Nacrt Izvještaja o Strateškoj Procjeni Uticaja Na Životnu Sredinu

IPA program Evropske unije za Crnu Goru
Strateka procjena uticaja na ivotnu sredinu za

Nacionalnu strategiju u oblasti klimatskih promjena u
Crnoj Gori
EuropeAid/127054/C/SER/multi
SPUS Izvjetaj
Pripremili: Juan Palerm, Ji Dusk, Ivana ari, Gordan Golja i Marko Slokar
Ugovor br. 2014/354504 Verzija 1
20 jul, 2015.
Izrada Strateke procjene uticaja na ivotnu sredinu (SPUS) za Nacionalnu
Naziv projekta: strategiju u oblasti klimatskih promjena do 2030
(EuropeAid/127054/C/SER/multi)
Finansiranje: IPA
Referentni broj: (EuropeAid/127054/C/SER/multi)
Datum poetka: februar 2015.
Datum zavretka
jun 2015.
(trajanje):
Broj ugovora: 2014/354504
Naruilac: Delegacija Evropske unije u Crnoj Gori
Menader: Slaan MASLA, menader operativnog sektora
Adresa: Vuka Karadia 12, 81000 Podgorica

Telefon: + 382 (0) 20 444 600
Fax: + 382 (0) 20 444 666
E-mail: Sladjan.MASLAC@eeas.europa.eu
Korisnik: Ministarstvo odrivog razvoja i turizma [MRT]
Naelnik KJS: Ivana VOJINOVI

Adresa: IV proleterske brigade 19, 81000 Podgorica
Telefon: + 382 (0) 20 446 208
Fax: + 382 (0) 20 446 215
E-mail: ivana.Vojinovic@mrt.gov.me
Ugovara: Particip GmbH
Adresa: Merzhauser Str. 183, D - 79100 Freiburg, Njemaka

Telefon: +49 761 79074 0
Fax: +49 761 79074 90
Direktor projekta: Martin GAYER
E-mail adresa: martin.gayer@particip.de
Datum izvjetaja: 27/03/2015

Revizija: Nije dostupno
Autor izvjetaja: Juan PALERM .....................................
Kontrolisao: Martin GAYER .....................................
Odobrio: Sinia STANKOVI [Naelnik KJS] .....................................
Odobrio: Slaan MASLA [menader operativnog sektora DEU] .....................................
Odricanje od odgovornosti: Miljenja izraena u ovom izvetaju su miljenja autora i ne odraavaju nuno stavove
Delegacije Evropske unije ili bilo koje druge organizacije pomenute u izvjetaju. Kao rezultat, isto e biti provjereno prije
implementacije bilo koje od preporuka sadranih u nastavku.
SADRAJ
Akronimi i skraenice ..................................................................................................................................... 6
1. Uvod................................................................................................................................................................... 9
2. SPUS Pristup i metodologija ........................................................................................................... 11
3. Pregled Nacionalne strategije u oblasti klimatskih promjena ............................................... 13
4. Kljuni aspekti u vezi sa ivotnom sredinom ................................................................................ 22
5. SPUS cijevi i indikatori ......................................................................................................................... 28
6. Institucionalni, pravni i okvir politika.............................................................................................. 32
Institucionalni okvir ................................................................................................................................ 32

Okvir politika .............................................................................................................................................. 34
Pravni okvir ................................................................................................................................................. 40
7. Osnovni podaci i trendovi ..................................................................................................................... 45
Geografski poloaj .................................................................................................................................... 45

Lokacija .................................................................................................................................................... 45
Stanovnitvo........................................................................................................................................... 45
Zaposlenost............................................................................................................................................. 47
Sektorski razvoj ......................................................................................................................................... 48
Ekonomija ............................................................................................................................................... 48
Energija .................................................................................................................................................... 48
Saobraaj ................................................................................................................................................. 54
Poljoprivreda ......................................................................................................................................... 56
umarstvo ............................................................................................................................................... 60
Turizam .................................................................................................................................................... 61
Industrija ................................................................................................................................................. 63
Zdravlje .................................................................................................................................................... 63
Klimatske promjene ............................................................................................................................ 65
Infrastruktura ivotne sredine ....................................................................................................... 68
Biofiziko okruenje ................................................................................................................................ 69
Biodiverzitet i zatiena podruja................................................................................................. 69
Hidroloka mrea ................................................................................................................................. 73
Kvalitet vazduha ................................................................................................................................... 78
Zemljite .................................................................................................................................................. 78
3
8. Pregled alternativa ................................................................................................................................... 79
9. Analiza uticaja i mogunosti................................................................................................................ 80
9.1 Kljuno pitanje 1: Potencijalni uticaji u vezi sa TE Pljevlja .............................................. 80

Pregled...................................................................................................................................................... 80
Potencijanli uticaji i mogunosti .................................................................................................... 81
9.2 Kljuno pitanje 2: Potencijalni uticaji vezani za HE Moraa ............................................ 83
Pregled...................................................................................................................................................... 83
Predstavljanje problema ................................................................................................................... 84
Potencijalni uticaji i mogunosti .................................................................................................... 86
9.3 Kljuno pitanje 3: Mogunosti vezane za solarnu proizvodnju elektrine energije
.......................................................................................................................................................................... 91
Pregled...................................................................................................................................................... 91
9.4 Kljuno pitanje 4: Mogunosti vezane za proizvodnju energije biomase .................. 93
Pregled...................................................................................................................................................... 93
9.5 Kljuno pitanje 5: Mogunosti vezane za proizvodnju energije putem sistema od
otpada do energije .................................................................................................................................. 96
Pregled...................................................................................................................................................... 96
9.6 Kljuno pitanje 6: Potencijalni uticaji povezani sa proizvodnjom putem energije
vjetra ............................................................................................................................................................ 101
Pregled.................................................................................................................................................... 101
Potencijalni uticaji i mogunosti .................................................................................................. 101
9.7 Kljuno pitanje 7: Mogunosti vezane za promovisanje odrivog prevoza ............ 102
Pregled.................................................................................................................................................... 102
9.8 Kljuno pitanje 8: Potencijalni uticaji vezani za promovisanje korienja agro-
hemijskih proizvoda .............................................................................................................................. 104
Pregled.................................................................................................................................................... 104
9.9 Kljuno pitanje 9: Potencijalni uticaji vezani za proizvodnju bio-etanola ............... 105
Pregled.................................................................................................................................................... 105
10. Preporuke ........................................................................................................................................... 108
Mogui uticaji povezani sa TE Pljevlja....................................................................................... 108
4
Mogui uticaji povezani sa hidroelektranom ......................................................................... 108
Prilike u vezi sa proizvodnjom solarne energije ................................................................... 108
Prilike u vezi sa proizvodnjom energije iz biomase ............................................................ 108
Prilike u vezi sa proizvodnjom energije iz otpada ............................................................... 108
Mogui uticaji povezani sa proizvodnjom energije korienjem snage vjetra ......... 109
Prilike za podravanje lokalnog odrivog prevoza .............................................................. 109
Mogui uticaji povezani sa unaprijeivanjem agrohemijskih proizvoda ................... 109
Mogui uticaj na ivotnu sredinu izazvan proizvodnjom bioetanola ........................... 109
11. Indikatori za praenje (koji e se integrisati u NSKP) ...................................................... 110
TE Pljevlja.............................................................................................................................................. 110
Proizvodnja solarne energije ........................................................................................................ 110
Proizvodnja energije iz biomase .................................................................................................. 110
Lokalni odrivi prevoz ..................................................................................................................... 110
Proizvodnja bioetanola .................................................................................................................... 110
Prilozi................................................................................................................................................................ 111
Prilog 1 Spisak osoba sa kojima su ostvareni susreti/kontakti................................................ 112
Prilog 3 NSKP tabela procjene uticaja ................................................................................................. 122
5
Akronimi i skraenice
ACV Agencija za civilno vazduhoplovstvo

AZS Agencija za zatitu ivotne sredine
CANU Crnogorska akademija nauka i umjetnosti
CCEE Crnogorski centar energetske efinaskosti
CH4 metan
CHP kombinovana toplota i snaga
CO2 ugljen-dioksid
CRES Centar za obnovljive izvore energije i utedu
DEU Delegacija Evropske unije
DPP dobra poljoprivredna praksa
DPPL detaljni prostorni plan
EC Evropska komisija
EE elektrina energija
EEA Evropska ekonomska oblast
EMAS Sistem eko-menadmenta i eme provjere
EMEP Evropski program za monitoring i evaluaciju
ERS energetski razvojni standard
EU Evropska unija
FSS fluorizovani sloj sagorijevanja
GHG gasovi sa efektom staklene bate
GIS geografski informacioni sistem
HE hidroelektrana
IED Direktiva o industrijskim emisijama
IJZ Institut za javno zdravlje
INSPIRE Infrastruktura za prostorne informacije u Evropskoj zajednici
IPA Instrument pretpristupne pomoi
IPCC Meuvladin panel o klimatskim promjenama
IPPC Integrisana kontrola i spreavanje zagaenja
ISO Meunarodna organizacija za standarde
IUCN Meunarodna unija za zatitu prirode
IUCN Meunarodna unija za zatitu prirode i prirodnih resursa
KAP Kombinat aluminijuma Podgorica
KBR Konvencija o biolokoj raznolikosti
KJS Komisija javnog servisa
KPA klimatske promjene - adaptacija
KPS klimatske promjene - smanjenje
LULUCF Korienje zemljita, promjena korienja zemljita i umarstvo
M&B ovjek i biosfera
M milion eura
ME Ministarstvo ekonomije
MEPS minimalnog energetskog performans standarda
6
MEPS minimalni energetski performans standard
mnm metar iznad nivoa mora
mnv metar nadmorske visine
MONSTAT Zavod za statistiku Crne Gore
MPO manje povoljne oblasti
MPRR Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja
MRSS Ministarstvo rada i socijalnog staranja
MRT Ministarstvo odrivog razvoja i turizma
MSP Ministarstvo saobraaja i pomorstva
MUP Ministarstvo unutranjih poslova
MZ Ministarstvo zdravlja
N2O azot-suboksid
NH4 amonijak
Nm3 normalni kubni metri
NMM najbolje mogue metode
NO2 azot-dioksid
NP nacionalni park
NPA Nacionalni plan adaptacije
NPUO Nacionalni plan upravljanja otpadom
NSCR neselektivna katalitika redukcija
NSKP Nacionalna strategija u oblasti klimatskih promjena
NSOR Nacionalna strategija odrivog razvoja Crne Gore
OIE obnovljivi izvori energije
PM10 estice prenika manjeg od 10 m
POPs dugotrajni organski zagaivai
PTV potrona topla voda
PUS Procjena uticaja na ivotnu sredinu
PV fotonaponski
RAE Regulatorna agencija za energetiku
SDM sa dodatnim mjerama
SME Srednja i mala preduzea
SO2 sumpor-dioksid
SPM sa postojeim mjerama
SPUS Strateka procjena uticaja na ivotnu sredinu
SRE Strategija razvoja energetike
SWH solarno zagrijavanje vode
SZO Svjetska zdravstvena organizacija
TE termoelektrana
TNG teni naftni gas
TSP ukupne suspendovane estice
UCG Univerzitet Crne Gore
UNCBD Konvencija Ujedinjenih nacija o biolokoj raznolikosti
UNCCD Konvencija Ujedinjenih nacija o borbi protiv dezertifikacije
7
UNEP Program Ujedinjenih nacija za ivotnu sredinu
UNESCO Organizacija Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu
ZHMS Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju Crne Gore
ZPP Zajednika poljoprivredna politika
8
1. Uvod
Strateka procjena uticaja na ivotnu sredinu (SPUS) za Nacionalnu strategiju Crne
Gore u oblasti klimatskih promjena (NSKP) je pripremljena kao odgovor na Zakon o
SPUS (2005). Kako je navedeno u optim odredbama, Zakon o SPUS ima za cilj da:
Doprinese reformama u oblasti zatite ivotne sredine i klimatskih promjena u Crnoj Gori
kako bi se osigurao sklad sa obavezama iz pravnih tekovina u oblasti klimatskih promjena
koje obezbjeuju kontinuitet nedavno pokrenute podrke koja se prua korisnicima u ovom
sektoru i kako bi se izbjeglo kanjenje u primjeni unaprijed planirane podrke.
Pomogne u ostvarivanju zatite ivotne sredine i odrivog razvoja putem:

o Razmatranja efekata predloenih stratekih akcija na ivotnu sredinu;
o Identifikacije najbolje, praktino izvodljive, ekoloke opcije;
o Ranog upozorenja o kumulativnim efektima i promjenama velikih razmjera.
Krajnji cilj SPUS-a je da pobolja ekoloki performans NSKP-a, minimizirajui

potencijalne uticaje NSKP-a na ivotnu sredinu.
Scoping faza (proces odreivanja obima i sadraja studije procjene uticaja) (definisanje
obuhvata dokumenta) je odraena na osnovu verzije NSKP-a usvojene 12. februara
2015. Scoping i poetni izvjetaji su zajedniki podnijeti klijentu poetkom marta 2015.
Kljuna pitanja su potvrena na zajednikoj radionici koja je odrana 20. marta u
prostorijama MRT-a u Podgorici.
Nalazi scoping faze su preraeni u odnosu na promjene nacrta NSKP-a (etvrti nacrt
Strategije je podnijet 5. maja). Preraeni nacrt NSKP-a je uzeo u obzir nalaze Scoping
izvjetaja SPUS-a, kao i druga opta zapaanja o kojima se bilateralno raspravljalo
izmeu voa timova zaduenih za dva navedena zadatka (SPUS i nacrt NSKP-a).
Biljeka o posljedicama 4. nacrta (5. maj, 2015) NSKP-a za nalaze scoping faze je
podnijeta 15. maja. Nije bilo znaajnih izmjena, a kljune take su bile sljedee:
Predloeno je da SPUS razmatra dostupne alternative nieg nivoa za optimizaciju
ekolokog performansa NSKP-a i da obezbijedi preporuke za dalje korake u procesu
donoenja odluka ili primjene prijedloga iz NSKP-a, a da ne daje ire alternative na
strategijskom nivou. Pored toga, nije se smatralo potrebnim podlei ove alternative procesu
konsultativniog potvrivanja.
Zakljueno je da NSKP izriito promovie izradu Nacionalnog plana adaptacije (NPA) o

osnivanju neophodne institucionalne i regulatorne podrke, kao i podrke u oblasti javnih
politika i da nije potrebno da se NSKP bavi daljim detaljima adaptacije na klimatske
promjene.
Neke od prvobitno identifikovanih kljunih taaka su odbijene: (i) kogeneracija putem

spaljivanja (NSKP ne promovie ovu opciju); (ii) prilagoavanje turistikog sektora na
klimatske promjene (koja e biti pokrivena NPA-om); (iii) prilagoavanje urbanog sektora
na klimatske promjene (koje e biti pokriveno NPA-om).
Ovaj SPUS izvjetaj predstavlja analizu potencijalnog uticaja implementacije NSKP-a na

ivotnu sredinu. U toku poetne faze je dogovoreno da se SPUS nee baviti samo
analizom potencijalnih uticaja na ivotnu sredinu ve da e se takoe baviti u
razumnoj mjeri i mogunostima za poboljanje stanja ivotne sredine.
9
SPUS je sproveden od strane tima pet strunjaka: dr Juan Palerma (voa tima), Jiri
Dusika (zamjenik voe tima), Ivane Sari (SPUS strunjak biodiverziteta), Gordana
Golja (SPUS strunjak kvaliteta vazduha) i Marka Slokar (pravni strunjak).
10
2. SPUS Pristup i metodologija
SPUS se fokusira na uticaje ublaavanja klimatskih promjena i mjera adaptacije
predloenih od strane NSKP-a na ivotnu sredinu, ukljuujui neke mjere (npr. upotrebu
fiskalnih instrumenata). SPUS koristi mjeoviti pristup procjene koji kombinuje
procjenu optih rizika vezanih za razne opcije ublaavanja i adaptacije kao i mogunost
razmatranja opcija lokacije i njenih specifinih uticaja (u sluajevima kada NSKP
predlae veoma konkretne intervencije koje su specifine za odreene lokacije).
Zbog prirode NSKP-a, SPUS takoe uzima u obzir identifikaciju mogunosti za
poveanje ekolokog performansa NKSP-a, kao i mogue kompromise izmeu
ublaavanja klimatskih promjena i mjera adaptacije.
SPUS je sainjen na nain da olaka izradu dokumenata na engleskom i crnogorskom
jeziku kako bi se obezbijedile efektivne konsultacije sa nadlenim organima i
zainteresovanim stranama.
SPUS je u skladu sa zahtjevima Direktive 2001/42/EC o procjeni efekata odreenih
planova i programa na ivotnu sredinu (u daljem tekstu SPUS Direktiva) i Zakona o
stratekoj procjeni uticaja na ivotnu sredinu Crne Gore (Sl. list 80/05, 59/11).
SPUS je sprovedena putem sljedeih aktivnosti navedenih u optim odredbama:
Pripreme detaljnog operativnog plana rada;
Pripreme konteksta, osnove i scoping procesa;
Pripreme alternative i procjene;
Konsultacije o nacrtu SPUS izvjetaja;
Finalizacije SPUS-a.
Priprema detaljnog operativnog plana rada

Plan rada je pripremljen u skladu sa ciljevima i uincima optih odredbi, uzimajui u
obzir preporuke dogovorene sa DEU-om i korisnicima u toku poetne faze. Plan rada je
predstavljen zajedno sa poetnim izvjetajem, navodei detaljne korake i rokove SPUS
procesa, sadraje specifinih izvjetaja, prijedloge SPUS tima i potrebnu podrku koja
treba da se obezbijedi od strane Ministarstva odrivog razvoja i turizma (MRT). Plan
rada takoe navodi i detaljne zadatke kljunih lanova SPUS tima i specifine
prijedloge o potrebnoj tehnikoj podrci.
Neki detalji plana rada su pretrpjeli modifikacije na osnovu revizije 4. nacrta NSKP-a,
posebno u vezi sa kljunim pitanjima koja treba rijeiti i analizama alternativa.
Priprema konteksta, osnove i opsega
Scoping izvjetaj predstavlja: ciljeve predloenog NSKP-a, kljune alternative i opcije
razmotrene u okviru NSKP-a, identifikaciju moguih ekolokih rizika vezanih za
predloene opcije mitigacije i adaptacije, kao i SPUS ciljeve i indikatore.
Scoping izvjetaj je podijeljen sa timom koji se bavio nacrtom NSKP-a, a koji je koristio
nalaze izvjetaja u pripremi novog nacrta NSKP-a.
11
Priprema alternativa i procjene
Kao to je pomenuto u biljeci o izmjenama rezultata scoping faze u odnosu na novi
nacrt NSKP-a, a zbog same prirode NSKP-a, SPUS se bavi alternativama nieg nivoa u
okviru analiziranih kljunih pitanja. Kao dio analize, SPUS preporuuje opcije koje
postiu najbolji ekoloki uinak i precizira tehnika pitanja koja moraju biti ispitana u
propratnoj studiji izvodljivosti i Procjeni nivoa uticaja projekta na ivotnu sredinu
(PUS).
Priprema nacrta SPUS izvjetaja
SPUS procjenjuje rizike i koristi za ivotnu sredinu kao posljedica intervencija i
alternativa NSKP-e. Ovaj proces podrazumijeva pregled raspoloivih podataka za
kljuna pitanja koja treba rijeiti kao i odgovarajue terenske posjete.
SPUS predstavlja i pregled mogunosti za smanjenje negativnih uticaja na ivotnu

sredinu koji se mogu koristiti u okviru NSKP-a. SPUS takoe generie preporuke za
detaljno planiranje specifinih projekata i projektnih nivoa PUS-a.
Konsultacije o nacrtu SPUS izvjetaja

MRT e ovaj izvjetaj uiniti dostupnim za konsultacije u isto vrijeme kada uini
dostupnim i nacrt plana. U dogovoru sa MRT-om, nalazi SPUS-a e biti predstavljeni na
sastanku posveenom ovom pitanju na kraju perioda za javne konsultacije.
Finalizacija SPUS-a za NSKP-a
Svi prijedlozi dobijeni putem javnih sastanaka ili oni direktno podnijeti kao dio javnih
komentara na SPUS izvjetaj e biti sakupljeni, razmatrani i odgovoreni (putem
standardne tabele koja e sadrati komentar i odgovor), a SPUS izvjetaj e biti
prilagoen navedenim sugestijama.
12
3. Pregled Nacionalne strategije u oblasti klimatskih promjena
Nacrt NSKP-a predlae opcije mitigacije i adaptacije na klimatske promjene u raznim
djelovima dokumenta.
Poglavlje 8 (Put ka implementaciji Akcioni plan) sintetizuje mjere mitigacije
klimatskih promjena. Ove mjere su uopteno predstavljene i prikazane u Tabeli 1.
Tabela 1 NSKP mjere mitigacije i adaptacije na klimatske promjene prema Akcionom planu
Opis mjera Indikatori verifikacije

Energija
Poveati utedu primarne energije.
Visoka energetska efikasnost za proizvodnju, Zamjena proizvodnje ugljane energije uljem
prenos i distribuciju. ili gasom.
Upoznavanje sa pametnim koordinacionim Uvoenje pametnih koordinacionih mrea.
mreama. Primjena NMM-a za proizvodnju, prenos i
Primjena najboljih moguih metoda (NMM) za distribuciju.
proizvodnju, prenos i distribuciju.
Poveanje energetske efikasnosti za renovirane 50% renoviranih zgrada moraju imati
zgrade. energetske procjene i postii jedan od
sljedeih zelenih standarda izgradnje do
2025: izazov ivih zgrada, gradite zeleno,
LEED, standard zimzelenog odrivog
razvoja ili pasivna kua.
Visoka energetska efikasnost za sve nove zgrade. 50% dozvoljenih novih projekata izgradnje
moraju dostii jedan od sljedeih standarda
zelene gradnje do 2025 (napomena: isto
kao prethodno).
Potpuni pregled pametnih koordinacionih mrea i
pametnog mjerenja.
Znaajna i visoko strandardizovana proizvodnja 30% poveanja u proizvodnji energije
obnovljivih izvora energije. vjetrom i hidroelektranama, nekoliko
objekata za predstavljanje dobijanja
energije biomasom.
Pravac dekarbonizacije za energetske resurse 20% poveanja u mikro-proizvodnji, npr.
kako bi se nadmetali na tritu. putem solarnih fotonaponskih sistema i
solarnih sistema za toplu vodu za stambene
upotrebe.
Visoki nivo utede preko prevoznih sredstava. 20% poveanja u korienju mjeovitih
goriva, elektrine energije, vodonika,
visoko-efikasnih fosilnih goriva i
alternativno-napajuih vozila u funkciji.
Razvijena mrea punjenja elektrinih auta.
Napraviti nain razvoenja vodonika.
Opcije za razliite oblike prevoza (putevi,
vazduhoplovstvo i vrste prevoza na vodi).
Primijeniti NMM za primarno skladitenje
goriva radi kontrole emisija nestalnih
organskih jedinjenja .
Novi nain skladitenja (objekti za utovare
13
kamiona pomou NMM-a).
Osnovati maloprodajne stanice za nova
goriva (bio-goriva).
Razvoj novih regulativa koje se fokusiraju na 390 Usvojiti zakonodavstvo koje propisuje nove
standardizaciju, politiku infrastrukture i dalje i poboljane standarde u oblasti iste i
istraivanje i predstavljanje napora za istu i efikasne energije.
efikasnu energiju.
Poveanje korienja informacionih i 20% poveanja u korienju adekvatnih
komunikativnih tehnologija u poljima energije i sistema ICT-a u oblastima energije i
prevoza radi pametne urbane primjene. prevoza.
Poveanje nivoa prihvatanja i promjene Sve kole i univerziteti treba da uvedu
ponaanja prema energetskoj efikasnosti u kurseve vezane za efikasno krajno
javnosti. korienje energije.
Poveanje nivoa sauvane energije iz vodonika 5 autobusa sa pogonom na vodonik za
putem obnovljivih izvora energije radi primjene korienje u Crnoj Gori.
na veliko, za prevoz i za upravljanje potranje
tereta.
Odlaganje otpada skrenuti sa deponija na 70% stopa diverzije do 2020.
reciklau i kompostiranje.
Emisija metana sa deponija. 50% redukcije u emisiji metana.
Poboljati efikasnost morskog, eljeznikog, 15% poveanja u mjerama energetske
vazdunog i vandrumskog prevoza. efikasnosti ili poboljanju procesa,
okretanje ka manje zagaujuim
energetskim izvorima ili modernizaciji
opreme.
Poljoprivreda
Opremiti farmere da bolje upravljaju emisijama Primijeniti regulacije koje se fokusiraju na
gasova sa efektom staklene bate (GHG) kao usjeve, stoku i upravljanje zemljitem,
rezultat proizvodnje usjeva i stoke. posebno na integrisano upravljanje
mineralnim azotnim ubrivima kako bi se
izbjegla pretjerana primjena, pratee
emisije GHG gasova i zagaenje podzemnih
i povrinskih voda.
Implementacija tehnologija kao to su
zapljenjivanje biogasova proizvedenih od
strane objekata za skladitenje ubriva
kako bi se redukovale emisije GHG gasova
zbog sastava ubriva.
Obezbijediti odrivo planiranje korienja zemlje. Ukljuiti adaptaciju na klimatske promjene
u nacionalno planiranje i upravljanje
rizikom.
Uspostaviti pripremne mjere koje e
omoguiti efektivnu intervenciju kada se
dogodi nezgoda.
Korienje zemljita, promjene korienja
zemljita i umarstvo (LULUCF)
Ukljuivanje aspekata klimatskih promjena u Revizija preporuka za upravljanje umama
politikama umarstva. kako bi odgovorile na klimatske promjene.
Revizija preporuka za upravljanje umama kako Preporuke za upravljanje umama,
bi bile u skladu sa klimatskim promjenama. revidirane u 2006 (sic), ponovo revidirati
14
da bi ukljuile specifine preporuke za
upravljanje i korienje uma.
Evaluacija uticaja klimatskih promjena e biti Politike klimatskih promjena moraju biti
ukljuena u dugorono planiranje regionalnih i promovisane u regionalnim planovima za
urbanih struktura. korienje zemljita, lokalnim planovima i
aktivnostima regionalnih uprava.
Industrijski proces
Ubrajanje adaptacije i mitigacije klimatskih Industrije treba da imaju detaljan plan
promjena u dugoronim pregledima raznih implementacije za klimatske promjene.
industrijskih sektora.
Zgrade
Klimatske promjene e biti ukljuene u dugorono
planiranje i istraivake aktivnosti u
graevinskom sektoru.
Transport
Ukljuiti klimatske promjene u sektor dugoronog
planiranja transporta.
Drugo
Anticipatorni sistemi i sistemi upozorenja na Meteoroloki institut odrava i razvija
ekstremne dogaaje. nekoliko observacionih sistema i sistema
upozoravanja vezanih za informacije o
vremenu i vjetru.
Drugi djelovi ovog dokumenta daju preciznije indikacije potencijalnih mjera mitigacije i
adaptacije u vezi sa klimatskim promjenama, a pregled istih je prikazan ispod.
U poglavlju 4 (Scenariji sektoralnih projekcija emisija), scenariji emisija ukljuuju
djelove sa postojeim mjerama (SPM) i sa dodatnim mjerama (SDM). SDM sadre
mjere koje e uticati na emisije kako bi iste bile potpuno usklaene sa nacionalnim
standardima kvaliteta vazduha i standardima Evropske unije. Pretpostavlja se da e
dodatne mjere biti promovisane u okviru NSKP-a1. Poglavlje 5 NSKP-a (Mitigacija)
takoe navodi i dodatne mjere za razliite sektore.
Dodatne mjere koje se razmatraju pod NSKP-om su predstavljenje u Tabeli 2.
Tabela 2 Dodatne mjere mitigacije promovisane NSKP-om
Energetika
Prestanak korienja termoelektrane na ugalj (TE Pljevlja I);
Uee u EU-ETS;
Konverzija ili gorenje biomase (dodatna opcija);
promijeniti nain korienja postojeih postrojenja za proizvodnju elektrine energije
(prioritet dati istim postrojenjima koja koriste obnovljive izvore energije) (dodatna
opcija);
Postojeoj TE Pljevja I ograniiti radno vrijeme (20.000 sati rada) u okviru Horizon 2018-
1U vezi sa scenarijom dodatnih mjera tekst navodi da moraju postojati mjere koje e uticati na emisije tako
da iste budu u skladu sa nacionalnim standardima kvaliteta vazduha kao i standardima Evropske unije.,
kao i da ukljuuju planirane politike i mjere koje imaju realnu ansu da budu pravovremeno usvojene i
primijenjene kako bi se smanjila emisija GHG.
15
2023 projekta (dodatna opcija);
TE Pljevlja II putanje u rad u 2020. (dodatna opcija);
Direktna regulacija termoelektrane (regulisan vijek trajanja, regulisano postepeno
gaenje);
Regulisana promjena u bilansu izmeu ponude i potranje (performans standard za cijelu
flotu u vezi sa emisijom GHG, regulisano poveanje kapaciteta obnovljivih izvora
proizvodna kvota obnovljive energije, smanjenje potranje);
Uticati na trite putem cijena (promjena cijena goriva, cijena ugljenika, ukidanje
subvencija za fosilna goriva).
Proizvodnja i graevinarstvo
Kogeneracija e predstavljati 40% toplote stvorene u proizvoakim granama; gorivo e

biti potpuno zamijenjeno prirodnim gasom;
Solarna toplotna energija i tradicionalna biomasa e zamijeniti do 20% uglja i TNG koji se
koriste za proizvodnju toplotne energije;
Industrijska oprema i sistemi e biti visoko-efikasni;
Postojae usluge energetske efikasnosti za mala i srednja preduzea;
Uvesti komplementarne politike kako bi se podrala industrijska energetska efikasnost;
vri standardi emisije koji su u sladu sa direktivama Evropske unije u vezi sa ivotnom
sredinom i usvajanje uputstava navedenih u EU IPPC BREF dokumentima;
Poveati usvajanje ISO 14000, EMAS, CDM;
Usvajanje novih i istijih tehnologija u okviru industrijskih politika;
Instalacija neselektivne katalistike redukcije (NSKR) u pogonima za sagorijevanje u
proizvodnim postrojenjima.
Transport
Poveanje teretnog eljeznikog saobraaja za dodatnih 20% u odnosu na postojee mjere

u pogledu ukupnog teretnog saobraaja;
Poveanje udjela teretnog saobraaja elektrinom eljeznicom za dodatnih 10% u odnosu
na scenario 's postojeim mjerama' u pogledu udjela teretnog saobraaja elektrinom
eljeznicom u okviru ukupnog teretnog eljeznikog saobraaja;
Unutar-gradski (lokalni) prevoz;
Uvoenje elektrinih vozila;
Poveanje udjela autobusa u ukupnom unutar-gradskom prevozu do 50%;
Poveanje udjela putnika koji koriste javni prevoz do 30% u odnosu na one koji koriste
prevoz automobilima;
Uvoenje autobusa koji koriste kompresovane prirodne gasove u javnom prevozu sa
udjelom od 5%;
Uvoenje obaveznih standarda efikasne potronje goriva za vozila;
Uvoenje mjera za poboljanje efikasne potronje goriva za vozila;
Uiniti djelove vozila koji nijesu dio motora efikasnim u smislu utroka goriva;
Ekoloka vonja;
Efikasnost transportnog sistema.
Stambeni sektor
15% ukupne energije potrebne za grijanje prostora e se snabdjevati iz sistema grijanja na
16
moderne oblike biomase;
10% ukupne energije potrebne za grijanje prostora e se snabdjevati daljinskim sistemom
grijanja;
20% ukupne energije potrebne za grijanje prostora e se snabdjevati iz kotlova s
prirodnoim gasom;
20% ukupne potrebe za toplom vodom e se snabdjevati putem solarnih termalnih
sistema;
15% ukupne potrebe za toplom vodom e se snabdjevati putem sistema grijanja na
20% ukupne potrebe za toplom vodome se snabdjevati putem kotlova na prirodni gas;
10% ukupne potrebe za toplom vodom e se snabdjevati daljinskim sistemom grijanja
preko kotlova na loenje;
30% ukupne energije potrebne za kuvanje e se koristiti preko TNG pei;
20% ukupne energije potrebne za kuvanje e se koristiti preko pei na prirodni gas.
Poslovni sektor
Smanjenje potranje specifine toplote po kvadratnom metru na 80 kWh/m2 godinje;
16% ukupne energije potrebne za grijanje prostora e se snabdijevati iz sistema grijanja na
18% ukupne energije potrebne za grijanje prostora e se snabdijevati putem kotlova na
prirodni gas;
% ukupne energije potrebne za grijanje prostora e se snabdijevati daljinskim sistemom
grijanja (% nije specificiran);
16% ukupne energije potrebne za grijanje prostora e se snabdijevati iz sistema grijanja na
18% ukupne energije potrebne za grijanje prostora e se snabdijevati putem kotlova na
prirodni gas;
% ukupne energije potrebne za grijanje prostora e se snabdijevati daljinskim sistemom
grijanja;
% druge toplotne energije koja se koristi u uslunom sektoru e se snabdijevati putem TNG
kotlova (zamjenom preostalih uljanih kotlova);
50% ukupne potrebe za toplom vodom e se snabdijevati putem solarnih termalnih
sistema;
Smanjiti potranju specifine energije po metru kvadratnom koja se koristi za klimatizaciju
na 50 kWh/m2 godinje;
Uvoenje Obaveznog standarda izgradnje i Minimalnog standarda za energetske
performanse (MEPS);
Zgrade sa nultom energetskom potronjom;
Poboljati energetsku efikasnost u postojeim zgradama;
Uvoenje EE oznaka i sertifikata;
Energetske karakteristike dijelova zgrade i sistema u zgradama;
minimalne energetske karaktristike i oznake za aparate i opremu;
Uvesti testove standarda i protokole za mjere za sve kune aparate i opremu;
Uvesti trine politike transformacije za kune aparate i opremu;
17
Postepeno gaenje neefikasne rasvjete;
Koristiti energetski efikasnu rasvjetu;
Prikupljati podatke i indikatore;
Strategije i akcioni planovi;
Konkurentno trite energije sa odgovarajuim regulativama;
Privatno investiranje u oblasti energetske efikasnosti;
Praenje, sprovoenje i evaluacija projekta.
Industrijski procesi
Ukljuivanje KAP-a u EU-ETS emu (Model trgovine emisijama);
Bolja procesna kontrola KAP-a (dalja poboljanja u smanjenju duine trajanja efekta anoda,
kao i brojnih drugih efekata);
Usvajanje vrih standarda emisija u skladu sa direktivama EU u vezi sa ivotnom
sredinom;
Usvajanje smjernica predvienih u EU IPPC BREF dokumentima;
Poveati usvajanje ISO 14000, EMAS, CDM;
Usvajanje novih i istijih tehnologija u industrijskom procesu;
Instalacija NSKR-a u pogonima za sagorijevanje u proizvodnim postrojenjima.
Sektor rastvaraa
Usvajanje proaktivnog pristupa redukciji korienja rastvaraa u skladu sa najboljim

meunarodnim praksama i praksama Evropske unije.
Poljoprivredni sektor
Poboljanje stonog fonda prelaskom na holtajn rase kao prikladnije u odnosu na emisije
metana;
Naglasak na razvoj stoarstva radije nego usijeva i itarica;
Jaanje proizvodnje vinske industrije kao sektora koji je veoma pozitivan za izvoz;
Razvoj stone trine strategije za halal klanje jagnjadi za trite Bliskog istoka;
Naglasak na dobre prakse upravljanja otpadom ivotinjskog porijekla, u skladu sa
veterinarskim praksama Evropske unije;
Poboljan sistem upravljanja premazivim ubrivom putem izgradnje vezanih zavezaka koji
bi donijeli na povrinu zagaenje podzemnih voda.
Korienje zemljita, promjene korienja zemljita i umarstvo (LULUCF)
Dodatne mjere nijesu predloene, iako je pomenuto da e mjere biti predviene u okviru
Strategije sa planom razvoja uma i umarstva- Nacionalne umarske strategije.
Otpadni sektor
Implementacija energane na otpad za komunalni vrsti otpad, umjesto odlaganja otpada na
deponiju;
Kombinirati anaerobnu digestiju sa kogeneracijom (CHP) kao alternative za odlaganje
otpada na deponije;
Odvajanje biorazgradivog otpada sa deponija za ponovno korienje kao kompost ili za
anaerobnu digestiju.
18
U odnosu na adaptaciju na klimatske promjene, nekoliko mjera je preporueno
prema sektorima. Ove mjere su preuzete iz Druge nacionalne komunikacije Okvirne
konvencije Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama.
Tabela 3 Mjere adaptacije koje promovie NSKP
Vodeni resursi
Pojaati mreu mjernih stanica za hidrologiju i meteorologiju u Crnoj Gori;

Bolja koordinacija izmeu Vlade, Agencije za zatitu ivotne sredine i ZHMS-a kako bi se
osigurao rad Nacionalne arhive sa podacima kvaliteta vode da bi se isti uvali i bili
dostupni;
Podrka je potrebna nadlenim agencijama za korienje instrumenata geografskog
informacionog sistema (GIS) i identifikovanje potreba u vezi sa ivotnom sredinom u
Crnoj Gori putem GIS-a;
Harmonizovati standardne setove podataka, jasno definisati odgovornosti i vlasnitvo
specifinih setova podataka kao i procedura za kontrolne verzije podataka i nivo
auriranja sa posljednjim razmjenama podataka izmeu institucija;
Studija podzemnih voda u Crnoj Gori i GIS mapiranje hidrogeolokih granica podzemnih
voda koje se koriste za snabdijevanje vodom;
Vodeni informacioni sistem i opcije potrebne za implementaciju boljeg softvera za
informacioni sistem za vode/katastre, tj. Water Ware, WISYS ili WISKI. Odluiti u vezi sa
strukturom informacionog sistema za vodu/katastre.
Poljoprivreda
Postoji potreba za naunim istraivanjem uticaja klimatskih promjena na zemljoradnju i

na razliite usjeve;
Potrebno je koristiti sorte i hibride raznih nivoa zrelosti kako bi se izbjegli djelovi godine
koji su najmanje povoljni;
Potrebno je razviti sistem navodnjavanja i razvodnjavanja kako bi se regulisala koliina
vode u osnovnom sistemu;
Postoji potreba za smanjenjem obrade zemljita, dubokog oranja, pokrivanja povrine
zemljita biljnim ostacima, promjene gustine etve i sadnje kako bi se ouvala odreena
koliina vlanosti u zoni korijenskog sistema;
Postoji potreba za ranom primjenom ljekova protiv tetoina i insekata;
Potrebna je promjena u upotrebi ubriva, tj. koliine i vremena primjene;
Postoji potreba da se uspostavi fleksibilniji poljoprivredni sistem kako bi se smanjile
posljedice klimatskih promjena;
Postoji potreba za nacionalnim politikama upravljanja suom.
Stoka
Postoji potreba za naunim istraivanjem uticaja klimatskih promjena na stoku i regione

koji su povoljni za odreene rase i tipove stoke;
U toku procesa uzgoja stoke mora se obratiti panja na one vrste stoke koje su manje
osjetljive na toplo vrijeme i mogu toplotni udar;
Potrebno je obezbijediti adekvatne uslove za stvaranje novih klimatskih uslova i za
19
korienje novih tehnologija koje ukljuuju upravljanje ishranom i obraaju panju na
ventilacione sisteme, temperaturu i kontrolu vlanosti u talama;
Potrebno je organizovati savjetodavne aktivnosti sa ciljem obrazovanja proizvoaa u
primjeni novih tehnikih promjena;
Kao prevenciju ili usporavanje klimatskih promjena, treba predloiti izgradnju
tenkova/jama za digestore na farmama za proizvodnju ubriva putem biomase kako bi se
ista koristila za proizvodnju energije kompostiranje otpada sa farmi;
Potrebno je obezbijediti finansijsku podrku za istraivake programe.
umarstvo
Upravljanje umama u blizini prirode osnovna stabilnost umskih osnova;
Poveati udio visoko-produktivnih prirodnih uma u odnosu na manje produktivne;
Prirodna regeneracija kao osnovno opredjeljenje za uzgoj uma, adekvatna podrka sa
poumljavanjem u nedostatku prirodnog podmlaivanja;
Korienje autohtonih vrsta u poumljavanju;
Podsticanje mjeavine umskih osnova, sa posebnom panjom na ouvanje selektivnih
sastojina bukve, jele i smre (sastojina razliitih starosti);
Ouvanje bazena gena uma, posebno putem zatite kljunih stanita i vrsta, kao i
ivotinja i biljaka koje ive u umama;
Razviti mjere za zatitu uma od umskih poara (sa naglaskom na prevenciju i brzo
reagovanje u sluaju poara);
Raditi na poboljanju logistike za vatrogasce: drumske infrastrukture, protiv-poarnih
linija, ukloniti zapaljive materijale iz uma, formirati take sa materijalom za poare,
intenzivne kontrolne aktivnosti u umama u toku suvog perioda;
Uspostavljanje umskog reda poslije sjee, adekvatna i pravovremena rehabilitacija
spaljenih podruja;
Izgradnja i fukncionisanje izvjetavanja i usluga prognoziranja zatite uma, definisanje
indikatora ivotne sredine koji bi ukazali na postojee promjene u umskim
ekosistemima.
Obala i obalno podruje
Preporuke za veliinu zona plavljenja i ranjivosti obale:
o Potrebno je, u sadanjosti i u blioj budunosti, u vezi sa zonama plavljenja,
primijeniti scenario koji omoguava poveanje nivoa vode do 96 cm;
o Potrebno je sprovesti procjenu ugroenosti podruja u odnosu na proirenje
odvajanja obale, projekat CAMP preporuuje da je najrealnija i najvjerovatnija
situacija u kojoj se projekcija nivoa mora svodi na 62 cm do kraja 21. vijeka;
Analiza malih rijenih tokova:

o Potrebna je dalja analiza velikih vodenih tijela na obali;
o Potrebno je mapirati podruja ugroena velikim vodenim povrinama i potrebno je
razumjeti mogunosti za organizaciju osmatrakog sistema (monitoringa) na
prioritetnim tokovima od strane hidrolokih servisa ZHMS-a i nadlenih optinskih
slubi;
o Posebna panja se mora obratiti na definisanje erozivnog potencijala ovih tokova,
kako radi zatite deponovanog nanosa tako i radi potencijalnog uticaja sedimenata
na ouvanje plae.
20
Zdravlje
Potrebno je sprovesti bio-meteoroloke prognoze kako bi se obezbijedilo pravovremeno

upozorenje o povoljnim i nepovoljnim uticajima vremena na ljude, posebno na hronine
bolesnike;
Potrebno je uspostaviti sistem pravovremenog upozorenja na toplotne talase i hladne
talase;
Potrebno je uraditi bio-klasifikaciju odreenih vremenskih uslova, prikupiti podatke i
arhivirati ih: prikupiti podatake putem upitnika o bio-meteorolokim reakcijama kao i
putem evidencija hitne pomoi za koje postoji dokazana korelacija sa bio-
meteorologijom. Uloga Instituta e biti prikupljanje, sortiranje i analiziranje podataka i
njihova validacija, zajedno sa Zavodom za hidrometeorologiju i seizmologiju.
Pored ovoga, NSKP (Poglavlje 7) navodi relevantne propise Evropske unije o klimatskim
promjenama koje je potrebno primijeniti (ukljuujui i one koje se odnose na
monitoring, EU ETS, Odluku o podjeli napora za smanjenjem emisija gasova sa efektom
staklene bate, Pravilnik o pojedinim fluorisanim gasovima, Uredbu o substancama koje
oteuju ozonski omota i Propis o emisijama CO2 iz automobila i kombija).
21
4. Kljuni aspekti u vezi sa ivotnom sredinom
Kljuna pitanja u vezi sa NSKP-om su identifikovana u toku scoping faze i potvrena na
scoping radionici. Ova pitanja su kasnije izmijenjena u odnosu na 4. nacrt NSKP-a.
Kljuna pitanja identifikovana na ovaj nain se mogu podijeliti u sljedee tri kategorije:
1. Potencijalni uticaji aspekti koji se promoviu u okviru NSKP-a mogu imati
znaajne negativne uticaje na ivotnu sredinu;
2. Proputene prilike aspekti koji bi se mogli promovisati kako bi se bolje radilo
na smanjenju klimatskih promjena (KPS) i adaptacije na klimatke promjene
(KPA), ali koji nijesu predstavljeni u NSKP-u;
3. Jaanje uticaja aspekti sa pozitivnim uticajima ali koji moraju biti dalje
razvijeni kako bi se iskoristile njihove prednosti.
Sljedea kljuna pitanja su prvobitno identifikovana (dui opis ispod):

1. Potencijalni uticaji izvedeni promocijom termalnih termoelektrana kao dijela
energetskog miksa (visoki prioritet);
2. Potencijalni uticaji izvedeni promocijom dodatnih hidroelektrana (visoki
prioritet);
3. Mogunosti za poveanje pozitivnih uticaja putem promocije solarne energije
(fotonaponske i toplotne) (srednji prioritet);
4. Potencijal za poveanje pozitivnih uticaja putem promocije biomase kao izvora
energije (nizak prioritet);
5. Mogunosti vezane za promociju sistema od otpada do energije (srednji
prioritet);
6. Mogunosti i potencijalni rizici vezani za promociju snage vjetra (srednji
prioritet);
7. Mogunosti vezane za promociju alternativnih vidova gradskog prevoza (nizak
prioritet);
8. Potencijalni uticaji vezani za proizvodnju bio-etanola i potencijalno poveanje u
korienju pesticida (nizak prioritet).
Za svako od kljunih pitanja dato je objanjenje za izbor i povratne informacije od strane

zainteresovanih strana u toku scoping radionice.2
2Kljuna pitanja (ili elementi u okviru kljunih pitanja) koji su odbijeni kao rezultat radionice sa
zainteresovanim stranama i/ili revizije na osnovu novog nacrta NSKP koje nijesu ovdje pomenute.
22
Tabela 4 Glavna NSKP pitanja
Pitanje Zapaanje Stavovi izraeni u toku scoping konsultacija

Energetski sektor
Promovisanje NSKP se odnosi na SRE (Strategija razvoja energetike) koja SRE je bila predmet SPUS procesa koji se faktiki
termoelektrane kao promovie drugi blok termoelektrane Pljevlja. Evropska sloio sa ovim prijedlogom zbog toga to bi drugi blok
dijela energetskog unija promovie izbjegavanje uglja. Sklad sa politikama termoelektrane zamijenio postojei i visoko-zagaujui
miksa potencijalni Evropske unije (i politikama Evropske energetske izvor energije.
uticaji zajednice) nije jasan. Ministarstvo ekonomije (ME) podrava korienje
[Preliminarno Termoelektrana bi trebalo da bude u skladu sa standardima najboljih moguih mjera (NMM) za novu
rangiranje: visoki Evropske unije za vazdune emisije. termoelektranu. Postoji i Izvjetaj o SPUS za Detaljni
prioritet] Zatvaranje postojee termoelektrane i eleminacija prostorni plan za drugi blok termoelektrane koji se
sagorijevanja uglja na nivou domainstava bi unaprijedilo bavi ovim pitanjima. Nije jasno da li je PUS sproveden.
kvalitet vazduha. Termoelektrana treba da ima i Takoe postoji i Plan kvaliteta vazduha za Pljevlja
kogeneraciju kako bi snabdijevala toplotom lokalnu (februar 2013.) koji se detaljno bavi ovim pitanjima.
zajednicu, ali nije jasno ko e plaati trokove infrastrukture ME je potvrdilo da podrava korienje drugog bloka
niti koji mehanizmi e omoguiti da ova opcija bude jeftinija termoelektrane za daljinsko grijanje.
od direktne kupovina uglja.
Promovisanje NSKP razmatra hidroelektrane na Morai i Komarici. Postoji nezavrena SPUS za detaljni prostorni plan
dodatnih Hidroelektrana na Morai je posebno kontroverzna. hidroelektrane na Morai (studija iz 2010.g. izraeiva
hidroelektrana Utjecaji e ukljuivati tipine utjecaje do kojih dolazi kod koje je tvrtka COWI), koja predlae da se smanji broj
potencijalni uticaji zahvata zadravanja vode kao npr. utjecaj na floru i faunu, kaskada sa 4 na 2 i da se redukuju njihova visina i
[Preliminarno remeenje ivotnih uslova za akvatiku faunu ili promjena lokacija zbog znaajnih uticaja na lokalne ekosisteme.
rangiranje: visoki reima protoka nanosa u delti. ME sada razmatra druge alternative.
prioritet] SRE ne uzima u obzir potenijalne uticaje klimatskih Nisu dobavljene informacije o kaskadama na Komarici.
promjena na dostupnost vode u budunosti koji bi mogli ZHMS ima studiju koja potvruje da je mogu problem
ugroziti kapacitete proizvodnje elektrine energije. sa snabdijevanjem vodom kao posljedica klimatske
23
Nepravilan rad kaskada bi mogao pogorati poplave i sue promjene.
(ukoliko je proizvodnja energije prioritetizovana u odnosu ME je obvezan onemoguiti da rad HE dovede do
na zatitu od upravljanja poplavama i suom). pogoranja poplavnih i sunih dogaaje, pa e ova
Ako hidroelektrina snaga treba da postane jedan od glavnih razmatranja uvrstiti u planiranje hidroelektrane na
buduih izvora proizvodnje energije za itavu zemlju, postoji koju se odnose.
potreba da se strategijski identifikuju podruja koja ne
dolaze u obzir ('no-go areas') (npr. integritet kljunih
ekolokih koridora).
Promovisanje solarne Solarna snaga (FN i toplotna) se promovie pod NSKP-om i Korienje solarne energije je ogranieno na toplotne
energije ve je privukla panju Vlade. sisteme.
(fotonaponske + Zajmovi u prolosti (ukljuujui subvencije za solarne ME je potvrdilo da je feed-in tarifa (postepenog
toplotne) jaanje termalne sisteme) nijesu bili uspjeni. korienja) relativno visoka - iznosi 0,15 po KWh i da
uticaja tehnika podrka postoji, ali da takoe postoji i niska
Samo dvije optine (Podgorica i Budva) zahtijevaju od novih
[Preliminarno zgrada da imaju solarne ploe. potranja solarnih ploa. Ovo se dogaa iz dva razloga:
rangiranje: srednji teko je dobiti zajmove da se pokriju poetni
Ispravni mehanizmi se moraju uspostaviti kako bi promocija
prioritet] investicioni trokovi, a postojei sistem podstie
solarne energije bila uspjena. Ovo moe da se sastoji od
korienje solarne energije samo u odreenim
prave mjeavine subvencija, tehnike pomoi (koja sada
prostorijama i ne dozvoljava prodaju ove energije na
postoji) i revizija regulatornih obaveza i administrativnih
mrei.
formalnosti (kojih je sada previe) kako bi se garantovao
otkup energije i povezivanje na mreu koja e ohrabriti Predstavnik Podgorice je napomenuo da su instalirali
korienje (kao u sluaju Podgorice i Budve), od strane solarne ploe na njihovim zgradama kao demonstraciju
domainstava, hotela, javnih zgrada (kancelarija, kola, projekta, ali da ne mogu da ih poveu (iako su
bolnica). pokuavali ve tri godine) sa mreom zbog pravnih,
administrativnih i tehnikih problema.
U budunosti, korienje solarne energije bi trebalo da bude
ogranieno na krovove i izgraene povrine kao to se Ministarstvo poljoprivrede ima iskustva sa
trenutno zahtijeva zakonodavstvom. korienjem 300 instaliranih solarnih ploa u naseljima
u planinskim podrujima koje se ne mogu povezati sa
mreom.
24
Promovisanje biomase NSKP ima vanu komponentu vezanu za promociju biomase Navodno nijedan od postojeih sistema ne radi.
jaanje uticaja (peleta- ogrijevno drvo ) za sisteme grijanja.
[Preliminarno Postoji jedna fabrika koja proizvodi pelet, ali se on uglavnom
rangiranje: nizak izvoze.
prioritet]
Zbog znaajne koliine uma u zemlji, ne postoji problem sa
odrivou izvora biomase.
Ne postoje planovi za sakupljanje biomase radi korienja u
energetske svrhe.
Sistemi grijanja na biomasu su isprobani na nekoliko
lokacija.
Pelet je skup i uglavnom nije priutiv domainstvima, a osim
toga i tehnologija je veoma skupa. Trokovi domainstava su
vani kako bi se ustanovio izvor energije koji biraju.
Sistemi od otpada do NSKP nema ni jednu specifinu taku koja se odnosi na Ova opcija se razmatra u okviru SPUS Plana za
energije proputene proizvodnju otpada putem dobijanja biogasa iz deponija, to upravljanje otpadom Crne Gore.
prilike predstavlja proputenu priliku.
[Preliminarno
rangiranje: srednji
prioritet]
Snaga vjetra NSKP prua i optu podrku za snagu vjetra. Ne odnosi se na Snaga vjetra (na unutranjim podrujima i u van
Mogui jak rizik van obalno podruje. obalnom podruju) bi se mogla promovisati putem
Trenutno postoje samo dvije farme vjetra (Moura, Krnovo), procesa strategijskog planiranja koje uzima u obzir
a vie farmi vjetra nije planirano o ovom trenutku. Meutim, potencijal vjetra kao i mogue rizike za ivotnu
nekoliko investitora sada sprovode lokalna mjerenja sredinu.
kretanja vjetra kako bi ustanovili izvodljivost moguih
projekata.
25
Ne postoji plan da se razviju van obalne farme vjetra prije
2030, ali ME poinje da istrauje ovu oblast.
Sektor transporta
Promocija NSKP (i Ministarstvo saobraaja) fokusiraju svoje napore na U sluaju proizvodnje etanola, potrebno je obratiti
alternativnih vidova promociju elektrinih i hibridnih vozila, a dozvoljavaju samo panju na upravljanje ostacima otpada (komina ima
gradskog prevoza uvoz vozila s gorivom Euro 5 standarda (proizvedenih visoku koliinu biohemijske potranje kiseonika (BOD)
proputene prilike poslije 2011). i veoma je kisela).
[Preliminarno Postoji preliminarni plan za proizvodnju etanola (kao Postoji velika razlika u potrebama za prevozom.
rangiranje: nizak biogoriva) koji je sporedni proizvod proizvodnje vina. Javni prevoz je u toku veeg dijela godine ogranien
prioritet] Meutim, promocija alternativnog gradskog prevoza, geografskim karakteristikama zemlje, ogranienom
odnosno javnog transporta i staza za bicikliste nije gustinom populacije i nepredvidljivom frekvencijom
pokrivena . potranje. Stoga, javni prevoz je faktini nepostojei, a
Sistematske sugestije za promociju javnog prevoza i uglavnom je jeftinije platiti taksi. Nikakva panja se ne
biciklizma postoje u Podgorici, ali jo uvijek nijesu posvjeuje potrebama povezanosti raznih vidova
primijenjene. transporta npr. parking mjesta za taksije i javnog
prevoza itd.
S druge strane, turistika podruja u toku jeka sezone
imaju znaajnu potranju. Neki gradovi, npr. Perast,
imaju dobro iskustvo sa ekonomski samo-
finansirajuim preduzetnikim inicijativama sa
elektrinim vozilima koji obezbjeuju javni prevoz za
turiste. Meutim, zakrenost ograniava pouzdanost
reda vonje.
Gradski biciklizam je ogranien zbog ograniene
podjele putanja za bicikliste.
Poljoprivreda
26
Potencijalno Korienje agrohemikalija je na veoma niskom nivou u Crnoj Plan razvoja ruralnih podruja koji se upravo finalizuje
poveanje u korienju Gori. ukljuuje mnoge agroekoloke mjere koje se bave i
pesticida - Crna Gora ima politiku promocije organskih proizvoda tako promjenom klimatskih uslova u skladu sa posljednjim
potencijalni uticaji da se oekuje smanjenje korienja pesticida. revizijama Zajednike poljoprivredne politike (ZPP).
[Preliminarno NSKP promovie bolju kontrolu napasti, ali ne precizira
rangiranje: nizak mehanizme za ovaj proces to bi moglo podrazumijevati
prioritet] pesticide, a to je u suprotnosti sa poljoprivrednim
politikama.
Crna Gora je izradila Kodeks dobre poljoprivredne prakse
(DPP) koji se mora pratiti da bi se dobila pomo od drave.
27
5. SPUS cijevi i indikatori
Predloeni su SPUS ciljevi i indikatori koji e biti korieni u analitikoj fazi SPUS-a.
Oni e biti zavreni i prilagoeni u toku analize postojeeg stanja.
Ovi ciljevi i indikatori su bazirani na nacionalnim politikama u oblasti ivotne sredine
kao i na procjeni strunjaka.
Relevantni ciljevi/indikatori iz nacionalnih strategija su predstavljeni u Tabeli 5 ispod.
Oni su korieni kao baza za SPUS ciljeve.
Taela 3 Strategijski ciljevi/indikatori na bazi nacionalnih politika
Nacionalni razvoj
Ubrzati ekonomski rast i razvoj i smanjiti regionalne razvojne nejednakosti.
(Nacionalna Strategija za odrivi razvoj, cilj politika 1)
Smanjiti siromatvo; obezbjediti jednakost u pristupu uslugama i resursima.
Osigurati efikasnu kontrolu i smanjenje zagaenja, kao i odrivo upravljanje prirodnim resursima.
Odravanje kulturnog diverziteta i identiteta.
Poljoprivreda i razvoj ruralnih podruja
Odrivo upravljanje resursima, stabilno i odrivo snabdijevanje bezbjednom hranom, obezbjeenje
adekvatnog ivotnog standarda za ruralno stanovnitvo.
(Pravci razvoja Crne Gore 2013-2016)
Obezbjeivanje stabilne i prihvatljive ponude bezbjedne hrane u pogledu kvaliteta i cijena
(bezbjedna hrana).
(Strategija razvoaj poljoprivrede i ruralnih podruja, cilj 2)
Obezbjeivanje primjerenog ivotnog standarda za seosko stanovnitvo, uz ouvanje tradicionalnih
vrijednosti (adekvatan ivotni standard i ruralni razvoj).
(Strategija razvoja poljoprivrede i ruralnih podruja, cilj 3)
Zatita zemljita kao ekolokog resursa i resursa proizvodnje, prevencija erozije, zagaenja i drugih
oblika degradacije.
(Strategija razvoja poljoprivrede i ruralnih podruja, radni cilj 2)
Zatita vodenih resursa od mogueg zagaenja.
(Strategija razvoja poljoprivrede i razvoja ruralnih podruja, cilj 1, radni cilj 3)
Uoptena prevencija rizika za biodiverzitet.
(Strategija razvoja poljoprivrede i ruralnih podruja, cilj 1, radni cilj 4)
Zatita i prevencija gubitka agro-biodiverziteta genetskih resursa u biljnoj i stonoj proizvodnji.
Odravanje predjela u njihovoj estetskoj funkciji i funkciji koja slui razvoju turizma.
Energija
Zadovoljenje energetskih potreba kroz minimalne ekonomske trokove u sistemima proizvodnje,
snabdijevanja i minimalan uticaj na ivotnu sredinu; povedanje energetske efikasnosti, povedanje
pouzdanosti i kvaliteta snabdijevanja elektrinom energijom, zatita ivotne sredine tokom cijelog
trajanja proizvodnje elektrine energije
.
(Pravci razvoja Crne Gore 2013-2016)
Bruto proizvodnja elektrine energije iz elektrana za obnovljive izvore energije (OIE): 7,37%
poveanje (2020 u odnosu na 2008) i 0,57% poveanje (2030 u odnosu na 2020).
28
(Strategija razvoja energetike do 2030- Zelena knjiga- konani nacrt)
Udio OIE u konanom utroku energije: 4,16% poveanje (2020 u odnosu na 2008) i -0,68% (2030
u odnosu na 2020).
CO2 emisije po stanovniku (tCO2/stanovniku): 5,09% poveanje (2020 u odnosu na 2008) i 2,72%
(2030 u odnosu na 2020).
CO2 po jedinici BDP-a (kgCO2/2000): 0,07% poveanje (2020 u odnosu na 2008) i -3,58% (2030 u
odnosu na 2020).
Odravanje, revitalizacija i modernizacija postojee i izgradnja nove infrastrukture za proizvodnju,
prenos i distribuciju energije na principima ispunjenja meunarodnih tehnikih standarda,
energetske efikasnosti, smanjenja gubitaka i negativnog uticaja na ivotnu sredinu.
(Energetska politika Crne Gore do 2030)
Postepeno smanjenje zavisnosti od uvoza energije (i) smanjenjem specifine potronje finalne
energije, i (iii) smanjenjem gubitaka energije od proizvodnje do krajnje potronje..
Postizanje indikativnog cilja za poveanje energetske efikasnosti (EE), koji predstavlja utedu u
iznosu od 9 % prosjene finalne potronje energije u zemlji (bez Kombinata aluminijuma Podgorica)
do 2018. godine. Prelazni indikativni cilj do kraja 2012. godine iznosi 2 %. Nastavak prosjene
godinje utede nakon 2018. godine e biti usklaen sa ciljevima postavljenim na nivou Energetske
zajednice ili EU
Racionalno korienje energije u saobraaju i promocija mjera EE (unapreenje javnog transporta
ukljuujui eljezniki saobraaj, promocija energetski efikasnih i nisko-emisionih vozila, integracija
kriterijuma EE u projekte saobraajne infrastrukture).
Poveanje udjela korienja OIE u saobraaju sa ciljem obezbjeenja dostizanja udjela OIE u
ukupnjoj potronji energije u saobraaju, a u skladu sa obavezama drav.
Poboljanje sistema grijanja i/ili hlaenja u objektima: (i) supstitucijom direktne transformacije
elektrine energije u toplotu i (ii) korienjem novih tehnologija prihvatljivih sa stanovita zatite
ivotne sredine, to podrazumijeva vee korienje OIE i korienje visokoefikasne kogeneracije.
Odrivi razvoj energetike u odnosu na zatitu ivotne sredine i meunarodna saradnja u ovoj
oblasti, naroito oko smanjenja emisije gasova sa efektom staklene bate.
Znaajno smanjenje neracionalne energetske potronje u svim energetskim sektorima.
(Strategija energetske efikasnosti)
Smanjenje negativnog uticaja korienja energije na ivotnu sredinu.
Smanjenje energetskih trokova domainstava i poboljanje komfora, zdravlja i bezbjednosti
stanovnitva, kao i preuzimanje znaajne uloge u poboljanju situacije u kojoj se nalaze
najsiromaniji slojevi stanovnitva.
Smanjenje trokova energije u komercijalnom sektoru i industriji i poveanje njihove
konkurentnosti, odnosno smanjenje visokog energetskog intenziteta po privrednim granama.
Smanjenje trokova energije u javnom sektoru i samim tim smanjenje javnih rashoda.
29
Poboljanje meunarodnih veza kroz uee u aktivnostima vezanim za smanjenu emisiju CO2.
ivotna sredina i umarstvo
Odriva zatita prirode i biodiverziteta, minimiziranje zagaenosti vazduha, buke i zraenja, zatita
kvaliteta vode i istije kanalizacione otpadne vode, upravljanje otpadom
.
(Pravci razvoja Crne Gore)
Zatita i unapreenje svih komponenti biolokog diverziteta, njihovo odrivo korienje i pravedna
raspodjela koristi od upotrebe genetskih resursa.
(Dugoroni cilj 1 Nacionalne strategije biodiverziteta)
Rijeavati osnovne uzroke gubitka biodiverziteta njegovim integrisanjem u sve strukture dravne i
lokalne uprave i drutva. (Revidirani strategijski cilj 1 SBAP)
Smanjiti direktne pritiske na biodiverzitet i promovisati odrivo korienje.
(Revidirani strategijski cilj 2 SBAP)
Unaprijediti stanje biodiverziteta ouvanjem ekosistema, vrsta i genetskog diverziteta. (Revidirani
strategijski cilj 3 SBAP).
Unaprijediti koristi od biodiverziteta i usluga ekosistema za sve.
(Revidirani strategijski cilj 4 SBAP)
Efikasnije koridenje umskih resursa, razvoj usluga u sektoru umarstva, unapreenje
konkurentnosti umarstva, obezbjeenje dugorone otpornosti i produktivnosti uma i drugih eko-
sistema/ouvanje biodiverziteta, unapreenje socijalnih funkcija uma, umskih podruja
.
(Pravci razvoja Crne Gore 2013-2016).
Obezbijediti i poboljati dugoronu otpornost i produktivnost umskih i drugih ekosistema,
kao i odravanje biljnih i ivotinjskih vrsta.
(Nacionalna umarska politika Crne Gore, opti cilj 1)
Upravljanje umama i umskim resursima obezbjeuje odrivo ispunjavanje socijalnih,
ekonomskih i ekolokih funkcija uma.
ume doprinose odrivom socijalnom i ekonomskom razvoju ruralnih podruja.
Odravanje postojeeg optimalnog stanja uma i umskih zemljita.
(Nacionalna umarska politika Crne Gore, izjava 2)
ume imaju bitnu ulogu u borbi protiv klimatskih promjena i prilagoavanju na njih.
(Nacionalna umarska politika Crne Gore, izjava 3)
Poboljanje uslova za divlju faunu u umskim ekosistemima i poveanje brojnosti populacija lovne
divljai i zatienih vrsta. (Nacionalna umarska politika Crne Gore, izjava 7)
Turizam
Primjenom principa i ciljeva odrivog razvoja Crna Gora e stvoriti jaku poziciju globalne
visokokvalitetne turistike destinacije; turizam za stanovnitvo Crne Core obezbijedit e dovoljno
radnih mjesta i rast ivotnog standarda, a drava e ostvarivati prihode na stabilan i pouzdan nain.
(Strateki cilj Strategije razvoja turizma u Crnoj Gori do 2020.g.)
Transport
Minimiziranje negativnog uticaja razvoja transporta i saobraajne infrastrukture na ivotnu
sredinu.
(Osnovni cilj 5 Strategije razvoja saobraaja)
30
Tabela 4 SPUS ciljevi
SPUS ciljevi
Promovisanje ublaavanja siromatva.
Odravanje kulturnog diverziteta i identiteta.
Promovisanje ouvanja tradicionalnih vrijednosti u ruralnim podrujima.
Obezbjeivanje odravanja predjela u njihovoj estetskoj funkciji i u funkciji koja slui razvoju
turizma.
Promovisanje stvaranja pristojnih poslova.
Poboljanje potencijala turizma.
Doprinos poboljanju javnog zdravlja.
Obezbjeivanje odrivog snabdijevanja bezbjedne hrane.
Obezbjeivanje zatite zemljita kao ekolokog resursa i resursa proizvodnje.
Obezbjeivanje zatite biodiverziteta i integriteta ekosistema.
Promovisanje poveanja ekosistema.
Obezbjeivanje integriteta prirodno zatienih podruja.
Obezbjeivanje odravanja sadanje veliine uma i umskog zemljita.
Promovisanje poboljanog pristupa vodi i sanitaciji.
Promovisanje smanjenja proizvodnje otpada.
Obezbjeivanje saglasnosti sa nacionalnim i evropskim standardima kvaliteta vazduha.
Obezbjeivanje zatite kvaliteta vode (povrinskih i podzemnih).
Obezbjeivanje ekolokih vodenih tokova.
Obezbjeivanje dostupnosti vode za ljudsku upotrebu.
Minimizirati konflikte oko nadmetanja za korienja vode.
Obezbjeivanje zatite i prevencije gubitka agro-biodiverziteta genetski resursi u biljnoj i

ivotinjskoj proizvodnji.
Promovisanje poveanja energetske efikasnosti.
Promovisanje poveanja udjela obnovljive energije.
Doprinos smanjenhu emisija gasova sa efektom staklene bate (GHG).
Smanjenje osjetljivosti na klimatske promjene.
31
6. Institucionalni, pravni i okvir politika
Institucionalni okvir
NSKP se prvenstveno bavi energetskim sektorom, glavnim sektorom odgovornim za
emisiju gasova sa efektom staklene bate. Meutim, prijedlozi Strategije imaju dodirnih
taaka sa raznim drugim sektorima, bilo zbog toga jer doprinose emisijama gasova sa
efektom staklene bate ili zbog toga to su posebno osetljivi na uticaje klimatskih
promjena. Drugi sektori od vanosti za NSKP ukljuuju: industriju, vodu, upravljanje
otpadom, ivotnu sredinu, poljoprivredu, transport, turizam i zdravlje. U ovom
kontekstu sljedee zainteresovane strane igraju znaajnu ulogu.
Ministarstvo odrivog razvoja i turizma (MRD) je odgovorno za razvoj i
implementaciju NSKP-a, u ulozi koordinatora. Ovo tijelo ima kljunu nadlenost u oblasti
ivotne sredine i klimatskih promjena. Prvenstveno je zadueno za pripremanje,
koordinaciju, usvajanje i implementaciju odgovarajuih politika, strategija, planova
implementacija i zakonskih akata. U vezi sa pravnim tekovinama Evropske unije, u vezi
sa ivotnom sredinom, MRD ima nadlenosti u sljedeim pod-poglavljima Poglavlja 27
ivotna sredina: horizontalno zakonodavstvo, kvalitet vazduha, klimatske promjene,
upravljanje otpadom, zatita prirode, kontrola industrijskog zagaivanja i upravljanje
rizicima, bukom i hemikalijama.
Nekoliko sektora od vanosti za NSKP su predstavljeni od strane Direktorata pod
nadlenou MRD-a, naime: planiranje (planiranje korienja zemljita); izgradnja
(neke mjere smanjenja klimatskih promjena su vezane za izgradnju standarda i dizajna);
turizam (kljuni sektor za ekonomiju zemlje koja je podlona klimatskim promjenama);
ivotna sredina i klimatske promjene (odgovorni za zatitu ivotne sredine,
ukljuujui potencijalne uticaje koji proizilaze iz implementacije NSKP-a); upravljanje
otpadom i komunalni razvoj (upravljanje otpadom je izvor emisije gasova sa efektom
staklene bate koji takoe nudi mogunosti za proizvodnju energije).
Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja (MPRR) ima kljune nadlenosti i
odgovornosti za poljoprivredu i ratarstvo, kvalitet vode i uopteno upravljanje
kvalitetom vode kao i upravljanje umama i drugim aktivnostima vezanim za korienje
zemjita, promjene u korienju zemljita i umarstvu (LULUCF). Ovo je sve direktno u
vezi sa NSKP-om.
Ovi sektori pripadaju sljedeim odjeljenjima MPRR-a: zamljoradnja i ribarstvo,
umarstvo i lov, vodeni resursi i ruralni razvoj. Pored toga, sljedea semi-autotomna
tijela koja su u nadlenosti MPRR-a su od posebnog znaaja: Direktorat za ume i
Direktorat za vode.
Agencija za zatitu ivotne sredine (AZS) ima vanu ulogu u obezbjeivanju zdrave
ivotne sredine u zemlji. Njene aktivnosti ukljuuju izdavanje dozvola, monitoring
ivotne sredine, analize i izvjetavanje, kao i inspekcije ivotne sredine. Ova Agencija
ima odgovornost za razvoj i odravanje nacionalnog inventara emisije gasova sa
efektom staklene bate, a pored toga predstavlja i nadleno tijelo za voenje aktivnosti
vezanih za zatitu ozonskog omotaa i regulaciju F-gasova.
Kljuno dravno tijelo za implementaciju odrive energije i politike energetske
efikasnosti je Ministarstvo ekonomije (ME). ME ima tri dijela koja su posebno bitna za
32
NSKP: energija, energetska efikasnost i industrija i preduzetnitvo (ovaj sektor je
posebno bitan za opcije mitigacije klimatskih promjena u industriji, ali i opcija
adaptacije koja sadri uticaje na ivotnu sredinu, kao to je proizvodnja bioetanola).
Vlasnitvo nad NSKP-om od strane ME-e je dakle fundamentalno za uspjeh Strategije,
to podrazumijeva i usklaivanje sa Energetskim razvojnim standardom (ERS).
Nezavisna organizacija Regulatorna agencija za energetiku Crne Gore (RAE) regulie
uslove trita energetike i tenih goriva, izdaje garancije za izvore energetike, koja se
proizvodi iz obnovljivih izvora energije ili visoko-efikasnom ko-proizvodnjom i
odravanjem registra izdatih garancija.
Ministarstvo saobraaja i pomorstva (MSP) je odgovorno za usvajanje i
implementaciju saobraajnih politika i sektoralni razvoj. Igra kljunu ulogu u promociji
vozila sa efikasnom potronjom goriva i u usvajanju odgovarajuih standarda. Meutim,
aspekti vezani za transport goriva su pod nadlenou ME, dok su aspekti za javni
prevoz uglavnom pod nadlenou lokalnih vlasti.
Ministarstvo unutranjih poslova (MUP) je odgovorno za prikupljanje informacija
vezanih za drumski prevoz, a ovaj sektor spada pod regulative za monitoring emisija u
sektoru transporta.
Zavod za hidrometereologiju i seizmologiju Crne Gore (ZHMS) je od posebne
vanosti jer je odgovoran za mreu vremenskih stanica i prikupljanje podataka o klimi.
Kao takav, od kljune je vanosti za razumijevanje klimatskih promjena u zemlji, kao i u
razvoju i radu ranih sistema upozorenja za adaptaciju na klimatske promjene (npr.
monitoring poplava).
Ministarstvo zdravlja (MZ) je odgovorno za zdravstvene politike i strategiju. Zdravstvo
je od vanosti za NSKP u odnosu na potencijalne uticaje klimatkih promjena na javno
zdravstvo (npr. u odnosu na poveanu frekvenciju toplotnih udara). U ovom sluaju,
uloga Insistuta za javno zdravlje (IJZ) je od posebne vanosti jer se odnosi na aspekte
kao to su preventivne mjere staranja o zdravlju, monitoring uticaja ivotne sredine na
zdravlje populacije (vazduh, zemljite, buka), planiranje resursa zdravstva, statistike u
zdravstvu itd.
Druge zainteresovane strane od znaaja su Ministarstvo rada i socijalnog staranja
(MRSS), lokalne samouprave (optine) i druge institucije kao to su Zavod za
statistiku Crne Gore (MONSTAT), Agencija za civilno vazduhoplovstvo (ACV),
Univerzitet Crne Gore (UCG) i Crnogorska akademija nauka i umjetnosti (CANU).
Optine igraju vanu ulogu u regionalnom planiranju i razvoju (ukljuujui pripremanje
lokalnih prostornih planova). Nekoliko praktinih inicijativa koje mogu proizai iz
NSKP-a su odgovornost lokalnih samouprava, ukljuujui npr. monitoring
implementacije pravnih odredbi, pripreme i implementacije lokanih programa
energetske efikasnosti.
Znaajne zainteresovane strane u oblasti klimatskih promjena su i poslovna udruenja,
kao to su Privredna komora Crne Gore, Unija poslodavaca i civinog drutva Crne
Gore, kao i nekoliko nevladinih organizacija (NVO).
33
U 2013. rekonstruisani Nacionalni savjet za odrivi razvoj i klimatske promjene
predstavljao je pozitivan razvoj u inter-institucionalnoj koordinaciji politika klimatskih
promjena u Crnoj Gori.
Meutim, adekvatna institucionalna struktura za efikasnu implementaciju politika
klimatskih promjena u Crnoj Gori jo uvijek nedostaje dok glavne nadlene institucije na
dravnom nivou ostaju bez osoblja. Zbog ovoga se administrativni kapaciteti moraju
jaati na centralnom i lokalnom nivou kako bi se rijeila potreba za pojaanom
klimatskom akcijom na odriv nain, a ne samo na osnovi projekat po projekat.
Znaajni napori su potrebni i da se klimatska razmatranja potpuno integriu u sve
odgovarajue politike i strategije.
Okvir politika
Zbog inter-disciplinarne prirode NSKP-a, nekoliko sektorskih politika i instrumenata
planiranja se poklapaju sa implementacijom NSKP-a i analizom potencijalnih posljedica
Strategije za ivotnu sredinu. U nekim sluajevima, NSKP obuhvata mjere politika o
kojima je ve odlueno na sektorskom nivou. Niz kljunih politika i instrumenata
planiranja koji se odnose na NSKP su opisani u daljem tekstu.
Nacionalni plan razvoja 2013-2016 (2013) predstavlja viziju socio-ekonomskog
razvoja, ukljuujui specifine investicije i mjere razvoja. etiri priotitetna sektora za
razvoj koja su identifikovana su: turizam, energetika, poljoprivreda i razvoj ruralnih
podruja i industrija.
Opti cilj Plana po pitanju politaka je takoe definisan. Iako mitigacija klimatskih
promjena nije direktno pomenuta (npr. u smislu redukcije emisija gasova sa efektom
staklene bate), u dokumentu se mogu pronai djelovi u vezi sa zatitom ivotne
sredine, dobrim upravljanjem prirodnim izvorima i energetskom efikasnou. Bez
obzira na nedostatak pominjanja obnovljive energije na nivou ciljeva, Nacionalni plan
razvoja navodi da proizvodnja energije na bazi obnovljive energije ima veoma visok
razvojni potencijal i predstavlja jedan od centralnih podruja za budua investiranja.
Ciljevi kljunih sektora koji se odnose na NSKP su predstavljeni ispod.
Energija Pokriti potranju za energijom po najmanjem ekonomskom troku
u sistemima proizvodnje i snabdijevanja, sa minimalnim uticajem
na ivotnu sredinu, poveati energetsku efikasnost, poveati
pouzdanost i kvalitet snabdijevanja elektrinom energijom,
osigurati zatitu ivotne sredine u toku itavog ciklusa proizvodnje
elektrine energije.
Poljoprivreda i razvoj Odrivo upravljanje resursima, stabilno i odrivo snabdijevanje
ruralnih podruja bezbjednom hranom, osiguranje adekvatnog standarda za ivot
ruralne populacije, poveanje konkurentnosti proizvoaa hrane.
umarstvo Efikasnije korienje umskih resursa, razvoj umskih servisa,
unaprjeenje konkurentnosti umarstva, osiguravanje dugorone
otpornosti i produktivnosti uma i drugih eko-sistema/ouvanje
biodiverziteta, poboljanje drutvenih funkcija uma i umskih
imanja.
ivotna sredina Odriva zatita prirode i biodiverziteta, minimiziranje zagaenja
vazduha, buke i radijacije, zatita kvaliteta vode i istije otpadne
vode u kanalizacionim sistemima, upravljanje otpadom.
34
Transport Visok kvalitet i efikasan prevoz, poveati efikasnost i pokretnost
prevoza, kvalitetan razvoj prevozne infrastrukture, poboljanje
zatite ivotne sredine, poveanje bezbjednosti u prevozu robe i
ljudi.
Izdradnja i stambeni Poboljano prostorno planiranje, visok kvalitet izgradnih proizvoda
prostor (odrivost), konkuretnost graevinskih kompanija i ohrabrivanje
partnerstava, strane investicije, integracija neformalnih naselja u
formalni stambeni sektor, vii standardi energetske efikasnosti i
poveano korienje obnovljivih izvora energije.
Odrivi razvoj je jedan od tri razvojna pravca u zemlji. Pod ovim razvojnim pravcem,
glavni ciljevi su ustanovljeni za kljune sektore. Moemo da se posebno osvrnemo na
minimalnu zatitu ivotne sredine, poveano korienje izvora obnovljive energije i
smanjenu potronju finalne energije za energetski sektor, kao i implementaciju
agroekolokih mjera u sluaju poljoprivrede i sektora razvoja ruralnih podruja.
Nacionalna strategija odrivog razvoja Crne Gore (NSOR) (2007) kao jedan od
optih ciljeva predstavlja obezbjeenje efikasne kontrole zagaenja i redukcije, kao i
odrivo upravljanje prirodnim izvorima. Fokusiranje na ovaj cilj ukljuuje aspekte
ivotne sredine kao i mitigacije klimatskih promjena, kao to se moe vidjeti u
odgovarajuim NSOR performans indikatorima:
% zatiene teritorije kako bi se ouvao biodiverzitet;
povrina zatienih morskih podruja i obalne zone;
potronja vode po glavi stanovnika;
udio otpadnih voda koje se tretiraju;
teritorija pod umama;
gustina turizma na obali;
emisija CO2 po stanovniku;
potronja substanci koje oteuju ozonski omota.
Neki prioritetni ciljevi od znaaja su:

Potpuna integracija ekolokih uslova u razvoju infrastrukturnih projekata i u adaptaciji
regulativa u polju transporta, smanjeno zagaivanje od strane prevoznih sredstava i
poveana bezbjednost u prevozu.
Obezbjeivanje stabilne ponude hrane koja je dobrog kvaliteta poveanjem
konkurentnosti lokalnih proizvoaa i odrivim upravljanjem prirodnim resursima.
Razumno korienje elektrine energije sa poveanjem od bar 10% u energetskoj
efikasnosti do 2010. u odnosu na 2005.
Smanjenje zavisnosti od uvoza energije putem optimalnog korienja dostupnih
nacionalnih resursa sa prioritetom korienja obnovljivih izvora.
Poboljanje ekolokog performansa industrije.
Poveanje podruja nacionalne prirode koji su pod zatitom.
Obezbjeivanje odgovarajue koliine pijue vode dobrog kvaliteta.
Odravanje, a ako je mogue i poboljanje kvaliteta vazduha, posebno u gradskim
podrujima.
Unaprjeenje upravljanja zamljitem i prevencija izvora degradacije zemljita i teta.
Obnavljanje i restauracija degradiranih uma.
Zatita prirodnih i kulturnih predjela.
35
Redukcija zagaenja mora i obalne zone.
Poboljanje kvaliteta ivota koji se odnosi na zdravstvo.
Ouvanje i unaprijeenje javnog zdravstva sa posebnim osvrtom na ugroene grupe.
Prostorni plan Crne Gore do 2020 (2008) predstavlja okvir za prostorni razvoj
teritorije, a u tom cilju definie opte principe i ciljeve (ukljuujui iste na nivou
podruja, pod-podruja, sektora i pod-sektora) razvoja prostora na osnovu odrivog
razvoja.
Kada se radi o NSKP aktivnostima koje se odnose na razvoj nove infrastrukture (npr.
hidroelektrane, farme vjetra), Prostorni plan postaje referentni dokument. Kao to je
navedeno u Planu zadatak Prostornog plana je da potvrdi uslove sektora koji se odnose
na dugoroni prostorni razvoj putem integrisanog, tj. inter-sektoralnog pristupa koji je u
sladu sa optimalnim korienjem prostora kao ogranienog i van svake sumnje
neobnovljivog izvora. Meutim, mora biti napomenuto da Prostorni plan ne zamjenjuje
politike sektora i da pitanja lokalnog planiranja ili sektorskih odgovornosti nijesu
rijeena putem Prostornog plana.
Jedan od optih ciljeva Prostornog plana je obezbjeivanje efikasne kontrole i smanjenja
zagaenja i odrivo upravljanje prirodnim resursima.
Prostorni plan identifikuje kljune konflkte u korienju prostora i svrhu prostora koji
se odnose na NSKP sa ekolokog gledita. Mi moemo da izdvojimo sljedee:
Nekoordinisano planiranje infrastrukturnih sistema neekoordinisani planovi i projekti
sistema infrastrukture stvaraju konflikte i konano vode do neuspjeha u unaprjeivanju
potrebne infrastrukture;
Energija zatita ivotne sredine druga faza izgradnje termoelektrane u Pljevljima treba
da bude uslovljena prethodnim rjeavanjem sadanjih problema ivotne sredine. Izgradnja
nove hidroelektrane takoe moe dovesti do ozbiljnih negativnih posljedica na ivotnu
sredinu, tako da odluke o njihovoj finalizaciji treba donijeti u odnosu na detaljanu i
sveobuhvatanu procjenu uticaja na ivotnu sredinu.
Takoe moemo izdvojiti i injenicu da Prostorni plan promovie razvoj obnovljivih

izvora energije (posebno hidro-energije), gdje je to dozvoljeno prostorom. Principi i
ciljevi za energetski sektor i sektor vezan za ivotnu sredinu su definisani i moraju biti
uzeti u obzir u daljem definisanju razvoja sektora i u njihovoj implementaciji.
Strategija razvoja poljoprivrede i ruralnih podruja (2006). Razvoj poljoprivrednog
sektora je baziran na konceptu odrive zemljoradnje. Jedan od ciljeva politka u ovom
polju je Upravljanje resursima na jedan dugorono odrivi nain, zajedno sa promocijom
poljoprivrede koja je, do najvee mogue mjere, u skladu sa zatitom ivotne sredine
(odrivo upravljanje resursima). Ovo naelo se ogleda i u boljem upravljanju zamljitem
i resursima ivotne sredine kao jednog od kljunih podruja ruralnog razvoja.
Nacionalni program proizvodnje hrane i razvoja ruralnih podruja 2009-2013 je
radni program za implementaciju politika zemljoradnje. Ovaj program obuhvata mjere
za odrivo upravljanje prirodnim resursima, iji je focus na: manje povoljne oblast
(MPO), ouvanje genetikih resursa u poljoprivredi, organsku proizvodnja i odrivo
korienje planinskih panjaka.
36
Treba napomenuti da je Crna Gora razvila Kodeks dobre poljoprivredne prakse3 koji e
pomoi u primjeni mjera politika u skladu sa konceptom odrive poljoprivredne
proizvodnje.
Energetska politika Crne Gore do 2030 definie ciljeve za energetski razvoj i nain na
koji treba da se postignu. Treba istai da je odrivi energetski razvoj jedan od tri
glavna identifikovana prioriteta koja promoviu sklad sa principima zatite ivotne
sredine, energetske efikasnosti i obnovjivih izvora energije.
Strategija razvoja energetike Crne Gore do 2030 (SRE) je kljuni dokument za NSKP
jer su neke od kljunih mjera predloenih od strane NSKP-a u skladu sa SRE-om. Treba
istai da je SRE bio predmet SPUS-a4, a SPUS je, za uzvrat, pomogao da se unaprijedi
ekoloki performans SRE-a. Na primjer, SRE identifikuje mogue infrastrukture za
proizvodnju elektrine energije, ukljuujui drugi blok termoelektrane Pljevlja, kao i
hidroelektranu na Morai.
Meutim, treba imati u vidu da SRE predvia i druge investicije za proizvodnju energije
koji ne spadaju pod one predloene NSKP-om. Na primjer, jednu ili dvije termoeletrane
na Morai, kao i mogunost izgradnje termoelektrane na obali ukoliko investitori nijesu
zainteresovani za izgradnju termoeletrane koja bi zavisila od domaeg uglja.
U odnosu na hidroelektranu, SRE se odnosi na opcije u Komarnici (168 MW), male
hidroelektrane i na mogunost izgradnje drugih hidroelektrana (npr. na rijeci ehotini,
rijeci Pivi, rijeci Trebinjici), iako one nijesu zvanino razmatrani u SRE-u jer se bave
prekograninim vodama. U svakom sluaju, SRE obuhvata pokretanje meunarodnih
pregovora za korienje ovih vodenih tokova za zajedniku proizvodnju hidro-energije i
pregovora za upravljanje vodama.
Izgradnja farmi vjetra, solarna (fotonaponska) energija i biomasa se promoviu od
strane SRE-a iako je razvoj ovih oblasti zapoet.
Drugi aspekti od znaaja SRE-a za NSKP se odnose na razvoj distriktnog grijanja (npr.
povezanog sa termoelektranom Pljevlja) kao i na ko-proizvodnju i energetsku
efikasnost. Pored ovoga, u dokumentu su definisani ciljevi za obnovljivu energiju.
Poglavlje 16 SRE-a je posveeno zatiti ivotne sredine i politikama klimatskih
promjena.
Strategija energetske efikasnosti Crne Gore (2005) je jo jedan kljuni dokument
politika u kontekstu NSKP-a s obzirom na to se NSKP odnosi na nekoliko njegovih
elemenata. Zatita prirodne sredine je ukorijenjena u ovu Strategiju, a jedan od njenih
specifinih ciljeva je redukcija negativnih uticaja korienja energije na ivotnu
sredinu. Ciljevi i aktivnosti u vezi sa energetskom efikasnou su identifikovani na
nivou politika, za zgrade, u industrijskom i u sektoru transporta.
Na institutcionalnom nivou, Strategija daje osnovu za osnivanje crnogorske EE jedinice
(MEEU) u okviru Ministarstva ekonomije.
Akcioni Plan energetske efikasnosti Crne Gore za period 2013-2015 je drugi
Akcioni plan energetske efikasnosti (prvi je pokrivao period 2010-2012), a
3 Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja (2013).

4 Ministarstvo ekonomije (2014).
37
primpremljen je kao odgovor na zahtjeve Evropske unije i Sprorazuma o energetskoj
zajednici. U Planu je izostavljeno uee Kombinata aluminijuma Podgorica (koji je
najvei proizvoa energije u zemlji), zbog tehnolokih limita proizvodnje
aluminijuma.
Ovaj Akcioni plan ima za cilj postizanje efikasnih energetskih ciljeva za Crnu Goru.
Njegovi glavni ciljevi su bazirani na prioritetima navedenim u Zakonu o energetskoj
efikasnosti:
Implementacija Zakona o energetskoj efikasnosti ispunjavanjem i unaprijeenjem
regulatornog okvira i znaajnim unaprjeenjem institucionalng okvira;
Podizanje javne svijesti i unaprijeenje razumijevanja, znanja i kapaciteta pravnih

zahtjeva i dobrih praksi u polju energetske efikasnosti u institucijama javnog sektora,
lokalnim samoupravama, velikim potroaima, strunim organizacijama i drugim
zainteresovanim stranama;
Znaajno unaprijeenje statistikog sistema i sistema monitoring u ovom polju.
Mjere navedene u ovom Akcionom planus se ogledaju i u NSKP-u.

Nacionalna strategija upravljanja kvalitetom vazduha sa Akcionim planom za
period 2013-2016 se bavi mjerenjima u polju upravljanja kvalitetom vazduha,
prepoznavanjem karakteristinih trendova i odreivanjem glavnih izvora zagaenja, kao
i problemima koje treba rijeiti. Ramatra etiri vrste mjera: horizontalne (u vezi sa
institucionlnim i regulatornim okvirom, izradnjom kapaciteta i unaprijeenjem drugih
politika koje obuhvataju pitanja kvaliteta vazduha), preventivne mjere koje imaju za cilj
smanjenje emisija i specifine mjere zatite ozonskog pokrivaa, gasova sa efektom
staklene bate i klimatskih promjena.
Ova Strategija je posebno bitna u odnosu na NSKP razmatranja o proizvodnji toplotne
energije, vidovima transporta i goriva za transport.
Nacionalna strategija biodiverziteta sa Akcionim planom za period 2010-2015
(NBSAP) (2010) Sve mjere NSKP-a koje mogu imati uticaja na ivotnu sredinu
(uglavnom u vezi sa proizvodnjom energije i jo specifinije sa proizvodnjom toplotne
energije i velike koliine hidro-energije) moraju uzeti u obzir navode nacionalnih
politika u vezi sa ivotnom sredinom i biodiverzitetom.
Ova Strategija je pripremljena u kontekstu UN Konvencije o biolokoj raznolikosti
(KBR). Jedan od principla Strategije navodi da drugi, i to posebno ekonomski razvojni
sektori u Crnoj Gori su odgovorni za ukljuivanje zatite biodiverziteta i prirode u svojim
politikama, strategijama, programima i razvojnim planovima.
Strategija ima posebnu vanost u odnosu na incijative razvijanja velikih hidro-
elektrikih postrojenja kao i druge infrastrukture za obnovljivu energiju (npr. vjetra)
koji bi mogli da utiu na podruja velike biodiverzitetske vrijednosti, posebno ako se
radi o prodrujima pod zatitom. Strategija se zalae za primjenu trinih instrumenata
kako bi se zatitili servisi ekosistema, kao to su sistemi plaanja servisa ekosistema, a
koji bi mogli biti od posebnog znaaja hidroelektrani (npr. u zatiti gornjih vodozahvata
radi smanjenja istaloavanja i radi obezbjeivanja ekoloih vodenih tokova).
Strategija takoe formulie okvir koji promovie bolju integraciju turizma (kljunog
sektora za razvoj zemlje) sa ouvanjem biodiverziteta.
38
Strategija poziva na odreivanje novih zatienih podruja u prirodi, koji se moraju
uzeti u obzir u polju potencijalnog uticaja od strane infrastrukture promovisane NSKP-
om.
Nacionalna umarska politika (2008) se bavi produktivnou uma, ali i njihovim
odrivim upravljanjem kako bi se osigurale njihove drutvene, ekonomske i ekoloke
funkcije. Politika se bazira, izmeu ostalong, na principima odrivosti, pristupu
ekosistema u upravljanju umama, sinergiji izmeu funkcija uma, vrijednosti resursa i
naelu predostronosti.
Nacionalna umarska politika je vezana za NSKP jer NSKP promovie aktivnosti za
uaprijeenje ugljenika kroz upravljanje umama. Pored toga, NSKP promovie grijanje
korienjem biomase, koja se oslanja na drvnu industriju. Meutim, ovi djelovi NSKP-a
nijesu idenitifikovani kao kljuna pitanja u odnosu na njihov potencijalni uticaj na
ivotnu sredinu.
Strategija razvoja turizma Crne Gore do 2020 (2008). Turizam je kljuni sektor za
razvoj zemlje, kao to je prepoznato u Nacionalnom planu razvoja Crne Gore. Meutim,
turizam je takoe sektor ranjiv na klimatske promjene za koji su mjere adaptacije
identifikovane u nacionalnim komunikacijama - Okvirnoj konvenciji UN-a o klimatskim
promjenama.
Odrivi razvoj je jedan od dva glavna cilja Strategije, u skladu sa promotivnim sloganom
Divlja ljepota. ivotna sredina se smatra kljunim pitanjem u Strategiji, a obuhvaeni
su i aspekti energetske efikasnosti.
Strategija razvoja saobraaja Crne Gore. NSKP ima nekoliko djelova u vezi sa
saobraajnim sektorom jer je ovaj sektor vaan izvor emisija gasova sa efektom staklene
bate. Djelovi koji se odnose na razvoj saobraaja su vezani za vidove trasporta i za
uvoenje standarda vozila na osnovu efikasnosti goriva.
Minimanizacija negativnih uticaja razvoja saobraaja i saobraajne infrastrukture na
ivotnu sredinu i drutvo uopteno je jedan od osnovnih ciljeva strategijskog razvoja
ovog sektora.
Neke od mjera predviene NSKP-om su promovisane i u okviru Strategije za razvoj
saobraaja, npr. promocija odrive mobilnosti. Strategija takoe obuhvata cilj koji se
odnosi specifino na ivotnu sredinu u zatienim djelovima Crne Gore i ivotnoj
sredini zatienoj od negativnog uticaja saobraaja.
Planiranje saobraaja na niem nivou je u okviru nadlenosti lokalnih organa (npr.
promocija elektrinih i hibridnih vozila, javni prevoz, alternativni gradski vidovi
transporta).
Nacrt dravnog plana upravljanja otpadom za period 2014-2020 (2014). NSKP
promovie mjere koje se tiu unaprjeenja upravljanja otpadom kao naina redukcije
emisija gasova sa efektom staklene bate. Jedan od kljunih identifikovanih pitanja se
odnosi na proputene prilike u vezi sa proizvodnjom energije preko sistema od otpada
do energije.
Plan upravljanja otpadom je trenutno u obliku nacrta i predmet je procesa SPUS.
39
Politika upravljanja otpadom utvruje nekoliko ciljeva, ukljuujui i smanjenje
negativnih uticaja otpada na ivotnu sredinu, upravljanje otpadom po principima
odrivog razvoja i korienje otpada u energetske svrhe.
Pravni okvir
Crnogorsko zakonodavstvo znaajno za SPUS i klimatske promjene
Crnogorski zakonodavni okvir u razliitim sektorima se do odreene mjere bavi
pitanjima ivotne sredine i klimatskih promjena. Meutim, drava je i dalje u ranoj fazi
razvoja, transponovanja zakonodavstva Evropske unije i implementacije nacionalnog
pravnog okvira na ivotnu sredinu i klimaske promjene. Integracija navoda vezanih za
ivotnu sredinu u druge sektore je takoe u poetnoj fazi.
Meunarodne obaveze (Konvencije i protokoli)

U oblasti ivotne sredine i klimatskih promjena, Crna Gora je ratifikovala sve bitne
meunarodne konvencije i protokole, meu kojima su:
Okvirna konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC) (oktobar,
2006);
Kjoto Protokol (KP) (jun 2007);
Beka konvencija o zatiti ozonskog omotaa (2006);
Montrealski protokol o supstancama koje oteuju ozonski omota (2006 sa vezanim

dopunama i izmjenama);
Konvencija Ujedinjenih nacija o biolokoj raznolikosti (UNCBD) (sukcesija juna 2006);
Kartagena protokol o biolokoj sigurnosti (sukcesija juna 2006);
Konvencija Ujedinjenih nacija za suzbijanje dezertifikacije (UNCCD) (ratifikacija 2007);
Konvenija o movarama od meunarodnog znaaja, naroito kod ptica movarica

Ramsarska (sukcesija juna 2006);
UNECE Konvencija o dalekosenom prekograninom zagaenju vazduha (sukcesija

juna 2006), proirena sa osam protokola. Crna Gora je prihvatila tri. Protokol o dugotrajnim
organskim zagaujuim supstancama iz 1998 (POPs) i njenu dopunjenu verziju iz 2009
prihvaenu u februaru 2012; Protokol o tekim metalima iz 1998 i njena dopunjena verzija
prihvaenu u decembru 2011; Protkol o dugoronom finansiranju programa saradnje za
praenje i procjenu dalekosene transmisije zagaivaa vazduha iz 1984 (EMEP
prihvaena u oktobru 2006).
U kontekstu SPUS i NSKP-a treba pomenuti i da je Crna Gora dio:

Espoo Konvencija o uticaju na ivotnu sredinu u prekograninom kontekstu sa svoja
2 amandmana;
SPUS Protokol za Espoo Konvenciju (Protokol o stratekoj proceni uticaja na ivotnu
sredinu uz Espoo Konvenciju) (2009);
Konvencija o dostupnosti infromacija, ueu javnosti u donoenju odluka i pristupu
pravdi u pitanjima ivotne sredine (the Aarhus konvencija) (2009).
Nacionalno zakonodavstvo o ivotnoj sredini i klimatskim promjenama

Zakon o ivotnoj sredini (Slubeni list Crne Gore, 48/08, 40/10, 40/11) regulie irok
spektar pitanja vezanih za zatitu ivotne sredine. Meutim, samo djelimino se bavi
40
pitanjem klimatskih promjena u lanovima 54 i 55 (razvoj Nacionalnog plana mitigacije
klimatskih promjena).
Zakon o stratekoj procjeni uticaja na ivotnu sredinu (Slubeni list Crne Gore, 59/11) u
potpunosti transponuje SPUS Direktivu 2001/42/EC kao i Direktivu 2003/35/EC
obezbjeujui uee javnosti u vezi sa sainjavanjem pojedinih planova i programa vezanih
za ivotnu sredinu dopunjenih na bazi direktiva Savjeta 85/337/EEC i 96/61/EC o javnom
ueu i pristupu pravdi.
Zakon o procjeni uticaja na ivotnu sredinu (PUS) (Slubeni list Crne Gore, 80/05 i
Slubeni list Crne Gore 40/10, 73/10, 40/11) sa izmjenama i dopunama iz 2013 (Slubeni
list Crne Gore, 27/13).
Zakon o slobodnom pristupu informacijama (Slubeni list Crne Gore, 48/08) sadri neke
provizije vezane za javni pristup informacijama o ivotnoj sredini, meutim, nije potpuno
usklaen sa Direktivom 2003/4/EC.
Zakon o odgovornosti za prevenciju i otklanjanje tete prema ivotnoj sredini

(Slubeni list Crne Gore 47/13) je usklaen sa Direktivom o odgovornosti za tetu prema
ivotnoj sredini 2004/35/EC.
Zakon o dravnom premjeru i katastru nepokretnosti (Slubeni list Crne Gore, 29/07;
73/10, 32/11, 40/11) samo djelimino transponuje provizije INSPIRE Direktive
2007/2/EC.
Zakon o integrisanom sprijeavanju i kotroli zagaivanja (IPPC) (Slubeni list Crne

Gore, 80/2005 i 54/09) djelimino transponuje provizije Direktive o industrijskim
emisijama 2010/75 (IED). Novi Zakon o industrijskim emisijama je predvien za 2016.
Zakon o upravljanju otpadom (Slubeni list Crne Gore, 64/11) djelimino transponuje
preovizije zakonodavstva Evropske unije o otpadu.
Pravilnik o spaljivanji ili su-spaljivanju otpada (Slubeni list Crne Gore, 33/13) i Uredba
o emisiji zagaujuih materija u vazduh iz stacioniranog izvora (Slubeni list Crne Gore,
10/11), djelimino transponuje provizije vezane za sagorijevanje velikih elektrana.
Pravilnik o bliim karakteristikama lokacije, uslovima izgradnje, sanitarno-
tehnikim uslovima, nainu rada i zatvaranju deponija (Slubeni list Crne Gore, 31/13)
definie uslove odabira lokacije, izgradnje, naina rada i zatvaranja deponija.
Zakonodavstvo vezano za vodu, zatitu ivotne sredine i klimatske promjene

Upravljanje vodama u Crnoj Gori je i dalje nerijeeno pitanje. Znaajni napori su
potrebni da se uskladi upravljanje vodama, upravljanje rizicima od poplava, strategija
pomorstva, kvalitet vode, snabdijevanje vode i zakonodavstvo vezano za tretiranje
otpadnih voda sa pravnim tekovinama Evropske unije i da se isto primijeni. Monitoring
mrea, slivova i upravljanje rizicima od poplava su i dalje u zaetku.
Zakon o vodama (Slubeni list Crne Gore, 27/07, 32/11 i 47/11) je najvaniji zakonodavni
akat, koji ureuje upravljanje vodama u Crnoj Gori. Iako sadri osnovne provizije iz Okvirne
direktive Evropske unije o vodama (2000/60/EC) i neke druge direktive o vodama daleko
je od toga da bude usklaen za pravnim tekovinama Evropske unije. Sa stanita politike
klimatskih promjena Evropske unije usklaivanje sa Direktivom o poplavama
(2007/60/EC) treba da bude prioritet.
Uredba o sadraju i nainu voenja vodenog informacionog sistema (Slubeni list Crne
Gore, 33/08) definie vodeni informacioni sistem Crne Gore.
41
Uredba o klasifikaciji i kategorizaciji povrinskih i podzemnih voda (Slubeni list Crne
Gore, 2/07) klasifikuje vode Crne Gore.
Uredba o sadraju i nainu izrade planova upravljanja vodama na vodnom podruju

rijenog sliva ili na njegovom dijelu (Slubeni list Crne Gore, 39/09) odreuje osnovna
pravila za razvoj planova upravljanja rijenim slivom.
Postoje i neki drugi zakonodavni akti koji sa gledita klimatskih promjena reguliu neka
manje bitna pitanja. Meutim, potpuni pregled zakonodavstva u polju upravljanja
vodama koji je u skladu sa pravnim tekovinama Evropske unije je potreban.
Zakonodavstvo vezano za vazduh, zatitu ivotne sredine i klimatske promjene

Usklaivanje crnogorskog zakonodavstva sa pravnim tekovinama Evropske unije o
klimatskim promjenama je i dalje u poetnoj fazi. Odreeni napredak je napravljen u
polju zatite ozonskog omotaa i regulacije F-gasova, i u energetskom sektoru
(Energetska efikasnost EE, Obnovljivi izvori energije RSE). Meutim, kljuno
zakonodavstvo Evropske unije u polji klime i dalje treba da bude transponovano u
nacionalno zakonodavstvo, ukljuujui EU ETS, skupljanje i skladitenje ugljenika i
zakonodavstvo o biolokim gorivima. Dalje intervencije na polju EE i RES-a su takoe
potrebne.
Zakon o zatiti vazduha (Slubeni list Crne Gore, 25/10) regulie monitoring kvaliteta vazduha,
mjere zatite od emisija, evaluaciju i unaprjeenje kvaliteta vazduha, kao i planiranje i
upravljanje kvalitetom vazduha. Zakon takoe ukljuuje i provizije vezane za klimatske promjene
i emisije gasova sa efektom staklene bate, supstanci koje oteuju ozonski omota, F-gasova i
kvalitet tenih fosilnih goriva. Novi Zakon o zatiti vazduha je planiran za 2016.
Pravilnik o popisu gasova i nainu izrade inventara emisije gasova sa efektom staklene bate i
razmjeni informacija (Slubeni list Crne Gore, 39/14) je djelimino usklaen sa Regulativom
Evropske unije 525/2013 o mehanizmima monitoringa i izvjetavanja o emisijama gasova sa
efektom staklene bate.
Uredba o supstancama koje oteuju ozonski omota i alternativnim supstancama (Slubeni
list Crne Gore, 05/2011) ukljuuje mjere koje se odnose na supstance koje oteuju ozonski
omota i F-gasove.
Uredba o graninim vrijednostima sadraja zagaujuih materija u tenim fosilnim gorivima
(Slubeni list Crne Gore, 39/2010 i 43/2010) regulie zagaivanje iz tenih goriva i odreuje
najvii nivo emisije SO2 koji je usklaen sa Direktivom o kvalitetu goriva Evropske unije 98/70/EC
i Direktivom 99/32/EC u skladu za izmjenama i dopunama na bazi Direktive 2009/30/EC.
Zakonodavstvo vezano za prostorno planiranje, zatitu ivotne sredine i klimatske

promjene
Zakon o prostornom planiranju i izgradnji (Slubeni list Crne Gore, 51/08, 40/10, 34/11,
40/11, 47/11) predvia obavezne nacrte dozvola potrebnih za izgradnju postrojenja
uopteno, a bitan je i za transponovanje i implementaciju Direktive 2010/31/EU. MRT je
ministarstvo koje je prvenstveno zadueno za njegovu primjenu.
Zakonodavstvo vezano za poljoprivredu, umarstvo, zatitu ivotne sredine i klimatske

promjene
Zakon o poljoprivredi i razvoju ruralnih podruja (Slubeni list Crne Gore, 56/09). Jedan
od glavnih ciljeva ovog zakona je uspostavljanje dugoronog odrivog upravljanja
poljoprivrednim resursima uz zatitu ivotne sredine. Poljoprivredni programi treba da
budu u skladu sa principima zatite ivotne sredine agro-ekolokim mjerama, ukljuujui
zatitu i razvoj prirodnih resursa (zemljita, vode, vazduha) sa posebnim naglaskom na
razvoj organske i sastavne poljoprivrede, ouvanje i odrivo korienje genetskih resursa u
proizvodnji biljaka i stoke i ouvanje prirodnih stanita i ivotne sredine, sa posebnim
naglaskom na odrivu upotrebu planinskih panjaka. Zakon takoe zahtijeva da nadleno
ministarstvo uspostavi DPP.
42
Zakon o organskoj proizvodnji (Slubeni list Crne Gore, 56/13) regulie organsku
proizvodnju, etiketiranje organskih, ekolokih i biolokih proizvoda, kontrolu organske
proizvodnje, kao i druga pitanja od vanosti za organsku proizvodnju. Primjena ovog zakona
bi trebalo da ima pozitivan uticaj na odrivo korienje zemljinih i vodenih resursa a moglo
bi da doprinese i redukciji opasnih hemikalija i opasnog otpada u ivotnoj sredini, da zatiti
zemljite, da uspostavi ekoloku ravnoteu u poljoprivredi i da pomogne u zatiti
povrinskih i podzemnih voda.
Zakon o umama (Slubeni list Crne Gore, 74/10) regulie obraivanje, zatitu i
unaprjeenje planiranja uma, naine i uslove buke, izgradnje i odravanja umskih puteva,
nadgledanje uma i druga pitanja od znaaja za ume, umovite krajeve i umarstvo. Ovaj
zakon se odnosi na zatitu, ouvanje i korienje umskih drva lociranih izvan uma i
umovitih krajeva.
Zakonodavstvo vezano za energetiku, zatitu ivotne sredine i klimatske promjene

Zakonodavni okvir koji upravlja energetskim sektorom Crne Gore vezan za energetsku
efikasnost i obnovljive izvore energije je baziran na sljedeim zakonima i pod-
zakonskim aktima:
Zakon o ratifikaciji Energetske zajednice izmeu Evropske komisije i Republike Crne
Gore (Slubeni list Crne Gore, 66/06).
Zakon o energetici (Slubeni list Crne Gore 28/10, 06/13) Poglavlja III i VIII Zakona
odreuju zakonodavni okvir za promovisanje izvora obnovljive energije. Poglavlje III
definie upotrebu obnovljivih izvora energije i primjenu visoko-efikasne ko-generacije kao
strategijskih pitanja u razvoju energetskog sektora u Crnoj Gori i predvia mogunost
uvoenja niza podsticajnih mjera. Poglavlje VIII daje uvid uinka aktivnosti vezanih za
elektrinu energiju. Izmeu drugih pitanja, regulie i pitanja vezana za proizvodnju
elektrine energije iz obnovljivih izvora energije, daje garanciju izvora, povlaenih
proizvoaa elektrine energije, kao i istraivanja i odreivanje crnogorskog potencijala o
obnovljivim izvorima energije.
Pravilnik o vrstama i klasifikaciji postrojenja za proizvodnju elektrine energije iz
obnovljivih izvora i visoko-efikasne ko-generacije (Slubeni list Crne Gore 28/11). Ovaj
pravilnik odreuje vrste i klasifikaciju postrojenja za proizvodnju elektrine energije iz
obnovljivih izvora i visoko-efikasne ko-generacije po grupama.
Uredba o nainu sticanja statusa i ostvarivanju prava povlaenog proizvoaa

elektrine energije (Slubeni list Crne Gore 37/11). Cilj ove odredbe je regulisanje naina i
procedure potrebne za sticanje statusa i ostvarivanje prava povlaenog proizvoaa
elektrine energije.
Uredba o nainu izdavanja, prenoenja i povlaenja garancija porijekla energije
proizvedene iz obnovljivih izvora i visoko-efikasne ko-generacije (Slubeni list Crne
Gore 37/11). Ova Uredba definie nain izdavanja, prenoenja i povlaenja garancija
porijekla, podatke koji su potrebni da bi se podnio zahtjev za izdavanje garancije porijekla,
blie definie i sadraj garancije porijekla i nain monitoringa dostave elektrine energije
putem sistema prenosa i distribucije.
Uredba o tarifnom sistemu za utvrivanje podsticajne cijene elektrine energije iz
obnovljivih izvora energije i visoko-efikasne ko-generacije (Slubeni list Crne Gore
52/11). Ova Uredba regulie tarifni sistem za utvrivanje podsticajne cijene za elektrinu
energiju proizveden u postrojenjima koja koriste obnovljive izvore energije i visoko-
efikasnu ko-generaciju. Tarife zavise od vrste postrojenja, njihovog kapaciteta, godinje
proizvodnje i drugih faktora.
Pravilnik o kriterijumima za izdavanje energetske dozvole, sadrini zahtjeva i
registru energetskih dozvola (Slubeni list Crne Gore 49/10, 38/13). Ovaj pravilnik blie
definie kriterijume za izdavanje energetske dozvole, kao i sadrinu zahtjeva i registra
energetskih dozvola. Energetske dozvole predstavljaju pojednostavljenu proceduru za
autorizaciju projekata obnovljive energije, kao to je to predvieno lanom 61 Zakona o
43
energetici.
Pravilnik o bliim uslovima koje treba da ispunjava pravno lice za mjerenje i
istraivanje potencijala obnovljivih izvora energije (Slubeni list Crne Gore 28/11). Ovaj
Pravilnik odreuje detaljnije uslove koje treba da ispunjavaju struna lica i oprema pravnog
lica koje sprovodi mjerenje radi sprovoenja kako mjerenja tako i istraivanja potencijala
obnovljivih izvora energije.
Uredba o naknadi za podsticanje proizvodnje elektrine energije iz obnovljivih izvora
i putem ko-generacije (Slubeni list Crne Gore 08/14). Ova Uredba ureuje nain
odreivanja naknada potrebnih za podsticanje proizvodnje elektrine energije iz obnovljivih
izvora i putem ko-generacije. Uredba takoe nalae nain distribucije fondova prikupljenih
od naknade, kao i detaljan nain raunanja srazmjernog dijela elektrine energije koju
snabdijevai i povlaeni kupci (samostalni snabdijevai) moraju da preuzmu od
povlaenih proizvoaa,
Uredba o visini naknade za podsticanje proizvodnje elektrine energije iz obnovljivih
izvora i putem ko-generacije (Slubeni list Crne Gore 18/14). Ova Uredba odreuje visinu
naknade za podsticanje proizvodnje elektrine energije iz obnovljivih izvora i putem ko-
generacije u 2014.
Zakon o energetskoj efikasnosti (Slubeni list Crne Gore, 29/10). Ovaj Zakon je
upotpunjen paketom podzakonskih akata koji odreuju metodologiju koja se koristi za
odreivanje indikativne tarife utede energije, usvajanje akcionih planova o energetskoj
efikasnosti (na dravnom, lokalnom i sektorskom nivou), informacione sisteme za potronju
elektrine energije kod potroaa velike koliine energije, energetske inspekcije sistema
grijanja i klima ureaja i energetsku efikasnost u zgradama. Potpuno transponovanje
pravnih tekovina Evropske unije na polju energetske efikasnosti e se postii izmjenama i
dopunama Zakona o energetskoj efikasnosti, kao i izmjenama i dopunama Zakona o
energetici. Ministarstvo ekonomije je nedavno uradilo nacrt novog Zakona o efikasnom
korienju elektrine energije, koji je odobren od strane Vlade u aprilu 2014. i predat
Skuptini. Meutim, ovaj Zakon jo uvijek nije usvojen. Nacrt Zakona e unaprijediti
transponovanje Direktiva 2012/27/EU, 2010/31/EU i 2010/30/EU na jedan efikasan nain.
Odreeni broj dodatnih elemenata treba da bude auriran, kao to su mjere Direktive o
energetskoj uinkovitosti zgrada, npr. onih koje su vezane za optimalne nivoe trokova i
koncepta zgrada sa nultim utrokom energije. Znaajan broj podzakonskih akata e takoe
biti potreban prije nego se postigne potpuno usklaivanje (kao to je auriranje relevantnih
pravilnika.) Zakon o energetskoj efikasnosti i Zakon o javnim nabavkama transponuju
Direktivu 2006/32/EC.
Zakon o istraivanju i proizvodnji ugljovodonika (Slubeni list Crne Gore, 41/10, 62/13)
je u skladu sa Direktivom Evropske unije (94/22 EC). Ovaj Zakon odreuje uslove, nain i
proceduru istraivanja i proizvodnje ugljovodonika, kao i druga pitanja od znaaja za
istraivanje i proizvodnju ulja i gasa.
Zakonodavstvo vezano za turizam, zatitu ivotne sredine i klimatske promjene

Zakon o turizmu (Slubeni list Crne Gore, 61/10, 40/11 i 53/11) definie osnovne principe
odrivog turizma na bazi ekoloki osjetljivih poslovnih praksi i zatite prirodnih resursa.
Meutim, dalje razraivanje ovih principa putem pravnih provizija zakona nedostaje.
Zakonodavstvo Evropske unije koje se odnosi na SPUS i klimatske promjene je predstavljeno u
Prilogu 2.
44
7. Osnovni podaci i trendovi
Geografski poloaj
Lokacija
Crna Gora je jadransko-mediteranska zemlja koja se prostire izmeu 4139 i 4332 na
sjeveru i 1826 i 2021 na istoku i zauzima povrinu od 13.812 km2. Na zapadu, a
dijelom i na sjeveru, se granii sa Bosnom i Hercegovinom, na sjeveru i sjeveroistoku sa
Srbijom, na jugoistoku sa Albanijom i na jugozapadu sa Hrvatskom. Duina obale
Jadranskog mora je je 293,5 km. Administrativno, Crna Gora je podijeljena na 21
optinu. Podgorica je glavni grad i administrativni centar.
Stanovnitvo
Prema Popisu stanovnitva (2011), Crna Gora ima 620.029 stanovnika, od kojih 30%
ivi u Podgorici. Prema raspoloivim podacima, broj stanovnika se poveao za 63%
izmeu 1948. i 1991. godine. Poveanje varira u zavisnosti od regiona, pa je tako
najmanji rast zabiljeen na sjeveru, dok se broj stanovnika u centralnoj i primorskoj
regiji udvostruio. Prosjena gustina naseljenosti je 44,8 stanovnika po km2. Najvea
koncentracija je u centralnoj i primorskoj regiji, a najmanja u sjevernoj. Unutranje
migracije su intenzivne u Crnoj Gori.
45
Slika 1 Stanovnitvo u Crnoj Gori (2011)5
5 Zavod za statistiku Crne Gore, Odjeljenje za demografiju i popis stanovnitva
46
Slika 2 Gustina naseljenosti u Crnoj Gori (2011)6
Najvei procenat raseljenih se nalazi u primorskim optinama (u Budvi 36%, u Herceg

Novom 34%, u Tivtu 31%, u Baru 28%) i u Podgorici (20%) 7. Unutranje migracije su
uglavnom uzrokovane ekonomskom situacijom. Najvei tok migracija potie iz sjeverne
regije, koju karakterie veliki procenat gradova sa ekonomskom stagnacijom.
Zaposlenost
U periodu od 1991. do 2011. zabiljeene su znaajne promjene u zapoljavanju po
ekonomskim sektorima. Iako podaci nijesu u potpunosti uporedivi zbog promjena u
metodologiji razliitih popisa, dolo je do znaajnog smanjenja u broju zaposlenih u
poljoprivredi, umarstvu i ribarstvu. Mogui razlozi mogu biti depopulacija u ruralnim
podrujima i unutranje migracije. Takoe, mogui razlog smanjenog broja zaposlenih u
primarnom sektoru je zatvaranje poljoprivrednih zadruga poslije 19918.
Industrijski sektor je zabiljeio jo veu razliku u zapoljavanju u istom periodu: 1991.

godine bilo je 50.375 zaposlenih, a do 2011. godine se taj broj smanjio na 24.293.
6 Ibid
7 Projekcije stanovnitva u Crnoj Gori do 2060 sa strukturnom analizom populacije (2014)
8 Ibid
47
Zaposlenost u sektorima poljoprivrede i industrije pokazuje slian trend.
Restrukturiranje i loa ekonomska situacija tokom 90-tih su uzrokovale zatvaranje
velikog broja industrijskih preduzea. U tom periodu je bila dominantna tranzicija od
proizvodnje do uslunih djelatnosti. Kao posljedica toga, broj zaposlenih u sektoru
trgovine je porastao.
Industrija, poljoprivreda, umarstvo, ribarstvo (primarni i sekundarni sektor) i trgovina

su zabiljeili najvei pad broja zaposlenih u posljednjih dvadeset godina.
Sektorski razvoj
Ekonomija
BDP po glavi stanovnika za 2011. godinu je iznosio 2.277$ i predstavljao je jedan od
najniih u regionu. Crna Gora je 2006. godine doivjela brzi ekonomski rast zasnovan na
turizmu. BDP je biljeio rast od 10% do 2009. godine, kada je postao negativan. Stope
rasta 2010. i 2011. su bile pozitivne, odnosno 2,5%.
Sektor usluga je najvie doprinio BDP-u, sa 70%, zatim industrija sa ueem od 20% i
poljoprivreda sa 10%. Uinak industrijskog sektora je smanjen za 3,7% u 2009. godini,
dok se poveao u 2011-oj.
Energija9
Bruto domaa potronja energije u periodu od 1997. do 2008. pokazuje goodinji rast od
3,86% (slika 3). Smanjena proizvodnja u KAP-u i problemi sa eljezarom Niki su
znaajno smanjili potronju energije 2008. i 2009. godine. Tokom ovog perioda,
energetska zavisnost Crne Gore je bila u rasponu od 40,5% (1998. godine) do 55,3%
(2007. godine) dok je 2010. pala na 29,5% usljed praktino eliminacije neto uvoza
elektrine energije. Tokom etrnaestogodinjeg perioda (od 1997. do 2010. godine),
Crna Gora je uvezla 100% svih tenih goriva i u prosjeku 37,3% elektrine energije
prema energetskom bilansu Crne Gore. Tokom perioda od 1997. do 2010. godine,
proizvodnja energije na primarnom nivou (ugalj, hidro, biomasa) kretala se od 17,73 PJ
(2007. godine) do 29,77 PJ (2010. godine) tj. inila je od 47% (2009. godine) do 65%
(2010. godine) ukupne bruto domae potronje energije.
9Podaci su uglavnom uzeti iz Energetske politke Crne Gore do 2030. godine i iz Strategije razvoja energetike
do 2030.
48
Slika 3 Bruto domaa potronja energije, od 1990. do 2010. (PJ); izvor: EDS
Kada je u pitanju kategorija javne transformacije energije (elektrane, ko-generacija i

toplane), TE Pljevlja je gotovo jedino postrojenje u Crnoj Gori, pored dva bojlera manje
vana u Pljevljima, koji troe primarnu energiju u cilju proizvodnje sekundarnih oblika
energije (elektrina energija). Poslije smanjenja potronje primarne energije i
proizvodnje elektrine energije 2009. godine usljed sanacije TE Pljevlja, 2010. godine su
zabiljeene rekordne potronje uglja (1,86 miliona tona) i bruto proizvodnja elektrine
energije (1.408 GWh), to je iznosilo 32% iznad prosjenog iznosa za period od 2000. do
2010.
Slino bruto domaoj potronji energije, ukupna finalna potronja energije (prikazana
na slici 4) za period od 1997. do 2008, takoe ukazuje na konstantni rast (u prosjeku
3,74% godinje). Prema strukturi potronje, dolo je do smanjenja potronje KAP-a i
eljezare Niki 2009. godine.
Slika 4 Finalna potronja energije po sektorima, 1990-2010 (PJ); izvor: EDS
Prema donjoj slici 5 i u zavisnosti od godine, industrijski sektor dominira u potronji

energije (40-46%), a zatim ostala potronja - domainstva i usluge (29-36%), dok
transportni sektor ini 18%. U uslovima smanjene potronje crne metalurgije i
industrije obojenih metala, 2009. i 2010. godine, primijeeno je da je transportni sektor
postao dominantan sektor (39%) u odnosu na ostalu potronju (37%) i industriju
(24%), a takoe je ovaj sektor zabiljeio konstantan rast potronje, to ukazuje na vanu
49
ulogu transporta u finalnoj potronji energije u budunosti.
Slika 5 Finalna potronja energije po sektorima, 1990-2010 (%); izvor: EDS
Na slikama 6 i 7 prikazana je bruto domaa potronja energije i goriva po strukturi

izvora (primarna proizvodnja i uvoz). Zavisno od posmatrane godine, udio naftnih
derivata zajedno sa vrstim gorivima (ugljem) je oko 70%, od ega je udio uvezenih
naftnih derivata oko 35-45%, a udio domaeg uglja 25-35%. Potronja elektrine
energije iz hidroelektrana koja zavisi od nepredvidive hidrologije je iznosila 9,5-22% u
periodu od 1997. do 2010. godine, dok je ostatak uvezen (do maksimumalnih 2.588
GWh u 2007). Pretpostavlja se da je godinji udio drveta za ogrijev i ostataka drvno-
preraivake industrije tada bio konstantan (oko 2PJ ili 4-5% bruto domae potronje
energije).
Slika 6 Bruto domaa potronja energije i goriva, 1990-2010 (PJ); izvor: EDS
50
Slika 7 Bruto domaa potronja energije i goriva , 1990-2010 (%); izvor: EDS
Prema zvaninim podacima, Crna Gora raspolae znaajnim rezervama uglja i izvorima
obnovljive energije dok su mogue rezerve nafte i gasa jo uvijek u fazi istraivanja.
Najznaajniji izvor energije je hidropotencijal. Podaci o teorijskom hidropotencijalu u

EDS-u su uzeti iz Master plana o vodi iz 2001. godine (slika 7).
Tabela 5 Tehniki i teorijski hidropotencijal; izvor: EDS
Teorijski potencijal Tehniki potencijal
Glavni vodotoci 9,8 TWh * 3,7-4,6 TWh **
Mali vodotoci *** 0,8-1,0 TWh 0,4 TWh
Ukupno 10,6-10,8 TWh 4,1-5,0 TWh
* Glavni vodotoci pogodini za velike hidroelektrane: Tara (2,2255 TWh), Zeta (2,007 TWh), Moraa
(sve do Zete) (1,469 TWh), Lim (1,438 TWh), Piva (1,361 TWh), ehotina (0,463 TWh), Mala rijeka
(0,452 TWh), Cijevna (0,283 TWh) i Ibar (0,118 TWh).
** Bez skretanja od 22,2 m3/s od Tare do Morae, inae 4,6-5,3 TWh.
*** Na osnovu ranijeg iskustva u vezi projekata malih hidroelektrana, teorijski i tehniki potencijal
malih rijeka je potcijenjen.
Ugalj je drugi najvaniji izvor energije. Postoje dvije odvojene geografske oblasti sa
rezervama uglja na sjeveru i sjeveroistoku Crne Gore - oblast Pljevalja i Berana:
51
Podruje Pljevalja obuhvata tri basena:
o Basen Pljevlja (leita: Potrlica sa Cementarom, Kaluii, Grevo, Komini i
Rabitlje) sa gravitirajuim malim basenima (leita: Otilovii, Glisnica i
Mataruge);
o Ljue-umanski basen (leita: umani I i Ljue II);
o Basen Maoe.
Stepen istraivanja je visok. Ukupne bilansne rezerve u pljevaljskom podruju iznose

oko 188,4 miliona tona, od ega je 109,9 miliona tona u basenu Maoe, 76,8 miliona tona
u basenu Pljevlja i 1,7 miliona tona u basenu Ljue-umanski.
Rezerve u basenima Glisnica i Mataruge se procjenjuje sa znaajnim stepenom
pouzdanosti. Basen Glisnica je u svojoj finalnoj fazi ispitivanja i defnisanja nalazita.
Koliina uglja u basenu Mataruge se ne dovodi u pitanje, ali je neophodno sprovesti
detaljno geoloko istraivanje da bi se definisao kvantitet i kvalitet uglja.
Podruje Berana (leita: Polica, Petnjik i Zagorje) je nedovoljno istraeno. Geoloke
rezerve mrkog uglja iznose oko 158 miliona tona, ali eksploatacione rezerve procijenjene
u 2008. godini iznose maksimalnih 17,8 miliona tona (IMC Studija, 2008).
Prema zvaninim podacima, Crna Gora ne raspolae rezervama nafte i prirodnog gasa.
Prethodna ispitivanja nafte i gasa na primorju Crne Gore ukazuju na perspektivu ovog
podruja. Postojanje osnovnih preduslova za prizvodnju nafte i gasa na obali junog
jadranskog geolokog basena je dokazano, a kao direktna potvrda ovoj injenici je
proizvodnja u albanskom, italijanskom i hrvatskom dijelu basena. U zavisnosti od
rezultata istraivanja u narednih 5-10 godna i u sluaju pozitivnih rezultata, Crna Gora
bi mogla da razmotri mogunost eksploatacije nafte i prirodnog gasa.
U Crnoj Gori postoji znaajan potencijal za korienje obnovljivih izvora energije za
proizvodnju elektrine energije, prije svega malih vodotoka, zatim vjetra, sunca i
biomase.
Tabela 8 Tehniki i teorijski potencijal OIE; izvor: 2. Nacionalni izvjetaj o klimatskim promjenama
u Crnoj Gori za Okvirnu konvenciju Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama, nacrt, februar
2015.
Tehniki potencijal vjetra (na obali) 900 GWh/god

Teorijski solarni potencijal 20 PWh/god
Tehniki potencijal biomase 389 GWh/god drvo
580 GWh/god poljoprivreda (energetski usjevi)
57 GWh/god poljoprivreda (ostaci biljaka i ivotinja)
Najzanimljivije oblasti za korienje energije vjetra, na osnovu studije su:

Primorska podruja sa velikim brzinama vjetra od preko 6m/s u prosjeku i
Brda oko Nikia sa prosjenom brzinom vjetra od 5,5-6,5 m/s.
Pod pretpostavkom da se jedino potencijali visoke i srednje produktivnosti razmatraju,

ukupni bruto kapacitet snage vjetra od oko 400 MW moe biti instaliran, od ega 100
MW potie iz podruja visoke produktivnosti (tj. sa faktorom optereenja 30%), a 300
52
MW iz podruja srednje produktivnosti (tj. sa faktorom optereenja 25%). Tehniki
potencijal za korienje energije vjetra se procjenjuje da je otprilike 900 GWh/god.
Insolacija na teritoriji Crne Gore ima slian opseg kao i ostale Evropske drave.
Horizontalna insolacija, tj. koliina sunevog zraenja kao primarnog izvora enerije po
kvadratnom metru u Podgorici iznosi oko 1.600 kWh/m2 godinje. Ukoliko
pretpostavimo da je prosjena solarna insolacija 1.450 kWh/ m2 godinje, onda bi se
teorijski potencijal solarnog zraenja mogao procijeniti na oko 20 PWh/god.
Tehniki obnovljivi ostaci uma za svrhe stvaranja energije iznose 58.306 m/god ili
127 GWh/god. Ostaci iz primarne proizvodnje drveta su procijenjeni da su 125m/god
ili 262 GWh/god i da e se poveati na 330 GWh/god do 2030.
Crna Gora trenutno nema biljaka koje se gaje kao energetski usjevi. S obzirom na
infrastrukturu i specifinu geografiju Crne Gore, maksimalnih 3% obradivog zemljita se
moe tehniki iskoristiti za gajenje energetskih usjeva (15.482 ha). Sa prosjenom
vrijednou konverzije od 155 GJ/ha, procjenjuje se da energetski usjevi mogu
obezbijediti 667 GWh/god primarne energije. Potrebno je sprovesti detaljna istraivanja
i analizu potencijala biomase iz poljoprivrede, ali budui da nema detaljnog istraivanja
potencijala uzgajanja energetskih usjeva u Crnoj Gori, EDS za sada predlae zadravanje
prosjene vrijednosti gore navedenih brojki. Priblina vrijednost bi bila 580 GWh/god.
Procjena tehnikog potencijala ostataka usjeva je 40 GWh/god. Tehniki potencijal
izraunat na osnovu dostupnosti 10% ukupnog ivotinjskog otpada rezultira
potencijalom od 17 GWh/god.
Procjena teorijskog potencijala vrstog komunalnog otpada u izvjetaju Centra za
obnovljive izvore energije i utedu (CRES) je 197 GWh za itavu teritoriju Crne Gore.
EDS procjenjuje da e ovaj nivo porasti do 280 GWh/god do 2030.
Crna Gora ima obavezujui nacionalni cilj od 33% uea obnovljivih izvora energije u
buto finalnoj potronji energije do 2020. godine, koji je postavila Energetska zajednica
2012. godine10.
10 Pregled stanja ivotne sredine, Trei pregled, UNECE (Ekonomska komisija UN za Evropu), 2015.
53
Saobraaj11
Slika 8 Saobraajna infrastruktura u Crnoj Gori - trenutno (izvor: Prostorni plan Crne Gore do 2020.
godine (Sl. list br. 24/2008))
Drumski saobraaj
Duina putne mree u Crnoj Gori iznosi 6.928 km (846 km magistralnih puteva, 950 km
regionalnih i 5.132 km lokalnih puteva).
Faktori koji oteavaju funkcionalno povezivanje Crne Gore sa neposrednim okruenjem
su prirodni uslovi, nepovoljna topografija i planinski prevoji sa nezgodnim prelazima,
to rezultira nedovoljno razvijenom saobraajnom infrastrukturom, kategorijom,
stanjem puteva i nedovoljnim brojem graninih prelaza. Problemi su djelimino
ublaeni modernizacijom dionica Budva-Podgorica i Kolain-Bijelo Polje, izgradnjom
11 Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine (Sl. list br. 24/2008)
54
tunela Sozina i prikljuenjima na postojee glavne saobraajnice. Sjevernu regiju, koja
ini vie od polovine teritorije Crne Gore, posebno karakterie nedovoljno razvijena
saobraajna (i ostala) infrastruktura, posebno u ruralnim podrujima.
Javni prevoz
Autobuske linije ine osnovu javnog prevoza u Podgorici. Javno saobraajno preduzee,
koje je u vlasnitvu grada, je bankrotiralo, pa autobuski prevoz sada pruaju privatne
kompanije (27 linija). U centralnom dijelu Podgorice, uestalost autobuskih linija je
relativno dobra, dok je na irem podruju nedovoljna. Odnos javnog i drugih modela
prevoza nije adekvatan jer javni prevoz ini samo 6,4% svih putovanja.
eljezniki saobraaj
Postojea mrea eljeznikih pruga u Crnoj Gori se sastoji od pruga sa jednom trakom
standardne duine: Vrbnica-Bar, dio pruge Beograd-Bar koja prolazi kroz Crnu Goru
(elektrifikovana); Podgorica-Tuzi-dravna granica (dio pruge Podgorica-Skadar) (nije
elektrifikovana) i Podgorica-Niki (elektrifikovana).
Ukupna duina eljeznikih pruga je 248,6 km, 327,6 km sa staninim kolosjecima.
Vane kompanije u Baru, Podgorici, Spuu, Danilovgradu, Kruevu i Bijelom Polju su
povezane sa eljeznikom mreom industrijskim kolosjecima. Stanje eljeznike mree
nije zadovoljavajue gustine i usljed kvaliteta mree pod konstantnom je prijetnjom
prekida sistema, pogorano koncentracijom drumskog i eljeznikog saobraaja u istom
koridoru koji prolazi kroz izuzetno nezgodan teren.
Pomorski saobraaj
Trenutno se pomorski saobraaj odvija u lukama za meunarodni pomorski saobraaj:
Bar, Kotor, Zelenika, Risan i Budva, a takoe i u lukama za domai pomorski saobraaj,
marinama i sidritima na obali.
Diferencijacija terminala Luke Bar 12 je izvrena u skladu sa karakteristinim vrstama
tereta, to je podlono manipulaciji. Luka Budva je nedavno dobila status meunarodne
luke, prvenstveno namijenjene za morska plovila. Du crnogorske obale, postoje brojne
marine i znaajan broj projekata za izgradnju novih marina.
Vazduni saobraaj
Primarna mrea aerodroma u Crnoj Gori ukljuuje aerodrome u Podgorici i Tivtu.

Aerodrom Podgorica ima pistu dugu 2.500 metara. Generalno, aerodromski kompleks
ima zadovoljavajue prostorne kapacitete za sadanje potrebe.
Sekundarna mrea aerodroma obuhvata: aerodrome Berane i Niki (rekreativni

aerodrom) i aerodrom Ulcinj (rekreativna i poljoprivredna avijacija). Aerodrom abljak
postoji samo kao lokacija.
12Luka Bar e se dalje razvijati kao glavna meunarodna luka u Crnoj Gori, unaprijedie se objekti i
operativno upravljanje kako bi se ispunili meunarodni standardi za teret, trajekt i krstarenje i preuzele
druge komercijalne funkcije (transportni logistiki terminal, slobodne zone, proizvodne funkcije) kako bi se
razvila u vani intermodalnu transportni centar (Izvor: Prostorni plan Crne Gore do 2020 (Sl. list br.
24/2008)).
55
Poljoprivreda
Poljoprivredno zemljite pokriva oko 38% Crne Gore (518.064 ha), kojim dominiraju
prirodni travnjaci i livade (25%) i panjaci (62%). Jedino njive spadaju u ekstenzivno
upravljanje (9%). Obradivo zemljite ini oko 10-12% poljoprivrednog zemljita, ali je
smanjeno sa 53.000 ha 1995. godine na 44.800 ha 2006.
Tabela 9 Poljoprivredno zemljite i struktura korienja od 1995. do 2006. (000 ha) 13
Zasijana zemlja ini 70% obradivog zemljita, neobraenog obradivog zemljita i ugra
oko 30%. U nekim podrujima glavni usjevi su povre 57%, zatim krmno bilje 25%,
itarice 17,5% i industrijsko bilje samo 0,5%. Proizvodnju na obradivom zemljitu
karakteriu mali prinosi, kao rezultat nedostatka tehnologije i ulaganja, primarnog
ubrenja itd. Mala povrina obradivog zemljita se navodnjava.
Stoarska proizvodnja
Stoarska proizvodnja je najvanija grana poljoprivrede budui da je dobro prilagoena
uslovima ivotne sredine. Sektor stoarstva se postepeno prilagoava trinoj
ekonomiji.
Proizvodnja stoke je najvanija grana stoarstva. Iako prisutna na svim poljoprivrednim
gazdinstvima, stoka nije ravnomjerno rasporeena. Najvei broj stoke se nalazi u
Polimlju-Ibar i u sjeverno-planinskim podrujima, dok je najmanji u primorskoj regiji.
Koliina stoke u krakoj regiji, Zeti-Bjelopavlii i primorskoj regiji pokazuje spori rast,
dok je u Polimlju-Ibar i sjeverno-planinskoj regiji taj broj u padu.
Uzgoj ovaca slijedi odmah poslije stoarske proizvodnje sa ekonomske take gledita.
Ovce se uglavnom dre na sjeveru Crne Gore (sjeverno-planinska regija oko 37% i regija
Ibar-Polimlje oko 32%), gdje se nalazi veina livada i panjaka (oko 60%). Prirodni
livadski travnjaci i panjaci su najvaniji izvori kabaste hrane u Crnoj Gori, posebno u
brdsko-planinskim podrujima gdje oni obezbjeuju jedinu hranu za stoku.
Glavne poljoprivredne oblasti

Crna Gora je uslovno podijeljena na 5 proizvodnih regiona: primorski, Zetu, Bjelopavlie,
kraku regiju, region Polimlje-Ibar i sjeverno planinski region.
Primorski region obuhvata 11,5% dravne teritorije i ukljuuje 9,8% poljoprivrednog
zemljita, 9,8 obradivog zemljita i 14,36% livada i panjaka. Oko 20.000 ha je obradivo,
relativno plodno zemljite se samo djelimino koristi; veina oblasti se sastoji od
nedovoljno iskorienih, zanemarenih i degradiranih prirodnih panjaka. Ovo podruje
je pod uticajem medteranske i submediteranske klime i podgodno je za proizvodnju
junog voa, maslina i povra, kako na otvorenom, tako i u zatvorenom.
13 Dravni panjaci/stoni resursi - profili, CRNA GORA
56
Regija Zeta-Bjelopavlii je glavna ravnica ovog kompleksa (Zeta, Malesija, Bjelopavlika
ravnica, emovsko polje itd.). Zahvaljujui submediteranskoj klimi, ovaj region moe
uspjeno proizvoditi veinu usjeva povra, voa i vina. Zeta i Malesija su dugo bile vaan
centar za rano povre, ali nedavno je zbog pada tranje interesovanje za njihovu
proizvodnju smanjeno. Navodnjavanje je od sutinskog znaaja za dostizanje velikih
prinosa zbog izrazito suvog perioda tokom ljeta.
Kraki region obuhvata jugozapadnu Crnu Goru i preko 20% ukupne teritorije, ali ima
veoma skromne zalihe plodnog, naroito obradivog zemljita. Veina obradivog
zemljita je u dolinama i udubljenjima; veina teritorije se sastoji od kamenitog terena,
veoma nepovoljnog za biljnu proizvodnju. Ranije je ova oblast bila poznata po uzgoju
sitnih preivara, uglavnom koza, ali je sada stoarstvo mnogo slabije zbog migracija iz
sela.
Region Polimlje-Ibar obuhvata teritoriju koja se naginje prema rijenim dolinama Lima i
Ibra, sa jednom etvrtinom poljoprivrednog i jednom treinom obradivog, relativno
plodnog zemljita. Iako je koliina padavina nia kada se uporedi sa ostalim regionima,
bolje su rasporeene, to daje mnogo povoljnije uslove za usjeve i stoku. Obod ove
dolinske regije ima karakteristike planinskih podruja, sa manje povoljnim prirodnim
uslovima.
Sjeverno-planinski region ima najveu teritoriju, sa jednom treinom poljoprivrednog i
obradivog zemljita. Veina oblasti je prekrivena plitkim zemljitem na padinama sa
dubljim i plodnijim zemljitem na platoima i udubljenjima. Plodni dio oblasti je pogodan
za uzgajanje krompira, kupusa, sitnog ita i krmnog bilja. Ova regija je najpogodnija za
stoarsku proizvodnju14.
Potronja mineralnih ubriva15

U periodu od 2005. do 2010. godine, izraen trend rasta kod potronje mineralnih
ubriva u Crnoj Gori je jasno vidljiv po jedinici povrine (slika 6). Na osnovu podataka
(tabela 10) najvea potronja po jedinici povrine u Crnoj Gori je bila 2010. Potronja
mineralnih ubriva za 2011. godinu u poreenju sa 2010. godinom je smanjena za 57%.
Na osnovu dobijenih rezultata, moe se zakljuiti da je dolo do znaajnog pada u
potronji ubriva. U bilo kom sluaju, poljoprivrednici u Crnoj Gori koriste vie od deset
puta manje ubriva od prosjeka u EU. 16
14 Dravni panjaci/stoni resursi - profili, CRNA GORA

15 Izvjetaj o stanju ivotne sredine na bazi indikatora, Agencija za zatitu ivotne sredine Crna Gora,
Podgorica, 2013. godina
16 Drugi nacionalni izvjetaj o klimatskim promjenama, 2015. godina
57
Slika 9 Ukupna i jedinina potronja mineralnih ubriva po jedinici povrine u Crnoj Gori od 2005.
do 2011. godine
Tabela 10 Obradivo zemljite i potronja ubriva u Crnoj Gori od 2005. do 2011. godine
Godina 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Obradivo zemljite (ha) 5.775 5.746 5.883 5.399 5.243 5.150 5.776
Ukupna potronja ubriva (t) 1.310 1.413 1.635 1.766 1.769 2.767 1.185
Potronja sredstava za zatitu bilja

Nema pouzdanih podataka o potronji pesticida. Slika 7 pokazuje podatke koji ukazuju
na moguu potronju pesticida, kreiranih na osnovu uvezenih koliina.17
Na osnovu rezultata prikazanih na slici 7, moemo vidjeti da je 2008. godine Crna Gora
zabiljeila najveu potronju pesticida (190 t). Korienje sredstava za zatitu bilja u
periodu od 2005. do 2011. je variralo, dostiui vrhunac 2008. godine (uglavnom zbog
velikog porasta upotrebe insekticida), a zatim je dolo do smanjenja i relativne
stabilizacije 2010/2011 od 140 t.
17Izvjetaj o stanju ivotne sredine na bazi indikatora, Agencija za zatitu ivotne sredine Crna Gora,
Podgorica, 2013. godina
58
Slika 8 Ukupna potronja sredstava za zatitu bilja u Crnoj Gori od 2005. do 2011. godine
Slika 11 Ukupna potronja sredstava za zatitu bilja prema povrini, od 2005. do 2011. godine 18
Organska poljoprivreda
Organska poljoprivreda podrazumijeva poljoprivredu sa najboljim korienjem
plodnosti zemljita i dostupnosti vode, prirodnih svojstava biljaka i ivotinja,
omoguavajui poveane prinose i otpornost biljaka uz propisano (i ogranieno)
korienje ubriva i pesticida.
Prema podacima Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoda (MPRR) i drutva za
vrenje kontrole i izdavanje sertifikata Monteorganica, bilo je 13 registrovanih
proizvoaa 2007. godine, 26 2008. godine, 34 2009. godine, 67 2010. godine i 100
2011. godine. Monteorganica je 2011. godine izdala 10 sertifikata (7 za organsku
proizvodnju, 3 za proizvodnju u prelaznom periodu u organskoj poljoprivredi). Povrina
koriena za organsku poljoprivredu iznosila je 0,6% ukupnog poljoprivrednog
zemljita 2011. godine. Ukupno, registrovano je 3.086,07 hektara obradivog zemljita
korienog za organsku poljoprivredu.19
18Ibid
19Ibid
59
Slika 12 Broj registrovanih organskih proizvoaa u Crnoj Gori od 2007. do 2011. godine 20
umarstvo
U periodu od 2007. do 2011. godine, Crna Gora je pripremila novi Nacionalni umarski
program, koji je rezultat implementacije projekta FODEMO (Razvoj umarstva u Crnoj
Gori)21 sa njegovim kljunim komponentima: Nacionalna umarska politika, koju je
usvojila Vlada Crne Gore 2008. godine i implementacija Nacionalne inventure uma
izvrene 2008-2009.
Prema najnovijoj Nacionalnoj inventuri uma22, ume i umsko zemljite obuhvataju oko
69,7% zemlje (59,5% i 9,8% ponaosob). Obilje uma, zalihe drveta i godinje poveanje
su mnogo vei nego to je procijenjeno (pokrivenost umom 59,9% u poreenju sa
procijenjenih 45%, 118 Mm3 zaliha drveta u poreenju sa procijenjenih 72 miliona,
godinje poveanje od 2,8 Mm3 u poreenju sa procijenjenih 1,4). Iako ova situacija
predvia poveanje ukupne godinje sjee, odsustvo finansijskog efekta e nastupiti vrlo
vjerovatno usljed visokog intenziteta sjeenja tokom itavog dvadesetog vijeka to je
znaajno smanjilo obim drvea i stoga i pogoralo strukturu odabira stabala. Zbog
orografije zemlje, postoji veliki udio etinarskih uma (32,5% - injenica po kojoj je
drava zapravo dobila naziv), a najzastupljenije vrste drvea su balkanske bukve (Fagus
moesiaca), norveka smreka (Picea abies), jela (Abies alba), hrast kitnjak (Quercus
petraea), bijeli bor (Pinus sylvestris), crni bor (Pinus nigra), jasen (Fraxinus sp.), grab
(Carpinus betulus), hrast medunac (Quercus pubescens) i druge vrste borova i hrastova. U
takvoj situaciji, u kojoj je struktura odabira drveta veoma naruena, a ukupne zalihe
drveta su iznad oekivanog i jo uvijek rastu, postoji velika mogunost za korienje
drvne biomase kao obnovljivog izvora energije.
ume u vlasnitvu drave ine 67% uma i umskog zemljita, dok je ostalo u privatnom
vlasnitvu23. Ipak, najnoviji podaci iz Nacionalne inventure uma ukazuju da je broj
uma u privatnom posjedu mnogo vei, ali ova informacija ne moe biti potvrena prije
zavretka katastarske restitucije. Visoko-ekonomske ume pokrivaju oko 61% teritorije
20Ibid
21 Razvoj umarstva u Crnoj Gori, projekat koji zajedniki izvode Vlada Crne Gore i Agencija za razvoj i
saradnju iz Luksemburga u periodu od 2007. godine do 2011. (www.fodemo.com)
22 Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja (2011): Nacionalna inventura uma, Podgorica 2011.
23 Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja (2008): Nacionalna umarska politika Crne Gore, Podgorica
2008, str. 14
60
uma, niske ume ine 25%, dok ostatak ini neplodno zemljite. Dolo je do znaajnog
porasta povrine uma tokom prethodne decenije, to je uglavnom uzrokovano
naputanjem ruralnih podruja i vjetakim poumljavanjem.
Neki od glavnih problema u crnogorskom umarstvu, kako je navedeno u radnom nacrtu
Nacionalne umarske strategije su: nizak nivo finalnih proizvoda u poreenju sa
koliinom dostupnog drveta na tritu, zastarjela oprema i maine, nedovoljna ulaganja
u umarstvo, loe stanje privatnih uma, odsustvo mjera prorjjeivanja i ienja,
neispunjavanje godinje propisane sjee, nedovoljnost i neadekvatnost umske putne
mree, neefikasan koncesioni sistem, nedovoljna aktivnost savjetodavne slube, manjak
radne snage i nizak nivo edukacije, nedovoljno valorizovane funkcije uma opteg
blagostanja u nacionalnim parkovima, itd.24
Poboljanje izbora stabala je glavni izazov postavljen crnogorskom umarstvu. Ovo
pitanje bi trebalo regulisati planovima upravljanja, tj. smanjenjem intenziteta i mjerama
ienja i prorjeivanja. Kada se sprovedu, ove mjere bi mogle smanjiti drvnu biomasu
dostupnu na tritu do odreene mjere (vei udio tehnikog drveta), pa se stoga bilo
koje postrojenje koje se bavi biomasom mora paljivo planirati sa aspekta odrivog
snabdijevanja gorivom.
Znaajnu ulogu koju igraju ume u ublaavanju i prilagoavanju klimatskim
promjenama je izraena u Izjavi o politici 3 Nacionalne umarske politike. Najvanija
uloga uma u ublaavanju efekata klimatskih promjena je to to su one rezervoar
ugljenika. Da bi se obezbijedila laka i efikasnija prilagodljivost uma na klimatske
promjene, upravljanje umama treba da tei raznovrsnijoj strukturi vrsta i uma, tj.
formiranju umskih sastojina to bliih prirodi to bi ih uinilo otpornijim na tetne
biotike i abiotike uticaje koje indirektno izazivaju klimatske promjene, npr. umski
poari. Inventura uma i rezultati nadgledanja mogu omoguiti dobijanje sredstava za
karbon kredite u okviru Kjoto protokola i buduih post-Kjoto mehanizama.25
Turizam
U Crnoj Gori, turizam je jedna od najvanijih aktivnosti koje imaju potencijal za
ekonomski rast i razvoj. Broj dolazaka stranih turista stalno raste od 2001. godine, uz
znaajan rast nakon sticanja nezavisnosti (tabela 11).
Tabela 6 Dolasci domaih i stranih turista (od 2006. do 2012. godine) (izvor: MONSTAT; Drugi
nacionalni izvjetaj o klimatskim promjenama, februar 2015)
Godina
Struktura turista
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Ukupno 953,928 1,133,432 1,188,116 1,207.694 1,262,985 1,373,454 1,439,500

Strani turisti 377,798 984,138 1,031,212 1,044,014 1,087,794 1,201,099 1,264,163
Domai turisti 576,130 149,294 156,904 163,680 175,191 172,355 175,337
24 Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja (2013): Radni nacrt Nacionalne strategije umarstva sa
planom razvoja uma i umarstva, Podgorica, jun 2013, str.6.
25 Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja (2008): Nacionalna umarska politika Crne Gore, Podgorica
2008, str. 35.
61
Turizam je najbolje razvijen u primorskoj regiji, koju karakterie prelijepa razuena
obala, razne plae za plivanje i relaksaciju i gradovi iz srednjeg vijeka kao to su Budva,
Kotor, Herceg Novi, Perast i Petrovac, to predstavlja neku vrstu turistike atrakcije.
Meutim, tokom posljednjih 10 godina vie sredstava se izdvajalo za promociju turizma
u centralnom i sjevernom planinskom regionu i za razvoj aktivnog turizma za starije i
mlade sa akcentom na razvoj avanturistikog turizma, planinarenja i biciklizma.
Paralelno sa ovim, kulturini i vjerski turizam vie je zastupljen u centralnim djelovima,
gdje su glavne turistike atrakcije Cetinje i manastiri iz srednjeg vijeka: Cetinje, Moraa i
Ostrog.26
Rekordni mjeseni dolasci tokom perioda od 2002. do 2007. ukazuju na injenicu da,
pored znaajnog porasta broja posjetilaca svake godine, se sezona takoe produava.
Nekoliko godina zaredom, turistika sezona poinje ranije (mart-april) i zavrava se
kasnije (oktobar-novembar).Osim toga, odmaralita u sjevernoj regiji biljee poveanje
posjeta tokom ljetnjih mjeseci, to na kraju dovodi do smanjenja sezone turistike
privrede.
Slika 9 Broj turista u Crnoj Gori tokom 1989. i u periodu od 2002. do 2007. po mjesecima (izvor:
Strategija razvoja turizma Crne Gore do 2020. godine)
Strategija razvoja turizma Crne Gore do 2020. godine prepoznaje da sadanji obim
turista izaziva pretjeranu koncentraciju turista i u ljetnjim mjesecima i na obali. Uzevi u
obzir sivo trite, primorje ima udio od 95% svih noenja - uglavnom u periodu odmora
od jula do avgusta. Ovo optereenje u picu ima negativne ekonomske, ekoloke i uticaje
na kvalitet. To preoptereuje infrasrukturu i plane kapacitete, negativno utie na
atraktivnost posla i ponekad odaje utisak masovnog turizma u picu sezone.
Uticaji klimatskih promjena i smanjenje planih zatienih podruja zajedno sa
poveanim trokovima transporta i cijene hrane su prepoznate kao glavne prijetnje za
sektor.27
26 Drugi nacionalni izvjetaj o klimatskim promjenama, februar 2015.

27 Strategija razvoja turizma Crne Gore do 2020. godine
62
Planovi za razvoj turizma prepoznaju injenicu da turistiki potencijal planinskih oblasti
nije dovoljno iskorien i da je dalji razvoj turizma u ovoj oblasti veoma vaan ne samo
za cjelokupnu turistiku ponudu zemlje, ve i za razvoj sjeverne regije. Trenutni planovi
za razvoj turizma u planinskim centrima su usmjereni na razvoj ljetnjeg, kao i zimskog i
ski turizma.
Drugi najkritiniji aspekt sadanjeg turizma je fokus na relativno kratak period godine.
U tom pogledu, jedna od mjera za postizanje uspjenog i visokokvalitetnog turizma je
razvoj destinacije za svako doba godine.
Industrija28
Od kasnih 80-tih struktura zaposlenih u rudarstvu i industriji se znaajno promijenila.
1989. godine, preraivaka industrija je zapoljavala oko 42.000 radnika, a 2002. manje
od 17.000. Proizvodnja i prodaja metala je zapoljavala oko 17.000 zaposlenih 1989.
godine, a 2002. godine manje od 11.000.
Glavne karakteristike strukturnih promjena u rudarstvu i industrijskoj proizvodnji su u
nastavku:
Prema situaciji iz 2002. godine, jo uvijek dominira vaenje minerala, proizvodnja metala,
aluminijum, energija i industrija, to je osnova za ivotni standard stanovnitva (hrana, pie
i duvan);
Jedan dio industrijskih aktivnosti, od kojih su neke imale znaajnu ulogu u stvaranju prihoda
(npr. proizvodnja maina i elektrinih ureaja, proizvodnja finalnih proizvoda u preradi
drveta, tekstila itd.) su praktino nestale;
Dio industrije koji je ouvan je privatizovan ili se suoava sa privatizacijom (npr. obrada
metala, proizvodnja koe i predmeta od koe, hemijska industrija itd.)
Sa znaajnim smanjenjem 90-tih, industrijska proizvodnja je najvie odrana u

proizvodnji energije i u preraivakoj industriji, na bazi domaih sirovina za domae
trite. Najvea industrijska postrojenja su ekstraktivna metalurgija i obrada metala -
Kombinat aluminijuma Podgorica i eljezara Niki.
Rudarstvo i industrija imaju negativne efekte na ivotnu sredinu Crne Gore time to
stvaraju zagaene i degradirane ekoloke crne take. Takve take ukljuuju KAP, TE
Pljevlja i eljezaru Niki.
Zdravlje
Klimatske promjene su snano povezane sa ljudskim zdravljem. Ovo ukljuuje direktne
uticaje kao to su bolesti i smrt povezane sa temperaturom, kao i uticaji ekstremnih
vremenskih uslova na zdravlje. Najugroenije grupe su stariji ljudi, djeca i hronini
pacijenti (posebno sa hroninim sranim bolestima).
Takoe postoji vie indirektnih uticaja koji izazivaju bolesti koje se prenose putem
hrane, vode, klimatizacionih ureaja i vazduha ili uzrokuju nestaicu hrane i vode.
Takoe mogu ukljuivati ire uticaje na zdravlje i blagostanje.
U cilju podizanja svijesti javnosti o uticaju koji toplotni talasi i klimatske promjene imaju
na zdravlje opte populacije i ranjivih grupa stanovnitva (djeca, starija populacija,
28 Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine (Sl. list br. 24/2008)
63
hronini bolesnici, trudnice), nekoliko javnih institucija (Institut za javno zdravlje Crne
Gore u saradnji sa svojim partnerima) su sprovele javnu kampanju na ovu temu.
Iznad svega, postoji velika potreba za kontrolisanjem opasnosti po zdravlje koje su
integrisane u postojee procese na lokalnom i nacionalnom nivou, kao i potreba da se
osigura adekvatan nivo spremnosti zdravstvenog sektora da odgovori na ove izazove.
Temperatura
Postoji direktna veza izmeu mortaliteta i temperature i ona se razlikuje u zavisnosti od
klimatske zone i geografske oblasti. Visoke oblastne temperature su povezane sa
stopom mortaliteta prouzrokovanom sranim napadima, kardio-vaskularnim,
bubrenim i respiratornim bolestima, poremeajima metabolizma itd. Uticaj
temperature na mortalitet je vii kada su u pitanju respiratorne i kardio-vaskularne
bolesti nego to je to sluaj sa ostalim uzrocima smrti. Najranjiviju grupu stanovnitva
predstavlja populacija starosti preko 65 godina. Ne postoje dostupni podaci koji bi
omoguili povezivanje odreene temperature (granine vrijednosti) sa mortalitetom.29
Ljudsko zdravlje, kvalitet vazduha i zdravstvena ispravnost vode

Osnovni pokazatelj zdravstvenog stanja stanovnitva Crne Gore je broj registrovanih
pacijenata koji pate od bolesti respiratornih organa (2004-2013), kao i zdravstvena
ispravnost vode (2013). Moe se primijetiti znaajano smanjenje broja pacijenata sa
respiratornim bolestima30 u poreenju 2013. sa prethodnim godinama. Najmanji broj
takvih pacijenata je zabiljeen 2010. godine.
Kvalitet vazduha
Kvalitet vazduha je u uskoj vezi sa ljudskim zdravljem. Postoji trend visoke
koncentracije PM10 estica u vazduhu u urbanim i industrijskim sredinama. Prosjena
godinja koncentracija PM10 estica (40 g/m3) je bila vea od dozvoljene u Nikiu i
Pljevljima za period 2009-2012.
Postojanje poveane koncentracije PM10 estica, frakcije TSP-a, koja prema

preporukama SZO (Svjetske zdravstvene organizacije) ima posebno tetne uticaje na
ljudsko zdravlje, je prijavljeno na svim mjernim mjestima. Ove estice znaajno utiu na
kvalitet vazduha. Dozvoljeni broj prekoraenja u toku kalendarske godine je 35. Najvei
broj prekoraenja, kao i maksimalna koncentracija ovih estica, su izmjereni u Pljevljima
(sjeverna zona), premda je dozvoljeni broj prekoraenja po godini bio iznad dozvoljenog
nivoa na svim mjernim mjestima, osim u Baru (2012).
U optini Pljevlja (unutar kritine sjeverne zone) neophodno je unaprijediti kvalitet
vazduha, to bi moglo uticati na ljudsko zdravlje. Glavni izvori zagaenja vazduha u
Pljevljima su TE i rudnik uglja.
29 Izvor: Ekonomski uticaji klimatskih promjena u Crnoj Gori: prvi pregled.

30 Broj novih sluajeva u definisanom period
64
Slika 10 Broj PM10 prekoraenja za dozvoljene prosjene dnevne koncentracije
Klimatske promjene31
Crna Gora je u grupi zemalja u razvoju, tzv. drave koje nijesu ukljuene u Aneks 1
UNFCCC-a, i kao takva nije obavezana da vri kvantitativno smanjenje emisije gasova
koji su proizvod efekta staklene bate.
Crna Gora se nalazi u centralnom dijelu relativno tople zone sjeverne hemisfere.
Zahvaljujui svojoj geografskoj irini, karakterie je mediteranska klima sa toplim i
suvim ljetima, a blagim i veoma vlanim zimama.
Velike vodene povrine, njena visina i poloaj primorskih planina, zajedno sa njenim
reljefastim terenom, utiu kako na lokalne, tako i na njenu regionalnu klimu. Stoga se u
tako malo oblasti susreu velike klimatske razlike u njenim obalnim i visokim
planinskim predjelima. Takoe postoje brojne prelazne lokalne klime meu ovim
oblastima.
Prosjena godinja temperatua se kree u rasponu od 4.6C u predjelu abljaka, koji se
nalazi na 1.450 m nadmorske visine, do 15,8C u obalnom dijelu zemlje. Prosjena
godinja koliina padavina se kree od 800 mm na krajnjem sjeveru, do oko 5.000 mm
na krajnjem jugozapadu.
U prosjeku, broj kinih dana u godini je oko 115-130 u obalnom dijelu zemlje, dok na
sjeveru Crne Gore iznosi oko 172. Najkiovitiji mjesec u obalnom dijelu je novembar,
dok je jul najsuvlji mjesec u godini. Snijeni pokriva se formira na visinama veim od
400 m, dublji je od 50 cm i u prosjeku se zadrava od 10 do 76 dana. U viim predjelima
je snijeg ei tokom proljea nego u jesen.
31 Izvjetaj o stanju okoline u Crnoj Gori zasnovan na pokazateljima, Agencija za zatitu ivotne sredine,
Podgorica, 2013; Drugi nacionalni izvjetaj Crne Gore o klimatskim promjenama ka Okvirnoj Konvenciji o
klimatskim promjenama Ujedinjenih nacija (UNFCCC) (NACRT), Ministarstvo odrivog razvoja i turizma,
2014.
65
Prema podacima ZHMS i uzimajui u obzir sloenost ove oblasti, dobijeni su sljedei
podaci o Crnoj Gori - pritom je predstavljeni period okarakterisan kao klimatska
normalnost (1961-1990):
Prosjena godinja temperature: 11,2C;
Prosjena godinja koliina padavina: 1.500,5 mm;
Prosjeni intenzitet jake kie tokom dana sa vie od 20 mm padavina: 38,2 mm/dan;
Prosjeno trajanje sunih perioda: 28,7 dana/godina;
Prosjeno trajanje hladnih perioda: 71,5 dana/godina;
Prosjeno trajanja toplotnih talasa: 7,5 dana/godina;
Klasifikacija klime tri klimatska tipa: cs-mediteranska, cf-topla temperatura i vlanost, i
df-klima zimske ume.
Sljedee promjene u ekstremnim vremenskim i klimatskim procesima su zapaene do

2010. godine:
este, izuzetno visoke maksimalne i minimalne temperature;
ei i dui toplotni talasi;
Porast broja veoma toplih dana i noi;
ee sue;
Porast broja poara;
Suni periodi praeni obilnim kinim periodima;
ee oluje (cikloni) tokom hladnijih djelova godine;
Manji broj uzastopnih kiovitih dana;
Manji broj dana praen jakom kiom;
Porast intenziteta kinih padavina;
Smanjenje ukupne godinje koliine snijega.
Na osnovu podataka o temperaturi mora iz mjerne stanice u Baru (1980-2012) i

podataka o prosjenom nivou mora, dobijenih iz iste stanice (1965-2012), temperatura
mora je imala konstantan trend porasta tokom decenija, sa rastom od +0,02C na
godinjem nivou. Nivo mora takoe ima pozitivan trend rasta, ali sa malim promjenama
u stopi rasta tokom godina.
Emisija gasova staklene bate
U Crnoj Gori je, u periodu 1990-2009 nakon trenda smanjenja emisija gasa, do 1994. u
toku trend rasta, sa izuzetkom 2009, kada je zabiljeeno znaajno smanjenje u emisiji
gasova, koje je bilo rezultat smanjenja proizvodnje energije u TE Pljevlja zbog popravki i
zatvaranja elektrane u KAP-u.
Emisije GHG se prate na osnovu podataka o emisiji gasova iz velikih izvora, a podaci se
klasifikuju po glavnim sektorima emisije gasova (IPCC nomenklaturi Meuvladin panel
o klimatskim promjenama), dok se 1990. godina uzima kao osnova. U izvjetajnom
periodu, kao jasna posljedica krize u ranim 90-im, koliina emisije gasova se smanjila za
vie od 50% tokom petogodinjeg perioda.
66
Grafik 11 Emisija gasova staklene bate od 1990-2010 32
Emisija GHG gasova je 1998. ve dostigla onu koliinu iz 1990. (godine koja se uzima kao
osnova). Tokom perioda 1998-2008 dolo je do jasnog trenda rasta, koji je bio posljedica
potronje energije u praktino svim sektorima osim u industriji. U posljednjoj
posmatranoj godini, kao rezultat globalne ekonomske krize, dolo je do novog pada
industrijske proizvodnje i potronje. Detaljan pregled GHG emisija je predstavljen u
Nacionalnoj strategiji u oblasti klimatskih promjena (NSKP).
32 Ibid
67
Slika 12 Emisija CO2 gasa u Crnoj Gori33
Slika 13 Emisija CH4 gasa u Crnoj Gori34
Slika 14 emisija N2O gasa u Crnoj Gori35
Detaljne cifre o GHG emisiji u Crnoj Gori se mogu nai u NSKP.
Infrastruktura ivotne sredine
Voda i kanalizacija
Prema dostupnim podacima, 65-70% stanovnitva se snabdijeva vodom preko
vodovodnih sistema optinskih centara i vanih lokalnih centara, dok se samo neto
preko 30% stanovnitva u ruralnim predjelima snabdijeva putem lokalnih vodovodnih
sistema i pojedinano putem bunara, izgradnjom bunara za podzemne vode ili
izgradnjom rezervoara za skupljanje kinice.
33 Drugi nacionalni izvjetaj Crne Gore o klimatskim promjenama ka Okvirnoj konvenciji o Klimatskim
promjenama Ujedinjenih nacija (UNFCCC) (NACRT), Ministarstvo odrivog razvoja i turizma, 2015.
34 Drugi nacionalni izvjetaj Crne Gore o klimatskim promjenama ka Okvirnoj Konvenciji o Klimatskim
Promjenama Ujedinjenih nacija (UNFCCC) (NACRT), Ministarstvo odrivog razvoja i turizma, 2014.
35 Ibid
68
Vodovodni sistemi veinom snabdijevaju gradove i druga urbana, prigradska i ruralna
naselja u oblastima kroz koje prolaze. Urbani vodovodni sistemi obuhvataju 40 gradskih,
174 prigradska i ruralna naselja (ukupno 214 naselja).
60% urbanog stanovnitva (37% ukupnog stanovnitva) isputa otpadne vode u
kanalizacionu mreu. Otpadne vode sa Primorja (obalna) regija, se ulivaju u more kroz
podmorske ispuste, takoe bez prethodne prerade.
Navodnjavanje se primjenjuje samo na 2.000 ha. Svi prethodno razvijeni sistemi za
navodnjavanje nikada nijesu pokrenuti u rad, a ve dio njih je degradiran. Ovakva
situacija dovodi do nenamjeravane upotrebe vode iz vodovoda.
Biofiziko okruenje
Dominantna klasa zemljinog pokrivaa u Crnoj Gori je irokolista uma, koja zauzima
26% teritorije. Skoro 80% teritorije Crne Gore je prekriveno polu-prirodnim i umskim
oblastima. Poljoprivredno zemljite zauzima 16%, movare ili vode 3,4% i vjetaka
podruja samo 1% nacionalne teritorije.36
Biodiverzitet i zatiena podruja
Biodiverzitet
Kako ne postoji zvanina, opte prihvaena klasifikacija ekostistema, Strategija
nacionalnog biodiverziteta definie sljedee tipove ekosistema, stanita i geolokih
formacija.
Tabela 7 Ekosistemi i stanita u Crnoj Gori
Ekosistemi
Planinski visoka planinska oblast kontinentalnog dijela Crne Gore;
ekosistemi dominantni vrhovi: Durmitor (2.523 m), Komovi (2.,461 m), Prokletije (2.536 m),
Sinjajevina (2.277 m), Bjelasica (2.037 m);
obalne planine: Orjen (1.893 m), Loven (1.749 m), Rumija (1.586 m);
glavni tipovi stanita: planinski panjaci, stjenoviti zidovi i litice, goleti sa oskudnom
vegetacijom i potocima;
ume povrina zauzima najveu oblast (54%), dok 45% zauzimaju prirodne ume;
Stepe rijetke, uglavnom na aluvijalnom tlu (emovsko polje, Karabuko, Tuko and Dinoko
polje i nii djelovi kanjona rijeke Pive);
Slatkovodni movare uglavnom u ravnicama i na obali;
ekosistemi Skadarsko jezero (najvee jezero, veliki biodiverzitet - posebno je vano prisustvo
velikog broja reliktnih i endeminih vrsta);
asko jezero;
hladna lednika jezera na visokim planinama na sjeveru Crne Gore, posebno u oblasti
NP Durmitor, Biogradska gora i Prokletije;
More vie od 300 vrsta algi, 40 vrsta sunera, 150 vrsta rakova, 340 vrsta mekuaca, 400
vrsta ribe, 3 vrste morskih kornjaa i 4 vrste delfina;
po redosljedu vanosti za biodiverzitet Bokokotorski zaliv i ue rijeke Bojane;
Stanita
Obalna kamenite litice, prirodna pjeana plaa i 8 manjih ostrva;
stanita Velika Ulcinjska plaa-pjeani sprudovi predstavljaju jedinstvenu halofitnu / slanu
36DIKTAS Zatita i odriva uporteba Dinarskog prekograninog sistema kra - Dravni izvjetaj Crne Gore,
2012.
69
vegetaciju;
na junim padinama obalnih planina tipina mediteranska vegetacija makija i gariga
je razvijena;
nie oblasti i obala- slana vegetacija i obradive povrine (masline i vonjaci);
Tivatska solila i Ulcinjska solana - znaajne za boravak i prezimljavanje ptica;
Peina Lipska peina i alovia peina;
jame su meu najdubljim na Balkanu (jama na Vjetrenim brdima i Durmitoru, Duboki
do na Lovenu);
Kanjoni djelimino pod uticajem mediteranske klime (kanjoni Morae i Cijevne);
djelimino pod uticajem hladne kontinentalne klime (kanjon rijeke Tare, ostaci
kanjona Pive i Komarnice, klisure kao to su Ibarska, Tifranska i alovia klisura);
Kr na visinama iznad 1.000 mnv;
karakteristina vegetacija bunja.
Stanje biolokog diverziteta u Crnoj Gori se, iako u ogranienoj mjeri, kontrolie od
2000. godine, pod okriljem Nacionalnog programa za zatitu ivotne sredine.
Uoptavanjem rezultata dobijenih putem Programa, konstatovano je da su se negativne
posljedice uglavnom javile u vodenim ekosistemima i umama. Tokom 2005. godine,
dodatne prijetnje su konstatovane suvim panjakim ekosistemima (Zetska i
Bjelopavlika ravnica) i ekosistemima solana (priobalni pojas Velike plae u Ulcinju).37
Zbog vrste aktivnosti koje su planiranu u okviru NSKP-a i njihovog potencijala da imaju
negativan uticaj, poseban interes u okviru Studije, po pitanju biodiverziteta,
predstavljaju oblasti rijeke Morae i Skadarskog jezera (pitanja u vezi sa HE Moraa) i
Pljevlja (u vezi sa TE Pljevlja II blok).
Opti podaci o biodiverzitetu rijeke Morae su preuzeti iz Strateke procjene uticaja na
ivotnu sredinu za Detaljni prostorni plan (DPPL) za HE na rijei Morai (2010, COWI).
Oblast rijeke Morae je vaan migracioni koridor izmeu oblasti Skadarskog jezera i
doline Podgorice, sa svojim submediteranskim osobinama na jugu i vie planinskim,
dinarskim sjeverom. Mnoge biljne vrste su mediteransko-submediteranskog karaktera,
ali zbog velikih razlika u visini i vertikalnoj zoni, brojne centralno-evropske i planinske
vrste june Evrope su prisutne. tavie, kanjon rijeke Morae predstavlja utoite za
neke vrste mediteranskog i stepskog karaktera koje zahtjevaju manje oscilacije
klimatskih faktora.
Ukupan broj od 993 biljnih vrsta, koje potiu iz 498 rodova i 107 porodica je zabiljeen
u slivu rijeke Morae. Beskimenjaci u oblasti rijeke Morae su slabo istraeni do sada.
Ukupno 30 vrsta ribe je do sada pronaeno u oblasti rijeke Morae, od kojih je 8
uvrteno u Crveni spisak Meunarodne unije za zatitu prirode (IUCN). Riblja fauna
Morae je veoma posebna jer sadri ribne vrste iz Jadrana, a takoe i iz basena rijeke
Dunav; tavie, za neke sa centrom prostiranja u Albaniji Moraa je najsjevernija granica
do koje se prostiru. Ne postoje detaljne informacije o djelovima rijeke Morae koji su
vane oblasti za mrijeenje. Ribe iz porodice pastrmki su migracione i u razliitoj mjeri
zavise od veze izmeu gornjeg i donjeg sliva Morae. Oblast je bogata velikim sisarima,
kao i brojnim vrstama malih predatora. U toj oblasti se takoe nalaze brojne vrste ptica,
a naroito ptice grabljivice. Veina tih ptica ima status zatiene vrste i uvrtene su u
37 Strategija i Akcioni plan za nacionalni biodiverzitet za period od 2010-2015, nacrt, jul 2010.
70
spisak aneksa I Direktive o pticama, vrste od evropskog znaaja za zatitu (SPEC),
Emerald vrste prema Bernskoj konvenciji ili pod nekin drugim konvencijama.
Skadarsko jezero je vrlo vana oblast po pitanju biodiverziteta, a posebno je vana kao
taka u migracionim putevima ptica. Biodiverzitet ovog jezera je visok usljed vie
faktora:
Dvije glavne zoogeografske oblasti se susreu ovdje: paleoarktika zona (Evropa, Azija,
Mediteran i Sjeverna Afrika) i paleotropska zona (Afrika). Kao rezultat toga, povremeno
se mogu primijetiti afrike vrste ptica i zimske migracione ptije vrste iz zapadnog
Sibira.
U prolosti, posebno u periodu glacijacije, ovo jezero je imalo funkciju utoita za vie
vrsta. Kao rezultat toga, danas se moe naii na neke reliktne i endemine ivotinjske i
biljne vrste u ovoj oblasti.
Velike varijacije ulaznih i nivoa vode kao rezultat imaju intermitentni karakter jezera.
Rezultat su ogromna vlana podruja, posebno u oblastima sjeverno i juno od
Virpazara, ukljuujui vlane ume i plavna podruja, koja takoe slue kao podruja za
mrijeenje, sklonite i stanita za razmnoavanje raznih vrsta.
ume vrba (Salicetum albae) su najzastupljenije ume oko jezera, veinom u sjevernoj
oblasti i u plavnim podrujima. Ostale ume su prilno degradirane i prisutne su samo u
nekoliko degradiranih podruja.
U ovoj oblasti se zna da ivi oko 257 vrsta beskimenjaka; meutim, mora se
napomenuti da grupe beskimenjaka nisu jo uvijek dobro prouene, iako one imaju
vanu ulogu u lancu ishrane. Skadarsko jezero je veoma bogato vodozemcima i
gmizavcima, ukljuujui endemine i ugroene vrste; do sada je popisana 51 vrsta. Riblja
fauna Skadarskog jezera se odlikuje velikim diverzitetom, prouzrokovanim irokom
mreom rijeka i potoka, povoljnim mjestima za mrijeenje i dobrom povezanou sa
morem. Veinu ovih vrsta ine arani, ali one variraju od planinskih hladnovodnih vrsta
ribe do toplovodnih slatkovodnih vrsta ribe, kao i nekoliko morkih vrsta. Riblja fauna
Skadarskog jezera se odlikuje visokim stepenom endeminosti. Oko 10 vrsta se
komercijalno eksploatie, to predstavlja vie od 95% ukupnog slatkovodnog ribarstva u
Crnoj Gori. Iako je krno i odlikuje se karakteristikama koje bi ga klasifikovale kao
oligotrofno jezero, proizvodnja biomase uopte, a sa njom i proizvodnja ribne biomase
Skadarskog jezera je mnogo vea, to je ini bliom eutrofinim jezerima.
Skadarsko jezero je vana oblast za ptice zbog dobrih uslova za gnijedenje i
kolonizaciju i njegove lokacije du migratornih puteva. Sisari u Skadarskom jezeru
nijesu dobro istraeni; do sada je 50 vrsta pronaeno u ovoj oblasti, sa samo nekoliko
vrsta, kao to je vidra (Lutra lutra), koje se odlikuju snanom vezom sa svojim vodenim
stanitem, a veina vrsta ivi u brdovitim predjelima jugoozapadno od jezera. Slijepi
mievi predstavljaju jednu od grupa sisara koje su posebno iroko zastupljene u oblasti
oko jezera (Royal Haskoning, 2006).
Prema baznoj studiji sprovedenoj za SPUS za DPPL za HE II blok, ne postoji mnogo
objavljenih podataka o biodiverzitetu pljevaljske oblasti. Dominantna stanita u toj
oblasti su livade, panjaci i antropogena stanita kao to su dvorita, polja, ruderalne
vrste du puteva. umski predjeli se javljaju sporadino, obino u formi malih prostora
izmeu livada i du dvorita. umsku vegetaciju u okolnoj oblasti predstavljaju
71
mjeovite hrastove ume, hrastovi-grabove ume, borove ume, itd. Biodiverzitet faune
(ptice, vodozemci, sisari, itd.) je relativno visok, mada je slabo istraen. Vodena flora
rijeke Vezinice je ugroena termoelektranama. Rijeka Vezinica je imala najgori kvalitet
vode 2009-2012 zbog blizine termoloktrana i isputanja otpadnih voda u Pljevljima. 38
Zatiena podruja
Nacionalna mrea zatienih podruja zauzima 1.250 km ili 9,04% teritorije Crne Gore.
Prema dostupnim podacima (izvor: MSDT, januar 2015), postoji 5 nacionalnih parkova:
Biogradska gora, Durmitor, Loven, Skadarsko jezero i Prokletije. Pored nacionalnih
parkova u Crnoj Gori se nalazi vie od 47 zatienih podruja, u sljedeim kategorijama:
prirodni rezervati (650 ha); prirodni spomenici - litice, peine, jame, biljne zajednice,
pojedinani dendroloki objekti, plae, gradski parkovi, spomen parkovi, botaniki
rezervati, botanike bate (13.638 ha); podruja sa posebnim prirodnim odlikama
(354,7 ha); podruja zatiena na optinskom nivou (15.000 ha).
Meunarodno zatiene oblasti ukljuuju basen rijeke Tare, M&B UNESCO rezervat
biosfere, zajedno sa NP Durmitor i kanjonom rijeke Tare, NP Skadarsko jezero
ramsarski predio, tivatsko slanite, takoe ramsarski predio, Kotorsko Risanski zaliv,
optina Kotor (UNESCO).
Emerald mrea u Crnoj gori ima 33 lokacije.
Pejza
Diverzitet pejzaa Crne Gore je formiran kao kombinacija prirodnih uslova i
tradicionalnog korienja prostora. Osnovu pejzaa ine planinski reljefi, vodene
povrine i klimatski uslovi. Sve to zajedno, direktno ili indirektno utie na vrstu i gustinu
zemljinog pokrivaa. Ranije pominjani prirodni uslovi, u kombinaciji sa istorijskim i
kulturnim aspektima, kao i drugim antropogenim faktorima, kao rezultat imaju razliite
vrijednosti kulturnog pejzaa.
Crnogorski pejza se moe podijeliti na dvije glavne oblasti: obalnu i brdsko zalee.
Obalna oblast karakterie kontrast izmeu mora i neravne obalne linije. Postoji visok
stepen horizontalne i vertikalne dinamike, a pejzae, pored reljefa, karateriu i
mediteranski zeleni pokriva, naselja i infrastruktura. est uzrok degradacije pejzaa je
nelegalna i nekontrolisana gradnja. U zaleu, glavna odlika pejzaa su dinamini
planinski ili brdoviti reljefi, uz povremenu pojavu krakih polja ili kanjona. Znaajan dio
pejzaa takoe predstavlja i Skadarsko jezero na jugoistoku. Pored mnogih dragocjenih
prirodnih pejzaa, kulturni pejzai su esta pojava, veinom u blizini naselja.
Crna Gora nije razvila jedinstvenu reljefsku osnovu, koja bi predstavljala osnovni
dokument identifikacije i procjene reljefa. Ipak, postoji nekoliko podjela pejzanih
jedinica i tipova. 39 U Prostornom planu Crne Gore se pominju sljedee podjele:
biogeografsko-ekoloka analiza (10 jedinica), prirodne karakteristike oblasti i
antropogenih elemenata (21 jedinica) i ambijentalne zone (11 jedinica).
Podjela po ambijentalnim zonama moda najbolje ilustruje odlike reljefa Crne Gore.
Osnovu podjele predstavlja kombinacija prirodnih uslova i antropogenih elemenata.
38 Ocjena odravanja ivotne sredine Crne Gore, trea ocjena, 2015.

39 Prostorni plan Crne Gore, 2008.
72
Tabela 8 Pejzane jedinice Crne Gore po ambijentalnim zonama
(1) Obalna zona (7) Zone ekonomskih uma i panjaka

(2) Basen Skadarskog jezera (8) Kraka zaravan
(3) Vee nizijske rijene doline (9) Obalne planine
(4) Vee planinske rijene doline (10) Subalpske i alpske planine
(5) Doline gornjih tokova nizijskih rijeka (11) Veliki kanjoni
(6) Doline gornjih tokova planinskih rijeka
Slika 15 Ambijentalne zone Crne Gore (Izvor: Prostorni plan Crne Gore 2008.)
Hidroloka mrea
Povrinske vode
Glavna hidrografska karakteristika Crne Gore je postojanje dvije priblino jednake
slivne oblasti: basen Crnog mora i basen Jadranskog mora. 47,5% crnogorske teritorije
pripada jadranskom basenu, a 52,5% pripada basenu Crnog mora.
73
Slika 16 Oblasti basena Crnog mora i Jadranskog mora (Izvor: Zavod za hidrometeorologiju i
seizmologiju Crne Gore)
Drenana podjela izmeu dvije slivne oblasti se nalazi juno od najviih planinskih
vrhova i vijenaca koji su smjeteni u basenu Crnog mora. Oba sliva obiluju vodom.
Veina povrine Crne Gore se sastoji od kra, bez stalnih vodotokova, a sa brojnim
ponorima kroz koje se voda drenira podzemno, prema vodotocima ili Jadranskom moru.
Glavni vodotoci u Crno-morskom slivu su: Piva, Tara, ehotina, Lim, kao i vodotoci u
basenu Drine i basenima Ibra i Zapadne Morave. Glavni vodotoci Jadranskog sliva su:
Moraa, Zeta, Rijeka Crnojevia i Cijevna, od kojih se sve ulivaju u Skadarsko jezero, a iz
njega se dalje preko rijeke Bojane ulivaju u Jadransko more.
Vodotoci u kontinentalnom krakom predjelu se podzemnim putem odvode preko
ponora i izviru u basenima Jadranskog ili Crnog mora ili ispod povrine Jadranskog
mora u obalnoj oblasti. Dio ovih voda se podzemnim putem kree prema susjednim
teritorijama (Trebinjica u Bosni i Hercegovini i Konavle u Hrvatskoj). Veliki broj
crnogorskih vodenih tokova ima karakter bujica.
Jezera u Crnoj Gori su relativno brojna, a najvei broj se nalazi u ravnicama junog dijela
Crne Gore.
Poplave
Podruja najugroenija poplavama u Crnoj Gori su oko Skadarskog jezera, u donjem
toku rijeke Morae i du rijeke Bojane. Pored toga, velike poplave se takoe javljaju u
basenu rijeke Lim (Polimlje) od Gusinja do Zatona, u Kolainu i Mojkovcu, kao i u dolini
rijeke ehotine u Pljevljima. U pogledu znaaja ili koliine tete, teta nanijeta krakim
poljima se ne moe zanemariti. U tom smislu, poplave su najee u ravnicama Cetinja i
Nikia.
74
Slika 17 Distribucija opasnosti od poplava (Izvor: Svjetska zdravstvena organizacija)
Praktino sve crnogorske rijeke imaju karakter bujica. To znai da postoje znaajne
razlike u protoku, to izaziva bujine talase i velike akumulacije materijala. Bujini talasi
predstavljaju prijetnju naseljima, saobraajnim trasama, poljoprivredi, umama i
ostalom zemljitu.
Ekoloko stanje rijeka

Zbog kvaliteta rijene vode, najzagaenije rijeke su:
rijeka ehotina nizvodno od Pljevalja i Vezinica. Otpadne vode su glavni izvor zagaenja,
zbog ega se kvalitet rijeke ocjenjuje kao nizak ili veoma nizak.
rijeka Moraa nizvodno od Podgorice. Hidroloki reim ove rijeke je povoljan, pa se stoga
kvalitet vode poboljao u odnosu na prethodne godine. Meutim, poveana stopa
amonijuma i ukupnog broja koliforma je primijeena u njenom toku nizvodno od
Podgorice.
rijeka Ibar nizvodno od Roaja. U pogledu kvaliteta vode nizvodno od Roaja, blizu Baa,
rijeka ne pripada ni treoj klasi u pogledu parametara, kao to su sadraj amonijuma,
nitrita, fosfata i ukupne koliine fekalnih koliforma.
Druge zagaene rijeke su:

rijeka Lim. Kvalitet vode je ocijenjen kao dobar po mnogim parametrima. Meutim,
mikrobioloko stanje rijeke se moe opisati kao slabo ili veoma slabo zbog poveane
koncentracije fekalija i ukupne koliine koliforma pronaenih nizvodno od Berana i
Bijelog Polja;
rijeka Zeta je slabog kvaliteta samo u pogledu koliine koliforma na mjestu Suklov most
(uzvodno od mjesta isputanja otpadnih voda u Nikiu) i u Danilovgradu.
75
U pogledu saprobiolokog sastava, sve rijeke pripadaju drugoj klasi, osim rijeke
ehotine, koja pripada treoj klasi nizvodno od Pljevalja.
Ekoloko stanje jezera

Plavsko jezero i Crno jezero imaju visok i dobar kvalitet vode, sa izuzetkom NH4 i
ukupne koliine koliforma, koji pripadaju klasi slabog kvaliteta.
Skadarsko i Plavsko jezero su posebno ugroeni isputanjem zagaenih urbanih
otpadnih voda, tako izazivajui sporu akumulaciju hranljivih materija u ekosistemu. U
sjevernom dijelu, Skadarsko jezero je zatieno irokim pojasom movara; ipak,
poveana eutrofikacija se moe oekivati na duge staze.
Podzemne vode
Uopteno, podzemne vode na teritoriji Crne Gore teku u dva pravce: na jug u basen
Jadranskog mora i na sjever u basen Crnog mora. Kako bi se pojednostavilo
predstavljanje osnovnih karakteristika najveih depozita izdanskih voda na odreenim
hidrolokim jedinicama, sljedee regije se mogu uzeti u obzir: primorski kr, polje,
visoravni, visoke planine i kraki predjeli unutranjih Dinarida.
Primarne oblasti koje sadre vodu, a od interesa su za javno vodosnabdijevanje gradskih
i seoskih naselja, velikih industrijskih postrojenja, kao i za navodnjavanje velikih
povrina, su predstavljene ljunkom, ljunkom-pijeskom i pjeanim depozitima kvartara
glacio-fluvijalnih i aluvijalnih sedimenata intergranularne poroznosti, kao i
karbonatnim stijenama kasnog paleozoika, mezozoika i tercijara - krenjak, dolomitski
krenjak i dolomiti sa lomljivo-peinskom poroznou.
Propusni deluvijalni i glacijalni pijesak, ljunak i vei blokovi na odreenim mjestima, su
rasprostranjeni na malom prostoru i oni su, zajedno sa akumulacijom podzemnih voda,
znaajni samo za individualno vodosnabdijevanje, a nijesu ukljueni u osnovne
vodonosne sredine.
Vodonosni slojevi (izdani) su rasprostranjeni na malom prostoru i male su debljine, sa
veoma ogranienom akumulacijom podzemnih voda. Izuzetak je, do neke mjere
dostupan, izlomljeni kr u oblasti izmeu Budve i Bara na crnogorskoj obali.
Praktino nepropusne stijene imaju funkciju vodootporne police ili nepropusnog zida i
visee barijere, koji su sprijeili ili usmjerili kretanje podzemnih voda iz izdani.
Akumulacija podzemne vode u nekim krivim zonama (fault zones) se prazni kroz brojne
izvore, koji se koriste za vodosnabdijevanje. Neki izvori u zoni obalnog krasa su slani.
Kvalitet podzemnih voda40

Podzemne vode u Crnoj Gori obezbjeuju oko 92% ukupnog vodosnabdijevanja u Crnoj
Gori. Uopte, kvalitet podzemnih voda u Crnoj Gori, u prirodnim uslovima tokom veeg
dijela godine (sa izuzetkom obalnih izdana na koje djeluje umetanje slane vode),
odgovara prvoj klasi.
40 Izvor: Izvjetaj o stanju okoline u 2013, Agencija za zatitu okoline, Podgorica, 2014.
76
U kontinentalnom dijelu, prirodni kvalitet vode, u gotovo svim izvorima podzemih voda,
se pogorao usljed dominantnih atropogenih uticaja, kao rezultat neadekvatne sanitarne
zatite i neadekvatne sanitacije slivnog podruja.
Rijeka iz izdana doline Zete pripada A klasi, a voda iz nekih izvora se danas koristi za
pie bez ikakve prerade. Izvori u Vranju i Dreaju su veim dijelom zagaeni, a izvori u
Mitroviima (u blizini Cijevne) i Farmacima su u najboljem stanju.
Voda iz izvora Vranje konstantno ima veoma visoke vrijednosti nitrata. Ovo je rezultat
uticaja ubriva, kako ima takoe i visok sadraj kalijuma (do 30mg/l).
Kvalitet vode za pie41

Veina dovoda vode nemaju zakonski propisane zone sanitarne zatite, ve samo imaju
trenutne zone zatite. Distributivna mrea veine gradskih vodovoda je veoma stara.
Dezinfekcija vode se ne sprovodi kontinuirano u svim gradskim sistemima za
vodosnabdijevanje.
U veini crnogorskih optina zdravstvena bezbjednost pijae vode je na
zadovoljavajuem nivou, ali se posebna paanja mora posvetiti sanitarnim zonama
zatite.
Obalne vode (more)

Obalne vode u Crnoj Gori se mogu podijeliti na one u Bokokotorskom zalivu i one na
otvorenom moru. Kotorski zaliv ulazi u kopno oko 28 km. Zaliv je razgranat i granii se
sa strmim planinama. Njegova povrina je oko 90 km2. Du obale zaliva, posebno u
oblastima Kotor-Morinj-Risan, se nalaze estuari rijeka, kao i podmorski izvori svjee
vode.
Otvorena obalna linija je relativno slabo uvuena u kopno, sa nekoliko zaliva, uvala i
malim brojem ostrva i grebena. Najvei dio obalne linije je otvoren i veinom izloen
uticajima Sredozemnog mora. Pored toga, priobalje je izloeno uticajima velikih vodenih
tokova (rijeka Bojana).
Otvorene vode junog Jadrana karakteriu velike dubine (dubina od 1.230 m je
zabiljeena jugozapadno od Budve).
Kvalitet obalnih voda

U primorskoj oblasti analize stanja okoline su pokazale pogoranje kvaliteta vode za
kupanje na vie lokacija u Kotorskom zalivu i na oblastima u otvorenom moru kod Ade
Bojane, Velike plae, Male plae, Port Milene, Sutomora i Beia. U Boki kotorskoj
eutrofikacija je oigledna u unutranjim zalivima (cvjetanje fitoplanktona u Kotorskom i
Risanskom zalivu), dok su centralni zalivi (Tivat i Herceg Novi) u opasnosti. Du
otvorene morske obale postoje indikacije eutrofikacije, posebno na Plavim horizontima i
Buljarici, iako su na tim lokalitetima mnogo manje vidljivi nego u zalivu. Du obale
postoje indikacije eutrofikacije ali su ti procesi od mnogo manjeg znaaja od onih u
Zalivu.
41Strategija ekoremedijacije u Crnoj Gori uz Akcioni plan za period 2014-2020, Ministarstvo odrivog
razvoja i turizma, 2014.
77
Kvalitet vazduha
U skladu sa Uredbom o osnivanju mree mjernih mjesta za praenje kvaliteta vazduha
(Slubeni list Crne Gore, 44/10 i 13/11), teritorija Crne Gore je podijeljena na tri zone
kvaliteta vazduha (Tabela9).
Tabela9 Zone kvaliteta vazduha u Crnoj Gori
Kvalitet vazduha je uglavnom pod uticajem industrijske aktivnosti i emisije gasova

nastale sagorijevanjem goriva u velikim i malim peima, kao i motorima sa unutranjim
sagorijevanjem. Pored emisije gasova, koncentracija zagaujuih materija u vazduhu
zavisi od geografskih i klimatskih karakteristika. To se najvie ogleda u koncentraciji PM
estica, to predstavlja navjei problem za kvalitet vazduha u Crnoj Gori, posebno u
Pljevljima i Nikiu. Visoka koncentracija i veliki broj premaenih dozvoljenih dnevnih
koncentracija je bio najizraeniji tokom grijne sezone, veinom zbog upotrebe vrstih
goriva (ugalj i drvo). Kvalitet vazduha, koji se procjenjuje u pogledu koncentracije SO2,
NO2 i O3, je u okviru propisane granine vrijednosti, bez veih varijacija u koncentraciji
na godinjem nivou.
Zemljite
Crna Gora je relativno mala oblast, ali je bez obzira na to karakterie veliki diverzitet
geomorfolokih pojava. Preko 40% zemlje se nalazi na nadmorskim visinama veim od
1.000 metara, a priblino 15% je na nadmorskim visinama veim od 1.500 metara.
Najvaniji tipovi zemljita u Crnoj Gori su: eutrini kambisoli na krenjaku i distrini
kambisoli distrini letosoli u sjevernom i srednjem dijelu zemlje, fluvisoli, feralic
kambisoli i stagnic fluvisoli - molic (vertic) glejsoli u junoj Evropi, litik leptosoli
distrini kambisoli na jugozapadu i ferali kambisoli i litik leptosoli u obalnom dijelu42.
Glavni ekoloki izazovi u pogledu zatite zemljita i unaprjeenja u Crnoj Gori su
povezani sa depopulacijom ruralnih oblasti i pogoranjem stanja naputenih farmi,
slabom infrastrukturom, veliinom imanja i zakupom zemljita, nedovoljnim
investiranjem u ruralni razvoj i unaprijeenje poljoprivredne proizvodnje, slabo
regulisanom tritu i slabom povezanou primarne proizvodnje i obradne industrije43.
42 Proti, N., Martinovi, Lj., Milii, B., Stevanovi, D., Mojasevi, M. (2005): Stanje istraivanja zemljita u
Srbiji i Crnoj Gori, Evropsko odjeljenje za zemljite, Izvjetaj o istraivanju br. 9, str. 299
43 Ibid, str. 23
78
8. Pregled alternativa
Kao to je navedeno u Biljeci o posljedicama 4. nacrta NSKP-a (maj, 2015) za nalaze
scoping faze, a i zbog same prirode NSKP-a, smatralo se da nije relevatno da SPUS
identifikuje alternative na strategijskom nivou. Umjesto toga, SPUS razmatra dostupne
alternative nieg nivoa (pod-opcije) radi optimizacije uinka u polju zatite ivotne
sredine i radi davanja preporuka za dalje korake u procesu donoenja odluka ili
sprovoenja prijedloga sadranih u NSKP-u. Ove alternative su elaborirane pod svakim
kljunim pitanjem o kojem se raspravlja u nastavku dokumenta.
79
9. Analiza uticaja i mogunosti
9.1 Kljuno pitanje 1: Potencijalni uticaji u vezi sa TE Pljevlja
Pregled
Iako putanje u rad TE Pljevlja II nije navedeno kao dio Akcionog plana, pomenuto je u
Poglavlju 5 kao dio SPM i SDM scenarija i samim tim se smatra sastavnim dijelom obima
NSKP-a. U praksi, meutim, ovakve vrste akcija e biti poduzete pod SRE-om. Neke od
glavnih preporuka SRE-a vezanih za termoelektrane jeste zavravanje izgradnje i
revitalizacija postojee TE Pljevlja I, obezbjeivanje odgovarajueg kvaliteta podataka
koji su potrebni da se donesu odluke o investicijama vezanim za izgradnju postrojenja i
proirenja kapaciteta rudnika uglja za potrebe TE Pljevlja I i TE Pljevlja II, ali i izgradnja
TE Pljevlja II (sa moguim izvlaenjem toplote kako bi se zadovoljile potrebe grijanja
Pljevalja).
SRE predvia razvoj daljinskog sistema grijanja za Pljevlja kao dugoroni projekat koji
bi trajao oko 20-25 godina. Prva faza bi se sastojala od daljinskog sistema grijanja
korienjem postojeih kotlova na bazi biomase u objektu industrije drvoprerade Vektre
Jaki, dok bi sljedee faza ukljuivala kogeneraciju u drugom bloku TE Pljevlja. Prema
informacijama dobijenim u toku konsultacija, I faza se vie ne razmatra iz vie razloga
tako da je kogeneracija jedina preostala opcija. SRE predlae razvoj studije o sistemima
grijanja za Pljevlja (koji bi snabdijevao 70% stanovnita) i primjenu sistema grijanja
Pljevalja u sluaju izgradnje TE Pljevlja II na bazi ko-generacije.
Pod senariom postojeih mjera NSKP predlau se dvije opcije za TE Pljevlja:
Postojea (i jedina) TE Pljevlja I ogranieni sati rada (20.000 radnih sati) u vrijeme
Horizon programa 2018-202344 i rad sa pola kapaciteta od 2024. pa nadalje, poslije
ulaganja u postrojenje kako bi dostigle granine vrijednosti emisije date u Dijelu 2
Aneksa V Direktive 20101751 EU.
TE Pljevlja II putanje u rad 2020.
Kao dodatne mjere NSKP previa gaenje postrojenja na ugalj (TE Pljevlja I
zastarjelo i zagaujue postrojenje koje e u 2023. imati 43 godine) i uee u EU-ETS
(koje se smatra trgovanjem emisijama cap-and-trade, poevi od 2020. pa nadalje za
obije termoelektrane, prema reformisanim pravilima za period 2021-2030, sa ciljem da
se zakonska granica koliine emisija u ivotnu sredinu (cap) smanji za 2,2% cap).
U analizi osjetljivosti za energetiku i industrijske sektore energetike NSKP navodi da je
TE Pljevlja jedini izvor emisije gasova sa efektom staklene bate u industrijskom sektoru
energetike u Crnoj Gori. Odlikuje se stalnom proizvodnjom elektrine energije tokom niza
godina, a njena proizvodnja ne zavisi od rasta BDP-a. Na osnovu sadanje situacije,
oekuje se da e postrojenje raditi punim kapacitetom do 2018. kada poinje da radi pod
sledeim reimom: 5.000 radnih sati u toku 2019. i 2020, i 2.500 radnih sati u periodu
44Prema odluci Ministara Evropske energetske zajednice Dl2013l05lMG-EnG: o sprovoenju Direktive

2001/80/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 23. oktobra 2011. o ogranienju emisija odreenih
zagaivaa u vazduh iz velikih postrojenja za sagorijevanje.
80
2021-2023. Poslije ovoga nije jasno ta e se dogoditi postrojenju ali NSKP daje tri
mogunosti:
Postrojenje e raditi sa pola kapaciteta do 2030. ukljuujui scenario postojeih mjera
kao preporuku SRE-a;
Postrojenje e biti zatvoreno zbog niske finansijske odrivosti ulaganja u tehnologiju za
tretiranje dimnih gasova koja je potrebna da bi se dobila dozvola za rad Scenario
osjetljivosti 1 (jednak scenariju SDM);
Postrojenje e raditi punim kapacitetom do 2030. poto se uloi u tehnologiju za tretiranje
dimnih gasova kako bi se ispunili zahtjevi za dobijanje dozvole za rad Scenario
osjetljivosti 2.
Ukupne emisije gasova sa efektom staklene bate u 2030. na osnovu Scenarija

osjetljivosti su vee za 31,6% od ukupne emisije gasova sa efektom staklene bate u istoj
godini prema scenariju postojeih mjera, a skoro su duple u odnosu na ukupne emisije
gasova sa efektom staklene bate u 2030. prema scenariju dodatnih mjera.
Pod dodatnim mjerama, NSKP takoe pomovie poveanje udjela snabdijevanja ukupnih
potreba elektrine energije za grijanje prostora iz daljinskih sistema za grijanje.
Potencijanli uticaji i mogunosti

Prvi blok TE Pljevlja je izgraen kao kondenzacijska TE od 210 MW, a poela je sa radom
1982. TE je funkcionisala sa umanjenom moi od 170-190 MW proizvodnje energije od
oko 1.000 GWh do rekonstrukcije. Poslije rekonstrukcije turbine u 2009, novo-
instalirani kapacitet TE je iznosio 218,5 MW. TE sagorijeva ugalj iz rudnika uglja Pljevlja
i troi oko 1,35 miliona tona uglja godinje.
Temeljem Odluke o izgradnji, planirano je da se sagradi drugi blok, ali se to nije dogodilo
iako je tokom izgradnje prvog dijela oko 30% zajednikih objekata i infrastrukture ve
finalizovano. ivotni vijek TE Pljevlja I je planiran na 25 godina. Meutim, produen je
do 2025. poslije ekoloke i tehnoloke modernizacije u 2009. i 2010.
Dva glavna pitanja vezana za ivotnu sredinu koja se odnose na TE Pljevlja su
zagaivanje rijeke Vezinice, izazvano isputanjem neiste otpadne vode i zagaenje
vazduha zbog stalne emisije CO2, CO, SO2, NOx, itd. Pored stalnih emisija, TE Pljevlja
neposredno utie na kvalitet vazduha i emisijom vodene pare iz tornjeva za hlaenje, to
doprinosi suspenziji estica koje se zadravaju u donjim djelovima atmosfere. Ovaj
neposredni uticaj ne treba zanemariti iako se estice sastoje od nezagaujuih
materijala, s obzirom na to da ove estice znaajno doprinose uestalosti magle.
U toku proteklih par godina, pokrenut je monitoring kvaliteta vazduha na nekoliko
lokacija u Pljevljima. Glavni izvor visokog nivoa zagaenja u Pljevljima su suspenzovane
estice praine PM10 i PM2,5 koje prvenstveno dolaze iz rudnika uglja, ali i iz pojedinanih
kotlova (5.000 u gradu Pljevlja i njegovoj okrunoj oblasti) i rasipanje praine od strane
prevoznih vozila, kao i rasipanje praine od postojee deponije Maljevac. Rezultati su
prikazani u Planu kvaliteta vazduha optine Pljevlja, a mjere mitigacije su predviene u
skladu sa rezultatima. Ove mjere ukljuuju modernizaciju postojee TE Pljevlja, u skladu
sa usvojenim zakonodavstvom koje se tie proirenja rada postojeeg dijela do 2025,
kako bi se nivoi zagaenja vazduha i drugi djelovi vezani za ivotnu sredinu doveli do
predvienih nivoa. Naime, potrebno je sprovesti potpunu remedijaciju ivotne sredine
prvog bloka termoelektrane u skladu sa usvojenim programom zatite ivotne sredine
81
TE Pljevlja (npr. skupljanje i tretiranje otpadnih voda, modernizacija u prevozu ljake i
pepela i odlaganja na novu lokaciju, dizajniranje novih deponija za ljaku i pepeo i
rehabilitaciju postojee deponije Maljevac). Sve ove akcije su pokrivene pod Detaljnim
prostornim planom za II blok TE (DPP TE 2. blok). Izvjetaj o SPUS za DPP drugog
bloka TE-e je pripremljen (Nacrt za javne konsultacije, 2015), a ukljuuje sveobuhvatnu
i detaljnu analizu postojeeg stanja kvaliteta vazduha, ukljuujui i model disperzije
vazduha. Rezultati SPUS potvruju da TE Pljevlja nije glavni izvor zagaenja u Optini
Pljevlja, ve da drugi lokalizovani i ne-lokalizovani izvori znaajno doprinose
zagaivanju ove oblasti. S obzirom na veliinu dimnjaka TE Pljevlja (250 m) i
distribuciju zagaenja, kao i na prevozni model, oekuje se da e se uticaji osjetiti na
veim daljinama. Glavni izvor zagaenja u oblasti Pljevalja se identifikuje odreivanjem
procenta udjela u ukupnim emisijama i uzimanjem u obzir onih izvora iji je kumulativni
doprinos 80% ukupnih emisija. Sumirajui rezultate iz analize kljunih izvora emisija
zakljueno je da su glavni izvori zagaenja vazduha u Pljevima:
Rudnik uglja:
o Eksploatacija u kontekstu NOx, PM10 i PM2,5 emisija;
o Rukovanje i prevoenje u kontekstu PM10 i PM2,5 emisija;
Grijanje stambenih i servisnih sektora u odnosu na SOx, PM10, PM2,5 benzopirene emisije;
Prevozna vozila u odnosu na NOx emisije.
NSKP razmatra putanje u rad II bloka TE-e kao mjere mitigacije koje bi smanjile emisiju
gasova sa efektom staklene bate. Ovo bi se moglo postii korienjem BAT tehnologije
(sagorijevanje u cirkuliracionom fluidizovanom sloju (FBC)) koji prua veu energetsku
efikasnost (40%) i ukljuuje desulfurizaciju (94%), denitrifikaciju (SNCR postrojenje -
NOx <150 mg/Nm3) i efikasnost u otklanjanju praine. Drugi blok TE-e takoe ukljuuje i
druge sisteme koji e unaprijediti uslove ivotne sredine u okrunim djelovima
metodama poput recirkulacije i proienja vode u tehnolokim procesima kao i putem
njene ponovne upotrebe u tehnologiji, tamo gdje je takva upotreba mogua i praktina.
Na ovaj nain, postojao bi zatvoreni kruni put vode u okviru drugog bloka TE Pljevlja
bez isputanja otpadnih voda, osim vode dobijene otklanjanjem mulja sa sistema
hlaenja, iji kvalitet nije sporan, i koji je u skladu sa uslovima za isputanje u vodene
tokove. SPUS za DPP drugog bloka TE Pljevlja razmatra sva ova pitanja i predlae mjere
mitigacije. Sljedea faza je izrada Izvjetaja o PUS na nivou projekta, a pored ovoga
treba navesti da i mjere mitigacije treba da budu specifinije i detaljnije.
Projekat drugog bloka TE Pljevlja predvia izgradnju toplotnih stanica (nominalne
snage od 75 MW) kako bi se obezbijedila toplotna energija za daljinsko grijanje Pljevalja.
Sitem kogeneracije bi trebalo da ima pozitivan uticaj na kvalitet vazduha u Pljevljima
zbog:
Eliminacije lokalnih emisija iz velikog broja rasutih, manjih izvora (prema trenutnoj
situaciji- oko 5.000 pojedinanih kotlova koji su jedan od glavnih razloga za smanjeni
kvaliet vazduha) i, ako je mogue,
Unaprijeenje mikroklimatskih uslova u toku sezone grijanja uslijed koritenja topline
koja bi se inae izgubila tokom proizvodnje elektrine energije, samim tim smanjujui
koliinu vodene pare emitovane sa tornjeva za hlaenje.
82
Dakle, sredstva za instalaciju daljinskog sistema grijenja e biti osiguran za drugi blok
TE Pljevlja od strane investitora, ali u toku razvoja daljinskog sistema grijanja mogu se
pojaviti sljedee prepreke:
injenica da distributivni sistem za daljinsko grijanje u oblasti Pljevalja nije razvijena, a
koja, prema EDS-u, treba da se razvije i finansira od strane lokalne zajednice. U toku
konsultativnog procesa dobijene su informacije da lokalna zajednica planira da iskoristi
IPA fondove za finansiranje tog projekta.
Dokumentacija projekta je na niskom nivou spremnosti. Glavni projekt za distributivni
sistem za daljinsko grijanje je star (iz 1990-ih), a bio je baziran na predvianju o
preanjem broju stanovnitva (broj stanovnika je smanjen za 22% u 2011. u odnosu na
1991).
Cijena, a samim tim i volja stanovnika da se prebace sa uglja na sistem daljinskog
grijanja. Do sada, detaljna finansijska analiza nije obavljena, a miljenja dobijena u toku
procesa konsultacija su podijeljena.
Lokalne vlasti bi trebalo da ponu u to kraem roku da preduzimaju odreene mjere da

bi se ubrzala priprema projektne dokumentacije za izgradnju distributivne toplovodne
mree, jer jedino rjeavanjem daljinskog grijanja na podruju grada Pljevlja se moe
oekivati pozitivan uticaj na kvalitet vazduha.
Jo jednu zabrinutost predstavlja kvalitet vazduha u vrijeme kada oba bloka rade
istovremeno. SPUS za DPP drugog bloka termoelektrane napravila je matematiki
model za tri mogua scenarija:
Trenutna situacija: emisije zagaujuih materija u kolinama kao 2010. i 2011. iz bloka I
TE (do 2017.godine);
TE blok I nakon sanacije + TE II blok (2018. godine - do 2025. godine);
TE blok II (poslije 2025. godine).
Matematiki model disperzije polutanata u sluaju istovremenog rada saniranog bloka I

i novog II bloka TE ukazuje na to da su oekivane koncentracije u vazduhu mnogo nie
usljed smanjenja ukupnih emisija iz TE. Nakon 2025. godine, kada e raditi jedino novi
blok II TE, oekuje se dodatno smanjenje SO2, NOx i koncentracija odreenih materija u
vazduhu. Udio bloka II TE nee pogorati nivo zagaenja ivotne sredine tokom
istovremenog rada samo u sluaju ako se smanje emisije bloka I TE.
Prema ovim zakljucima, vano je da NSKP osigura da period istovremenog rada bude
to je mogue krai, i da je to samo privremeno rjeenje u cilju zadovoljenja energetskih
potreba.
9.2 Kljuno pitanje 2: Potencijalni uticaji vezani za HE Moraa

Pregled
NSKP navodi hidroenergetski potencijal kao mogunost za postizanje smanjenja gasova
sa efektom staklene bate u Crnoj Gori i navodi nekoliko posrednih i neposrednih
referenci za buduu promociju proizvodnje energije putem hidroelektrana u zemlji.
Prijedlozi sami po sebi nijesu specifini, ali zasluuju posebnu panju s obzirom na
83
mogui uticaj na ivotnu sredinu i rizike vezane za planiranje razvoja hidroelektrana u
Crnoj Gori.
U pregledu glavnih tehnologija, smanjenja mogunosti emisija i trokova (tabela 28, str.
222) NSKP navodi znaajan potencijal velikih hidroelektrana pogledati odlomke iz
Table 28 koji su predstavljeni ispod.
Tabela 10 TNA Pregled glavnih tehnologija, potencijala za smanjenje emisija i trokova
Podsektor/Tehnologija Cilj Potencijal za Priblini

mitigaciju ukupni
MtCO2/25god utroak
M/25god
POD-SEKTOR: SNABDIJEVANJE ENERGIJOM
Male HE 420 GWh/god 11,05 230
(92 MW instalirani kapacitet);
10-15% ukupnog snabdijevanja
Velike HE 487 MW 64,66 1.400
Solarne fotonaponske ploe 50 MW 0,60 200
Solarni termalni sistemi 50 MW 0,96 250
Gasifikacija plazme 70 MW 2,83 1.200
NSKP u svom Akcionom planu (tabela 51, str. 388) pod takom 6 predvia 30%
poveanja u proizvodnji energije putem vjetra i energije vode, kao i nekoliko
demonstracijskih postrojenja energana na bazi biomase. Poto trenutno nema planova
za ozbiljnu proizvodnju energije putem vjetra ili biomase, za potrebe nae procjene
pretpostavlja se da najvei dio proizvedene energije treba da doe iz velikih
hidroelektrana.
Ovo bi odgovaralo NSKP referenci na SRE Crne Gore koji predvia izgradnju novih
velikih hidroelektrana, ukljuujui i sistem nekoliko uzastopnih akumulacija na rijeci
Moraa. U sljedeem dijelu emo se, dakle, baviti moguim implikacijama ovog
prijedloga na ivotnu sredinu.
Predstavljanje problema
Crnogorska Strategija razvoja energetike do 2030. (SRE) predlae proizvodnju energije
putem hidroelektrane na rijeci Moraa. Razmatranje uticaja na ivotnu sredinu
prijedloga o kojem se diskutuje u okviru SPUS-a za SRE-a (obavljenih u februaru 2014)
se ini ogranienim jer se prvenstveno fokusira na varijantu s etiri kaskade, a ne
procjenjuje druge mogue alternative. SPUS-om za SREje zakljueno da se znaajni
negativni uticaji mogu oekivati na biodiverzitet, kulturno nasljee, infrastrukturu i
predio. Zbog nedostatka podataka o biodiverzitetu, preporueno je da se preduzmu
detaljna istraivanja biodiverziteta prije razvoja predloenih hidroelektrana.
SPUS-om za SRE su uzeti u obzir mogui uticaji na promjene u mikroklimatskim
uslovima, ali nisu adekvatno razmotreni uticaji klimatskih promjena na vodni reim.
Klimatske promjene u toku dolazeeg vijeka e najverovatnije ukljuivati visoke
temperature, niske padavine i povean rizik od poplava, sua, toplotnih udara i umskih
poara. Prema modelu predvianja, u toku perioda 2071-2100 tok rijeke Morae kroz
Podgoricu e se smanjiti za 31% u odnosu na klimatsku normalu za period od 1961-
1990, s mogunou da e kompromitovati proizvodnju energije putem vode na ovoj
84
lokaciji. U toku konsultativne faze SPUS-a za NSKP, utvreno je da je ovaj model
napravljen samo na optem nivou; pravi model se ne moe kvantifikovati zbog
ogranienih ulaznih podataka. Dok se neke promjene u dostupnosti vode mogu desiti,
vani faktori su hidro-metereoloki ekstremi vii nivo intenziteta padavina u jednom
periodu godine i dugi suni periodi u drugom.
Pored ovoga, Crna Gora pripada regionu koji je posebno sklon prirodnim hazardima.
Brana na rijeci Morai je u okviru seizmine zone VIII, a rizik od veih zemljotresa se
poveava u junom pravcu nizvodno gdje su planirane akumulacije. Rizici od
zemljotresa moraju biti uzeti u obzir jer je Podgorica locirana nizvodno od rezervoara.
SPUS preporuuje uglavnom mjere mitigacije na nivou projekta predvienih za
hidroelektrane i ne daje preporuke za razmatranje dodatnih alternativa koje bi mogle
imati manji uticaj na ivotnu sredinu.
Na osnovu SRE-a, Vlada Crne Gore je zvanino predloila Detaljni prostorni plan za etiri
vienamjenske akumulacije na rijeci Moraa (DPP), koji predlae slapove za etiri brane
sa vezanim postrojenjima za proizvodnju energije putem hidroelektrana pogledati
sliku 22 ispod. Najvea i najvia uzvodna akumulacija za regulaciju je predloena na
Andrijevu, a tekao bi progresivno nizvodno do Raslovia, Milunovia i Zlatice. Ukupni
instalirani kapacitet je 238,4 MW sa predvienom proizvodnjom od 700 GWh/godinje.
Za DPP je vezano jo dodatnih 11 akumulacija u gornjem slivu koje mogu imati dodatni
potencijal za proizvodnju energije iz malih hidroelektrana. Ove akumulacije u gornjem
slivu razvijene su samo do idejnog nivoa, a nikakve zvanine odluke nijesu predloene u
vezi sa njihovom izgradnjom.
Slika 18 Mapa oblasti DPP-a, Izvor: COWI (2010)
85
DPP je zbog svog vjerovatnog uticaja na ivotnu sredinu podreen SPUS procesu,
koji je podran od strane norvekog Direktorata za vodene resurse i energetiku. SPUS
je obavljen od strane konzorcijuma COWI45, a bio je predmet konslultativnih diskusija sa
nadlenim organima i javnou, kao i pregleda od strane MRT-a u 2010. Zbog vanosti
moguih rizika vezanih za DPP, cijeli SPUS proces je zaustavljen krajem 2010, a DPP je
zvanino povuen iz procesa donoenja odluka.
Predloena hidroelektrana na rijeci Moraa je dakle bila predmet dvije protivrjene
odluke. Sa jedne strane, odobren je SRE-om dok su samo opti uticaji razmatrani. S
druge strane, detaljni prijedlog kaskada predstavljen putem DPP-a za etiri
vienamjenske akumulacije na rijeci Moraa je dozvolio sistematiniju ali jo uvijek ne
potpuno rigoroznu (kao to e biti objanjeno u komentaru ispod) procjenu putem
provedenog SPUS procesa pa je povuen iz procesa donoenja odluka.
S obzirom na zaustavljanje procesa SPUS-a za DPP, sada je neizvjesno koji je status
procesa donoenja odluka o HE Moraa. Cjelokupni prijedlog za proizvodnju energije na
rijeci Moraa je predloen ponovo u NSKP-u tako da se mora ponovo razmatrati.
Potencijalni uticaji i mogunosti

SPUS za DPP se fokusirao na primarne faktore rizika na podruju:
Oblasti 10 Zona detaljne razrade;
itave oblast nizvodno od hidroelektrana;
Oblast Skadarskog jezera.
Predvieni uticaji su vezani za: biodiverzitet, hidrologiju, kvalitet vode, kulturno

nasljee, geologiju/hidrogeologiju i predio. Tekst koji slijedi predstavlja glavne take
saetih zakljuaka SPUS Izvjetaja (COWI, 2010) vezanih za ova pitanja.
Biodiverzitet
Postoji veliki biodiverzitet u dolini rijeke Morae i njenih pritoka (posebno Mrtvice i
Male rijeke) kao i u okviru Skadarskog jezera. DPP e vjerovatno imati uticaja na
endemske vrste, a zbog meunarodne vanosti Skadarskog jezera, konsultacije o
moguim prijetnjama i prihvatljivim nivoima gubitka biodiverziteta se moraju izvesti u
skladu sa meunarodnim standardima i dogovorima (tj. u skladu sa Ramsar i Espoo
konvencijama) u toku pripremne faze kako bi se sve potrebne mjere mitigacije ukljuile
u tender/zavrni dizajn.
Promjene u nivou vode jezera bi mogle da utiu na ivotni ciklus riba i migracionih ptica
koje se gnijezde na ovom prostoru pa je dalje istraivanje potrebno o ovom predmetu
prije izgradnje.
45Informacije u ovom saetku su u velikoj mjeri preuzete sa: COWI (2010) Strategijska procjena uticaja na
ivotnu sredinu Detaljnog prostornog plana za projekte hidroelektrana na rijeci Moraa. Aurirani Nacrt
zavrnog izvjetaja poslije javne debate, decembar 2010.
86
Veoma je bitno ukljuiti provizije za red bazena za uzgoj ribe u okviru 3 nie brane na
rijeci Moraa kako bi se obezbijedile migracije riba, a po mogunosti i za branu
Andrijevo. Provizije za ovakve instalacije treba da budu ukljuene u budua tender
dokumenta za izgradnju brane. Za branu Andrijevo, najkasniji razvoj u metodama i
tehnikama za migracije riba kroz velike brane treba da se dobro isprati u toku itave
faze planiranja projekta, a ako je bilo koja od metoda i tehnika ostvarljiva opcija treba da
se ukljui u dizajn.
Fluktuacije u pritoku vode u Skadarsko jezero treba da se odrede kako bi se ouvala
movarna stanita i njihova ekoloka funkcija pa samim tim ova analiza treba da se
preduzme u okviru detaljnije PUS-a.
Procjena problema biodiverziteta je bazirana na podacima koji su bili dostupni za SPUS
projektni prostor. Meutim, podaci o biodiverzitetu u SPUS projektnom prostoru
nijesu bili pouzdani i bili su teki za korienje pri procjeni. Zbog svega ovoga,
predloeno je da je potrebno izraditi studiju zatite biodiverziteta u projektnom
prostoru sa ciljem provizije potrebne baze podataka za stvaranje studija o uticaju po
ivotnu sredinu za svaku pojedinanu hidroelektranu, kao i druge intervencije pri
infrastrukturi i izgradnji, ukljuujui obavezne mjere ouvanja ugroenih stanita i
vrsta.
Kvalitet vode
Nivoi hranljivih sastojaka i stanja algi u Skadarskom jezeru su na srednjem nivou.
Meutim, pritok hranljivih sastojaka u jezeru je visok, a eutrofikacija bi se mogla
dogoditi da nije velikog cjelokupnog protoka vode. Pored ovoga, drugi faktori bi mogli
biti od vanosi, ukljuujui visok pritok taloga u toku proljea, to poveava zamuenost
i samim tim utie na stanje svjetlosti u jezeru, sprijeavajui rast algi u prvom dijelu
ljeta.
U toku ljeta, kvalitet rijeke Morae se moe poboljati zbog predloenog zakonodavstva
s obzirom na to da e protok vode rastovriti zagaivae. U slinom smislu, u Skadarskom
jezeru se cjelokupni protok vode moe poveati u kritinoj sezoni rasta to bi moglo
smanjiti rizik cvjetanja algi.
Druge vrste zagaivanja u ovoj slivnoj zoni ukljuuju teke metale i otrovne supstance iz
industrija, a ovi uslovi nijesu ni poboljani ni pogorani planiranim hidroelektranama, s
obzirom na to da je voda iz slivnika rijeke Morae u dijelu DPP-a odlinog kvaliteta.
Hidrologija
Gornja Moraa, gdje su planirane hidroelektrane, doprinosi sa 32% ukupnom protoku u
rijeci Morai i sa 21% ukupnom protoku u Skadarsko jezero.
Kombinovana zapremina sva etiri rezervoara je oko 340 Mm3 to je manje nego pola
zapremine vode koja prolazi pored hidroloke stanice u pernici (u blizini Andrijeva).
Takoe e biti bitno da se odri ekoloki protok u rijeci.
Godinje varijacije u pranjenjima rjenih voda su dosta velike, sa velikim pranjenima u
toku zime i niskim u toku ljeta. Pored ovoga, nivoi vode u Skadarskom jezeru se
znaajno mijenjaju, a ovo odrava movarno stanite od oko 150 km2.
87
Vrlo je vjerovatno da je protok u sistemima rijeke Bojane i Drima bitniji za promjene u
nivou vode u Skadarskom jezeru nego protok rijeke Morae, ali je njen protok i pored
ovoga bitan.
Bolje razumijevanje hidrologije cjelokupnog vodenog sistema se mora doznati prije
izgradnje brana. Svi podaci treba da budu dostupni od strane nadlenih organa bez
izuzetaka. Hidroloko istraivanje treba da se odradi kako bi se procijenila vanost
razliitih ulivnih sistema (pritoka, povrinskih voda i izlaznih rijeka) na nivoe vode
jezera. Ove informacije treba da budu dio PUS-a koji se mora preduzeti u vrijeme
detaljnog projektovanja.
Ukoliko e investitor/koncesionar upravljati branama putem dnevnog vrhunca (nizak
protok tokom noi, a visok protok tokom dana), vee optereenje na biologiju rijeke je
oekivano. Ogranienja takvih praksi treba da budu procijenjena kada su informacije o
radnim rutinama dostavljene i ukljuene u PUS.
Smanjeni protok vode zimi bi mogao pomoi smanjenju najveih poplava i samim tim
ublaiti ritik od teta.
Situacija u rezervoarima, po oekivanjima, treba da smanji prevoz sedimenata nizvodno;
ovo moe imati kako pozitivne tako I negativne uticaje i treba da se procijeni tokom
detaljnijeg PUS-a.
Klimatske promjene
Iako nijesu zakljune, analiza klimatskih promjena navodi da su se temperature ve
moda malo podigle (za manje od 0,5 C) u poslednjih 10-15 godina; meutim, promjene
u padavinama (smanjenje ili poveanje) nijesu zakljune. Modeliranje koje je nedavno
izvedeno od strane ZHMS-a navodi male promjene u mikroklimi vezane za temperature i
relativnu vlanost u blizini rezervoara. Prognoze dueg trajanja klimatskih promjena su
dramatinije, sa porastom temperature izmeu 2 i 5C u toku sljedeih 100 godina i sa
znaajnim smanjenjem u padavinama, u zavisnosti od odabranog scenarija.
Predio
Rezultirajui rezervoari (a posebno Andrijevo i Zlatica) e imati najvie uticaja na izgled
predjela. Predio i procjena vizuelnog uticaja je sprovedena sa izuzetkom Andrijeva, a
vizuelni uticaji brana se ne smatraju znaajnim tako da rezultirajui rezervoari mogu da
unaprijede predio i vrijednost prijatnosti oblasti.
Rezultati procjene nijesu zakljueni sa jasnim savjetima o procesu donoenja odluka ve
samo sa pregledom moguih prednosti i mana prijedloga DPP.
Slika 19 Saetak prednosti i mana etiri elektrane
Tema OPCIJA 4 ELEKTRANE

Prednosti Mane
Sadanje stanje djeliminog Pitanje nadoknada e biti
zatvaranja KAP-a bi moglo da problematino.
eliminie deficit elektrine energije Poveana proizvodnja e voditi
a samim tim i da obezbijedi vie poveanoj potranji usluga.
elektrine energije za izvoz.
Obezbijedilo bi znaajan prihod
putem izvoza elektrine energije.
88
Smanjilo bi devizni deficit.
Ekonomski Smanjilo bi sadanji deficit
faktori elektrine energije.
Poboljati geo-politiki status u
regionu.
Stimulisati industrijsku proizvodnju
i druge poslovne mogunosti.
Stimulisati lokalnu ekonomiju.
Postojalo bi vie prilika za
turizam/pogodnosti.
Strategijsko vodosnabdijevanje bi
bilo omogueno to e postati sve
vanije zbog klimatskih promjena.
Poboljale bi se prevozne veze.
Postojale bi mogunosti za
investicije.
Obezbijedio bi se katalizator za
unaprijeenje mjera energetske
efikasnosti.
Obezbijediti kratkorone i Stres zbog straha od ivota ispod brana.
dugorone mogunosti Uznemirivanje u toku izgradnje.
zapoljavanja. Gubitak tradicionalnog ivotnog stila.
Pogoenim osobama treba dati Gubitak zemljita i stambenog statusa.
Drutveni odgovarajuu naknadu u vidu Poplave grobova podrazumijevaju
faktori zemlje i novanih priloga. premijetanje.
Preokrenuti pad u migracijama. Poveana potranja postojeih
Poboljati mogunosti na polju drutvenih usluga zbog priliva radnika.
zdravstvene njege.
Poboljati dobrobit putem
unaprijeenja ekonomije ovih
oblasti.
Stvoriti mogunosti za
unaprijeeno obrazovanje.
Mogua poboljanja u cjelokupnom
sastavu drutva.
Svi rezervoari bi obezbijedili nova Promjena u cjelokupnom reimu
stanita za divlje ivotinje. protoka utie na floru i faunu nizvodno
Novi rjeni predjeli bi se stvorili. kao i uzvodno (rezervoari steknu
Doprinijelo bi se istoj energiji. karakteristike jezerskih voda).
Manastir Moraa i visoravan koju Ouvanje statusa Skadarskog jezera kao
prekriva e biti adekvatno mjesta meunarodnog znaaja (Ramsar
odravana i ouvana za budunost. mjesta, IPA) bi moglo biti ugroeno zbog
Ekoloki Mogunosti poveanja arheolokog pada u broju ili gubitka endemskih vrsta
faktori znanja zahvaljujui potrebnim i stanita za ptice selice.
upitnicima. Dnevni vrhunci u putanju vode mogu
Mogunosti da se vie naui o flori i da utiu na floru i faunu u nizvodnom
fauni ovih oblasti zahvaljujui dijelu vodotoka.
potrebnim upitnicima. Postoji opasnost od klizita (urevine).
Doi e do nekih koristi nizvodnog Promjene mikroklime bi mogle da utiu
toka zbog regulacije vodotoka, npr. na kulturno naslee.
smanjen rizik od poplava i Gubitak predjela (posebno historikog
unaprijeen kvalitet vode (tokom predjela Manastira Moraa).
ljeta). Gubitak mostova koji su od lokalnog
Unaprijeeno snabdijevanje vodom znaaja (Danilov i Kaluerski).
za prakse navodnavanja ljeti.
89
Opti zakljuak COWI-ja je da bi: DPP za etiri hidroelektrane na rijeci Morai
obezbijedio korisne efekte za itavu Crnu Goru putem snabdijevanja elektrine energije na
bazi vode i smanjivanjem zavisnosti od uvoza. Mogunosti postoje i u smislu stimulisanja
lokalne oblasti i preusmjeravanja pada u populaciji koji se nedavno osjetio u regionu.
Meutim, DPP bi takoe mogao imati negativne uticaje uglavnom po rijetku floru i faunu u
regionu, ali se njegov obim ne moe potpuno ocijeniti zbog slabe dostupnosti podataka pa
je vie istraivanja potrebno prije poetka graevinskih aktivnosti.
Analliza
Ovaj SPUS izvjetaj, koji istrauje irok spektar uticaja vezanih za NSKP-a nije imao
resurse da analizira detaljni uticaj prijedloga DPP-a ali smo mi i pored toga iznenaeni
kontradikcijom izmeu vanosti identifikovanih rizika i relativno pozitivnih zakljuaka
SPUS procesa. Neke od zakljunih izjava SPUS Izvjetaja nijesu, u stvari, ubjedljivo
opravdane niti su podrane injenicama i podacima predstavljenim u samom SPUS
izvjetaju.
Osim identifikovanih uticaja, COWI SPUS Izvjetaj se fokusira samo na evaluaciju 4
hidroelektrane koje sainjavaju kljuni dio DPP-a, a ne bave se problemom uticaja
vezanih aktivnosti navedenih u DPP-u. U opisu sadraja DPP-a i posebno u
specifikacijama predmeta SPUS-a postoji nedostatak jasnoe. Na osnovu SPUS
Izvjetaja je oigledno da DPP ukljuuje ne samo 4 hidroelektrane ve i infrastrukturu
prevoza i energetike, infrastrukturu potrebnu za upravljanje otpadom itd. Moe se rei
da e primjena ovih razvojnih aktivnosti znaajno uticati na ekoloka, drutvena i
ekonomska pitanja ali ovi uticaji nijesu adekvatno analizirani u SPUS Izvjetaju.
Drugi problemi se odnose na sljedee:
Crnoj Gori nedostaje sveobuhvatna strategija za upravljanje vodenim resursima.
Predloene izmjene i dopune Zakona o vodama prepoznaju potrebu za nacionalnom
strategijom o upravljanju vodama. Master plan voda za 2001. za itavu zemlju je usvojen
za period 2001-2011 i jo uvijek se primjenjuje. Hidroelektrane su u sladu sa ovim
planom. Meutim, zbog porasta potrebe voda za razliite sektore (energetiku,
poljoprivredu, vodosnabdijevanje) i oigledne uticaje klimatskih promjena na vodene
resurse, pritisak na vodotokove se poveava i zbog toga je potrebno pripremiti novi plan
upravljanja rjenim slivovima za rjene slivove okruga Jadranskog i Crnog mora kao i
novi master plan za cijelu zemlju.
Vodni informacioni sistem koji bi trebalo da ukljui i podatke o korienju vode i
planiranje jo uvijek nije izraen. Meutim, planirano je da e biti kreiran putem IPA
2014-2020 programa. Vodni informacioni sistem je kljuan za dobro i odrivo
upravljanje vodnim resursima.
SPUS za DPP HE Moraa prepoznaje da se brane na rijeci Morai nalaze u seizmikim
zonama VII i VIII te da se rizik od potresa vee magnitude poveava u smjeru juga
nizvodno; takoe, u blizini uevine na podruju brane Andrijevo nalazi se zona
potencijalnih klizita. Mjere mitigacije navedene u SPUS orijentisane su prema
osiguravanju odgovarajuih istranih radova. Zbog visoke vjerovatnoe pojave nezgoda
treba naglasiti da je, u sluaju realizacije projekta, prije poetka izgradnje potrebno
napraviti sanaciju klizita.
90
Alternative i mjere ublaavanja mitigacije koje treba razmotriti
SPUS za DPP HE Moraa daje samo kratak osvrt na Opciju sa 250 mnm- smanjenje
visine brane Andrijevo na 250 mnm, ostale tri brane ostaju iste, uz mogunost uvoenja
jo dvije uzvodne akumulacije: Grlo i Dubravica.
Nae konsultacije sa bitnim interesnim sranama su obavljene kao dio SPUS-a za NSKP i
otkrile su sljedee: s obzirom na opseg rizika po ivotnu sredinu vezanu za predloene
etiri hidroelektrane, postoje nove opcije za slapove hidroelektrana. One ukljuuju
alternative koje podrazumijevaju samo dva slapa: Andrijevo i Zlaticu 2 slapa u kanjonu
bi se zamijenila hidrotehnikim tunelom izmeu Andrijeva i Zlatice.
SPUS NSKP-a nije bio u mogunosti da doe do informacija o detaljnom dizajnu novih
hidroelektrana pa samim tim ne moe da komentarie o njihovim moguim rizicima po
ivotnu sredinu. Meutim, jasno je da ak i ovi prijedlozi mogu dovesti do moguih
znaajnih uticaja kao to su: geoloki rizici, isuivanje kanjona zbog preusmjeravanja
vode u hidrotehnike tunele i samim tim do negativnog uticaja na biodiverzitet, reime
povrinskih voda itd.
Zakljuci
Uzimajui u obzir ekoloku vanost rijeke Morae i Skadarskog jezera, mogue rizike od
vodenih slapova i injenice da je prijedlog DPP-a povuen iz procesa donoenja odluka
poslije pregleda prateeg SPUS-a, mi smo predloili da se opti prijedlog za razvoj
energije putem hidroelektrana (pretpostavljajui da se bavi moguim slapovima
hidroelektrana na rijeci Moraa) koji je napravljen u toku NSKP-a tretira sa stepenom
opreza.
9.3 Kljuno pitanje 3: Mogunosti vezane za solarnu proizvodnju

elektrine energije
Pregled
Kao dio postojeih mjera, NSKP razmatra primjenu solarne energije u sektoru
domainstva i sektoru usluga. Takoe se napominje da moe biti ukljuena mala koliina
solarne energije kao mjera da se zamijene ugalj i TNG koji se koriste za proizvodnju
toplotne energije u sektoru industrije. NSKP priznaje da izvodljivost ovog pristupa nije
ba realan.
Pod takom 7 Akcionog plana, NSKP predvia 20% poveanja mikroproizvodnje kao
npr. solarni PV sistem i solarni sistemi za pripremu tople vode za kunu upotrebu. Nije
navedeno 20% industrijske zamjene uglja i tenog naftnog gasa solarnom termalnom i
tradicionalnom biomasom.
Strategija razvoja energetike previa izgradnju odreenog broja fotonaponskih solarnih
postrojenja, a u isto vrijeme navodi da se znaajniji udio solarne energije u energetskom
bilansu ne moe oekivati. Stoga, uvoenje fotonaponskih sistema u Strategiju razvoja
energetike je identifikovano kao afirmativni pristup. Dinamika i oekivana godinja
proizvodnja elektrine energije od solarnih fotonaponskih elektrana je planirano da
dostigne 16,5 GWh (oko 10MW vrsne snage) do 2020. godine, a do 2030. da dostigne 52
GWh (30 MW vrsne snage).
91
Zakonski akti o elektrinoj energiji iz obnovljivih izvora energije omoguavaju
uspostavljanje feed-in tarifa za eketrinu energiju proizvedenu iz fotonaponskih sistema
postavljenih na zgradama ili drugim objektima. Strategija razvoja energetike vidi taj
mehanizam kao podstrek za krajnjeg potroaa elektrine energije, posebno u sektoru
graevine, da instalira mali sistem proizvodnje i ispostavi elektrinu energiju na mreu.
Meutim, do sada nijedan projekat nije zavren. Jedan od razloga predstavlja to to je
teko dobiti kredite da bi se pokrili trokovi poetnog ulaganja i takoe zato to
postojei sistem podstie korienje solarne energije u objektima, ali ne olakava
prodaju energije mrei.
S obzirom na broj sunanih dana u Crnoj Gori, Strategija razvoja energetike dozvoljava
mogunost da, ukoliko postoji interes investitora za proizvodnjom elektrine energije iz
velikih fotonaponskih postrojenja, ali bez obaveze garancije otkupa elektrine energije
feed-in tarifama, izgradnja takvih postrojenja u skladu sa raspoloivim prostornim i
ogranienjima snage i preduslovima e biti omoguena. Proizvedena elektrina energija
se moe izvoziti i moe se koristiti za postizanje nacionalnog cilja za OIE u zemljama
uvoznicama u skladu sa Direktivom 2009/28/EC o Obnovljivim izvorima energije.
Do sada, jedino glavni grad Podgorica i Optina Budva u svojim prostornim planovima
za nove zgrade zahtijevaju postojanje solarnih panela. Grad Podgorica je takoe odredio
oblasti za izgradnju solarnih elektrana van graevinskog podruja.
Za razliku od projekata vezanih za instalaciju fotonaponskih sistema i distribuciju
elektrine energije u energetskom sistemu, koji do sada nisu bili uspjeni, mnogo je vie
uraeno u oblasti ugradnje solarnih kolektora i korienju solarne energije za grijanje.
Neki od ovih projekata su:
Ministarstvo ekonomije u saradnji sa partnerima - Programom za zatitu ivotne sredine

Ujedinjenih nacija (UNEP), italijanskim Ministarstvom ivotne sredine, kopna i mora je
implementiralo projekat MONTESOL, sa ciljem da uspostavi atraktivni i odrivi
finansijski mehanizam za dobijanje kredita za instalirane solarne kolektore za
domainstva. Ciljevi projekta MONTESOL se odnose na sljedee: znaajne ekonomske i
energetske utede, kredite za instaliranje solarnih sistema po kamatnoj stopi od 0%,
obezbjeujui uee finansijskih institucija uz smanjeni rizik pri ulasku u novi segment
trita, stvarajui trite za solarnu energiju i doprinos niim emisijama.
Solarna energija u sektoru turizma Crne Gore" (SOL THERM) je projekat koji je
implementirao Crnogorski centar energetske efikasnosti (CCEE). Ovaj projekat je
unaprijedila donacija Deutsche Gesellschaft fur Intenational Zussamenarbeit (GIZ) koju je
obezbijedila Vlada Savezne Republike Njemake. Projekat ima za cilj da pobolja
informacionu bazu za investiranje u solarne termalne instalacije u sektor turizma i da
kroz ovu aktivnost podstakne investicije za utedu energije i izbjegavanje emisija gasova
sa efektom staklene bate. Jedan od zakljuaka ovog projekta je da na osnovu
raspoloivih kapaciteta hotelskog sektora, prosjene energetske potrebe za toplom vodom
u hotelskom sektoru mogu iznositi oko 56,6 GWh godinje, to je izraunato na osnovu
standardne potronje tople vode od 100l/dan/osoba. Ukoliko od ukupne energetske
potrebe za potronom toplom vodom (PTV) 70% obezbijede solarni kolektori, godinja
potronja bi iznosila 35 GWh/god toplotne energije, to bi u velikoj mjeri smanjilo
energetski deficit za 30% tokom ljeta i zamijenilo potronju elektrine energije, a
djelimino i lo ulja koje se koristi za grijanje tople vode, a takoe bi omoguilo smanjenje
emisija ugljen-dioksida za 0,2 miliona tona godinje."
92
Iako NSKP identifikuje korienje solarne energije kao mjeru za ublaavanje klimatskih
promjena i iako su neki projekti i napori ve uspostavljeni, oigledno je da treba
unaprijediti jo specifinih mehanizama da bi se poboljao pozitivan uticaj i uspjeh pri
promociji solarne energije. Budui da su ve zapoete aktivnosti vezane za stambeno
korienje i korienje u sektoru usluga, treba se staviti naglasak na druge sektore i
pripreme za stvaranje institucionalnih i drugih preduslova za industrijski sektor treba
zapoeti. Prepreke koje bi se mogle pojaviti tokom implementacije su uglavnom vezane
za trokove i stoga i spremnost stanovnitva da postavi takve instalacije:
Uprkos tome to je mehanizam feed-in tarifa uspostavljen i to su neki projekti sa ciljem
uspostavljanja finansijskog mehanizma za dobijanje kredita za instalirane solarne
kolektore za domainstva takoe uspostavljeni, nije postignut veliki uspjeh u sektoru
domainstva. Glavni razlog koji je iskrsnuo tokom procesa konsultacija je to to su
trokovi odravanja i dalje visoki;
Pored navedenog, energetska mrea je jo uvijek nedovoljna tako da bi investitori
takoe trebalo da finansiraju infrastrukturu za povezivanje na energetsku mreu.
Potencijalni uticaj na stanita i biodiverzitet se moe oekivati u sluaju izgradnje

fotonaponskih elektrana na neizgraenim podrujima. Budui da su feed-in tarife
predviene samo za fotonaponske sisteme postavljene na zgradama ili drugim
objektima, pretpostavlja se da e takvi sluajevi biti prioritet. Da bi se izbjeglo
nepotrebno zauzimanje neizgraenih podruja, prije svega je neophodno podsticanje
maksimalnog korienjy krovova, zgrada i ve izgraenih povrina. Tek kada se
optimizuje ta upotreba, tek onda slijedi zauzimanje novih i neizgraenih podruja. Pored
razvoja lokalnih energetskih planova i prostornih planova, te parametara kao to je
globalno sunevo zraenje, udaljenosti od energetskih mrea i javnih puteva, orijentacije
i nagiba terena, neophodno je uzeti u obzir kriterijume zatite ivotne sredine, kao to
su prirodne i kulturne vrijednosti, posebno rijetke, ugroene i zatiene vrste stanita i
biodiverziteta.
9.4 Kljuno pitanje 4: Mogunosti vezane za proizvodnju energije

biomase
Pregled
Do sada se biomasa nije koristila za proizvodnju elektrine energije u Crnoj Gori. NSKP,
u svom Akcionom planu pod takom 6 predvia nekoliko postrojenja za demonstraciju
energije biomase. To je takoe u skladu sa Strategijom razvoja energetike, koja
podrazumijeva prilino umjeren scenario izgradnje elektrana na biomasu.
Pod postojeim mjerama" NSKP podrazumijeva postepeno uvoenje modernih oblika

biomase i prirodni gas kao zamjenu za lo ulje u ko-generacijskim sistemima gdje je
toplota neophodna za industrijski proces. Koliina toplote dobijene ko-generacijom je
planirana da bude 20% ukupne toplote koriene u proizvodnom sektoru na kraju
planiranog perioda. Moderni oblici biomase predstavljaju 20% goriva korienog za ko-
generaciju na kraju planiranog perioda. Do implementacije navedenih mjera, sva
proizvedena elektrina energija se koristi u industriji i smanjie koliinu elektrine
93
energije isporuene preko javne mree. Sagorijevanje i konverzija biomase predviaju
se kao dodatne mjere.
Strategija razvoja energetike uglavnom promovie korienje biomase za oblasno

grijanje, to je vana tema u Crnoj Gori usljed problema kvaliteta vazduha u gradovima
na sjeveru zemlje sa velikim udjelom pojedinanih kotlova (uglavnom na ugalj, ali
takoe i na drvnu biomasu).

Prema CETMA studiji Procjena potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj
Gori (2007), Crna Gora ima veliki potencijal za korienje biomase u proizvodnji
elektrine energije, prvenstveno iz umarstva i u manjoj mjeri iz poljoprivrede.
Strategija razvoja energetike kao neke od nedostataka koje izdvaja u trenutnom
korienju biomase odnose se na nekontrolisano korienje biomase: nekontrolisana
sjea uma, neefikasno korienje biomase za zagrijavanje vode i prostora,
neiskoriene mogunosti za korienje biomase za proizvodnju ogrijevnog drveta ili
biomase za oblasno grijanje. to se tie korienja biomase za proizvodnju elektrine
energije, planirana su 2 projekta - u optinama Pljevlja i Berane. Trenutno se ne oekuje
realizacija projekta u Pljevljima, iako je analiza podataka o veliini see i potrebnoj
potronji drvnog ostatka za rad budueg kogeneracijskog postrojenja planiranog
kapaciteta u ovoj optini pokazala da je mogue osigurati potrebnu koliinu drvne
sirovine za kogeneracijsko postrojenje. to se tie kogeneracijskog postrojenja u okviru
fabrike IP Poimlje u Beranama,analiza je pokazala da fabrika nije u poziciji da sama iz
svojih koncesionih koliina snabdeva CHP postrojenje potrebnim koliinama drvnog
ostatka ve da e morati da deo drvne sirovine kupuje od pilana u ovoj i okolnim
optinama (Andrijevci , Plav , Roaje ).
Prema Nacionalnom akcionom planu o obnovljivoj energiji do 2020 za Crnu Goru46

trenutno ne postoji namjena da se obradivo zemljite koristi u energetske svrhe. to se
tie upotrebe biolokog gasa, Ministarstvo ekonomije je izdalo jednu energetsku dozvolu
za izgradnju elektrane koja koristi bioloki gas kao pogonsko sredstvo, sa kapacitetom
od 526 kW, a koristila bi otpad od ivine za proizvodnju energije. Pored feed-in tarife za
elektrinu energiju koja se dobija od biogasa, ne postoji strategija za promovisanje
upotrebe biogasa.
Vie truda je uloeno u podruju korienja biomase iz uma za potrebe grijanja, kao to
su studije izvodljivosti za sjeverne dijelove Crne Gore, rekonstrukciju javnih graevina -
uglavnom kola, domova zdravlja i sl. U sklopu FODEMO projekta, u 2010. godini, MPRR
i LEX-DEV pripremili su studiju Mogunosti, izazovi i trenutni napredak u razvoju
trita za drvnu biomasu u Crnoj Gori". Opti zakljuak te studije je da je dosta uraeno
u podruju identifikacije potencijala drvne biomase i njene kvantitativne i kvalitativne
vrijednosti, ali da u praksi ne postoje ozbiljniji projekti ili primjeri znaajnog korienja
za energetske potrebe. Razlozi su brojni, gdje je osim finansijske prirode, potrebno
istaknuti one koji se odnose na ograniena i nedovoljna znanja i nedostatke
meusektorske saradnje. Studija takoe daje preporuke koje ciljaju na vladine politike, a
kojima bi se ubrzao razvoj trita drvnih goriva u Crnoj Gori.
46 U skladu sa okvirom predvienim Direktivom o obnovljivoj energiji 2009/28/EC- Odluka 2009/548/EC
94
Kroz projekat FODEMO, u toku je izrada Akcionog plana korienja drvne biomase u
Crnoj Gori, u okviru kojeg je uinjena vrlo detaljna analiza trenutnog stanja korienja
drvne biomase i glavnih prepreka koje se pojavljuju u sprovoenju korienja biomase.
Prepreke se pojavljuju na sljedeim nivoima:
institucionalnoj, kao to su: neefikasno korienje sredstava iz inostranih donacija i
kreditnih linija kao rezultat nedostatka jedinstvenog organa Vlade pod ijom bi
nadlenou bila sva ta sredstva i iz koga bi se usmjeravale aktivnosti; visoki trokovi i
dugo vrijeme za prikupljanje potrebnih dozvola i saglasnosti, i dr;
ekonomske, kao to su: uticaj postojee regulative na ekonomsku isplativost
proizvodnje, transporta i korienja drvne biomase. U tom smislu posebnu prepreku
daljem razvoju trita biomase u Crnoj Gori predstavlja tretman piljevine i drugih
ostataka u procesima prerade drveta u Zakonu o upravljanju otpadom, itd;
eksploatacije drvne biomase, kao to su: nepostojanje sistema za daljinsko grijanje niti
za grijanje objekata od javnog znaaja (kole, bolnice i drugi) koji bi koristili drvnu sjeu
kao glavni energent proizvedenu od umskog drvnog otpada. Zbog toga odreena
koliina umskog drvnog otpada i dalje ostaje u umi i ne koristi se za energetske
objekte;
finansiranje;
znanje i osposobljenost.
Shodno rezultatima analize u Akcionom planu, date su preporuke kroz sljedeih 6

ciljeva:
Uveanja vanosti umarstva kroz optimizaciju proizvodnje drvne biomase iz uma u

Crnoj Gori;
Edukacije proizvoaa i potroaa drvne biomase, kao i kompanija koje su ukljuene u
prodaju i instalaciju sistema za grijanje;
Umreavanje proizvoaa drvne biomase;
Uspostavljanje sistema za centralno grijanje na biomasu;
Razvoj dravne politike u oblasti biomase;
Praenje upotrebe biomase.
Sprovoenje mjera iz Akcionog plana korienja drvne biomase u Crnoj Gori trebala bi
dovesti do realizacije ciljeva zadatih NSKP-om. Budui da Crna Gora nema razvijenu
proizvodnju peleta, posebnu panju treba posvetiti optimizaciji korienja drvnog
otpada iz crnogorskih uma i drvne industrije. To takoe moe direktno unaprijediti
ruralni razvoj.
Kako bi se postigli ciljevi NSKP-a, najvea ansa za korienje biomase lei u

uspostavljanju sistema centralnog grijanja na drvne biomase, posebno u javnim
zgradama. Trenutna situacija u nekim gradovima, javnim zgradama kao to su bolnice,
kole itd. je takva da se sve one nalaze jedna u blizini druge i imaju zasebne sisteme
grijanja, koji koriste razliite tipove goriva. Optine ne sjeveru Crne Gore (Kolain,
Pljevlja, abljak, itd.) imaju najvei potencijal za to. Kao to je ve pomenuto od odijeljku
9.1, u Pljevljima je planirana realizacija sistema centralnog grijanja putem ko-generacije
u II bloku TE Pljevlja. Optine Berane i Kolain su pokazale interesovanje za korienje
95
biomase, a u skladu sa prirodnim resursima biomase, sline prilike postoje u optinama
abljak, Pluine i drugim optinama u sjevernim djelovima zemlje.
Strategija razvoja energetike naglaava ulogu lokalne uprave u preuzimanju inicijative

ka identifikaciji dobrih projekata za korienje biomase. Kada je u pitanju uvoenje
novih tehnologija, na lokalnom nivou se takoe naglaava vanost korienja ko-
generacije i visoko efikasne ko-generacije. Pored toga, lokalne vlasti moraju da pripreme
planove o razvoju lokalne energije, u skladu sa Zakonom o energetici. Stoga, vano je
ojaati ulogu i kapacitete lokalnih vlasti u sjevernom dijelu zemlje u dijelu razvoja
planova o lokalnom unaprijeenju i promovisanju vanosti centralnih sistema za
grijanje na biomasu.
9.5 Kljuno pitanje 5: Mogunosti vezane za proizvodnju energije

putem sistema od otpada do energije
Pregled
Nacrt NSKP-a
Nacrt NSKP-a pominje ulogu upravljanja poljoprivrednim i gradskim otpadom u
emisijama gasova sa efektom staklene baste. Pod dijelom 7.4.2. koji se bavi punom
implementacijom regulativa o supstancama koje oteuju ozonski omota i f-gasovima
takoe se djelimino pominje i upravljanje opasnim otpadom.
Najvie panje upravljanju otpadom je posveeno u Poglavlju 5.2.8, koje se odnosi na
Projekcije scenarija o otpadnom sektoru. Projekcije su bazirane na sljedeim
pretpostavljenim setom mjera predvienim nacrtom Nacionalne strategije za
upravljanje otpadom (nacrt eka usvajanje od februara 2013):
Izgradnja regionalnih sanitarnih deponija sa centrima za reciklau;
Smanjenje koliine proizvedenog otpada kao rezultata uvoenja primarne selekcije i
recikliranja;
Smanjenje koliine organskog otpada u vrstom gradskom otpadu.
Na osnovu ovih pretpostavki, nacrt NSKP-a navodi u slici 122 da je opti trend u
emisijama gasova sa efektom staklene bate iz otpadnog sektora jedan od znaajnih
smanjenja emisija, u velikoj mjeri zbog usvajanja postojeih i dodanih mjera (SPM, SDM)
u sektoru kao i zbog usvajanja nacionalne strategije otpada, poliika i mjera.
NSKP Slika 20 Upravljanje gradskim otpadom, emisije gasova sa efektom staklene bate, CO2 do
2030.
96
Pretpostavke za Scenario SPM-a
Gornja trajektorija pretpostavlja da e postojee mjere za otpadni sektor biti

primijenjene:
Smanjenje koliine otpada putem primarne selekcije i reciklae;
Smanjenje koliine odloenog bioloki razgradivog otpada;
Izgradnja regionalnih sanitarnih deponija sa reciklanim centrima i
Instalacija sistema mree cjevova za skupljanje gasa sa deponija, kao i za gorenje gasova
deponija.
Jedna od mjera koje su promovisane u preraivakoj industriji ohrabruju korienje

industrijskog drvenog otpada pored fosilnih goriva kao gorivo za ko-generaciju. Nacrt
NSKP-a predvia da bi sve ove mjere u 2025. trebalo da rezultiraju u punom smanjenju
emisija gasova sa efektom staklene baste do oko 28% u poreenju sa osnovnim
scenarijom.
Pretpostavke vezane za scenario dodatnih mjera
Kako bi se izraunao potencijal smanjenja gasova sa efektom staklene bate putem

dodatnih mjera, nacrt NSKP-a predlae da se razmotri primjena postrojenja od otpada
do energije za vrsti otpad optina kao dodatnu mjeru koja bi se mogla koristiti umjesto
odlaganja otpada u deponijama. Nacrt NSKP-a takoe navodi da je pristup od otpada do
energije kombinovan sa CHP najefektivnija metoda jer smanjuje otpadne deponije
(znaajan izvor emisija gasova sa efektom staklene bate), a i snabdijeva neke od
obnovljivih izvora energije. Nacrt takoe predlae da se anaerobska digestija kombinuje
sa CHP-om kako bi se smatrala alternativom u odnosu na deponije.
Cjelokupan potencijal smanjenja emisije gasova sa efektom staklene bate postojeih i
dodatnih mjera za upravljanje otpadom je predstavljen u NSKP tabeli 27 koja pokazuje
poveanje (+) ili smanjenje (-) u emisijama CO2 sa postojeim i dodatnim mjerama u
toku perioda od 2020 do 2030. Nacrt NSKP-a zakljuuje da je pristup sa dodatnim
mjerama ukljuujui intervencije u otpadnom sektoru (postrojenje od otpada do
energije) mogao da ima znaajan uticaj u smanjenju gasova sa efektom staklene bate sa
dodatkom postojeih mjera i uticaja umarstva i LULUCF-a.
97
%
SMANJENJA
POSTIGNUT
POVEANJE/ PUTEM
SMANJENJE U DODATNIH
EMISIJAMA MJERA DO
SEKTORALNI EMITERI 2020 2030 CO2 2030
Ukupni energetki sektor SPM 3.391,779 3.864,325 +472,546
-675,777 33
Ukupni energetski sektor SDM 3.272,437 2.596,66
Odbjegli SPM 39,55119 47,04508 +46,083

-10,577 32
Odbjegli SDM 39,41567 28,8384
Proizvedeni SPM 768 768 0

-137 36
Proizvedeni SDM 627 490.6
Poljoprivredni SPM 422,6288 449.6 +26,97
Poljoprivredni SDM 422,6288 449.6 +26,97
umarstvo SPM -2.445 -2.598 -153
umarstvo SDM -2.445 -2.598 -153
Upravljanje gradskim otpadom SPM 50 5 -45
Upravljanje gradskim otpadom SDM 50 5 -45

Potpuna emisija gasova sa efektom +454,517
staklene bate SPM 4.632,408 5.086,925 30
Potpuna emisija gasova sa efektom -830,206
staklene bate SDM 4.372,066 3.541,86
SDM
umarstvo -2.445 -2.598 -153
Energetski sektor 3.272,437 2.596,66 -675,777
Proizvodnja 3.899,437 3.087,26 -812,177
Poljoprivreda 4.322,066 3.536,86 -785,206
Upravljanje gradskim otpadom 4.372,066 3.541,86 -830,206

Nacrt NSKP-a navodi da analiza osjetljivosti nije odraena za procjenu emisija gasova sa
efektom staklene bate za otpadni sektor i prepoznaje da postoji znaajan okvir za
unaprijeenje u vezi sa neizvjesnou procijenjenih emisija CH4 iz vrstog otpada
izraenog kao CO2 ekvivalenta.
Novi nacrt Nacionalnog plana za upravljanje otpadom Crne Gore

NSKP razmatra i nacrt Nacionalnog plana upravljanja otpadom Crne Gore (NPUO), koji
je razraen u obliku nacrta u 2014. ali nije odobren. U meuvremenu, novi nacrt NPUO-a
je postao dostupan za javne konsultacije u junu 2015. i predat je za slubeno odobrenje
poetkom jula 2015. Ovaj novi nacrt NPUO-a predlae sljedee opcije:
Alternativni prijedlog NPUO-a opcija 1: Ova opcija preporuuje da se izgradi 5 regiona
upravljanja otpadom sa 5 sanitarnih deponija ovo ukljuuje 2 postojee deponije u
Podgorici, Ulcinju/Baru i predloene deponijame u Bijelom Polju, Nikiu i Herceg Novom.
98
Ova opcija ima najvie slinosti sa scenarijom postojeih mjera za upravljanje otpadom u
NSKP-u.
Alternativni prijedlog NPUO-a opcija 2: Ova opcija preporuuje da se izgrade 3 regiona
upravljanja otpadom sa 3 sanitarne deponije ovo ukljuuje 2 postojee deponije u
Podgorici, Ulcinju/Baru i jednu predloenu deponiju u Bijelom Polju za oblast sjevernog
regiona. Ova opcija predvia vie prevoznih puteva ali se i pored toga moe uopteno
razmatrati putem scenarija sa postojeim mjerama za upravljanje otpadom jer se razmatra u
NSKP-u jedina razlika bi bila poveana potranja za prevozom otpada na samo tri deponije
i rezultirajue poveanje emisije gasova sa efektom staklene bate.
Alternativni prijedlog NPUO-a opcija 3: Ova opcija predlae 1 region za upravljanje
otpadom koji bi pokrio cijelu zemlju a koji bi takoe ukljuivao i postrojenje za tretiranje
toplotnog otpada (postrojenje od otpada do energije) koje bi najverovatnije bilo locirano u
Nikiu. Ovaj prijedlog ima karakteristike scenarija sa dodatnim mjerama za upravljanje
otpadom.
Novi nacrt NPUO-a je bio predmet SPUS procesa i izraenog SPUS izvjetaja47 o kojem
emo komentarisati u nastavku.

Ovaj dio prua kratko poreenje glavnih implikacija za obije opcije deponije (scenario
SPM) i od otpada do energije (SDM scenario). Mi emo se fokusirati na dva pitanja:
potencijal za smanjenje gasova sa efektom staklene bate i drugih uticaja na ivotnu
sredinu identifikovanih SPUS procesom.
Potencijali za smanjenje gasova sa efektom staklene bate

Na osnovu prve nacionalne komunikacije o klimatskim promjenama Crne Gore,
neizvjesnost u faktorima emisija za odlaganje vrstog otpada je 400% dok je za zemlje
lanice Evropske unije neizvjesnost u faktorima emisije za vrsti otpad 21%. Dakle,
neizvjesnosti u ovoj procjeni izgledaju obimno, a jo i vie se poveavaju kada se
razmotri mogue smanjenje emisija gasova sa efektom staklene bate u okviru scenarija
SDM koji predvia jedno centralizovano postrojenje od-otpada-do-energije.
Kao prvo, raunica potencijalnog smanjenja emisija gasova sa efektom staklene bate u
okviru SDM-a mora razmotriti injenicu da e jedno centralizovano prostrojenje od-
otpada-do-energije morati da se snabdijeva putem prevezenog otpada iz svih optina,
od kojih e neke biti do preko 100 km daljine od postrojenja. Ovakav prevoz otpada e
dovesti do emisija gasova sa efektom staklene bate koji se moraju uzeti u obzir.
Kao drugo, SDM scenario ne treba automatski da prepostavlja da e postrojenje od-
otpada-do-energije proizvesti kombinovanu toplotu i energiju poto korienje iste u
Crnoj Gori moe biti oteano zbog nedostatka potranje za toplotom od strane industrije
i od strane ograniene infrastrukture za centralno grijanje. Dakle, bilo kakva raunica
potencijala za smanjenje gasova sa efektom staklene bate na osnovu SDM scenarija
treba da bude bazirana na konzervativnim pretpostavkama i da uzme gornje faktore u
obzir.
47Agreco, 2015, Strategijska procjena uticaja za Plan upravljanja otpadom Crne Gore, finalna verzija, jul
2015.
99
Drugi uticaji na ivotnu sredinu
SPUS Izvjetaj za novi nacrt NPUO-a daje detaljnu procjenu moguih predloenih
postrojenja i njihovog kumulativnog uticaja. Zakljuuje da je:
Najmanje riskantan Alternativni prijedlog 1 koji ukljuuje dva dosta jednostavna
prijedloga za sanitarne deponije u Bijelom Polju i Nikiu i jedanu potencijalno
problematinu sanitarnu deponiju predloenu za Duboki Do. Ovaj sistem se karakterie
transportom otpada na relativno kratke daljine. Ova opcija ukljuuje mogunost
ogranienog rizika od nesrea kako na mjestu rada tako i tokom prevoza. Jedini
problematini prijedlog, je lokacija Duboki Do koja treba da se primijeni kao posljednja
mogunost u okviru ove opcije samo onda kada se prui pojanjenje svih neizvjesnosti
vezanih za mogue konfliktne situacije koje se odnose na zone sanitarne zatite u ovoj
oblasti. Ukoliko mogui ozbiljni rizici za sistem vodosnabdijevanja na izvoru Morinja
budu potvreni, bie potrebno da se trae alternativne lokacije za sanitarnu deponiju u
oblasti Herceg Novog.
Riskantan prijedlog je Alternativna opcija 2 koja ukljuuje mnoge od istih karakteristika
kao Opcija 1 ali ne ukljuuje lokaciju sanitarne deponije Budo (Niki) koja se smatra
neproblematinom. Ova opcija ukljuuje vee zahtjeve transporta vezane za vee rizike
tokom prevoza otpada. Dakle, strategijska procjena je ovu opciju rangirala kao drugog
favorita.
Najriskantniji prijedlog je Alternativna opcija 3 koja ukljuuje centralizovano postrojenje
za tretman toplotnog otpada (postrojenja od otpada do energije) u Nikiu. Poto
detaljnije informacije o ovom potencijalnom projektu nedostaju u ovom trenutku, ova
opcija e moda, u najboljem sluaju, biti karakterizovana kao opcija koja ima znaajan
negativni uticaj u smislu kvaliteta vazduha, zemljita i vode kao i znaajan rizik vezan za
transport otpada. Ovo postrojenje je veoma ranjivo kada se radi o grekama u
upravljanju postrojenjima, koje lako mogu dovesti do nesree sa ozbiljnim posljedicama.
Opcija 3 moe da ima negativan uticaj zbog broja moguih nesrea (u toku rada
postrojenja, tokom odlaganja preostalog otpada poslije toplotnog tretiranja i prevoza
otpada na due daljine). Meutim, centralizovano rjeenje bi uinilo cijeli sistem
upravljanja otpadom u Crnoj Gori zavisnim od kontinuiranog i neprekidanog rada jednog
postrojenja za tretiranje toplotnog otpada, a nije mogue ni predvidjeti ta bi se desilo u
sluaju gaenja postrojenja za tretiranje toplotnog otpada zbog odravanja, ili kao
rezultata mogue nesree ili zbog drugih faktora (ekonomskih, zakonskih, itd.) S
obzirom na sve navedene rizike, preporuuje se pristupanje ovoj opciji sa velikim
oprezom.
Zakljuak
Voa tima SPUS-a za NSKP je nezavisno pregledao studiju SPUS-a za NPUO, zakljuivi
da su, u odnosu na rizike po ivotnu sredinu, opcije alternative 1 i 2 na bazi deponija
(SPM scenario) mnogo manje rizine nego opcija od-otpada-do-energije (SDM
scenario).
U ovom smislu, preporuke studije su iste kao zakljuak nacrta NSKP-a na 204 strane koji
zakljuuje da je Najbolja opcija za Crnu Goru diverzija biorazradivog otpada daleko od
deponija za ponovnu upotrebu ili za kompost ili anaerobsku digestiju. U ovom smislu,
predlaamo da se primijeni zakljuak NSKP-a.
100
9.6 Kljuno pitanje 6: Potencijalni uticaji povezani sa proizvodnjom
putem energije vjetra
Pregled
U svom Akcionom planu, pod takom 6, NSKP predvia rast od 30% u generaciji energije
vjetra i vode, zajedno sa nekoliko objekata za demonstraciju energije biomase. U skladu
sa Strategijom razvoja energetike, upotreba vjetra za proizvodnju energije se
obraunava kao 12% ukupne koliine izvora obnovljive energije (veina izvora
obnovljive energije 70% - dolazi iz velikih hidroelektrana, a 5% je iz biomase)48.
Pored izgradnje vjetroelektrana u skladu sa Strategijom sa elektrinim vodovima za

njihovo povezivanje na prenosne i distributivne mree, Strategija razvoja energetike
takoe predlae i nastavak istraivakog rada i studija o moguem razvoju priobalnih
vjetroelektrana.

Trenutno su samo dvije vjetroelektrane u planu (Moura i Krnovo) sa ukupnim
potencijalom vjetra od 271 GWh. Dalja izgradnja vjetroelektrana trenutno nije u planu,
iako Strategija razvoja energetike podstie razvoj dodatnih 165 GWh proizvedene
energije do 2030. Nekoliko investitora sada preduzima mjere za lokalno kretanje
vazduha kako bi provjerili izvodljivost projekta. Konkretne lokacije nijesu poznate u
ovom trenutku.
Na osnovu Studije o procjeni izvora obnovljive energije, Republike Crne Gore49, oblasti
od najveeg interesovanja za korienje energije vjetra su:
Obalske oblasti sa velikim brzinama vjetra od preko 6 m/s u prosjeku, i

Brda u okolini Nikia, sa prosjenim brzinama vjetra u rasponu izmeu 5,5-6,5 m/s.
Ne postoje planovi za razvijanje priobalnih vjetroelektrana prije 2030, ali je

Ministarstvo ekonomije zapoelo istraivanje o tome.
Glavni rizik za ivotnu sredinu koji donose vjetroelektrane je povezan sa

biodiverzitetom, posebno sa pticama, slijepim mievima i njihovim migratornim
putevima, ali takoe i sa pejzaom. Stoga, prilikom planiranja lokacija za
vjetroelektrane, treba izbjegavati oblasti vane za ptice i oblasti koje naseljavaju
kolonije slijepih mieva, kao i podruja od izuzetne pejzane vrijednosti. Stratekom
procjenom uticaja na ivotnu sredinu je za Strategiju razvoja energetike procijenjen
uticaj vjetroelektrana Moura i Krnovo i predloene su opte mjere ublaavanja uticaja,
kao to su:
48 Obraun korienja OIE za proizvodnju elektrine energije je kreiran pomou modela prema metologiji
Direktive 2009/28 / EC28 i za potrebe prorauna nacionalnog cilja za korienje energije iz obnovljivih izvora
energije (NTRES).
49 CETMA, Procjena OIE, Republika Crna Gora, 2007.
101
Prilikom izraivanja nacrta za vjetroelektrane vano je ustanoviti da te oblasti nijesu
osjetljiva ekoloka mjesta.
Treba sprovesti predistraivanja kako bi se utvrdilo prethodno navedeno. Naroito je
potrebno procijeniti koliinu zastupljenosti ptica i slijepih mieva u oblasti (ukljuujui
lokacije svih aktivnih gnijezda, kolonija, legla i migratornih puteva) i uspostaviti
adekvatnu tampon zonu ukoliko je prisutna.
Iako su Stratekom procjenom uticaja na ivotnu sredinu za Strategiju razvoja

energetike obuhvaeni glavni rizici za ivotnu sredinu koji mogu izazvati
vjetroelektrane, nije jasno da li se te preporuke odnose na strateki ili projektni nivo.
Prilikom planiranja potencijalnih lokacija za budue vjetroelektrane (na kopnu i van
njega), vano je obezbijediti strateki pristup kojim se u razmatranje uzimaju ne samo
potencijali vjetra, sistem elektrine mree i infrastrukturna mrea, ve se razmatraju i
potencijalni rizici po ivotnu okolinu (sa posebnim osvrtom na ptice, slijepe mieve i
pejzane vrijednosti).
Pored uticaja koje je SPUS uzela u razmatranje za EDS, procedure za procjenu uticaja
na ivotnu sredinu su sprovedene za obije vjetroelektrane. Iako se lokacije nalaze u
blizini oblasti vanih za ptice (vjetroelektrana Moura se nalazi u blizini IBA ua rijeke
Bojane, Skadarskog jezera itd; vjetroelektrana Krnovo se nalazi u blizini planiranog
nacionalnog biolokog koridora), nakon ornitolokih istraivanja utvreno je da ptice ne
koriste navedene lokacije za gnijedenje, potragu za hranom ili kao migracione puteve.
Stoga su obije lokacije prihvatljive u pogledu zatite ivotne sredine.
9.7 Kljuno pitanje 7: Mogunosti vezane za promovisanje odrivog

prevoza
Pregled
NSKP se bavi mitigacijom klimatskih promjena u prevoznom sektoru putem
promovisanja: vozila na alternativna goriva (npr. elektrina, hibridna); razvoja mree
punjenja elektrinih auta; opcija za razliite tipove transporta; najboljih moguih
tehnika za primarno skladitenje goriva radi kontrole emisije zapaljivih organskih
sastojaka; objekata za utovar kamiona putem najboljih moguih tehnika i maloprodajnih
mjesta za bioloka goriva (mjera 8). Takoe cilja da postigne 5 autobusa s pogonom na
vodonik u zemlji (mjera 11); da pobolja efikasnost morskog, eljeznikog, vazdunog i
vandrumskog saobraaja (mjera 14); i da ukljui klimatske promjene u dugorono
planiranje prevoznog sektora (mjera 22).
Dodatne mjere razmatrane u analizi emisije gasova sa efektom staklene bate ukljuuju i
broj drugih mjera koje se bave aspektima poput poveanog udjela autobusa u
meugradskom prevozu, poveano korienje javnog prevoza, uvoenje autobusa na
kompresovani prirodni gas u javni transport, standard efikasnosti goriva, i
promovisanje ekoloke vonje, izmeu ostalih. Naalost, Akcioni plan NSKP-a se nije
jasno osvrnuo na nekoliko kasnijih mjera.
Pojavilo se nekoliko inicijativa za odrivi gradski prevoz na gradskom nivou. Zbog

gustine populacije, najbitnije oblasti su grad Podgorica i primorski gradovi. U sluaju
102
Podgorice, u njoj se koncentrie oko 30% nacionalne populacije; u sluaju primorskih
gradova, brzo-rastui i jaki sezonski turizam uveliko uveava saobraaj u toku ljeta,
stvarajui probleme zakrenosti saobraaja na primorskim putevima.
U sluaju primorskih oblasti, faktori koji doprinose ovome su i nedostatak obilaznica u

saobraaju koje usmeravaju tranzitni saobraaj kroz gradkse centre i Kamenari-
Lepetane trajekt preko Kotorskog zaliva kao dodatni nain drumskog saobraaja iz
Herceg Novog do Tivta i Budve. Korienje auta e vjerovatno ostati prioritetno a
postae i srazmjerno rastui nain transporta od strane veine posjetilaca koji stiu iz
susjednih krajeva, to znai da e se uticaji na ivotnu sredinu najverovatnije poveati u
blioj budunosti putem novih puteva koji privlae nove turiste da dou u Crnu Goru
automobilima sa veih daljina.50
Bez obzira na postojee inicijative, postoji uopteno mala svjesnost odrivog prevoza na
institucionalnom nivou. Na primjer, u Kotoru je fokus i dalje prvenstveno na
promovisanje novih puteva, a mala panja se daje promovisanju alternativa kao to su
promovisanje promjene u kulturi transporta sa vozila na korienje bicikala, ili
snabdijevanje parking mjesta izvan centra grada.
U sluaju grada Podgorice, javni prevoz nailazi na nekoliko potekoa u kontekstu

odrivog razvoja. Javni prevoz autobusom je privatizovan i trenutno se sprovodi od
strane tri kompanije. Autobusi su uglanom stari modeli (od 6 do 37 godina starosti), a
kompanijama je teko da ih zamijene s obzirom na to da mnoge od linija nijesu
finansijski odrive. Veliki broj jeftinih taksi udruenja (od kojih su neki neredovni) jo
vie oteavaju izazov s kojim se susreu autobuske kompanije (putovanje autbusom je
70 centi a vonja taksijem uglavnom kota manje od jednog eura, a vrlo rijetko prelazi
ovu sumu za vei procenat).
Optina Podgorica je razvila inicijative da pobolja sistem javnog prevoza, ukljuujui

regulative na lokalnom nivou (npr. Odluku o javnom prevozu). Pored toga, Optina je
usvojila (februar 2014) Urbanistiki plan do 2015, usvajajui principe odrivog razvoja
prevoza, ukljuujui izgradnju biciklistikih staza pored rijeke i pored glavnih puteva.
Drugi aspekti ukljuuju izgradnju parking mjesta za bicikla, promoviui naviku
pjeaenja i koristei eljeznicu za putovanje iz grada.
Neki od izazova sa kojima se susree Optina Podgorica se polako rijeavaju, dok drugi
(npr. dostupnosti finansija za zamjenu autobusa) stagniraju.
U primorskoj regiji razliite inicijative su se javile u posljednjih nekoliko godina, na

primjer (samo radi navoenja uzorka):
Incijativa za odrivi prevoz Perasta (podrana od strane Vlade Italije), koje je

transformisala glavnu ulicu u eko-turistiku zonu odsjeenu od saobraaja ljeti,
pruajui parking mjesta van centra grada, ukljuujui i elektrina auta i program
dijeljenja bicikala;
Izgradnja iare od Korota do Cetinja (planirana sa podrkom Fonda Centralno-evropske
inicijative Evropske banke za rekonstrukciju i razvoj);
50 UNDP Centar za odrivi razvoj.
103
Promovisanje efektivnijeg korienja eleznikih pruga, unutranjih plovnih puteva i
morskog prevoza, ukljuujui i poveanje kapaciteta trajekta od Bokokotorskog zaliva
kao odrive alternative za drumsko povezivanje i mogunost uvoenja sezonskog
trajekta Bar-Bokokotorski zaliv koji bi pruao sline usluge kao autobuski saobraaj (u
okviru Strategije za razvoj saobraaja Vlade Crne Gore od 2008);
Inicijative (trenutno u studijskoj fazi) da se koriste katamarani sa pogonom na solarnu
energiju za morski javni saobraaj u Boki kotorskoj.51
UNDP takoe promovie primpremu lokalnih planova odrive mobilnosti kao dijela
projekta ,,Prema turizmu koji je neutralan prema ugljeniku", ukljuujui male investicije
kao to su postolja za bicikla, logistike platforme, biciklistike staze i autobuska
stajalita kao i mjere politika kao to su unaprijeenje lokalnih prevoznih politika,
reorganizaciju prevoznih grupa koje se bave donoenjem odluka, koordinaciju sa
koncesionarima javnog transporta o preureivanju javnog transporta i implementaciju
pametnih rjeenja za gradski transport (npr. udruivanja za vonju, sistema parkiraj i
vozi).

NSKP sa pravom identifikuje prevozni sektor kao sektor koji nudi vane mogunosti
koje doprinose mitigaciji klimatskih promjena. Meutim, predloene mjere, bez obzira
na to to su validne, i dalje dozvoljavaju prostor da se napravi vei doprinos na
dravnom nivou prema odrivom prevozu na lokalnom nivou.
Postoji prostor za NSKP da promovie specifinije mehanizme kako bi se donijele

promjene na lokalnom nivou, kao to je podizanje svijesti o odrivom transportu na
lokalnom nivou i korienje finansijskih instrumenata kako bi se omoguila
instrumentalizacija planova odrivog javnog prevoza.
9.8 Kljuno pitanje 8: Potencijalni uticaji vezani za promovisanje

korienja agro-hemijskih proizvoda
Pregled
U vezi sa adaptacijom na klimatske promjene, NSKP podrava preporuke navedene u
Drugoj nacionalnoj komunikaciji UNFCCC-u. One ukljuuju, za sektor poljoprivrede
potrebu za ranom primjenom ljekova protiv tetoina i insekata. Ovo moe da bude
prilika za promovisanje pesticida pa i razlog zbog kojeg je ovo pitanje identifikovano kao
potencijalno pitanje od znaaja.
Akcioni plan NSKP-a, u vezi sa ciljem opremljivanja farmera za bolje upravljanje

emisijama gasova sa efektom staklene bate od proizvodnje usjeva do proizvodnje stoke,
ukazuje na to da su primijenjene regulative koje se ,,fokusiraju na usjeve, stoku i
upravljanje zemljitem, posebno integrisano upravljanje mineralnim azotnim ubrivom
kako bi se izbjegla primjena, pratee emisije gasova sa efektom staklene bate i
zagaivanje podzemnih voda.
51 Ibid
104
Dalje ispitivanje ovog kljunog pitanja je pokazalo da pratei rizici za ivotnu sredinu
nijesu znaajni. Poljoprivredna proizvodnja u Crnoj Gori je veoma mala a korienje
hemikalija je na veoma niskom nivou. Kvalitet vode se prati i nije naeno da je voda
zagaena zbog poljoprivrednog oticanja. tavie, postoje regulative (koje su u skladu sa
zahtjevima Evropske unije) za kontrolu agro-hemikalija i njihove primjene.
Fitosanitarna uprava je razradila dobrovoljni Kodeks dobre poljoprivredne prakse koji
je u skladu sa Pravilnicima 45/2014 i 29/2014 o odrivom korienju biljnih proizvoda i
primjeni ubriva, kao i provizije Zakona o ubrivima. Kodeks je promovisan od strane
savjetodavnog servisa za biljnu proizvodnju.
9.9 Kljuno pitanje 9: Potencijalni uticaji vezani za proizvodnju bio-

etanola
Pregled
U trasportnom dijelu NSKP razmatra izmeu postojeih i dodatnih mjera uvoenje
alternativnih goriva kao zamjene za postojea fosilna goriva. U dijelu analize NSKP se
vie puta uopteno poziva na alternativna vozila, dajui primjere kao to su biodizel,
vodonik, kompresovani priordni gas. Dalje se specificira da su mjere i tehnologije
navedene u nacionalnim dokumentima radi smanjenja emisija gasova sa efektom
staklene bate ukljuivale i zamjenjivanje goriva u motornim gorivima (uvoenjem
biogoriva i vodonika).
Direktiva o kvalitetu goriva 98/70/EC (izmijenjena Direktivom 2009/30/EC)
uspostavlja kriterijume odrivosti koje bioloka goriva moraju imati. Iako je Direktiva
98/70/EC transponovana u pravni sistem Crne Gore, izmjene i dopune jo nijesu
transponovane. Ovi kriterijumi odrivosti ukljuuju ne samo one vezane za sastav ve i
za izvor.
NSKP navodi da primarne studije ukazuju da prozivodnja prve generacije biolokih
goriva (gajenja usjeva) nije opcija za Crnu Goru, ali takoe navodi da je proizvodnja
biolokih goriva na manjem nivou putem odreenih otpadnih proizvoda (npr. ulja za
kuvanje, ostataka od industrije proizvodnje vina) mogua opcija.
Akcioni plan NSKP-a nije specifian u vezi sa domaom proizvodnjom biolokih goriva
ali promovie njihovo korienje (poveanu upotrebu alternativnih goriva u prevozu i
uspostavljanje maloprodajnih mjesta za bioloka goriva).
Kada se radi o energetskom sektoru, NSKP se mora itati zajedno sa Strategijom razvoja
energetike do 2030 (SRE), a SRE je kljuni dokument politika za razvoj energetskog
sektora. Dok NSKP nekoliko puta nehotice ukazuje na promovisanje uvoenja
bioetanola, SRE to jasno navodi, a jedna od glavnih preporuka SRE-a je da se uvedu
biogoriva (biodizel i/ili bioethanol), u skladu sa Odlukom Vlade na bazi programa za
razvoj i korienje izvora obnovljive energije u skladu sa obavezom drave pred
Energetskom zajednicom i Evropskom unijom. Pored ovoga, SRE predvia cilj
dostizanja 10% SRE doprinosa za potronju u prevoznom sektoru putem biolokih
goriva (i drugih izvora obnovljive energije). tavie, promovie istraivanje mogunosti
proizvodnje biolokih goriva u Crnoj Gori radi odrivog razvoja.
105
Scoping radionica interesnih strana je potvrdila da je potencijalna proizvodnja
bioetanola u Crnoj Gori pitanje koje zahtijeva odgovarajuu panju, posebno u vezi sa
njenim potencijalnim uticajem na ivotnu sredinu.

Glavni sporedni proizvodi i ostaci od proizvodnje vina su stabljike groa (dobijene u
toku orezivanja groa), komina od groa (koja ukljuuje stabljike groa, sjemena i
koice poslije drobljenja groa, isuivanja i presinga), talozi vina (koji se nagomilavaju
na dnu soka od groa ili tenkova za fermentaciju groa) i mulj iz vinarija. Vino niskog
kvaliteta, talozi groa i komina od groa se mogu koristiti za destilaciju alkohola. 52
Komina je rezidualna supstanca od procesa destilacije etanola. Ona je gusta kisela
tenost koja sadri mjeavinu vode i organskih i neorganskih jedinjenja, kao i veoma
veliki nivo bioloke potronje kiseonika na skali od 30.000-40.000 mg/l ili ak i vioj.
U suprotnosti od proizvodnje etanola putem proizvoakog procesa eera, proizvodnja
iz otpada vina zahtijeva tehnologiju druge generacije kako bi dolo do enenzimske
promjene celuloze isitnjene koe groa u glukozu i jo uvijek nije dio uobiajene
prakse. Trenutno je predmet istraivanja u mnogim zemljama radi optimizacije procesa,
iako destilerije etanola na bazi vinskog industrijskog otpada trenutno rade (npr. u Junoj
Africi). Bez obzira na to, upravljanje kominom koja, osim to je visokozagaujua
proizvodi se u velikim koliinama ostaje pitanje koje zahtijeva bliu panju zbog svog
potencijala da znaajno utie na vodene ekosisteme.
Razliite opcije su dostupne za upravljanje kominom. Najjednostavnija je vjerovatno
mijeanje sa vodama za navodnjavanje kako bi se djelimino zamijenilo korienje
ubriva. Meutim, sa stanovita zatite ivotne sredine, glavni problem je obezbijediti
da je komina primijenjena u koliinama koje odgovaraju apsorpciji hranljivih materija
usjeva, minimizirajui isticanje u vodne sisteme. Drugi pristupi ukljuuju bio-digestiju
putem toplote i dobijanja energije natrag, kao i koncentraciju.
Glavni proizvoa vina u Crnoj Gori su 13 jul - Plantae, koje takoe imaju i destileriju za
proizvodnju brendija. Destilerija radi samo prosjeno tri mjeseca godinje, ali se
proizvedeni teni otpad (komina) prazni u gradske kanalizacione sisteme. Postoje
planovi za izgradnju postrojenja za tretiranje otpadnih voda kako bi se dostigao sklad sa
lanom 80 Zakona o vodama, iako nije vjerovatno da e takav sistem tretiranja smanjiti
koliinu organskog tovara do dozvoljenih standarda.
Za sada Plantae nemaju planova za proizvodnju bioetanola, niti im je Vlada pristupila u
vezi sa mogunou koja bi vodila do domae proizvodnje biolokih goriva.
U sluaju da se proizvodnja bioetanola pokrene, odgovarajuim industrijskim
postrojenjima e biti potreban PUS kako bi se obezbijedilo da proces nema znaajan
uticaj na ivotnu sredinu. Agencija za zatitu ivotne sredine e pregledati i odobriti
nalaze PUS-a kao uslova za koncesiju odgovarajuih razvojnih dozvola. Meutim,
Agencija za zatitu ivotne sredine trenutno nema tehnikih kapaciteta da procijeni
adekvatnost bilo koje opcije upravljanja kominom koji bi se mogao predloiti u projektu.
Pored toga, Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja (odgovorno za regulaciju
52Singh-Nee Nigam, P and Pandey, A (eds.) Biotehnologija za iskoriavanje agro-industrijskeih ostataka.

Springer.
106
isputanja otpadnih voda) e morati da razumije prirodu komine i opcije dostupne za
njeno tretiranje.
Treba promovisati izgradnju kapaciteta nadlenih institucija, a posebno Agencije za
zatitu ivotne sredine i Ministarstva poljoprivrede o upravljanju kominom.
107
10. Preporuke
Mogui uticaji povezani sa TE Pljevlja
Da NSKP otvoreno podri potrebu za ubrzavanjem pripreme projektne dokumentacije i
finansijske analize za distribuciju toplotne mree na podruju Pljevalja.
NSKP bi mogao podravati maksimalno vrijeme potrebno za paralelno izvoenje radova
na blokovima I i II TE Pljevlja.
NSKP bi mogao da podri uspostavljanje finansijskih mehanizama kojima bi se
upravljalo na dravnom nivou kako bi se olakao prelazak na sistem centralnog grijanja
(sa uglja).
NSKP bi posebno mogao da podri kampanju koja za cilj ima podizanje svijesti o
prednostima prelaska na centralno grijanje, koje za ciljnu grupu ima lokalne vlasti i
opte stanovnitvo.
Mogui uticaji povezani sa hidroelektranom

Da NSKP otvoreno kae da treba razmotriti vie alternativa planirane hidroelektrane
koje moraju proi SPUS ili PUS procese kako bi se osiguralo da su odabrane opcije koje
imaju najmanje uticaja na okolinu. Procjena uticaja na okolinu treba da se zasniva na
novim i relevantnim podacima o biodiverzitetu, reimu podzemnih voda i moguim
promjenama u dostupnosti vode usljed prognoziranih klimatskih promjena.
Osigurati da se tokom projektovanja hidroelektrana uzmu u obzir stvarni seizmiki rizik
i geoloki uslovi. Prije poetka izgradnje HE, potrebno je napraviti sanaciju klizita.
NSKP treba da podstakne ubrzavanje pripreme novih planova upravljanja rijenim
slivovima za Jadranski i Crnomorski sliv, kao i novog master plana za vode u cijeloj
zemlji, zbog rastue potrebe za vodom u razliitim sektorima (energetika, poljoprivreda,
vodovodno snabdijevanje) i evidentnog utjecaja klimatskih promjena na vodne resurse.
Bitno je uspostaviti koordinaciju izmeu MPRR i ME sa ciljem postizanja odrivog
korienja vodnih resursa, ukljuujui i rijeku Morau. Pri projektovanju hidroelektrana
potrebno je uzeti u obzir i ostale aktivnosti planirane u rijenom slivu, kao i potranju za
vodom drugih sektora.
Prilike u vezi sa proizvodnjom solarne energije

NSKP moe podrati razvoj elektrine mree, kao i uspostavljanje finansijskog
mehanizma za osiguravanje lakih i pristupanih uslova za povezivanje na elektrinu
mreu.
NSKP moe da podri jaanje kapaciteta lokalnih vlasti za razvoj lokalnih energetskih
planova, u koje bi bilo ukljueno i unaprijeenje elektrine mree. Od izuzetne je
vanosti uspostaviti dobru koordinaciju i komunikaciju izmeu lokalnih vlasti i
Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja, kako bi se osigurala usklaenost u odnosu
na vremenske i finansijske mogunosti.
Prilike u vezi sa proizvodnjom energije iz biomase

NSKP moe da podri unaprijeenje kapaciteta lokalnih vlasti za razvoj lokalnih
energetskih planova, u koje bi bilo ukljueno i unaprijeenje elektrine mree. Od
izuzetne je vanosti uspostaviti dobru koordinaciju i komunikaciju izmeu lokalnih
vlasti i Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja, kako bi se osigurala usklaenost u
odnosu na vremenske i finansijske mogunosti.
Prilike u vezi sa proizvodnjom energije iz otpada

NSKP bi mogla unaprijediti jaanje kapaciteta lokalnih vlasti za pripremu lokalnih
energetskih planova. Bitno je uspostaviti dobru koordinaciju i komunikaciju izmeu
108
lokalnih vlasti, ME i MPRR kako bi se osigurala usklaenost u odnosu na vremenske i
finansijske mogunosti .
NSKP bi mogla unaprijediti ubrzavanje donoenja Akcionog plana korienja drvne
biomase u Crnoj Gori i sprovoenje mjera preporuenih tih planom.
NSKP moe da podri uspostavljanje finansijskih mehanizama koji bi pokrili ugradnju
kotlova na drvnu biomase proizvedenu u crnogorskim umama, kao to je drvna sjeka
ili upotrebom otpada iz drvne industrije.
Mogui uticaji povezani sa proizvodnjom energije korienjem snage vjetra

Kako bi se osigurao strateki pristup planiranju potencijalnih lokacija za budue
vjetroelektrane (na kopnu i van njega) moraju se u obzir uzeti ne samo potencijali vjetra,
elektrini sistem mrea i infrastrukturna mrea, ve i potencijalne opasnosti po ivotnu
sredinu (sa posebnom obazrivou prema pticama, slijepim mievima i pejzanim
vrijednostima).
Prilike za podravanje lokalnog odrivog prevoza

NSKP moe posebno da podri kampanju za podizanje svijesti o odrivom prevozu, koji
kao ciljne grupe ima lokalne vlasti i opte stanovnitvo.
NSKP moe da podri uspostavljanje finansijskih mehanizama kojima bi se upravljalo na
dravnom nivou kako bi se pomoglo prilikom prelaska na odrivi javni prevoz, tj.
kreditne linije i subvencije koje za cilj imaju obnavljanje autobuskih kapaciteta,
kupovinu elektrinih ili hibridnih vozila ili kupovinu bicikala.
NSKP moe da podri lokalne vlasti u razvoju planova o odrivoj urbanoj mobilnosti,
dajui prioritet obalskoj turistikoj oblasti.
Mogui uticaji povezani sa unaprijeivanjem agrohemijskih proizvoda

Prilikom promovisanja rane upotrebe proizvoda za zatitu biljaka, NSKP moe
napomenuti da je to u saglasnosti sa kodeksom o Dobroj poljoprivrednoj praksi (DPP).
Mogui uticaj na ivotnu sredinu izazvan proizvodnjom bioetanola

Da NSKP otvoreno podri jaanje kapaciteta AZS i MPRR povodom mogunosti za
upravljanje vinskim otpadom i kontrolisanje vinskih otpadnih voda.
Da NSKP podri prilagoavanje regulatornih odredbi za industrijske otpadne vode, kako
bi se osiguralo da oni mogu da odgovore izazovima upravljanja vinskim otpadom, a
poeljno bi bilo da daju prednost opcijama koje omoguavaju ponovno dobijanje
energije.
109
11. Indikatori za praenje (koji e se integrisati u NSKP)
TE Pljevlja
% stanovnitva koje je prelo na daljinski sistem grijanja
km distributivne mree toplote u Pljevljima;
koncentracija SO2, NOx, PM10, PM2,5 u Pljevljima (koristei ve ranije uspostavljeni sistem
za praenje kvaliteta vazduha)
Proizvodnja solarne energije

% domainstava koja su ugradila solarne termalne/fotonaponske (PV) sisteme;
% objekata u sektoru usluga koja su ugradila solarne termalne/PV sisteme;
broj lokalnih energetskih planova koji promoviraju solarne termalne/PV sisteme;
km nove energetske mree planirane i izvedene u svrhu povezivanja s fotonaponskim
postrojenjima.
Proizvodnja energije iz biomase

% javnih zgrada koje su prele na centralno grijanje biomasom;
% drvne sjeke i otpada iz drvne industrije korien u objektima gdje se koristi biomasa;
broj lokalnih energetskih planova koji promoviraju upotrebu biomase.
Lokalni odrivi prevoz

broj autobusa u sistemu javnog prevoza u Podgorici koji je obnovljen kao rezultat
instrumentalizacije finansijskih instrumenata na dravnom nivou sa tim ciljem /
prosjena starost autobusa koji su u upotrebi u javnom prevozu;
% putovanja biciklom unutar urbanih oblasti;
km urbane mree biciklistikih staza;
izrada smjernica odrivog urbanog javnog prevoza.
Proizvodnja bioetanola
Unaprijeenje kapaciteta AZS u upravljanju vinskim otpadom.
110
Prilozi
111
Prilog 1 Spisak osoba sa kojima su ostvareni susreti/kontakti
Institucija Pozicija Ime i prezime E-mail Telefon
Agencija za zatitu ivotne sredine Funkcioner koji rukovodi Tamara Brajovi tamara.brajovic@epa.org.me (+382) 20 446 516
PUS i SPUS
Agencija za zatitu ivotne sredine Savjetnica za inventar GHG Irena Tadi Irena.tadic@epa.org.me (+382) 20 446 513
/ energiju i industriju
Agencija za zatitu ivotne sredine Savjetnik za biodiverzitet Milena Batakovi Milena.batakovic@epa.org.me (+382) 20 446 531
Expeditio (NVO) Arhitekta Biljana Gligori biljana@expeditio.org Mob. (+382) 69 340 163
Green Home (NVO) Jovana Janjuevi jovana.janjusevic@greenhome.co.me
Green Home (NVO) Koordinator projekata za Sanja Orlandi Sandra.orlandic@greenhome.co.me

energiju
Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog Pomonik ministra Adem Feti Adem.fetic@mpr.gov.me (+382) 20 482 275
razvoja umarstvo Mob. (+382) 67219 664
Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog Generalna direktorica Danijela Stolica Danijela.stolica@mpr.gov.me (+382) 20 482 263
razvoja Direktorata za poljoprivredu
i ribarstvo
Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog Generalna direktorica Zorica uranovi Zorica.djuranovic@mpr.gov.me

razvoja Direktorata za vodoprivredu
Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog Direktorica Fitosanitarne Zorka Prljevi

razvoja uprave
Ministarstvo ekonomije Generalni direktor Miodrag anovi Miodrag.canovic@mek.gov.me (+382) 20 482 288
Direktorata za energetiku
112
Ministarstvo ekonomije Generalna direktorica za Dragica Sekuli Dragica.sekulic@mek.gov.me (+382) 20 482 274
energetsku efikasnost
Ministarstvo ekonomije Samostalni savjetnik Anton Ljucovi Anton.ljucovic@mek.gov.me (+382) 20 482 295
Ministarstvo odrivog razvoja i Funkcioner koji rukovodi Brankica brankica.cmiljanovic@MRT.gov.me (+382) 20 446 283
turizma PUS i SPUS Cmiljanovi Mob: (+382) 67 500 228
Ministarstvo odrivog razvoja i Generelna direktorica Ivana Vojinovi

turizma Direktorata za ivotnu
sredinu i klimatske
promjene
Ministarstvo odrivog razvoja i Kvalitet vazduha Olivera Kujundi Olivera.kujundzic@MRT.gov.me

turizma
Ministarstvo saobraaja Generalna direktorica Mirel Radi Mirel.radic@msp.gov.me (+382) 20 234 563
Direktorata za drumski Ljubisavljevi Mob: (+382) 69 659 759
saobraaj
Optina Podgorica Samostalni savjetnik, Branka Kneevi bknezevic@pggrad.co.me

Sekretarijat za planiranje i
ureenje prostora i zatitu
ivotne sredine Sektor za
zatitu ivotne sredine i
prostora
Optina Podgorica Samostalni savjetnik, Radmila Maljevi rmaljevic@pggrad.co.me

Sekretarijat za planiranje i
ureenje prostora i zatitu
ivotne sredine Sektor za
zatitu ivotne sredine i
prostora
113
Optina Podgorica Sekretarijat za komunalne Vesna Jankovi jankovicm@taun.me
poslove i saobraaj
Zamjenica sekretara
13 jul - Plantae Direktor kvaliteta Vukoman Vukov Vukoman.vukovic@plantaze.com (+382) 20 658 051
Mob: (+382) 69 035 824
UNDP Centar za odrivi razvoj Koordinator projekta Viktor Suboti Viktor.subotic@undp.org (+382) 20 223 029
Razvojni projekat u turizmu Mob: (+382) 67 231 142
sa niskim nivoom ugljenika
UNDP Centar za odrivi razvoj Koordinatorka projekta Dragana Ceni dragana.cenic@undp.org (+382) 20 223 029
Prostorno planiranje i Mob: (+382) 67 509 145
odriva arhitektura
UNDP Centar za odrivi razvoj Menaderka dr Jelena jelena.janjusevic@undp.org (+382) 20 223 029
Janjuevi Mob: (+382) 69 610 761
Univerzitet Crne Gore, Biotehniki Asistent, Odsjek za zatitu dr Nedeljko nlatin@ac.me (+382) 20 268 716
fakultet bilja Latinovi Mob. (+382) 67 214 875
114
Prilog 2 EU zakonodavstvo od znaaja za SPUS i klimatske promjene
ivotna sredina
Horizontalno zakonodavstvo
Direktiva 2001/42/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 27. juna 2001. o procjeni uinka
odreenih planova i programa na ivotnu sredinu
Direktiva 2011/92/EU Evropskog parlamenta i Savjeta od 13. decembra 2011. o procjeni

uinka odreenih javnih i privatnih projekata na ivotnu sredinu, tekst znaajan za EEA
Direktiva 2014/52/EU Evropskog parlamenta i Savjeta od 16. aprila 2014. o izmjeni

Direktive 2011/92/EU o procjeni uticaja odreenih javnih i privatnih projekata na ivotnu
sredinu, tekst znaajan za EEA
Direktiva 2003/4/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 28. januara 2003. o javnom

pristupu informacijama o ivotnoj sredini i stavljanju van snage Direktive Savjeta
90/313/EEC
Direktiva 2003/35/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 26. maja 2003. koja obezbjeuje
uee javnosti u pogledu izrade odreenih planova i programa koji se odnose na ivotnu
sredinu i o izmjeni Direktiva Savjeta 85/337/EEC i 96/61/EC uzimajui u obzir uee
javnosti i pristup pravosuu
Direktiva 2007/2/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 14. marta 2007. za izradu

infrastrukture za prostorne podatke u Evropskoj zajednici (INSPIRE)
Uredba (EC) Br. 1367/2006 Evropskog Parlamenta i Savjeta od 6. septembra 2006. o

primjeni odredbi Arhuke Konvencije o pristupu informacijama, ueu javnosti i donoenju
odluka kao i pristupu pravosuu i institucijama i tijelima Zajednice u problemima ivotne
sredine.
Industrijske emisije
Direktiva 2010/75/EU Evropskog parlamenta i Savjeta od 24. novembra 2010. o
industrijskim emisijama (integrisano sprjeavanje i nadzor zagaivanja) (Tekst znaajan za
EEA).
Voda
Direktiva 2000/60/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 23. oktobra 2000. o
uspostavljanju okvira za djelovanje Zajednice u oblasti politike voda.
Direktiva 2007/60/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 23. oktobra 2007. o procjeni i

upravljanju rizicima od poplava (tekst znaajan za EEA).
Direktiva 2008/56/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 17. juna 2008. kojom se

uspostavlja okvir za djelovanje Zajednice u podruju politike morske sredine (Okvirna
direktiva o morskoj strategiji) (tekst znaajan za EEA).
Priroda i biodiverzitet
Direktiva Savjeta 92/43/EEC od 21. maja 1992. o ouvanju prirodnih stanita i divlje
faune i flore.
Direktiva 2009/147/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 30. novembra 200. o ouvanju

divljih ptica.
115
Klimatske promjene
Opsean zakonodavni okvir o klimatskim promjenama, koji podupire okvir politike za
klimu i energiju u Evropskoj uniji, ve postoji. Ukljuuje razliita podruja politike poput
praenja i izvjetavanja o gasovima sa efektom staklene bate, sistem trgovine
emisijama u EU, odluivanje o dijeljenju napora, skupljanje i skladitenje ugljenika,
transport/goriva, zatita ozonskog omotaa, fluorovani gasovi, umarstvo i
poljoprivreda. Konsultacije se nastavljaju na pripremi dodatnog zakonodavnog
prijedloga o naporima drava lanica da smanje emisije gasova sa efektom staklene
bate da bi se ispunili zahtjevi Evropske unije o smanjenju emisije gasova sa efektom
staklene bate do 2030.
Evropska unija je odobrila i postala jedan od vodeih partnera u realizaciji glavnih
meunarodnih sporazuma u oblasti klimatskih promjena:
Odluka Savjeta 94/69/EC od 15. decembra 1993. o sklapanju Okvirne konvencije
Ujedinjenih nacija o klimatskih promjena.
Odluka Savjeta 2002/358/EC od 25. aprila 2002. o odobravanju, u ime Evropske

zajednice, Protokola iz Kjota uz Okvirnu konvenciju Ujedinjenih nacija o klimatskim
promjenama i zajednikom ispunjavanju obaveza koje iz njega proizlaze.
Odluka Savjeta 88/540/EEC od 14. oktobra 1988. o sklapanju Beke konvencije o zatiti
ozonskog omotaa i Montrealskog protokola o supstancama koje oteuju ozonski omota.
Praenje i izvjetavanja o gasovima sa efektom staklene bate

Odluka br. 280/2004/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 11. februara 2004. o
mehanizmu za praenje emisija gasova sa efektom staklene bate u Zajednici i za
sprovoenje Protokola iz Kjota.
Odluka Komisije 2005/166/EC od 10. februara 2005. o utvrivanju pravila za

sprovoenje Odluke br. 280/2004/EC Evropskog parlamenta i Savjeta o mehanizmu za
praenje emisija gasova sa efektom staklene bate u Zajednici i za sprovoenje Protokola iz
Kjota
Odluka Komisije 2010/778/EU od 15. decembra 2010. o izmjeni Odluke 2006/944/EC o

odreivanju nivoa emisija dodijeljenih Zajednici i svakoj njenoj dravi lanici na osnovu
Protokola iz Kjota u skladu sa Odlukom Savjeta 2002/358/EC.
Odluka Komisije 2006/944/EC od 14. decembra 2006. o odreivanju odgovarajuih nivoa

emisija dodijeljenih Zajednici i svakoj njenoj dravi lanici na osnovu Protokola iz Kjota u
skladu s Odlukom Savjeta 2002/358/EC (objavljena pod brojem dokumenta C(2006) 6468).
Odluka Savjeta 2002/358/EC od 25. aprila 2002. o odobravanju, u ime Evropske

zajednice, Protokola iz Kjota uz Okvirnu konvenciju Ujedinjenih nacija o klimatskim
promjenama i zajednikom ispunjavanju obaveza koje iz njega proizlaze.
Uredba br. 525/2013 Evropskog parlamenta i Savjeta o mehanizmu za praenje i

izvjetavanje o emisijama gasova sa efektom staklene bate i za izvjetavanje o drugim
informacijama u vezi sa klimatskim promjenama na nacionalnom nivou i nivou Unije.
ema trgovanja emisijama u EU

Direktiva 2003/87/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 13. oktobra 2003. o
uspostavljanju eme trgovanja emisijama gasova sa efektom staklene bate dozvoljene
unutar Zajednice i o izmjeni Direktive Savjeta 96/61/EC
116
Direktiva 2004/101/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 27. oktobra 2004. o izmjeni
Direktive 2003/87/EC o uspostavljanju eme trgovanja emisijama gasova sa efektom
staklene bate unutar Zajednice, s obzirom na projektne mehanizme Protokola iz Kjota
Uredba Komisije (EC) br. 2216/2004 od 21. decembra 2004. za standardizovan i osiguran
sistem registara IZMIJENJENA I DOPUNJENA: Uredbom Komisije (EC) br. 916/2007 od 31.
jula 2007. i Uredbom Komisije (EC) br. 994/2008 od 8. oktobra 2008. - verzija koja vai do
31. decembra 2011.
Odluka Komisije 2006/780/EC od 13. novembra 2006. o izbjegavanju dvostrukog

brojanja smanjenja emisija gasova sa efektom staklene bate na osnovu eme trgovanja
emisijama za projektne aktivnosti u okviru Zajednice na osnovu Protokola iz Kjota u skladu
sa Direktivom 2003/87/EC Evropskog parlamenta i Savjeta (objavljeno pod brojem
dokumenta C(2006) 5362)
Odluka Komisije 2007/589/EC od 18. jula 2007. o utvrivanju smjernica za praenje i

izvjetavanje o emisijama gasova sa efektom staklene bate u skladu sa Direktivom
2003/87/EC Evropskog parlamenta i Savjeta izmijenjena je i dopunjena Odlukom Komisije
2009/73/EC i Odlukom Komisije 2009/339/EC
Direktiva 2008/101/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 19. novembra 2008. o izmjeni

Direktive 2003/87/EC radi ukljuivanja vazduhoplovnih aktivnosti u sistem dozvoljene
trgovine emisijama gasova sa efektom staklene bate unutar Zajednice
Direktiva 2009/29/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 23. aprila 2009. o izmjeni

Direktive 2003/87/EC u svrhu poboljanja i proirenja eme Zajednice za trgovanje
emisijama gasova sa efektom staklene bate
Odluka Komisije 2009/450/EC od 8. juna 2009. o detaljnom tumaenju vazduhoplovnih

aktivnosti navedenih u Prilogu I Direktive 2003/87/EC
Uredba Komisije (EC) br. 748/2009 od 5. avgusta 2009. o popisu operatora vazduhoplova
koji su 1. januara 2006. ili kasnije obavljali vazduhoplovnu aktivnost iz Priloga I Direktive
2003/87/EC, kojim se odreuje drava lanica nadlena za svakog operatora vazduhoplova
Odluka Komisije 2010/2/EU od 24. decembra 2009. o utvrivanju, u skladu s Direktivom

2003/87/EC Evropskog parlamenta i Savjeta, popisa sektora i podsektora koji se smatraju
izloenima znaajnom riziku od isputanja ugljenika
Uredba Komisije br. 82/2010 od 28. januara 2010. o listi operatora vazduhoplova kojim
se odreuje drava lanica nadlena za svakog operatora vazduhoplova
Uredba Komisije (EU) br. 920/2010 od 7. oktobra 2010. o standardizovanom i

osiguranom sistemu registara u skladu s Direktivom 2003/87/EC Evropskog parlamenta i
Savjeta i Odlukom br. 280/2004/EC Evropskog parlamenta i Savjeta
Uredba Komisije (EU) br. 1031/2010 od 12. novembra 2010. o rasporedu, upravljanju i
drugim aspektima aukcija emisije gasova sa efektom staklene bate prema Direktivi
2003/87/EC Evropskog parlamenta i Savjeta o uspostavljanju sistema sustava trgovine
emisijama gasova sa efektom staklene bate unutar Zajednice
Odluka Komisije 2011/278/EU od 27. aprila 2011. o utvrivanju prelaznih pravila na

nivou Unije za usklaenu besplatnu dodjelu emisijskih jedinica na osnovu lana 10.a
Direktive 2003/87/EC Evropskog parlamenta i Savjeta
Uredba Komisije (EU) br. 550/2011 od 7. juna 2011. o utvrivanju odreenih ogranienja
koja se primjenjuju na korienje meunarodnih kredita iz projekata koji ukljuuju
117
industrijske gasove, na osnovu Direktive 2003/87/EC Evropskog parlamenta i Savjeta
Odluka Komisije 2011/745/EU od 11. novembra 2011. o izmjeni odluka 2010/2/EU i

2011/278/EU s obzirom na sektore i podsektore koji se smatraju izloenima znaajnom
riziku od isputanja ugljenika
Uredba Komisije br. 1193/2011 od 18. novembra 2011. o uspostavljanju registra Unije za
period trgovanja s poetkom 1. januara 2013. i naredne periode trgovanja u sistemu
trgovanja emisijama gasova sa efektom staklene bate unutar Unije u skladu s Direktivom
2003/87/EC Evropskog parlamenta i Savjeta i Odlukom br. 280/2004/EC Evropskog
parlamenta i Savjeta te o izmjeni uredbi Komisije (EC) br. 2216/2004 i (EU) br. 920/2010
Uredba Komisije br. 600/2012 od 21. juna 2012. o verifikaciji izvjetaja o emisijama
gasova sa efektom staklene bate i izvjetaja o tonskim kilometrima te o akreditaciji
verifikatora u skladu s Direktivom 2003/87/EC Evropskog parlamenta i Savjeta, tekst
znaajan za EEA
Uredba Komisije 601/2012 od 21. juna 2012. o praenju i izvjetavanju o emisijama

gasova sa efektom staklene bate u skladu s Direktivom 2003/87/EC Evropskog parlamenta
i Savjeta
Odluka Komisije 2012/498/EU od 17. avgusta 2012. o izmjeniama i dopunama Odluka

2010/2/EU i 2011/278/EU vezano za sektore i podsektore koji se smatraju izloenima
znaajnom riziku od isputanja ugljenika
Odluka br. 377/2013/EU Evropskog parlamenta i Savjeta od 24. aprila 2013. o

privremenom odstupanju od Direktive 2003/87/EC o uspostavljanju sistema dozvoljene
trgovine emisijama gasova sa efektom staklene bate unutar Zajednice
Uredba Komisije (EU) br. 389/2013 od 5. maja 2013. o uspostavljanju registra Unije u
skladu s Direktivom 2003/87/EC Evropskog parlamenta i Savjeta, odlukama br.
280/2004/EC i br. 406/2009/EC Evropskog parlamenta i Savjeta i o ukidanju uredbi
Komisije (EU) br. 920/2010 i br. 1193/2011
Odluka o podjeli napora

Odluka br. 406/2009/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 23. aprila 2009. o naporima
koje preduzimaju drzave clanice radi smanjenja emisija gasova sa efektom staklene baste s
ciljem ostvarenja ciljeva Zajednice vezanih za smanjenje emisija gasova sa efektom staklene
baste do 2020. godine.
Odluka Komisije 2013/162/EU od 26. marta 2013. o utvrivanju godisnjih emisijskih

jedinica za period od 2013. do 2020. u skladu s Odlukom br. 406/2009/EC Evropskog
parlamenta i Savjeta (objavljena pod brojem dokumenta C(2013) 1708) .
Skupljanje i skladitenje ugljenika

Direktiva 2009/31/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 23. aprila 2009. o geolokom
skladitenju ugljen-dioksida i o izmjenama i dopunama Direktive Savjeta 85/337/EEC,
Direktiva Evropskog parlamenta i Savjeta 2000/60/EC, 2001/80/EC, 2004/35/EC,
2006/12/EC, 2008/1/EC i Uredbe (EC) br. 1013/2006
Odluka Komisije 2010/670/EU o kriterijumima i mjerama finansiranja komercijalnih

demonstracijskih projekata iji je cilj bezbijedno skupljanje i skladitenje CO 2, te
demonstracijskih projekata za inovativne tehnologije na podruju obnovljivih izvora
energije u okviru sistema trgovine emisijskim jedinicama gasova sa efektom staklene bate
unutar Zajednice uspostavljenog Direktivom 2003/87/EC Evropskog parlamenta i Savjeta.
118
Supstance koje oteuju ozonski omota
Odluka Savjeta 88/540/EEC od 14. oktobra 1988. o sklapanju Beke konvencije za zatitu
ozonskog omotaai Montrealskog protokola o supstancama koje oteuju ozonski omota
Uredba (EC) br. 1005/2009 Evropskog parlamenta i Savjeta od 16. septembra 2009. o
supstancama koje oteuju ozonski omota (preinaena) (tekst znaajan za EEA)
Uredba Komisije (EU) br. 744/2010 od 18. avgusta 2010. o izmjenama i dopunama
Uredbe (EC) br. 1005/2009 Evropskog parlamenta i Savjeta o supstancama koje oteuju
ozonski omota, s obzirom na kritine primjene halona, tekst znaajan za EEA
Uredba Komisije (EU) br. 291/2011 od 24. marta 2011. o osnovnim laboratorijskim i
analitikim upotrebama kontrolisanih supstanci koje nisu hidrohlorofluorougljenici u Uniji
na osnovu Uredbe (EC) br. 1005/2009 Evropskog parlamenta i Savjeta o supstancama koje
oteuju ozonski omota
Uredba Komisije (EU) br. 537/2011 od 1. juna 2011. o mehanizmu za raspodjelu koliina
kontrolisanih supstanci odobrenih za laboratorijsku i analitiku primjenu u Uniji u skladu s
Uredbom (EC) br. 1005/2009 Evropskog parlamenta i Savjeta o supstancama koje oteuju
ozonski omota
Fluorisani gasovi
Uredba (EU) br. 517/2014 Evropskog parlamenta i Savjeta od 16. aprila 2014. o
fluorisanim gasovima sa efektom staklene bate i stavljanju van snage Uredbe (EC) br.
842/2006, tekst znaajan za EEA
Direktiva 2006/40/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 17. maja 2006. o emisijama iz

sistema za klimatizaciju u motornim vozilima i o izmjenama i dopunama Direktive Savjeta
70/156/EEC (tekst znaajan za EEA)
Uredba Komisije (EC) br. 1493/2007 od 17. decembra 2007. o utvrivanju, u skladu s
Uredbom (EC) br. 842/2006 Evropskog parlamenta i Savjeta, obrasca za izvjetaje koja
podnose proizvoai, uvoznici i izvoznici odreenih fluorisanih gasova sa efektom staklene
bate
Uredbom (EC) br. 842/2006 Evropskog parlamenta i Savjeta, oblika oznaka i dodatnih
zahtjeva u pogledu oznaivanja vezanih za proizvode i opremu koji sadre odreene
fluorisane gasove sa efektom staklene bate (tekst znaajan za EEA)
Uredbom (EC) br. 842/2006 Evropskog parlamenta i Savjeta, standardnih zahtjeva za
provjeru proputanja nepokretnih protivpoarnih sistema koji sadre odreene fluorisane
gasove sa efektom staklene bate (tekst znaajan za EEA)
Uredbom (EC) br. 842/2006 Evropskog parlamenta i Savjeta, standardnih zahtjeva u
pogledu provjere proputanja nepokretne opreme za hlaenje i klimatizaciju i opreme
pumpe za grijanje, koje sadre odreene fluorisane gasove sa efektom staklene bate (tekst
znaajan za EEA)
Uredba Komisije (EC) br. 303/2008 od 2. aprila 2008. o utvrivanju, u skladu s Uredbom
(EC) br. 842/2006 Evropskog parlamenta i Savjeta, minimalnih zahtjeva i uslova za
uzajamno priznavanje sertifikacije poduzea i osoblja u pogledu nepokretne rashladne i
klimatizacijske opreme i opreme pumpe za grijanje koji sadre odreene fluorisane gasove
sa efektom staklene bate (tekst znaajan za EEA)
119
uzajamno priznavanje sertifikacije preduzea i osoblja u pogledu nepokretnih
protivpoarnih sistema i vatrogasnih aparata koji sadre odreene fluorisane gasove sa
efektom staklene bate (tekst znaajan za EEA)
uzajamno priznavanje sertifikacije osoblja koje obnavlja odreene fluorisane gasove sa
efektom staklene bate iz visokonaponskih sklopnih aparata (tekst znaajan za EEA)
uzajamno priznavanje sertifikacije osoblja koje iz opreme obnavlja rastvarae na bazi
odreenih fluorisanih gasova sa efektom staklene bate (tekst znaajan za EEA)
(EC) br. 842/2006 Evropskog parlamenta i Savjeta, minimalnih zahtjeva za programe
osposobljavanja i uslova za uzajamno priznavanje potvrda o osposobljavanju za osoblje u
pogledu klimatizacijskih sistema u odreenim motornim vozilima koji sadre odreene
fluorisane gasove sa efektom staklene bate (tekst znaajan za EEA)
(EC) br. 842/2006 Evropskog parlamenta i Savjeta, formata koji drave lanice koriste za
obavjetavanje o svojim programima osposobljavanja i sertifikacije (tekst znaajan za EEA)
Transport/goriva
Direktiva 98/70/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 13. oktobra 1998. o kvalitetu
benzinskih i dizelskih goriva i izmjenama i dopunama Direktive Savjeta 93/12/EEC
Direktiva 1999/94/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 13. decembra 1999. koja se

odnosi na dostupnost potroakih informacija o ekonominosti potronje goriva i emisiji
CO2 u odnosu na marketing novih putnikih automobila
Direktiva 2009/30/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 23. aprila 2009. koja dopunjava
Direktivu 98/70/EC u pogledu specifikacija benzina, dizela i ulja za loenje i uvodi
mehanizam za praenje i smanjivanje efekta staklene bate, a takoe dopunjava i Direktivu
1999/32/EC Savjeta u pogledu specifikacije goriva koje koriste domaa plovila i opoziva
Direktivu 93/12/EEC
Uredba (EC) br. 443/2009 Evropskog parlamenta i Savjeta od 23. aprila 2009. postavlja
standarde uinka za nove putnike automobile, kao dio integrisanog pristupa Zajednice
smanjivanju emisije CO2 iz lakih teretnih vozila
Uredba Komisije (EU) br. 1014/2010 od 10. novembra 2010. o praenju i podnoenju
izvjetaja o registraciji novih putnikih automobila u skladu sa Uredbom (EC) br. 443/2009
Evropskog parlamenta i Savjeta
Uredba br. 510/2011 Evropskog parlamenta i Savjeta od 11. maja 2011. postavlja
standarde emisije gasova za nova komercijalna vozila, kao dio integrisanog pristupa
Zajednice u cilju smanjenja emisije CO2 iz lakih teretnih vozila
Direktiva Komisije 2011/63/EU od 1. juna 2011. u cilju njenog prilagoavanja tehnikom

unaprijeenju dopunjava Direktivu 98/70/EC Evropskog parlamenta i Savjeta o kvalitetu
benzinskih i dizel goriva
120
umarstvo i poljoprivreda
Odluka 529/2013/EC Evropskog parlamenta i Savjeta o pravilima izraunavanja emisije
gasova sa efektom staklene bate i selidbi koje su rezultat aktivnosti koje se odnose na
upotrebu zemljita, promjene u korienju zemljita i umarstvo, kao i informacija u vezi sa
postupcima koji su u vezi sa tim aktivnostima
Energija
Obnovljivi izvori energije

Direktiva 2001/77/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 27. septembra 2001. o
unaprijeenju elektrine energije proizvedene putem obnovljivih izvora energije na
unutranjem tritu elektrine energije
Direktiva 2003/30/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 8. maja 2003. o unaprijeenju

upotrebe biogoriva ili drugih obnovljivih goriva za transport
Direktiva 2009/28/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 23. aprila 2009.o unaprijeenju

upotrebe energije iz obnovljivih izvora i izmjenama, a posledino i opozivanju Direktiva
2001/77/EC i 2003/30/EEC (tekst znaajan na EEA)
Energetska efikasnost
Direktiva 2002/91/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 16. decembra 2002. o
energetskom uinku zgrada
Direktiva 2006/32/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 5. aprila 2006. o energetskom

uinku zgrada, energetskoj efikasnosti krajnje upotrebe energije i energetskim servisima, a
opoziva Direktivu 93/76/EEC Savjeta (tekst znaajan za EEA)
Direktiva 2010/30/EU Evropskog parlamenta i Savjeta od 19. maja 2010. o oznaavanju

naljepnicama i standardnim informacijama o potronji energije i drugih resursa proizvoda
putem drugih energetskih proizvoda (tekst znaajan za EEA)
Direktiva 2010/31/EU Evropskog parlamenta i Savjeta od 19. maja 2010. o energetskom

uinku zgrada.
Direktiva 2012/27/EU Evropskog parlamenta i Savjeta od 25. oktobra 2012. o energetskoj

efikasnosti, izmjenjuje Direktive 2009/125/EC i 2010/30/EU, a opoziva Direktive
2004/8/EC i 2006/32/EC (tekst znaajan za EEA)
121
Prilog 3 NSKP tabela procjene uticaja
Zatiena prirodna podruja

Poveanje siromatva
Upravljanje otpadom
Drutvena kohezija
Kulturni diverzitet
Bezbjednost hrane
Kvalitet zemljita
Dostupnost vode
Kvalitet vazduha
Ublaavanje KP
Voda i higijena
Javno zdravlje
Kvalitet vode
Biodiverzitet
Ranjivost KP
Zaposlenost
Ekosistemi
Ribarstvo
Predio
ume
Komponente koje su dio NSKP akcionog plana
Energija
1. Poveanje utede primarne energije
2. Visoka energetska efikasnost - generisanje, prenos,

distribucija
3. Visoka energetska efikasnost za renovirane zgrade
4. Visoka energetska efikasnost za sve zgrade
5. Potpuno uvoenje pametnih elektrinih mrea i ?

pametnih brojila
6. Znaajno i visoko standardizovano generisanje

obnovljive energije (KI 3, 4 i 6)
7. Dekarbonacija putanja za energetske izvore koji mogu

biti konkurentni na tritu (KI 3)
122
Poveanje siromatva
Upravljanje otpadom
Drutvena kohezija
Kulturni diverzitet
Bezbjednost hrane
Kvalitet zemljita
Dostupnost vode
Kvalitet vazduha
Ublaavanje KP
Voda i higijena
Javno zdravlje
Kvalitet vode
Biodiverzitet
Ranjivost KP
Zaposlenost
Ekosistemi
Ribarstvo
Predio
ume
8.Velike utede energije kod transportnih vozila (KI7)
9. Novi regulatorni razvoji sa fokusom na standardizaciju

406, infrastrukturnu strategiju i dalje istraivanje i
demonstraciju napora ka dobijanju iste i efikasne
energije
10. Porast upotrebe ICT-a u energetici i transportu, kao i

za pametne aplikacije u urbanim sredinama
11. Poveanje javnog prihvatanja i unaprijeenje u

ophoenju prema energetskoj efikasnosti
12. Porast skladitenja energije uz upotrebu vodonika, a

putem sredstava za generisanje obnovljive energije za
primjenu na irim osnovama, za transport i upravljanje
zahtjevima optereenja
13. Otpad preusmjeren sa deponija na recikliranje i

kompostiranje
14. Emisija metana iz deponija (smanjenje emisije

metana)
123
Poveanje siromatva
Upravljanje otpadom
Drutvena kohezija
Kulturni diverzitet
Bezbjednost hrane
Kvalitet zemljita
Dostupnost vode
Kvalitet vazduha
Ublaavanje KP
Voda i higijena
Javno zdravlje
Kvalitet vode
Biodiverzitet
Ranjivost KP
Zaposlenost
Ekosistemi
Ribarstvo
Predio
ume
15. Poveanje efikasnosti pomorskog, eljeznikog,
vazdunog i terenskog transporta
Poljoprivreda
16. Opremiti poljoprivrednike tako da mogu bolje

upravljati emisijom gasova nastalih efektom staklene
bate u toku proizvodnje usjeva i stoke
17. Osigurati odrivi plan upotrebe zemljita (napomena:

nedoreeno)
LULUCF
18. Ukljuivanje aspekta klimatskih promjena u pravlinik P P

o umarstvu (napomena: nedoreeno)
19. Revizija preporuka za upravljanje umama kako bi P P

bile u skladu sa klimatskim promjenama
20. Procjena uticaja klimatskih promjena ukljuena u

dugorone planove za regionalno i urbano graenje
124
Poveanje siromatva
Upravljanje otpadom
Drutvena kohezija
Bezbjednost hrane
Kulturni diverzitet
Kvalitet zemljita
Dostupnost vode
Kvalitet vazduha
Ublaavanje KP
Voda i higijena
Javno zdravlje
Kvalitet vode
Biodiverzitet
Ranjivost KP
Zaposlenost
Ekosistemi
Ribarstvo
Predio
ume
21. Inkluzija adaptacije i umanjivanja efekata klimatskih

promjena u dugorona istraivanja razliitih industrijskih
sektora
Zgrade
22. Klimatske promjene ukljuene u dugorono

planiranje i aktivnosti ispitivanja u graevinskom sektoru
Transport
23. Ukljuivanje klimatskih promjena u dugorono

planiranje transportnog sektora
Ostalo
23. Sistemi za upozoravanje i predvianje ekstremnih

dogaaja
Dodatne mjere odnose se na poglavlja 4. i 5.
125
Poveanje siromatva
Upravljanje otpadom
Drutvena kohezija
Kulturni diverzitet
Bezbjednost hrane
Kvalitet zemljita
Dostupnost vode
Kvalitet vazduha
Ublaavanje KP
Voda i higijena
Javno zdravlje
Kvalitet vode
Biodiverzitet
Ranjivost KP
Zaposlenost
Ekosistemi
Ribarstvo
Predio
ume
Energetska industrija
24. Zatvaranje ugljenog postrojenja (TE Pljevlja I)
25. Ukljuivanje u evropski sistem trgovine emisijama

gasova sa efektom staklene bate (EU-ETS)
26. Ko-sagorijevanje ili konverzija biomase (KI 4)
27. Promjena otpravljanja postojeeg proizvodnog

postrojenja (ista-prvo otpremiti, prioritetno
otpremanje obnovljive energije)
28. Postojea TE Pljevlja I -ogranieno radno vrijeme
29. Putanje u rad TE Pljevlja II 2020. (KI 1)
30. Direktno upravljanje elektranama (prilagoeni

ivotni vijek, prilagoeno gaenje)
31. Prilagoene promjene u odnosu izmeu

snabdijevanja/potranje (postrojenje-iroki standard
emisije gasova sa efektom staklene bate, kontrolisano
126
poveanje obnovljivih kapaciteta kvota obnovljive
proizvodnje, smanjenje potranje)
32. Uticanje na trite putem cijena (promjene cijena

goriva, ukidanje subvencija na fosilna goriva)
Proizvodnja i izgradnja
33. Ko-proizvodnja predstavlja 40% proizvedene toplote

tokom proizvodnje; gorivo je potpuno zamijenjeno
prirodnim gasom
34. Solarna toplotna energija i tradicionalna biomasna

zamjena do 20% uglja i TNG-a se koriste za proizvodnju
toplotne energije (KI 3)
35. Industrijska oprema i sistemi visoke efikasnosti
36. Energetsko efikasni sistemi za SME (srednja i mala

preduzea)
37. Dopunska pravila za podrku industrijske energetske

efikasnosti
38. vri standardi o emisiji gasova u skladu sa

direktivama o ivotnoj sredini Evropske unije i
usvajanjem smjernica navedenih u EU IPPC BREF
(integrisano spreavanje i kontrola zagaivanja)
dokumentima
39. Sve vea primjena ISO 14000, EMAS, CDM
40. Primjena novih i istijih tehnologija u industrijskim

pravilima
127
Poveanje siromatva
Upravljanje otpadom
Drutvena kohezija
Kulturni diverzitet
Bezbjednost hrane
Kvalitet zemljita
Dostupnost vode
Kvalitet vazduha
Ublaavanje KP
Voda i higijena
Javno zdravlje
Kvalitet vode
Biodiverzitet
Ranjivost KP
Zaposlenost
Ekosistemi
Ribarstvo
Predio
ume
41. Ugradnja NSCR u objekat za sagorijevanje unutar
proizvodnog pogona
Transport
42. Poveanje teretnog saobraaja upotrebom eljeznice

za dodatnih 20% re SPM (svjetski energetski scenario o
obnovljivoj energiji) za teretni saobraaj
43. Poveanje udjela teretnog prevoza elektrinom

eljeznicom za 10 % re SPM scenario o udjelu teretnog
prevoza elektrinom eljeznicom u okviru ukupnog
prevoza elektrinom eljeznicom
44. Uvoenje elektrinih vozila
45. Uveanje udjela autobusa u ukupnom transportu

unutar grada do 50%
46. Uveanje udjela putnika koji koriste javni prevoz

imajui u vidu automobilski prevoz do 30%
128
Poveanje siromatva
Upravljanje otpadom
Drutvena kohezija
Kulturni diverzitet
Bezbjednost hrane
Kvalitet zemljita
Dostupnost vode
Kvalitet vazduha
Ublaavanje KP
Voda i higijena
Javno zdravlje
Kvalitet vode
Biodiverzitet
Ranjivost KP
Zaposlenost
Ekosistemi
Ribarstvo
Predio
ume
47. Uvoenje autobusa sa komprimovanim prirodnim
gasom u javni prevoz sa udjelom od 5%
48. Obavezni standardi o potronji goriva vozila
49. Mjere u cilju unaprijeenja potronje goriva vozila
50. Komponente bez motora za ekonominu potronju
goriva
51. Eko-vonja
52. Efikasnost transportnog sistema
Stambeni/komercijalni sektori
Stambeni
53. 15% ukupne energije potrebne za zagrijavanje
prostora e se dobijati iz modernih biomasnih bojlera
(KI 4)
prostora e se dobijati iz okrunih sistema za grijanje
129
Poveanje siromatva
Upravljanje otpadom
Drutvena kohezija
Kulturni diverzitet
Bezbjednost hrane
Kvalitet zemljita
Dostupnost vode
Kvalitet vazduha
Ublaavanje KP
Voda i higijena
Javno zdravlje
Kvalitet vode
Biodiverzitet
Ranjivost KP
Zaposlenost
Ekosistemi
Ribarstvo
Predio
ume
prostora e se dobijati iz bojlera koje pokree prirodni
gas
56. 20% ukupne potrebne tople vode e se dobijati iz
modernih bojlera koje pokree biomasa (KI 4)
57. 10% ukupne potrebne tople vode e se dobijati iz

okrunih bojlera koje pokree toplota
58. 30% ukupne energije neophodne za kuvanje e

koristiti TNG poreti
59. 20%ukupne energije za kuvanje e koristiti poreti sa

prirodnim gasom
Komercijalni
60. Smanjenje specifine potranje toplote po

kvadratnom metru na 80kwh/m2 godinje

prostora e se dobijati iz modernih bojlera sa biomasom
(KI 4)
130
Poveanje siromatva
Upravljanje otpadom
Drutvena kohezija
Kulturni diverzitet
Bezbjednost hrane
Kvalitet zemljita
Dostupnost vode
Kvalitet vazduha
Ublaavanje KP
Voda i higijena
Javno zdravlje
Kvalitet vode
Biodiverzitet
Ranjivost KP
Zaposlenost
Ekosistemi
Ribarstvo
Predio
ume
prostora e se dobijati iz bojlera koje pokree prirodni
gas
63. % ukupne energije potrebne za zagrijavanje prostora

e se dobijati iz okrunih sistema za grijanje (napomena:
% nije naveden u NSKP)
prostora e se dobijati iz modernih bojlera sa biomasom
(KI 4)
prostora e se dobijati putem bojlera koje pokree
prirodno gorivo
66. % ukupne energije potrebne za zagrijavanje prostora

e se dobijati iz okrunih sistema za grijanje
67. % upotrebe ostale termalne energije e se dobijati iz

TNG (zamjena preostalih uljnih bojlera)
68. 50% ukupne potrebne vrue vode e se dobijati

putem SWH sistema (solarno zagrijavanje vode)
131
Poveanje siromatva
Upravljanje otpadom
Drutvena kohezija
Kulturni diverzitet
Bezbjednost hrane
Kvalitet zemljita
Dostupnost vode
Kvalitet vazduha
Ublaavanje KP
Voda i higijena
Javno zdravlje
Kvalitet vode
Biodiverzitet
Ranjivost KP
Zaposlenost
Ekosistemi
Ribarstvo
Predio
ume
69. Smanjenje spcifine potranje energije koriene za
klimatizovanje prosotra po kvadratnom metru na
50kwh/m2 godinje
70. Obavezni godinji propisi za zgrade i standardi

minimalne energetske uinkovitosti (MEPS)
71. Zgrade sa nultom energetskom neto potronjom
72. Unaprijeena energetska efikasnost u postojeim

zgradama
73. Energetske oznake i sertifikati za zgrade
74. Energetska uinkovitost djelova zgrada i sistema
75. MEPS i oznake za ureaje i opremu
76. Testni standardi i mjerni protokol za ureaje i

opremu
77. Politika trine transformacije za ureaje i opremu
132
Poveanje siromatva
Upravljanje otpadom
Drutvena kohezija
Kulturni diverzitet
Bezbjednost hrane
Kvalitet zemljita
Dostupnost vode
Kvalitet vazduha
Ublaavanje KP
Voda i higijena
Javno zdravlje
Kvalitet vode
Biodiverzitet
Ranjivost KP
Zaposlenost
Ekosistemi
Ribarstvo
Predio
ume
78. Iskljuivanje neefikasnih proizvoda za osvjetljenje
79. Energetsko efikasni sistemi rasvjete
80. Prikupljanje podataka i indikatori
81. Strategije i akcioni planovi
82. Konkurenta trita energije, sa odgovarajuom

regulativom
83. Privatna ulaganja u energetsku efikasnost
84. Nadzor, sprovoenje i procjena
85. Ukljuivanje KAP-a u EU-ETS program
86. Bolja kontrola procesa KAP-a (dalja unaprijeenja u

smanjenju ivotnog vijeka anodnog efekta, kao i broja
drugih efekata)
133
Poveanje siromatva
Upravljanje otpadom
Drutvena kohezija
Kulturni diverzitet
Bezbjednost hrane
Kvalitet zemljita
Dostupnost vode
Kvalitet vazduha
Ublaavanje KP
Voda i higijena
Javno zdravlje
Kvalitet vode
Biodiverzitet
Ranjivost KP
Zaposlenost
Ekosistemi
Ribarstvo
Predio
ume
87. Usvajanje vrih standarda o emisiji u skladu sa EU
direktivama o ouvanju ivotne sredine
88. Usvajanje smjernica navedenih u EU IPPC BREF

dokumentima
89. Uveanje usvajanja ISO 14000, EMAS, CDM
90. Usvajanje novih i istijih tehnologija u industrijskim

procesima
91. Ugradnja NSCR u objekat za sagorijevanje unutar

proizvodnog pogona
Sektor rastvaraa
92. Usvajanje proaktivnog pristupa ka smanjenju

upotrebe rastvaraa u skladu sa najboljom EU i
meunarodnom praksom
Poljoprivredni sektor
134
Poveanje siromatva
Upravljanje otpadom
Drutvena kohezija
Kulturni diverzitet
Bezbjednost hrane
Kvalitet zemljita
Dostupnost vode
Kvalitet vazduha
Ublaavanje KP
Voda i higijena
Javno zdravlje
Kvalitet vode
Biodiverzitet
Ranjivost KP
Zaposlenost
Ekosistemi
Ribarstvo
Predio
ume
93. Poboljanje stone vrste prelaskom na holtajn rasu
kao pogodniju u pogledu emisije metana
94. Naglasak na razvoju stoke prije nego na razvoju ? ? ? ? ? ?

usjeva i itarica
95. Jaanje industrije proizvodnje vina zbog injenice da ?

ona predstavlja veoma pozitivan sektor za izvoz
96. Razvoj strategije stonog trita za halal klanje za

trite Bliskog istoka
97. Naglasak na dobrom upravljanju ivotinjskim

otpadom u skladu sa EU veterinarskim zahtjevima
98. Unaprijeen sistem odlaganja ivotinjskog otpada 7

upravljanje stajskim ubrivom izgradnjom vezanih
akumulacija kao povrinske kontaminacije podzemnih
voda
Sektor otpada
135
Poveanje siromatva
Upravljanje otpadom
Drutvena kohezija
Kulturni diverzitet
Bezbjednost hrane
Kvalitet zemljita
Dostupnost vode
Kvalitet vazduha
Ublaavanje KP
Voda i higijena
Javno zdravlje
Kvalitet vode
Biodiverzitet
Ranjivost KP
Zaposlenost
Ekosistemi
Ribarstvo
Predio
ume
99. Implementacija od otpada do energije energetskih
postrojenja za gradski vrsti otpad, umjesto odlaganja
otpada na deponijama
100. Anaerobno apsorbovanje kombinovano sa ko-

generacijom se moe smatrati alternativom za deponije
101. Odvraanje biorazgradivog otpada od deponija za

ponovnu upotrebu kao ubrivo ili za anaerobnu digestiju
Mjere adaptacije klimatskim promjenama
Otpadni resursi
102. Jaanje mree mjernih stanica za praenje

hidrologije i meteorologije
103. Bolja koordinacija izmeu Vlade, Agencije za zatitu

ivotne sredine i ZHMS kako bi se osiguralo da nacionalna
arhiva uva i uini dostupnim podatke o kvalitetu vode
136
Poveanje siromatva
Upravljanje otpadom
Drutvena kohezija
Kulturni diverzitet
Bezbjednost hrane
Kvalitet zemljita
Dostupnost vode
Kvalitet vazduha
Ublaavanje KP
Voda i higijena
Javno zdravlje
Kvalitet vode
Biodiverzitet
Ranjivost KP
Zaposlenost
Ekosistemi
Ribarstvo
Predio
ume
104. Podrka relevantnim agencijama u upotrebi GIS
alata i GIS identifikaciji potreba ivotne sredine
105. Usklaivanje standarsnih skupova podataka, jasno

definisanje odgovornosti i vlasnitva nad pojedinim
skupovima podataka kao i procedure za kontrolu verzije
podataka i kako su izvjetaji aururani poslednjom
razmjenom podataka izmeu institucija
106. Studija o podzemnim vodama i GIS mapiranje hidro-

geolokih granica podzemne vode koriene za
vodonabdijevanje
107. Hidro-informacioni sistem i opcije koje treba uzeti u

razmatranje za implementaciju boljeg softverskog
informacionog sistema za vodu/katastar
Poljoprivreda
108. Nauno istraivanje uticaja klimatskih promjena na

poljoprivredu i razliite usjeve
137
Poveanje siromatva
Upravljanje otpadom
Drutvena kohezija
Kulturni diverzitet
Bezbjednost hrane
Kvalitet zemljita
Dostupnost vode
Kvalitet vazduha
Ublaavanje KP
Voda i higijena
Javno zdravlje
Kvalitet vode
Biodiverzitet
Ranjivost KP
Zaposlenost
Ekosistemi
Ribarstvo
Predio
ume
109. Upotreba sorti i hibrida ratliitih doba zrelosti kako
bi se izbjegli najmanje povoljni djelovi godine
110. Razvoj sistema navodnjavanja i odvodnjavanja kako

bi se regulisao sadraj vode u korijenu sistema
111. Redukovano obraivanje zemljita, duboka obrada

zemljita, povrinski pokriva zemljita od ostataka
usjeva, promjena gustine sjetve ili sadnje kako bi se
ouvala odreena vlanost u korijenskoj zoni sistema
112. Rano nanoenje preparata protiv tetoina i insekata
113. Promjena u upotrebi ubriva, tj. kvantitetu i

vremenu primjene (KI 8)
114. Uspostavljanje fleksibilnijeg poljoprivrednog

sistema kako bi se umanjile posljedice klimatskih
promjena
115. Nacionalna politika o upravljanju suama
138
Poveanje siromatva
Upravljanje otpadom
Drutvena kohezija
Kulturni diverzitet
Bezbjednost hrane
Kvalitet zemljita
Dostupnost vode
Kvalitet vazduha
Ublaavanje KP
Voda i higijena
Javno zdravlje
Kvalitet vode
Biodiverzitet
Ranjivost KP
Zaposlenost
Ekosistemi
Ribarstvo
Predio
ume
Stoka
116. Nauna istraivanja o uticaju klimatskih promjena

na stoku i predjele koji pogoduju odreenim vrstama i
tipovima stoke
117. Tokom procesa uzgoja stoke treba obratiti panju na

one tipove stoke koji su manje osjetljivi na toplije vrijeme
i mogui toplotni stres
118. Obezbijediti adekvatne uslove za kultivaciju novih

klimatskih uslova i koristiti novu tehnologiju koja
ukljuuje upravljanje ishranom i posebno posveivanje
panje na ventilacione sisteme, temperaturu i kontrolu
vlanosti u talama
119. Organizovati savjetodavne aktivnosti sa ciljem

edukacije proizvoaa u oblasti primjene novih tehnikih
prilagoavanja
139
Poveanje siromatva
Upravljanje otpadom
Drutvena kohezija
Kulturni diverzitet
Bezbjednost hrane
Kvalitet zemljita
Dostupnost vode
Kvalitet vazduha
Ublaavanje KP
Voda i higijena
Javno zdravlje
Kvalitet vode
Biodiverzitet
Ranjivost KP
Zaposlenost
Ekosistemi
Ribarstvo
Predio
ume
120. Kao preventiva ili usporavanje klimatskih promjena,
treba predloiti izgradnju rezervoara/jama, digestora na
farmama za proizvodnju ubriva iz biomase, a za
upotrebu u proizvodnji energije - kompostiranje otpada
sa farmi
121. Obezbijeivanje finansijske podrke za istraivake

programe
umarstvo
122. Upravljanje umama u blizini prirode osnovna

stabilnost umskih sastojina
123. Poveanje udjela visoko-prirodnih uma u

poreenju sa onima koje imaju nisku produktivnost
124. Prirodna regeneracija kao osnovna orijentacija u

kultivaciji uma, adekvatna podrka za poimljavanje u
odsustvu prirodnog podmlaivanja
125. Korienje domaih vrsta drvea u poumljavanju
140
Poveanje siromatva
Upravljanje otpadom
Drutvena kohezija
Kulturni diverzitet
Bezbjednost hrane
Kvalitet zemljita
Dostupnost vode
Kvalitet vazduha
Ublaavanje KP
Voda i higijena
Javno zdravlje
Kvalitet vode
Biodiverzitet
Ranjivost KP
Zaposlenost
Ekosistemi
Ribarstvo
Predio
ume
126. Podsticanje mjeovitih umskih sastojina, sa ? ?
posebnim posveivanjem panje ouvanju selekcije
sastojina bukve, jele i smre (sastojine nejednake
starosti)
127. Ouvanje umskog genofonda, posebno putem

zatite glavnih stanita i vrsta, kao i drvenastih biljaka i
ivotinja
128. Razvijanje mjera zatite uma od umskih poara

(naglasak je na prevenciji i brzom odgovoru u sluaju
poara)
129. Rad na unaprijeenju logistike za vatrogasce; putne

infrastrukture, protivpoarnih linija, otklanjanje
zapaljivog materijala iz uma, formiranje stanica sa
opremom za gaenje poara, intenzivne kontrolne
aktivnosti u umama tokom sunog perioda
130. Uspostavljanje reda u umama nakon sjee,

adekvatna i pravovremena rehabilitacija spaljenih
podruja
141
Poveanje siromatva
Upravljanje otpadom
Drutvena kohezija
Kulturni diverzitet
Bezbjednost hrane
Kvalitet zemljita
Dostupnost vode
Kvalitet vazduha
Ublaavanje KP
Voda i higijena
Javno zdravlje
Kvalitet vode
Biodiverzitet
Ranjivost KP
Zaposlenost
Ekosistemi
Ribarstvo
Predio
ume
131. Uspostavljanje i funkcionisanje usluga umske
zatite za izvjetavanje i prognoziranje, definisanje
indikatora ivotne sredine koji bi ukazali na trenutne
klimatske promjene u umskom ekosistemu
Obala i obalna oblast
Preporuke za veliinu zone navodnjavanja i

ranjivosti obale
132. U sadanjosti i bliskoj budunosti, u pogledu zone

poplava, primijeniti scenario koji obezbjeuje porast
nivoa mora za 96cm
133. Sprovesti procjenu ranjivosti oblasti u pogledu

irenja obalnog razjedinjavanja
Analiza malih rijenih tokova
134. Dalja analiza velikih vodenih tijela na obali
142
Poveanje siromatva
Upravljanje otpadom
Drutvena kohezija
Kulturni diverzitet
Bezbjednost hrane
Kvalitet zemljita
Dostupnost vode
Kvalitet vazduha
Ublaavanje KP
Voda i higijena
Javno zdravlje
Kvalitet vode
Biodiverzitet
Ranjivost KP
Zaposlenost
Ekosistemi
Ribarstvo
Predio
ume
135. Oznaiti oblasti koje su ugroene velikim vodama i
razumjeti mogunosti za organizovanje sistema
posmatranja na prioritetnim tokovima po hidrolokim
uslugama i relevantnim gradskim odjeljenjima
136. Posebna panja se mora posvetiti definisanju

erozivnog potencijala ovih tokova, kako u cilju zatite
deponovanih sedimenata, tako i radi analize
potencijalnog uticaja sedimenata na ouvanje obale
Zdravlje
137. Implementacija bio-meteorolokih prognoza kako bi

se obezbijedila rana upozorenja o nepovoljnom uticaju na
ljude, posebno za ljude koji pate of hroninih bolesti
138. Uspostavljanje sistema za rano upozoravanje o

toplotnim i hladnim talasima
139. Pravljenje bioklasifikacije razliitih vremenskih

uslova, prikupljanje podataka i arhiviranje istih
143

Nacrt Izvještaja o Strateškoj Procjeni Uticaja Na Životnu Sredinu

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Nacrt Izvještaja o Strateškoj Procjeni Uticaja Na Životnu Sredinu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

IPA program Evropske unije za Crnu Goru

Strateka procjena uticaja na ivotnu sredinu za

Referentni broj: (EuropeAid/127054/C/SER/multi)

Datum poetka: februar 2015.

Broj ugovora: 2014/354504

Naruilac: Delegacija Evropske unije u Crnoj Gori

Menader: Slaan MASLA, menader operativnog sektora

Adresa: Vuka Karadia 12, 81000 Podgorica

Korisnik: Ministarstvo odrivog razvoja i turizma [MRT]

Naelnik KJS: Ivana VOJINOVI

Ugovara: Particip GmbH

Adresa: Merzhauser Str. 183, D - 79100 Freiburg, Njemaka

Datum izvjetaja: 27/03/2015

Akronimi i skraenice ..................................................................................................................................... 6

2. SPUS Pristup i metodologija ........................................................................................................... 11

3. Pregled Nacionalne strategije u oblasti klimatskih promjena ............................................... 13

4. Kljuni aspekti u vezi sa ivotnom sredinom ................................................................................ 22

5. SPUS cijevi i indikatori ......................................................................................................................... 28

6. Institucionalni, pravni i okvir politika.............................................................................................. 32

Institucionalni okvir ................................................................................................................................ 32

Geografski poloaj .................................................................................................................................... 45

9. Analiza uticaja i mogunosti................................................................................................................ 80

9.1 Kljuno pitanje 1: Potencijalni uticaji u vezi sa TE Pljevlja .............................................. 80

Prilog 1 Spisak osoba sa kojima su ostvareni susreti/kontakti................................................ 112

Prilog 3 NSKP tabela procjene uticaja ................................................................................................. 122

ACV Agencija za civilno vazduhoplovstvo

Pomogne u ostvarivanju zatite ivotne sredine i odrivog razvoja putem:

Krajnji cilj SPUS-a je da pobolja ekoloki performans NSKP-a, minimizirajui

Zakljueno je da NSKP izriito promovie izradu Nacionalnog plana adaptacije (NPA) o

Neke od prvobitno identifikovanih kljunih taaka su odbijene: (i) kogeneracija putem

Ovaj SPUS izvjetaj predstavlja analizu potencijalnog uticaja implementacije NSKP-a na

Pripreme konteksta, osnove i scoping procesa;

Pripreme alternative i procjene;

Konsultacije o nacrtu SPUS izvjetaja;

Priprema detaljnog operativnog plana rada

SPUS predstavlja i pregled mogunosti za smanjenje negativnih uticaja na ivotnu

Konsultacije o nacrtu SPUS izvjetaja

Opis mjera Indikatori verifikacije

Kogeneracija e predstavljati 40% toplote stvorene u proizvoakim granama; gorivo e

Poveanje teretnog eljeznikog saobraaja za dodatnih 20% u odnosu na postojee mjere

15% ukupne energije potrebne za grijanje prostora e se snabdjevati iz sistema grijanja na

Usvajanje proaktivnog pristupa redukciji korienja rastvaraa u skladu sa najboljim

Tabela 3 Mjere adaptacije koje promovie NSKP

Pojaati mreu mjernih stanica za hidrologiju i meteorologiju u Crnoj Gori;

Postoji potreba za naunim istraivanjem uticaja klimatskih promjena na zemljoradnju i

Postoji potreba za naunim istraivanjem uticaja klimatskih promjena na stoku i regione

Analiza malih rijenih tokova:

Potrebno je sprovesti bio-meteoroloke prognoze kako bi se obezbijedilo pravovremeno

Sljedea kljuna pitanja su prvobitno identifikovana (dui opis ispod):

Za svako od kljunih pitanja dato je objanjenje za izbor i povratne informacije od strane

Pitanje Zapaanje Stavovi izraeni u toku scoping konsultacija

Promovisanje ublaavanja siromatva.

Odravanje kulturnog diverziteta i identiteta.

Promovisanje ouvanja tradicionalnih vrijednosti u ruralnim podrujima.

Promovisanje stvaranja pristojnih poslova.

Poboljanje potencijala turizma.

Doprinos poboljanju javnog zdravlja.

Obezbjeivanje odrivog snabdijevanja bezbjedne hrane.

Obezbjeivanje zatite zemljita kao ekolokog resursa i resursa proizvodnje.

Obezbjeivanje zatite biodiverziteta i integriteta ekosistema.

Promovisanje poveanja ekosistema.

Obezbjeivanje integriteta prirodno zatienih podruja.

Obezbjeivanje odravanja sadanje veliine uma i umskog zemljita.

Promovisanje poboljanog pristupa vodi i sanitaciji.