Professional Documents
Culture Documents
30 Ağustos Hatıraları - Nodrm PDF
30 Ağustos Hatıraları - Nodrm PDF
HATIRALARI
30 AUSTOS
HATIRALARI
''...Gelen raporlar tetkik edince kat'iyyetle hkmettik ki, Trk'n hakik hals gnei 30
Austos sabah ufuktan btn a'aasiyle tul edecekti!''
(30 Austos 1924'de, Dumlupnar'da Mehul Asker bidesinin esas vaz' merasimi
Atatrk'n huzurlar ile yaplm, merasimde hkmet ve Ordu erkn, asker kt'alar ve
on binlerce halk hazr bulunmutu. Erkn- Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paann
(Mareal akmak) Bakumandanlk Harbinin asker safhalarn anlatan nutkundan sonra,
Gazi Mustafa Kemal krsye gemitir. Atatrk, zaferin ksa bir hikyesini yaptktan
sonra onun siyas ehemmiyeti ve neticesi zerinde durmutur. Bu zafer, ayaklanan bir
milletin ilk hedefi idi. Bundan sonraki hedefler ne olacaktr? Atatrk onlar anlatm ve
szlerini Trk genliini muhatap yaparak bitirmitir.
Efendiler,
Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paa Hazretlerinin verdii kymetli izahatla
burada hazr olanlar ''Afyonkarahisar-Dumlupnar'' Meydan Muharebesinin ve neticei
katiye veren 30 Austos Muharebesinin sureti cereyan hakknda bir fikri icmal
edinmilerdir. Be gn bilfasla geceli gndzl devam eden en byk meydan
muharebesinin mahiyeti hakikyesi bugn verilen tafsilttan ziyade, yarn tarihin
hkmleri, erbab tetebbuun tetkik ve muhakemeleri okunduu zaman daha bariz, daha
umull bir surette anlalacaktr. Beni, milletim, Trk Milleti, emniyet ve itimadna
lyk grerek bu harektn banda bulundurdu. Bu vazife ve memuriyetimin mesut
htrasn milletime kar daima en derin minnettarlkla mtehasss olarak haz ile, iftihar
ile muhafaza ediyorum. Vazifelerini milletin arzuyu vicdansine, ihtiyac hakiksine,
yalnz onun iradei liyesine tevfikan yapm olanlara mahsus bir istirahati vicdan ile,
bugn muvacehenizde bulunurken hissettiim bahtiyarl ifade edemem.
Efendiler, tpk bugn gibi 1922 senesi Austosunun otuzuncu gn saat ikide, imdi hep
beraber bulunduumuz bu noktaya gelmitim. Bu zerinde bulunduunuz srtlarda,
kahraman Onbirinci Frkamz, u karki tepelerde muharebeye mecbur edilen dman
kuvay asliyesine taarruz iin yaylarak ilerlemekte bulunuyordu. u grdmz al
ky alevler ve dumanlar iinde yanyordu. Beni buraya kadar getiren sikn ne
olduunu izah iin hatrladm bir iki noktay burada tekrar edeceim.
29/30 austos gecesi sabaha kar Garp Cephesi Harekt ubesi Mdr Tevfik Bey
(1), bermutad o saate kadar muhtelif kararghlardan ve her taraftan gelen raporlara gre
harita zerinden tesbit ve iaret ettii vaziyeti umumiyeyi Cephe Kumandan smet
Paaya gstermi ve o da derhal ''Paaya gster'' emriyle Tevfik Beyi yanma
gndermiti. Karahisar'da Belediye dairesinde bana tahsis olunan odada yatmakta idim.
Beni uyandran Tevfik Beyin gsterdii haritaya baktm. Hemen yataktan frladm.
''- Derhal Fevzi ve smet paalar arnz!'' dedim. mz toplandk, vaziyeti bir
daha mtlea ettik ve katiyetle hkmettik ki, Trk'n hakik hals gnei 30 Austos
sabah ufuktan btn aaasiyla tul edecektir. Bu karara gre ordulara yeni emir ve
tlimat yazld (saat 6,30 evvelde). Fakat vaziyet o kadar mhim, o kadar sr'at ve
iddet talep ediyordu ki, bu tahrir emirlerle iktifa etmek muvafk ihtiyat olamazd.
Onun iin Fevzi Paa Hazretlerinden, bizzat Altnba ve cenubundan hareket eden kinci
Ordumuzun ve bunun daha garbnda bulunan Svari Kolordumuzun nezdine giderek
tasavvurumuza gre harekt tanzim buyurmasn kendilerine rica ettim.
Drdnc kolordusu ile istihdaf ettiimiz dman ksm kllisini cenuptan takibeden
Birinci Ordu Kararghna da ben bizzat gidecektim. smet Paann kararghta kalp
vaziyeti umumiyeyi idare etmesini mnasip grdm. Fevzi Paa Hazretleri imale
hareket ederken, ben de otomobille imendifer gzerghn tkiben garba hareket ettim.
Akaar'da Birinci Ordu Kararghna saat 9'dan evvel idi ki vsl olmutum. Ordu
kumandanna bir taraftan cephenin tahrir emri tevdi olunurken, ben de kendisine ifahen
vaziyeti izah ettim ve Drdnc Kolordunun tekmil frkalariyle ve srat ve iddetle ite
bu kyn, al kynn garbndaki dman ksm kllisini ihata edecek surette
muharebeye mecbur etmesini emrettim. Ve ilve ettim ki:
''- Dman ordusu behemehal imha olunacaktr.'' Ordu Kumandan benim yanmda
telefonla Kolordu Komutan Kemlettin Sami Paay buldu. Benim oraya geldiimi ve
emrimin ne olduunu tebli etti. Bir mddet bu kararghta kaldm. Mtemadiyen gelen
muhtelif rtbedeki esir zabitanla grtm. Bunlardan biri erknharp zabiti idi. Zavall
verdii malmat meyannda istemeyerek Bakumandan vazifesini alan General
Trikopis'in ve kinci Kolordu Kumandan General Digenis'in de bizim evirmek
istediimiz emberin iinde bulunduunu ifade etmi oldu. Derhal yanmda bulunan
Ordu Kumandanna:
''- Kemalettin Paay bulunuz. Bizzat Trikopis'le beraber btn dman generallerini
behemehal esir etmesini syleyiniz'' dedim. Bu emir derkab telefonla tebli olundu.
Zavall esir zabit benim bu emrimi iitir iitmez ikram ettiim ay iemieyerek byk
bir baygnlk geirdi. Daha fazla bu ordu kararghnda kalamazdm. Muharebe
vaziyetini gzmle grmek benim iin mukavemetsiz bir ihtiya oldu. Ordu
Kumandann da beraber alarak Drdnc Kolordu Kumandannn tarassut iin
bulunduu u istikametteki bir tepeye geldik (Arpalk civarnda).
Onbirinci Frkann kahraman kumandan Dervi Bey bizzat ileriye atlarak btn
kuvvetiyle dman meziine ilerliyordu. Kolordu Kumandan Kemlettin Paa, cenuptan
ve garptan dmana saldrd dier frkalarna yeniden yeniye tedit ve tesrii harekt
iin emirlerini isal ediyordu. kinci Ordunun Onaltnc ve Altmbeinci frkalar
dmanla cidd muharebeye giriiyorlar, dier frkalar da ihata dairesini
darlatryorlard. Bunlar gryordum. Suvari Kolumuzun daha garptan dmann
arkasn kesmek zere bulunduunu bana haber getiren suvari zabiti sylemiti.
Arkadalar! Saat ilerledike gzlerimin nnde inkiaf eden manzara u idi: Dman
bakumandannn u karki tepede son gayretiyle rpndn gryor gibiydim. Btn
dman mevzilerinde byk bir heyecan ve helecan vard. Artk toplarnn, tfeklerinin
ve mitralyzlerinin atelerinde sanki ldrc hassa kalmamt. Bu ovadan, imalden
ve cenuptan birbirini velyeden avc hatlarmzn, gurubu yaklaan gnein son uaatiyle
parlayan sngleri her an daha ileride grlyordu. Dman mevaziini saran bir daire
zerinde mevzi alm olan bataryalarmzn faslasz ve amansz ateleri dman
mevziini, iinde barnlmaz bir cehennem haline getiriyordu. Gne maribe yaklatka
ateli, kanl ve lml bir kyametin kopmak zere olduu btn ruhlarda
hissolunuyordu.
Biran nce cihanda byk bir inhidam olacakt. Ve beklediimiz hals gneinin tul
edebilmesi iin bu inhidam lzmd. Zulmetler iinde bu inhidam vuku bulmal idi.
Hakikaten semann karard bir dakikada Trk sngleri dman dolu o srtlara hcm
ettiler. Artk karmda bir ordu, bir kuvvet kalmamt. Kmilen mahvolmu perian bir
bakiyetssyuf kitlesi bulunuyordu. Kendilerinin dedii gibi prhavf ve lerzn, bekil
bir kitle, acaip bir halita halinde firar iin frce aryordu. Artk gecenin koyulaan
zulmeti neticeyi gzle grmek iin gnein tekrar arktan tuluna intizar zarur
klyordu.
Efendiler, Austosun otuz birinci gn takriben zevalde idi ki, yine bu al kynde,
ykk bir evin avlusu iinde smet Paa ve Fevzi Paa ile bulutuk. Krk kan
arabalarnn deme ve oklarna ilierek bundan sonraki vaziyeti mtala ettik.
Kazandmz meydan muharebesinin btn seferi hitama erdirebilecek bir azamet ve
ehemmiyette olduundan ittifak ettik. imdi Bursa istikametinde ekilen dman
kuvvetlerini mahvetmekle beraber btn orduyu asl ile bilaram zmir'e yryecektik.
Efendiler, Trk vatannn fethetmek fikrini, Trk' esir etmek haylini umum, maaer
bir fikir haline koymaya alanlarn da lyk olduklar kibetten kurtulamam
olduklarn gzlerimizle grdk.
Efendiler, kendilerine bir milletin talihi tevdi olunan adamlar, milletin kuvvet ve
kudretini yalnz ve ancak yine milletin hakik ve kabili istihsl menfaatlar yolunda
kullanmakla mkkellef olduklarn bir an hatrladan karmamaldrlar. Bu adamlar
dnmelidirler ki, bir memleketi zabt ve igal etmek o memleketlerin sahiplerine
hkim olmak iin kfi deildir. Bir milletin ruhu zaptolunmadka, bir milletin azim ve
iradesi krlmadka, o millete hkim olmann imkn yoktur. Halbuki, asrlarn mevldu
olan bir ruhu milliye, kavi ve daim bir iaredi milliyeye hibir kuvvet mukavemet
edemez.
Mahkm olmak istemeyen bir milleti, taht esaretinde tutmaya muktedir olacak kadar
kuvvetli mstebitler artk bu dnya yznde kalmamtr. Trk milleti son
mcadeltiyle, bilhassa burada ihraz ettii zaferle, izhar ettii azim ve irade ile malm
olan bu hak'ayik bir defa daha sinei tarihe elik kalemle hkketmi bulunuyor.
Hi phe etmemelidir ki, yeni Trk Devletinin, gen Trk Cumhuriyetinin temeli
burada tarsin olundu. Hayat ebediyesi burada tetvi olundu. Bu sahada akan Trk
kanlar, bu semada pervaz eden ehit ruhlar devlet ve Cumhuriyetimizin ebed
muhafzlardr. Burada esasn vzettiimiz ''ehit Asker'' bidesi ite o ruhlar, o
ruhlarla beraber gazi arkadalarn, fedakr ve kahraman Trk milletini temsil
edecektir. Bu bide, Trk vatanna gz dikeceklere Trk'n 30 Austos gnndeki
ateini, sngsn, savletini, kudret ve iradesindeki iddeti hatrlatacaktr.
Efendiler, hkimiyeti milliye yle bir nurdur ki, onun karsnda zincirler erir, ta ve
tahtlar yanar, mahvolur. Milletlerin esareti zerine kurulmu messeseler her tarafta
yklmaya mahkmdurlar. Avrupa'nn ortasndan t ark'n br ucundaki binlerce
senelik memleketlere bakacak olursak, Osmanl mparatorluunun istihkak ettii talihi
daha gzel anlayabiliriz.
Arkadalar, saraylarn iinde Trkten gayri unsurlara istinat ederek, dmanlarla ittifak
ederek Anadolu'nun, Trkln aleyhine yryen rm glge adamlarnn Trk
vatanndan tard, dmanlarn denize dklmesinden daha rehakr bir harekettir. Trk
milletini mbrek vediai ecdat olan bu topraklarda tam mnasyla efendi olarak
yaamas ancak o fuzul bmna olduktan baka, mevcudiyetleri mahz zarar ve felkket
olan makamlarn bertaraf edilmesiyle mmkn olabilirdi.
Efendiler, bizim milletimiz vatan iin, hrriyeti ve hkimiyeti iin fedakr bir halktr;
bunu isbat etti. Milletimiz yapt inklbatn kskan mdafiidir de. Benliinde bu
faziletler yerlemi bir milleti, yrmekte olduu doru yoldan, hi kimse, hibir kuvvet
alkoyamaz.
Efendiler, artk bugn hayat ve insaniyet icaplar btn hakikatiyle tecelli etmitir.
Bunlara mugayir olan rivayetler ahlk ve imana esas olmaz. Hakikat tecelli edince kizp
ortadan kalkar. Safsatalar, hurafeler kafalardan kmaldr. Her trl teali ve tekemmle
msteit olan milletimizin itima ve fikr inkilp hatvelerini ksaltmak isteyen maniler
behemehal bertaraf edilmelidir.
Genlere hitap
Genler!
Cesaretimizi takviye ve idame eden sizsiniz. Siz almakta olduunuz terbiye ve irfan ile,
insanlk meziyetinin, vatan muhabbetinin, fikir hrriyetinin en kymetli timsali
olacaksnz.
Ey ykselen yeni nesil! istikbl sizindir. Cumhuriyeti biz tesis ettik; onu il ve idame
edecek sizsiniz.
Arkadalar, bu gaza ve ehadet diyarn terkederken ''ehit Asker''i hep beraber hrmet
ve tazimle selmlayalm.
MAREAL AKMAK'IN 30 AUSTOS
ZAFERNE VE
HATIRALARI
''...Taarruz, teden beri Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi Paa Hazretlerinin pek derin
ilme ve vukufa ve pek derin feyz ve tecrbeye msteniden ihzar ettii pln dahilinde
vuku bulacakt. Bu pln dahilinde hazrlk emri verildi... ilh''
Bir Ecnebi, Mareal akmak' (Byk Mehmetik) diye tavsif etmiti. Bu tavsif, Trk
askerinin kahramanl ile Mareal'in ahsiyetini birletiren gzel bir bulutu. Aada
Marealle yaplm bir grmeyi okuyacaksnz:
''- zmirli,.. Hislerine kaplma... O zafer benim, unun, bunun deil, bizimdir. Biz onu
nasl olsa kazanacaktk... Zira bu milletin, uzun mddet uaklarnn klesi olarak
yaamayaca muhakkakt... Bizler, istikllimize yaplan taaruzun def'ini, olsa olsa biraz
hzlandrabilmi, kolaylatrabilmi saylabiliriz.
''- Fakat ne dersiniz? O srada siz zmir'de bizi beklerken, biz Anadolu'da, sade
dmanlarmzla deil, ayn zamanda, en yakn kavga arkadalarmzn -hemen hemen
dman silhlar kadar tehlikeli olan- dalletleriyle de mcadele ediyorduk...
Sorduunuz suale cevap vermek, yani zmir'e nasl girdiimizi anlatmak iin, Dokuz
Eylle takaddm eden gnlerin olaylarn da hatrlatmam zarurdir... Zira ''zmir''in,
istikll kavgamzda, bir bakmdan, baka vilyetlerimizinkine hi benzemeyen bir
hususiyeti vardr. Faraza, ahsen, bana sorarsanz, ben bu hususiyeti hlsa edebilmek
iin derim ki:
Bizim stikll Harbimiz, fi'len zmir'de balam ve fi'len zmir'de sona ermitir.
''imdi sras geldii iin aklamaya mecburum ki, biz, hedefi zmir olacak bir kat' ve
byk taarruzu tasarlarken, karmza dman ordusundan evvel, Millet Meclisinin pasif
diplomatlar dikildi.
Byle dnmekte Mustafa Kemal'le tamamen mutabk olduumuz iin, ben, ordudaki
vazifemden ayrlarak, Erkn Harbiye Dairesinin odasna kapanm, yaplacak taarruzun
plnlarn hazrlamaya koyulmutum.
O srada, bir gn, Ankara'da hkmet konann st katnda, fevkalde bir toplant
yapld.
Kimisi, taarruzun bir cinnet olduunu sylyor, kimisi, ''Ne diye bou bouna (!) kan
dkelim?'' diyor, kimisi ise:
- Efendim, yzde yirmi be zafer ihtimali olsa, bu taarruza ben de taraftar olurdum,
fakat, maalesef, yok!...'' diyordu.
- Efendim, dedim, bu taarruzda zafer ihtimali, yzde yirmi be deil, yzde yetmi
betir. Filvaki, bizim, muarzlarmzn istedikleri miktarda katrmz, veya devemiz yok
amma, ben Mehmetiin mcadele gcn, dnyann baka hibir mahlkiyle mukayese
edemem... ''O Mehmetik, kavgay sevdii zaman, deveden ok fazla yol yryerek ve
deveden ok fazla a kalarak dvr. Hem unutmayn ki, Sakarya kavgamza,
mermilerimizin ounu, Mehmetiin kars tamtr.
Muarzlarmza gre, dmann tel rgleri varm. Bunu syleyenlere hatrlatrm ki,
Mehmetik sahiden hrsa gelince, yumruklaryla telleri deil, demirleri paralamtr!...''
''Tahmin buyuracanz gibi, ona mesafeyi lerken, pergeli her halde yanl tutmu
olduunu syledim: Zira belliydi ki, muterizlerimiz, bizim taarruza, Ankara'dan deil,
Afyon'dan balayacamz bile hesaplamayacak kadar gaflet iindeydiler.
- Vasf Bey... imdi harman mevsimidir. imdi kylnn elinde, her ey vardr. Onlar,
kendi ordularn, frnlar dolusu ekmekler kararak, srlerle kurbanlar keserek ve
uvallar dolusu zmler salayarak karlayacaklardr. Bu kavga, baka ordularn,
baka artlar iinde yaptklar kavgalardan hibirisine benzemez. Bunun iindir ki, bu
kavgada bizim iae menzilimiz, tarihin klsik harplerinde grlen ordularnki gibi
gerimizde deil, ilerimizdedir...''
''Mareal'':
Bize:
- Akolsun... yi oldu. Fakat siz yoruldunuz, artk iin tesini bize brakn... Tek biz biraz
dinlenin de, alimallah, biz gidip zmir'e gireriz!...'' demezler mi?
imdi o ylda, bazan buday, bazan da zm uvallar zerinde, ikier saat kestirerek
geirdiimiz geceleri hatrlyorum.
Hatt bu saatlerden birisinde, zerine uzand uvaln deliinden ald bir avu zm
azna atmadan evvel, koca Mustafa Kemal'in glerek:
- Paam, u hayatn cilvesine bak, arslanlk edelim derken, farelere dndk: uval
deliinden zm, alyoruz!..'' dediini, o yolculuumuzun en irin nktelerinden biri
olarak hatrlarm... Fakat, inann bana, mrmde hibir baka yatan rahat, beni, o
zm uvallar zerinde ekilen muzaffer uyku kadar mesut etmemitir!...
- Yalnz, bir byk hatamz oldu... Byk taarruzdan sonra, Mareal Penlveden,
''Franclen Buyon''dan ve arkadalarndan mteekkil bir Fransz heyeti, bizimle,
Anadolu'nun herhangi bir yerinde temasta bulunmak istemiti.
SERYAVER
Rahmetli Salih Bozok, stikll Harbi srasnda Bakumandan Gazi Mustafa Kemal
Paa'nn bayveri idi. Merhum bilindii gibi Atatrk'n ocukluk arkada idi. Salih
Bozok, Atatrk'e o kadar bal idi ki lm zerine elindeki silh kalbine dorultmakta
tereddt etmedi. Vaka bir milimetrelik fark kendisini lmden kurtard, fakat aylarca
yatakta kald; kalktktan sonra da uzun zaman yaayamad.
Nihayet bir gece (23 Austos) Gazi Paa Ankara'y sessizce terketti. kametghmz
ankaya olduu iin ehre uramakszn Konya yolu takip edilebilirdi.
Mfarekatmzdan evvel paann ikametghnda kalanlara sureti mahsusada emir
verildi: Hareketimiz ifaa edilmeyecekti. Ve bir iki gn zarfnda kke gelenler olursa,
Gazi Paann rahatszl ileri srlerek kimse ile grmesi mmkn olmad
anlatlacakt. Bu suretle birka gn kazanmak istiyorduk.
Ertesi gn, le zeri otomobillerle Konya'ya vasl olduk. Paann Ankara'dan hareket
ettiinden haberdar olmadklar iin, anszn geliimiz Konyallar hayrete drd. ki
gn Konya'da kaldktan sonra, Garp Cephesi kararghnn bulunduu Akehir'e gittik.
Akehir'de bir kumandanlar itima yapld. Taarruzun sureti icras bu mhim itimada
kararlatrldktan sonra lzm gelen tertibat alnarak Garp Cephesi Karargh
Akehir'den (uhut) nahiye merkezine nakledildi. Burada karargh dman
tayyarelerinin tarassudatna ak bir vaziyette olduu iin Kocatepe ile uhut arasndaki
vadiye adrlar kuruldu. Fevzi ve smet paalarn kararghlar da sk aalarla kapl ve
her iki taraf yaln tepelerle evrilmi vadinin iinde idi.
Bu srada Anadolu Ajans ankaya'da sfera ve rical erefine tertip edilen bir ay
ziyafetinden bahseylemekte idi. Bu haber Gazi Paann Ankara'da bulunduu hissini
vermek iin ifaa edilmiti. Nitekim stanbul gazetelerine de telgraflarla verildi. Ve
kimse zerre kadar phe etmedi.
26 Austos sabah
Mukarrer saat hull etti, bir anda cehennem bir tarraka fak titretti, mteaddit aptaki
toplarmz grledi: Taarruz balamt. Yarm saat sren topu ateinden sonra mitralyz
ve piyade tfekleri ilemeye balad. Bundan ktaatmzn dman mevzilerine tekarrp
ettiini anladk. Pek az zaman sonra Kalecik sivrisi kahraman askerlerimiz tarafndan
igal edildi, buna mmasil birtakm dman mevzilerinin de igal olunduu bildirildi.
Hepimiz birbirimizi tebrik ediyor ve temadi-i muvaffakiyet iin temenniyatta
bulunuyorduk.
lk Yunan esirleri
Kendisini tehis eden arkadamza cevaben bir mddet Bulgarln iddia etti, fakat
sonra hakikati syledi ve Edirneli Rum berber olduunu itiraf etti.
Filhakika biz bu Rumla konuurken Bakumandan Gazi Paann huzuruna bir erknharp
zabiti geldi ve Afyon'un istirdadna dair telefonla ald malmat tebir etti. Yunan
esiri de bunu duymutu, yalan sylemediini teyit eder grd bir hdiseye, deta
bizden ziyade seviniyordu.
Gazi Paa, o akam; ertesi gn Afyon'a gitmek iin lzm gelen tertibatn yaplmasn
ve hareketimizden sonra kararghn da oraya naklolunmasn emir buyurdular.
Ovada yrye yrye nihayet dman siperlerine, tel rglerine tesadf ettik. Btn
saha kazlm ve derin hendekler alm olduu iin otomobilin gemesi mkld.
Telleri kopardk, kestik. Hendeklerden otomobili geirtmek iin de u areyi bulduk:
Dman siperlerinde elimize geen bir kapy ukurlarn zerine koyarak otomobili
geirdik.
Afyon Karahisar'nda
Bakumandanlk muharebesinin olduu gnn gecesi idi. Yatyordum. Bir ayak sesi ve
bir grlt iittim. Uyandm zaman yeni gelen bir rapora muttali oldum: Dman pek
fena bir vaziyete girmiti.
Bunun zerine Gazi Paa hazretleri, sabahleyin Dumlupnar'a hareket etmek kararn
verdiler. Gazi Paa Birinci Ordunun, Fevzi Paa da kinci Ordunun harektn takip
etmek zere erkenden Afyon'a hareket ettiler. smet Paa Afyon'da kalmt. Dumlupnar
civarnda bir kyde Birinci Ordu Kumandann adrnda bulduk. Gazi Paa Kolordu
kumandan Kemaleddin Sami Paa ile telefonla gryorlard.
Bu srada, bir iki gn evvel esir edilmi olan baz Yunan zabitan karargha getirilmiti.
Gazi Paa esirlerin arasnda bulunan erknharp zabitin yanna istedi. Yunan zabitine bir
ay smarlad ve kendisinden vaziyet hakknda malmat istedi.
Zabit iki gn evvel esir edilmi olduu iin, son vaziyetten haberdar olmadn syledi.
Bunun zerine bakumandan Gazi Paa haritay aarak alnan raporlara gre hsl olan
vaziyeti iaret etti. Kararghmzdaki Yunan erknharbi de Yunan ordusunun dm
olduu a grm ve vaziyetin vehametini anlamt. Gayrihtiyar parman haritann
zerinde gezdirdi:
Gazi Paa, ald bu malmat derhal telefonla Kemaleddin Sami Paaya bildirdi,
bahsedilen kumandanlarn behemehal esir edilmesini emir buyurdu.
- Nerelisin? dedim.
Hep beraber Kemaladdin Sami Paann bulunduu tepeye geldik. Kemaleddin Sami
Paa drbnyle dmann Dumlupnar civarndaki ovadan ricatn tarassut ediyordu.
Gazi Paa sordu:
- leride bir duman gryorum. Bu nedir?
Gazi Paa:
Gazi Paa On Birinci Frkann bulunduu mahalle gitmek arzusunu izhar buyurduklar
iin refaketimizde Kemaleddin Sami Paa da bulunduu haldde al ky istikametine
mteveccih olduk.
Tepeye geldiimiz zaman dmanla harp balamt. On Birinci Frka ktaat avc
halinde ve bizim drt yz metre ilerimizde hareket ediyordu. 11'inci Frkann
topular aramzdaki bir tepeden dmana ate ayorlard.
Gazi Paa bu vaziyeti grtkten sonra neticei katiyenin bir an evvel istihsali iin frka
kumandann da nezdlerine celbetti ve topunun nmze gemesini, piyadenin ileri
hareket devam etmesini emir buyurdu.
Frka kumandan derhal altna binerek yldrm sratiyle avc hattna gitti. Karmzdaki
dmana -hareketlerini gzle seebilecek kadar- yaklak. kinci Ordu Ktaatnn da sa
cenahmzdan dman tazyik etmekte olduunu haber aldk. Her taraftan sktrlm ve
ateten bir ember iine alnm olan dman tam manasyla akna dnmt.
Dier taraftan, raporlarda makhur dmandan alnan ganaim hakknda da malmat vard.
Yalnz OnBirinci Frkann karsnda Yunan kuvveti bei koulu olduu halde 25 top
brakp kamt.
''... Tam bu srada Frka Kumandan Kzm Paa muharebede esir edilmi olan drt
Yunan generalini getirdi. Bu generaller, bir gn evvel bakumandan paann esir
edilmelerini telefonla Kemaleddin Sami Paaya emir buyurduklar kolordu
kumandanlar idi.
Gazi Paa generallerle grerek icap eden malmat ald. Generallerden birisi
kendilerine sorulan suallerin hitamn mteakip, kiminle teerrf etmekte olduunu
sordu:
- Mustafa Kemal Paadr! Dedik. Hayretle gzlerini at, inanmak istemiyordu. Sualini
tekrarlad:
- Fakat bu Mustafa Kemal Paa, bizim bildiimiz Mareal Mustafa Kemal midir? dedi.
Grt zatn hakikaten Bakumandan Mustafa Kemal Paa olduunu rendikten
sonra:
- Zafer, galibiyet, eref ve bu topraklar... Her ey sizin hakknzdr. Bizim Haci Anesti
zmir'den kprdanamad.
Ertesi gn ben Byk Millet Meclisi Riyasetine muharebeler ve cereyan eden ahval
hakknda telgrafla malmat vermek zere Gazi Paa hazretlerinin emirleri mucibince
Dumlupnar'dan Afyon'a henz telgraf hatt tesis edilmediinden Bolvadin'e gitmeye
mecbur oldum.
imi bitirdikten sonra Afyon'a dndm zaman Gazi Paann istirdat edilen Uak'
terif ettiklerini ve kendilerine orada mlki olmaklm emir zabiti Siirt Meb'usu
Mahmut Bey telefonla bildirdi. Ertesi gn Uak'ta karargha iltihak ettiim zaman
Yunan bakumandan general Trikopis'le General (Diyonis'in esir edilmi olduklarn
rendim.
Gazi Paa hazretleri esir generalleri ayakta karlad. Kendilerine yer gsterdi, birer
ay smarlad, sonra Trikopis'e sordu:
- Bu i nasl oldu?
Trikopis iki ellerini yanlarna doru aarken ban nne edi. Vaziyetinden bu kbeti
mukadderattan ziyade aciz ve zaafa hamletmek istedii anlalyordu.
Trikopis yapacak yalnz bir ey kaldn fakat yapamadn ilve etti. Esir
bakumandan intihar arzusunda olduunu im ediyordu! Gazi Paa:
- Kendi vicdanna muhavvel bir keyfiyettir, ona biz karamayz!.. Dedikten sonra smet
Paa'ya:
Trikopis kaca srada, Gazi Paadan grd fevkalde nezaketten cesaret alarak,
stanbul'da bulunan ailesinin sihhatinden haberdar edilmesini rica etti. Gazi Paa,
adresinin alnmasn ve Hilliahmer vastasyla ricasnn is'afn emir buyurdular.
''Armutlu'' isminde bir kyden geerken ora ahalisi askeri seyretmek iin yol kenarna
kmlard. Yank bakralar, krk destileriyle de geen askerlere su veriyorlard.
Gazi Paa bir sigara yakmak zere toz gzln gznden kaldrd zaman kyller
yalca bir adam, an bir hareketle kalabaln arasndan ayrld. Otomobile yaklat.
htiyar kyl bir mddet Gazi'nin yzne baktktan sonra elini koynuna soktu ve
kard kartpostal avucu iinde saklayarak otomobilin basamana bast. Olanca
dikkatimle ihtiyar tetkik ediyordum. htiyar bir karta, bir de paann yzne baktktan
sonra sa elinin ahadet parman evvel karta sonra paaya tevcih etti ve:
- Arkadalar, Mustafa Kemal'dir! dedi. Bunu iiten kyller, kadn, erkek ellerindeki
destileri, bakralar atarak her taraftan otomobile girdiler. Gz yalar dkerek paann
kalpan, omuzunu ptler, paann ayandaki tozlar srme gibi gzlerine ekenler
vard.
Kylleri paann etrafndan ayrmak mkl olduu iin, ofre, naar motor
iletmesini syledim. Motr ileyince mecburen ayrldlar. Hareket ettik, fakat sesleri
hl bizimle beraber geliyordu:
''Nif''e (Kemalpaa) akam zeri vsl olmutuk. Gazi Paa, buradan zmir'in ka
kilometre mesafede olduunu sordu. Nifliler zmir'den 25, 30 kilometre uzakta
olduumuzu sylediler. Bakumandan Paa civarda bir tepeden zmir'i temaa mmkn
olup olmadn sual etti. Belkahve denilen mahalden zmir'in grnd cevabn
verdiler.
Bunun zerine Gazi Paa hazretleri otomobile binerek (Belkahve) ye hareket emrini
verdiler. Oraya geldik, zmir'in, zerinde ecneb sefaini duran krfezini grr grmez,
birden gayr ihtiyar:
Hakikaten, oradan zmir'in krfezi, Kadifekale ve dier baz mahaller gayet iyi
grlyordu. Gne bir defa daha gurup ediyordu ki, hatras aziz Trkiyemiz zerinde
ilelebet payidar olan bir manzaray bizzat seyretmek saadetini tattk. Kadifekale'ye Trk
bayra ekiliyordu.
Gne yava yava alalm, zmir Krfezi'nin yeil sularnda erimiti. Hi birimiz
Belkahve'den ayrlamyorduk.
Bu arada aalklar arasndan bir araba sesi geldi. Tek atl bir yol arabas zmir
cihetinden gelmekte ve arabac ark okumakta idi. Nereden geldiini sorduk. Gr bir
sesle:
- zmir'den! dedi.
- Nah, ite zmir, gidin de bakn! diye krfezi iaret etti ve yoluna koyuldu.
Daha bir mddet orada kaldktan sonra Nif'e dnmek zere hareket ettik. Yolda bir
frkann zmir'e doru yry nizamnda ilerlediini grdk. Efrat gnlerce sren
yrylerine ramen yorgunluk sr gstermiyorlar, bir an evvel zmir'e ulaabilmek
iin can atyorlard.
- Askerlere, arkadalarnn zmir'e girdiklerini syle! dedi. Emri tebli etmek zere
ayaa kalktm. Kolbana elle iaret ederek ktay durdurdum.
- Aferin be! diye bard. Hepsi birden evkle yollarna devam ettiler, biz de Nif'e
dndk.
Geceyi Nif'te geirdik. Gazi Paa ertesi gn - zmir'de kendilerine bir ikametgh ihzar
etmek zere - erkenden hareketimi emir buyurdular. Emirleri mucibince sabahleyin
henz afak skerken arkadam Mahmut Saydan, Ruen Eref ve Paa hazretlerinin
maiyetinde ifre memuru Memduh beylerle beraber hareket eyledik.
zmir'e geldiimiz zaman...
zmir'e vardmz zaman frka kolbas ehre mzka alarak giriyordu. zmir halk
sokaklarda, needen lgn bir halde, istihls tes'it ediyorlard. Damlardan, evlerin
pencerelerinden kadnlar askerlerimizin zerine iek, halk kolonya, glsuyu
serpiyorlard. O zaman nereden tedarik edildiini el'an anlayamadm Gazi'nin kartlar
halkn banda, gsnde ve evlerinde grnyordu. Kalabalktan tevakkuf etmee
mecbur olduumuz zamanlar, halk otomobilimize hcum ediyor, hepimizi ayr ayr
pyordu.
Bu pynsz evk ve adi arasnda hkmet konana geldik. zzeddin Paa vali vekili
olmutu. Biz Karyaka'da kral Konstantin'in, mteakiben de stiryadiks'in oturduu
kk Gazi Paa iin hazrlamak zere yola ktk. Ecnebi sefainden karlan bahriye
efradna urada burada tesadf ediliyordu. Bilhassa Karyaka'ya gitmek zere
Bayrakl)'dan geerken, rastgeldiimiz ecnebi askerlerinin otomobilimizin nnde
vaziyet alarak selm vermeleri unutulur hatralardan deildir. Muzaffer ordunun biz ciz
fertlerine kar yaplan bu muamele, insann nazarlarn bir zaman evvele, stanbul'un
igal zamanndaki vak'alara celbediyordu.
- Biz paamz iin her eyi kendi elimizle yapacaz, siz yorulmaynz. Ancak her eyin
hazr olduunu gidiniz, kendilerine haber veriniz! dediler.
Biz de yapacak bir i kalmadn anlayarak, Gazi'ye keyfiyeti haber vermek zere
dndk. Halkapnar'a gelmitik ki, svarilerin tertibat alm olduklarn grdk.
Sebebini sorduumuz zaman Gazi Paa hazretlerinin zmir'e gemi olduklarn rendik
ve hayretler iinde kaldk. Zira biz paann her eyin hazr olduunu kendilerine
arzettikten sonra terif edeceklerini zannediyorduk.
Hakikaten Ske cihetinden kap zmir'e snmak isteyen iki alaylk bir dman kuvveti
Seydiky'e geldii zaman Kadifekale'sindeki Trk bayran grm ve yanlarnda
bulunan toplarla ehire ate amt, fakat gerek onlar takip eden olak brahim Beyin
svari frkas, gerek ehirden gnderilen kuvvetlerle hepsi esir edilerek zmir'e
getirildiler.
Salih Bozok merhum, lmnden bir sene evvel Ulus gazetesine yazm olduu bir
makalede u ksa hatray anlatmtr:
- Hayr, dedi.
- Evet, bir ey dnyorum. Ve eer dndm tatbik edecek zamana mlik olursam
- ki olacamz tahmin ediyorum - cihann gzlerini kamatracak bir manzara husule
gelecektir.
Bakumandann endiesi
Bakumandan, Trakya'da bulunan dman kuvvetlerinin byk tekilt yaptn,
bunlarn Anadolu'ya getirilmek zere olduunu ve tekiltn banda bizzat Yunan
ordusu Bakumandan Hac Anesti'nin bulunduunu biliyordu. Mtleasnda bu noktalar
tebarz ettirirken zamann beklemee tahamml olmadn da kaydediyordu.
Teebbs dmana brakmadan derhal hareket kararndayd. Filvaki, hakikate kfi
miktarda ikml levazm, cephane ve topu mermisi mevcut deildi. Bakumandan, hali
hazr artlarla da bu taarruzun muvaffak olabileceini plnlatrmt. Cepheye
hareketinden evvel Ankara'dan Garp Cephesi Kumandanna gnderdii ifrede, mealen
yle diyordu:
25 Austos gecesi
- Emriniz Paam!
- Hazr myz! diyor. Sonra henz bozulmam portatif karyolasnn zerinden tabanca
kemerini alp kuanyor.
...............................
- Eldivenleri elindeydi: Tra olmutu. adrdan ktk. Ortalk zifiri karanlkt. Petrol
ve mum fenerlerinin titrek altnda; Bakumandan Kocatepe'ye kmaa balad.
ne doru fazlaca eilerek yryordu. Arazi rzal olduu iin, ar ar ilerliyorduk.
Nihayet zirveye eritik. Bakumandan karanlklara nfuz eden baklaryla ileriye
bakyordu. ''Allah Trk milletini ve ordusunu siyanet edecektir'' dedi. Bu hitap ilh bir
ilhamn ruhlarndaki tecellisi idi.
Saat 6...
Bir aralk cephane vaziyetini soran Bakumandan da, ald cevaptan zntl... Byk
bir soukkanllkla emrediyor:
Saat 9...
Yarma hareketi ksmen muvaffak oluyor. iil tepeden mada btn istinat noktalar
elimizde... Fakat dman henz Afyon ovasna dklememitir. iil tepede dman
mukavemet ediyor ve mdafaas sertleiyor. Siperler muttasl el deitirmekte... O
kadar iieyiz ki, topu mdahale edemiyor. Topu, ancak takviye kuvvetlerinin
yardmna mani olabiliyor. Bakumandan, Der'deki dman ihtiyar grupu hakknda
acele malmat istiyor ve sabrszlanyor. Verilen cevaptan memnun.
Buna muvaffak olamayan bir frka kumandan intihar ediyor. Bakumandan ok zntl.
Etrafna bakarak:
28-29 Austos...
Nihayet 30 Austos
30 Austos...
- Dnmee vakit yok. Gne gurup etmeden kat'i neticeyi almak lzm. Aksi takdirde
dman ksm kllisi Murat dalar eteklerinden ve Kzlta vdisini takiben ekilebilir.
''Buras Bakumandan Kararghdr.''
Derhal otomobiline bindi ve bugn Zafertepe dediimiz mahalle doru inmek emrini
verdi. Bu esnada 1'inci Ordu Kumandan ikaz etti:
Ve hareket etti. Bir frkann topcu mevzileriyle avc siperleri arasnda, dmann
messir topu ateinin bulunduu bir yere indi.
Frka Kumandanna:
- Gne topumuzun ryetine mani oluyor. Fakat biraz sonra snglerimize vuraca
akisleriyle dmann ryetini tamamen kesecek, dedi.
''Allah! Allah!''
Sava meydannda
- Bu manzara insanl utandrabilir! dedi. Fakat meru mdafaamz iin buna mecbur
olduk. Trkler baka milletlerin vatannda byle bir harekete teebbs etmezler...
Biraz ileride, toplarn arasnda yerde bir Yunan bayra terkedilmi, duruyordu. Gzne
iliti. Eliyle bayra iaret ederek:
- Bir milletin istikll almetidir. Dman da olsa hrmet etmek lzmdr. Bayra oradan
kaldrp topun zerine koyunuz! dedi.
Dman kumandanlar
- Getirdiler mi?
Uak'ta, byk beyaz yal boyal bir evin 3 nc kat salonunda, zerinde cephe haritas
bulunan tahta bir masann nnde oturan Bakumandan soruyordu. Getirilecek olanlar,
dman ordusu Bakumandan Vekili General Trikopis ve General Diyenis isminde bir
baka ordu kumandanyd.
Kapdan, st ba toz toprak iinde, gslerinde 3-4 sra muhtelif nianlar bulunan iki
esir general girdi. Her ikisi de hazrol vaziyete geerek selam verdiler. Bakumandan
ar ar ayaa kalkt. kisinin de ellerini skt ve yer gsterdi. Esir kumandanlar
gsterilen yere, dnceli, rkek bir vaziyette oturdular ve balarn nlerine ediler.
Bakumandan, nndeki haritaya bakarak, her iki generale de harbin tarz cereyan
hakknda bz sualler sordu. Cevaplar ald. Trikopis'in, ''Bu kibeti hibir zaman tahmin
etmiyorduk'' eklindeki beyan, dmann nasl gafil avlandn akca gsteriyordu.
Bakumanda bir ara, Der'de bulunan byk ihtiyat gruplarnn niin Dumlupnar
srtlarna ekilmediini General Trikopis'ten sordu ve bunu ''byk bir asker hata''
olarak vasflandrd.
- Fazla teessre kaplmayn. Byk bir asker olan Napolyon da bu kibete dmtr,
dedi ve maiyetine dnerek:
- Ykansnlar, istirahat etsinler. Emniyet altnda bulundurun, diye emirler verdi. Gemi
gn, zannedersem, kllarnn da iadesini emir buyurdular.
Byk zafer gnlerinde Ankara'da vazifelendirilen Cevat Abbas'n bir hatras - Mehur
ay ziyafeti artmacasnn i yz
Atatrk'n eski yaveri Cevat Abbas Grer, byk taarruz sralarnda Bolu Mebusu
olarak B.M.M. inde bulunuyordu. Atatrk, cepheye hareket etmeden evvel kendisine ve
Ankara asker kumandanlnda Fuad Beye (Bulca) birer vazife vermiti. Cevat Abbas
merhum bu husustaki hatralarn yle anlatmtr:
''Byk Adam'n 26 Austos taarruzu iin cepheye hareketinden birka saat evvel, en
zayf bir ihtimal iin bana ve o zaman Ankara Mevki Kumandan bulunan Fuad Bulca'ya
verdii vazifenin hatrasn buraya kaydetmekle belirsiz ihtimallere bile Atatrk'n nasl
ehemmiyet verdiini gstermek istiyorum.
Atatrk; 26 Austosta balayacak olan taarruzu idare etmek zere cepheye hareketini
herkesten ve her taraftan gizli tuttu. Hkmete yaplacak son tedbirleri aldrttktan
sonra 19 Austos gecesi Tuzl-Konya zerinden cepheye hareket edecekti.
Hareketinden evvel hareketini gizleme tedbiri olarak da Anadolu Ajans gazetelere;
ankaya'da Atatrk'n ay ziyafeti verdii haberini yaymakta idi.
Dorusu ben de, Fuad da bu erefli taarruzun banda bulunacak olan Byk
Kumandanmzn emrinde cepheye gitmek iin can atyorduk.
Atatrk, yapaca byk ie bir an evvel kavumak isteyen ve fakat abuk gemeyen
saatlere kzan bir his iinde nbeti kulbesinin hemen arkasnda sivrilen tabi kaya
yn iaret ederek:
Kendisi kayann yksek yerinde oturdu, biz de dizleri dibinde yer aldk. mzden
baka kimse yoktu. Fuad beni, ben Fuad' takviye ederiz dncesiyle yapaca sava
hizmetinden bizi mahrum etmemesini evvel ben Atatrk'ten rica ettim. Fuad da ayn
ricada bulundu. Atatrk glerek:
Fuad da, ben de bu, alamam, sznden mteessir olmutuk. Fakat her ikimizde baka bir
mtlea ile ricamz tekrar etmeyi mnasip bulmadk. Sigaralarmza sarlmakla
teessrmz datmaya urarken, oturduumuz yere yakn bulunan Fuad'n evinden
kahve geldi.
- kinizin de burada iki vazifeniz var. Biri Ankara'da sizin gibi yaknlarmn kalmas;
birka g iin hareketimin gizli tutulmasna hizmet edecektir. Her ikiniz de Mecliste,
ehirde grldke ve benden bahsolunduka burada olduumu muhataplarnza temin
edersiniz.
Dieri, pek zayf bir ihtimal ise de, ok dikkatli takip olunacak bir itir. Taarruzda
behemehal muvaffak olacam, ancak binde bir ihtimal dahi olsa; ordunun ileri, geri
hareketlerini burada fena tefsir edenler bulunabilir.
Bana dnerek:
- Sen, Mecliste her trl cereyan takip eder ve ona gre icabedenleri tenvir edersin.
Tezvirata meydan verme, alacan haberlere nazaran arkadalar irad edersin.
Sonra da mevki kumandan olarak dikkatli ve daima her hadiseye kar hazr bulun.
Ankara efkrna sahip ol.
- Aleyhimize greceiniz en ufak hareketleri bile benimseyin. Ve ifre ile bana bildirin.
Alacanz emrime gre kat' harekete geersiniz, emirlerini verdi.
Akam olmu, karanlk gittike koyulayordu. O gnlerden itibaren ''Hacet Ta'' ismini
verdiim, kayay terkettik. Kkte hazrlanan sofraya sralandk. Yemei mteakip
hareket olundu. Ellerini perek Atatrk' uurladk.
30 Austosta kat' neticeyi alan Atatrk zmir'e muvasalatnda bir ifre ile beni yanna
ard. 14 Eyll sabah zmir'de saat sekiz evvelde, gazasn tebrik ve kurtuluumuzun
kranlarn arz iin sze baladm zaman szm kesti:
- Ben vazifemi yaptm. Zaten bunu yapmak her Trke bortu. Sen imdi bunlar brak da
gel birer kahve ielim, emrinde bulundular.
25 gn fasla ile iilen iki kahve arasnda Atatrk kahraman Trk ordusuyla be gn
zarfnda, paralanmak istenen Trkiye'ye tam bir hayat ve yenibir tarih yaratmt.
EDLDN ANLATIYOR
Trikopis'i evinde ziyarete gittiim zaman kendisini derin bir ryadan uyandrm gibi
oldum. Beni byk bir nezaketle odasna kabul ettikten sonra:
- 54 sene evvel stanbul'dan gemitim, diye devam etti. Gzel ehirdir stanbul, ben de
o zamanlar 30 yandaydm. Hey gidi gnler hey...
Trikopis yine bir mddet susuyor. Emekli generalin duyduu pimanl anlamaya
alyorum. Zavall Yunan ehitleri, zavall stikll Harbi kahramanlar! Bo yere
yanan, yklan kylerimiz! Ve tarihin karanlk bulutlar gerisinden eski ''byk
dmanmz''n duyduu pimanlk. Ne muazzam tezat. Trikopis, Bugn seninle karde
olabilmemiz iin Anadolu topraklarnn kanla sulanmas lzmm...
''- Ben Anadolu'a sizinle drt defa arptm. Birincisine biz ''Avgin muharebesi''
diyoruz. Siz, nn sava. 1921 yl mart aynn son gnleriydi. Ben o zaman nc
tmen kumandanydm. nn'de bizim tmenimiz bulunuyordu 7'nci tmen merkezde,
3 nc tmen solda ve 10'uncu tmen da sada olmak zere muharebe vaziyeti almtk.
Hepimiz kahramanca arptk. Fakat Trkler bizden ok stn olduklar iin netice
bizim lehimize tecelli edemedi. Geri ekildik ve burada ilk olarak nn'nn askerlik
kabiliyetini anlam olduk.
nn ile ikinci karlamam Eskiehir - Ktahya hattnda oldu. 1921 Hazirannn
sonlarna doruydu. Ben Bursa'da bulunuyordum. Birliklerimiz Eskiehir ve Ktahya
zerinden taarruza gemilerdi. Trkler oyalama muharebesiyle yardm bekliyorlard.
Ben derhal cepheye hareket ederek bu yardma mani oldum. Bu muharebe bizim
galibiyetimizle neticelendi.
Bundan sonra uzun bir duraklama devresi oldu. Bu esnada Birinci Kolordu
kumandanl da uhdeme tevdi edildi. Aralk 1921'de Cenup Gurup Kumandanlna
getirildim. Trklerin byk bir hazrlk iinde bulunduklarn farkediyorduk.
Anadolu'da kolordumuz vard. Bakumandan General Papuls'n urad
baarszlktan sonra yerine General Haci Anesti tayin edilmiti Muhtemel taarruzlar
nlemek iin cepheyi yklmayacak bir ekilde tahkim etmitik. Ve bu cephenin
kmesine ihtimal vermiyorduk. Nihayet 26 Austos 1922 sabah Trklerin
beklenmedik taarruzu ile karlatk. Bu taarruz bizim iin muazzam bir darbe oldu.
Haci Anesti btn kolordulara bizzat kumanda etmek istiyordu. En byk korkumuz
zmir'le muvasalamzn kesilmesiydi. Bizim iin en tehlikeli vaziyet bu idi. Ben zmir'e
telgraf ekerek takviye istemi ve aksi halde malp olacamz bildirmitim. stediim
bu takviyeyi gnderemediler. Halbuki karmzda Mustafa Kemal vard. Neye
uradmz anlayamadk. Cephe km ve ordu malp olmutu...''
Bu esnada atm da vurulmutu. Baka bir ata binerek kamaya ve emberi yarmaya
teebbs ettim. Fayda etmedi. Trklerin iine dtm. Esir oldum. Beni yakalayanlar
hviyetimi almakta glk ekmediler. zerimde bir revolver vard. Derhal bunu
anladlar. Bizde svarilerin klc atlarn eerine baldr. Benim bindiim atta da byle
bir kl bulunuyordu. Askerler bunu da benim klcm zanniyle msadere ettiler.
Bu esnada ordu perian olmutu. Sa kalan birlikler dank bir halde zmir'e kamaya
alyorlard. Bu bizim iin byk bir malbiyet olmutu. Beni ilk evvel Garp
Cephesi Kumandan smet nn'ye gtrdler. Kendisi ile fazla bir ey konumadk.
nn, beni yanna alarak Mustafa Kemal'in huzuruna kard. Yunan Ordular
Bakumandanlna tyin edildiimi de bu srada rendim.
Atatrk beni mert bir askere yarar bir ekilde kabul etti. Teessr ve heyecan
iindeydim. nn beni kendisine takdim etti. Gazi'nin bu esnadaki szlerini hi
unutmyacam:
- zlmeyin General, dedi. Siz vazifenizi sonuna kadar yaptnz. Askerlikte malp
olmak da vardr. Napolyon da vaktiyle esir olmutu. Size kar byk bir hrmet hissi
besliyoruz. Burada kendinizi esir addetmemenizi rica ediyorum. Misafirimizsiniz.
Yaknda her ey dzelecektir. Buyurun, istirahat edin.''
Bundan sonra bizi Kayseri'nin Talas blgesinde kurulan bir esir kampna sevkettiler.
Yksek rtbeli subaylardan baka yanmda drt general daha vard. Artk bizim iin
sava bitmiti. Neticeyi beklemeye baladk. Bundan sonraki vaziyeti biliyorsunuz.
Ordumuzun bakiyeleri birka gn iinde Anadolu'yu terkettiler. Fakat bar
muahedesinin imzalanmas kolay olmad.
Bir seneye yakn bir mddet Kayseri kampnda yaadk. Daim bir tarassut ve nezaret
altnda bulunuyorduk. Bir gn kamp kumandanna:
- Beni braksanz bile bir yere kaamam, dedim. Bundan sonra nereye gidebilirim?
Haydi kamptan katm, Yunanistan nerede, Kayseri nerede?''
Elmalda'da Yunan Bakumandan General Trikopis'i ve maiyetini tek bana esir eden
Ahmet avu, son zamanlara kadar Afyonkarahisar hapishanesinde bagardiyan olarak
almakta idi. Yunan Bakumandann nasl esir ettiinin
- Keif iin kii daa trmanmaa baladk. Yanmda saatli, tetikli, fitilli olmak zere
11 bomba vard. Arkamzdan da krk kii yollayacaklard. Alaca karanlkta tepenin bir
boyun noktasna vardmz zaman, 5 - 10 zabitin oturduklarn grdm. Derhal
bombalardan birisini yakalayarak, davranmayn, teslim olun, diye haykrdm. Hepsi,
ellerini kaldrdlar.
Arkadalarm da yanna gelmilerdi. Ben nmzde duran bir zabitin atn yularndan
yakalyarak ektim.
Sordular:
Rtbemi sordular?
- Bizde onbadan frka kumandan bile var, dedim. Onlara, torbalarmzdan peksimet
kararak verdik. Onlar da bize, bol bol sigara ikram ettiler. Ceplerimizi doldurduk. Biz
onlar bylece esir aldktan epey sonra Kaymakam Hseyin Hsn Beyle tabur
kumandanmz Fuat Bey geldiler.
Hseyin Hsn Bey, esir zabitlerin ierisinden birisini, eliyle iaret ederek bana sordu:
Trikopis'i Uak'a kadar getirdik. Orada bana bir istikll madalyas yazdlar. Trikopis'in
esvaplarn da bana hediye ettiler. Geen seneye kadar bu esvaplar giyerdim. imdi
bunlar azck eskidi. Sokaa pek gelmiyor. Evde saklyorum.
MUSTAFA KEMAL'N B.M. MECLSNE
Her gn telgrafla gelen bu raporlarn ilki. ''Dman imha edilecektir'' diye balam ve
beincisi ''Dman imha edildi'' diye bitmitir.
Yunus Nadi merhum, taarruza ve ona takaddm eden gnlere ait hatralarn yle
anlatmt:
1922 Austosunun ilk haftasnda Beypazar - Nallhan - Gynk yolu ile Ankara'dan
zmit'e geliyordum. stanbul'da mektepte olan ocuklarm oraya gelmi olacaklard,
onlarla zmit'te sekiz on gn beraber geirecektik. Geyve'de kumandan Halid Paa titiz
bir asabiyet iinde:
Srrn kefetmek iin kendisince mmkn vastalarn kffesine bavurmu, her taraftan
haber ve netice bekliyordu. Filhakika daha biz Ankara'da iken dman cephesinde baz
kt'alarn geri alnmakta olduuna dair bir haber gelmi, tezelden ve her taraftan bunun
tahkikna geilmiti. Dmann Akhisar'a kadar geri ekilerek dar bir hatta
toplanacana ait rivayetler ve tahminler vard. Byle bir hal vukuunda bittabi dmann
rahat rahat geri ekilmeye braklmamas esast.
- Ordudan nakliye vastalarnn yeniden tesbiti iin bir emir geldi. lk anda acaba bir
hareket mi var diye phelendim. Fakat bu mutad yoklamalardan biri olacak. kide bir
byle emirler gelir, demiti.
On iki gn sonra gene Geyve zerinden Ankara'ya dnerken kumandan Halid Paay
skinlemi buldum:
- Mesele, dmann, iinde kargaalk kan bir alayn deitirmesinden ibaretmi,
dedi. Nallhan'dan evvel, sabah erken uradmz Yarhisar'da dalar gibi ylm silh
ve cephane her trl vasta ile cepheye gnderilmekte idi. lk defa orada gdm bir
zabit yanma yaklaarak ve beni bir kenara ekerek kulama unlar fslad:
- Erknharbiye Reisi bir iki gndr cepheye hareket etmi bulunuyor. Bakumandann
oraya gitmesi de gecikmeyecek sanyorum. Taarruzun eli kulanda galiba.
O gn leyin Beypazar'nda taarruzun ok yakn olduu haberi her azda idi. Nakliye
vastalar iin oraya da emir gelmi ve halk bundan kat'i ahkm karmt.
Kaidesini ilve eden Trk Bakumandan byk taarruzda byk kuvvetlerini muayyen
hedeflere tevcih ve teksif etmek kararyla istihsal edileceinden emin olduu zafer
neticesine varmtr.
Ayn zamanda Trkiye Byk Millet Meclisi Reisliini muhafaza etmekte olan
Bakumandan, byk taarruzun devam ettii be gn zarfnda her gn Meclise telgrafla
ahs bir rapor gndermitir. lki "Dman imha edilecektir" diye balayan bu
raporlarn sonuncusu "Dmann imha edildiini" bildirir. Dmann Kzlta deresinde
urad feci kibeti bizzat grerek tasvir eden son rapor askerlik edebiyatnn ve
insanlk hissiyatnn aheseri saylacak ok yksek kymetli bir sahifedir.
30 Austosta byk taarruzu byk zaferle bitiren Trk ordular bir taraftan 9 Eyllde
zmir'e varm bulunuyorlar, dier taraftan yldrm abukluu ile Marmaraya ve
anakkale'ye ulayorlard. be gn fasla ile Garp Cephesinin muzaffer kumandan,
Mudanya'da, tilf Devletleri kumandanlaryla stikll Savamzn Mill Misak
hudutlarn tantan mtarekesini imzalyordu.
Byk taarruz ve byk zafer hatralarn ikml edecek bir noktack: 1924 senesinin 30
Austosunda Dumlupnar'da Bakumandanlk Meydan Muharebesinin ve zaferinin
yldnmn tes'id iin Gazi Mustafa Kemal'in de hazr olaca byk bir tren tertip
olunmutu. Neden sonra bu trene iki frka askerin de itirki pek muvafk olaca fikri
ortaya ktysa da icrasnda mklta uranld. Birer frka asker Dumlupnar'a
zmir'den ve Konya'dan gelebildi. Halbuki bu kadar kuvveti oralardan buraya nakletmek
iin tahsisat yoktu. Bu zorluk nnde yle diyenler oldu:
ankaya'daki Gazi Mustafa Kemal'in sofrasndayz. Vakit gece yarsn epeyce gemi.
Atatrk'n neeli bir gecesi. Sofrada on kiiyiz. Meclisin havasndan bunalm bir
halleri var. Galiba rahmetli Nuri Conker'le, yine kumandanlk mevzuu zerinde
akalarken, sz tarihteki byk kumandanlara intikal etti ve davetlilerden birinin 30
Austos zaferini ileri srmesi zerine, Gazi, bir an durarak ve sanki btn o hadiseyi
kesif bir halde yaayarak, birden, zaferi hikyeye giriti. Geri:
Dememiti. Konuma, dne dolaa o bahse intikal edince, Atatrk, birdenbire, szn
getirdii her hangi bir mevzudan bahseder gibi, 30 Austos zaferini de yle alelde bir
hadise gibi anlatmaktayd:
- Mecliste ve halkta dman Anadolu'dan skp atmak hususunda artk iddetli bir
sabrszlk gze arpyordu. Vatan topraklar zerinde istil ordularnn zlmne,
tahakkmne milletin tahmml kalmamt. Bununla beraber acele etmiyordum. Her
ihtimali hesaba katarak, hibir noktay tesadfe brakmayacak ekilde hazrlanyordum.
Tertiplerimizi tamamladktan sonra ilk tedbir olarak Anadolu ile hari arasndaki
seyrsefer kesildi ve muhabere vastalar sk bir kontrol altna alnd. En kk bir
haberin darya szmamasna gayret ediliyordu. eride ne yaptmz darnn
bilmemesi, renememesi lzmd.
Cephe boyuna ylm ordular, gece yryleriyle, muayyen bir noktaya teksife
urayorduk. Gnlerce sren harekt - dman farkna varmakszn - muvaffakiyetle
baarld. Bir ok noktalarda dmann kars byk mikyasta boaltlm, boaltlan
kuvvetlerin hepsi dmana ok stn bir silh kudreti halinde onun canevine doru
istikamet almt.
Bir taraftan ordular btn arlklaryla yer deitirirken, ben, daima Ankara'da,
ankaya'da idim.
Taarruzdan bir hafta kadar evvel, dman bsbtn gafil avlamak iin, Anadolu Ajans
ile, ecnebi mmessillere ankaya'da bir ay ziyafeti vereceimi iln ettirdim ve bu
haberi darya aksettirdim. Maksadm, Ankara'dan cepheye hareketimi gizlemekti. Bu
suretle, herkes beni Ankara'da ecenebi mmessillere ay ziyafeti veriyor zannederken,
yaverlerimi yanma aldm ve Austosun yirmisinde Ankara'dan cepheye hareket ettim...''
Atatrk bu balangtan sonra bize cepheye varn, Fevzi ve smet paalarla grerek
asker vaziyetin artk taarruza msait kvama geldiini mahededen sonra taarruz
tarihini kararlatrn, son talimatn veriliini ve 26 Austos afak vakti taarruz
emriyle beraber nasl hcuma geildiini, imdi tamamen hatrladm bir ok tafsiltla,
esiz bir destan gibi anlatyordu. O gece, ankaya'da, sofrada, bir edeb tebih olsun
diye sylemiyorum, gerekten tarih dile gelmiti.
Gazi, zaferin elde edileceine daha ilk taarruz gnnn akam hkmettiini ve bir kere
bu hkme vardktan sonra mtekib harekt hep dmann byk ksmn imha etmek
maksadna gre sevk ve idare ettiini sylyordu.
Koca imentepe'den harekt takip eden Gazi Mustafa Kemal'in, gzleri nnde cereyan
eden ve kendisinin de dehetini tasdik ettii tablo uydu:
- Dman drt taraftan sarlm, evvel top atei altnda ezildikten sonra sng
hcumlaryla btn mevcudunu Anadolu toprana gmer vaziyet gsteriyordu. Bu
mthi manzaray grdkten sonra, mecbur edildiimiz bu harbin dman iin ne
korkun bir cehennem halini alm olduuna hi phem kalmad. Bu vaziyet karsnda
tereddt etmedim ve ordularma Akdenize yryn emrini verdim. Zafer elde
edilmiti!''
Gazi Mustafa Kemal, bize byk zaferin tablosunu bu yazdklarmla kyas edilemeyecek
kadar gzel, ok cnal bir ekilde anlatyordu. Byk kahraman, 30 Austos Meydan
Muharebesini sanki alelde bir hadise naklediyormu gibi sknetle, ok tabi bir halle
naklediliyordu. Ara sra ikinci derecede hadiseler zerinde duruyordu. Bazan tenkit
ediyor, bazan alay ediyor, bazan takdir ediyor, 30 Austos Zaferi adn verdiimiz esiz
menkbeyi, tarihin anlatabileceinden ve yazabileceinden ok daha mkemmel ekiller
ve renkler iinde, nk olduu gibi, nk yaratt gibi, nk kendi gzleriyle
grd ve kendi duyuuyla duyduu gibi anlatyordu. Tarihi, tarihi yaratann azndan
dinliyorduk. Bu, hi phesiz, hayatmzn en byk talihi, eriilmez bir mazhariyetiydi.
Vuzuhla hatrlyorum: Derin bir heyecan iinde, hepimiz, sanki kalplam, donmu
vaziyette, susmu, gzlerimiz hayranlkla yzne evrili, daha anlatsn diye bekliyorduk.
Bir an durduktan sonra birden yznn ifadesi deimi ve menkbenin bu sefer baka
bir sayfasn evirmiti.
29 Austos 1928...
Dolmabahe Saray'nn st katndaki byk salonun, sofra bandayz. Meclis fazla
kalabalk deil, Ebed ef o geceki dvetlilerini nce ktphanesinde kabul etmi,
birka gndr kendi kendine devam ettii fikr mesaiye dair onlara malmat vermiti.
Byk efi o srada igal eden mesele harf inklb idi. Arap alfabesinin arzeyledii
glklerle Trk irfan hayatnda bir inklp yapmaya, Trk kltrn ileri gtrmeye ve
yaymaya imkn gremiyordu. Bunun iin bir are aryor, kendi kendine denemeler
yapyordu.
Derken sofraya getik. Orada da ayn mbahase devam etti. Lehte de aleyhte de
sylenenler vard. O, mstesna dehsnn yce kudretiyle ve esiz mantnn kudret ve
vaizliiyle davasn mdafaa ediyordu. Harf inklbnn en etin muarzlarn ikna
ediyordu.
Bu czip mbahase saatlerce ve hep ayn hararetle devam etti. Nihayet, tasavvur edilen
inklbn lzumunda herkes ittifak etmi, bunun ekli o gece hemen hemen kararlamt.
Artk sabah oluyordu. Salonun denize bakan pencerelerinden ilk afak hzmeleri ieri
szlmeye balam, kar yamalar peyderpey belirmekte idi.
Onun hatrasn tarihe bizzat malettii 30 Austos gnei memleket ufuklarnda btn
parlaklyla yedinci defa douyordu.
Ebed efin dvetlileri birer birer sofradan kalktlar, tzimle yanna yaklaarak
mbarek ellerini pmek zere msaade istediler.
- Hayr; gideceimizden deil, efendimiz bugn Zafer Bayramdr. O erefli zaferi Trk
milletine kazandran yce babua tebriklerimizi arzetmek istiyoruz.
Ebed ef hemen ayaa kalkt... elik bakl gzleri bir an iin, tarihin enginlerine
dahar gibi oldu... Hafif sislendi... Sonra etrafnda bir tzim halkas eviren misafirlerine
dedi ki:
VE ZABTLERN HTIRALARI
Miralay Zeki Bey; Kadifekale'ye bayramz eken Kaymakam Reat Bey, Hkmet
Konan igal eden Binba erafettin Beydir.
Eylln 2'si olmutu. Bundan sonra Uak mntakasnda kalp garba kaan dman
ktaatn da yakalamak ve bu maksatla uzun yryler yapmak lzmd. O gn svari
kolordusunun pidar olan frka, gece yars Uak'n imalinde Derbent kynden
hareket etti, yirmi ksur saat yrmek ve yolda yalnz iki saat istirahat etmek artiyle 4
Eyll sabah afak skmeden Kula'ya varmt. 4 Eyll sabah ehri yakmak zere Kula
toplanan dman askerleri basld, yz kadar esir bakiyesi imha, kaanlar takip edildi.
Kurtulan kasabada sevin avazeleriyle dar frlayp atlarn ayaklar altna atlan halkn
manzaras en metin askerleri bile alatmt.
Halkn kran tezahrat karsnda uykusuzluu, yorgunulu unutan kt'alarmz, yeni bir
emir verilmedii halde kendiliklerinden takibe devam ediyorlard. Bazen, bizzarure,
efrat yolda hayvan zerinde uyuyor ve yollara dklen oluk ocuun ihzar ve tevzi
eyledikleri sa ekmekleriyle iktifa ederek durmadan hareket devam ediyorlard. Varn
younu karan ve askere vermek iin birbirini ineyen kyllerin manzaras tasavvur
edilemez bir haldi.
Alaehir'le Salihli arasnda ve az ok toplu bir halde olan son Yunan kuvvetlerine
Dereky istasyonu civarnda yetierek tekmil frka ile hcum edildi. Kanl bir muharebe
oldu. Dman demi istikametinde dalara karmak istedii adedi mahdut toplarndan
bir ksmn da burada terkeyledi. Dmann bulunduu ve getii yeri bulmak kolayd:
Yangn olan yerlerde dman vard veya buradan gemiti!
Bundan sonra hesapa dman ancak uradan buradan getirecei perakende ktaatla
zmir nnde bir dmdar muharebesi verebilirdi. Frkamzn, biri doktor olmak zere
drt mecruh zabitle yaral efradn, geriden gelmekte olan Birinci Kolorduya emanet
ederek yrye devam ettik ve kestirmeden 7 Eyll akam Manisa'nn garbna yetitik.
Maatteessf Manisa da yanmt.
8 Eyll sabah... zmir'i, o gn kurtaralm, diye isticl ettik. Frkam Kolordunun dier
ktaatiyle birlikte 8 Eyll sabah Manisa civarnda topland. Manisa'y yakp Horos
ky zerinden zmir'e gitmek isteyen bir srye daha tesadf ettik. Bunlar takip ve
imha ede ede Bornova'nn ark srtlarna vsl olduk. Dmann ufak bir kuvvetiyle
cepheden ve Nif zerinden gelen kuvvetleriyle gerimizden tekrar muharebeye baladk.
Guruba kadar devam eden bu ufak muharebe, dmann karanlktan istifade ederek da
yolundan eme tarafna firar ile neticelendi.
Frka, 9 Eyll sabah, saat 10'da svari kolordusunun pitar olarak Bornova zerinden
zmir'e dahil oldu. Sakarya muharebesindeki aknlarda cesaretleriyle temayz eden
mlzm Stk Efendiyi zmir kapsnda son kurban olarak verdik. Bata giden pitar
kumandan erafeddin Beyin, Bornova'da ufak bir msademede at yaraland. urada
burada eteler ve bilhassa Menemen yolundan gelen dman perakende ktacklarnn
kar yakadan geldikleri grlyordu. Mersinli de o kadar ok esir alnd ki, frka
ktaat bunlarn icinde kayboldu!
erafeddin Bey kumandasnda iki blk pidar olmak zere yirminci ve drdnc
alaylar tam bir intizam ve sknetle caddeyi takiben ilerlemekte iken Halkapnar'da bir
un fabrikasndan alan atete bata gidenlerden drt neferimiz (1) ehit dt. Pitar, bu
mtecavizlerle fazla megul olmayarak ve bilhassa atele mukabeleye kyam etmeksizin,
yryne devam eyledi. Arkadan btn frka geliyordu. erafeddin Bey, yannda emir
zabiti Mlzim Hamdi Bey ve Mlzm Riza Efendiler ve birtakm asker olduu halde,
Kordonboyu'nu takip eylemilerdir. Pasaport mahalli civarnda atlan bombamlardan
erafeddin Bey yaralanmsa da sknetle icap eden mukabelede bulunmu ve yaral
olduu halde tevakkuf etmeyerek hkmet dairesine kadar gitmitir. erafeddin Bey,
kapal hkmet binasn Mlzm Rza Efendiyle aarak Trk nbetilerini yerletirmi
ve sancamz keide eylemitir. zmir'e ilk giren Trk zabite mev'ut bir kymettar
klla taltif edilen erafeddin Bey, ayan iftihar bir vakar ve celdet gstermitir.
Yirminci Alay Urla istikametinde kaan dman takip etmi, Drdnc Alayn ksm
kllisiyle kinci Alay Punta'dan ayrlarak Kadifekale'ye gitmitir. Kokaryal'dan baz
evlerden edilen ateten bir neferimiz yaralanmtr.
Vaziyetten habersiz bir Yunan kt'as trenle Aydn'dan Kemer istasyonuna gelirken bir
svari blmz tarafndan tevkif edilmitir. Pek mtehayyir olan bu askerler kyama
teebbs etmilerse de, Fransa zabitlerinin de artk mukabelenin faydasz olduunu
sylemeleri zerine, bil hdise, esir kafilesine dahil edilmilerdir. Tekmil sokaklar
dman askeri, ete ve metrk eyalarla dolu idi. Ecnebi gemi ve askerleri ddk
almak ve hurra barmak suretiyle askerlerimizi alklamlar ve her yerde ihtaramla
selmlamlardr. cap eden mahallere derhal muhafzlar verilmi, hemen ehir
trenlerinin tahriki temin edilmiti.
zmir ahalisine
zmir bugn on evvelde igal edilmitir. ehirde emniyet ve asayiin bir an evvel avdet
ve teesss edebilmesi iin btn ahali kemali sknetle ilerinin bana avdet etmelidir.
En cz'i muhilli asayi bir harekete tasaddi eden her ferdin iddetle tecziye edilecei
iln olunur.
Ayn gn, Aydn tarafndan zmir istikametinde bir dman kuvvetinin gelmekte olduu,
o istikamete giden Drdnc Alay tarafndan, bildirildi. Bunlar dier ktaatn itirkyla
beraber, en evvel yetien svari frkas alaylarmzn hcumuna uradlar ve
sancaklaryla birlikte teslim alndlar. Aydn havalisinde nmesbuk fecayi yapan bu son
Yunan alay, kendi ayayla ve tekmil mevcudiyle gelmitir. Kolordunun dier iki frkas
eme ikstikametinde hareket ettiklerinden ikinci frka dahi iki gn istirahetten sonra
Akdeniz sahillerine inip Adalara kamak isteyen dman dkntlerini temizleyeme
memur edilmi, anakkele'ye kadar olan mntakay dmandan tathir eylemitir.
Ayvalk ve Dikili'de bir ok ganaimi harbiye elde edilmi ve her kasaba ve kyde
askerimiz tarifi gayri mmkn tezahratla istikbl edilmitir.
Frkadan aldm emir zerine Bornova'nn cenubunda makineli tfek ateiyle zmir'e
ricat etmekte olan dman kuvvetlerine ate edildi. Uc bln derhal dieer bir
blkle takviye ederek Bornova'ya girmesini ve mtebaki blklerimizle de mezkr
blkleri takip edeceimi Binba erafeddin Beye bildirdim. erafeddin Bey
kumandasndaki blkler ve onu takip eden alay da Bornova'ya dahil oldu. Bundan
sonra Bornova - zmir osesi takip olundu. Yollarda her taraf Yunan perakende
askerleriyle dolu idi. Ara sra ate edenler oluyordu. Bunlara kat'iyyen ehemmiyet
verilmedi. Tuakolu fabrikasndan uc blne edilen ateten alaymn kahraman
efradnn drt kiinin ehit olduunu biraz sonra haber aldm.
Yolda topladm bir ok Yunan zabit ve efradn, emniyet tesisi iin yaya olarak
yrttm birka neferin nne koydum. Bunlara, Rumca olarak, herkesin silhn
teslim edip iiyle gcyle megul olmalar ve kimseye fena muamele yaplmyacan
bartmakta idim. Getiimiz Hristiyan mahalleleri sekenesinin, knden en
byne kadar, ellerinde silh ve bazlarnda bomba bulunuyordu. Hemen hi birisi
bunlar istimle cesaret edemiyor, sersem sersem baknarak teye beriye kayorlard.
Bu mahallelerden kurtulur kurtulmaz Basmahane'ye geldik. Dindalarmzn zim
tezahrat karsnda bin mkltla Kadifekale'sine ktm ve emir avuum Bilecekli
Celil'e kalenin stne Trk bayran ektikdim. Saat on buuk vard.
Ertesi gn Aydn'dan zmir'e ricat eden Zenginis frkasyla muharebe ettik, mezkr frka
zabitan ve efrad kmilen esir edildi.''
3. ZMR'E LK GREN SVAR MFREZES KUMANDANI BNBAI
ERAFEDDN BEYN HATIRALARI
zmir'e ilk giren Trk svari mfrezesi kumandan kahraman Binba erafeddin Bey o
tarih gnlerin hatrasn yle anlatmtr:
Bundan sonra ktaat tekrar zmir zerine seri yry halindeki dmanla temas
muhafaza ediyorduk. Sabuncu Boaz'na girdikten sonra, Bornova'nn ark srtlarnda
mevki alm dman kuvvetleriyle muharebeye tututuk. Geceyi boazda geirdikten
sonra eylln dokuzuncu gn sabahleyin Kaymakam Reat Bey kumandas altnda
bulunan alaymz, ald emir zerine orada tevakkuf etmeyerek zmir zerine harekete
geti. Reat Bey alayn nc bln uc bl olarak ileriden harekete ve beni de
bl idareye memur etmiti. alaymzn dier blkleri de arkadan geliyordu.
Sabuncu Boaz'ndan kar kmaz btn ihtiamiyle Akdenizin kysnda uzanan zmir'i
grdk. Senelerdenberi derin bir tahassrle zlediimiz zmir, imdi gzmzn nnde
idi. Nihayet biraz sonra ona da kavuacaktk.
Blklerimiz heybetle yrylerine devam ederek Kordon yoluna dahil oldular, evlere
Trk ve mttefik devletlerin bayraklar aslmt. Pencerelerden, sokaklardan halk
askerlerimizi alklyor, hayret ve takdirle temaa ediyorlard. Kordonboyu'nda
msellh Yunan efrat ve zabtanna klliyetle tesadf ediyorduk. Fakat bunlar esir
etmek iin geirilecek hi vaktimiz yoktu. Her eyden evvel bir Trk ehri olan
zmir'deki kardelerimizi kurtarmak lzmd. Bunlarn da Alaehir, Salihli ve
Manisa'nn kbetine uramamalar iin sr'atle ehri igal etmek icap ediyordu. Buna
ramen gzerghmzda tesadf ettiimiz Yunan asker ve zabitlerinden biri bile bir avu
Trk svarisine bir kurun atmaya cesaret gsteremiyordu.
O gn sivil, asker, elleri silhlarla dolu olan bu binlere Yunanl, Rum ve Ermeni
arasndan bilperva drt nalla yldrm gibi geip giden Trk asker ve zabitlerinin o
dakikadaki cesaret ve kahramanlklar tasvir edilemeyecek kadar yksek bir levha tekil
etmektedir. Kordon'da, ngiliz, Fransz, Amerikan ve talyan bahriye mfrezelerine
tesadf ediyorduk. Biraz daha ilerledikten sonra ayan dikkat bir vak'a karsnda
kaldk: Mfrezemiz yrrken gzerghnda rastgeldii efrat ve zabitana ellerindeki
silhlar denize attryordu. Pasaport dairesinin nnde msellh bir sivile tesadf
ederek silhn atmasn ihtar ettim. Fakat o vakte kadar herkes emirlerimize itaat ederek
silhn att halde bu adam atmad ve derhal elindeki bombay zerime atarak
hayvanm ldrd ve beni iki yerimden yaralad. Kendimi klla mdafaa etmeme,
bombann sr'atle infilki mni olmutu. Mtecaviz de derhal rhtmdaki muhacirlerin
arasna kararak kaybolmutu.
Esasen bu gibi ufak hadiselerle megul olmaya vaktimiz olmad gibi byle vesilelerle
fazla tevakkuf etmek de muvafk maslahat olamazd. Yrymze tekrar devam
ederek Gmrk nnde alayarak bizi karlayan bir Trk ocuunun delletiyle
hkmet konana vasl olduk. Hkmetin cephe kaps kapalyd. Rza efendiyle yan
kapdan girdik. Kapy ierden atk. Derhal hkmet ve klann mteaddit mahallerine
nbetiler ikame edildi. Bu esnada, kadn, erkek, ocuk binlerce halk alaarak,
sevinerek hkmete geliyorlar, askerlerimize, kumandanlarmza dualar ediyorlard.
Ahali tarafndan gzel bir Trk sanca getirilmiti. Hkmetin stnde asl olan Yunan
bayran indirdik, yerine anl sancamz halkn, bitmek tkenmek bilmeyen alklar
arasnda ektik ve dalgalandrdk. Ahali bu esnada Yunan bayran ayaklar altnda
paralyordu. Gerek yry esnasnda, gerek burada mfrezemin blkleri, bilhassa
onun zabitleri harikalar gsteriyorlar ve vazifelerini tarihin nadiren kaydettii bir
cesaret ve metanetle ifa ediyorlard.
anlatyor
Trk ordusu ile zmir'e giren birinci kolordu makineli tfek kumandan Yzba hsan
Hekimolu hatralarn yle anlatyor:
Bu emir zerine akam ezanndan sonra derhal harekete geildi. Bu srada (ngiliz-
talyan-Fransz) mttefik ordular kumandan daha gerilerde bulunan Bakumandan Gazi
Mustafa Kemal Paa ile temas etmek istiyordu. Kemal Paa, telsizle yapt muharebede
ancak ordunun zmir'e giriini mteakip kendisiyle konuulabileceini bildirdi. Birinci
Ordu, nde svariler olduu halde sratle zmir'e doru yryordu. Mtemadiyen
kamakta olan dmanla kar karya gelmek imkn hsl olamyordu. Bu yry
esnasnda iimizdekiler arasnda yle konuanlar vard:
- Herhangi bir yerde dmanla karlasak da muharebe ile istirahat etmi olsak...''
.
- yle bir gidiyorduk ki, yemek yemee dahi vakit bulamyorduk. Atlarmzn yem
yemeden bu yrye nasl tahamml ettiklerini hayretle karlyorduk. Hele bizim
halimizi hi sormayn. Atlarn zerinde kaba etlerimiz yara olmutu. Fakat bunu aldr
eden tek Trk askeri yoktu. Heyecan iinde bir an evvel zmir'e kavumak istiyorduk.
- Atatrk, malm olduu zere zmir'e 11 Eyll sabah geldi. O gn zmir rhtmnda
bal bulunan (talyan - Fransz - ngiliz) mttefik kuvvetler gemilerinden karaya
karlan bir manga askerle bir zabit Gazi Mustafa Kemal'i tebrik etmek zere hkmet
konana girdi. Askerler hkmetin nnde selm vaziyetinde durdu ve bu mangaya
kumanda eden subay yukarya karak Mustafa Kemal Paa tarafndan kabul edildi. Bu
subay tebrikt arzettikten sonra tekrar aaya inerek mangasn gemiye gtrd.
- 9 Eyllde zmir'e girdikten sonra, ki Trk ordusu henz zmir'e yerlememiti, bir ok
yamaclar ve eteler tredi. Bunlar zengin Trk evlerine girerek yamaya koyuldular.
Ben bir manga askerle, mahallelerden birinde bu yamalar nlemeye memur edildim.
Otomobille bir sokak iine gireceim srada bir Trk kz gelerek:
te bu apulculuk bylece devam edip giderken bir taraftan da 12 Eyll akam zeri,
Basmahane civarnda evlere ate verilmeye baland. O gnk bu ate sratle
sndrld. Ertesi gn yine vazifeme devam ederken Basmahane ve ayrlbahe'nin
mteaddit yerlerinde - imdi zmir Fuarnn kurulduu yer - ate zuhur etti. O zamanki
itfaiyenin mrattebat Rum sigorta irketlerine ait bulunduundan dalmt ve yangnn
asker tarafndan sndrlmesine allyordu. Lkin sndrlen bir eve mukabil 10
evden yangn kyor ve gittike geniliyordu.
Malmdur ki, Sakarya harbinin son gnlerinde Yunan sol cenahna ordumuz mukabil
taarruzda bulundu, ite Yunan ordusunu ric'ate mecbur eden bu mukabil taarruzdur ki,
ordumuz zmir'e gelinceye kadar devam etti.
- Taarruz kararnn tatbikatnda bir senelik bir teahhr var. Harektn bil inkta niin
devam etmedii izah buyurulur mu?
- Bilkis bil inkta devam etti. Ancak, byk bir taaruz kararrn tatbikat birtakm
istihzarat istilzam eder. Bu istihrazatn muhta olduu bir zman vardr. Ancak, teahhuru
ve intizar hi olmad denilemez, bunun sebeplerini de mlhazat- siyasiyede aramak
lzmdr. Filhakika, ordularmz ok evvel bugnk neticeye varmak kudretini inkisap
etmiti.
- Bu son harekt- askeriye ile tahakkuk eden byk muvaffakiyet, bilhassa dman
ordusunun seri bir suretle imhas, esasen, bu ordunun madd ve manev kuvveti ile
ahvah-i dahiliyesindeki tezepzpten mi ileri geldi? Trakya'ya nakledili kuvvetlerin
brakt boluk mhim mi idi?
- Btn dnya bilir ki, Yunan ordusu .............. (noktal yerler ngiliz sansr tarafndan
karlmtr) fenn ve asker icabata tamamen muvafk surette tekil ve tensik edilmi
kuvvetli bir ordu idi ve Yunan devletinin imdiye kadar malik olduu ordularn
hepsinden kuvvetli idi. Ahval-i mneviyesinde, ayi olduu gibi bir tezepzp olduuna
dair hakiki hibir emare yoktur. Yunan askerlerinin, askerlerimizle temas ettikleri vakit
kendilerini gevemi gibi gstererek hakikatte bizi gevetmee matuf telkinatta
bulunduklarna baklrsa, btn bu iaattan maksat ne olduu tebeyyn eder. Bu suretle
bize Yunan ordusunun inhilline intizar ederek meselenin halledilecei midini vermek
istediler ve bu vhi intizar ile geecek zamann bizim ordumuzu inhille urayaca
zannnda bulundular. Son msademelerde, bilhassa Afyonkarahisar, Dumlupnar byk
meydan muharebesi gnlerinde dmann mukavemet, mcadele ve btn teebbsleri,
ciddi ve ehemmiyetli idi. Dman ordusunda Trakya'ya mhim bir kuvvet
geirilmemitir. Mbalaa ile bahsi geen bu kuvvet, yeni teekkl etmi yahut tekilt
henz hitam bulmam ve bir ksm silhsz iki alaydan ibarettir. Yunan ordusu btn
aksam ve btn vesaiti ile Anadolu'nun iinde milletin kalbine saplanm bir haner
vaziyetinde idi.
- Paa hazretleri, Yunan ordusu daha iyi sevk ve idare edilseydi dar olduu bu
kibetten kurtulamaz m idi?
- Taarruz harekt nasl balad ve nasn ilkiaf etti? Bu muazzam Trk zaferinin
hikyesini, en yksek messirinin lisanndan dinlemekte mheyyi bir ey var.
- Ordularmz hemen ayn gnde Marmara'dan Akdeniz sahillerine kadar imtidat eden
btn cepheler zerinde her cephenin iltizam ettii derecedeki kuvvetlerle taarruza
getiler. Her taarruz gurubumuz byk meydan muharebesindeki harekt ile mtenasip
olmak zere vazifesini muvaffakiyetle ifa etmekte idi. Dman ordusunun kuvay
asliyesi zmir yolunda imha edildii esnada Eskiehir vesair dman gruplar da
askerlerimizin sngleri nnde ricat etmekte idiler.
- Hakknz var. Biz teblii resimlerimizde sadece harekt- askeriyenin devam ve suret-i
inkiafn gstermekle iktifa ettik. stihsal ettiimiz muvaffakiyetlerin ehemmiyet ve
azametini o kadar yakndan anlamtk ki, bunun ilnn dmanlarmza brakmakta beis
grmyorduk. Muzafferiyetlerimizin dman azndan ifade edildiini iitmek ayrca bir
zevk deil midir?
- Harektta istihdaf olunan gaye evvela yalnz zmir'e girmek mi idi? Bursa'ya harekt
nasl tevcih edildi?
Mlakat bundan sonra siyasi vaziyete intikal etti. Bu bahse ait Bakumandanmzn
beyanat yle hlasa edilebilir:
Mlkat nihayet bulduu vakit, hava kararmak zere idi. Yakup Kadri ile beraber bu
uzun hasbihalin gayedici havas iinden ayrlarak yerlerimize avdet ettik.
2. Yakup Kadri Karaosmanolu'nun mlkat
- Trkiye Byk Millet Meclisi ordularnn vazifesi ''Misak- Mill'' ahkmn temin
etmektir.
Trkiye halk mtevaz, mill hudutlar iinde btn meden insanlar gibi tam mna ve
umuliyle hr ve mstakil yaayacaktr. Fakat bilirsiniz ki, hareket-i askeriye, faaliyet-i
siyasiyenin mitsiz olduu noktada balar. midin emniyetbah bir surette avdeti
ordularn hareketinden daha seri hedeflere muvasalat temin edebilir.
- Herhalde dedim, bu hedeflere ordu ile veya diplomasi tarikiyle vsl olmak
hususlarndaki nokta-i nazarnz bilmek pek faideli olur zannndaym.
- Hibir vakitte fuzuli yere kan dkmek istemedik ve istemeyiz, dedi. Milletimizin ve
Trkiye Byk Millet Meclisinin hakiki zihniyeti byledir. imdiye kadar dklen
kanlarn mesulleri cihan- medeniyete tannm ise faciann devamna mahal yoktur.
Mustafa Kemal Paa hazretlerine tasavvur ettii sulhn nevi ve mahiyeti hakknda bir
sual daha sormak istedim, dedim ki:
- Yunan ordusunu, senelerce kendi topraklarn bile mdafaadan ciz brakacak bir
surette mzmahil ve perian ettiniz. Byle byk ve kahhar bir zaferden sonra sulhun
tesisinde mzakerat- siyasiyeyi etinletirecek baz yeni artlar mevzuubahs olacak
mdr?
- Bu suali sormakla faideli bir i yaptnz zannederim. Yalnz sizin deil, btn
dnyann bize byle bir sual tevcih etmeye hakk var ve siz alacanz cevapta btn
dnyay tatmine dellet etmi olacaksnz. Evvela herkesin katiyetle bilmesi lazmdr ki,
Trkiye, halkn mukadderatna bizzat vazilyed olmas suretiyle teesss etmi bulunan
Trkiye BM Meclisi Hkmetidir. Ve yine herkesin sarih olarak bilmesi lzmdr ki,
bugn Trkiye halk asrlarca kendi iradesini ve kendi idaresini bakasnn elinde
grmeye tahamml eden halk deildir ve asl bilinmesi lzm gelen cihet de, bugnk
Trkiye halknn ve hkmetinin tl-i emel peinde koup kendi evini unutan ve harap
brakan sergzeti insanlardan olmaddr. Binaenaleyp, kemal-i katiyetle beyan
edebilirim ki, hkmetimiz neve-i zaferle menafi-i hakikiye ve hayatiyesini unutacak
kadar mahmur olmamtr. Biz yalnz hukuk-u sarihamz emniyetle istihsal etmekten
ibaret olan esaslar takip ederiz. Trkiye Byk Millet Meclisi teesss ederken hangi
hususlar hayat ve lzm-ttemin grm ise, bugn dahi yine ayn eyleri mevzuubahis
eder.
Bunun zerine nasl oldu bilmiyorum, bahsimiz birdenbire ordularmzn istihsl ettii
harikulde zafer ve bu zaferi temin eden muazzam muharebeye intikal ediverdi.
Bakumandanmz, bazlarnn zan ve iddia ettii gibi taarruzumuzun ngihani bir baskn
eklinde inkiaf etmediini sylyor. Ona gre bu taarruz, geen sene Sakarya'da
yaplan mukabil taarruzun devam gibidir. Ordumuz o zamandan beri faaliyetine bir an
sekte vermemitir ve btn harekt ve istihzaratn dmann gz nnde aktan aa
yapmtr. Yine bazlarnn zannettii gibi, dmann kuvvetlerinden bir ksmn
Trakya'ya ekmi olmas da taarruza geiimize bir vesile tekil etmemitir, zira Paa
hazretleri, bu kuvvetlerin hesaba katlacak derecede mhim bir kemmiyet olmad
fikrindedir. Bundan anlalr ki, ordularmz bir seneden beri, her an iin vatan
dmandan tathir edecek bir kudreti haiz bulunuyordu ve imdiye kadar bu kudreti
istimal etmemesinin yegne sebebi, mill davamz belki siyaseten hallolunabilir, telakki
etmesinden ibaretti. Nitekim taarruzdan evvel yaplan siyasi teebbsler de bunu ispat
eder.
Mustafa Kemal Paa hazretleri, zaferimizin byk byk sratle istihsal edilmi
olmasna ramen pek o kadar kolay ve zahmetsizce inkiaf ettiini de sylemiyor.
Karmda asr- hzrm en byk sahib-i seyfi duruyor. Zafer-i niha kendisini her
vakitten ziyade be etmi. Paa, bundan sonra her trl ml- milliyemize hem de
pek yaknda nail olacamza kani. Bakumandan- zammz zaferin sratine hayran.
Paa sylyor:
yice anladm ki, Mustafa Kemal Paa bu muharebede yeni bir usul-i harp ihtiyar etmi
ve herkesi artmtr.
Paa sylyor:
''- Artk Yunan ordusu namna hibir ey mevcut deildir. Hatta Yunan devleti bile
yoktur. Rumeli'deki bir iki frkadan maada Yunan'n hibir kuvveti kalmamtr.
Ate-i mukaddes-i mill Mustafa Kemal Paann gzlerinde parlyordu. Defaatle Paa,
lemin bizi henz anlayamadm ve bu harikay ibrazda muvaffak olamayacamz
zannettiini sylyordu.
Tevazu ve mahviyeti derece-i ifrata gtren Paa, zaferin mili olmak zere mukaddes
ve mbeccel Mehmetiimizi gsteriyor. Marnileyhin bu hakkn bir kayd- ihtiraz
ile kabul ederiz: Mehmetik ve Kumandanlarmz...
Atay, Falih Rfk, Gazi Paa ile mlakat, Akam Gazetesi, 922.
Fenik, Faruk, Bir Bakumandan esir eden avu, Vatan Gazetesi 941.
Karacan, Ali Naci, Atatrk Byk Zaferi Nasl Anlatmt?, Milliyet 952.
Sadullah, Naci, Mareal Fevzi akmak' Dinlerken, Demokrat zmir Gazetesi 947.
Tanju, Sadun, 30 Austos Zaferi Nasl Baarld, Nasl Kazanld?, Vatan Gazetesi, 953.
Topuz, Hfz, Atatrk'n Esir Ettii Yunan Bakumandan, Akam Gazetesi 952.