezir Nash Paay ven air eer sabah aydnl ryasnda senin grnn
imeini grse kargann kanad gibi simsiyah kesilir, diyor. Sabah aydnl senin
grnn imei yannda kr ve snk kalmak yle dursun kargann rengi gibi
kapkaradr. air, mbalaa ile vezirin ileri grlln vyor.

Karga ekker kemire yrye tt muhtc

Blble cevr gle hr zih devr zih D 293/G 197, 6

Karga eker kemirsin, papaan da ihtiya iinde yrsn; blble eziyet, gle
diken (dsn); ne gzel ne ho devir!

Papaan eker sever ve yer. Karga ok sevilmez ve gzel eylere layk grlmez.
Blbl glle anlar, onunla mutlu olur ve gl de sevilip koklanmaya layktr. Ancak
bunlarn tam tersi olur da karga eker yer ve papaan da muhta bir ekilde yrrse,
blbl eziyet eker ve gl de dikenlerin arasnda kalrsa tm gzel eyler tersine
dnm olur. Byle bir zamann da ne tad olur ne lezzeti kalr.
 Hutbe-i rahmn iken zikr-i hatb-i andelb
Viz-i eytn- zg u aac minber klar D 162/G 66, 4

Blbln t Allahn zikri iken karga klkl eytan vaiz, ku yuvasn hutbe
krss edindi.

Karga irkin ten bir kutur. Burada da onu bu tyle eytann vaizi, szcs
olarak gryoruz. Blbln t ise o kadar gzel ki sanki Allahn szlerini dile
getiriyor terken.

Kargay iirlerde ayrca karga dernei, miskn gurb, mgin gurb, eb gurb,
za aiyn, zg rakip eklinde de grmekteyiz.

APD: cevr-i za (G 141/5), gurb (G 209/3), hat- z (G 8/6), za (G 140/3), (G

89/10), (K 4/20), z- rakip (G 71/5).

BD: Karga-zde (Matla 9), zglan- (Matla 9), zglar (G 178/3).

FD: gurb (G 70/1), (Tec 15/X,3), za (G 130/4).

HD: gurb (G 557/3), gurb 29, gurb- eb (K 10/ 2), gurblar (G 70/3), name-i za
(G 319/2), per-i gurb (G 27/ 4), za (G 111/2), (G 112/2), (G 565/3), z u zegan (G
38/4), (G 72/5), za- ebr (G 254/2), za- hat (G 367/2), z- rakb (G 514/6), za-
eb (K 5/1), (K 5/2).

KBD: karga (Tuyu 1384/3), z (G 672/3).

NAD: bee-i zg (M 8/80), gurb (K 11/ 36), zg (G 154/6), (G 742/8), zg- eb (G

43/2), zg- tg-i ecat (G 148/4).

NBD: gurb (G 163/7), (K 3/2), (K 4/3), gurablar (G 105/5), karga (K 11/36), per-i
gurb (G 621/1), zg- eb (K 3/3), z (G 154/7), z- zlf (G 32/4).

NLD: blbl u gurb (K 3/16), zagan u zg (K 14/86).

ND: gurb (G 7/1).

D: beyza- gurb (K 12/1), karga (G 197/6), ehper-i eb-reng-i gurb (K 32/34),

eytn- z (K 9/5), viz-i eytn- zg (G 66/4), zg (G 159/3), (G 188/3), (K 5/27),
zg u pee (G 66/6).

GD: z (G 99/4).

YD: gurb- kule-nin (K 4/3), takld-i z (G 96/1), zg (G 172/1), (G 376/4), zglar

(G 107/4).

29
74. sayfadaki Mersiyenin VI. bendinin 6. beyti.
ZD I.C: gurb (G 289/3), rakb-i zg (G 156/3), zg (G 240/7), (G 320/1), zglar (G
146/1), (G 170/2).

ZD II.C: ad-yi zg (G 972/1), rakb-i zg (G 524/3), zg- mrde (G 601/1), zglar (G

627/2), (G 760/3).

ZD III.C: zg- gam (G 1441/2).

4.6. Keklik/Kebg

Farsa olan kebg keklik demektir (Develliolu, 1999: 500). Kebg-i der ise sesi
gayet gzel, byk (BL, 1986: C 11, 6583) bir keklik veya dere keklii anlamlarna
gelir (Kam, 1998: 92). Kebk-heram, kebk-refter ise keklik yryl, sekerek yryen
demektir (BL, 1986: C 11, 6583).
Keklik orta irilikte, tyleri eitli renklerde olabilen, kaln gvdeli, ksa
kuyruklu, tavuksular takmndan (BL, 1986: C 11, 6594), sekerek yryen bir av
kuudur (Akaln, 1993: 105).
Hepsi de karada yaayan, yerde yuva yapan ve yuvasna yirmi kadar yumurta
brakan 80i akn tr bilinen keklikler krlar, ayrlklar, bozkrlar gibi aklk
yerlerde ya da allklarda yaar (BL, 1986: C 11, 6594).
Trkiyede bilinen keklik trleri il ya da keklik, knal keklik ya da da keklii
ve boz kekliktir (BL, 1986: C 11, 6594).
Sarp arazilerde bulunan bu kuun, srayarak kotuu ve ardndan geleni ok
yorduu, kalktnda da uzaklara giderek ardndan yetiilmesini olanakszlatrd iin
av gtr (BL, 1986: C 11, 6594).
Bir Anadolu sylencesine gre, peygamberlerden
biri dmanlarndan kap gizlenmeye alrken, o srada
tepede olan keklik Gak kavak, gak kavak diye tp onu
yakalatm. Dmanlar peygamberi ldrmler. Kan
keklie bulam, knal keklik olmu. Peygamber lrken
keklik iin Herkes seni yakalasn diye bir de kargta
bulunmu. Keklik bu nedenle kolay tutulurmu (Akaln,
1993: 105).
Avcdan kaan kekliin taklidinin yapld, Silifke yresine ait bir halk
oyununda kekliin en belirgin zellikleri olan sekii, kanat rp, t, gerdan kr,
zplay anlatlr (SLFKE, 02.09.2006, http://www.tufak.org.tr).
Edebiyatmzda keklik, bir av kuu olarak daha ok ahin, ahbaz, doan vs.
kularla birlikte anlr. Sesinin ve gvdesinin gzellii ile sz konusu edilir. Bu tr
kekliklere de kebk-i der tabir olunur. Divan iirinde sevgili bir keklie benzetilir
(Pala, 2003: 276).

Gubr- vahet olmaz dmen-i sahr-y vahdetde

Selm eyler bu detn kebki bze itiyk zre NAD 1027/G 755, 4

Birlik lnn eteinde vahilik tozu olmaz. Bu ln keklii ahine isteyerek

selam verir.
 Birlik lnde vahetten bir eser bulunmaz; birlik varsa bir yerde ahin keklik
birdir, ikisi de hayvandr, kutur, mahlukattr. Orada hibir hayvan birbirine yan gzle
bakmayaca gibi keklik de korkmadan ve isteyerek selam verebilir ahine.

Bulup glzr hl her taraf reftrn zgn

Grp kebk-i hrmn kahkahayla bir zamn glse YD 212/G 376, 4

Salnan keklik, gl bahesinin her tarafn bo bulup kargann yryn

grnce kahkahayla bir mddet glse.

Nazla salnarak yryen ku kekliktir. Karga, yryyle mehur bir ku

deildir. Gl bahesinde blbl deil, keklik deil de karga yryorsa bu i acayiptir.
Her taraf bosa meydan kargaya kalmtr. O da gezer dolar gl bahesinde fakat karga
gzel yryemedii iin bu yry, gzel yryen keklii ancak gldrr.

Kl olmu te-i evkinde blbl kebk-i khsr

Edinmi syebn bir hr seng-i hre yasdanm HD 167/G 227, 5

Blbl evk ateinde kl olmu; da keklii, bir dikeni glgelik edinmi, diken
tana yaslanm.
Blbln kl rengi olmas dile getiriliyor bu beyitte. Blbl yanyor ve rengi kl
rengi oluyor.

eh-bz gzne geh sayd idiserem cn

Keklik yriyine geh bz olsaram KBD 120/G 303, 2

Bazen senin ahbaz gzne can(m) av ederim bazen keklik yryne

ben baz olurum.
air sevdiinin gzn ahin/doan kuuna benzetiyor ve bu avc kuun
bazen kendisinin can kuunu avlamak istediini belirtiyor. Bazen de kendisinin,
sevgilinin keklik gibi yry iin ahin/doan olduunu ifade ediyor. Sevgili
edebiyatmzda eitli zellikleriyle gzel hayvanlara, kulara benzetilir. Bu beyitte
de air sevdiini gzel yryyle keklie benzetiyor ve kendisini de onu avlamak
isteyen bir ahin/doana benzetiyor.
Ak sahrasnda kiilere biilen kesin roller yoktur. Belirli bir k veya
sevgili de yoktur, av veya avc da. Bu ikisi de deiebilir duruma gre. Burada da
bazen air av sevdii avc, bazen de air avc sevdii av olarak karmza kyor.
ahin, doan gibi avc kular kk kular avlar. Eski edebiyatta ise bazen
can ku olur ahin onun ardna der ve onu avlar. Bazen de doan gider keklik
yryl yrin peine der ve onu avlar.

Keklii gnl kebgi ve kebk-ve reftr tamlamalarnda da gryoruz.

APD: kebk (G 126/4), kebk-i hrmn (G 151/6), kebk-i ho-hram (G 140/3), kebk-i
naz (G 153/3), kebk-reftr (K 2/69), keklik (Muk 6).

BD: kebk-i hrmn (G 510/7), kebk-i rn (G 178/3).

FD: kebk drrc tezerv (Ter, II/2).

HD: kebk-i der (G 408/4), kebk-i der 30, kebk-i khsr (G 227/5), (G 131/1), kebk-ve
(G 83/2).

KBD: kebg (G 1003/6), kebg-i der (G 934/4), (G 940/1), keklig (G 1072/1), (G

1251/6), (G 241/2), (G 425/5), (G 641/3), (G 91/2), (G 991/1), (Tuyu 1343), keklik (G
213/1), (G 303/2), (G 537/6).

NAD: kebk (G 755/4), kebk-i eng (G 162/3), kebk-i izz eref (M 7/245).

NBD: kebk-i ho-hrm (G 375/1), kebk-i khsri (Kta 8).

ND: kebk (G 42/4), (G 87/5), kebk-i bl-aceb-reftr (G 152/3), kebk-i hin-dde-ve (G

95/3), ml-i srme-i kebk-i der (K 4/31).

D: bee-i kebk-i der (K 23/19), kebg hbz (K 9/24), kebk-i der (K 48/24), kebk-i
rana (K 14/40).

GD: kebg-i sahr-y gam (G 164/6).

YD: kebg-i hrmn (G 96/1), kebg-i ho-reftr (G 400/1), kebg-reftr (G 320/2),

kebk-i hrmn (G 376/4).

ZD I.C: kebk kebter (G 162/2), kebk-i behit (G 475/2), kebk-i der (G 320/1), kebk-i
hrmn (G 472/1), kebk-i sabr (G 301/2).

ZD II.C: kebk (G 660/3), (G 841/3), kebk-i hrmn (G 684/2), kebk-i hm-pervaz (G

585/3), kebk-ve (G 660/3).

ZD III.C: kebk (G 1777/4), kebk-i behit (G 1552/4), kebk-i cn dil (G 1394/3), kebk-
i cinn (G 1384/5), kebk-i hrmn (G 1245/2), kebk-i hm-peyker (G 1571/5), kebk-
vr (G 1360/6), kebk-ve (G 1179/2), h-bz- kebk-hrm (G 1365/3).

4.7. veyik/Fhte

Farsa olan fhte, veyik kuu demektir (Develliolu, 1999: 248). Bir gvercin
tr olan veyie yabani gvercin de denilir (Onay, 1992: 162).
Ku, genel olarak kzlms pas rengindedir. Srt ve kanat rt tyleri koyu
kahverengidir. Karn ve kuyruk alt tyleri beyazdr. Kuyruk tyleri koyu gridir. Kuyruk
tylerinin orta tyler dnda kalanlarnn ular beyazdr. Gaga koyu gri, bacaklar kirli
krmzdr. Gz portakal rengindedir. Boyu 28 cm olan veyik rkek bir kutur (en,
17.05.2006, www.geocities.com). veyik ayrca sert ve hzl uar (ba, 1999: 127).
Tavk kelimesi gerdanlk manasndadr. Gvercin, kumru ve veyik gibi
kularn boyunlar mutavvak yani gerdanlk taklm gibidir (Onay, 1992: 163).
veyik zellikle t sesi ile tannan bir kutur. Aalk geni tarm alanlarnda,
orman kenarlarnda, ba ve bahelerde yaar. al rpdan oluan zensiz yuvasn aa
dallar arasna veya sk allklara yapar (en, 17.05.2006, www.geocities.com).

30
74. sayfadaki Mersiyenin III. bendinin 1. beyti.
Genellikle ikili, l kk gruplar hlinde korularda ve meyve bahelerinde grlr
(en, 30.11.2004, www.geocities.com).
veyik, endam gzel, sesi ho olduu iin airlere sermaye olmutur.
Blbln gle, pervanenin ziyaya kar temayl besledii sanld gibi fahtenin de
serve mtemayil olduu, bu cihetle yalnz serve konduu da farzolunmutur (Onay,
1992: 162).
veyik daima sk yaprakl, yksek aalara, servi bulamazsa st ve kavaklara
konar. Avclardan, yrtc kulardan kendini muhafaza iin serve konduu phesizdir.
Servinin bulunduu yerde ylan da bulunmas, birtakm kularn yuvalarn servi dallar
arasna yapmalarndan, ylanlarn bu yuvalardaki yavrular yemeye haris
olmalarndandr. Fahte-serv mazmununa btn divan airlerinin asarnda oka
tesadf olunur (Onay, 1992: 162). air Bursal Ahmet Paa, Mesh, Snblzde,
Fuzl ve Nect fahte yerine serve kumru kondurmulardr. air Zt de sln
kondurmutur (Onay, 1992: 163).
Arap edebiyatnda bu ku kizb ve drda mesel olmutur. Teekkr olunur
ki bizim airlerimiz fahteyi Araplar gibi grmemi ve dnmemiler ve yalnz bir
alakaya iaretle iktifa etmilerdir (Onay, 1992: 163).

Eline cm alp eyh seni medh etse glende

Srhi zikr eder kulkul arr fhte g g D 241/G 145, 7

eyh gl bahesinde eline kadeh alp seni vse srahi kulkul diye zikreder
veyik de g g diye ter.

arap srahisinden kadehe arap boalrken kul kul diye bir ses kar, air
hsntalille bunun bir zikir olduunu ifade ediyor. veyik kuu da g g diye tmesiyle
mehurdur. G hem bu kuun t hem de Farsa syle demektir. air elinde arap
kadehiyle gl bahesinde sevdiini verken srahi vecde gelip zikre balyor, fahte de
daha anlat, daha ok syle diyerek tyor.

Yzin ansam geyik dir ki g g

Lebin dirsem surh dir ki kulkul KBD 82/G 204, 2

Yzn ansam veyik g g diye ter. Dudandan bahsetsem arap srahisi

kulkul der.
k, sevgilinin yznden konumaya balasa veyik g g diye ter.
Dudandan sz etse de srahi kulkul diye ses karr. veyik kuu gerekte g g veya
g g diye ter, air sevgiliden bahsetti diye deil.
arap srahisinden de kadehe arap doldururken bir sv boald iin lkr lkr
veya kulkul diye bir ses meydana gelir. Bu ses de k sevdiinden bahsettii iin deil
de doal bir ekilde oluur. Ancak air hsntalil yaparak srahinin kard sesi de
veyiin sesini de sevgiliyle ilgili szleri duymalarna balyor.

BD: fhte (G 430/2), fhte-s (G 356/5), fhte-ve (G 359/7), gulgule-i fhte (K

18/10).

KBD: fhte (G 305/4), (G 867/1), geyik (G 204/2), (G 726/5).

ND: bee-i fhte-ve (K 1/37).

NLD: fhte (G 54/3).

D: fhte (G 154/7).

YD: fhte-i pervz (G 153/2).

4.8. Kumru

Asl Arapada kumr olan (Develliolu, 1999: 527) kumru, kk (BL, 1986: C
12, 7157) bir gvercin trdr. Boyu yaklak 31 cm olan kumrunun zerinde genel
olarak kl rengi ya da bej renkler younluktadr. Boynunun gerisinde siyah bir izgi
bulunmaktadr. Bu nedenle kolyeli kumru olarak da adlandrlmaktadr. Kanatlar koyu
gri, kuyruu ise srtnn rengindedir. Gagas gri, ayaklar ise krmzdr. Gzleri beyaz
ya da ak gridir (en, 17.05.2006, www.geocities.com).
Kumru, insana yakn bir kutur. ehirlerde ve dier yerleim yerlerinde
insanlarla birlikte yaamay sever. Bu gmen ku, allklara (BL, 1986: C 12, 7157),
aa stlerine, elektrik ve telefon direklerine, at kenarlarna yuva yapar. Yapt
yuvalar olduka zensizdir. Taneler, tohum, bcek ve zms meyvelerle beslenir
(en, 17.05.2006, www.geocities.com).
Edebiyatmzda serve veyik konar ancak air Bursal Ahmet Paa, Mesh,
Snblzde, Fuzl ve Nect fahte yerine serve kumru kondurmulardr (Onay, 1992:
162-163).
Tasavvufta servi, grnyle bir (1) saysn anmsattndan vahdet (birlik)
inanc dolaysyla Tanry, kumru da boynundaki kuaktan ve hu ekmesinden dolay
kulu simgeler. Kumrunun, akla baland servinin zerinden ayrlmad anlatlr. Bu
hayal, minyatrlerde de kendini gsterir ve servi izilince mutlaka stne bir de kumru
eklenir (BL, 1986: C 12, 7157).

Yine kld sab gl-zre davet blbl-i zr

Yine kumr makm etti fez-yi sahn-i gl-zr FD 73/K 18, 1

Saba rzgr inleyen blbl gl bahesine davet etti yine. Kumru gl

bahesinin orta yerini durak etti yine.

Bahar geldiinde gl bahesine blbl gelir, saba rzgr eser. Kumru da gelir,
makamla gzel gzel ter. Saba rzgr haber getirir, gtrr; blbl de gl bahesine
arr. Kumru da gelip gl bahesinin orta yerinde durur, ter.

Kumrve ok h u efgn eyledi murg- dilm

T hem-g itdi ol serv-i hrmn bana ZD C I, 460/G 11, 2

Gnl kuum kumru gibi ok ah edip (yle) inledi ki nazla salnan serviyi bana
sarma dola etti.
Gnl kuunu kumruya benzeten air kumrunun serviye konma zelliine
gnderme yapyor. Benim gnl kuum da kumru gibi serviye konuyor diyor air.
Kumru kuu gibi feryat ediyor gnlm diyen air servi ile gnl kuunun
birlikteliinden bahsediyor.
 Kumrunun tn ah ve feryat etme eklinde nitelendiren air kendi gnl
kuunun kumru gibi zgn ttn ifade ediyor.
Edebiyatmzda kumru servi aacna konar, servi izilince zerine de mutlaka bir
kumru izilir. air de burada kendi gnl kuunun da kumru gibi serviye konduunu
ifade ediyor.

Kumrve tavk tutar gerden-i dil humdan

Bende-i kmet-i imd ki dirler o bizz NAD 680/G 298, 2

Gnl gerdanna, kumru gibi ahmdan gerdanlk takar. Bize sevgilinin imad
boyunun bendesi derler.

Kumrularn boynunda gerdanlk gibi grnen, tylerden bir halka vardr. air
gnl boyna benzetiyor ve kendi ahndan da bu boyna gerdanlk takldn dile
getiriyor.
Ayrca kumrular serv, imir gibi aalara konarlar.

Kumru kelimesi eyh divannda kumr nids eklinde de yer almaktadr.

APD: kumr-i dil (G 132/2), kumru (G 224/7), (G 270/4), (K 15/13), (Mf 17).

FD: kmri (K 1/8), (Tec, IV/2), kumr (K 18/1).

NAD: kumri (K 9/47), kumrve (G 11/2), (G 298/2).

NBD: blbl kumr (Mur 6/III), kumru (G 536/7), (K 22/38), kumrular (K 21/9), nle-
i kumru (G 575/5).

ND: name-i blbl kumr ( 28/IV), k-ky- kumr (G 100/1), kumr (G 50/2), (K
5/9), (M 10/17), (M 10/47), kumri-i vre (G 17/5), kumri-i kilk-i shan-sz (Tah 3/VI).

D: kumr (K 10/15), nevy- blbl u kumr (K 15/21).

GD: girdb- tavk- kumr (G 85/5).

ZD III.C: kumr (G 1086/1).

4.9. Horoz/Hors/Hors

Tavuun erkei (BL, 1986: C 18, 11314) olan horoz kelimesi yerine tarihsel
Trkede erkek takugu, aygr tavuk gibi szckler de kullanlmtr. Horozun vatan
Hindistan olmaldr (Akaln, 1993: 124).
slam melliflerine gre horoz btn kularn en ehvetlisi ve en almlsdr.
Tavuklara iltifat hususunda ayrmclk yapmaz. Ancak ok akll bir hayvan deildir.
Gece olunca tm tavuklar gvenli bir yerde etrafna toplar, kendisi de kapda nbet
bekler. mrnde bir kere beyzatul-akr isimli kk bir yumurta yumurtlar (MEBA,
1950: C 5, 562).
Trk kltrnde horozun ilk zellii sabahn olduunu duyurmasdr. Mevsim
deiikliklerinden kaynaklanan gece uzunluklarnn deiimine ramen tn
ayarlayabilmesi onun en dikkate ayan zelliklerindendir (MEBA, 1950: C 5, 562).
Yurdumuzun tyle tann en gzde horozu Denizli horozudur (Akaln, 1993: 124).
Horozun dier zellikleri arasnda ok karl koca oluu, kabarmas ve
kavgacl saylabilir (Akaln, 1993: 124).
Kazlarda karlan Hun devrine ait eserler arasnda, lahitler zerine oyulmu
ya da elbiselerde yer alan horoz-tavuk figrleri, bu kularn byk olaslkla kt ruhlar
kovan (oruhlu, 2002: 148) ve bir eit koruyucu ruh/sembol olduunu gsterir.
Horozun en yaygn anlam, onun tnn tan aarmasn haber vermesiyle ilgilidir.
Bu nedenle de zellikle beyaz horoz kutsal ve asil bir hayvan saylmtr (oruhlu,
08.05.2006, www.akmb.gov.tr).
Eski ran mitolojisinde n habercisi ve bekisi kutsal bir varlk olan horoz,
Firdevsnin ehnmesinde de gnein douunun simgesiydi. Bu anlam btn
Ortaa Trk-slam dnyas iin de sz konusuydu. Trklerde zellikle beyaz horoz
nemliydi (oruhlu, 2002: 148-149). Tarikatlarda, horozun ayr bir yeri vardr.
zellikle bulunduu yere uur getirdiine inanlan beyaz horozun (And, 1998: 88)
arslanlar kard ve evleri koruduu da belirtilmektedir (MEBA, 1950: C 5, 563).
Peygamberimizin hadislerine gre, Allah ar
altna bir horoz, daha dorusu kanatlar zmrt ve inci ile
mzeyyen beyaz bir horoz veyahut horoz eklinde bir
melek, koymutur; bu horoz gece sona erdii vakit,
kanatlarn rpar ve Allaha hamd eder. Dnyadaki btn
horozlar da bunu iitir, onlar da kanat rparak ve terek
cevap verirler (MEBA, 1950: C 5, 562-563).
Miranamede bu konuyla ilgili minyatrlere
rastlanmaktadr (oruhlu, 2002: 149).
te yandan gerekle pek ilgisinin olmad anlalan rivayetlerde horozun
yaad eve eytann giremeyecei, Peygamberin bir beyaz horozu dost edindii,
camide ve evinde bir beyaz horoz bulunduu, namaz vakitlerini bildirdii iin, bir yere
giderken bir beyaz horozu yannda gtrd anlatlmaktadr (oruhlu, 2002: 149).
Horozun cesaret, savalk, drstlk, nezaket, eytan def etme gibi vasflar,
onun bu kavramlarn simgesi gibi alglanmasna yol amtr (oruhlu, 2002: 149).

Shan- bhudeden ho gelr vz- hors

Br mansn bilmez ise hengm bilr NAD 608/G 197, 6

Horoz t bo szden daha hotur. Manasn bilmezse de tecei zaman bilir.

Horozun t bo szden daha deerlidir nk horoz tnn manasn

bilmese bile ne zaman teceini bilir. Vakitli ter yani ki.
Horozun tmesi, konumasn bilmeyen insanlarn bo szlerinden daha deerlidir.
Manasz szle kyaslandnda horozun t daha kymetlidir nk horoz sylediinin
anlamn bilmese dahi en azndan onu ne zaman syleyeceini bilir.

Tc stne horoslanp hasm dndrr

Ban h h edip mkiyna tg NBD 74/K 11, 40

Sultan Byezidin klcn ven Necat kl iin, kl tacnn stne horoz gibi
binip ban dilim dilim ederek hasm tavua dndrr, diyor (avuolu, Tarihsiz:
77).
 Horozun ba dilim dilimdir. air sultann klcn saldrganlk ve atlganlk
ynnden horoza benzetiyor. Sultann klc yle kuvvetli ki, horozlanyor, ykseliyor,
kabaryor ve horozun bann dilim dilim olmas gibi, dnerek, dman korkutarak
tavua eviriyor.

Horos- Arun efgnum huzrn uurmdur

Kevkib lekerin h- seher-ghum grmidr ZD C I, 426/G 426, 1

Feryadm ar horozunun huzurunu uurmutur. Sabah vakti ettiim ah, yldz

askerlerini karmtr.

k olan sevgili yle bir ah ediyor ki arn altndaki horoz bu sesten rahatsz
oluyor ve bu horozun huzuru kayor.
air ayrca yldzlarn sabah gne dounca kaybolmalar hadisesini de kendince
yorumlayp yldzlarn kaybolmasn kendisinin sabahn erken vaktinde ektii aha
balayarak hsntalil yapyor.

Horos, ayrca Ahmet Paa divannda adlin horos eklinde de gemektedir.

APD: horos (Muk 29).

BD: dde-i hurs (G 212/1).

NAD: vz- hors (G 197/ 6).

NBD: horoslan- (K 11/40).

ZD I.C: Hors- Ar (G 426/1).

ZD II.C: Hors- Ar (G 500/2), (G 959/1), mnend-i horos (G 572/2).

ZD III.C: Hors- Ar (G 1089/2), (G 1738/5), Hors- Ar u Nesr-i Tir (G 1207/5),

(G 1471/4), (G 1624/5).

4.10. Yarasa/Huff

Arapas huff, huffe (Develliolu, 1999: 379) ve vatvt (Onay, 1992: 208),
Farsas eb-pere (Develliolu, 1999: 982) ve ebengiz (BL, 1986: C 18, 11025) olan
gece kuu (BL, 1986: C 9, 5411) veya yarasa olan bu hayvan, gzleri kk ve zayf
olup geceleri grdnden bu nam almtr. Hfe: Ryeti zayf, kk gzl,
aydnlkta gremeyip gece grr olmak manasnadr; huff bundan mtaktr (Onay,
1992: 208).
Yarasalar, yankyla ynelme denilen, yansmayla ya da nesnelerin nlamasyla
oluan dalgalar alglayarak karanlkta bir yere arpmadan, yer deitirir ve uarken
avlanrlar. ok iyi uucu olmalarna karn yerde ok acemi olan yarasalar dinlenirken el
baparmann gl trnayla bir destee ba aa tutunurlar (BL, 1986: C 20, 12419).
 Murg- s da denilen yarasann kanatlarnda ty ve telek olmaz (Onay, 1992:
208). Alaca karanlkta ya da gece etkinlik gsteren bu uan memelilerin en k fare
ve en irisi de kedi byklndedir (BL, 1986: C 20, 12419).
ok zaman meyve ve bceklerle beslenen yarasalar genellikle maaralarda, ye
says bir milyonu bulabilen ok kalabalk topluluklar hlinde yaar (BL, 1986: C 20,
12419).

Gnen zerre kadar kadrne noksn gelmez

Eylese nr- cihn-tbn huff inkr BD 68/K 25, 25

Yarasa gnein n inkar etse (de) onun kymetine azck bile eksiklik
gelmez.
Gece kuu olan yarasa gnee bakamaz, gnei gremez nk gzleri ok
kk ve yetersizdir gn iin. Darya gece kp avlanan yarasa gnei gremeyip
onu inkar etse de gnee bir eksiklik gelmez. Ne parlaklndan bir ey kaybeder gne
ne varlndan.

Esr-i zulmet-i gr olan bed-ahterler

Gznde dde-i huff hkm-i kevkebdir GD 300/G 88, 6

Yarasann gz, karanlk mezarda esir olan kt talihli kiilerin gznde yldz
hkmndedir.
Kabir karanlk bir yerdir ve hadislerle bildirildiine gre birtakm ibadetlerle
oray nurlandrmak mmkndr. yle ki karanlk kabirde hibir k gremeyen kt
talihliler kck bir k bile grmeye razdrlar. te byle bir karanln iindekilere
gndz gremeyen yarasann gz bile kl gelir ve oradakiler onu yldz kadar parlak
sanarlar.

Ger sana dmen mukbil durmadysa vechi var

Ol durur huff sensin f-tb-i bi-zevl FD 60/K 13, 25

Eer dman sana kar durmadysa bunun bir sebebi var. O yarasa, sen ise
sonu olmayan gnesin.
Badat Valisi Ays Paay ven Fuzl onu sonu olmayan gnee tebih ederek
onu vyor. Valisi Ays Paa ile onun dmanlarn kyaslayan air fark anlatmak iin
gne-huffa birlikteliinden yararlanyor. Bilindii gibi yarasa gnee bakamad gibi
gndz aydnlnda da gremez. Bu durumda da yarasa gibi olan dmann gne gibi
olan valiye kar koyamayaca muhakkaktr.

BD: huff (K 25/25).

FD: huff (G 276/6), (K 13/25).

HD: em-i huffa (G 294/4), dde-i huff (G 569/4), huff (G 326/5), (G 120/6).

NAD: hem-ser-i iyne-i huff (Lugaz 7/11).

ND: huff (K 9/35).

NLD: huff-hilkatn- zlm- cehalet (K 24/29), huff- nihdn- zamn (K 5/16).

GD: dde-i huff (G 88/6), huff (T 1/18), hufflar (R 49).

4.11. Sln/Tezerv/Hurs- Sahr

Farsa olan tezerv, sln (Develliolu, 1999: 1106), sln (Kam, 1998: 85)
demektir.
Eti makbul bir ku olan slnn diisi, kahverengi tyl ve ksa kuyruklu
olmasna karlk, erkei madensel parltl eitli renklerde olabilir, etikleri parlak
krmzdr ve kuyruunun stnde uzun telekler bulunur (BL, 1986: C 18, 10920).
Daha ok orman kenarlarn seven sln, temelde, tohumcul ve otuldur ama
gerektiinde yiyecek listesine bcekleri, eitli omurgaszlar da ekleyebilir. Dii,
bataklklarda yerde yuvar yapar (BL, 1986: C 18, 10920).

Boynunu uzatmasn sahralarn sglnleri

Ol hm utu kime eyler ki bunlar nazlar HD 75/ Tec, III, 2

llerin slnleri boynunu uzatmasn. O Hma utu, bunlar kime nazlanyor

ki?
Sultan III. Mahmuta yazlan bu mersiyede air, sultan Hmaya benzetiyor. O
Hma gibi padiah gitti, bu slnler kime nazlanyor diye soruyor.
Sln gzel bir kutur ve salnyla nldr. Hma ise edebiyatta gzellik
sembol olarak geer. Slnlerin boynunu uzatarak salnmasna gerek yok artk o air,
Hma, o padiah gittikten sonra, slnler de zlsn ve zntlerinden salnmasnlar,
nazlanmasnlar diyor.
Beyitte geen sahralarn sglnleri ifadesi ho bir syleyitir.

Ol tezerv-i naz in ey derd-i dilber snemi

Halka halka dalarla dm- sayyd eyledin HD 185/G 277, 3

Ey dilber derdi! O nazl sln iin barm halka halka dalarla avcnn tuza
hline getirdin.

Sevgilinin derdi, barmda yuvarlak dalar, tuzaklar meydana getirdi. Sevgilinin

nazl bir slne benzetildii bu beyitte, n barndaki dalar tuzak olup sevgiliyi
avlar.
Kanadlanr heves-i sayda bz- mskr
Tezerv-i nameye cy olsa lne-i tanbr GD 281/G 57, 8

Tambur yuvas name slnne yer olsa, saz ahini/doan av hevesi ile
kanatlanr.

Namenin slne benzetildii bu beyitte air saz baz kuuna benzetiyor.

BD: tezerv (G 317/3), tezerv-i akl (G 527/4), tezerv-i dil (G 260/4), tezerv-i h-hrm
(G 58/4).

FD: kebk drrc tezerv (Ter, II/2).

HD: sglnler 31, tezerv-i adl (K 10/14), tezerv-i naz (G 277/3), tezerv-i naz perverd (G
114/2).

ND: tezerv-i ho-hrm (G 78/1), tezerv-i h (G 78/5).

NLD: tezerv (K 18/23).

GD: bl-i tezerv-i rm (G 177/3), tezerv-i nme (G 16/5), (G 57/8), tezerv-i name-i
rengn (G 67/6), tezerv-i ule (G 252/5), tezerv-i ule-i h- dern (G 125/2).

YD: tezerv-i ho-hrm (G 147/5), (G 271/5).

ZD II.C: tezerv-i ve-kr (G 972/1).

4.12. Sere/Usfr/Gncik

Arapas usfr (Develliolu, 1999: 1223), Farsas gncik olan sere kuu,
(Develliolu, 1999: 299) krsal kesimde ok yaygn bir tc kutur. Erkeinde siyah
bir gerdanlk olan sereler aalara olduu kadar, duvar kovuklarna ve pencere
kelerine de yuva yapar. Sere, daha ok tohumlarla beslenirse de bcek, meyve ve
kent insanlarnn artklarn da yer (BL, 1986: C 5, 2598).

Sensin ol h- hmyn fer ki adlin hrisi

Mr gncik iynna nigehban eyledi HD 54/K 17, 16

Sen o nurlu, kutlu ahsn ki adaletinin muhafz, ylan sere yuvasna beki
yapt.
Sultan Sleyman Hana sunulan bu Kaside-i diyyede, air sultann adaletini
vmek iin; ylan sere yuvasna gzc yapyor. Gerekte ise ylan kulara, ku
yavrularna ve yumurtalarna dkndr ve onlar yemeyi ok sever. Ancak sen yle
adilsin ki, senin zamannda, ylan deil sere yavrularn yemek, onlara bir zarar
gelmesin diye yuvann kapsnda yuvay bekliyor.

Gnlm ku ki sere ana gredr ank

Nie dmeye lebne ki an hmya yilter KBD 481/G 1232, 6

Gnlm kuuna gre Anka sere gibi olduu iin dudana kaval dmesin ki
onu Hmaya iletir.

air gnlnn bykln ve yceliini ifade etmek iin gnlmn yannda

Anka ancak sere gibi kk ve gsz kalr diyor. air, gnl ycelik, ykseklik ve
enginlik asndan Hma ile irtibatlandrmaktadr.

Pr idi sebze-i bgnelerle glen-i dehr

Oturm idi hmlar makmna usfr NAD 40/K 7, 19

31
74. sayfadaki Mersiyenin III. bendinin 2. beyti.
 Sultan Mustafann tahta kmas zerine yazlan bu kasidede air, dnyann gl
bahesinin yabanc, ilgisiz imenliklerle dolduunu, serelerin de Hmalarn makamna
oturduunu dile getirerek, ehil olmayan insanlarn layk olmadklar makamlara
getirilmelerini tenkit etmektedir.
Ayrca Hayl divannda sereyle ilgili olarak gncik iyn ifadesi
gemektedir.

HD: gncik (K 17/16), usfr (K 1/25).

KBD: sere (G 1232/6).

NAD: bee-i ufsr (K 11/35), usfr (K 7/19).

NBD: sere (G 499/4), (G 526/1).

ND: usfr (Ter 9/III,3).

D: beyza-i gncik u usfr (K 35/30), sere (Mus 2/V,7).

GD: dne-i usfr (K 20/10), lne-i gncik (T 34/23).

YD: gncik-i dil (G 67/3).

ZD III.C: usfr (G 1179/2).

4.13. Kaz/Batt

Kaz, btn Kuzey yar kreye yaylan uzun boyunlu, geni gagal, perdeli ayakl,
kahverengi ya da gri tyl iri bir kutur. Otul ve gmen olan kaz (BL, 1986: C 11,
6565), bir su kuu (oruhlu, 2000: 103) olmasna ramen karada kolayca yrr ve az
yzer (BL, 1986: C 11, 6565).
Kaz Trk mitolojisine, destanlara, masal ve efsanelere giren hayvanlardan
biridir. Dede Korkut Kitabnda ala ve kara kaz olmak zere iki ekilde geer.
zellikle kzlar, gelinler kaza benzetilmektedir. Evlilikte sadakatn, evcimenliin,
vcut gzelliinin timsali saylr (DTDEA, 1981: C 4, 283).
Kaz, Divan edebiyatnda yer alan blbl, tt vb. gibi ok geni olarak ele
alnmamtr. Onu, sklkla k edebiyatnda kullanlan unsurlar arasnda grrz
(DTDEA, 1981: C 4, 283).

Sini severem iy begm ibu cihnda ben fakat

Ya denizine bu gzm ol sebeb ile old bat KBD 122/G 309, 1

Ey beyim, bu dnyada ben seni severim fakat o sebeple bu gzm ya denizine

kaz oldu.
k sevdiine hitaben onu sevdiini fakat bu sevgi sebebiyle ok alayp ac
ektiini sylyor. Gzlerini bir kaza benzeten air sevgisinden dolay aktt
gzyalarnn bir deniz meydana getirdiini, gzlerinin de o denizde yzen bir kaz
olduunu ifade ediyor.
 Bezm sensiz grnr hne-geh-i bm gibi
Bat- mey gam getirir tir-i mem gibi NBD 329/G 143, 1

Meclis sensiz bayku tekkesi gibi grnr. Kaz eklindeki arap srahisi
uursuzluk kuu gibi dert getirir.

air sevdiine senin olmadn hibir yerin, hibir eyin tad yok diyor. Senin
olmadn meclis bayku barna gibi; viranelik, ssz bir yerdir. Sen olmazsan arabn
da tad yok, arap kab bile uursuzluk kuu gibi; nee getireceine uursuzluk
getiriyor, diyor.

itmi an bir kaz- bed-vz

Kenr- bda olmu dehen-bz GD 229/M4, 12

Fena sesli bir kaz onu duymu ve ban kenarnda tmeye balam.

Bu beyitte air kazn sesinin kt olduunu ifade ediyor.

BD: mnend-i bat (G 222/1).

HD: rdek kaz (G 642/3).

KBD: bat (G 309/ 1), (G 408/4).

ND: bat- mey (G 143/1), bat- sahb (G 18/6).

GD: bat- sahb (G 15/5), bat- arb (G 16/4), (G 16/7), kaz (M 4/17), kaz (M 4/39),
kaz- bed-vz (M 4/12), kaz- fsid (M 4/27).

4.14. Krlang/Pirist

Farsa olan pilvye (Develliolu, 1999: 865) piristk ya da pirist kelimeleri

krlang demektir (Develliolu, 1999: 866).
Krlang, btn Kuzey yar krede yaayan, uarken yakalad bceklerle
beslenen gmen bir kutur. Krlanglar, 13-20 cmlik boylaryla kk bedenli, siyah
ve beyaz tyl, gagas ksa ve geni yarkl, uzun ve sivri kanatl, ksa bacakl tc
kulardr. Toplu yaayan krlanglar, kuru amurdan kurduklar yuvalarn al, ahr ve
daha ok kentlerdeki evlere veya kum iine ya da aa kovuklarna yaparlar (BL, 1986:
C 11, 6721).
dem cennetten Serendibe, Havva Ciddeye
atlnca, aralarnda muhabereye ve nihayet mlakata
krlang vasta oldu. Hizmetine mukabil demin
ikametghnda yuva yapmasna msaade istedi. nk
krlang eti pek leziz olduundan ylanlar yavrusunu
yerlermi. Neslinin idamesi iin bu areyi bulmu. dem
ile Havva kyamete kadar demoullarnn evlerine yuva
yapmalar imtiyazn ita ettiler. Krlang, demin
sakalndan bir kl, Havvann sandan bir tel istedi,
verdiler. Bunlarla yavrularn, yuvaya balad. te o
 gnden beri krlanglar yavrularn ayaklarndan yuvaya
balarlar [Evliy elebi Seyahatnmesi, X] (Onay, 1992:
143).

Peresti lafznun takrbidr gy ki ey Nb

der pervz hke ryml zre piristlar NAD 598/G 183, 5

Ey Nb, tapn sznn yaknl (gerektirmesi) sebebiyle krlanglar toprak

zerine yz srerek uar.

Tapnmay en iyi gsteren ey taplan eye yz srmektir. Krlang kuunun

yere yakn umas hsntalille topraa yz srme, tapnma olarak nitelendiriliyor.

Eyvn- ukhunda mekn tutsa olurdu

Kadriyle pirist-bee Ank-y zamne NFD 184/K 42, 5

Senin azamet, ululuk evinde krlang yavrusu zamann Ankas kymetiyle

mekan tutsa olurdu.

Merhum vezir Hfz Ahmet Paann vld bu beyitte air vezire, senin
adaletle hkmettiin lkende herkese eit davranlr yle ki bir krlang yavrusu bile
Anka kadar kymetlidir, diyor. Deil insanlar arasnda hayvanlar arsnda bile ayrmclk
yaplmyor, fark grlmyor.

BD: perist (G 398/4).

NAD: piristlar (G 183/5).

ND: bl-i pirist-bee (K 4/34), pirist (K 37/3), piristlar (G 99/3).

NLD: pirist (G 181/2).

D: pirist-bee (K 42/5).

GD: piristlar (G 246/2).

4.15. Ebbil

Arapa olan ebbl da krlangc, keisaan (Pala, 2003: 138) kuu ve ku

srs anlamlarna gelir (BL, 1986: C 6, 3489).
Ebabil, Kuran- Kerimde Ebrehenin ordusunu helak eden kular hakknda
kullanlan bir tabirdir (TDVA, 1991: C 10, 65). Birbiri pei sra giden deve veya ku
srs manasna gelen Arapa ibble kelimesinin oul ekli olan ebbil kelimesi ile bir
nevi krlang kastedilir (Akaln, 1993: 104).
Kuranda (Fil, 105/3) tayren ebabil diye geen ifade, tefsirciler tarafndan ku
topluluu, blk blk ku eklinde aklanmsa da, dilimize bu kularn ismi olarak
gemitir (DTDEA, 1977: C 2, 406).
Eski Habe Hristiyanlar veya Ebrehe (BL, 1986: C 6, 3489) Sanada bir kilise
yaptrm ve Bedev Araplarn, Kbe yerine buray ziyaret etmelerini istemiti. Bylece
ticaret artacak ayn zamanda dinleri de yaylacakt. Oysa Araplar hl Kbeye gitmeye
devam edip Sanadaki kiliseye iltifat etmiyorlard. Tapnan Araplar tarafndan ilgi
grmemesine ve temiz tutulmamasna kzan Ebrehe (BL, 1986: C 6, 3489) veya
Habeliler sonunda Kbeyi ykmaya karar verdiler. Ebrehe komutasndaki bir ordu
filler ile Kbe zerine yrd. Peygamberimizin doumundan az bir mddet evvel vuku
bulan bu olaya slam tarihinde Fil vakas denir. Bu yla da fil yl denilmitir.
Ebrehe, ordusuyla Kbe nlerine kadar geldiinde, Allah tarafndan gnderilen kk
ebabil kular (BL, 1986: C 6, 3489) gkte belirmi ve azlarnda tadklar kck
talar, onlarn zerine brakmtr. Bu ta yamuru altnda ordunun yenilmi ekin
tanesine dnp tamamen helak olmas sonucu Kbe kurtulur. Bu olay Kuran-
Kerimde (Pala, 2003: 31) Fil suresinde geer. Sure, Ebrehenin Kbeyi ykmak iin
fllerle hcum etmesini konu edindii iin bu ad almtr (Akaln, 1993: 103).
Olay Kuranda yle anlatlmaktadr: (Fil Suresi, 1-4)
Bismillahirrahmnirrahm. Rabbinin, fil sahiplerine ne yaptn grmedin mi? Onlarn
tuzaklarn boa karmad m? zerlerine balktan piirilmi talar atan sr sr
kular gnderdi. Nihayet onlar yenilmi ekin yapraklar haline getirdi. (MEAL,
02.09.2006, http://www.diyanet.gov.tr)
Rivayetlere gre her kuun aznda ve penelerinde, surede sicclden
olduu belirtilen ve mfessirlerce mercimekle nohut aras byklkte gsterilen
talar vard (TDVA, 1996: C 13, 69). Ve her tata da bir dmann ismi yazlmt
(EBABLKULARI, 18.05.2006, www.biriz.biz).
Siccl kelimesinin etimolojisi ve anlam tartmaldr. bn Abbasa
dayandrlan bir aklamaya gre kelimenin asl Farsa seng kldir (ta ve
kil) ve surede tula gibi talam amuru ifade eder (TDVA, 1996: C 13, 69).
Ebabillerin fiziksel zelliklerine dair bilgiler farkllk arz etmektedir.
Kaynaklarda ebabil, krlangca benzer, ondan biraz byke, ayaklar krmz renkte
(FLSURES, 2.12.2004, www.mez-der.com) veya o blgede daha nce hi grlmemi
siyah renkli, yeil boyunlu, ufak gagal, uzun ayakl da krlanglar
(EBABLKULARI, 18.05.2006, www.biriz.biz) eklinde tarif olunur. nl tefsir limi
bn Kesirin naklettiine gre ise, bu kular, gvercinden biraz kktler (Yahya,
2003, www.harunyahya.net). Bu kularn hortumlu ve peneli, siyah, beyaz veya yeil
olduklarna dair muhtelif rivayetler de vardr (TDVA, 1996: C 13, 69).
Gerekte ise ebabiller en ksa gagaya sahip kulardr. En ksa bacaklar da birka ebabil
trne aittir. Ebabillerin cins ad baca yok anlamnda olan Apusdur. nk
zamanlarnn ounu havada geirdikleri iin ebabillerin bacaklara gereksinimleri yok
gibidir (Gndoan, 01.12.2004, www.kad.org.tr).
Ebabil kular, slam edebiyatnda bilhassa Fil vakasnda oynadklar mhim rol
dolaysyla hret bulmulardr (Akaln, 1993: 104). Divan edebiyatnda Fil Suresine
konu olan olaya telmih yaplarak sz edilen bu kular slamiyetin dmanlarna kar
verilen savala ilgili bir benzetme gesi olarak kullanlr (BL, 1986: C 6, 3489).

Zenahdnn eh-i bbil sanasn

Sa turras ebbil sanasn KBD 327/G 837, 1

ene ukuru Bbil kuyusu, sa peremi ebabil gibi.

Sevgilinin ene ukuru Bbil kuyusu gibi derin, bir kez den k bir daha
kamaz o kuyudan. k hem derinlikten hem bylenmilikten kamaz o kuyudan.
Sevgilinin salar da ebabil kuuna benzer.
 Havsldur nigr ggsn a
Nen zlfn durur perr-i ebbil KBD 389/G 1002, 2

Ey sevgili, gsn geni beyazl stnde zlfn neden ebabil kanad gibi
duruyor?

Divan iirinde sevgilinin sa siyah, sinesi de beyazdr. air bu yaklamdan

hareketle sevgilinin ak sinesi stne dklen siyah salarn ebabil olarak
vasflandrmaktadr.

KBD: ebbil (G 837/1), ebbil (G 153/2), perr-i ebbl (G 1002/2), (G 1302/1), (G

479/7), (G 935/1).

NAD: ebbl (G 848/7).

4.16. Tavuk/Mkiyn/Dcce

Eti ve yumurtas iin yetitirilen bu evcil kuun erkeine horoz , yavrularna

civciv denir (BL, 1986: C 18, 11314).
Farsa bir kelime olan mkiyn tavuk (Develliolu, 1999: 575), mkiyn-
Hind ise Hint tavuu anlamna gelir (Kam, 1998: 93). Ayrca decc, decce, dicc ve
dcc (Develliolu, 1999: 170) da tavuk demektir.
Proto-Trk ya da Hun devrine ait Pazrk kurganlarndan karlan eserler
arasnda, deriden kesilmi ya da lahitler zerine oyulmu ya da elbiselerde yer alm bir
ekilde karmza kan horoz-tavuk figrleri byk olaslkla kt ruhlar kovan,
koruyucu bir simgeydi (oruhlu, 2002: 148).
Emel Esinin belirttiine gre Trk kozmolojisinde bar unsurunun hayvan
biimli timsali horoz ve tavuktu. Ayrca tavuk oniki hayvanl Trk takviminin yl
simgelerinden biriydi (oruhlu, 2002: 149).

En pestter bin-y bild- kanatn

Bmnda nesr-i tir-i gerdn dccedr NAD 581/G 160, 5

En alak kanaat memleketlerinin binasnn atsnda gkyz akbabas

tavuktur.

Kanaat bitmez tkenmez bir hazinedir, der bykler. Kck eyler bile
nemli, yeterli ve byk grlr kanaatle. te bu kanaat ehirlerinin de en dk
derecelisinde bir tavuk, akbaba hkmndedir nk kanaat ehirlerinde kk veya
nemsiz bir ey yoktur.

Gzn bz olal verhem durur dil

Gzn katnda diller mkiyndr KBD 115/G 291, 4

Senin gzn, ahin olduundan beri gnl korkar? nk senin ahin gzlerine
gre gnller (ancak) birer tavuktur.

Gz avc kularn mehuru olan ahine tebih edilerek ahin gzle tavuk gnl
arasnda tezat oluturuluyor. Tavuk, gvercin gibi avlar ahin gibi avc kular iin ok
kk ve basit avlardr. air sevdiinin gzlerini ahine benzetmek suretiyle onu
yceltirken kendi gnln ve dier klarn gnllerini de savunmasz bir tavua yani
avlanmas ok kolay kulara benzetiyor. Senin ahin gzne, sana avlanmamak
mmkn deil diyor sevdiine k.

Mkiyn- Hind eder tvusa arz- reng-i naz

Etdi sebz-b- hayl ol gne hod-bnn sebz GD 311/G 108, 11

Hayal imenliinde kendini beenmi Hint tavuu tavusa naz eder.

Tavuk herhangi bir kuken tavus gzelliiyle mehurdur. Bu durumda tavuun

kendisini bir ey sanp tavusa nazlanmas ancak bir hayaldir.

Tavuk kelimesi Ahmet Paa divannda ayrca lem mkiyn eklinde de

gemektedir.

APD: mkiyn (Muk 29).

KBD: mkiyn (G 291/4).

NAD: dcce (G 160/5), mkiyns (G 741/3).

NBD: mkiyn (K 11/40).

GD: mkiyn- Hind (G 108/11).

4.17. Turna/Kleng

Turna siyah benekli, gri ya da beyazms renkli, uzun bacakl ve uzun boyunlu,
ok geni kanatl, byk bir kutur. Boylar 80 cm ile 2 m arasnda deien turnalar
(BL, 1986: C 19, 11761) iri vcutlarna ve uzun boylarna ramen uzaktan zarif
grnr. Gerdan, uma tyleri blgesi siyah, srt ve karn kl rengindedir. Tepesi
krmz tylerle rtldr. Bazlarnda bu tyler daha kabark durur ki bylelerine all
turna denir (DTDEA, 1998: C 8, 395).
Ses ykseltici uzun soluk borusu nedeniyle sesleri ok uzaklardan duyulan
turnalar, ak (BL, 1986: C 19, 11761) ve sulak alanlarda, bataklklarda, steplerde yaar;
zellikle nehir vadilerinde bulunur (DTDEA, 1998: C 8, 395). Turnalar, tohum ile
beslendii iin daha ok bitkisel kesimleri sever. Yuvalarn bataklk, bozkr, tundra,
savan ve yerde yapar (BL, 1986: C 19, 11761).
Gmen ku olan turnalar (DTDEA, 1998: C 8, 395) rahat uar (BL, 1986: C 19,
11761). Turnalar g mevsimlerinde V eklinde toplanarak katar hlinde uarlar ve
ilerinden birinin nclnde g ederler (DTDEA, 1998: C 8, 395).
Turna eski edebiyattan ziyade, k ve halk edebiyatlarmzda en fazla sz
edilen kutur. Turnann uzak illerden gelmesi, ahin tarafndan avlanmas, sevgiliden
haber getirmesi gibi ynleri, gurbet ve hasret duygular ile birleerek edebiyata intikal
etmitir (DTDEA, 1998: C 8, 395).

Gkde efgn iderek sanma geer hayl-i kleng

ekilr kyuna mrgn- dil cn saf saf BD 241/G 229,4
 Gkyzndeki turna srsn feryat ederek geiyor sanma. (Gerekte) gnl
ve can kular dizi dizi kylerine ekiliyor.

Gnl ve can, kua benzetilir divan iirinde. Gnl ve can, burada da turna
olarak karmza kyor. Gkyznde kularn ve zellikle de turnalarn katarlar
hlinde utuklar bilinir. Ancak havada uanlar turna deildir diyen air onlarn
yuvalarna ekilen can ve gnl kular olduunu ifade ediyor.

Gelirse cnbi-i pervza bz- eheb-ve

Suff- ebri katr- kleng eder mehtb GD 61/K 11, 2

Mehtap, beyaz at gibi umaya balarsa bulut katarlarn turna srs yapar.

Sultan Selim IIIe yazlan bu Kaside-i Mehtbiyyede air, mehtap, at gibi bir
ahin olarak umaya niyetlense, bulut sralar ay altnda turna srs gibi grnr,
diyor.

BD: hayl-i kleng (G 229/4), per-i kleng (G 489/2).

GD: katr- kleng (K 11/2), kleng-i terne-i tanbr (G 57/5), saff- kleng-i nakart
(G 47/2).

4.18. ebgr

Farsa olan eb-gr, sabah kuu (Develliolu, 1999: 981) ve geceleri ten blbl
(BL, 1986: C 18, 11025) demektir.

rmege subh- visl-i yre hergiz re yok

Bky fk tutd nle-i eb-grler BD 165/G 104,5

Yrin kavuma sabahna ermeye asla are yok ey Baki, sabah kularnn
inleyileri ufuklar tuttu.

Divan edebiyatnda sevgili ulalmaz, eriilmezdir ve onunla vuslat ise

imknszdr. k kendini blble bazen de sabah kuuna benzetir ve acyla inler, ter.
air burada madem ki yre kavumak mmkn deil, buna ihtimal dahi yok, ben yani
sabah kuu nasl alayp feryat etmeyeyim, inleyiimin gkyzne kmamas mmkn
m diye soruyor.

BD: nle-i eb-grler (G 104/5).

KBD: eb-gr (G 1028/1).

NBD: h- eb-gr (G 425/6).

NLD: h- ebgr (G 295/3).

YD: nle-i eb-gr (G 70/1).

4.19. Leylek/Laklak

Arapas lklk (Develliolu, 1999: 541) olan leylein Farsas leglektir (BL,
1986: C 12, 7460). Siyah-beyaz tyleri, uzun krmz gagalar, krmz ayaklar ve uzun
(BL, 1986: C 12, 7460) bacaklaryla leylekler, en tandk gmen kulardandr.
Leylekler yaklak 2 metre uzunluunda kanat aklna sahiptirler (Keapl
Didrickson, 13.05.2006, www.kad.org.tr).
Kltr hayatmzda saygn bir yeri olan kularn banda leylek gelir. Leylek,
kularn eyhidir, hacdr. Dolaysyla kutsaldr. Osmanllar hasta ve sakat leyleklere
bakmak amacyla vakf bile kurmulard (And, 1998: 88).

Gl anlar gzm blbl kulaum

Barsun nie ki gerekse laklak KBD 142/G 354, 10

Gzm glden, kulam blblden anlar, leylek ne kadar barrsa barsn.

Leylek ne kadar barrsa barsn gzm gl grr, kulam blbl duyar.

Leylein ortalkta dolap laklak tmesi neyi deitirir ki? Ben gle bakarm, blbl
dinlerim.
Leylein lak lak t bo ve anlamsz olarak grlr hatta bunu tme de
deil barma olarak nitelendirenler de vardr. air ise leylek ne kadar bo bo terse
tsn ben gzeli bilirim, grrm; gln gzellii gzme, blbln sesi kulama ho
gelir, diyor.

Didiler sende yok ol tc- Mecnn ku yuvasdur

Didm kim yendek olmaz ol da bir leylek kazsdur ZD C I, 256/G 256, 1

Banda Mecnunun ta gibi tad ku yuvas yok, dediler. Ben de, o bir
leylek kazasdr, daim olmaz dedim.

Zt, leylek kazas ifadesiyle Mecnnun bandaki ku yuvas rivayetini

kmsemektedir. Ayn zamanda beyitte, Mecnunun banda kularn yuva yapmas
hadisesine telmih vardr.

KBD: laklak (G 354/10), (Tuyu 1350), (Tuyu 1421).

GD: laklaka-i laklak (K 16/42).

ZD I.C: leylek (G 256/1).

4.20. rdek/Mrgb

Dier ad da mrgb (Kam, 1998: 93) olan rdek adndan da anlalaca zere
bir su kuudur (oruhlu, 2002: 103). rdek tknaz gvdeli, ksa boyunlu, geni ve yass
gagal, perdeli ayakl bir ku trdr. Her mevsime dayankl bir hayvan olan rdek
(BL, 1986: C 15, 9046) otlarla iyi beslenir (KUTR, 09.05.2006, www.kustr.org).

Mest-i ak olanlara arz eyleme peymneyi

Bahr iinde murg- bler ne bilsin dneyi HD 278/G 544, 1
 Ak sarhou olanlara kadeh sunma. Denizin iindeki rdekler taneyi ne bilsin?

rdekler suda yzer ve suda da ku yiyecei olan tane bulunmaz. Hl byle

olunca rdek taneyi tanmaz, bilmez. Suyun iindeki rdein taneyi bilmedii gibi ak
denizindeki kendinden gemi kii de kadehi, arab bilmez. Onun kadehe, araba
ihtiyac yoktur sarho olmak iin, ak onu sarho etmitir zaten.

Beni kudret eli bir h ikristana sald kim

Kanad nra mstarak uarlar rdek kaz HD 312/G 641, 3

Kudret eli beni yle ho bir av yerine sald ki (orann) rdek ve kaz kanatlar
nura batm (ekilde) uarlar.

yle kutlu bir yerdeyim ki deil dier hayvanlar, kular, rdek ve kazn bile
kanatlar nura batm, diyen air bulunduu yerin yceliini, gzelliini, ortamn
parlakln, n ifade etmek iin rdek ve kazn kanatlarn nura batryor.

Murg-b- emel dmi iken hufre-i dme

Ser-pene-i hn-i kaz eyledi nahcr NAD 571/G 147, 10

Emelin su kuu, ukur tuzana dmken kaza ahininin byk penesi (onu)
avlad.
nsanlar pek ok eyin hayalini kurar, ileriye dnk pek ok plan yapar. Ancak
kaza yani Allahn insanlar iin takdir ettii eylerin gereklemesiyle insanlarn bu
hayalleri boa kar, suya der.
Bu beyitte, emel rdee benzetiliyor, kaza da ahine. Emel rdei ukur tuzana
dyor ve kaza ahini de kocaman penesiyle onu avlyor.
Emel ku olunca tuzaa yakalanyor ve kazann av oluyor.

rdek ayrca Kad Burhaneddin Divannda alaca rdegler eklinde geiyor.

HD: rdek kaz (G 642/3).

KBD: rdegler (Tuyu 1452).

NAD: murg-b- emel (G 147,10), rdek (Kta 32).

4.21. Tura Kuu/Drrc

Arapa olan drrc ve drrce, eti gevrek keklik cinsinden bir ku, tura ve il
kuu anlamlarna gelir (Develliolu, 1999: 195).
Tura kuu, Asya ve Afrikann tropikal blgelerinde yaayan, erkeklerinin
bacaklarnda birok mahmuz bulunan (BL, 1986: C 19, 11754), biraz iri ve gzel
(ba, 1999: 121) bir keklik trdr (Akaln, 1993: 86). 35 cm boyunda olan tura,
umaktansa yrmeyi yeler (ba, 1999: 121).

Urup minkr ap engl dkmek saydlar kann

Yetirmek kebk drrc tezerve eh-per vz FD 55/Ter 12/II, 2
 Gaga vurup pene ap avlarn kann dkmek, byk kanadn sesini keklie ve
turaa ve slne duyurmak (gerek).

Avc kularn gagalar da peneleri de kuvvetli olduu gibi kanatlar da byktr

ve uarken yksek ses karr. Bu alc kular gagalar ve peneleriyle kk kularn
kann dkerler, kanat seslerini keklik, tura gibi kulara duyururlar. Bu kk kular da
bu sesleri duyar ve kaar.

Gnl bu gice kld yine yrna mirc

Blbl bile gl hlini v ne bile drrc KBD 136/G 342, 1

Gnl bu gece yine sevdiine mira etti, gge kt. Gln hlini blbl bilir,
tura kuu bilmez.

Blbl-gl beraberlii edebiyatmzda ok nldr. Gl blbln dengidir ve

blbln hlini gl, gln hlini de blbl anlar ancak.
Herkesin kendi ilgili olduu, sevdii eyleri bilebileceini ifade eden air gnl
de blble benzeterek nasl gln gzelliini, zelliklerini, kadrini, kymetini blbl
bilirse yrin deerini de benim gnlm bilir diyor.

FD: kebk drrc tezerv (Ter, II/2).

KBD: drrc (G 1090/5), (G 342/1), (G 522/3).

ZD III.C: drrc (G 1777/4).

4.22. Srck/Murg-i Zeyrek/Murg-i Zrek

Srck kuu demek olan mrg-i zrek, anlayl ku anlamna da gelir

(Develliolu, 1999: 734).
Koyu renk tyl, beyaz benekli ve ksa kuyruklu olan bu tc kular, Avrupa
ve Orta Asyada yaar. Srcklar bcek larvalar, kurtuklar, yumuakalar, taze
srngenler ve meyvelerle beslenir; bu nedenle meyve yetitiricilerinin dmandr.
Srcklar kalabalk topluluklar hlinde aalarda yuva yapar ve yaama alanlarn
byk grlt kararak savunurlar (BL, 1986: C 17, 10436).

Klsun Hayl kayd-i bedenden dili hls

Bir murg- zeyrekiz nola krsak duzamz HD 157/G 198, 6

Hayl, gnl beden bandan kurtarsn, biz srck kularyz tuzamz

krsak ne olur?
Vcut tuzaa, gnl kua benzetiliyor bu beyitte. Gnl kuunun beden
bandan, tuzandan kurtarlmas gerekir. air, srck kular gibi tuza krsak, biz de
gnlmz zgr braksak ne olur diye soruyor.

Ne in yrda ulur srd itdkce sen agyr

Sgrklar sads blbl vz ile bir olmaz ZD C II, 60/G 556, 3
 (Ey sevgili) sen ark syledike yannda ayr niin ulur? (Elbette) Blbln
sesiyle srcklarn tmesi bir olmaz.

Sevgili ark sylerken ayr da ona elik etmektedir. air bu manzara karsnda
ayrn sesini kpek ulumasna benzetiyor. Sevgilinin vld bu beyitte, blbln
akmasyla srck kuunun tmesini kyaslanyor ve air sevdiinin blbl sesli
olduunu ifade ediyor.

BD: mrg-i zrek (G 461/3).

HD: murg- zeyrek (G 198/6), (G 407/3).

ZD II.C: sgrklar (G 556/3).

4.23. Selv

Arapa olan selv, kaynaklarda bldrcna benzer bir ku (Develliolu, 1999:

934) olarak tanmlanr. Bu ku, Yahudi olan srailoullarna Tih sahrasnda
bulunduklar mddete, a kalmamalar iin (Hanerliolu, 1984: 526) menn
(Develliolu, 1999: 934) veya manna denilen kudret helvas ile birlikte Allahn
ihsandr (BL, 1986: C 17, 10328).

Tihde biz kalmuz senden rah iy nigr

bu ceflar bize menn ile selv mdur KBD 508/G 1298, 4

Ey put gibi gzel sevgili, senden uzak, Tihte kalmz. imdi bu eziyetler bize
kudret helvasyla bldrcn kuu mudur?

k sevgiliden uzak kalnca kendini Tih lnde gibi hissediyor, zlyor ve

ac ekiyor ayrlktan mtevellit. Senin ayrln beni lde brakt; ayrlk acs,
sevgiliyi grememe eziyeti de helva ile ku eti mi, ihsann da bu mu diyor sevdiine. Bu
aclar ve eziyetler ltuf mu diye soruyor sevgiliye k.
srailoullarna Tih lndeyken Allahn ihsan olan menn ile selva a
kalmamalar iin gnderilmiti. k da sevdiinden grd eziyeti, cefay menn ve
selvya benzetiyor nk sevdiinin eziyetini, skntsn ihsan ve ikram olarak kabul
ediyor.

KBD: selv (G 1298/4), (Tuyu 1370).

D: selv (K 7/20).

4.24. Kuzgun/Kelg

Kelg kuzgun demektir (Kam, 1998: 90). Kuzgun ise bir cins kargadr
(Develliolu, 1999: 503). Gurb- esved de kuzgun anlamna gelir (BL, 1986: C 8,
4801).
Rengi parlak kara olan kuzgun, kargadan byk bir le kuudur. Dilimizde kuzguni
siyah rengine ad olmutur. Kuzgun bir kurban ya da le grnce bir sre onun
zerinde dolaa dolaa uar (Akaln, 1993: 94).
 Ehl-i irfna varursn sen diyu birka kelg
Ol hmyn-talate nin iderler lglar ZD.C I, 170/G 170, 3

rfan sahiplerinin yanna gidiyor diye birka kuzgun, o mbarek yzl ile neden
latife ederler?

Bilen, yce insanlar kendi gibi insanlardan holanrlar ve onlarla grrler.

Ancak bilmeyenler, cahiller bunu anlayamaz ve niye onlarn yanna gidiyorsun diye
sorarlar. Bu beyitte cahiller kuzguna tebih edilmitir.

Gzi bbildr zlfi ebbil

Kondard kuzgnun yirine bu havsl KBD 60/G 153, 3

Gz Bbilli gzne zlf de ebabile benzer. Kuzgunun yerine bunlar

kondurdu.

Sevgilinin gz sihir yapar, zlfleriyle klar etkileyerek gnllerini kapar.

Sihirle birlikte zikredilen en mehur meknlardan biri de Bbil kuyusudur nk sihir
yapmay en iyi bilen Harut ve Marutun orada hapsedildiine inanlr.

KBD: kuzgn (G 153/2), kuzgun (G 565/5).

ZD I.C: kelg (G 170/3).

4.25. il Kuu/Th

Farsa bir kelime olan th il kuu demektir (Develliolu, 1999: 1109). il de

da tavuudur (Akaln, 1993: 84). il kuu, 32 cm uzunluunda; bcekler, tomurcuklar
ve tohumlarla beslenen bir av kuudur (BL, 1986: C 11, 6594).
il yavrular yuvasevmezdir (BL, 1986: C 11, 6594). Yani yumurtadan ktktan
sonra yuvada ok kalmazlar.
Trkemizde de, saldr karsnda korkudan darmadan kamak anlamnda il
yavrusu gibi dalmak deyiminde geer (Akaln, 1993: 84).

kb ider ukb- k sra gnlmze

Fid olsun hele bza nie ki hurd ise th KBD 286/G 726, 3

(Sevgilinin) ak kartal, camdan gnlmze eziyet eder. Ne kadar kk de olsa

il kuu ahine feda olsun.

Ak kartal gibi gldr, gnl ise cam gibi krlgandr; ok hassastr, eziyetlere
dayanamaz, krlverir.
ahin de il kuu gibi kk kular kolaylkla avlar.
Akn yannda gnl kck ve gsz, ahinin yannda da il kuu kk
ve gszdr. Ak bir ahbaz olur gelirse il kuu gibi olan gnl ona kar
koyamaz ve avlanr.

KBD: th (G 726/3).
GD: th (G 289/7).

4.26. Bldrcn

Keklie benzeyen, kahverengimsi tyl bu kk ku (BL, 1986: C 3, 1609) 18

cmlik boyu ile slngillerin en kdr (ba, 1999: 118). Bldrcn genellikle
tanelerle beslendii iin ayr, tarla, bozkr ve zellikle ayiek ve buday tarlalarnda
grlr.
ok hzl yryen bu kular umaktan ziyade yrmeyi tercih eder. Hzl kanat
rplar ile alaktan uan (ba, 1999: 118) bldrcnn dz izgi biimindeki uuu
olduka yavatr (BL, 1986: C 3, 1609).
Bldrcnn yrtc ku ve hayvanlar gibi birok doal dman vardr; ayrca
avclar tarafndan da youn biimde avlanmaktadr (BL, 1986: C 3, 1609).

Kimi bldrcn avlar kimi keklik

Seni kim avlar ise gdi av APD 298/Muk 6, 2

Kimi bldrcn avlar kimi keklik. (Ey sevgili) seni kim avlarsa ite o, av
yceltti.

Sevgili en ulalmaz, en avlanmaz Hma kuudur divan edebiyatnda. Bazlar

bldrcn bazlar keklik avlar, bu ok normaldir. Ancak sen avlanrsan ey sevgili ite o
zaman av ycelir; nem ve deer kazanr. nk sen ok deerli bir avsn ve seni
avlamak ok zor, nerdeyse imksz, diyerek air sevdiini yceltiyor.

APD: bldrcn (Muk 6,2).

5. KULARLA ALAKALI UNSURLAR

Edebiyatmzda kularla birlikte sklkla kullanldn grdmz unsurlar

yuva, tuzak, tane, av ve kafes kelimeleridir.

5.1. Yuva/iyn/Lne

Farsa olan iyn, iyne kelimeleri ku yuvas anlamna gelir. iyn-sz,

yuva yapan (Develliolu, 1999: 47), yuval a n a n ; iyn-gr, yuv a t u t a n (BL, 1986:
C 20, 12651) d e m e k t i r .
Yuva kularn yumurtlamak, kulukaya yatmak ve yavrularn bytmek
amacyla hazrladklar barnaktr yuva. Leylek yuvas, kartal yuvas gibi (BL, 1986: C
20, 12651).
Ku yuvas biim, madde ve yer bakmndan, trden tre deiir. rnein
tavuklarn yuvas yerde kk bir ukur biiminde olur. Bu ukur eitli gerelerle
denebilecei gibi kaz ve rdek yuvalarnda olduu gibi hav tyleriyle de kaplanabilir.
Kupa biimindeki yuvalar ounlukla dallarn arasna yaplr. Kupa biimindeki yuvalarn
gvercin yuvas gibi ok hafif olanlar vardr. Bu yuvalarn yapmnda yosun, kk, ot,
rmcek a, ty, telek vb. deiik gereler kullanlr. Yuva derin kupa eklinde olup
yanlarndan dallara aslabilir ya da kamlara tutturulabilir. stten kapl ve yandan kapl
olabilir. Asl kese biimindeki yuvalar keeden yaplr ya da liflerden rlr. Krlang
yuvalar, inenip duvarlara yaptrlan ya da dallara tutturulan topraktan yaplr. Gece
yrtclar ve avu kuunda olduu gibi yuva, ou zaman bir aa gvdesindeki doal
bir oyua ya da duvar deliine yaplr. Oyuk, kuun kendisi tarafndan yere yaplabilecei
gibi aaca da oyulabilir (BL, 1986: C 20, 12651).
Yuvalarda gvenlik, koloni hlinde yuvalanma veya papaanda olduu gibi yaban
ars, karnca, termit gibi tehlikeli bceklerin yaknna hatta termit ve karnca yuvalarnn
iine yuva yapma gibi eitli yntemlerle artrlabilir (BL, 1986: C 20, 12651).

Ku yuvas sanma kim ser-gete Mecnn bana

Hr has cem eylemi gird-b-i dery-yi cnn FD 243/G 230, 5

Delilik deryasnn girdab, perian Mecnunun bana al rp toplam(tr),

onu ku yuvas sanma.

Mecnun Leylann zlem ve hasretiyle le dm, kendinden gemi ve cnun

illetine mptela olmutu. Sa ba dank ve kendini bilmez bir hldeydi. st ba toz
toprak olmutu, bana da rzgrdan ufak allar karmt. Sonra hayvanlarla nsiyet
kurdu ve kular da gelip onun bana yuva kurdular. airse burada, Mecnunun
bandakiler, ku yuvasnn al rps deil de lgnlk deryasnn artklardr, diyor.

Ruh- rengni kim yrin letafet glsitndr

Zenahdn sanma ol glende blbl iyndr NFD 352/Mf 3

Yrin (al) renkli yana nezaketin gl bahesidir. Zenahdan sanma o ene

ukurunu; o, gl bahesindeki blbl yuvasdr.
 n sevdiini vd bu beyitte, sevgilinin al yana gzelliin gl bahesine
benzetiliyor. Sevgilinin yanaklar krmzdr ve gl bahesi de bahedeki gller
sebebiyle krmz grnr.
Sevgilinin enesindeki kk ukur ene ukuru deildir de gl bahesindeki
blbln yuvasdr.

Y Rab sary- devletin it iyn- bm

Ehl-i diln dernn vrn idenlern NAD 784/G 429, 3

Ey Rabbim, kalp ehlinin iini ykanlarn devlet sarayn, bayku yuvas yap.

Burada gnl ehlinin hlinden anlamayp onlarn kalbini ykanlara beddua eden
Nb, o kiilerin evlerinin, saraylarnn virane ve harap olmasn istiyor.

Hn- ekinden boyanm tb salm goneler

Blbln fns- ale dndi imdi lnesi D 160/G 129, 4

Goncalar blbln gzyann kanndan boyanm, glenmi. Blbln yuvas

krmz fenere dnd imdi.

Blbl yuvasnda gln akndan yle alyor ki, gznden ya yerine kan
geliyor. Bu kan da goncann stne damlyor bylece goncalar renkleniyor, kzaryor.
Salkl ve gl insanlarn yanaklarnn kzard gibi goncalar da krmzlayor ve
gleniyor bu kan sayesinde. Blbln gznden akan kanla da yuvas krmzya
boyanyor. Blbl yuvas fener gibi aata, yksek bir yerde asl olduundan bu
kanlarla yuva, krmz renkli bir fenere benziyor.

Firz- devha bahtnda lne-sz olsa

Hmay itmez idi hdmete kabl gurb NAD 72/K 11, 36

Karga (senin) yksek bahtnda yuva yapsayd Hmay hizmete kabul etmezdi.

Vezir Mustafa Paay ven air, senin bahtnn yceliinde karga yuva yapsa
Hma kuunu kendisine hizmetilie bile kayk grmez. Sen yle ycesin, senin talihin
yle yce ki evrendeki insanlar deil, hayvanlar, kular dahi deerli. Senin
kymetinden, yceliinden evrendeki her ey de nasipleniyor yle ki karga dahi senin
yaknnda yuva kursa deeri yle bir artar ki hizmeti olarak Hmay bile beenmez.

Aiyan kelimesi divanlarda ayrca andelbin iyn, gncik iyn, kinatn

iyan dnesi, ku yuvas, murg aiyan, mrg iynesi, ahin yuvas, za aiyn
biimlerinde de kullanlmtr.

APD: aiyn (G 140/3), (K 16/40), (K 21/17), (K 24/25), aiyn- hecr (G 233/6).

BD: iyn (K 19/15), (K 22/28), iyne (G 382/5), (K 20/10), eh-bz- iyne-i

devlet (G 43/2).
FD: yn (G 133/2), (G 201/7), (G 277/6), (G 280/4), (G 72/2), (K 1/2), (K 36/27),
(Ter, II/1), yne (G 99/7), yn-i murg-i dil (G 85/1), yn-i ten (G 274/4), yuva (G
190/3), (G 230/5), (G 230/5), (G 238/1), (G 246/2), (G 57/4).

HD: iyn 32, iyn (G 125/3), (G 125/3), (G 281/4), (G 304/4), (G 318/2), (G 318/2),
(G 384/1), (G 386/4), (G 420/4), (G 433/3), (G 445/2), (G 462/2), (G 51/3), (G 527/2),
(G 555/5), (G 556/3), (G 88/4), (K 17/16), (K 6/4), iyan dne (G 439/4), aiyan-
blbl (G 29/2), (G 79/4), (K 12/10), (K 12/11), (K 12/20), (K, 3), iyn- Kf- ak (G
592/5), iyn- murg (G 641/4), iyan- ten (G 525/5), murgn- kuds-iyn (G
197/4), yuva (G 433/3), (G 471/1), (G 473/4), (G 89/4).

KBD: iyne (G 693/1), yuva (G 403/3).

NAD: iyn (G 130/1), (G 286/1), (G 540/6), (G 752/2), (G 9/6), (Mf 47), (T 127/31),
iyne (G 436/3), (G 615/1), (G 797/4), iyn-gr-i hsr- du (M 6/4), iyn-
lem (G 296/5), iyn- bm (G 429/3), iyn- devlet (T 30/6), iyn- ezel (T
127/60), iyan- gerd-i dehn u g (G 743/ 6), iynlar (G 639/5), (G 649/3), hem-
ser-i iyne-i huff (Lugaz 7/11), hm-y iyn-zd- sadet (T 76/11), lne (G
776/6), (G 846/6), (K 11/36), (T 138/16), lne-i leb (G 9/6), lne-i murg (M 8/79),
murg- ar-iyn (M 7/25), nak- ism-iyn- blbl (M 8/46).

NBD: iyn (G 121/7), (G 522/1), (K 11/38), iyne (G 386/5), (G 563/3), iyne-i

blbl (G 405/5).

ND: iyan (G 40/3), (G 50/2), (K 14/11), (K 25/3), (K 5/10), (K 5/34), (K 6/20), (M

10/46), (T 20/11), iyn- blbl (K 8/36), iyn- devlet icll (K 27/2), lne (G 113/
1), (G 71/2), nev-iyn- h-bz- izz devlet (T 44/2), tefrika-i iyan (K 3/21).

NFD: yn (K 53/46), (K 58/26), iyn- blbl (G 134,1/2), yn (G 33/1), (K

6/14), (K 9/24), b-yn (K 29/16), lne (G 79/4).

NLD: iyn (K 10/21), iyne (G 115/2), iyne-i ank (G 110/4), lne (G 283/1),
lne-i ten (G 366/3).

ND: rz-y iyn (K 18/14), iyn (G 78/2), lne (G 81/1), (G 81/5), (K 19/31).

D: iyn (G 153/1), (G 154/1), (K 7/14), iyne (G 40/2), (Mus 3/VI,1).

GD: aiyn (G 287/4), (G 3/1), (G 85/4), (K 17/9), (Kta 16), iyne (G 172/5),
iyn-gr (K 7/9), iyn- bm- vrn (T 14/12), aiyn- blbl-i efss (G 194/7),
iyn-sz (Muh 3/III), lne (G 157/1), (G 254/6), (G 281/1), (G 281/1), (Tec 1/VI,2),
lne (Tec 12/I,2), lne-i gncik (T 34/23), lne-i mrg-i d (G 230/1), lne-i tir-i
hm-y himem (T 42/10).

YD: iyn (G 441/3), (G 48/1), (K 5/10), iyne (G 17/4), iyn- blbl-i glzr (G
76/3), iyn- blbl-i eyd (G 56/2), lne (G 291/1).

32
81. sayfadaki Tecahl-i Arifeyn adl manzumenin 9. beyti.
ZD I.C: iyn (G 372/1), (G 372/1), (G 890/3), iyn- dehr (G 868/1), iyn- murg
(G 49/2), yuva (G 256/1), (G 256/1), yuvalan- (G 413/2), zmrrd-iyn (G 2/1).

ZD II.C: iyn (G 890/3).

ZD III.C: iyn (G 1101/5), (G 1448/2), (G 1653/5), (G 1653/5), (G 1805/3), (G

1814/1), iyne (G 1069/5), iyn- blbl (G 1660/2), tvs- zmrrd-iyn (G
1101/5).

5.2. Av/Sayd/ikr/Nahcr

Sayd av, avlama, avlanma (Develliolu, 1999: 922); ikr da bunlara ilaveten
avlanan hayvan (Develliolu, 1999: 998) anlamlarn muhtevidir. Ayrca nahcr de av
demektir (Develliolu, 1999: 797).
Yerine gre avlanan bir ku olabilecei gibi oka n gnldr nk
sevgilinin ahbaz gzleri n gnl kuunu avlayverir. nk gnle giden ilk yol
gzlerdir. Sevgili n bak ahbaz ile avlar ilkin, sonra zlf tuzana drr ve
k oradan bir daha asla kurtulamaz.

Dil-i Cibrli ikr eylemek ister zlf

Nola eylerse Hma gibi yukardan pervz NFD 308/G 57, 6

(Sevgilinin) zlf gnl Cebrailini avlamak ister; (o sevgili) Hma gibi

yksekten usa ne olur?

Sevgilinin zlf n Cebrail gibi olan gnln avlamak istiyor, bunun iin de
Hma gibi yksekten umas garip deil. nk Cebrail de ok yksektedir Hma gibi.
Ykseklerde uan Cebraili avlamak iin de eriilmez yksekliin sembol olan Hma
olmak gerekir.

Her kii bir kebg-reftr ikr etmek diler

Ben de bir sayd edecek ehbz buldum kendime YD 184/G 320, 2

Herkes bir keklik yryly avlamak ister. Ben de avlayacak bir ahbaz
buldum kendime.

Herkes keklik yryl bir gzel ister bense ahbaz isterim diyor air.
Divan iirinde genellikle sevgilinin gz ahbaza benzetilir ve n gnl
kuunu avlar. Burada da air sevdiini ahbaz olarak nitelendiriyor. Avc kular
avlamak kolay deildir ve bu sebeple herkes keklik gibi kolay avlarn peine der oysa
ki ben doan/ahinin peindeyim diyen air hem sevdiini avc bir kua benzetiyor hem
de kendisinin zoru setiini ifade ediyor.

Sye-i evrkdan ecr kursa dmlar

Olsa sahn- bgda ay u saf mrg ikr YD 77/G 106, 3

Ban orta yerinde aalar yaprak glgelerinden tuzaklar kursa (da), zevk ve
sefa kuu avlansa.
 Zevk ve sefa yakalanacak bir kua benzetilerek mahhaslatrlyor bu beyitte.
Bir kuun tuzaa dmesi tasvir ediliyor. Bu kuun da emende aalarn kurduu
yaprak glgesi tuzayla yakalanmas istei dile getiriliyor. air bahardaki zevk ve
elenceye ok deiik ve ho bir ekilde bakyor.

Turralar gkde Hm saydna mde iken

Dil ikr etmek in hke tenezzl ne bel ND 283/G 5, 3

Peremler gkte Hma avna hazrken, gnl avlamak iin topraa, yere
tenezzl etmek (ho deil).

Sevgilinin salar klarn gnl kularn avlar. Peremler de alnda olur ve

yukarda olmas hasebiyle yksekten uan, n Hma gnln avlar. Hma eriilmez
yksekliklerin semboldr ve alaa, topraa tenezzl etmez, aa inmez.

Nahcr de sayd ve ikr gibi av manasnda kullanlan bir kelimedir:

Bu gice dilbermn gss eb-gr klur

Dilegi ol ola m dilleri nahcr klur KBD 398/G 1028, 1

Sevdiimin kakl bu gece uyumaz. Gnlleri avlamak m ister?

Kakl, sa gnl avlar, sevgilinin de salar klarn gnllerini avlamak istiyor

olmal ki gece uyumuyor.
Kakl uyumaz diyerek air onu insana tebih ediyor.

Bazen de ecel bir ahbaz olur ve insan ikrn avlar:

Gkde usa daima olsa melek gibi peri

Zty insan eh-bz- ecel eyler ikr ZD C I, 145/G 145, 5

Ey Zt, ecel ahbaz daima gkte usa, melek gibi kanad olsa insan avlar.

Ecelin ahbaz insann da onun av olarak karmza kt bu beyitte, bir ku

olup gkte uan ecelin penesinden (ayn zamanda Azrailin de), ahbazn avlarn
karmadan maharetle yakalad gibi, kan olmad vurgulanyor.

Av anlamndaki kelimeler ayrca, cihn ikr, hm sayd, kf ilinn sayd,

murg- dil sayd, murg- ecel ikr, saydlar kan, ikrn alc ehbz eklindeki Trke
tamlamalarda da gemektedir.

APD: av (Muk 6), sayd (G 209/3), (G 272/3), ikr (G 105/1), (G 151/6), (G 351/3), (G
36/ 3), (G 93/3), (K 41/14), ikr-zerk (G 316/5).

BD: sayd (G 151/4), (G 317/3), sayd- ser-pene-i eh-bz (G 493/4), ikr (G 178/3),
(G 306/5), (G 499/3), (G 99/7), (K 25/12), (K 4/15).

HD: sayd (G 131/5), (G 197/4), (G 314/2), (G 559/2), (G 560/7), (G 593/5), (G 625/5),

(G 640/7), (G 83/2), saydgh (G 440/4), saydgeh (G 172/3), sayd- harem (G 472/4),
seyr-i sayd- lem (G 368/4), ikr (G 104/3), (G 114/2), (G 131/1), (G 131/2), (G
141/5), (G 23/3), (G 249/5), (G 253/3), (G 311/5), (G 311/5), (G 366/4), (G 368/4), (G
449/2), (G 487/3), (G 49/5), (G 514/6), (G 556/2), (G 587/2), (G 625/5), (G 642/2), (G
7/5), (G 79/1), (G 90/4), (K 5/1), (Muh, II).

KBD: av (G 58/4), nahcr (G 1028/1), (G 458/2), sayd (G 303/2), ikr (G 1136/4), (G

1248/2), (G 537/6), (G 728/9).

NAD: nahcr (G 147, 10), sayd (G 136/6), (G 321/4), (G 43/2), (G 628/3), (K 11/35),
sayd- hm-y marifet (G 746/1), ikr (G 346/3), (G 44/3), (G 737/8), (M 7/245),
(Mf 25), (T 42/8).

NBD: sayd (G 173/4), (G 296/5), (G 375/1), (K 31/7), (Ter, I/5), sayd u ikr (G
236/1), sayd-i murg-i rh-i hasm (Tec 15/II,2), (Tec, III/2), saydlar (Ter, II/1), sayd-geh
(G 126/4), ikr (G 126/5), (G 302/6), (G 337/2), (G 424/4), (K 16/3), (K 3/20), (K
8/19), ikr 33.

ND: sayd (K 38/4), ikr (G 64/3), (K 33/1), ikr- lgar (K 9/27).

NFD: hev-y sayd (K 29/16), heves-i sayd- kebter (K 47/29), sayd (G 119/4), (K
34/48), (K 58/8), sayd u ikr (Kta 9/3), sayd- hayl (K 36/55), ikr (G 100,1/5), (G
34/48), (G 5/3), (G 57/6), (K 10/55), (K 29/16), (K 58/9).

NLD: sayd (G 240/4), (G 290/1), sayd- hm-y akl (G 296/5), sayd- murg- dil (G
238/2), ikr- hbz (G 182/3).

ND: murg- hm-ikr- z-fer 34, sayd- murg- cn (G 63/5), ikr (K 19/ 2).

D: lem-ikr (G 24/7), sayd (G 41/6), (G 96/5), (Mus 3/VI,2), sayd- murg- cn (G

20/3), sayd- nesr-i tyir (K 12/2), ikr (G 118/5), (G 138/4), (G 75/7), (G 96/5), (K
8/19).

GD: gam- sayd- hm-y nazm (B 42), sayd (G 305/10), (G 5/2), (G 60/13), (G
60/13), sayd- hm (G 22/2), (Muh 3/III), sayd- zebn (G 7/1), sye-i bl-i hm (G
222/1), (G 26/2), sye-i mrg-i hm (G 184/7), ehbz- sayd- hsn-i btn (G 192/5),
ikr (G 178/13), (G 76/1), (K 16/34), ikr 35, ikr- mrg-i saf (K 11/13).

YD: gz- ikr (G 385/4), sayd (G 107/2), (G 114/5), (G 139/2), (G 142/1), (G

153/4), (G 172/1), (G 311/1), (G 320/2), (G 400/3), (G 48/4), (Kta 17), (Matla 20), (R
7), sayd- dil cn (G 201/2), (G 274/1), (G 295/1), sayd- mrg-i ch (G 395/4), sayd-
zlf (G 302/3), ikr (G 139/2), (G 106/3), (G 250/5), (G 320/2), (G 333/1), (G 48/4),
(K 5/9), (Matla 20), (Mf 127).

33
118. sayfadaki Mersiyenin III. bendinin 7. beyti.
34
8. sayfadaki Natn 10. beyti.
35
432. sayfadaki Mersiyenin V. bendinin 1. beyti.
ZD I.C: sayd (G 156/5), (G 30/6), (G 310/6), sayd- murg- cn (G 475/2), h-bz-
cn-ikr (G 139/1), h-bz- cn-ikr (G 301/2), ikr (G 145/5), (G 288/3), (G 30/7),
(G 356/7), (G 39/7), (G 448/3), (G 488/3).

ZD II.C: sayd (G 627/2), (G 627/2), (G 746/2), (G 837/3), (G 841/3), (G 927/5), sayd-

murg- cn (G 671/4), ikr (G 512/4), (G 548/8), (G 585/3), (G 689/2), (G 726/2), (G
730/2), (G 791/6), (G 807/3), (G 836/4), (G 865/4), (G 868/1), (G 898/2), (G 972/1),
ikr-bz (G 9/1).

ZD III.C: sayd (G 1072/1), (G 1245/2, (G 1394/3), (G 1458/4), (G 1557/4), ikr (G

1274/2), (G 1294/7), (G 1359/3), (G 1661/6), (G 1722/5), (G 1752/1).

5.3. Tuzak/Dm

Farsa bir isim olan dm kelimesi tuzak, a (Develliolu, 1999: 163), kapan
veya birini kandrmak iin yaplan hile, oyun (BL, 1986: C 5, 2852) anlamlarna gelir.
Damgah, dmgeh; tuzak kurulan yer, dm-i zlf; zlf tuza yani sevgilinin
salarnn n gnln drd tuzak vb. gibi eitli terkipler iinde kullanlr
(DTDEA, 1977: C 2, 187).
Eski edebiyatmzda n gnl ve can kafeste bir ku gibidir. Sevgilinin
salar da (DTDEA, 1977: C 2, 187) kvrmlaryla airin gnl kuuna bir tuzak, bir
benddir (Pala, 2003: 115). Bu tuzakta kuu cezbeden dneler ise sevgilinin yanandaki
benlerdir. Dolays ile yanak da dmgehdir. Ben aldatc, sa yakalaycdr (DTDEA,
1977: C 2, 187) nk sevgili a tuzak kurarak onun gnln avlamaya almakta
k da sevgilinin aa benzetilen salarna, ku avlamak iin serpilmi yeme benzetilen
benlerine yakalanmaktadr (BL, 1986: C 5, 2598).
n gnl kuu bu dma yakaland zaman asla kurtulamaz, belki kurtulmak
da istemez. Bu dm, onun kolunu kanadn da krm saylr. Ayrlk iindeki n
kolunun kanadnn krk olmas gibi. Kelime bazen gerek anlamyla da kullanlr (Pala,
2003: 115).
Tasavvuf asndan bakldnda dm, tuzak anlamyla birlikte vehim ve hayal
tuzann kurulduu yer yani dnya, madde lemi demektir (Uluda, 1991: 129).

Ml iin ndn olur p-beste-i bend-i bel

Hrs- dne mrg-i b-idrki il(e)tir dma dek YD 120/G 192, 4

Cahil mal iin bela tuzanda aya bal kalr. Tane hrs aklsz kuu tuzaa
kadar eker.
Kular taneyle insanlar malla tuzaa der nk ku da cahil de akln
kullanmaz, hrslarnn kurban olurlar. nsanlar mal sever, kular yem. nsanlarn
cahilleri ve kularn aklszlar ise daha ounu isterken tuzaa der, zarar grr.

Dglar dne elifler dm snem kble-gh

Sayd olunmaz bir hm fikriyle mrm gedi h YD 180/G311, 1

Dalar tane, elifler tuzak, gsm kble yeri. Avlanmaz bir Hma dncesiyle
geti mrm, ah!
 Gsmdeki dalar tane gibi yuvarlak, eliflerse tuzak gibi; elif ( ) ile da
yuvarla ( ) yan yaya gelince ( ) ah kelimesi oluuyor. Ah ise divan iirinde n
tahamml mlknn ykld son anda bavurduu unsurdur. Bu iirde ah sevgiliyi
Allaha havale etmedir. air avlanmaz bir Hma yolunda mrn geirdiini ifade
ederek ah ile sevgiliyi Allaha ikyet etmektedir.

Degme bir agla olmaya gnl mrg ikr

An sayda kara zlfn gibi bir dm olmaz YD 93/G 139, 2

Gnl kuu herhangi bir tuzakla avlanmaz. Onu avlamak iin senin siyah
zlfn gibi bir tuzak bulunmaz.

Gnl kua benzetiliyor fakat bu kuun avlanmas herhangi bir tuzakla olmaz,
onu avlayacak en iyi tuzak sevgilinin kara zlfdr. nk klarn gnlleri sevgilinin
zlfnn bklmne taklr, kalr ve oradan kurtulamaz. Gnl kuu bilinen alarla,
tuzaklarla deil ancak sevgilinin zlfyle avlanabilir.

Olmasa Nef nola dil-beste zlf-i dilbere

Tab- hu dma dmez bir Hmadr neylesin NFD 325/G 91, 6

Nefi, sevgilinin zlfne gnl balam olmasa nolur? Onun serbest yaratl,
tuzaa dmez bir Hmadr; o ne yapsn?

Hmann avlanamama zelliinin gze arpt bu beyitte air kendisini

Hmaya benzetiyor ve sevgilinin zlf tuzana dmediini sylyor. nk kendisi
tuzaa dmez bir Hmadr, yapacak bir ey yok!

Tuzak kelimesi ayrca ankebt dam, himmetin dm, mkil tuza, saun tuza,
taalluk dam, zlf-i nun tuza, zlfnn tuzahlar eklinde de karmza kar.

APD: dm (G 240/1), (G 248/4), (G 277/5), dm dne (G 316/5), dm- bellar (G

105/1), dm- hicrn (K 351/6), dm- zlf (K 22/40), dmlar (G 272/3), gam- dm
dne (G 114/4).

BD: dm (G 329/5), (G 370/1), (K 25/12), dm- g (G 58/4), meyl-i dm- zerk (G

461/3).

FD: dm (Mst 10), rite-i dm (K 25/2), tuzak (Mst, 10).

NAD: em-i dm (G 254/4), dm (G 321/4), dm dne (G 263/5), dm- ferah (G

44/3), dm- nezket (M, 25), halka-i dm (G 744/4), hufre-i dm (G 147/10), mahbs-
dmgh- kafes (G 255/3).

HD: dam (G 197/4), (G 200/3), (G 314/2), (G 361/3), (G 559/2), (G 560/7), (G 593/5),

(G 90/4), dm- havdis (G 593/5), dm- sayyd (G 277/3), (G 44/5), dm- sayyd-
bel (K 2/19), dm- zlf (G 648/1), duza (G 198/6).
KBD: dm (G 1040/4), (G 1214/3), (G 327/3), (G 412/3), (G 575/3), (G 72/3), (G
904/1), (G 327/3), dm dne (G 693/1), dmgeh (G 474/5), dne-i dm (G 1177/2),
tuza (G 710/3), (G 762/3), (G 924/3), (R 1328), tuzah (G 104/3), tuzahlar (G 400/2).

NBD: dm dne (G 525/3), dam- bel (G 224/3), halka-i dm (G 525/3).

ND: b-meded-i dne-i dm (K 38/4), dm (K 9/27).

NLD: dm (G 163/3), (K 23/44), (Tah 8/V), dmgh (G 177/6), dmgh- taalluk (G

177/6), dmgeh (G 239/5), dm- bel (G 27/3), (K 13/3), dm- ikenc-i ham- gs (G
12/5), ende-i dm- kkl (Ter 5/III,2), firb-i dne-i dm- hev (G 239/4), hev-y
dm (G 127/3), (K 26/24), kayd- bend-i dm (G 68/1).

ND: dm (G 72/2), dm u dne (G 63/5), dm- kafes (G 33/5), dm- kafes (G 33/5),
dm- turra (G 83/4).

D: encm dm (K 12/2), dm (G 118/5), (G 147/5), (G 20/3), (G 55/5), (G 91/6), (K

1/13), (K 45/39), dam u dne (Mus 3/VI,2), (G 41/6), dm- hayl (K 32/9), dm- turra-
i pn (G 13/3), dm- zlf (G 18/4), dne v dm (G 40/2), esr-i kafes dm (K
36/51), tuza (G 2/4).

GD: dm (G 57/13), dm u dne (G 157/2), (G 194/7), dm- kesel (Muh 2/IV), dne-
hor- dm (G 214/1), tuza (G 60/13).

YD: dm (G 139/2), (G 142/1), (G 192/4), (G 240/1), (G 242/1), (G 302/3), (G 311/1),

(R 7), dm- bel (G 291/1), dm- ser-i gs-y pern (G 424/2), dm- zlf-i pr-ham
(G 359/1), dmlar (G 106/3), (G 400/3), duzg (G 172/1).

ZD I.C: dm-geh-i hdise (G 136/1), duzag (G 356/7).

ZD II.C: dm (G 566/2), (G 927/5), duzag (G 627/2).

ZD III.C: dm (G 1359/3), (G 1401/1), (G 1552/4), (G 1718/1), (G 1763/8), duzag (G

1072/1), (G 1274/2), (G 1485/4), tuzag (G 1552/4).

5.4. Kafes

Farsa olan kafes kelimesi (Develliolu, 1999: 480) kular ya da kk

hayvanlar kapal tutmak iin kullanlan telden ya da tahta parmaklklardan yaplan
tanabilir bir barnaktr (BL, 1986: C 10, 6175). Ayrca vcudun etsiz, kemiklerden
ibaret iskeletine de kafes denir (Onay, 1992: 231).
Kafes, edebiyatmzda daha ok blbl, tt ve tavus gibi kularla birlikte
zikredilir. ok zaman da gnl, gs kafesinin arkasnda esir olarak zikredilir.
Tasavvuf asndan bakldnda da, ruh beden kafesinin iinde tutsak olarak grlr.

Grp ol cm- gl-rengi seherden eyler hengi

Sanur gllerle zeyn olmu kafesdr blbl-i eyd BD 73/K 27, 6
 lgn blbl, o gl renkli kadehi grp seherden alp arp elenir, (kadehi)
gllerle sslenmi kafes sanr.

Blbl gle k olduundan glle ilgili her eyi sever, bu bir kafes bile olsa.
inde krmz renkli arap olan kadehi de gllerle ssl bir kafes sanan blbl bu kafesi
grnce sabah erken vakitte evkle tp sevincinden oynamaya balar. Gerekte ise
blbl sabah erken vakitlerde ten bir kutur. air onun bu doal tmesini, kadehi
gllerle mzeyyen bir kafes sanmasna balayarak hsntalil yapyor.

Devr elinden Bky gam ekme lem byledr

Gl nasb-i hr u has blbl giriftr- kafes BD 229/G 211, 5

Ey Bk, felek yznden dertlenme, bu dnya byledir. al rp gln nasibi,

kafes de blbln.

Bu dnyada hep birlikte, beraber olan eyler vardr. Bunlar onlarn birlikte
olduu veya olmak zorunda kald eylerdir. Bu kaderdir, nasiptir; buna zlmemek
gerek nk bu dnyann kanunudur: Gl dikenlerle bir arada olmak zorunda olduu
gibi blbln yeri de kafestir.

Oda yand hezrun hndan

Sanma zeyn old gller ile kafes BD 229/G 210, 4

Kafes gllerle sslendi sanma, o blbln ahndan atee yand.

Kafesin krmzln gllerle sslenmi sanma, gln ve gl bahesinin

zlemiyle yanan blbln ateli ahndan yand o. Bar yanan n ah da ierden,
derinden geldii iin ateli olur.

Ruhlar yinesin gsterse ol hr-i behit

Tti-i cna ten-i hak-i kafes uma olur NBD 198/G 107, 6

O cennet hrisi yanaklarnn aynasn gsterse, topraktan olan ten kafesi, can
papaanna cennet olur.

O cennet hurisi ayna gibi olan yanaklarn bir gsterse ten kafesi can ttsine
cennet olur. Ten kafesi iindeki can ttsi, sevgilinin yanan grnce kafes iinde bile
kendini cennette sanr.
Tt aynaya kar konutuundan sevgilinin yanaklaryla tt arasnda tenasp
yaplyor.

Ger olmasa sz sylemekde dilr

Olur m idi tt kafesde esr APD 26/K 2, 54

Tt sz sylemekte cesur olmasayd kafeste esir olmazd.

Tt insanlar gibi konuabilir ve ekinmeden sz syler. Papaann bu

konuabilme zelliinden dolay da insanlar onu yakalayp kafese koyar; onun gzel
szlerini daha ok duyabilmek iin. Yani papaan zgrlkten ayran, kafeste esir
ettiren, insanlar gibi konumaya cesaret etmesidir.

Kafes divanlarda ayrca bens kafes, can kafesi, hk kafes, khne kafes, ten
kafesi, mebbek kafes, gam kafesi tamlamalarnda da yer alr.

APD: giriftr- kafes (G 126/8), kafes (G 164/5), (G 196/9), (G 232/3), (G 235/1), (K

2/54), (K 2/54), (K 20/25), (K 21/25), (K 29/IV,4), kafes-i ak (G 140/8), (G 272/7),
kafes-i gam (G 57/9).

BD: giriftr- kafes (G 211/5), (G 345/5), kafes (G 210/4), (K 27/6), kafes-i gam (G
26/5), (G 422/6), kafes-i ten (G 338/5), kafes-i zer (K 19/5).

FD: giriftr- kafes (G 35/5), kafes (G 125/1), (G 127/5), (G 128/4), (G 185/2).

HD: kafes (G 190/1), (G 398/2), (G 449/2), (G 479/3), (G 527/5), (Muh, II), kafes-i dehr
(K 10/2).

KBD: kafes (G 1034/7).

NAD: kafes (G 136/6), (G 154/6), (G 401/2), (G 737/7), (K 18/9), kafes-gr (G 861/3),

kafes-i dil-pezr (M 8/32), kafes-i kl kyl (G 746/1), kafes-i rz (T 104/11), kafes-i
subh (G 43/2), kafesler (G 454/5), (G 741/3), knc-i kafes (Mf 47), knc-i kafes 36,
mahbs- dmgh- kafes (G 255/3), tir-i hne-zd- knc-i kafes (Kta 46), tutyn-
kafes-i ak (G 222/6).

ND: giriftr- kafes (G 108/4), kafes (G 138/1), (G 68/2), (M 10/46), knc-i kafes (G
68/4).

NLD: kafes (K 14/86), (Ter 5/III,2), kafes-i ten (G 321/1), kafesler ( 41/II), murg-
kafes-nin (K 4/21), zb-i kafes-i cism (G 25/4).

D: esr-i kafes dm (K 36/51), kafes-i ak (G 55/5), kafes-i dni (K 10/56).

GD: kafes (G 100/1), (G 132/5), (G 326/4), (K 16/42), mrg-i kafes (G 267/2), (G

272/8), mrg-i kafes-mz- if-hne-i mevc (G 107/3).

YD: kafes (Matla 60), kafes-i blbl (G 234/3), kafes-i blbl (G 234/3).

ZD I.C: kafes (G 361/2), (G 396/3), (G 476/4).

ZD II.C: kafes (G 498/1), (G 528/1), (G 570/5), (G 965/5).

ZD III.C: kafes (G 1115/1), (G 1302/1), (G 1459/4), (G 1648/1), (G 1776/2), rn-kafes

(G 1438/4).

36
706. sayfadaki Rubai.
5.5. Tane/Dne

Farsa olan dne; tane, tohum anlamlaryla beraber (Develliolu, 1999: 164);
arpa, buday gibi hububatn her nevine, mecaz yoluyla da her trl ufak yuvarlaa,
ekirdee denir. Say makamnda da kullanlr (Pakaln, 1946: C 1, 392).
Edebiyatmzda sevgilinin benleri iin kullanlr. Divan edebiyatnda
sevgilinin salar klar iin tuzaktr. n gnl ise kutur. Bu durumda yanaktaki
benler de dne olarak ilenmektedir (DTDEA, 1977: C 2, 189).
Bazen de n gzyalar tane eklinde telakki edilir.

Zlf hlin dilberin grdke ey dil kl hazer

Kim klan her demde murgu sayd dm dnedir D 137/G 41, 6

Sevgilinin zlfn, benini grdke kork ey gnl ki kuu av yapan her zaman
tuzak ve tanedir.

Sevgilinin beni taneye, zlf de tuzaa benzetilirken gnl de kua tebih

ediliyor. n gnl kuu sevgilinin yzndeki benleri grp onun zlf tuzana
dyor. Zlfn ucu kvrml olduundan gnller oraya taklp kalyor.

Pr idi dne-i encmle geri hrmen-i eb

Dketdi komad bir dnesini mrg-i seher YD 7/K 4, 6

Gece harman yldz taneleriyle doluydu amma sabah kuu bir tane bile
brakmad, hepsini bitirdi.

Bu beyitte gece harmana, yldzlar taneye, seher kua benzetilerek geceyle ilgili
olarak ho ve deiik bir tasvir yaplyor. Sabah olunca yldzlar zaten kendiliinden
kaybolur; onlarn kaybolmas sabah kuunun onlar yemesi eklinde dnlerek
hsntalil yaplyor.

Dne-i encm eder halka-i mh etrafn

Murg- ervha felek gz gre sayyd ancak HD 179/G 261, 2

Ayn etrafn yldz taneleri evreler. Felek, ruh kular iin apak avcdr
ancak.
Geceleri gkyznde bulunan yldzlar ayn etrafnda halkanm gibi grnrler.
Felek yaman bir avcdr ve bu dnyadaki tm canllar avlar. air bu beyitte ruhu, can
kua benzetmektedir.

Tane kelimesi eyhlislam Yahya Divannda dne kayd, Hayl Divannda da

kinatn iyan dnesi eklinde gemektedir.

APD: dm dne (G 316/5), dne (G 272/3), (G 277/5), dne-i hl (G 248/4), (K

22/40), gam- dm dne (G 114/4).

BD: dne (G 329/5), (K 14/29), dne-i ek (G 58/4), dne-i hl (G 480/3).

FD: dne (Mst 110).

HD: b dne (K 6/10), iyan dne (G 439/4), dne (G 269/2), (G 541/4), (G 545/1),
(G 90/4), dne-i ank (G 533/4), dne-i encm (G 261/2), dne-i erzen (G 646/11),
dne-i hl (G 367/2), dne-i hardal (G 465/2), dne-i sabr (K 2/19).

KBD: dm dne (G 693/1), dne (G 1040/4), (G 1214/3), (G 327/3), (G 412/3), (G

575/3), (G 72/3), dne-i dm (G 1177/2), eh-dne (G 1230/1).

NAD: dne (G 44/3), dm dne (G 263/5).

NBD: dm dne (G 525/3), dne (G 525/3).

ND: b-meded-i dne-i dm (K 38/4).

NLD: dne-i dm- hyel (G 240/4), firb-i dne-i dm- hev (G 239/4).

ND: dm dne (G 63/5), dne (G 46/1), (G 81/3), dne-i hl (G 72/2).

D: dm dne (G 41/6), dm dne (Mus 3/VI,2), dne (G 147/5), (G 198/4), (G

20/3), (G 99/1), (K 12/2), dne v dm (G 40/2), dne-i pr-imtinn (K 1/13).

GD: dm u dne (G 157/2), (G 194/7), dne-hor- dm (G 214/1), dne-i usfr (K

20/10).

YD: dne (G 291/1), (G 302/3), (G 311/1), hrs- dne (G 192/4).

ZD II.C: dne (G 791/6), (G 927/5).

ZD III.C: dne-i dil (G 1546/7), dne-i nukl (G 1359/3).

6. SONU

ncelediimiz divanlarda airlerin, kular, canl-cansz dier tm unsurlarda

olduu gibi benzetme amal kullandn gryoruz. airlerimiz kular, bazen soyut
varlklar somutlatrmak iin genellikle ise sevgili, rakip, gzel, airin kendisi iin
benzetilen olarak kullanmlardr.
almamzn sonunda, airlerin iirlerinde ve divanlarnda yer verdikleri
kularn edebiyat dnyasnda gerek, biyolojik zelliklerinden ziyade efsanevi
zelikleriyle veya kendilerine yaktrlan zelliklerle veyahut airin grmek ve
gstermek istedii ekilde ilendiini ve kullanldn grdk. iirlerde kularn gerek,
biyolojik zellikleriyle veya sadece ku olarak kullanmnn snrl sayda kaldn
tespit ettik. Gerek manadaki bu kullanm azl ise airlerin hayal glerinin
geniliinden kaynaklanmaktadr. ki kanad, iki penesi ve bir gagas olan kck
kularn bazen Hma bazen Anka ile boy lt hatta bazen onlardan da stn
duruma getii grlmektedir. iirlerde ku bazen gnl olur, Ankalar avlar, bazen kl
olur dmann iflahn keser. Bazen zlf olur klarn gnllerini kapar. Kafese girer
bazen ya kanadndan ya sesinden dolay, kargaya imrenir. Yahut atee girer atei
sndrr. Kemik yer yeri gelir insanlara kanaatli olmay, alaa yz indirmemeyi
tler. Yeri gelir a ders verir yeri gelir hocaya. Bazen rakip olur kovalanr bazen
elde tutulmak iin yarlr. Bazen ecel ahbaz olur, insan ikrn kovalar. Bazen airin
gnl bazen k ku olur yzer engin sularda. Kafdana kar bazen eriilmez olur,
bazen hke yz srer. Velhasl air nasl grmek isterse kuu, onu o kalba yle ustalkla
koyar ki insann zihnine bir ku bunu nasl yapar? sorusu gelmez bile. Mantkla
dnlecek olursa imknsz gibi grnen eyler divan airinin engin bilgi ve stn
hayal gc ve yzyllarn birikimiyle birleince esiz bir iir deryas kar ortaya.
Mitolojik ve dier kular incelediimiz bu almamzda, tm kularn tek ve
bilinen isimlerinin yannda pek ok farkl adnn da divanlarda yer aldn ve
airlerimizce kullanldn grdk. Ancak bu farkl kelimeler kularn deiik isimleri
deil, deiik kullanmlardr.
airlerimiz kular redif yaparak iirler de kaleme almtr. Redif olarak en sk
karlatmz ku phesiz blbldr. Andelip ve Hma redifli iirler de vardr.
Genel olarak tm kularn airin anlatmna ve divan iirine katt kolayl,
akcl ve zengin tasvirleri gzler nne sermeye altmz bu almamzn
edebiyat lemine, aratrmac ve edebiyat severlere faydal olmasn diliyoruz.
 KAYNAKLAR

AKALIN, L. S., 1993. Trk Folklorunda Kular, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,
279s.

AKKU, M., 1993. Nef Divan, Aka Yaynlar, Ankara, 355s.

AKOLU, A., (2004). Kargalar, Bilim ocuk Aylk Popler Bilim Dergisi, (75). ss.
10-16, http://www.biltek.tubitak.gov.tr/cocuk/04/mart/kargalar.pdf,
(29.11.2004).

AKYZ, K.- BEKEN, S.- YKSEL, S. - CUNBUR M., 1990. Fuzl Divan, Aka
Yaynlar, Ankara, 329s.

ALTINKAYNAK, E. (2006). Yer Alt Diyarnn Kartal, Trk Kltr Hac Bekta
Veli Aratrma Merkezi,
http://www.hbektas.gazi.edu.tr/26.%20sayi%20web/12E.%20Altinkaynak.htm#
_edn47, (12.05.2006).

AND, M., 1998. Minyatrde Ku Dnyas , Art Decor, (58). ss. 88-90.

ATTR. F., 2004. Mantkut-Tayr, Ku Dili, (hzl.: Murat Toprak), Krkambar Kitapl,
stanbul, 271s.

BATUR, E., Dou Ve Bat Kltrlerinde Dsel Yaratklar,

http://www.halksahnesi.org/incelemeler/dussel_yaratiklar/dussel_yaratiklar.htm,
(01.12.2004).

BLKAN, A. F., 1997. Nb Dvn, 2 C, MEB Yaynlar, stanbul, 1349s.

BYK LAROUSSE SZLK VE ANSKLOPEDS, 1986. Geliim Yaynlar, 20

C, stanbul, 12784s.

CEYLAN, ., 2004. Akn Atele mtihan, Semender, Trk Edebiyat Dergisi,

(366). ss.32-33.

CUMAHUTBES, (2000),
http://www.geocities.com/tekbirprizren/cuma_hutbesi/ya_rabbi_bizi_salihlerle_
beraber_kil.htm, (02.09.2006).

AVUOLU, M. - TANYER, M.A., 1987. Zat Divan (Edisyon Kritik ve

Transkripsiyon, Gazeller Ksm), III. C, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Yaynlar, stanbul, 527s.

AVUOLU, M., Tarihsiz. Necati Bey Divan (Semeler), Tercman 1001 Temel
Eser, Basm yeri yok, 269s.
I, M. ., Orta Asya Trk Efsanelerinde Sumer Efsanelerinden zler,
http://www.akmb.gov.tr/turkce/books/turkkong3-2/tk3-2-09-cig.htm,
(02.12.2004).

ORUHLU, Y., Trk Sanat'nda Grlen Hayvan Figrlerine Gk Ve Yer

Sembolizmi Asndan Bir Bak,
http://www.akmb.gov.tr/turkce/books/turkkong3-1/tk3-1-26-ycoruhlu.htm,
(08.05.2006).

____________., 2002. Trk Mitolojisinin Anahatlar, Kabalc Yaynevi, stanbul, 237 s.

DEVELLOLU, F., 1999. Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lugat, Aydn Kitabevi,

Ankara, 1195s.

DNER, B., Kltr Tarihi ve Kular, Ku Aratrmalar Dernei,

http://www.kad.org.tr/bilgiyazi/kulturtarihivekuslar.pdf, (17.05.2006).

EBABLKULARI, http://www.biriz.biz/nebi/sp1c1.htm, (18.05.2006).

ERGN, M., 1980. Kad Burhaneddin Divan, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Yaynlar, stanbul, 543s.

ERSOYLU, H., 1981. Trk Dnyasnn Dnce, Dil ve Edebiyatndaki Baz Kular,
Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, 2. (11). ss.76-125.

ERTEM, R., 1995. eyhlslam Yahya Divan, Aka Yaynlar, Ankara, 302s.

FLSURES, http://www.mez-der.com/sureler/fil.htm, (2.12.2004).

GLPINARLI, A., 1972. Nedim Divan, nklap ve Aka Kitabevleri Koll. ti., stanbul,
432s.

GNDOAN, Y., (1999). Ku Rekorlar ( I ), bibik Ku Aratrmalar Dernei

Yayn Organ, (3), http://www.kad.org.tr/ibibik3.pdf, (01.12.2004).

GRSAN, H. M., Gkyznn Hakimleri: Yrtc Kular, Ku Aratrmalar Dernei,

http://www.kad.org.tr/bilgiyazi/yirtici.pdf, (08.05.2006).

HANERLOLU, O., 1984. slam nanlar Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 775s.

NAN, A., 1987. Trk Folklorunda Simurg ve Garuda , Makaleler ve ncelemeler,

TTK Basmevi, Ankara, 712s.

________., 1987. Umay lhesi Hakknda, Makaleler ve ncelemeler, TTK Basmevi,

Ankara, 712s.

PEKTEN, H., 1990. Nail Divan, Aka Yaynlar, Ankara, 341s.

SEN, M. - KURNAZ, C., 1990. eyh Divan, Aka Yaynlar, Ankara, 297s.
SLAM ANSKLOPEDS, 1950, 1961, 1966, 1979. MEB Yaynlar, stanbul.

SLAM ANSKLOPEDS, 1991, 1992, 1994, 1996, 1998. TDV Yaynlar, stanbul.

EN, Y., Yurdumuzda Bulunan Gvercingiller, Trkiye Gvercin Yetitiricileri

Birlii, http://www.geocities.com/tgyb_tr/makale18.html, (17.05.2006).

KALKIIM, M., 1994. eyh Glb Dvn, Aka Yaynlar, Ankara, 461s.

KAM, .F., 1998. sr- Edebiyye Tedkkt Dersleri (hzl.: Yldrm, A.), Trkiye ve
Trk Dnyas ktisad ve Sosyal Aratrmalar Vakf Elaz ubesi Yaynlar,
Elaz, 168s.

KAPLAN, M., 1996. Net Divan, Akademi Kitabevi, zmir, 180s.

KEAPLI DDRCKSON, ., Ho Geldin Sevgili Gmen Dostum Leylek, Ku

Aratrmalar Dernei, http://www.kad.org.tr/bilgiyazi/leylek.pdf, (13.08.2006).

_______________________., Kularn Kkeni ve Evrimi (I), Ku Aratrmalar

Dernei, http://www.kad.org.tr/bilgiyazi/evrim1.pdf, (17.05.2006).

KURNAZ, C., 1996. Hayl Bey Divannn Tahlli, MEB Yaynlar, stanbul, 800s.

__________., 1999. Osmanl Dnemi Trk Edebiyatnn Nitelii zerine

Dnceler, Mill Eitim Aylk Eitim ve Sosyal Bilimler Dergisi, (144),
http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/144/kurnaz.htm, (29.11.2004).

KUTR, http://www.kustr.org/kustr.php?modul=kuslar#yerler, Ku Gzlemcilii

Sayfas, (09.05.2006).

KK, S., 1994. Bk Dvn (Tenkitli Basm), TDK Yaynlar, Ankara, 472s.

LEVEND, A.S., 1984. Divan Edebiyat, Kelimeler ve Remizler - Mazmunlar ve

Mefhumlar, Enderun Kitabevi, stanbul, 662s.

MEAL, http://www.diyanet.gov.tr/kuran/meal.asp?page_id=601, (02.09.2006).

MEAL, http://www.diyanet.gov.tr/kuran/meal.asp?page_id=111, (02.09.2006).

MORAN, B., stkurmaca olarak Kara Kitap (blm VII),

http://www.let.leidenuniv.nl/tcimo/tulp/htmlles/tekst-9/tekst-9.htm,
(01.09.2006).

MLAYM, S., 1999. Deiimin Tanklar, Kakns Yaynlar, stanbul, 267s.

ONAY, A.T., 1992. Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar ve zah, (hzl.: Kurnaz, C.),
TDV Yaynlar, Ankara, 500s.
ZKIRIMLI, A., 1983. Trk Edebiyat Ansiklopedisi (2. bask), 5 C, Cem Yaynevi,
stanbul, 1255s.

PAKALIN, M.Z., 1946. Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, 3 C, MEB

Yaynlar, stanbul.

PALA, ., 2003. Ansiklopedik Dvn iiri Szl, L&M Yaynevi, stanbul, 637s.

SARSILMAZ, A., 2004, Keskin Gzl Gkyz Kral, Sznt Aylk lim-Kltr
Dergisi, (307). ss. 351-354.

SLFKE, http://www.tufak.org.tr/yorelerimiz-silifke.htm, (02.09.2006).

TARLAN, A.N., 1967. Zat Divan (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon, Gazeller Ksm)
I. C, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 496s.

____________., 1970. Zat Divan (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon, Gazeller Ksm)

II. C, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 505s.

____________., 1992. Ahmet Paa Divan, Aka Yaynlar, Ankara, 312s.

____________., 1992. Hayl Divan, Aka Yaynlar, Ankara, 323s.

____________., 1992. Necat Beg Divan, Aka Yaynlar, Ankara, 440s.

TRK DL VE EDEBYATI ANSKLOPEDS, 1977, 1979, 1981, 1982, 1986,

1998. Dergh Yaynlar, stanbul.

UURLU, ., 2004. Srlarn zemediimiz Bestekrlar: Kular, Sznt Aylk lim-

Kltr Dergisi, (308). ss.393-396.

ULUDA, S., 1991. Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yaynlar, stanbul, 552s.

URAZ, M., 1967. Trk Mitolojisi, Hsntabiat Matbaas, stanbul, 244s.

USLU, R., 2004. Harry Potterin Anka Kuu Veya Mziin Anka Kuu, Mzik ve
Bilim Uluslararas Hakemli Bilimsel Mzik Dergisi, (2),
http://www.muzikbilim.com/2e_2004/uslu_r.html, (2.12.2004).

BA, K., 1999. Avcnn Temel Eitim Kitab, 4 Renk Yaynlar, Ankara, 709s.

YAHYA, H., (2003). Kuran'da Fil Ordusunun Helak,

http://www.harunyahya.net/V2/Lang/tr/Pg/WorkDetail/Number/2171,
(18.05.2006).

YAZIM KILAVUZU, 2005. TDK Yaynlar, Ankara, 505s.

YIRTICI, http://www.e-cografya.com/terim/y/yirtici.html, (08.05.2006).

 Z GEM
1980 ylnda Kahramanmarata dnyaya gelen Kbra Eskign ilkokulu 100. Yl
lkokulunda, ortaokulu mam Hatip Lisesi orta ksmnda ve liseyi Anadolu retmen
Lisesi ve Atatrk Kz Lisesinde tamamlad. 1999 senesinde K.Mara St mam
niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blmn kazand. 2002-
2003 retim yl bahar dneminde bu blmden mezun oldu.
2003 yl Gz dneminde KS Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili Ve Edebiyat
Ana Bilim Dalnda yksek lisansa balad ve 2006 ylnda mezun oldu.