RAST MZKOLOJ DERGS

Uluslararas Mzikoloji Dergisi

www.rastmd.com

http://dx.doi.org/10.12975/rastmd.2013.01.02.00017

DA SES SSTEM SORUNLARI ZERNE

KANUNDA
BR ARATIRMA
Serkan GNALN1
ZET
Bu almada, Trk Msiksindende kullanlan sabit perdeli sazlardan kanunun
perde dzeninin Trk Msiksi ses sitemine uygunluu ve bu sisteme bal olarak Trk
Msikisi perdelerini ve Trk Msiksi makamlarn seslendirmedeki baar dzeyi
incelenmitir. ncelikle farkl yapmclarn kanunlar mandal saylar ve mandal
yerleim aralklar bakmndan incelenerek,
incelener gnmzde kanunda kullanlan mandal
dzenei rneklenmitir. Bu mandal dzeneinden elde edilebilecek
edileb aralk deerleri ile
Trk Msiksi perdelerinin ve Trk Msiksinde
Msiksi makam oluumunda kullanlan dizi
drtl ve dizi belilerin aralk deerleri karlatrlmtr. Bu karlatrmalar tm
ahenklerde yaplarak, kanunda grme konusunda karlalan sorunlarn da
belirlenmesi amalanmtr. Sonuta konuya ilikin tespit edilen sorunlarn
zmlenebilmesi iin eitli nerilerde bulunulmutur.
Anahtar Kelimeler: Trk Msiksi ses sistemi, kanunda
ka perde dzeni, kanun akordu,
kanunda grme.
A STUDY IN TUNING SYSTEM PROBLEMS OF KANUN
ABSTRACT
In this study, the ability of the knun being one of the fix-tuned musical
instruments in Turkish music in playing the sounds of Turkish microtonal system and
Turkish music maqams, is analyzed. Before analyzing various knuns made by
different manufacturers, luthiers were examined to determine a sample pitch
mechanism. This mechanisms pitch values were used to compare the values of
intervals and microtones in Turkish microtonal system with intervals and pitches
played by the knun. These comparisons were made for all Turkish Music tones in
order to analyze the transposition ability of knun. Consequently some suggestions
have been made that offer solutions to problems observed during the evaluation
process.
Keywords:: Turkish microtonal system, tuning system of knun, tuning of knun,
transposition on knun.

1
r. Gr. Serkan GNALN, Gazi niversitesi Trk Mzii Devlet Konservatuvar / TRKYE
 Kanunda Ses Sistemi Sorunlar zerine Bir Aratrma

GR
Knun, iki elin iaret parmaklarna taklan mzraplarla, tellerine vurularak
alnan, tek ezgili bir melodi algsdr. 2 Knun kelimesi Rauf Yekta Beye gre
Arapa da kaide, ekil rnek anlamna gelmektedir.3 Gazimihal e gre (1961) ise
knun kelimesi yunanca kkenlidir . 1 Ylmaz ztuna kanun kelimesinin Arapada
yasa kelimesinin oulu anlamndaki kawnn kelimesinden geldiini
belirtmektedir.4
Kanunun ortaya k ile ilgili bilgiler 12. yzyla dayanmaktadr. bn Gayb
Abdlkadir Meragi kanunun Eflatun tarafndan bulunduunu, bn Hallikan ise sazn
Farabi nin icad olduunu yazl eserlerinde belirtmilerdir. Ancak Farabi Kitab-l
Musiki al-Kebir isimli kitabnda kanundan bahsetmemektedir.5 Evliya elebi,
seyahatnmesinde kanunun icadn Ali ah adl bir kiiye atfetmitir. 6
Kanunun gnmzde kullanlmakta olan ekline ilikin Meragal
Abdlkdirin edvrnda yapt aklamalardan 14. yzylda kullanlan knunun
bugnk ekline yakn olduu anlalmaktadr.7 Ahmedolu krullah 15.yzyl
balarnda edvrnda kanunun yamuk bir ekle sahip olduunu belirterek, kanunu
kullanld mziin seslerini veremeyen alg olduu dncesiyle kmil olmayan
alglar snfnda deerlendirmitir.4 Gazimihal bu durumu knunda 20. yzyln
balarna kadar mandal dzeneinin bulunmamasna balamaktadr. 1Kanunda mandal
dzeneinin ilk olarak 1870 ile 1880 yllar arasnda kullanld tahmin edilmektedir.4
Kanun mandallar, mandal tahtasnn zerine tellerin altnda duracak ekilde
yerletirilen ve st blmleri tellere temas eden metal paralardr. Mandal dzenei
kanuna ilk uyguland yllarda perde bana iki veya mandal yerletirilerek
kullanlmtr. Sonraki yllarda perde bana dokuz mandal kullanlmtr. Gnmzde
ise bir perdeye ondan fazla mandal yerletirilen kanunlar retilmektedir.4
Kanunda mandal dzeneinin gnmzdeki kullanm biimini rneklemek
amacyla; Ankara, stanbul, zmir ve Konya illerinde kanun retimi yapan on kanun
yapmcsnn kanunlar incelenmitir. Bu incelemede; Kaba Acemarn, Kaba argh,
Acemarn, argh, Acem, Tiz argh, Tiz Acem perdelerinde bitiik, dier
perdelerde ayrk olarak yerletirilen bir mandal dzenei tespit edilmitir. Mandal
saylar; bitiik olan mandallarda on iki adet olup, ayrk olan mandallarda 8 ile 10 adet
arasnda deimektedir. Kanunun, her perdede yer alan tm mandallarn sol taraftaki
alt adedi kalkk, dier mandallarn tamam yatk olacak ekilde akort edilmesi
dnlmtr. Tablo 1 de farkl yapmclarn rettikleri kanunlardaki mandal
saylar grlmektedir. Kaba argh ve Bselik perdeleri arasnda gsterilen mandal
saylar dier sekizlilerde ayndr.

2
Gazimihal (1961). Msik Szl. stanbul : Milli Eitim Basmevi.
3
Yekta, R. (1986). Trk Musikisi. (ev.Orhan Nasuhiolu). (1. Basm). stanbul: Pan Yaynclk. s.93
4
ztuna, Y. (2000). Trk Musikisi Kavram ve Terimleri Ansiklopedisi. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi
Bakanl Yaynlar.
5
Sar , A. (2012). Trk Mzii alglar. (1. Basm). stanbul : Nota Yaynclk.s.95 ,s.103,s.126.
6
Mutlu, .(1988). Kanun Metodu. zmir: Ermat Marbaa. s.9
7
Bardak, M. (1986). Maragal Abdlkadir. (1. Basm). stanbul: Pan Yaynclk. s.105

76
Gnalin, S. Rast Mzikoloji Dergisi,Cilt I, Say 2 (2013), s.75-106

Tablo 1: Farkl Yapmclarn rettikleri Kanunlarda Mandal Saylar

Kaba Yegh Hseyni Acem Rast Dgh Bselik

rgah Aran Aran

Mandal

Mandal

Mandal

Mandal

Mandal

Mandal

Mandal

Mandal

Mandal

Mandal

Mandal

Mandal

Mandal

Mandal
Kalkk

Kalkk

Kalkk

Kalkk

Kalkk

Kalkk

Kalkk
Yatk

Yatk

Yatk

Yatk

Yatk

Yatk

Yatk
Kenan zten 6 6 6 4 6 3 6 6 6 4 6 3 6 3
Ejder Gle 6 6 6 3 6 2 6 6 6 4 6 2 6 2
Ata Sevil 6 6 6 3 6 2 6 6 6 4 6 3 6 2
Saadettin Sand 6 6 6 3 6 2 6 6 6 4 6 3 6 2
brahim Bakm 6 6 6 3 6 2 6 6 6 4 6 3 6 2
mer Akpnar 6 6 6 3 6 2 6 6 6 4 6 3 6 2
mer F. 6 6 6 3 6 3 6 6 6 4 6 3 6 3
Kurunel
Salih Kuru 6 6 6 4 6 3 6 6 6 4 6 3 6 2
Salim zer 6 6 6 3 6 2 6 6 6 4 6 2 6 2

Kanun yapmclar tarafndan altl mandal dzenei olarak tanmlanan bu

dzenekte, alt mandal 100 centlik bir aralk bandnda 16,66 centlik aralklarla
yerletirilmektedir. ekil (1). Bu tespitler kanunun 72 eit aralkl tampere sisteme
sahip bir alg olduunu ortaya koymaktadr. 100 cent deerindeki bu aralk icrda
Kk Mcennep aralnn karl olarak kullanlmaktadr.
Bitiik Mandallar Ayrk Mandallar

ekil 1: Kanunda Altl Mandal Dzenei

Kanunda Trk Msikisi ses siteminde yer alan ve eitli makamlara gre
farkllaan perdeleri seslendirebilmek nemli lde knunun mandal dzeneine
baldr. Mandal dzenei ve akort knundan elde edilen sesleri etkileyen iki nemli
edir.
Ses sistemi bir ulusun mziinde kullanlan seslerin ve bu seslerin oluturduu
dizilerin tm olarak tanmlanabilir. 8 Ses sistemlerindeki geliimler insanlk tarihi
boyunca devam etmi ve gnmzde de devam etmektedir. Mziin saysal olarak
ifade edilmesine ynelik almalar Pythagoras (M.. 540-510) ile balamtr.
Pythagoras n ifade ettii ses dizisi en eski dizi olarak adlandrlmaktadr. Ancak ona
atfedilen dizinin M.. 1800 civarnda Babillilerden kalma tabletlerde lir akortlarnda
grld bilinmektedir.9

8
Zeren, A. (2008). Mzikte Ses Sistemleri. (2. Basm). stanbul: Pan Yaynclk. s.3
9
Can, M. C. (2000). Bat Mziinde Oniki Eit Aralkl Tampereman ve Alternatif Ses Sistemi Araylar.
G.. Eitim Fakltesi Dergisi Cilt:20, Say:2, Sayfa:111-126.
77
 Kanunda Ses Sistemi Sorunlar zerine Bir Aratrma

Pythagoras dizisinde sesler 3/2 frekans oranna sahip olan yaklak 702 cent
deerindeki beli aralklarn birbirlerine eklenerek yeni seslerin bulunmasyla
olumaktadr. 16. yzyldan sonra Pythagoras dizisindeki l altl aralklarn ok
seslilie uygun olmad dncesiyle bu aralklarda deiiklikler yaplarak doal
entonasyona uyum gsteren aralklar tercih edilerek Doal Sistem ad verilen ses
sistemine ynelimler gereklemitir. 16. yzyln sonlarnda doal sistemin
transpozisyon ihtiyalarna cevap vermemesi nedeniyle Orta Ton Sistemi
gelitirilmitir. Orta Ton sistemi beli aralklarn tampereman yolu ile dzenlenmesi
neticesinde olumaktadr ve bu sistem 12 eit aralkl tampere sistemin hazrlaycs
niteliindedir. Bu sistem de ancak belirli tonlarda iyi sonular vermesi nedeniyle terk
edilmitir. 12 eit aralkl sistem ilk olarak 1596 ylnda in Prensi Tsai-Yu ve 1635
ylnda Mersennne tarafndan aklanm, ancak bu sistemin tam olarak benimsenmesi
Almanya da 1800l, ngilterede ise 1850li yllarda olmutur. Bu sistemde
aralklarn doal olmamas daima eletirilmi ve yeni sistem araylar devam etmitir.
19. yzyldan gnmze kadar bir oktav 13, 19, 24, 31, 43, 50, 53 ve 72 eit arala
blen farkl tampere sistemler gelitirilmi ancak yaygnlk kazanamamlardr.8
Trk Msiksi, makam mzii kuramclar tarafndan tarih boyunca perde
saylar farkllk gsteren eitli ses sistemleriyle aklanmaya allmtr.
Safiyyddn Abdlmmin Urmev, Abdlkdir Mergi, Kantemirolu, Nsr
Abdlbki Dede, Him Bey, Rauf Yekt Bey, Hseyin Saadettin Arel, Suphi Ezgi,
Salih Murat Uzdilek bu deerli makam mzii kuramclar arasnda saylabilir.10
Trk Msikisi tarihinde nazariyat alannda sistematik olarak ilk incelemeler
Safiyyddn Abdlmmin Urmev nin Kitbl Edvr ile balamtr. Urmevi den
sonra ayn dnceler dorultusunda yaplan ilk alma Abdlkdir Mergi ye aittir.
Safiyyddn Abdlmmin Urmev ve Abdlkdir Mergi kendilerinden nce yaam
olan kuramclardan Farabi, bn-i Sina ve El Kindi nin bilgilerinden istifade ederek
sistemci okul olarak adlandrlan bu okulu oluturmulardr. Sistemci okulun etkileri
yaklak yedi yz yl srmtr. 11
Safiyyddn Abdlmmin Urmev nin aklad ses siteminde bir sekizli
17arala blnmektedir. Sistem insan sesi snrlar dnlerek iki sekizli aralnda
aklanmtr. Seslerin bulunuu tel blnmeleriyle aklanmtr. Safiyyddn e gre
bir sazn zerine gerilen tel ikiye, e ve drde blnerek sekizli, beli ve drtl
aralklar olumaktadr. Daha sonra bu blnmeler eitli oranlarda devam ederek tm
perdelere ulalmaktadr. 17 aralkl sistem ekil 1de Arel-Ezgi- Uzdilek sistemindeki
deitirici iaretler kullanlarak gsterilmitir. Bu sistem pek ok kuramc tarafndan
benimsenmi, nemsiz farklarla tekrarlanm ve 19. yl sonlarna kadar geerliliini
srdrmtr.12
20. yzyl balarnda Rauf Yekta, Suphi Ezgi, Hseyin Saadettin Arel ve
Suphi Ezgi nin yapt almalarla Trk Msikisi nde 24 eit olmayan aralktan
oluan ses sistemi gelitirilmitir. Bu sistem ilk olarak Rauf Yekta Bey tarafndan
aklanmtr.13 Rauf Yekta Bey bu sistemi Yunan mziinde Mkemmel Sistem ad

10
Yahya Kaar, G. (2009). Trk Msiksi Rehberi. (1. Basm). Ankara: Maya Akademi.
11
Kutlu, Y. F.(2000).Trk Musikisinde Makamlar. stanbul:Yap Kredi Yaynlar. s.26
12
Tura, Y.(1988). Trk Musikisinin Meseleleri. (1. Basm). stanbul: Pan Yaynclk .s.174, s.185
13
Akdou, O. (1991). Trk Msiksi Nazariyat Dersleri. Ankara : DS Basmevi.s.XII, s.10.
78
Gnalin, S. Rast Mzikoloji Dergisi,Cilt I, Say 2 (2013), s.75-106

verilen diziye dayandrmtr ve Frabi nin bu diziyi eserlerinde akladn

savunmutur.

ekil 2: 17 Aralkl Ses Sistemi 11

Rauf Yekta Bey aralklar akladktan sonra 24 eit olmayan aralktan oluan ses
dizisini Trk esas dizisi olarak Trk Msikisi adl almasnda dizek zerinde
gstermitir. Bu dizi ekil 3 te gsterilmitir. Rauf Yekta Bey ana dizi olarak Rast
dizisini kabul etmesi nedeniyle bu dizinin perdeleri olan Segh ve Irak perdelerini
arzasz perde olarak kabul etmitir. Dizideki deitirme iaretleri Rauf Yekta Bey in
sisteminde kulland iaretlerdir. Rauf Yekta Bey dizide perdeleri adlandrmamtr.
Rauf Yekta Bey in aklad aralklar ve deitirme iaretleri Tablo 2de
gsterilmitir.14

ekil 3: Rauf Yekta Beye Gre Esas Trk Dizisi3

Tablo 2: Rauf Yekta Beye Gre Trk Msiksi nde Kullanlan Aralklar15
Araln Ad Araln Cent Diyezi Bemol
Deeri
Pisagor Komas 23.46 a q
Limma-Pisagor 66.76
--- e
Komas
Limma 90.22 d r
Apotom 113.69 f w
Minr Ton 180.45 ----- -----
Majr Ton 203.91 ------ ------

14
Yekta, R. (1986). Trk Musikisi. (ev.Orhan Nasuhiolu). (1. Basm). stanbul: Pan Yaynclk.
s.50,58,59.
15
Yekta, R. (1986). Trk Musikisi. (ev.Orhan Nasuhiolu). (1. Basm). stanbul: Pan Yaynclk.
s.50,58,59.
79
 Kanunda Ses Sistemi Sorunlar zerine Bir Aratrma

20. yzyln ikinci yarsnda Saadettin Arel in kaleme ald Trk msiksi
Nazariyat Dersleri adl yaz dizisinin Msik Mecmuasnda yaynlanmasyla birlikte
Rauf Yekta Beyin sistemine gre gr farkllklar tayan bir nazariyat anlay
benimsenerek kullanlmaya balanmtr. 16 Arel Sistemi nde aralk isimleri ve
deitirme iaretleri Rauf Yekta Bey e gre farkldr. Arel Bakiye aralndan bir
Pisagor komas kadar eksik olan aral Eksik Bakiye olarak adlandrmtr, ancak bu
aralk iin bir deitirici iaret nermemitir.15 (Tablo 3).
Tablo 3: ArelEzgi-Uzdilek Sistemine Gre Trk Msiksinde Kullanlan Aralklar15

Araln Ad Araln Araln Cent Diyezi Bemol

Simgesi Deeri
Fazla F 23.46 j q
Bakiye B 90.22 k w
Kk S 113.69 e l
Mcennep
Byk K 180.45 f r
Mcennep
Tanini T 203.91 g t
Arel sistemi 24 eit olmayan aralktan olumaktadr. Dizide Rauf Yekta nn
sisteminden farkl olarak Segh ve Irak perdeleri arzal perde kabul edilerek deitirici
iaretlerle gsterilmilerdir. Arel perdelerin elde edilmesini tel blnmeleriyle
ilikilendirmitir. ekil 4 te Arel sisteminde yer alan perdeler isimleri ve aralk
deerleriyle gsterilmitir (ekil 4). Bu sistem Saadettin Arel, Suphi Ezgi ve Salih
Murat Uzdilek tarafndan savunulduu iin ksaca Arel-Ezgi Uzdilek sistemi olarak
adlandrlmaktadr. 15

ekil 4: Arel Ezgi-Uzdilek Sistemine Gre 24 Aralkl Ses Sistemi17

Trk Msikisi nde kullanlan 17 ve 24 aralkl ses sistemlerinin ortak zellii
perdelerin elde edilmesinin doal beli aralna bal oluudur. Tel blnmeleriyle
ilikilendirilen perde bulma ynteminde, tm sistemlerde aklanan sekizli aralktan
sonra frekans oran 3/2 olan ve sekizliden sonra en uyumlu aralk olduu belirtilen
doal beli aral elde edilmektedir. Trk Msikisi tarihi boyunca tm kuramclar bu

16
Akdou, O. (1991). Trk Msiksi Nazariyat Dersleri. Ankara : DS Basmevi.s.XII, s.5-10, s.VII
17
Akdou, O. (1991). Trk Msiksi Nazariyat Dersleri. Ankara : DS Basmevi. s.38.
80
Gnalin, S. Rast Mzikoloji Dergisi,Cilt I, Say 2 (2013), s.75-106

araln nemini vurgulamlar ve perdelerin elde edilmesinde bu aral veya onun

evrimi olan tam drtl araln esas almlardr. Bu nedenle bu sistemler de birer
Pythagoras sistemidirler. Pythagoras sisteminin en baarl yan melodik yapda ok
uyumlu olmasdr. rnein 12 eit aralkl sistemin kullanld bat mziinde keman
icraclar Pythagoras dizisine uygun icralar gerekletirmekte, 12 eit aralkl tampere
sisteminin seslerinden uzaklamaktadr. Sistemin zayfl ise Pythagoras sisteminin
ak oluudur. Belilerin birbirlerine eklenmesi eklinde tarif edilen beli zinciri
balang sesine ulaamamaktadr.18 12 eit aralkl tampere sistemi, Pythagoras
sistemi beli zincirinde 12. beli ile ilk ses arasndaki farkn kapanmas iin tm
belilerin bir miktar daraltlmasdr. Bu fark 23.46 cent deerindedir ve Pythagoras
komas olarak adlandrlmaktadr. Sistemin kapanmas her belinin 1.95 cent
(23,46/12) daralmas ile mmkn olabilmektedir. 19 Yaln Tura Trk Msiksinin
Meseleleri adl eserinde ak sistemlerin ancak eit aralklarla kapatlabileceini
belirtmektedir. Ancak Tura ya gre 17 aralkl sistem ak bir sistem gibi grnse de
icr srasnda Mcennep aralndaki deiimlerle uygulamada kapal bir sistemdir. 20
Gnmzde geerliliini koruyan Arel-Ezgi-Uzdilek sistemi Trk Msiksi
icrsn tam olarak ifade edememektedir. Bu ifade sorunu Kk Mceneb ve Byk
Mcennep aralklarnn baz makamlarda farkl icr edilmesiyle ortaya kmaktadr. Bu
farllklarla ortaya kan perdeler ses sistemlerinde yer almamasna ramen icrclar
tarafndan duyumsal olarak bilinmektedir. Bu perdeler Trk Msiksi icrsnda
uzmanlam kiilerden veya bu kiilerin icrlarnn dinlenilmesi yoluyla
renilmektedir.
Arel-Ezgi-Uzdilek Sistemi dnda Trk Msiksi iin nerilen ancak
uygulamaya gememi olan farkl ses sistemleri de bulunmaktadr. Gltekin Oransay
n 29, Ekrem Karadeniz in 41, Erol Sayan n 30, Ozan Yarman n 79 perdeli ses
sistemleri bu neriler arasnda yer alabilir. Bununla birlikte Arel-Ezgi-Uzdilek Sistemi,
aklannda byle bir tanm olmamasna ramen aralklarn koma saylaryla ifade
edildii 53 eit aralkl bir tampere sistem olarak anlatlmakta, deitirme iaretleri
koma deerleriyle ilikilendirilmektedir. 21
Ayhan Zeren doal dizilerin oluumunu Trk Msikisi tarihindeki kuramlarda
olduu gibi tel blnmeleri ile aklamtr. Zeren e gre tel blnmelerinde elde
edilen aralklar uyum derecelerine gre eitlenmektedirler. Yeni elde edilen aralklar
birbirine eklenmesi ve karlmasyla aralk saylar artarak 53 adet ses dizisi ortaya
kabilmektedir. Zeren bu dizilerin ierisinde en verimli olannn 24 aralktan
olutuunu, 29 aralktan sonra perde artnn insan kulan rahatsz edecek sesler
ortaya kardn ve dizi veriminin dtn belirmektedir. Zeren gre Trk Mzii
genel dizisi kendisinin de en verimli olarak deerlendirdii gnmzde kullanlan 24
aralkl dizidir.22

18
Can, M. C. (2001). Mzikte Tam Beli Zincirleri ve Pythagoras Dizileri. G.. Eitim Fakltesi Dergisi.
Cilt:21, Say:2, Sayfa:143-159.
19
Yavuzolu, N. (1996). Trk Mziinde Tanpereman. s.25.
20
Tura, Y.(1988). Trk Musikisinin Meseleleri. (1. Basm). stanbul: Pan Yaynclk. s.124.
21
Yarman, O. (2008). Trk Makam Mziinde nazariyat-icra rtmezliine bir zm: 79-
sesli dzen. T Dergisi. Cilt : 5, Say :2, Sayfa: 23-.
22
Zeren, A. (2008). Mzikte Ses Sistemleri. (2. Basm). stanbul: Pan Yaynclk. s.52,53.
81
 Kanunda Ses Sistemi Sorunlar zerine Bir Aratrma

METODOLOJ
Bu almada ncelikle kanunun Trk Msiksi sistemine gre akort edilmesi
salanmtr. Daha sonra Arel-Ezgi-Uzdilek sistemindeki perdelerin frekans deerleri,
kanundan elde edilebilen perdelerin frekans deerleriyle karlatrlarak farklar
hesaplanmtr. Sonraki aamada, Arel-Ezgi-Uzdilek sistemine gre makam
oluumunda kullanlan dizi drtl ve dizi belilerinin aralk deerleri, ( argh,
Bselik, Krd, Rast, Uak Hicaz, Mstear, Nibur, Sab drtlleri ve Pengh,
Segh, Hzzam, Nikriz, Ferahnk belileri) bu dizi drtl ve dizi belilerin altl
mandal dzeneine gre kanundan elde edilebilen deerleriyle karlatrlmtr.
Kk Mcenneb ve Byk Mcennep aralklarnn farkllamas nedeniyle icrda
farkllk gsteren (Uak ve Sab drtlleri, Hzzam belisi) dizi drtl ve dizi
belilerin oluturduu aralklarn rneklenebilmesi iin, Trk Msiksinin dier bir
sabit perdeli saz olan tanburda virtz bir szende olarak tannan Necdet Yaarn
icrlarnda seslendirdii aralk deerleri kullanlmtr. Bu almada yaplan
karlatrma ve lmlerle kanunun Trk Msikisi perdelerini seslendirmedeki baar
dzeyinin llmesi amalanmtr. Saysal deerler cent olarak ifade edilmitir. Bu
deerler Karll Signellin Tanbri Necdet Yaarn icrlarn yanstan lmlerden
alnmtr.
Kanunun Trk Msikisi Ses Sistemine Gre Akort Edilmesi
Kanndan elde edilen perdelerin Trk Msiksi ses sistemine uygunluunun
incelenmesi ncelikle kanunun bu sistemdeki aralk deerlerine gre akordunu gerekli
klmaktadr. Kanunda akort edilen perdeler Arel-Ezgi-Uzdilek sisteminde deitirme
iareti almayan perdelerdir (Tablo 4). Bu perdeler; bir ses kaynandan 440 Hz
frekansl ses alnarak tam drtl veya tam beliler yardmyla, akort cihazlaryla veya
bilgisayar destekli akort programlar kullanlarak akort edilebilir. Sz konusu cihaz ya
da programlar 12 eit aralkl tampere sisteme uygun olarak dzenlenmitir. Bu nedenle
Trk Msikisi perdelerinin tampere sistemden farklar hesaplanarak (Tablo 5), knun
bu farklara gre akort edilmelidir. Bu hesaplama Trk Msikisinde kullanlan
aralklarn 12 eit aralkl tampere sisteme gre gsterdii farkllklara dayanmaktadr.
12 eit aralkl tampere sistemde tam drtl aral 500, tam beli aral ise 700 cent
deerindedir. Trk Msiksindeki aralk deerleri ise tampere sistemden farkldr.
Trk Msikisinde kullanlan tam beli 701,96 tam drtl ise 498,04 cent deerindedir.
Oktav aral ise her iki sistemde de 1200 cent deerindedir.
Neva perdesinin 440 Hz frekansl sese karlk gelmesinden dolay kanun
akorduna bu perdeden balanr. Bu perdenin sz konusu frekans karlamas iin akort
cihaz ya da akort program ekrannda ibrenin 0 konumunda olaca ekilde akort
edilmelidir. Daha sonra bu perdeden yararlanlarak dier perdeler doal drtl,
doal beli aralklar oluturacak ekilde akort edilmelidir. Akordun doal beli ve
drtllerle yaplabilmesi iin akort cihaz ya da akort program ekrannda ibrenin
gstermesi gereken deerler Tablo 6 da gsterilmitir. Bu hesaplamalarda aralklarn
akortlanmasnda inharmonisite23 nedeniyle oluabilecek farkllklar hesaba

23
nharmonisite pratikte bir telde oluan armoniklerin birbirinin tam kat olma durumlarnn telin
yapsna bal olarak bozulabilmesidir. Bu durum drtl, beli ve oktav akortlarnda farkllama ihtiyac
hissettirmektedir. (Berg, 2005).
82
Gnalin, S. Rast Mzikoloji Dergisi,Cilt I, Say 2 (2013), s.75-106

katlmamtr. nharmonisitenin dikkate alnmas akla doal sistemi getirmektedir.

Ancak Trk Msikisi ses sistemi Pythagoras sistemine uygunluk gstermektedir.
Tablo 6: Kanunun Akordunda Kullanlmas Gereken Deerler
Perdelerin Harf
Knunda Akort Akort Yaplrken Kullanlmas
Notasyonuna Gre
Edilen Perdeler Gereken Deer (cent)
Simgesi
Tz Muhayyer) E6 +1.96
Tz Gerdniye D6 -1.96
Tz Acem C6 -5.87
Tz Hseyn B5 +3.91
Tz Nev A5 0
Tz argh G5 -3.91
Tz Bselik F#5 +5.87
Muhayyer E5 +1.96
Gerdniye D5 -1.96
Acem C5 -5.87
Hseyn B4 +3.91
Nev A4 0
rgh G4 -3.91
Bselik F#4 +5.87
Dgh E4 +1.96
Rast D4 -1.96
Acem Arn C4 -5.87
Hseyn Arn B3 +3.91
Yegh A3 0
Kaba rgh G3 -3.91
Kaba Bselik F#3 +5.87
Kaba Dgh E3 +1.96
Kaba Rast D3 -1.96
Kaba Acem Aran C3 -5.87
Kaba Hseyn
B2 +3.91
Arn
Kaba Yegh A2 0
BULGULAR
Kanundan Elde Edilen Perdeler
Tablo 7de Arel-EzgiUzdilek sistemine gre Trk Msiksi perdelerinin aralk
deerleri kanundan elde edilen deerlerle karlatrlmtr. Tabloda yegh ve Nev
arasndaki perdeler gsterilmitir. Dier oktavlarda kanunun mandal tahtasnn
darald tiz blge dnda (Tiz Nev - Tiz Muhayyer) deerler deimemektedir.
Tablo 7. Trk Msiksi Perdelerinin Aralk Deerleriyle Kanundan Elde Edilen Deerlerin
Karlatrlmas

83
 Kanunda Ses Sistemi Sorunlar zerine Bir Aratrma

Trk Msiksi Aralk Deeri Knundan Elde Edilen Fark

Perdeleri (cent) Aralk Deeri (cent) (cent)
Nev 1200 0 0
Dik Hicaz 1176.54 1183.34 6.80
Hicaz 1109.78 1096.09 13.69
Nim Hicaz 1086.31 1079.43 6.88
argh 996.09 0 0
Dik Bselik 972.63 979.43 6.80
Bselik 905.87 0 0
Segh 882.40 889.20 6.80
Dik Krd 815.65 801.96 13.69
Krd 792.18 785.30 6.88
Dgh 701.96 0 0
Dik Zirgle 678.49 685.30 6.81
Zirgle 611.74 598.27 13.47
Nim Zirgle 588.27 581.38 6.89
Rast 498.04 0 0
Dik Gevet 474.58 481.38 6.80
Gevet 407.82 394.13 13.69
Irak 384.36 377.47 6.89
Dik Acem Aran 317.60 310.79 6.81
Acem Aran 294.13 0 0
Hseyn Aran 203.91 0 0
Kaba Dik Hisar 180.45 187.25 6.80
Kaba Hisar 113.69 100 13.69
Kaba Nim Hisar 90.22 83.34 6.88
Yegh 0 0 0

Karlatrma sonucunda deitirme iareti ile gsterilmeyen perdeler kanunda

Trk Msiksi ses sistemine uygun olarak akort edildiinde tam olarak elde
edilmektedir. Tablo 2 incelendiinde dier perdeler iin yaklak 7 cent lik ve 14
centlik farklar belirgin bir ekilde gze arpmaktadr. Bu farklar knunda Fazla,
Bakiye ve Kk Mcennep aralklarnn tam olarak seslendirilememesinden
kaynaklanmaktadr.
Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler
Kanunda seslendirilebilen; argh, Bselik, Krd, Rast, Uak Hicaz,
Mstear, Nibur, Sab dizi drtlleri ve Pengh, Segh, Hzzam, Nikriz, Ferahnk
dizi belilerinin aralk deerleri Trk Msiksi ses sistemindeki deerleriyle
karlatrlmtr. Tm incelemeler kanunun grme olanaklarnn da aratrlmas
amacyla Trk Msikisinde kullanlan tm ahenklerde gerekletirilmitir.
Trk Msiksinde esas olarak kabul edilen ahenk Bolhenk olarak
adlandrlmaktadr. Bu ahenkte 440 Hz frekansl ses Nev perdesi olarak kabul

84
Gnalin, S. Rast Mzikoloji Dergisi,Cilt I, Say 2 (2013), s.75-106

edilmektedir. Trk Msiksinde insan sesleri tenor, bariton, bas, soprano, mezzo
soprano, alto gibi snflandrlmad iin her farkl ses iin baka bir ahenk
kullanlmaktadr. Bu ahenkler isimlerini karlklar olan neylerden almaktadrlar.24 Bu
ahenkler Bolhenk ahengine gre pestlik durumlar belirtilerek aralk simgeleriyle
Tablo 8 te gsterilmitir.

Tablo 8. Trk Msikisinde Kullanlan Ahenkler22

Ahenk Bolhenk Ahengine Gre Pestlik Durumu

Bolhenk -
Bolhenk Mabeyni B
Siprde T
Mstahsen T+B
Mstahsen Mabeyni T+K
Kz neyi T+K+S
Kz neyi Mabeyni T+K+S+B
Mansur T+K+S+T
Mansur Mabeyni T+K+S+T+B
ah T+K+S+T+T
Davud T+K+S+T+T+B
Davud Mabeyni T+K+S+T+T+K
Bolhenk Mabeyni, Siprde Mabeyni, Mstahsen Mabeyni, Kz Mabeyni,
Mansur Mabeyni, Davud ve Davud Mabeyni ahenklerinde baz dizi drtl ve beliler
Arel-Ezgi-Uzdilek sisteminde ver olmayan perdelere gereksinim duyulmas nedeniyle
seslendirilememektedir.
Yaplan karlatrmalardaki nota yazm ilgili araln seslendirilebilmesi iin
kanunda kullanlan perdelere gre yaplmtr. Hesaplamalarda ayrk mandallardaki
yatk mandal adedi incelenen kanunlar ierisinde ounluk arz etmeleri bakmndan;
Neva ve Dgh iin , Hseyn Aran ve Bselik iin iki, Rast iin drt adet olarak
kabul edilmitir.
a)Aralklar Uygulamada Farkllk Gstermeyen Drtl ve Beliler
Bu blmde Trk Msiksi icrsnda ses sistemindeki deerleriyle farkllk
gstermeyen argh, Bselik, Krd, Rast, Hicaz drtlleri ile Segh, Mstear, Nikriz,
Pengh, Ferahnk belilerinin aralk deerleri bu drtl ve belilerin kanundan elde
edilebilen deerleriyle karlatrlarak nota zerinde gsterilmitir (ekil 5-16)
Bu karlatrmalarda Hicaz dizi drtlsndeki artk ikili aral deitirme
iareti gereksinimlerine gre S /A12 /S , B/A13/S, S/A13/B eklinde kullanlmtr.
Hicaz dizi drtlsnde artk ikili aralnn A12 ve A13 olarak deiim
gsterebileceini dile getirmektedir.25
24
zkan, .H. (2007). Trk Msiksi Nazariyat ve Uslleri. (8.Basm). stanbul: tken Neriyat.s.87.
25
zkan, .H. (2007). Trk Msiksi Nazariyat ve Uslleri. (8.Basm). stanbul: tken Neriyat. s.52.

85
 Kanunda Ses Sistemi Sorunlar zerine Bir Aratrma

ekil 5 : Bolhenk Ahenginde Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler

86
Gnalin, S. Rast Mzikoloji Dergisi,Cilt I, Say 2 (2013), s.75-106

ekil 6 : Bolhenk Mabeyni Ahenginde Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler

87
 Kanunda Ses Sistemi Sorunlar zerine Bir Aratrma

ekil 7: Siprde Ahenginde Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler

88
Gnalin, S. Rast Mzikoloji Dergisi,Cilt I, Say 2 (2013), s.75-106

ekil 8: Mstahsen Ahenginde Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler

89
 Kanunda Ses Sistemi Sorunlar zerine Bir Aratrma

ekil 9: Mstahsen Mabeyni Ahenginde Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler

90
Gnalin, S. Rast Mzikoloji Dergisi,Cilt I, Say 2 (2013), s.75-106

ekil 10: Kz Neyi Ahenginde Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler

91
 Kanunda Ses Sistemi Sorunlar zerine Bir Aratrma

ekil 11: Kz Neyi Mabeyni Ahenginde Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler

92
Gnalin, S. Rast Mzikoloji Dergisi,Cilt I, Say 2 (2013), s.75-106

ekil 12: Mansur Ahenginde Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler

93
 Kanunda Ses Sistemi Sorunlar zerine Bir Aratrma

ekil 13: Mansur Mabeyni Ahenginde Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler

94
Gnalin, S. Rast Mzikoloji Dergisi,Cilt I, Say 2 (2013), s.75-106

ekil 14: ah Ahenginde Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler

95
 Kanunda Ses Sistemi Sorunlar zerine Bir Aratrma

ekil 15: Davud Ahenginde Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler

96
Gnalin, S. Rast Mzikoloji Dergisi,Cilt I, Say 2 (2013), s.75-106

ekil 16: Davud Mabeyni Ahenginde Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler
b)Aralklar Uygulamada Farkllk Gsteren Drtl ve Beliler
Bu blmde Trk Msiksi icrsnda aralklar icrclar tarafndan duyumsal
olarak belirlenen ve farkl icr edilen Kk Mcennep ve Byk Mcennep aralklar
nedeniyle kuramsal deerlerine gre deiiklik gsteren Uak, Sab ve Hzzam
enilerinin aralk deerleri knundan elde edilen aralk deerleriyle karlatrlarak
nota zerinde gsterilmitir (ekil 17-28). crda kullanlan deerler iin Karl L.
Signell in Necdet Yaarn kulland Kk Mcennep ve Byk Mcennep
aralklarn rnekledii lmlerden yararlanlmtr (Tablo 9).
Tablo 9. Kk ve Byk Mcennep Aralklarnn cra ve Kuramdaki Deerleri 26
Araln Kullanld Ses Araln Kuramsal Deeri Araln crdaki
Blgesi (Cent) Deeri (Cent)
Dgh Segh (K) 180.45 145
argah- Hisar (S) 113.69 143
Neva Hisar (S) 113.69 143

26
Signell, K. L. (2006). Makam-Trk Sanat Musikisinde Makam Uygulamas (ev: lhami Gken). (1.
Basm). stanbul: Yap Kredi yaynlar. s.147.

97
 Kanunda Ses Sistemi Sorunlar zerine Bir Aratrma

ekil 17: Bolhenk Ahenginde Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler

ekil 18: Bolhenk Mabeyni Ahenginde Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler

ekil 19 : Siprde Akordunda Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler

98
Gnalin, S. Rast Mzikoloji Dergisi,Cilt I, Say 2 (2013), s.75-106

ekil 20: Mstahsen Ahenginde Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler

ekil 21: Mstahsen Mabeyni Ahenginde Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler

ekil 22: Kz neyi Ahenginde Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler**

ekil 23: Kz neyi Mabeyni Ahenginde Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler

99
 Kanunda Ses Sistemi Sorunlar zerine Bir Aratrma

ekil 24: Mansur Ahenginde Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler*

ekil 25: Mansur Mabeyni Ahenginde Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler

100
Gnalin, S. Rast Mzikoloji Dergisi,Cilt I, Say 2 (2013), s.75-106

ekil 26: ah Ahenginde Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler

ekil 27: Davud Ahenginde Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler

ekil 28: Davud Mabeyni Ahenginde Kanundan Elde Edilen Drtl ve Beliler

101
 Kanunda Ses Sistemi Sorunlar zerine Bir Aratrma

SONU
Altl mandal dzenei kanunda
nunda Trk Msikisi perdelerinin tamamn hatasz
olarak seslendirebilmeyi olanaksz klmaktadr. Kanunda Arel-Ezgi-Uzdilek sistemine
gre Trk Msiksinde kullanlan perdelerin ancak %29u hatasz elde
edilebilmektedir. Tm perdelerin %21i 14 yaklak centlik
cent ve %50si yaklak 7
centlik farkllklarla seslendirilebilmektedir.

29%
Hatasz Seslendirilen Perdeler
50%
Yaklak 14 cent Farkla
21% Seslendirilen Perdeler

ekil 29: Trk Msikisi Perdelerinin Kanunda

nunda Seslendirilebilme Oranlar
Trk Msiksinde makamlarn yapsn oluturan drtl ve beli dizilerinin
nunda seslendirilmesinde perdelerde olduu gibi farkllklar ortaya kmaktadr.
kanunda km Bu
farkllklar Tablo 4 de dizi drtllerin ve dizi belilerin aralk deerlerine gre
zetlenmitir. Tabloda grld gibi ancak argh, Bselik ve Krd dizi drtlleri
hatasz seslendirilebilmektedir. Dier enilerde 0 ile 42 cent arasnda deien hatalar
grlmektedir. Tablo 11 ve tablo 12 de tm ahenkler iin kanunun drtl beli
dizilerinin aralklarn seslendirmedeki baar dzeyi ortalama hatalara gre
gsterilmitir. Tabloda Bolahenk, Mstahsen Mabeyni, MansurM ve Davud ahenkleri
dier ahenklere gre daha dk hata ile seslendirilebilmektedir.
Tablo 10. Ahenklere Gre Ortalama Seslendirme Hatalar

Ahenk Ortalama Hata (cent)

Bolhenk 6.21
Bolhenk Mabeyni 8.14
Siprde 7.55
Mstahsen 7.53
Mstahsen Mabeyni 6.06
Kz Neyi 5.64
Kz Neyi Mabeyni 9.01
Mansur 6.02
Mansur Mabeyni 10.40
ah 8.02
Davud 6.04
Davud Mabeyni 7.85

102
Gnalin, S. Rast Mzikoloji Dergisi,Cilt I, Say 2 (2013), s.75-106

Tablo 11 : Kannda Seslendirilen Dizi Drtl ve Dizi Belilerin Trk Mzii Ses
Sisteminden Farkllklar
Mstahsen
Bolhenk Siprde Mabeyni Kz Neyi Mansur ah Davud
argh ----------------- 0/13.69/13
(T/T/B) 0/0/0 13.69/0/13.69 - 0/0/0/ 0/0/13.69 0/6.88/6.88 .69
Bselik(T/B ----------------- 13.69/13.6 13.69/13.6
/T) 0/0/0 0/13.69/13.69 - 9/0 0/0/0 0/13.69/13.69 9/0
Krd 13.69/13.6
(B/T/T) 13.69/13.69/0 13.69/0/13.69 13.69/0/0 0/0/0 9/0 13.69/0/13.69 0/0/0
13.69/6.86/6 0/6.89/6.8 0/6.86/6.8 13.69/6.80/13 0/6.89/6.8
Rast(T/K/S) 0/6.86/6.81 0/6.86/6.88 .88 8 1 .69 8
Hicaz(S/A1 6.88/13.76/6. 6.88/13.76/6. 13.69/13.76/ 6.81/0.07/ 6.88/13.76 6.88/0.07/6.8 0/3.12/6.8
2/S) 88 81 6.88 6.88 /6.88 8 8
Segh(S/T/ 6.81/0/6.80/1 6.88/13.69/6. 6.88/0/7.11/ 6.88/0/6.8 6.81/0/6.8 6.88/13.69/6. 6.88/0/6.8
K/T) 3.69 86/0 0 0/13.69 6/0 88/13.69 9/0
Mstear 13.69/6.88/6. 0/6.81/6.86/1 0/6.88/7.11/ 0/6.88/6.8 13.69/6.88 0/6.88/0/6.
(T/S/K/T) 80/13.69 3.69 0 0/13.69 /6.86/0 0/6.81/6.80/0 89/0
Nibur(K/ ----------------- 6.80/6.88/ 6.89/6.88/ 6.80/6.88/
S/T) 6.89/6.88/0 6.86/6.81/0 - 0 0 6.89/6.88/0 13.69
Nikriz(T/S1 0/6.88/13.76/ 0/6.88/0.07/6 ----------------- 0/6.81/0.7 0/6.88/13. 13.69/6.88/0. ---------------
2/A/S) 6.88 .81 - 7/6.88 76/6.88 07/6.81 -----
Pengh(T/ ----------------- 0/13.69/6. 0/0/6.89/6. 13.69/0/6.80/ 0/13.69/6.
T/K/S) 0/0/6.89/6.89 0/0/6.86/6.81 - 80/6.88 88 6.81 80/6.88
Ferahnk(S ----------------- 6.88/0/13. 6.81/0/0/6. 6.88/13.69/0/ 6.88/0/13.
/T/T/K) 6.88/0/0/6.89 6.81/0/0/6.86 - 69/6.80 89 6.80 69/6.88
Uak(K/S/ 8.93/10.76/13 4.80/4.80/ 8.93/8.93/ 8.93/4.76/13. 5.46/5.46/
T) 8.93/8.93/0 .69 8.93/8.93/0 0 0 69 0
Sab 8.93/8.93/5.7 8.93/10.76/2. ----------------- 4.80/4.80/ 8.93/8.93/ 8.93/4.76/2.7 5.46/5.46/
(K/S/S) 3 76 - 5.73 5.73 6 5.73
Hzzam(S/ 6.81/0/5.73/1 6.88/13.69/10 ----------------- 6.88/0/5.7 6.81/0/5.7 6.81/0/5.73/1 6.88/0/2.8
T/S/A) .06 .93/3.90 - 3/6.84 3/6.85 2.58 0/4.04

Tablo 12 : Kannda Seslendirilen Dizi Drtl ve Dizi Belilerin Trk Mzii Ses
Sisteminden Farkllklar

Bolhenk Kz Neyi
Mabeyni Mstahsen Mabeyni Mansur Mabeyni Davud Mabeyni
argh (T/T/B) 13.69/0/13.69 0/13.69/13.69 0/0/13.69 13.69/0/13.69 0/0/0
Bselik(T/B/T) 0/13.69/13.69 0/13.69/0 0/0/0 0/13.69/13.69 ---------------------
Krd (B/T/T) 13.69/0/13.69 13.69/0/0 13.69/13.69/0 13.69/0/13.69 13.69/13.69/0
Rast(T/K/S) 0/6.80/6.88 13.69/6.80/6.88 0/6.80/6.81 13.69/6.86/6.88 0/6.86/6.81
6.88/10.00/13.6 13.69/10.00/13.
Hicaz(S/A12/S) 13.69/3.12/6.81 9.78/16.59/6.88 9 13.69/10.00/6.81 69
6.81/0/6.80/13. 6.88/0/6.88/13.
Segh(S/T/K/T) 69 6.88/0/6.89/0 69 6.88/13.69/6.80/0 6.88/0/6.89/0
Mstear 0/6.88/6.80/13.
(T/S/K/T) 0/6.81/6.80/0 0/6.88/6.89/0 69 13.69/6.81/6.80/0 0/6.88/6.89/0
Nibur(K/S/T) 6.80/6.81/0 6.89/6.88./13.69 6.80/6.88./0 6.80/6.81/0 --------------------
Nikriz(T/S12/A/ 13.69/9.78/16.59/6
S) -------------------- .88 -------------------- -------------------- --------------------
Pengh(T/T/K/ 13.69/0/6.80/6.
S) 0/0/6.80/6.88 13.69/0/6.80/6.88 81 13.69/0/6.80/6.81 --------------------

103
 Kanunda Ses Sistemi Sorunlar zerine Bir Aratrma

Ferahnk(S/T/T/ 6.88/0/13.69/6.
K) 6.81/0/0/6.80 6.88/13.69/0/6.80 80 6.88/13.69/0/6.80 --------------------
25.59/11.90/13.
Uak(K/S/T) 69 8.93/8.93/0 42.25/42.47/0 25.59/11.90/13.69 25.59/25.59/0
Sab (K/S/S) -------------------- 8.93/8.93/5.73 -------------------- 25.59/11.90/2.80 --------------------
Hzzam(S/T/S/A 6.81/13.69/10.63/9
) -------------------- ----------------------- -------------------- .62 --------------------

Aratrma sonucunda kanunun mandal dzeneinin Trk Msikisinde

kullanlan perdelerin ve aralklarn hatasz seslendirilmesine imkn vermedii
grlmektedir. Bu sorunun zlebilmesi iin ncelikle mandal dzeneinde Fazla,
Bakiye ve Kk Mcennep aralklarnn tam olarak seslendirilebilecei mandallara
ihtiya vardr. Bu yaklam eit blnmeli mandal dzenei anlaynn terk edilmesi
anlamna gelmektedir. ekil 30 da sz konusu mandallarn yerleimine ynelik bir
ema grlmektedir. Bu emada yalnzca Fazla, Bakiye ve Kk Mcennep aralklar
iin mandal yerleimleri nerilmitir. emadaki saysal deerler sz konusu aralklarn
deerlerini cent olarak ifade etmektedir.

ekil 30 : Fazla, Bakiye ve Kk Mcennep Aralklarna Gre Bitiik ve Ayrk

Mandallar

Bu aamada Fazla ve Bakiye mandallar arasnda kalan Arel-Ezgi-Uzdilek

sisteminde Eksik Bakiye olarak adlandrlan fakat seslendirilebilmesi iin bir
deitirme iareti nerilmeyen bir aralkla karlalmaktadr. Bu nedenle ekil 30de
bu blgedeki mandallar kesik izgiyle gsterilmitir. Bu aralkta kullanlacak olan
mandal says nceki blmde rneklendii zere deerleri icrac tarafndan duyumsal
olarak belirlenen Kk Mcennep ve Byk Mcennep aralklarndaki deiimlere
baldr.

Eksik Bakiye araln; nerdii 30 perdeli ses siteminde Erol Sayan

Glissando Blgesi olarak tanmlamaktadr. Ancak bu blgenin seslendirilmesini
icrcya brakmakta ve kanunda bu blgede perde olmasndan dolay
seslendirilemeyeceini savunmaktadr. (Sayan, 2010, s.335)

Bu almada bu blgeyi rneklemek iin kullanlan saysal deerler sabit bir

frekans iaret etmektedir. Ancak bu blgedeki perdelerin icrasnda ezginin hareketine
gre deiimler olduu bilinmektedir. Perde lmne dayal almalar ezgi
hareketleriyle ilikilendirilerek yaplrsa daha aklayc sonulara varmak mmkn
olabilir. Eksik Bakiye blgesi ierisine yerletirilecek olan mandallarn yerlerinin ve
saysnn kesin olarak belirlenmesi ancak bu ekilde yaplacak aratrmalar sonucunda
mmkn olabilir.

104
Gnalin, S. Rast Mzikoloji Dergisi,Cilt I, Say 2 (2013), s.75-106

Aratrma sonucunda mandal dzenei ile ilgili tespit edilen bir dier sorun ise
grmelerde mandal saylarnn yetersiz kalmasdr. Bolhenk Mabeyni ve Kz
Mabeyni akortlarnda Uak, Mansur Mabeyni ve Davud mabeyni akortlarnda Uak
ve Sab dizi drtllerinde ortaya kan 25, 28 ve 42 centlik byk hatalar bu nedenle
olumaktadr. Bu sorunun zm kanunun tm perdelerindeki mandallarn bitiik
olarak dzenlenmesiyle salanabilir (ekil 32). Grmeyle ilgili yaplan bir baka
tespit Kaba argh ve Acem Aran perdelerindeki ek mandal ihtiyacdr. Davud
Mabeyni akordunda Hicaz drtlsnn istenen perde kanunda bir st perdeyle
seslendirilebilmekte, Kz Mabeyni akordunda ise ayn drtlde iki ayr perde iin
kanunda tek perde kullanlmaktadr. Bu sorun ise ilgili perdelere ek mandallar
dzenlenerek zlebilir. ekil 31 ve ekil 32 deki emayla aklanan mandal
dzeneinin bu sorunlar zebilecek nitelikte olduu dnlmektedir.

ekil 31 : Kaba argah, Acem Airan, argah, Acem Tiz argah ve Tiz
Perdelerindeki Mandallar

ekil 32 : Dier Perdelerdeki Mandallar

nerilen bu mandal dzeneiyle Arel-Ezgi-Ezgi-Uzdilek sisteminde yer alan
tm perdeleri ve aralklar seslendirebilmek mmkn olacaktr. Ancak tm ahenklerde
tm enilerin seslendirilebilmesi iin Yegh, Hseyni Aran, Rast, Dgah Ve Segh
perdelerini bir fazla aral kadar tizletirecek perdelerin sisteme eklenmesi
gerekmektedir. nerilen mandal dzeneiyle sz konusu perdeler de
karlanabilecektir. Bu perdelerin sisteme eklenmesiyle oluacak ses sistemi Erol
Sayan n nerdii 30 perdeli ses sistemine benzerlik gstermektedir. Ancak bu
sistemde 53 eit aralkl tampere sistem anlayyla, aralklar komaya saylaryla
belirtilmitir ve ancak Trk Msiksindeki aralklarndan bahsedilmemitir. (Sayan).
Tarihi boyunca tampere sistemlerin kullanlmad Trk msikisinin; yalnzca perde
saysnn arttrld eit blnmeli sistemlerle zlemeyecei aktr. Trk
Msiksinde makamsal seyir unsurlarna gre perde anlay belirlenmeden yeni bir
ses sistemi nerisinde bulunmann sz konusu sorunlara bir zm olamayaca
dnlmektedir. Perde anlaynn zmnn ise icrnn ierisinde aranmas
gerekmektedir.

105
 Kanunda Ses Sistemi Sorunlar zerine Bir Aratrma

KAYNAKLAR
Akdou, O. (1991). Trk Msiksi Nazariyat Dersleri. Ankara : DS Basmevi.
Bardak, M. (1986). Maragal Abdlkadir. (1. Basm). stanbul: Pan
Yaynclk.
Berg, R, E. , D. G. Stork.(2005). The physics of sound . Upper Saddle River, N.J. :
Pearson Prentice-Hall.
Can, M. C. (2001). Mzikte Tam Beli Zincirleri ve Pythagoras Dizileri. G.. Eitim
Fakltesi Dergisi. Cilt:21, Say:2, Sayfa:143-159.
Can, M. C. (2000). Bat Mziinde Oniki Eit Aralkl Tampereman ve Alternatif Ses
Sistemi Araylar. G.. Eitim Fakltesi Dergisi Cilt:20, Say:2, Sayfa:111-126.
Gazimihal (1961). Msik Szl. stanbul : Milli Eitim Basmevi.
Kutlu, Y. F.(2000).Trk Musikisinde Makamlar. stanbul:Yap Kredi
Yaynlar.
Mutlu, .(1988). Kanun Metodu. zmir: Ermat Marbaa.
zkan, .H. (2007). Trk Msiksi Nazariyat ve Uslleri. (8.Basm). stanbul: tken
Neriyat.
ztuna, Y. (2000). Trk Musikisi Kavram ve Terimleri Ansiklopedisi. Ankara:
Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar.
Sar , A. (2012). Trk Mzii alglar. (1. Basm). stanbul : Nota Yaynclk.
Sayan. E. (2010). Ulusal Mziimiz. (1.Basm). stanbul :Boyut Yaynclk.
Signell, K. L. (2006). Makam-Trk Sanat Musikisinde Makam Uygulamas (ev:
lhami Gken). (1. Basm). stanbul: Yap Kredi yaynlar.
Tura, Y.(1988). Trk Musikisinin Meseleleri. (1. Basm). stanbul: Pan
Yaynclk.
Yahya Kaar, G. (2009). Trk Msiksi Rehberi. (1. Basm). Ankara: Maya Akademi.
Yarman, O. (2008). Trk Makam Mziinde nazariyat-icra rtmezliine
bir zm: 79-sesli dzen. T Dergisi. Cilt : 5, Say :2, Sayfa: 23-
24.
Yekta, R. (1986). Trk Musikisi. (ev.Orhan Nasuhiolu). (1. Basm). stanbul: Pan
Yaynclk.
Yavuzolu, N. (1996). Trk Mziinde Tanpereman.
Zeren, A. (2008). Mzikte Ses Sistemleri. (2. Basm). stanbul: Pan Yaynclk.

106