DENEYSEL DESENLER

Deneysel aratrma yaklam , neden-sonu ilikilerini belirlemeye almak amac

ile, bir veya birden fazla bamsz deikendeki deiimin baml deikendeki
etkisini incelemek zere kontrol edilmi ortamlarda uygulanan bir tekniktir.
Genellikle rnn, eriinin ve retim yntemlerinin deerlendirilmesinde
kullanlan deneysel yntemde aratrmac, bir aratrma ortam oluturmaktadr. Bu
ou yapay bir durumdur. Oluturulan bu ortam iinde aratrmac, ilgili olduu olay,
deiken ve etkenleri ayarlamak, deitirmek, ortadan kaldrmak gibi yollarla istedii
duruma getirmekte, yani kontrol etmektedir.
Bilimsel aratrmalarn gerektirdii gibi, deneysel aratrma sreci de objektif
bir gzlem gerektirir. Yaplan gzlem sonularna gre bir neden sonu ilikisi
belirleneceinden, gzlemci gzlem sonularn etkileyecek her eyden uzak durmak
zorundadr. Aratrmaya konu olan olay ve olgular gzlenebilir ve llebilir nitelikte
olmaldr. Eer bunu salayamazsak sonular karmamz da mmkn olmayacaktr.
Deney deikenimizin baml deiken zerindeki etkisini gzlemek istediimiz iin,
baml deikeni etkileyebilecek alma d deikenlerin sk bir ekilde kontrol
edilmesi gerekmektedir. Eer bu deikenler kontrol edilmezse baml deikendeki
deikenliin nereden geldii belirlenemeyecektir.

Deneysel Aratrmalarda Kontrol

Deneysel aratrmalar i tutarlla sahip olmaldr. tutarlln anlam
bamsz deikenimizdeki deiimin baml deikendeki deiime sebep
olduunun belirlenmesidir. Eer baml deikendeki deiim yalnzca bamsz
deikendeki deiime bal ise, i geerlik salanm demektir. Eer gzlenen
sonular yalnzca bamsz deikenden kaynaklanmyor da baka deikenler de
etkili oluyorsa, i geerlik problemimiz var demektir.
stenmeyen deikenlerin kontrol derken istenmeyen tm deikenlerin
etkisini tamamen kontrol altna almak anlalabilir. Baz deikenler iin bu laboratuar
ortamlarnda sabit tutma yoluyla mmkndr. Ama sosyal bilimlerde bir ok deiken
iin bunu salamak pek mmkn deildir, rnein; zeka, gemi yaantlar, zaman
iinde verilen pekitireler vb. Bamsz deikendeki deimelere karn
istenmeyen deikeni sabitlemek kontrol iin yaplan uygulamalardan biridir.
Kontrol Edilmesi Gereken, stenmeyen Deikenler
1) Zaman
Deneysel uygulama yaplmadan nce ntest puanlar ve deneysel uygulama
yapldktan sonra sontest puanlar alnmaktadr. Bu iki lme arasnda zaman akp
gitmektedir. Zaman akp giderken bu zamanda olan baz olaylar baml deikenin
etkilenmesine sebep olabilir. rnein deney deikenimizdeki deiime gre
bireylerin tutumlarnda deiim olmasn bekliyor olabiliriz. ntest- sontest arasndaki
geen zamanda olan olaylar bireyin tutumlarnn dzeyinin ve ynnn deimesine
sebep olabilir.
2) Olgunlama
Olgunlama belirli bir zamann fonksiyonu olarak oluan bireyin isel
durumlarnn deimesi anlamna gelir. Bu deiiklik hem biyolojik hem de psikolojik
sreleri ierir, rnein ya, renme, yorgunluk, can sknts, zlem gibi belirli d
olaylarla ilgili olmayan fakat bireyin iinde yerleik durumlardr. Bu durumlar deneysel
sonular etkileyebilecek ve i tutarll bozacak ekilde etkili olabilir.
3) Aralama
Aralama baml deikenin llmesindeki zaman iinde olan
deiikliklerdir. ltmz baml deikenin llmesinde zaman iinde yenilikler
olmas bir dier kontrol edilmesi gereken deikenlerdendir. lme ilemindeki bu
aralama deney deikenimizin etkisini incelediimiz sonucu etkileyebilir.

4) statistiksel Gerileme
Bir ok psikolojik alma gstermitir ki ntest- sontest uygulamalarnda
ntest bakmndan uta bulunan bireyler herhangi bir deneysel ileme girmeden
merkeze doru kayma eilimi gsterirler. Bu merkeze ynelme deneysel
uygulamadan kaynaklanyormu gibi grlebilir.
5) Seme Yanll
Seme yanll bireyleri deney ve kontrol gruplarna atarken yaplr. Bir deney
deikeninin baml deikendeki etkisini grmek istediimizde deneysel
uygulamamz yaparz. Deney grubu lehine bir sonu alndnda bunu hemen deney
deikeninden kaynaklandn dnrz. Oysa bata gruplara atama yaparken tm
baml deikeni etkileyebilecek deikenleri gz nne alarak bir atama yapld m?
Bu sebeple gruplar semede yanl davranlmas deney sonucuna karabilecek
istenmeyen etkilerden biridir.
6) Denek Kayb
Oluturulmu deney gruplarndan denekler kaybedilebilir. Bu deneklerin
kaybedilmesi karlatrma yaplacanda karlatrma sonularn etkileyebilir.

DENEYSEL DESENN TEMEL GELER

Erden (1998), deneysel desenlerde gruplar ve lme aracnn says ve
uygulama zaman olmak zere iki temel geden sz etmektedir.
1. Gruplar: Deneysel desende genellikle deney ve kontrol grubu olmak zere
iki grup vardr. Deney grubu deerlendirilecek eitim programnn uyguland
gruptur. Eer denenecek program ya da ilem birden fazla ise deney grubunun says
da artabilir.
Kontrol grubu ise, aratrmay etkileyecek tm zellikler asndan mmkn
olduu kadar deney grubuna benzeyen, karlatrma olana salayan gruptur.
Kontrol grubu denk ve denk ve denk olmayan kontrol grubu olmak zere ikiye ayrlr.
a. Denk kontrol grubu: Kontrol grubunun deney grubuna denk saylabilmesi
iin iki grup rencilerinin de ayn evren iinden ans yntemiyle seilmesi gerekir.
Bylece gruplar etkisi bilinen ve bilinmeyen bir ok deiken asndan eitlenmi
olur ve iki grup arasndaki farkn sadece uygulanan ilemden kaynakland
sylenebilir. Gruplarn 15 kiiden az olduu durumlarda ans yntemiyle sekisiz
atama, gruplarn yeterince denk olmasn salamada yetersiz kalabilir. Byle bir
durumda deneklerin seildii evren nce aratrmay etkileyebilecek zelliklere gre
gruplanmal, sonra her gruptan sekisiz ans yntemleriyle kontrol ve deney
gruplarna denekler seilmelidir.
b. Denk olmayan kontrol grubu: Kontrol ve deney gruplarnn ans
yntemleriyle atanamadklar durumlarda, deney grubuna benzer zellikler gsteren
baka bir grup bulunur. Bu tip kontrol grubuna denk olmayan kontrol grubu denir.
Denk olmayan kontrol grubu desenlerde ntest verip iki grubun denkliinin kontrol
edilmesi gerekir.
2. lme Aracnn Says ve Uygulama Zaman: Deneysel desenlerde ayn
lme aralarn uygulama says ve zamanlar da desenin ad ve niteliini belirleyen
nemli bir deikendir. Deney ncesi verilen testlere ntest, deney sonras verilen
testlere son test denir. ntest rencilerin programn banda denel ilemle
kazandrlmak istenilen davranlara ne kadar sahip olduklarn gsterir. Sontest
denel ilem sonucu rencilerin kazandrlmak istenilen davranlar ne kadar
kazandklarn gsterir.
 Testlerin uygulanma zaman aratrmann amacna baldr. Programn
etkililiini deerlendiren bir aratrmada, rencilerin erii dzeylerinin belirlenmesi
gerekir. Bunun iin de ntestli bir aratrma deseni kullanlmaldr. ki programn bir
gesinin etkililiini karlatran bir almada ntest vermek mmkn deilse
ntestsiz aratrma deseni kullanlr.
Bir aratrmann planlanmasnda bir ok nokta hakknda daha balangta
karar verilmesi gerekmektedir. Bunlar arasnda ok nemli olan ve aratrmann
temeli olacaklardan bazlar unlardr:
lemlerin ve deneysel deikenin tanmlanmas
Aratrma evreninin tayini ve tanmlanmas
rneklemin seilmesi
lt, baml deiken ya da deikenlerin tayini
Kontrol edilecek etkenlerin yani; istenmedik deikenlerin saptanmas,
aklanmas ve her birinin hangi dzeyde kontrol edilebileceinin
belirtilmesi
Aratrmaya uyacak belirli bir desenin seilmesi (Kaptan, 1993).

Seilen bir desenin gelitirilmesinde esas alnacak noktalar u ekilde

belirtilmitir:
Aratrmann her sorusuna cevap vermede ya da her hipotezini test
etmede atlacak admlar gsterilmelidir.
Tm aratrmalar artc, kartrc deikenlerini yok etmek
durumundadr. Bu deikenler yok edilmeli, tahmin edilmeli veya
randomizasyon sreciyle hesaba katlmaldr.
Hatasz bir desen gelitirilmesi beklenemez, bu sebeple desenin olas hata
kaynaklarna kar uyank olunmaldr.
Aratrmann desenini tartmada onu baz istatistiksel ya da mantksal
bakmdan isimlendirmek, belki de snflandrmak deseni tartmada anlaml
olacaktr. Bylesi bir snflama aratrmacnn niyetinin tam olarak
okuyucuya ulamasna yardmc olaca gibi, aratrmacnn olas hata
kaynaklarn tanmlamasna da katkda bulunur.
 DENEYSEL DESEN DZENLEMELER
Deneysel desenlerde gruplara gre iki ana ekilde deney dzenleme ekli
vardr. Bunlardan biri grup-ii, dieri ise gruplar-aras deney dzenekleridir. Grup ii
deney dzeneinde yalnzca bir grup ve deney deikenimiz vardr. Gruplar aras
deney dzeneinde gruplar ve deney deikenimiz vardr.
a) Gruplar Aras deney dzenei
En az iki grubumuz vardr. Deney ve kontrol grubu olarak isimlendirilebilir.
Gruplar aras deney dzenei korunmal yani gvenlidir, nk bir deney
deikeninin dierini etkilemesi gibi bir durum sz konusu deildir. nk gruplardan
birine deney deikeni uygulanrken dierine uygulanmaz. Bu sebeple deney
deikeninin etkisinin devam etmesi gibi bir durum sz konusu deildir. Herhangi bir
gruplar aras deney dzeneinde herhangi bir yolla mmkn olduunca az farkl
olacak ekilde uygulama gruplarnn belirlenmesini salamak gerekmektedir.
Gruplara bireyleri atarken tesadfi olarak yaplmad takdirde hipotezimize gre
sonular etkileyebilecek ekilde bir atama yaplmas sz konusudur. Bireylerin ya
tesadfi(randomize) olarak atanmas, ya da bire bir eletirme yaplmas
gerekmektedir.

b) Grup i deney dzenei

grup ii deney dzenei genelde daha verimlidir, nk her birey farkl
deneysel durumlarnda kendisi ile karlatrlmaktadr. Bu sebeple bir deney
deikeninin durumu dierini etkileyebilecektir. nk ayn grup her iki uygulamay
da almaktadr ve uygulamalarn ncelik, sonralna gre birbirini etkilemesi sz
konusudur. lk uygulanana deney deikeninin etkisi ikinci uygulamada da devam
ediyor olabilir. lk uygulamann etkisinin devam etmesini minimize etmek iin
uygulamalarn srasn tesadf olarak atamak bir yoldur. Dengelemek
(Counterbalancing) ncelik sonralk srasn dengeleyerek kartrc etkinin en aza
indirilmesi salanabilir. ki uygulamadan birincisi ncelikle ilk yarya uygulanr, ikinci
yarya ikinci srada uygulanr, ikinci uygulama ise ncelikle ilk uygulamann
yaplmad gruba uygulanr, kalanlara ikinci olarak uygulanr.
Bir aratrmann deneme saylabilmesi iin u koulu karlamas gerekir.
1) Denemeci durumu (deikenleri) deitirebilmeli (manipule edebilmeli)
2) Deitirmeler kontroll olmal
3)Denemeci, durumu deitirmesini etkisini gzleyebilmeli (etki-tepki ileyii
izlenebilmeli)
TRLER

Deneme modellerinin pek ok tr vardr. Baz snflandrmalar denenmek

istenen deiken says ve dzeyine gre, bazlar ise denemede kullanlan grup
says ve deikenlerin kontrolnde alnan nlemlere gre yaplmaktadr.
Campbell ve stanley (1963)in gelitirdii denemeye katlan grup says, kontrol
nlemleri ve baml deiken zerinde yaplan gzlemlerin zaman ve saysn
dikkate ald anlalan bir snflandrma , alanyaznda ve uygulamalarda byk kabul
grmtr. Buna gre, deneme modelleri grupta ele alnmaktadr.

1) Deneme ncesi (pre-experimental) modeller

2) Gerek deneme (true-experimental) modelleri
3) Yar deneme (quasi-experimental) modelleridir.

DENEME NCES MODELLER

Deneme ncesi modeller gerek anlamda bir deneme modeli nitelii

tamazlar.Bu modellerin bilimsel deerleri olduka snrldr. Bu snrllklar iinde
kullanlabilen modellerden :

1) TEK GRUP SON TEST MODEL

G1 X O12
Gelii gzel seilmi tek bir gruba bamsz deikenin uygulanmas ve etkinin
baml deiken zerinde gzlenmesi tek gzlemli modeli oluturur. Modelin
varsaym O12 gzleminin X bamsz deikeninin etkisini yanstmasdr. Fakat
deney ncesi durum bilinmedii iin bu sayltya fazlaca gvenilemez. Deimenin
(varsa) X deikenden mi, rencilerin dzeyinden mi olduu belirlenemez.

2) TEK GRUP N TEST VE SON TEST MODEL

n test son test
G1 O11 X O12
Gelii gzel seilmi bir gruba bamsz deiken uygulanr ancak bu kez hem
deney ncesi hem de deney sonras lme sz konusudur. Modelin saylts, son test
puanlarnn (O12) n test puanlarndan (O11) daha byk ise bunun X bamsz
deikeninin etkisi olduudur.
 Bu modele ilikin olarak denenen deikenin etkili olup olmadn (bamsz
deikenin-baml deiken zerindeki etkisi) n test ve son test ortalamalar
arasndaki farkn manidarln test edilmesiyle mmkndr. Bunun iin tek bir grup
ve bu grup zerinde yaplan iki lme sz konusu olduu iin ilikili gruplarda t testi
kullanlr. Eer dalm normal deilse veya rneklem kkse nonparametrik bir
yntem olan Wilcoxon iaretli sralar testi kullanlr.

3) KARILATIRMALI ETLENMEM GRUP SON TEST MODEL

G1 X O12

G2 O22
Gelii gzel seilmi ve balangta benzerlikleri bilinmeyen iki grup bulunur.
Gruplardan biri deney, dieri kontrol grubu olarak kullanlr.
Modelin varsaym, deney grubunda elde edilen puanlarn O 12, kontrol
grubunda elde edilen puanlardan (O22) daha yksek olmas durumunda, bu durumun
X bamsz deikeninden kaynaklandnn kabul edilmesidir.
Bu desende kullanlacak istatistiksel yntem; deney ve kontrol gruplar
ortalamalarnn karlatrmas iin, (Gruplar birbirinden bamsz ve farkl olduu
iin) ilikisiz gruplar iin t test teknii veya bunun nonparametrik karl Mann -
Whitney U testi kullanlabilir.

TAM DENEME MODELLER

Bu modeller bilimsel deeri en yksek olan modellerdir. Kontrol gruplar

kullanarak bunlarn avantajlarn salamakla birlikte, gruplarnda random seilmesi,
atanmas ve eitlenmesi yoluyla buradan kaynaklanabilecek hatalar en aza
indirgerler.

1) N TEST SON TEST KONTROL GRUPLU MODEL

G1 R O11 X O12

G2 R O21 O22

Modelin varsaym O22 ile O12 arasnda oluacak farkn X bamsz

deikeninden kaynaklanmasdr. Sosyal Bilimlerde en ok kullanlan aratrma
eklidir. Bu tr desenlerde gruplardan gelebilecek hata (seme etkisi) nlenir. Gruplar
eitlenir. Kontrol ve deney grubundaki denekler random yolla seildii iin merkeze
ynelme etkisi, aratrma ve kontrol gruplar ayn zamanda test edildii iin zaman
hatas da nlenir.
Bu modelde istatistiksel analizler; her iki grupta da (deney ve kontrol) olan n
test ve son test arasndaki farklar arasndaki fark ilikisiz t testi ile test edilebilir.
(Ortalamalar aras farkllklarn fark) veya nce deney ve kontrol grubunun n test ve
puanlar karlatrlr (t testi) eer nemli bir fark yoksa son test puanlar t testi ile
(ilikisiz) karlatrlr.
n test puanlarn birlikte deien olarak alp son test puanlaryla kovaryans
zmlenmesi yaplabilir. Kavaryans analizinde deney ve kontrol gruplarnda n test
puanlar etkisi, farkll, son test puanlarndan ayklanm olacaktr. Bu sebeple bu
teknik n test son test iin son derece idealdir.
2) SON TEST KONTROL GRUPLU MODEL

G1 R X O1.2
G2 R O22

Yansz atama ile oluturulmu iki grup bulunur. Bunlardan birisi deney, dieri
kontrol grubudur. Gruplara yalnzca son test uygulanr.
Modelin varsaym deney ve kontrol gruplarnda yaplan lmeler arasndaki
farkn X bamsz deikeninden kaynaklanddr. ou denemelerde ve sosyal
bilimlerde n testin uygulanmas gereksiz veya zordur. Bu durumda deney ncesi
benzerlii salamak hem ekonomik hem de yeterli saylabilir. Bylece deney ncesi
lmenin i ve d geerlik zerindeki olumsuz etkileri nlenebilmektedir. (deneklerin
yanl davranmas gibi)
Bu desen iin kullanlacak istatistiksel analiz yntemi, deney ve kontrol
gruplarndan elde edilen son test puan ortalamalarnn ilikisiz t testi ile veya
nonparametrik olan Mann -Whitney U testi ile test edilmesidir.

3) SOLOMON DRT GRUP MODEL

G1 R O11 X O12
G2 R O21 O22
G3 R X O32
G4 R O42
 Bu model kontroll n test son test model ve kontroll son test modelin
birleiminden olumaktadr. Bu model i ve d geerlii en yksek model olarak
kabul edilmektedir. stenmedik etkilerin ve hata kaynaklarnn ou yok edilmitir.
Bu modelde istatistiksel analiz olarak, X in (bamsz deiken)etkisinin
saptanmas iin eitli karlatrmalar yaplr. Bu karlatrmalar da ilikili ve ilikisiz
t testleri kullanlabilir (O11 ile O12 O12 ile O22 - O32 ile O42 - O32 ile O21) Tm bu
karlatrmalarda deneme grubu lehine farkllk ve son test eklinde farkllk
bulunmas i tutarlln belirtisi olup X bamsz deikeninin etkinlii olarak
yorumlanabilir.
Solomon 4 grup modeli 2X2 faktryel model olarak ta dnlebilir ve bylece
lme ile bamsz deiken etkileimi de grlebilir.
Kontrol Deney
n testsiz O42 O32
n testli O22 O12

Bylece n testin yaplp yaplmamasnn deney ve kontrol gruplarndaki son

test puanlarn nasl etkiledii grlebilir istatistiksel yntem olarak varyans analizi
kullanlabilir.

YARI DENEME MODELLER

Yar deneme modelleri bilimsel deer asndan gerek deneme

modellerinden sonra gelir gerek deneme modellerinin gerektirdii kontrollerin
salanamad yada onlarn bile yeterli olmad bir ok durumda yar deneme
modellerinden yararlardr.

1) ZAMAN DZS MODEL

G1 O1 O2 O3 O4 X O5 O6 O7 O8

Gelii gzel seilmi bir grup zerinde, gzleme yntemiyle baml deiken
llmekte ve lmelerin ilk yarsnda bamsz deney deikeni x uygulanr.
Bamsz deiken uygulamasndan sonraki lmelerde nceki lmeler gibi sreli
olarak yaplr. Eer bamsz deiken etkili olmazsa, x den sonraki lmeler ayr
bir dzey yada yn alr. Bu tr aratrmalarda ilemden nceki ve ilemden sonraki
gzlemler arasndaki fark yada farklar karlatrmak suretiyle ilemin etkisi
incelenmektedir.
Bu tr aratrmalar daha ok fizik ve biyoloji bilimlerine uymakla beraber
bunlar insan davranlarna da uygulanabilir. Bu tr aratrmalar yrtmek olduka
kolaydr. Fakat bunlarn yorumlanmas ve analizi zor ve karmaktr. Bu
aratrmalarda zaman etkisi kontrol edilemez. Bu aratrmalarda lme, olgunluk ve
aratrmay terk etmek gibi durumlardan doacak etkiler ise kontrol altna alnm
olmaktadr. Bu model ok gruplu olarak ta uygulanabilir.

G1 O1 O2 O3 O4 X O5 O6 O7 O8
G2 O1 O2 O3 O4 O5 O6 O7 O8

Modelde bamsz X deikenin etkisini grebilmek iin elde edilen veriler

grafikletirilir.

2) ET ZAMAN RNEKLEML MODEL

G1 X1 O1 X0 O2 X1 O3 X0 O4 X1 O5 X0 O6

Gelii gzel oluturulmu bir grup zerinde allr ve bir dizi lme yaplr. Ancak
burada, ayn grup, eit zaman aralklar ve yansz seimle belirlenen bir srada
deney X1 ve kontrol X0 grubu olarak kullanlr. Her uygulamadan sonra, baml
deikenin deeri llr.
X1 ve X0 deiken dzeylerinden sonra yaplan lmeler ayr ayr gruplandrlarak
deney ve kontrol gruplar oluturulur. Bu puan gruplarnn karlatrlmas X1 ile X0n
etkinliklerinin gstergesi olarak alnr. Varyans analizi teknii verilerin analizinde
kullanlabilir.

3) ETLENMEM KONTROL GRUPLU MODEL

G1 O1.1 X O1.2

G2 O2.1 O22

Bu model, n test son test kontrol gruplu modele benzer, aralarndaki tek ve
en nemli ayrlk, burada gruplarn (deney ve kontrol) gelii gzel olumasdr.
Bu tr bir aratrmada i geerlilii tehdit edebilecek zaman olgunluk, ara vb.
kaynaklardan gelebilecek hatalar kontrol edilebilmektedir.
Bu modelin istatistiksel teknikleri de n test - son test kontrol gruplu modelle
ayndr.

4) N TEST SON TEST AYRI RNEK GRUP MODEL (apraz Test Model)

G1 R O11
G2 R X O22
Yansz atama ile oluturulmu iki grup sz konusudur. Bu gruplardan birisi n
test dieri son test iin kullanlr. Son testin olduu gruba deney deikeni dzeyi
uygulanr. Bu model, zellikle deney ncesi lmenin baml deikeni etkileme
olaslnn yksek olduu durumlarda tercih edilir.
Modelin geerlii byk lde gruplarn yansz atama ile oluturulmasna
dayanarak, ayr gruplar zerinde yaplan n test ile son testin ayn grupta yaplm
gibi ilem grebilecei var saymna dayanr.
Bu modeldeki aksaklklardan en nemlisi zaman etkisinin kontrol
edilemeyiidir. Eer veriler soruturma yoluyla toplanmsa ara hatasnn da byk
olaca beklenir.

5) ROTASYON MODEL

G1 X1 O X2 O X3 O X4 O
G2 X2 O X4 O X1 O X4 O
G3 X3 O X1 O X4 O X2 O
G4 X4 O X3 O X2 O X1 O

Rotosyan modeli, birden ok grup zaman ve deney deikenlerinin eit sra,

zaman ve yanszlk ilkesine gre etkileimlerinden oluur. Buna gre her grup eit
srelerle ve yansz bir sra iinde X bamsz deikenlerinin etkisi altnda braklr.
Her X den sonra bir lme yaplr. Bamsz deney deikenlerinin gruplara her
uygulanndan sonra yaplan lmeler, o deikenin etkisi olarak kabul edilir. X
lerin karlatrlmasnda bu lmeler, gruplandrlarak, birlikte deerlendirilir.