Yunan Mimarligi PDF

Yunan Mimarl konusunda en yetkin isimler-
den biri olan Prof. Dr. Tomlinson, Yunan Mi-

marlna giri niteliinde hazrlad eserinde,
okuyucularn konu hakknda nceden bilgi sa-
hibi olmadklarn varsaymakta ve antik dnya-
ya ilgi duyan herkesin anlayabilecei bir slp-
ta konular ele almaktadr.
Antik Yunan yaplarnn tasarmlar, inaatla-
rnda kullanlan yntemler, kentlerin mimari
dzenlemeleri, kentlerdeki kamu yaplar ve i-
levleri, sradan insanlarn yaad konutlar ve o
dnem Yunan toplumunun ihtiyalarna ne e-
kilde cevap verildii kitabn temel yapsn olu-
turmaktadr.
Kitap, Anadolu'daki antik Yunan ehirlerini
gezerken, yaam alanlarn gznzde canlan-
drmanza da yardmc olacakr.
Bristol Klasikleri, Yunan ve R o m a dnemlerinden kesitler

sunan, rencilere olduu kadar, genel okuyucuya da ses-
lenen kitaplardan olumaktadr. Tarih, edebiyat, sanat ve
benzer alanlar tantan Bristol Klasikleri birok niversite-
de okutulmakta ve klasik uygarlklarn anlalmasnda yn-
lendirici olmaktadr.
Prof. Dr. R. A. Tomlinson, Birmingham niversi-

tesi Eskia Tatihi ve Arkeoloji Blm retim ye-
sidir.
M e h m e t Rfat Akbulut, M i m a r Sinan niversitesi

ehir ve Blge Planlama B l m retim elemandr.
Bristol Klasikleri
YUNAN
MMARLII
R. A. Tomlinson
eviren: Rfat Akbulut
homerkitabevi
NDEKLER
V
FOTORAF VE ZMLERN LSTES
1. GtRt 1
2. KLASIK TAPINAKLARIN ERKEN GELME DNEMI 15
3. KLASIK DNEM TAPINAKLARI 33
4. DER YAPI TRLERI 58
5. Y A P I VE EVRESI - KUTSAL ALANLAR 72.
6. Y A P I VE EVRESI - KENTLER 10 I
LERI D Z E Y ALIMA NERLER 114
ILER D Z E Y OKUMA NERLER 115
TEKNK TERIMLER SZL 118

Fotoraf ve izimlerin Listesi
Tm izimler Henry Burglass tarafndan yaplmtr. Ati-

na'daki baz antik dnem mimarisine ait XIX. yzyl grn-
tlerini ieren Sir Lawrence Alma-Tadema tarafndan olu-
turulmu ve imdi Birmingham niversitesi Ktphanesi'nde
bulunan kolleksiyon dndaki fotoraflar bana aittir. Bu fo-
toraflarn ou nl Amerikal fotoraf VVilliam J. Still-
man'nmdr (Stillman'n bir fotoraf olarak baarlaryla il-
gili bir deerlendirme iin bkz. Poetic Localities, yayna ha-
zrlayan: Anne Ehrenkrarz ve dierleri, New York, 1988).
Fotoraf 1 Parthenon'un dou ucu (Stillman, 1869)

Fotoraf 2 Hephaistos Tapna
izim 3 Basit dikdrtgen plan ve izomctrik izdm
izim 4 ift kanatl plan ve izometrik izdm
izim 5 Hephaistos Tapna'nn temel plan
izim 6 M.. VI. yzyla ait bir Kbrs vazosundan triglif
ve metop deseni
izim 7 Yass ta kalemi ve dili ta kalemi
Fotoraf 8 Kenet yuvalar, M.. V. yzyl balarna ait
apsisli yap, Emporio, Sakz Adas
Fotoraf 9 'Concord' Tapna, Akragas
Fotoraf 10 Aphaia Tapna,' Ein
izim 11 Aphaia Tapa'nn plan, Ein
Fotoraf 12 Olympia'daki Zeus Tapna harabelerinin
grnm
izim 13 Olympia'daki Zeus Tapna'nn restitsyon
izimi
izim 14 Olympia'daki Zeus Tapna ile Parthenon'un
Dorik Dzeni'nin karlatrmal izimi
Fotoraf 15 Ardettos'da Akropol'n Stillman tarafndan
1869'da ekilmi fotoraf
izim 16 Parthenon'un plan
FOTORAF VE t z t M L E R i N S T E S I
Fotoraf 11 Parthenon'un yandan grn, Stillman 1869

Fotoraf" 18 Parthenon'un drtte nn grn, 1975
Fotoraf 19 Parthenon'un kiremitleri
Fotoraf 20 Agrilesa ta ocaklar, Sounion
izim 21 Artemis Tapra'nn dzeni, Magnesia
Fotoraf 22 Artemis kutsal alanndaki Stoa, Brauron
izim 23 Kuzey Stoas'nn ieriden temsili grnm,
Priee Agoras
Fotoraf 24 Toplant (Meclis?) yaps, Priene
Fotoraf 25 Diorysos Tiyatrosu, Atina
Fotoraf 26 Asklepios kutsal alanndaki tiyatro, Epidauros
Fotoraf 27 Stadyum, Epidauros
Fotoraf 28 Sedirde yemek yeme sahnesini gsteren siyah
figrl kupa
izim 29 Yemek odasnn plan, Perachora
izim 30 Akropol'n plan, Atina
Fotoraf 31 Erechtheion
Fotoraf 32 Akropol'n iinden Propylaia, Stillman 1869
Fotoraf 33 Karlatrma amacyla Propylaia'nn modern
bir grnm
izim 34 Hephaistos kutsal alannn plan, Atina
izim 35 Altis'in plan, Olympia
izim 36 Apollon kutsal alannn plan, Delphi
Fotoraf 37 Delpli'deki Apollon kutsal alannn grnm
Fotoraf 38 Atinallar'n hazine yapsnn grnm,
Delphi
Fotoraf 39 Tlolos, Delphi
izim 40 Atina genel yerleme plan
izim 41 Konut parselleri, Olyntlos
izim 42 Priene Plan
Fotoraf 43 Atina agorasnn Akropol'de grnm
Fotoraf 44 Delos evleri
VIII
Fotoraf 1: Parthenon'un dou ucu (Stillman, 1869). Yap pek az

tamirat grmtr ve kiliseye dntrld zaman eklenen ap-
sisin alt ksm cephenin ortasndaki drt stunun arkasnda gr-
lebilmektedir. Bu apsis tapnan bir zamanlarki ana giriini ka-
patmtr: Kilise iin giri artk yapnn bat ucuna alnm ve ie-
rideki blme duvar da kaldrlmtr. Apsisden geriye kalanlar da
bu fotoraf ekildikten ksa sre sonra kaldrlmtr.
1. B L M
Giri
Mimarlk Nedir?
Mimarlk yap sanatdr. Yaplarn tasarm biimleri ve in-
aat yntemleriyle ilgilenir. Vitrivius'a gre, (mimarlk hak-
knda Roma mparatoru Augustus zamannda Antik dnya-
dan gnmze ulaan en nemli eseri kaleme almtr/) mi-
marlk, slp, dzen ve dzenleme, orant, simetri, mlki-
yet ve ekonomiyle ilintilidir. Yaplar, ilevleri, yapy kullana-
cak toplumun gelenekleri ve yap iin sarfedilebilecek kay-
naklar gz nnde bulundurularak doru bir ekilde ina
edilmelidir. Antik Yunan yaplarn anlayabilmek iin o d-
nem Yunan toplumunun ihtiyalarna ne ekilde cevap ver-
diklerini bilmek gerekmektedir. Bu yaplar kolaycla kaa-
rak, sanat eserleri ya da evrelerinden yaltlm eski antlar
eklinde grlmemelidirler - her ne kadar bunlarn arala-
rndaki en nemlileri son derece gzel ve etkileyici olsalar
bile.
Sradan insanlarn yaad konutlar gibi faydaya ynelik
yaplar ile dini ya da kamusal amalarla ina edilmi daha
grkemli ve pahal yaplar arasnda kanlmaz olarak belir-
gin bir farkllk vardr. Faydacl yaplar, nadiren tekil yaplar
gibi tasarmlanm olsalar da belirli bir modele uygun ola-
rak ina edilmilerdi (Bu tr yaplar ounlukla geleneksel
mimari rnekleri olarak betimlenmilerdir). Bu yaplar en
ucuz malzemeden yaplmlard. Eski Yunan'da bu, oun-
lukla piirilmemi kerpi tula anlamna gelmekteydi. Bun-
larn biimleri, malzemenin doasna bal olabildii gibi
Antik Yunanllarn inaadarnda kullandklar en pahal mal-
zeme olan kerestenin elde edilebilirliine de balyd. (Ati-
nallar, Peloponnes Savalarnn son safhasnda, Spartal-
lar' n Decelea'da askeri bir s kurmalar neticesi kuatldk-
larnda, Spartallar'n dmanlar olan Boeotiallar, yama-
larda tercih edilen bir mal olduundan kylerdeki evlerin
ahaplarn skllerdi). Geleneksel yaplar, her ne kadar
* Trke'de, *Mimarlk zerine On Kitap" .N.
YUNAN M I M A R L I I
kendilerinin de bir paras olduklar gelenek, dnemlerinin

nemli mimari gemelerini az ok etkilemi olsa da mimar-
larn elinden kmad gibi, mimarlk sanatnn bir paras
olarak da kabul edilmezler.
Sanat Olarak Mimarlk

Sanat olarak mimarlk, gsterii unsurlar ieren ve kulla-
nm iin olduu kadar insanlar etkilemek iin de varolan,
belli bal kamu yaplar anlamna gelir. Bu yaplar oun-
lukla daha nitelikli malzemeden yaplmlard. Antik Yuna-
nistan'da bu ta bloklar tercihan da beyaz mermerdi. Malze-
meler geleneksel mimaride olduundan daha dikkatlice bir
araya getirilmilerdi. En, boy ve ykseklikleri daha dikkatli
bir biimde orantlandrlm, yapdaki farkl malzemeler bir-
birleriyle daha dikkatli bir biimde ilikilendirilmiti. Bun-
larn en nemlilerinde boyutlar esasen geleneksel konutla-
rnkini amaktayd; bylelikle yap evresini etkileyebiliyor
ve evresi iinde ne kabiliyordu. Daha incelikli ve emek
youn sslemelere sahip olabildikleri gibi ksmen oyma be-
zemelerle donatlm ve boyanmlard. Btn bunlar, mal-
zeme ve gerekli igc asndan bu yaplar daha maliyetli
hale getiriyordu. Yunan kentlerinde bv tr yaplar nadiren
zel ahslarn harcamalaryla ina ediliyordu ve byle oldu-
unda gerekli refah dzeyine sahip olmak bu kiinin top-
lumda nemli bir birey olduuna iaret ediyordu. Bv yap-
larn inaas ounlukla cemaatin kente ve tanrlarna ait kay-
naklar kullanarak elde ettikleri baarlard. Bu tr yaplar
iin kent, inaatn tm aamalarna canl bir ilgi gsteriyor,
tasarmcy ve inaatn malzemelerini temin edenleri denet-
liyor, yapnn kalitesi hakknda hkm veriyor ve her eyin
gerekli standartlarla uyum iinde olduuna dair kendini ik-
na ediyordu.
Antik Yunan Yaplarnn Ayakta Kalma Oran

Bu tr yaplar, sradan insanlarn kerpi tula evlerinden
daha uzun mrlyd. Uzun zaman ayakta kalabilmeleri iin
ina edilmilerdi ve en nemlilerinde, her ne kadar Atina gi-
bi depremlerin balca zararlarndan muaf olan yerlerde An-
CJR
tik yaplarn bir lde zarar grmeden yahut dikkate deer

bir zarara uramadan yaama anslar olsa da Yunanistan'n
byk ksmn etkileyen depremlerin sonularndan olabil-
diince saknabilmek niyetiyle nlemler alnmt. Deprem-
ler, yaplardaki tahribatn en nde gelen nedenlerindendi,
fakat zaman iinde edeer bir baka tahribat nedeni de ba-
kmszlk ve ihmaldi. Bir yapnn, yap olarak kullanlmaya
devam edildii srece varln srdrme ihtimali greceli
olarak yksektir fakat kullanm biimi deitiinde tadilat-
lardan zarar grebilir.
Eer 1687'de Venediklilerin kuatmas srasnda Parthe-
non'a atlan top mermisi olmasayd', bu tapnak gnmz-
de varln bir harabe yerine bir yap olarak srdrecekti.
Fakat artk, tapnak olarak kullanmna son verildikten son-
ra zellikle bir kiliseye dntrldnde (bkz. fotoraf 1)
yap nemli deiiklikler geirmiti. Bu durum, doudaki
byk kapnn, bir kilise iin gerekli olan apsisin yaplabil-
mesi iin yklmasn ve daha geni bir i mekn elde etmek
amacyla da ierdeki apraz duvarlarn kaldrlmasn gerek-
tirmiti. (Parthenon bir tapnak olarak, Hristiyanlk hizme-
tine gelen kalabalk inananlar topluluunu arlayabilecek
ekilde tasarmlanmamt). Buna ramen yapnn ou, mer-
mer duvar ve stunlar deiiklie uramadlar hatta d g-
rnnde, olduysa bile pek az deiiklik gerekleti. Bunun-
la birlikte bir baka nemli deiiklik geirdi ki, bu durum,
tm antik yaplarn zayf bir noktasn oluturuyordu. at
zgn olarak, ahap direk ve kirilerle tanan son derece da-
yankl ancak ar mermer kiremitlerle kaplanmt ve ka-
nlmaz bir biimde ahap ksmlar eskidi. Bylelikle, atnn
btnyle yenilenmesi gerekti. yle grnmektedir ki, bu
ilem yap, kiliseye dntrldnde gerekletirilmitir
ve yapy zgn biiminden farkllatrmtr. zgn at al-
tndaki, yapy epeevre saran en d stun halkasnn kili-
se iin herhangi bir ilevi yoktu (her ne kadar gz nnde
duran ok tanrl dneme ait heykel sslemelerin ounu
hala muhafaza ediyor olsa da). Yeni at mamafih daha dar-
d ve sadece tapnan kilise olarak kullanlan duvarlarla ev-
rili kutsal oda blmn yani i meknn rtyordu. te
* Osmanl-Avusturya-VmecLik Sava srasnda .N.
patlama srasnda havaya uan bu ayd. atlar kritik bir

neme sahiptirler. Bir yap, stndeki a sayesinde yap ola-
rak kalabilir ve kullanlabilir. aty kaldrn, bina harabeye
dnr ve malzemeleri iin yklan yaplar gibi kmeye
mahkumdur. at olmakszn kerpi tula yaplar yamurda
kolayca eriyip giderler.
Bundan dolay, Antik Yunan yaplarnn varlklarn sr-
drme oranlar pek iyi deildir. Pek az rnek hala bir yap
olarak ilevlerini srdrmektedir: Thera Adas'nda kk
bir mezar-tapnak yapld ekliyle pek dokunulmadan var-
ln srdrmektedir. Kiliseye dntrlen yap, herhan-
gi bir ahap destein olmad yekpare ta bloklardan bir a-
tya sahiptir. Daha byk lekte ise, Siraksa'da Athena'ya
adanm byk tapmak (muhtemelen M.. 480'de Kartaca
aknlarnn savuturulmasna bir kran borcu olarak yapl-
mt) halen bir katedral olarak ilevini srdrmektedir. Fa-
kat yap byk boyutlu deiiklikler geirmitir: Tapnak,
muhtemelen deiiklik geirmeden nce atsz, metruk bir
harabe aamasndan da gemi olmaldr. Terkedilen yap-
larn harabe haline gelmesi kuralna mkemmel bir rnek,
Atina surlarnn hemen dnda yer alan on Dzeni'ndeki
Artemis Agrotera Tapma'dr. Bu yap, ngiliz mimarlar Stu-
art ve Revett ayakta kalabilmi eski yaplar incelemek ve r-
lvelerini karmak zere 1751'de Atina'y ziyaret ettiklerin-
de nemli deiiklikler geirerek bir kiliseye dntrlm-
t ve ilevini kilise olarak srdrmekteydi ayrca pek de faz-
la dokunulmamt. Bundan ksa sre sonra yap dini rol-
n yitirdi ve kendi haline brakld. Malzemeleri iin ykld
ve 1960'larda yapnn arsasnda kaz yapldnda sadece te-
meline ait zayf izler bulunabildi.
4
Harabelerin ncelenmesi9
Bundan dolay Antik Yunan mimarlnn aratrlmas te-
melde harabelerin incelenmesinden olumaktadr. Kitapta-
ki fotoraflarn incelenmesi bu durumu ispat edecektir. Bir
harabe nadiren, zgn grnmne ait dorudan bir izle-
nim verebilecek lde iyi korunmutur ve en iyi korundu-
u durumlarda bile baz zihinsel kurgular gerektirmektedir.
GtRt
Dolaysyla, Atina agorasna tepeden bakan Hephaistos Ta-

pna ('Theseum') yzeysel olarak eksiksiz grnmesine
karn zgn at rtsn yitirmitir (kiliseye dntrl-
m ve sadece kutsal odann st kireli hartan tonozlu bir
atyla rtlmtr). Baz alardan -zellikle aadan veya
yakndan- bu durum saklanm olsa da, mamafih tapmak bir
zamanlar ann en alt seviyesini belirleyen bezemelerinden
yoksun kalmtr. Yapy evreleyen stunlarn zerinde at
rtsnn olmay , zgn durumda mmkn olama-
yacak bir ekilde yapnn iine alrken yapnn, byk l-
de stun ve duvarlarndaki talardan olduu kadar mimari-
sinden de kaynaklanan zgn mimari biiminin yaratt k
ve glge oyunlarn yok etmitir.
Tapnak, ayn zamanda zerindeki sslemelerin de ou-
nu yitirmitir: renkli ve sslemeli svalarla birlikte, gen aln-
l (yapnn iki yanndaki sivri tepeli ular) dolduran yahut
zerinde yer alan heykeller de tamamen yokolmutur. Renk-
li sslemeler ve boyalar istisnasz bir ekilde yokolurlar. Part-
heno'da renkli sslemelerin izleri kalabilmi olmasna kar-
n yakn zamanlardaki hava kirlilii bozulmay daha da art-
trmtr. Oysa XIX. yzylda F. C. Penrose tarafndan ince-
lenip kopyalar karldnda daha grlebilir durumdayd-
lar. Antik Yunan yaplarndaki renkli iler XIX. yzylda ha-
raretli tartmalara neden oluyordu. Her ne kadar Makedon-
ya'da M.. III. ve IV. yzyllara ait mezar kazlarnda (tap-
Fotoraf 2: Hephaistos Tapna ve geri planda Akropol' gste-

ren 1870'Ierin sonuna ait bir fotoraf.
nak benzeri cephelerle sslenmi ve ardndan kastl olarak

toprakla rtlerek gizlenmi olan mezarlar) Antik Yunan mi-
marhndaki renkli sslemelere ilikin bozulmam bir ok
rnek ortaya karlmsa da bugn dc bu konuda hala bir
ok belirsizlik vardr. Bu rnekler, yaplarn zgn grnm-
leriyle ilgili daha iyi bir fikir vermektedir.
Bir ok Antik Yunan yaps Hephaistos Tapna ve Patrhe-
non'dan ok daha fazla harabeye dnmtr ve ark yerle-
rinde olmayan paralarn da hayal edilerek zgn grnm-
lerinin canlandrlmas byk beceri gerektimektedir. Bun-
dan dolay, Antik Yunan yaplarnn incelenmesinde planla-
rn, yapnn boyutlu bitmi grnmlerine dntrle-
bilmesi iin esaslarndan birini oluturur. Gerekte bu, yap-
nn temellerini att andan itibaren neye benzeyeceini bil-
mek durumunda olan zgn mimarn iinin bir tr tekrar
anlamna gelmektedir. Antik Yunan mimarlarnn kendile-
rine smarlanan yaplarn papirs zerine ayrntl ve lek-
li planlarn yapmalar pek rastlanan bir durum deildi. Pa-
pirs pahal bir malzemeydi ve mimarlarn ne doru dzgn
izim 3: Basit dikdrtgen plan ve izonetrik izdm.

izim 4: ift kanatl plan ve izometrik izdm.
GR
cetvelleri vard ne de lekli izimler yapabilecek matema-

tik becerisine sahiptiler. Dolaysyla, yaplarn temel dzen-
lemesi yerleik ve iyi anlalm modellere uymak zorunday-
d. Bu durum, yaplar yalnlatrmtr; bundan dolay bir
ok Antik Yunan yaps krma atl ve gen alnlkl, uzun-
lamasna bir dikdrtgen kutu biimindedir. Eer yapnn
plan basit bir dikdrtgen ise, genel grnm dorudan
canlandrlabilir. izim 3a, izim 3b olur. Baz yaplar ise,
gerekten daha karmak planlara sahiptir ancak, bunlar da
ounlukla bir dizi dikdrtgen kutunun birbiriyle temas ha-
lindeki dzenlemesiyle elde edilmilerdir. Kutsal alan veya
agora gibi bir akln kenarlarna yerletirilmi iki uzatl-
m stoa ya da portik buna basit bir rnek olabilir. Dolaysy-
la, izim 4a da izim 4b haline gelir. Atina Akropol'ndeki
istisnai Erechtheion ya da bu kutsal alana girii oluturan
Propylaia gibi en karmak kamu yaplar bile, birbiriyle ili-
kili bir ekilde konumlandrlm dikdrtgen elemanlar ilke-
sinin sadece biraz zorlanm halidir. Kutular, ok nadiren
dikdrtgen yerine dairesel bir plan olutururlar: Antik Yu-
nan dnyasnda bu tr yaplara ait bir avu kadar nemsiz
sayda rnek olduu bilinmektedir.
Temeller, Stun Dizileri, Stunlar

Tpk birok Antik Yunan yapsnn bana geldii gibi, ge-
riye temellerinden baka bir ey kalmadnda hatta yalnz-
ca iine temellerin atld, kayaya oyulmu ukurlar kald-
nda bile zgn yapya ait baz izlenimler elde edebilmek
mmkndr. Bunu daha kesinlikle yapabilmek iin daha faz-
la bilgiye ihtiya vardr. Yapnn grn ne tr bir biime
sahip olacaktr? Yapnn d duvarlardan m olumaktayd
yoksa stunlarla m evrelenmiti? Eer temeller, biri die-
rinin iinde iki kutuya iaret ediyorsa, o halde d temelin
zerinde stunlarn, i temelin zerinde de duvarn olma
olasl olduka yksek demektir. Her ne kadar ay ta-
mak ve yapya daha geni bir i mekn kazandrmak amacy-
la yerletirilen yap iindeki stun dizilerinin mstakil temel-
leri olabiliyorduysa da Antik Yunan yaplarnda, stunlar o-
unlukla yapya ilave bir emniyet kazandrmak amacyla s-
YUNAN M M A R L I C I
rekli temellerle desteklenirdi. Hephaistos Tapma'nn te-

melleri ematik olarak buradaki gibi izilebilir (izim 5). Ya-
p greceli olarak iyi korunmu okluundan, hagi temelle-
rin yapy, hangilerinin de duvarlar tadn biliyoruz; by-
lelikle yapnn plannn ounu izebiliyoruz. Halihazrda
en ite yer alan temeller hi bir eyi tamamaktadr, fakat
dier tapnaklarla karlarldnda (Ein Adas'ndaki Ap-
haia Tapna gibi) bunlarn yapnn iindeki stun dizile-
rini tama amal olduundan emin olabiliyoruz. Bu tr s-
tun dizileri zorunlu deildi (greceimiz gibi, Hephaistos
Tapna'nda sonradan akl edilmilerdi): Temeller olmad-
zaman ise, i stunlar da ina edilmemi demekti.
Yapnn zgn grnmnn daha kesin bir ekilde anla-
lmas styapdan arta kalm paralara baldr. Stoalar gi-
bi daha az grkemli yaplarda, stun dizileri sadece ilk basa-
makta olabiliyordu ki, bunlarn konumlan temellerinden
kolayca belirleebilmektedir. Mamafih, tapnaklar oun-
lukla stunlara doru ykselen ok sayda basamaa sahip
zeminler zerinde yer alyordu. Bundan dolaydr ki, bize s-
tun srasnn yerini gsterdiinden en st basaman konu-
munu belirleyebilmek yararl olmaktadr. Eer, basamaklar-
dan bazlar hala yerinde duruyorsa bu, kolaylkla yaplabil-
mektedir. Fakat, basamaklar yerlerinden oynam hatta, bu-
nun da tesinde geriye farkl basamaklara ait ta blok yn-
lar kalmsa, en st basaman zgn konumu yle bult-
izim 5: Hephaistos Tapna'nn temel plan.

UIRI
nabilir: ounlukla alt basamaklar, st yzlerinde bir sonra-
ki basaman oturaca yeri gsteren iaretlere sahiptirler.
Eer ansmz varsa stun dizisinin ortak tabann oluturan
en st basamak, stunlarn yerletirildii yerleri gsteren ia-
retler tayabilir ve buradan yola karak, geriye pek az kal-
m olsa bile stunlarn zgn saysn ve nasl yerletirildik-
lerini belirleyebiliriz. aretler olmasa yahut geriye stunla-
rn ortak taban bloklar kalmam bile olsa, stunlarn ko-
numlar, st yapda, stunlarn orta izgisiyle uyumlu bir e-
kilde yerletirilmi olan ve stun pervazlarn tayan blok-
lardan anlalabilir.
Ama hala daha fazla bilgiye ihtiyacmz vardr. Antik Yu-
nan mimarlnda iki tr stun kullanlmtr: Yunanistan
anakarasnda geleneksel olann ad Dor Dzeni'dir (Dor Ko-
renti kkenli olduu sanld ve anakarann Atina gibi Dor
olmayan kentlerinde de kullanlm olduundan kafa kar-
rc bir isimdir). Dieri, Ege adalar yahut dou Yunan kent-
leri kkenli olduundan ad on Dzeni'dir. Stunlar sade-
ce grnte farkllamamaktadr. Antik dnemin ounda
oranlar da farkllam, stunlar farkl dzende stun per-
vazlar tamlardr: izim 14', izim 21 ile karlatrr
(Bkz. 2. Blm). Genelde, bir stun ya da stun pervazn-
dan arta kalan paralar bir Antik Yunan yapsnn Dor mu
ya da on dzeninde mi olduunu belirlemek iin yeterlidir.
Dzenlerin ncs olan Korent, gerekte bir on eidle-
mesidir ve farkllk sadece stunu talandran stun bal-
nn biimiyle belirlenmitir. Eer, stun bal btnyle
yok olmusa, on ya da Korent arasndaki fark kolayca ve g-
nlden inanarak tespit edilememektedir. Mamafih, Korent
Dzeni, M.. IV. Yzyl Yunan tapnaklarnn i stunlarn-
da nadiren kullanlmlardr. Bir rnei, Bassai'deki Apollo
Tapna'nn iidir. Helenistik dneme kadar da nemli ya-
plarn d cephelerinde kullanlmamtr. Hatta sonrasnda
bile pek sklkla karlalmamaktadr.
Yapnn Grnmnn Yeniden Oluturulmas

Yapnn grnmn yeniden oluturmak iin ncelikle
dzenini belirlememiz gerekir. Bu bize, stunlarn biimini
ve stun pervazndaki farkl elemanlarn dizili srasn do-

laysyla, yapnn d grnm hakknda genel bir fikre sa-
hip olmak iin temel bilgiyi verecektir. Ancak, bu yeterli de-
ildir. Yapnn plan zerinde boyutlarn lebilmemize ra-
men, (bu kitap, yaplarn greceli boyutuna ilikin kesin bir
izlenim sunan lekli bir ok plan rnei iermektedir) plan
boyutlar dey boyutlar vermez. Kullanlan stunlarn yk-
sekliklerini ve stun pervazndaki farkl blmlerin lle-
rini bilmemiz gerekmektedir. Hephaistos Tapna rnein-
de bu yap elemanlarnn tm bilinmektedir. Stunlarn ta-'
mam ve stun pervazlarnn btn ksmlar ayakta kalm-
tr. Yapnn mevcut grnmn oluturan elemanlar bun-
lardr ve hassasiyetle llebilirler. Eer, btn olarak ayak-
ta kalmam olsalard bile, tapnan zgn grnmnn
eksiksiz bir izimini oluturmak, plan, iki, stun vc onla-
rn stne gelen stun pervaznn kesitine dayanarak kolay-
lkla olabilecekti. Yaplacak bir izim iin bu yap elemanla-
rnn ayakta durmas gerekmemektedir. Olympia'daki Zeus
Tapnanda halihazrda sadece yap zemini ile ksmen du-
varlar zgn konumlarnda ayakta kalabilmilerdir. Gerisi,
M.S. VI. yzylda iddetli bir depremde yklmtr. Fakat, s-
tunlarn ou ve stun pervazlarnn yeteri kadar dtkle-
ri yerlerde kalmlardr. Bu paralar, zgn durumlarnn i-
zimini oluturabilmek iin llebilirler. Dier tapnaklarla
ilgili daha az ey kalmtr ve bu konuda farkl yaplarda so-
runlar vardr. Perikles zamannda Atina'nn kuzeyinde Ak-
harnai adl nde gelen bir deme de, kendi kutsal alannda ya-
plm olan Sava Tanrs Ares Tapna M.. I. yzylda z-
gn yerinden Atina Agoras'na tanmt. Burada kireli
hartan bir zemin zerinde yeniden ina edildiinden ykl-
m bir Yunan tapnann planlarn belirlemenin normal
yolu olan temel izgileri bulunmamaktadr. Mamafih, zemin,
yapnn genel boyutlarn belirtirken, st yapnn paralar
da bu tapnan temelde Hephaistos Tapna ile benzer bi-
ime ve yakn tarihlere sahip olmas ayrca her trl olaslk
iinde ayn mimarn ii olmas gerektiini gstermek iin ye-
terli olmutur. Fakat, geriye stun paralan kalm olsa da
bunlar bize stunlarn tam boyutlarn vermekte yetersiz ol-
* dari blm, krsal yerleme, ky .N.
GLRIJ
mu, ykseklikleri bir bilinmez olarak kalmtr. Hephaistos

ve Sunion'daki Poseidon tapnaklar ile karlatrldnda
(yine boyut, plan ve ayrntlarda yeterince benzer olduun-
dan ayn m i m a r a atfedilmitir) stun ykseklikleriyle ilgili
bize bir deer aral vermektedir. H e r ne kadar Hephaistos
ve Poseidon'n birbirleriyle mutlak bir benzerlikleri olma-
sa da Ares Tapna'nn g r n m n n yeniden inaasnda
kullanlabilecek yaklak bir deer vermektedirler. Ancak,
deerlerin kesinliinden emin olamadmz gibi, kesinlik
yoksunluu bu tapna dierleriyle mukayese ederken h e p
hatrlanacaktr. Fakat bir ok d u r u m d a tahminler ii hallet-
mektedir (Heplaistos'un stunlarnn ykseklii 5.713 m.,
Poseidon'unkiler 6.024 m., W. B. D i n s m o o r ' u n tahminleri-
ne gre Ares'inkiler de yaklak 6.275 m.'dir).
Birbiriyle ok yakndan ilikili yaplar arasnda d o r u d a n
bir karlatrma yaplabildiinden bu, zellikle kolay bir r-
nektir. Fakat, Dor tapnaklar rneinde olduu gibi b u n u n
da yaplamad d u r u m l a r vardr. na edildii tarih ya da
yaklak tarihi biliyorsak, yapnn m u h t e m e l oranlarn ve
aplaryla mukayese e d e r e k stunlarn yksekliini tespit
edebiliriz. M.. VI. yzylda stunlar greceli olarak gdk
(aplarna oranla ksa boylu) iken, V. yzylda daha incelir-
ler ve IV. yzyl ile Hellenistik d n e m d e son derece narin-
leirler. Stun balklarnn da zaman iinde oranlar dei-
ir. lk rnekler fincan taba gibi dz ve derinliksizken, M..
V. ve sonraki yzyllarda h e m kenarlar basamakl ve d a h a
ar hale gelir hem de stun gvdesiyle mukayese edildiin-
de boyutlar klr. Yine, kesin bir biimin oluturulmas
geriye dikkate deer bir zgn parann kalm olmasn ge-
rektirmektedir. Dier oranlar d a h a deikendir: r n e i n
Hephaistos Tapna'nn stunlarla orantl stun pervazla-
r, tam olarak ada ve komusu P a r t h e n o n ' d a n greceli
olarak daha yksektir.
Dolaysyla, tam bir kesinlikle yeniden ina edebilme bece-
risi b u g n e kalabilmi bilgilerin nicelik ve niteliine bal-
dr ve antik yaplarn restitsyon izimlerini deerlendirir-
ken, her zaman dayandklar bilginin ayrntlarn kontrol
etmek gerekir. Yapnn planyla ilgili bilgiler grnmyle
YUNAN MIMARL
ilgili olanlara gre daha eksiksiz (veya tamamlanabilir) gibi

olduundan Antik Yunan mimarlyla ilgili kitaplarda tekil
yaplarn grnten ok planyla resimlendirilmesine daha
ok rastlanr. Okuyucu asndan, bu yaplar takdir etmek
iin, plana bakp tpk bir zemin zerindeymi gibi plann
zerinde ykselen stunlar grmesi (ne tr stunlard, yk-
seklikleri neydi?) ve ardndan Antik Yunan yaplarnn tabi
olduklar dzenli ablonlarla uyumlu bir ekilde bunlarn
zerine gelecek her bir paray hayal edip akl gzyle yap-
nn grnmn oluturmas gerekir.
Hazr Biimler
ablon modellerin dzenlilii ve standart biimlerin tek-
rar Antik Yunan mimarln greceli olarak kolay bir hale
getirmektedir. Yeni biimler icat etmek yahut yklendii iin
zel durumuna uygun tasarmlar kabul ettirerek isim yap-
mak asla mimarlarn rol olmamt. Mimarn grevi, ii de-
netlemek ve her eyin olmas gerektii gibi ina edildiine
bakmakt. Tasarmlarn nceden belirlenmi kat snrlar
iinde yapmlard. Greceli oranlar, bir tasarm elemannn
dieriyle ilikisi, ncller tarafndan belirlenmiti. Tasarm-
larda deiiklikler olsa bile bu deiiklikler de daha nce ya-
plm olanlardan gelitirilmek zorundayd. Parthenon'un
mimar Iktinos bile bu yapda 4:9 (22:33) oranna dayanan
bir dizi uyumsal dzenlemeyi srdrmt. Parthenon'un
kendisi de, dzenlemelerin deki esas hatlaryla ayn dnemin
dier tapnaklarna benzer (ya da daha dorusu nceki yz-
yln) . Dolaysyla, Antik Yunan yaplarn anlamak, biimle-
rini ve ina edildikleri balam olduu kadar olas durumla-
rna zel tasarmlar da tanmak demektir. Gerekte snrl
sayda hazr biimler olduundan, plandan yapnn genel
olarak kategorisini (ve bylelikle ama ve ilevini) tanmak
ok kolaydr. Geleneksel konutlarn yan sra balca yap s-
nflar, dini ve sivil mimariydi - idari yaplar ve ehrin dier
yaplar. Bu son iki kategori eski Yunan ehirlerinde bugn
olduu kadar birbirlerinden ayrlmamlard. Tiyatrolar ve
atletizm stadyumlar, gnmzde tamamen dind faaliyet-
lerle ilikiliyken, eski Yunanistan'da dini sistemin bir para-
GRt
sini oluturuyorlard: Oyunlar ve atletizm yarmalar ilgili
tanrnn kltne adanmt. Sivil ynetim bile, aslnda tan-
rlara adaklar sunulan sunaklarn yer ald yaplarda yahut
kutsal yaplara bitiik binalarda yer alyordu. Tapnaklar cn
nemli yaplard. Tanrlar ve tanr korkusu antik ehirlere
hkmediyordu - dinin gndelik yaamdaki nemi asndan
gnmzn laik toplumu yerine Ortaalar'a daha yaknd.
Dolaysyla tanrlar ho tutma asndan tapnaklar bata ge-
liyordu. Greceimiz gibi Antik Yunan mimarisinin biimle-
ri bu tapnaklarda gelimiti. Dor ve on dzenleri tapnak-
lar daha grkemli yapmak iin icat edilmiti. Ayn dzenler,
(bazen basit ahap sistemlerle ikame edilmilerdi) kutsal yer-
lerde barnak grevi gren ve ayn zamanda Antik Yunan
kentlerinin dier ksmlarnda da ok sk kullanlan uzatl-
m stoa ya da revaklarda da kullanlmt.
Konutlar ve Kapal Alanlarn Kullanm

Geleneksel yaplar -konutlar- genel olarak daha kt ina
edilmilerdi ve dolaysyla konutlardan geriye, zerinde ker-
pi tula duvarlarnn ykseldii ta zeminlerden baka bir
ey kalmamtr (iyi korunmu ta duvarl konutlar nadirdir
ve zel durumlarn sonucudur. rnein Hellenistik dnem-
de Delos'da ta, kerpi tuladan daha ucuzdu. Daha nem-
li kamu yaplar zerindeki etkili olmu balca iki tr gele-
neksel biim vard. M. . VIII. yzyln diyelim, erken konut
rnekleri ounlukla dzgn olmaktan ok muhtemelen ha-
fife kavisli duvarlara sahip kabaca dikdrtgen biimli salt
kulbeler eklindeydi. Yaplar ayrk dzendeydi ve zellikle
belirli kenarnda bir sundurma ya da Stunlu giri olduun-
da bir tapnan ibadet ksm ile stunlu giriini andryor-
lard. Bu anlamda tapnak, insanlarn konutlar iin uygun
den bir dzeyin tesinde sslenmi ama ayn ekilde, me-
knda tek bana duran, tanrnn evi oluyordu. Fakat daha
sonra, konutlar bir araya toplanm bir dizi kulbe tarz oda-
lardan olumaya balad ve belirli bir aamada bunlar bir i
avlu evresinde toplama dncesi ortaya kt: Bo bir me-
knla evrelenmi ve evresinden soyutlanm bir yap iken,
artk konutun kendisi mekn kuatyordu.
YUNAN M I M A R L I C I
Bu yeni bir mimari ilke ortaya kard. Biimleri halihazr-

da sabitlenmi olduundan ve dini tutuculuk biimsel d-
zenlemelere izin vermediinden tapnaklarda kullanlmaz-
d. Bylece bir kutsal alandaki mekn revaklarla evreleye-
rek tanmlama dncesi de kanlmaz biimde bulunmu
oldu. Mamafih mekn, kendisini evreleyen stunlarla ka-
patmak spor alanlar (gymnasia ) ve buna bal okullar ve
farkl insan topluluklar iin toplanma yerleri trnden mah-
remiyetin gerekli olduu durumlar gibi baka amalarla da
kullanlmt. Bunlarn ilevleri ounlukla en iyi ekilde, s-
tunlarn gerisinde ina edilmi odalarda anlalmaktadr ki,
bunlarn amalarn ayrt etmek mmkndr. Bazlar, mec-
lisler (boulai) gibi, snrl politik kurumlarn toplanma yeri
olarak bir tiyatro gibi dzenlenmiti ancak, daha az sayda
oturma yeri olan sralara sahipti. Dierlerinde Antik Yunan-
llar' n lenlerde yemek yemek iin uzandklar sedirler var-
d; dolaysyla buralar biimsel ziyafet salonlaryd. Mamafih,
benzer odalar tek sral stoalarn gerisinde ya da zel konut-
larn odalar arasnda da olabiliyordu.
Her ne kadar sslemelerin ayrntlar deise de, Antik Yu-
nan mimarisinin ilgi ekici zelliklerinden birisi, Sicilya ve
talya'daki kolonilerden Kk Asya'nn* kentlerine kadar
Antik Yunan dnyasndaki evrenselliidir. Sadece, Yunan
yerlemelerinin ok uzaklarda, Yunan d mimarlk gelenek-
lerinin olduu topraklarda gelimeye balad Hellenistik
dnemde yeni biimlerin gelitiini grebilmekteyiz. Mama-
fih, Yunan anavatan yerleik pratie sadk kalrken bu bi-
imler genellikle Msr ya da Baktria" gibi yeni yerlerle snr-
l kalmt.
* Anadolu
** Bugnk Afganistan'n bir blm .N.
2. B L M
Klasik Tapnaklarn
Erken Gelime Dnemi
Karanlk alar Balyor

M.. 1200'lere doru Ge Tun a sralarnda Miken
Yunanistan'nn yneticileri gerek mimari niteliklere haiz
yaplar ortaya koymulard; krallklarn dzene koyduklar
ve ynettikleri saraylar, gmldkleri mezarlar gibi. Bu ya-
plar, yerel geleneksel ve Mikenler'in ilikide olduklar dier
uygarlklarn (en dolaysz olarak da Giritli Minoallar) etki-
lerini gsterirler. Kutsal yerler de dahil dier yaplar daha
ok geleneksel mimari biimlere uygun ekilde ina edilmi-
lerdi. Kraliyet yaplarnn mimarisi, egemen politik sistemle
ayrlmaz lde birbirine balyd ve her ne nedenleyse bu
sistem M.. XII. yzylda ktnde bununla ilikili mima-
ri de kesintiye urad. Takip eden "Karanlk" ada sadece
geleneksel mimari biimdeki yaplar ina edildi. Bu konuy-
la ilgili arkeolojik kantlar had safhada yetersizse de bu d-
nemde kullanlan yap trlerinden birinin, bir ucunda giri
sundurmas olan ve yan duvarlarnn uzatlm bir at nal bi-
imi ald, uzun fakat dar kulbe olduu ynnde artan ia-
retler vardr. Bu yaplardan geriye kalanlar, zerinde kerpi
tula duvarlarn ykseldii temel molozlar ve aty ayakta
tutan ahap destek direklerinin yerletirildii ok sayda u-
kurdan ibarettir. atlar ise, sazla kaplanmt.
Bunlarn tesinde, Karanlk a yaplarnn en etkileyici
olan yakn zamanlarda Eriboz Adas'nda, (Evvoia) Lefkan-
di'de bulunmutur ve 45 m.'den fazla boy ile 10 m. kadar
enindenir. Grkemli bir defin trenini vurgulamak iin, ta-
mamiyle gsteri amacyla ina edilmi gibi gzkmektedir
ve kullanlan malzemede deilse de d cepheye ahap direk-
lerden bir stun dizisi eklenmesi yoluyla boyut olarak daha
da grkemli klnmtr. M.. X. yzyla tarihlendirilmi olup,
Aetolia, (Bat Yunanistan) Thermon'daki sonradan yklarak
zerine Apollon'a adanm bir tapnan ina edildii ben-

zer bir atnal biimli yapyla e zamanl olduu tahmin edil-
mektedir. Lefkandi'deki yapnn, 50 yl gemeyen veya bu-
na yakn ksa bir yaam olmu gibi gzkmektedir. Bunla-
rn dnda, Karanlk a'dan nitelikli mimari olarak tanm-
lanabilecek bilinen baka hi bir ey yoktur.
Antik Tapnaklarn Kkenleri

Antik mimarinin gerek balangc, Antik kent devletleri-
nin ilk kayda deer gelimelerini izlemeye balayabildiimiz
M.O. ge sekizinci yzyl ve yedinci yzyllara rasdar. Olyn-
pia Da tanrlarna olan inan bundan nce de varolmu ve
bu tanrlara ibadet edilmi de olunmaldr fakat bunun iin
gerek bir mimari kant, kesinlikle tapnak olarak tanmlana-
bilecek bir yap yoktur. VIII. yzyl sularnda, her ne kadar
biim ve inai olarak hala geleneksel tarzda olsa da kesinlik-
le dini bir klte adanm yaplar bulmaya balarz. rnein,
Eretria ve Perachora'daki kk atnal biimli yaplar ve hat-
ta daha ilginci bu yaplarn, Hera'nn Perachora'daki ibadet
yerine sunulduu belli olan pimi topraktan makederi gibi.
Bu sralarda Antik Yunanllar'n neden dikkate deer dini
ibadet yerleri gelitirmeye balam olduklar karanlktr ve
nedenler konusunda sadece speklasyonlar yapabiliriz. Fa-
kat, ilk tapnaklar, Karanlk a' geleneksel konut biim-
lerini izlemi gibi gzkmektedir: Dier bir deyile yaplan-
lar, tanr iin basit bir zel evdi. Bu sralarda, Lefkandi'deki
byk mezar yaps uzun zamandan beri topraa gmlm
ve unutulmutu; dolaysyla, tapnaklarn biimlerini etkile-
yemezdi. Ayrca, evresindeki ahap direklerden olumu s-
tun dizisiyle, tamamen stunlarla evrelenmi Antik bir tap-
nak gibi esrarengiz bir grntye sahipti. Lefkandi'deki me-
zarn zenginlii, burann, kral ve kralie olarak adlandrabi-
leceimiz kiilere ait olduunu gstermektedir. ldkten
sonra yerletirildikleri yapnn, yaarken ikamet ettiklerine
benzemesi buna delildir. nemli mevkilerdeki gl insan-
larn, zellikle evresine ahap direklerden stunlar eklen-
mesiyle belirginletirilmi muhteem evleri vard. Maalesef
bu tr konutlara ilikin henz bir kant bulunamamtr.
KLASK TAPNAKLARN ERKEN G E L I M E D N E M I
Antik tapnaklar iin dier olas esin kaynaklar Yunanis-

tan dnda aranabilir. Yakn Dou'da tanrlar iin tapnak-
lar ina etmenin Ge Tun a'ndan beri kesintiye urama-
dan sregelen bir gelenei vardr. Kuds'deki Hz. Sley-
man'n tapna phesiz bu dizinin bir parasdr ve bazla-
rnda kaz yaplm olan saysz bakalar da vardr. Suriye'de,
Teli Ta'ayanat'daki gibi bazlarnn evresinde stunlar bu-
lunmayan daha kk Yunan tapnaklaryla gl benzerlik-
leri bulunmaktadr. Yunanistan'da, M.. VIII. yzylda, ba-
z Antik Yunan kentleri ve tccarlarnn Yakn Dou ehirle-
riyle yakn ilikiler kurmaya baladklar bir dnemde tanr-
lara adanm, tanmlanabilir tapnaklarn bulunmaya bala-
mas, tapnak kavramnda bir Dou etkisini, en azndan bi-
imde bir Dou katksn gl bir biimde vurgulamakta-
dr, Fakat bu etki, yap evresindeki stunlar ieriyor gibi
gzkmemektedir. Eer bu dnemdeki zellikle heykel gi-
bi, dier Yunan sanat biimlerini de gz nne alrsak, bu-
rada da benzer bir olgu tespit ederiz. Erken dnem Yunan
ta heykelleri, Kouroler, gl bir Msr etkisi gsterirler fa-
kat, Msr heykellerinin salt kopyalar deildirler, bunun ye-
rine daha ok Yunan aa oymacl geleneinden tremi
gibi grnen kendine has zellikler gsterirler (zellikle ba-
n biiminde). Gerekte, Antik Yunan tapnaklarnn basit
bir kkeni yoktur.
Bu noktada bir uyarya ihtiya vardr. Bir ucundaki svitur-
lu girile birlikte gelikin bir Yunan tapnann temel mek-
nnn, plan dzleminde, modern zaman uzmanlarnn Ho-
mer'den alnma megaron terimiyle adlandrdklar Mikcn sa-
raylarnn ana meknyla gl bir benzerlii vardr. Dolay-
syla, Antik tapnaklarn, Miken saraylarnn megaronund&n
ti'redii iddia edilmitir. Gerekte bu, son derece olaslk d-
dr. Miken saraylarnn tm, M.. XII. yzylda yklmt
ve ilk tapnak inaatlaryla arasnda, herhangi bir dorudan
iliki sorununu geersiz klacak en azndan drt yz yllk bir
zaman aral vard. Ayrca, Miken megaronu ile ilk tapnakla-
rn ayn ileve sahip olduu konusunda hi bir gerek kant
da yoktur. Daha ok, her ikisi de geleneksel kulbe biimi-
nin mukayese edilebilir trevleri gibi gzkmektedir.
YUNAN MIMARLII
Tapnak Biimi Ortaya (Akyor

M.. VII. yzyln ortalarndan itibaren en azndan Yuna-
nistan'n, denizar yerlerle zellikle de Yakn Dou ile da-
ha yakn ilikilere sahip gelimeye ak kentlerinde, saygn
bir tapnak biimiyle ilgili ak bir dnce ortaya kyordu.
Boyut belirleyici bir unsurdu: Tapnak, "yz ayak", hekatom-
pedon uzunluunda olmalyd. Planda, at nal biimi yerine
artk dikdrtgendi. Stunlu giriiyle birlikte bir kutsal odas
vard (sella) fakat, Lefkandi'deki yap gibi oranlarnda hala
dar olmaya yaknd. Daha nemlisi, evresi, d grnn
zenginletiren dikdrtgen stun dizisiyle evrelenmiti. Da-
ha iyi malzemelerle, daha gelikin inaat yntemleri kullan-
lyordu ve her ne kadar dorudan kantlar yetersizse de zel-
likle d cephesi ssleme ileminden geiriliyordu. Bu evrim
sreci srasndadr ki, Antik Yunan mimari dzenleri olan
Dor ve on geliti. Gnmze ulaabilmi rnekler anlamn-
da, Dor ve on M.. VI. yzyln ilk yllar yahut nceki on
yl veya bu sralara kadar tanmlanabilir deildir. Fakat bu
tarihten sonra, herhangi bir iddia sahibi Antik Yunan yap-
snn bu ya da teki dzende olmas olaan hale gelmitir.
Artk stunlar tatandr dolaysyla saaklk elemanlar da
farkllamtr. Duvarlar da artk ta bloklardan yaplmakta-
dr ve her ne kadar at iskeletinde ahap kullanlma muha-
faza edilmise de, atnn kendisi de ark sazla kaplanmyor
fakat, genellikle pimi topraktan kiremitle rtlmektedir.
Dor Dzeni
Henz ssleme biimleri ve saaklktaki farkl elemanlar,
ta inaas anlamnda aklanabilir deildir ve aslen aa oy-
maclnda ulalan kavramlar temsil ettii ynnde genel
bir fikir birlii vardr. Bu durum, Dor dzeni saakl iin
zellikle dikkate deerdir. Standart gelikin biiminde Dor
Dzeni saakl eleman ierir: dorudan stun tarafn-
dan tanan ana hal ya da bataban, bunun zerinde bir friz
ve nihayet frizin zerinde ne doru kan bir korni, yani
geison. Geison'un ilevi, atya den yamur suyunu altnda-
ki dikey yapdan uzaa aknakt (birka Dor dzeni yapda
korniin zerinde yamur oluklar -sima- vard ve oluk yapl-
KLASIK TAPINAKLARIN ERKEN G E L M E DNEMI
dnda da, yamur suyunun korni seviyesinden uzaa ak-

masn salamak iin belirli aralklarla genellikle aslan ba
ekli verilmi oluk azlar yerletirilmiti). Her mimari
unsur da izim 13 ve 14'de grld gibi sslenmi. Ba-
tabanda ne doru kan ve st ksm boyunca uzanan bir
bant, tainia vard ve altndaki ilave dikdrtgen bloklarn (re-
gulae) alt yzeyi boyunca ileri doru uzanan "damlalar" ya-
ni guttaeyardmyla dzenli aralklarla vurgulanmt. Friz de
dier iki elemann bir seenei olarak sslenmi, dz kare
dilimler ya da metoplar, triglif ad verilen dikey dikdrtgen
elemanlarla ayrlm ve araya giren oluklarla dikey eride
blnmt. Bataban zerindeki regulae de dorudan trig-
lifin altna gelecek ekilde yerletirilmiti. Geisonun eimli
alt yzeyi de guttae sralarn tayan ve mtl (mutule) ad ve-
rilen dikdrtgen bloklarla bezenmiti. Btn bunlar, triglif
ve yine araya giren metoplar zerine yerletirilmiti.
Tm bu ssleme unsurlar normal olarak, ayn ta blok ze-
rine srayla yerletirilmi her blme oyulmulard. Ma-
mafih, daha nemli yaplarn bazlarnda metoplar, bitiiin-
deki trigliflerin ne kan kenarlar arasna yerletirilmi ay-
r ta dilimlerinden yaplmt (bu durum, metoplar ka-
bartana heykellerle bezendii Parthenon gibi yaplar iin zel-
likle geerliydi). Bunlar aslen, farkl ahap elemanlarn dik-
katli bir ekilde bir araya getirilmesini temsil ediyordu. Do-
laysyla bataban, muhtemelen zerinde ileriye doru kan,
kesintisiz bir kalas (tainia) bulunan ahap kirilerden olu-
mu olmalyd. Bunun zerinde yer alan triglifler de tainia
ad verilen kalas vastasyla yukarya, bataban kirilerine do-
ru ynlendirilerek, buraya ahap zvana ivileri ile sabitlen-
mi ahap bloklar olmalyd. Buna gre, ta guttae, ite bu ah-
ap zvana ivilerini temsil ediyor olmaldr. Benzer ekilde,
mtller de kendi zvana ivileri - guttae ile atnn kirileri-
ni yukardan sarkan kornie sabitlemeye yaryordu.
Belirsizlik, frizin zgn biim ve ilevinde ve zellikle trig-
lifin son derece merak uyandran biiminde ortaya kmak-
tadr. Beenilen bir aklama, bataban zerinde uzanan ve
aty tayan yatay kirilerin ularn temsil ettikleri eklin-
dedir. Metoplar ise, sadece aradaki boluklar doldurmak
iin kullanlyor olmalyd. Fakat, burada da dikkate deer

baz sorunlar vardr. T r i g l i f l c r c (l oluk) adn v e r e n ken-
dine has oluklu biimi aklamamadadr. Her ne kadar An-
tik mimariden geriye hi ahap kiri kalmamsa da, bunla-
rn, dikdrtgen deil, her daim kare profilli olduklarn gs-
terecek kadar, biimleri konusunda yeterince kant vardr
(ta zerinde yerletirildikleri ukurlar gibi). Triglifler ise,
deimez biimde dikdrtgendi. Nihayet, triglif ve metop
frizlerinin kelerde dik alarla birletii evresi stunlu
Dor yaplarnda, her frizin bir triglif ile sonlanmas gerek-
tii eklinde kat bir kural vard. Bu da, trigliflerin birbirle-
rine dik alarla bitiik olmas gerektii ancak, bu ekilde
kirileri dik alarla yerletirmek mmkn olamayacan-
dan muhtemelen kiri ularn temsil edemeyecekleri anla-
mna gelmekteydi. zm daha karmak olmaldr. p-
hesiz, zgn biimler ahap zerinde elde edilmi olsalar
da daha ok basit strktrel gereksinimlerden ok ssleme
uygulamalarnn sonulardr. Dolaysyla, kkeninde deko-
ratif bir model olarak triglif ve metoplarn sras grnt-
y zenginletirmek amacyla tasarmlanmalard ve bunla-
rn ilk uyguland yaplar -bir kere kesinlikle tapnaklar- bi-
linli ve dnce rn mimari tasarmn ilk rnekleriydi.
Bunu ispat etmek iin, zgn kantlarn gnmze ulama-
dn da bilerek, frizin dekoratif niteliini ortaya koymak
gerekmektedir. Kesin bir tarih tayin edememekle birlikte,
frizler ilk kez M.. VIII. yzyln ortalarnda, bu ssleme bi-
iminin uygulamasnn strktrel adan imkansz olduu
Perachora ve Eretria'daki tapnaklar zamannda yaplm
olmaldr. Bunun iin en eski malzeme kant, M.. 625 ci-
varnda Thermon'daki Apollon Tapna'n sslemek iin,
amur biiminin ve stndeki sslerin de gsterdii gibi
Korent'de yaplm olan pimi topraktan metop dilimleri-
dir. Kare ve dikdrtgen sralarnn oluturduu ssleme mo-
tifi ki, dikdrtgenler normal olarak dikey banta bln-
mt, gerekte bu sralarda ortak bir modeldi. M.. VIII.
yzylda Atina'da yaplm olan geometrik slplu Yunan
vazolarnda olduu kadar dier yerlerde zellikle Kbrs'da-
ki e zamanl ya da biraz daha ge tarihli vazolarda da kul-
KLASIK tapnaklarn ERKEN GELME DNEM
izim 6: M.. VI. yzyla ait bir Kbrs vazosundan 'triglif ve

metop' deseni (Antik Yunan yaplarnda rastlanan dier desenlerle birlikte).
lanlyordu. Ayn zamanda Suriye/Fenike kentlerinde ya- 21

plm sanat eserlerinde de -rnein fildii eserlerde- deko-
ratif motif olarak grlyordu. Ayn motifin tapnak yap-
larnn st ksmlarnn evresi boyunca dekoratif unsur ola-
rak kullanlmas, ileriye doru fakat ayn zamanda ciddi bir
gelimeydi.
on Dzeni
on Dzeni biimleri benzer ekilde strktr ve ssleme-
nin bir karmdr. Ayrntlarda daha az uyuma sahiptir ve
Hellenistik dneme kadar da gerek bir btnlk salana-
mamtr. Antik dnemde Dor Dzeni'ne nazaran stunlar
dala inceydi. Dor Dzeni'nde stunlar dorudan kaide ze-
rine yerletirilirken, on Dzeni'nde stunlarn, yerel tercih-
lere bal olarak farkl ekillerde sslendii grlen kendi
tabanlar vardr. Dor Dzeni'nde olduu gibi, stun gvde-
si bir dizi dikey oluklarla sslenmiti fakat bunlar, stun bo-
yuna nazaran, Dor dzeninde olduundan daha dar bir ora-
na sahipti. Daha kaln olan Dor stunlar normal olarak yir-
mi olua sahipken, daha ince olan on stunlarnn yirmi

drt oluu vard ve Dor stunlarnda oluk aralarnda sade-
ce keskin bir kenar bulunurken, on stunlarnda oluklar,
dzletirilmi eritlerle birbirlerinden ayrlmt.
Bunun etkisi, stunun daha ince olduu izlenimini artr-
masndayd. Stun bal da btnyle farklyd: Dor stu-
nu, dikdrtgen bir tama yzeyini (abaks) kaldran daire-
sel biimli ve evresine doru genileyen (stun bal ana-
-echinus) bir elemana sahipken, on stunu, gze arpan
biimde ifte sarmallarla sslenmiti. on saakl da tpk
Dor Dzeni'nde olduu gibi blmden oluuyordu an-
cak biimleri farklyd. on bataban, normal olarak, her bi-
ri alttakinden biraz daha ne kan saak bordryle (fasciae)
sslenmiken, Dor Dzeni'ndeki tornann yerini ekil veril-
mi kesintisiz bir silme almt. Bunu zerinde friz bulunu-
yordu - dou Yunan rneklerinde bu, kk kirilerin ucu
gibi grnen ne doru km bir dizi kk bloklar (den-
tils) eklindeydi. Atina'da ise bu, yerini genellikle heykeller-
le sslenmi srekli bir erite brakmt. Bunun zerindeki
korni ya da geisonda, Dor Dzeni'ndeki mtller yer alm-
yordu ve bir para farkl bir kesite sahipti. Dolaysyla, on
Dzeni de Dor Dzeni'yle ayn yapsal amalar tamasna
karn, ssleme etkilerini farkl kaynaklardan almlard. Esas
etki olduka aktr. Sarmal ya da "zambak" biimli stun
balklar Yakn Dou mimarisinde ortak bir motifi olutur-
maktadr ve M.. VIII. yzyldan ve Ynanllar'n bu blgey-
le ilikilerinin gelimesinden nce halihazrda bol miktarda
bulunuyordu. Bundan dolay, dorudan dn alnmlar-
dr. Baz Yunan stun balklar, merkezi bir genden -
kan birbirinden ayr sarmallaryla esasen Yakn Dou rnek-
leriyle ayndr. Bunlara, Kuzey Dou Ege'de, "Aiol" blge-
sinde rastlanmtr ve on Dzeni'nden ayrt etmek iin bu
adla anlmaktadrlar. Bu tr, M.. V. yzyl balarnda orta-
dan kalkmtr. Gerek on stun bal, doulu biimi, ift
sarmal bezemeli bir stun bal anann (echinus) ze-
rinden birbirine balayarak yeniden biimlendirmitir.
KLASIK TAPNAKLARN ERKEN G E L I M E D N E M I
lk Tapnaklar
Belirli bir nem tayan en erken tapmaklar M.. VII. yz-
yln ilk dnemlerine ait gibi gzkmektedir (stunlarla ev-
relenmi ilk tapnak olan Sisam Adas'ndaki Hera'ya adan-
m olan muhtemelen M.. VIII. yzyla kadar geri gidebi-
lir). Ancak, bunlardan hibiri, u ya da bu mimari dzen iin
ayakta kalm mimari kant olarak deerlendirilemezler. Ma-
mafih, ahap atlarnn ayakta kalm olmas durumunda
coraf konumlarna bal olarak Dor ya da or olarak tanm-
lanabilmi olacaklarn varsaymak akla yakn gzkmektedir.
Dor Dzeni iin ilk rnekler arasnda son dercce nemli bir
tanesi, Korent Ksta'ndaki Poseido Tapna'dr. Bu tap-
nak, Rserkses'in" Yunanistan' istilasna kadar ayakta kalm,
tahrip edildikten sonra ayn yerde yerine bir yenisi yaplm-
tr. zgn yap btnyle paralara ayrlm olmaldr; pla-
n ise, ounlukla ii boaltlm temel ukurlar eklinde ye-
niden ortaya karlm ve sklen malzemeden geriye kalan
belirli bir miktar modern kazlar srasnda bir araya getiril-
mitir. lk tapnaklar, zerindeki ahap stunlarn yine ah-
aptan bir saakl tad iki basamakl bir kaideye sahipti.
Ancak, buna ilikin tm izler yok olmutur. at, pimi top-
raklan kiremitlerle kaplyd. Bugne ulaan rnekler, iki ucun-
da istisnasz biimde gen alnlklar bulunan sonraki tap-
naklardan farkl olarak bu atlarn, yapy evreleyen stun-
lardan kenarda olanlar kadar, n ve arkadakilere doru da
eimli olduklarn gstermektedir (yani beik atlydlar).
Kutsal oda duvarlar kareye yakn kesme ta bloklardan yapl-
mt. Muhtemelen bu, geleneksel malzemelere nazaran ta-
la ina etmenin en kolay yoluydu. Ta bloklar bariz ekilde
ii kerpi tula ile doldurulmu yekpare ahap ereveden
kopya edilerek, bir araya getirilmi ve bir dizi panelle sslen-
midi. Burada, ahap ve kerpi tuladan, ta kullanmna do-
ru bir dnmn balangcn grebilmekteyiz. Tarih ola-
rak en azndan bir elli yl daha ge olan (yaklak M.. 590)
Olympia'daki Hera Tapma, duvarlarnn ykseltilmi ta ta-
banlar zerine ina edilmi olmas dnda teknik adan hi-
bir ilerleme gstermemektedir. Fakat, Ge Roma dnemine
kadar ayakta kalabilmi bu yapda, zgn ahap stunlar, ok
* Pers mparatoru. Yunanllar'a kar M. . 480'degiritii byk istila seferi

srasnda Atina'y elegeiretek, Akropol yakp ykar. M.. 479'da Plataiai'da
yenilgiye uratlr..N.
deiik tarihlerde ve dolaysyla de farkl oranlardaki ta s-

tunlarla parac bir biimde deitirilmitir. Buna karn s-
tunlarn tmnn Dor dzeninde olmas, zgn stunlar ile
zerinde tadklar saakln da halihazrda Dor dzenin-
de olduuna iaret etmektedir. Sisam Adas'ndaki ilk Hera
tapnaklar da ahap stunlar ve ahap saaklklaryla inai
adan benzer niteliklerdeydi fakat Dou Yunanistan blge-
sinde yer almalar nedeniyle slp asndan sonralar yerle-
rini alan ta tapnaklar gibi olaslkla on Dzeni'ndelerdi.
Ta Tapnaklar
Ta ina etmeye doru olan deiim Antik Yunan yapla-
rnda da bir dizi yeni teknik ortaya karmt. Bu teknikle-
rin geliimi, nemli bir olay olan ve Msr'n, Yunanllar'a,
mimarinin ahap stunlar yerine ta kullanmna daha ba-
ml olan Yakn Dou topluluklarndakinden daha ktlesel
bir biimini gsteren Yunan tccarlar, paral askerleri ve
yerleimcilerine almasyla e zamanllk gstermektedir.
Hi phesiz, ta yap mimarlnn temel teknikleri Msr'da-
ki Yunanllar tarafndan renilmiti. Bu tekniklerin uygu-
lamas ta ocaklarnda balamaktadr. Ta ocandan yap
bloklarnn elde edilmesinde Yunanistan'n kireta ve mer-
mer blgeleri zel bir zorluk gstermezler ve Istmia'daki ta-
pnak bu yap biiminin olduka erken baladn gster-
mektedir. Saaklk iin geni ta bloklara ihtiya olduun-
dan, Olympia'daki Hera Tapna'nda bu, ahap olarak b-
raklmt zira, yerel ta daha dk kalitedeydi. Mamafih,
yaklak ayn zamanlarda Korft Adas'ndaki Arternis Tap-
na iin geni ta bloklar karlmt. Stunlarn durumu
daha karmakt. Sonraki Yunan tapnaklarnda her boyut-
tan stunlar, bir arada yuvarlatlm tamburlardan yaplm-
t oysa, ilk tapmaklarda stun gvdeleri yekpare bloklardan
tek tek yaplyordu. M.. V. yzyl balarnda ina edilmi
olan Ein Adas'ndaki Aphaia Tapma, yekpare stun gv-
deli -yaklak 5 metre boyunda- son bellibal tapnaktr. Ocak-
lardan byk ta bloklarn karlmas Msr'da yaygn bir uy-
gulamayd. Yunanistan'da ise, ay teknie, heykellerin ya-
pld devasa ta bloklarn elde edilmesi iin ihtiya duyul-
KL-ASIK TAPNAKLARN ERKF.N G E L I M E DNHMI
mutu ve ta heykellerdeki gelime ile tapnaklarda yap mal-

zemesi olarak ta kullanmnn gelimesindeki e zamanllk
dikkate deerdir.
Ta ilii Teknikleri
Ta bloklarn ocaktan inaat sahasna tanmas da edeer
oranda emek youn bir ilemdi. mkan olan yerlerde bu de-
niz yoluyla yaplyordu (Paros ve Naksos adalarndaki mer-
mer ocaklar denize yakn olmalar nedeniyle avantajlyd-
lar) fakat baz inaat sahalar denizden uzaktayd ve tama-
nn kz arabalaryla yaplmas gerekiyordu. Akas, yap-
da kullanlan ta bloklar (Naksos ve Paros mermerleri dahil)
tea Krfezi' ndeki iskelelerden ieriye doru, Delphi'de, te-
pelerin stndeki kutsal alana tanm olduklarndan, M..
VI. yzyldaki Yunan teknolojisi, bu sorunlarla baedebile-
cek durumdayd. Hasar riskini nlemek iin, bloklar ta oca-
nda kabaca kullanm boyutuna yakn kesiliyor ve yzeyle-
ri ekile gerek llerde dzeltiliyor olmalyd. Nihai rn
inaat sahasna tanyordu. Bunun talardaki entik katman- ^
lar ile tapnaklarn evresine yaylm olan ta oymalarn mo-
lozlar eklindeki kantlaryla sk sk karlalmaktadr. Pliry
bize, stun gvdelerinin, Sisam Adas'ndaki ilk ta Hera Ta-
pna'nn mimarlarndan Theodoros tarafndan icat edil-
mi bir teknik olar ark zerinde dndrldnden bah-
setmektedir. Yekpare stunlarn devasa arln gz nn-
de bulundurunca, insana olduka karmak gelmesine kar-
izim 7: Yass ta kalemi ve dili ta kalemi.

YUNAN M I M A J U J I
n, bu, zellikle Dor Dzeni'nde M . VI. yzylda ska te-

laffuz edilen, daha ge tapnaklarda ise daha az dile getiri-
len, stun gvdesine belirli bir ikinlik kazandrma (stun
karn-entasis) ilemiyle birlikte dikkate alndnda stun gv-
desini gerekli profilde kesmenin grece kolay bir yntemi
olmalyd. Stunlar bir ok silindirik tamburlardan yaplma-
ya balannca, ocaktan da ounlukla dairesel tambur bii-
minde karlmaya balandlar (halen, Sonion'daki Pose-
idon Tapna'nn mermerlerini karm olar mermer oca-
nda terkedilmi halde duran yar kesilmi silindirik stun
paras rnekleri bulunmaktadr; bkz. fotoraf 20).
naat srasnda talar daha incelikle ileniyorlard, fakat ta
atlyesinde sadece dier bloklarla dorudan temas edecek
ya da nihai biim iin nirengi noktas olacak yzeyler bt-
nyle dzeltiliyorlard; ya deilse, ilenmemi bir yzey, ina-
at srasnda olabilecek kazalarn zararlarndan kanmak iin
olduu gibi braklyordu. Temas edecek yzeyler asgari d-
zeyde tutuluyordu. Gerekli olan kusursuz n hazrlk mikta-
rn azaltmak iin bloklarn, dorudan bir temas engellemek
zere ounlukla u ksmlarnda ileri oyuluyordu. Yzey-
ler ta keskisiyle dzeltiliyordu ve M.. VI. yzyl yaplarn-
da ta ileme tekniklerinde belirli bir gelime grlebilmek-
tedir. Balangta ta ustalar blok zerinde bir dizi paralel
kk izler brakan sadcce dz azl bir keski kullanyorlar-
d. Daha soralart zellikle dz azl keskinin etkisiyle kr-
labilen mermer iin az ksm dili ta kalemi gelitirildi.
Delphi'de dili ta kaleminin kullanmnn -her ne kadar
Naksos mermeri Delos'daki on Dzeni yaplarda daha n-
ceden de kullanlm olsa da- M.. 525 civarlarnda Naksos
Adas'ndan gelen mermer bloklar zerinde alan yine bu
adadan ta ustalarnca balatld sanlmakladr. Yap tamam-
landktan sonra yzeyler ovularak ve cilalanarak hazrlanyor-
du. Baz tamamlanmam yaplarda bu aama asla bitirilme-
miti. Ta bloklar palanga ve halatlar yardmyla blok olarak
kaldrlp, son konumlarna yakn bir yere konuluyor ve ma-
nivelalar yardmyla nihai yerlerine yerletiriliyorlard.
nemli yaplarda bloklar birbirlerine sabitleniyorlard. M-
sr mimarisinde bu i iin ahap kelepeler kullanlyordu ve
KLASIK TAPNAKLARN ERKF.N G E L I M E D N E M I
F o t o r a f 8: Kenet yuvalar, V. yzyl balarna ait apsisli yap,

Eporio, Sakz Adas.
benzer kelepeler M.. VI. yzyl Yunan yaplarnda da bu-

lunmutur ("kelebek" kelepe adn nasl aldn grmek
iin bkz. fotoraf 8). Sonraki Yunan mimarlar demir kelep-
elerin eritilmi kurun yardmyla bloklarn st yzeylerine
sabitlenen daha kalc biimlerini gelitirirler. Bundan da il-
gin olan bloklar yerlerine mhlamak iin kullanlan zva-
na ivileriydi. Pek farkl olmayan bir ahap zvana teknii ise,
teknelerin ahaplarn birbirine tutturmakta kullanlmt
(bunun rnekleri Girne Bat'nn gnmze ulaabilmi
ahaplarnda grlebildii gibi, bu Atina kadrgasnn yeni-
den inaasnda da baaryla uygulanmtr). Bu durum bize,
tpk mimari biimlerin ta yaplara uyarlanmas gibi ahap
ileme teknii de taa uyarlanm gibi gzkmektedir. Bu da,
yap tasarmcs iin kullanlan arkitekton (elbette Bat dille-
rindeki architect szcnn kkenini oluturmaktadr) sz-
cnn neden 'usta marangoz' anlamna geldiini akla-
maktadr.
Mimari Tasarm
Tasann da bir kabul grm gelenekler meselesiydi ve sa-
dece kademeli ya da kk deiiklikler yaplabiliyordu. Ta
yap mimarlnn inaas temelde yerleik biimlerin onay-
YUNAN MMAKUI
lanmasna (ve tabii yknlmesine) dayandndan en ar-

tc ve ani bulular M.. VII. yzyln devrimsel nitelikli ya-
plarna ait olmalyd. Tasarm yntemleri erken ya da Antik
dnemlerde asla betimlenmemiti (Vitruvius'un retileri
M.. II. yzyldan az nce ortaya km gibi gzkmekte-
dir) . Msrl sanatlar kare biimli papirsler zerine lek-
li izim yapmay biliyorlard; fakat Yunan mimarlar daha ok
gz kantar el terazi yntemiyle yaklak hesaplamalar yap-
yormu gibi gzkmektedir - yapnn tam boyutunu araziye
yayp, buradan bir sonraki aamann boyutlandrlmasnn
yaplmas: Temelden basamaklara, basamaklardan stun me-
safelerinin vc stun aplarnn dzenlenmesine kadar. Bu-
radan, zamann kabul grm oranlarna gre stun yksek-
likleri hesaplanabildii gibi, stunlardan hareket ederek ar-
zu edilen stun pervaz dzenlemeleri de yaplabiliyordu.
Bu basit yntem Antik Yunan mimarlndaki bir ok gzle
grnr acayiplii de aklayabilme gcndedir: Tapnakla-
rn inasnda rnein, i duvarlarla ilgili herhangi bir al-
ma yaplmadan pervazlaryla birlikle d stunlar dikiliyor-
du. Halihazrda dikilmi stunlar arasndan yapnn ta blok-
larn tama ve yukarya kaldrmann gzle grnr kaza ve
hasar riskine ramen bu byle yaplyordu. Bunun nedeni
duvarlarn dzen ve zellikle yksekliklerinin stunlar tara-
fndan belirlenmesi ve lekli bir plandan i ortaya kma-
dan bunun 'anlalmasnn' mmkn olamamas olmalyd.
Bir baka garip durum daha: Atina Agoras'ndaki Heplais-
tos, Sounion'daki Poseido ve nceleri Acharnai'deki Ares
tapnaklar birbirlerinin o denli benzeridirler ki, ayn mima-
rn ayn tasarmndan kma olasl tarma konusu olmu-
tur. Ancak her biri kk boyut dzenlemeleriyle dierin-
den hafife farkllar ve benzerlik dorusal llerden ok
oranlarda daha rahat izlenebilmektedir. Dier bir deyile,
hepsi ayn sre ve ilemlerle ina edilmi ancak, nceden
belirlenmi tekil bir plana gre yaplmamlardr.
'Bulu Yoksunluu'
Bu durum Antik Yunan mimarlgndaki bulu yoksunluu-
nu da aklamaktadr. naatn temel ilkeleri dikey destekler
KLASIK TAPINAKLARIN ERKEN G E L I M E D N E M I
vc yatay kirilerden ibaretti. Ba taban bloklar her iki ucun-

da stunlarla tanyordu ve atlar, saaklk, duvarlar ve da-
ha geni yaplarda i stunlarn zerinde uzanan ahap ki-
rilere yaslanyordu. Bu snrl teknik yaplarn boyutlarn
da snrlyordu. Tatan batabanlar bir stundan dierine
uzanan bloklardan yaplmak zorundayd, bundan dolaydr
ki Parthenon'da 4,5 m. uzunluunda devasa bloklar kulla-
nlmak zorunda kalnmt. naat kolaylatrmak iin, l'ar-
henon'un bataban, biri nde, dieri arkada ve ncs
de ikisinin ortasna sktrlm sra blokdar yaplmt.
Dorusu Antik dnemin hemen tm fakat zellikle kk
tapnaklar batabanda iki sra blok kullanmay daha tercih
edilir buluyordu. Bu, stunlar arasndaki mesafeyi snrlyor-
du ve Partlenon'daki stun mesafelerinden daha geni bir
eyler bulmak da srad bir durumdu. ou daha da kk-
t. Eit lde snrlayc olan bir baka durum da bu ilke-
nin ahap kirilere uygulanmasyd. Antik Yunan mimarl
genellikle at desteklerini karmak marangozluk teknikle-
riyle ina etmemiti (Ortaa mimarlnn ahap kirili a-
tlar gibi). Aklk arttka daha kaln kiriler gerekiyordu
fakat temin edilebilir kerestenin boyutu da snrlyd. Antik
Yunan mimarlar genellikle yaklak 12 metreden uzun kiri-
ler kullanamyorlard. Daha kaln keresteleri Makedonya'da-
ki (Atina gemileri iin kereste kayna) mimarlar temin ede-
biliyor olmalydlar fakat Yunan atlar hi bir yerde maran-
gozluk tekniklerinin daha karmak olduu Roma yaplar-
nn dikkate deer aklklarna eriememilerdir. Makedon-
yal mimarlar ta beik kemerleri belki icat etmi ama kesin-
likle gelitirmilerdi ancak, normal at sistemlerinden fark-
llatndan uygulamas byk lde yer altnda alm ve
gizlenmi mezarlarla snrl kalmt.
Yap Maliyetleri
Belli bal yaplar pahalya maloluyordu. Tapnaklarn bu-
gnk deerlerle kesin bir maliyet hesab gereklen mm-
kn deildir. Baz yaplarn maliyet hesaplar M.. V. yzyl
Atina's ve M.. IV. yzyl Epidauros'unda talara kaydedil-
mi olmalarna karn, bunlar da tam deildir. Hatta, Part-
henon'un maliyetinin Atina Imparatorluu'nun yllk geli-

riyle kyaslanabilir bir dzeye ularken, Epidauros'daki Tho-
los'un inaatnn uzun bir zamana yayldn vc mali kaynak-
lardaki yetersizlikler yznden kesintiye uradn grebi-
liyoruz. Ank Yunan kentleri tanrlarn onuruna ok byk
miktarlarda para harcamaya hazrdlar (gelirlerine gre).
Gelirlerin kaynaklar deikendi. Baz kutsal alanlarn ken-
dileri kaynak yaratabiliyordu. Delphi ve Epidauros M.. IV.
yzylda kendi yaplarnn maliyetlerini karlayabilmek iin
halktan para toplamlard. Varlkl bireyler yardm edebili-
yordu: Kleisthenes Delphi'deki VI. yzyl tapnana byk-
e bir ba yapmt. Ayrca, kente ait tonlar kullanlyor, ye-
nilen dmana tazminat uygulanyor, gnah ileyenlerden
para cezas almyordu. Parann doru ekilde harcandn,
malzemenin uygun fiyata alndn ve iiliin arzu edilen
dzeyde olduunu grmek iin dikkatli denemler uygula-
nyordu. Varlkl bireyler, kente ve tanrya bir hizmet olarak,
yolunda gitmeyen herhangi bir ey iin kendi kaynaklarn-
dan deme yapmay vaat ederek inaatn garantr olabili-
yorlard. Bu da onlara mimara uygulanan zorunluluk ve so-
rumluluklara ilaveten her eyin dzgn bir ekilde yaplp
yaplmadn denetleme inisiyatifi veriyordu.
Mimarlar
Mimarlarn kendileri, sadece, bir tr usta-rak ilikisine
benzer bir ekilde rendikleri tasarm ustas deil -Antik
Yunanistan'da mimarlk okullar yoktu- fakat ayn zamanda
kullandklar tekniklerin de ustalar olmak zorundaydlar.
Toprak sahibi varlkllar ile geimliini emei ile salayan-
lar arasnda keskin bir ayrmn olduu bir toplumda -sonun-
cunun zararna- mimarlar aa snftan kabul etmek iin
belirgin nedenler vardr. Epidauros'daki Asklepios Tapna-
'nn mimar Teodotos'un creti yapyla ilgili kaytlarda yer
almtr: Ylda, bir iiden biraz daha yksek olan 353 drah-
mi cret alyordu. Yine de pek ok mimarn ad kaytlara ge-
mitir ve bilinmektedir ve ou kez toplumun deerli yele-
ri olarak grnrler. Dolaysyla, kendilerine yaplar deme
muhtemelen sadece yaam giderlerini karlamak iindi ve
K L A S I K TAPNAKLARN ERKEN G E L I M E D N E M !
mimarlar bir tr zorunluluk duygusuyla alyorlard - so-

rumluluk sistemi Antik Yunan ehir devletlerinin ileyiinin
temelini oluturuyordu. Akas mimar, tek bir ehire ba-
l deildi. Becerilerine bir talep vard ve deiik yerlerde a-
lan mimarlar bulunuyordu. Ayn ey sanatkarlar iin de ge-
erliydi ve srekli kamusal ina programlar yrten ehir-
ler nadir olduundan iin olduu her yere seyahat etmeye
hazrlkl olmalydlar. Erechtheion'un inaatnda alm
Atinal olmayan beceri sahibi kiiler kle olarak kaydedilmi-
lerdi; fakat bunlar ucuz igc olarak deil becerileri iin sa-
tn alnm klelerdi. Ancak, Antik Yunan yaplarna kleli-
e dayal bir ekonominin rnleri dolayisiyle klelie bam-
l olduklar eklinde bakmak yanltr.
Fotoraf 9: 'Concord' Tapna, Akragas.

I UN AN MMARLII
Antik Yunan mimarlar ve sanatkarlarnn becerileri M..

VI. yzyl boyunca gelimiti ve alma dzenlerinde baz
esneklikler vard. rnein yle sanlmaktadr ki, Delphi'de
M.. 525 civarlarnda yerel sanatkarlar yresel tatan, ze-
rine Siphnos Adas halknn hazinesinin ina edildii yap
kaidesini yapmlard ve daha nce de bahsedildii gibi ze-
rindeki mermer yapy ina etmek iin Delphi'ye Naksos ve
Paros adalarndan ustalar getirilmi olmalyd. Bununla bir-
likte, arkaik dnem ve sonrasnda ou mimar yerleik ve
her ne kadar ou sanatkar genellikle tek bir ehirle snrl
tutulmam olsa da ou kez tanmlanm bir alan iinde ye-
terince i oluyordu. Sonu olarak, yerel mimari dzenler,
yerel deneyim dier blgelerden etkilenmedii ve yerel ta-
sarm kendi sre ve yntemlerini yresel olarak temin edi-
lebilen malzemenin gereklerine uyarlanabildii iin gelir
meyi srdrd. M.. VI. yzylda rnein, Sicilya'da belir-
gin ekilde ayr bir Dor tapnak slubu vard. Peloponnes'de-
ki* farkl yaplar arasnda da bir balant vardr - Argos ve
komu blgelerdeki tm bir tapnaklar dizisi belirli baz or-
tak zellikleri paylamaktadrlar. Sisam Adas, Efes ve Mi-
let'in M.. VI. yzyldaki on dzenleri ayrntlarda Sakz
Adas'ndakinden ve ayn dnemlerde tm de Siklat Ada-
larndaki on Dzeni'nden farkllklar gsterirler. Konuya
yabanc olanlar iin tm Antik Yunan tapnaklar birbirine
benzer. Gerekte, yerleik gelenek ve biimler iinde geni
bir maharetli eitlemeler dizisi mmkndr ve bu da An-
tik Yunan mimarlnn byleyici yannn bir blmn
oluturmaktadr.
* Mora Yarmadas. .N.

3. BLM
Klasik Dnem Tapnaklar
F o t o r a f 10: A p h a i a T a p n a , E i n
Aphaia Tapna
Ein Adas'nn kuzey-dou ucundaki Aphaia Tapna -Ar-
temis'in yerel bir edeeri- Arkaik dnemden M.. V. yzy-
ln btnyle Klasik slubuna geii temsil etmektedir. Ol-
duka ar bir ekilde restore edilmi olan mevcut yap, M..
V. yzyl balarnda yaplp M.. 500 civarlarnda bir yangn-
la tahrip olmu daha kk bir tapnan yerine ina edil-
miti. Daha nceki yapnn sadece n stunlu giriinde s-
tunlar bulunurken, yeni tapnak daha byk ve etkileyiciydi
ve stunlarla evrelenmiti. Her ne kadar kesin ina tarihi
belirsizse de son kazlarda inaat zamanndan kalma ta par-
alaryla birlikte M.. V. yzyln ilk on yllarna ait anak
mlek de bulunmutur. Tapnan bitmi halinde merak
uyandran zelliklerinden birisi olan gen alnlklarndaki
her biri ayn konuyu, Truvallar'a kar Yunanllar' tasvir
eden bir dizi heykel slp olarak farkllklar gstermektedir:
YUNAN MIMARLII
metre
izim 11: Aphaia Tapna'nn plan, Ein.
Bat cephesindekiler M.. VI. yzyln Arkaik slubuyla ilin-

tili iken, daha nem arzeden dou alnlndakiler yaklak
Pers mparatoru Kserkses'in Yunanistan' istila ettii dne-
me ait erken Klasik slpa yakn durmaktadrlar. Belirgin
ekilde tapnaktan karlm ve kutsal alanda ayr bir dzen-
de yerletirilmi Arkaik slplu baka bir alnlk heykeli par-
alar (ba ksmlar) dizisinin bulunmas ii daha da karma-
k hale getirmitir. Tm bu kronolojik delilleri uzlatrmak
olduka zordur. Mamafih, tapnaktaki almalarn (tasar-
mnn tarihlendirilmesini kesinletiren), inaat tamamlan-
madan nce Pers Savalar'na doru baz kesintilere ura-
m olmasna ramen nceki yapnn, tahribinden hemen
sonra balad anlalmaktadr.
Tapnan Boyut ve Platformu

Tapnak, M.. VI. yzyl sonlarnda Yunanistan anakara-
snda Dor Dzeni tapnaklar iin olaan ekilde ortaya k-
m bir biim olan basamakl bir zemin zerinde yksel-
mektedir. Gerekte heykeller hari, basamaklar ve tapna-
n tm st yaps her ne kadar yaplarn bir ounda daha
nitelikli bir malzeme izlenimi yaratmak iin ince, sert bir s-
KLASK D N E M 1 APINAKLARI
va ile kaplanm olsa da kiretandand. Yapnn d boyut-

lar -en st basaman, yani stun sekisinin d kenarlarn-
dan llen-13,77 x 28,815 metredir ve zellikle byk de-
ildir; Atina'daki Hephaistos Tapna'nn 13,708 x 31,769
m. olan boyutlaryla benzer ancak, 30,88 x 69,503 metre bo-
yutlara sahip olan Parthenon'dan belirgin ekilde kktr.
Stun sekisi zerine enine alt ve boyuna da 12 stun yerle-
tirilmitir. Dolaysyle, en/boy oran 1/2 civarndadr. Dier
Dor Dzeni tapnaklarla karlatrldnda Aphaia'nn eni-
ne gre nisbeten ksa olduu grlr. Platforma, Mora Ya-
rmadas'ndaki dier Dor Dzeni tapnaklarda da olduu gi-
bi (tabann geleneksel olarak basamakl yaplmasnn pra-
tik kullanmlar iin ar yksek basamaklar ortaya kard
Olympia'daki Zeus Tapna gibi bir rampayla yaklalr).
Rampalar, zellikle trenler srasnda tapnak platformuna
kolay ve dingin bir eriim salyorlard.
Stunlar Arasndaki Mesafe

Stunlarn ou yekpare gvdelidir ve Aphaia, Antik Yu-
nanistan'da stunlar bu M.. VI. yzyl yntemiyle ina edil-
mi son nemli tapnaktr. Srad bir ekilde kuzey cephe-
sinin dou ucundaki stun muhtemelen inaattaki bir ge-
cikmenin delili olarak yeni yntemle tamburlardan retil-
mitir. Stunlar, 5,272 m. boyundadr ve ounun ap 0,989
m. ile bir metreden ksadr. Stunlar arasndaki mesafe (s-
tunun merkezinden yanndaki stunun merkezine olan me-
safe olarak llmtr) cephede 2,618 m. ancak, yanlarda
2,56 metredir. M.. VI. yzylda, cephede ve kanatlarda fark-
l stun mesafeleri nadir rastlanan bir durum deildi: Ko-
rent'deki Apollon Tapna da 4,028 ve 3,744 metrelik s-
tun mesafelerine sahipti. M.. V. yzylda bu fark azalmt.
Atina'daki Hephaistos Tapna 2,583 ve 2,581 metrelik s-
tun aralklarna sahipken, Parthenon'da bu mesafeler 4,2965
ve 4,2915 metreydi. Ancak, bu tapnaklar genilikleriyle k-
yaslandklarnda daha uzundular. Aphaia'da yanlardaki s-
nrl stun mesafesi ksmen, tapnan boyutunu ksa tutma
isteinin gerekli kld bir zmd. Stun gvdesinin yk-
seklii, yine bir M.. VI. yzyl zevkinin miras olarak kendi-
YUNAN M M A R U C I
sini bir para ar gsteren, en dar apndan 5lA kez daha

byk bir orana (bu, Hephaistos'da 5%'dr) ve dolaysyla
ayn mirasn bir paras olarak, grece ar stun balklar
ile geni, basamakl ekilde ykselen stun bal anakla-
rna (echinus) sahipti.
Triglif Sorunu
Herhangi bir boyuttaki tm Dor Dzeni tapnaklar gibi,
Aphaia da her bir frizin bir triglif ile bitmesi gerektii kura-
lndan kaynaklanan ve kelerde ise, bu kuraln yine triglif-
lerin her zaman dorudan stunun ya da aradaki boluun
merkezinde yer almas gerektii kuralyla elitii sorunlara
sahiptir. Kesin ve ak bir kural olarak, Dor Dzeni tapnak-
larnn bataban ve frizlerinin her birinin ykseklii, stu-
nun ap ile stun balnn zerindeki dz tablann geni-
liine eit olmak zorundayd. Trigliflerin kareden ziyade dik-
drtgen olma zorunluluklarndan dolay genilikleri de dik-
kati ekecek lde eninden az ve dolaysyla dz tablann
geniliinden de ksayd. Son triglifn d kenar eer son s-
tunun ortasna yerletirilseydi, dz tablann (abaks) d ke-
narndan belirli bir mesafeye konulmu olacak ve eer by-
le idiyse, (ilk kuralmzdan hareketle) frizin kenar ile stun
ve balnn da biti noktasndan belirgin ekilde ne k-
mas gerekecekti (bkz. izim 14). Bu irkin olarak grlm
ve stun pervaznn kenarnn son triglifiyle birlikte iyicene
yaklatrlmas yoluyla daha iyi bir denge yakalanmtr. By-
lelikle stun pervaznn kenar da dz tablann d kesine
olduka iyi bir ekilde oturmutur. Fakat bu da, son stunun
zerine denk gelen triglif, stun merkezinden uzaklatr-
maktadr. Bundan dolay, Antik Yunan mimarlar, tapnaa
daha tatmin edici bir grnm vermek iin merkezilik ku-
raln ihlal etmenin gerekliliini kabul etmek zorunda kal-
mlardr. Bu zm baka sorunlar yaratmtr. Eer bir son-
raki triglif de merkezilik kuralna uysayd, keye gelen trig-
lifle kendisi arasnda olaand geni bir mesafe ortaya -
kacak ve boluu doldurmak iin kullanlan metop da kare-
den ok dikdrtgen olacak. Burada daha fazla dzeltme
gerekecekti. Sonraki triglif kuraldaki bozulmay azaltmak
KLASIK D N E M TAPINAKLARI
iin darya doru itildii gibi, ayn nedenle, ke stunu da

hafife daha kaim yaplarak, ieriye doru, komularnn ya-
knna telenmitir (Aphaia'da ke stununun ap 1.01
metredir ve komularyla arasndaki mesafe 2,40 metreye in-
dirilmitir) .
llerle yaplan bu hokkabazlk, mimarn, zemin zerin-
deki stunlar iin kullanlabilir alann llmesi yoluyla, de-
neyimleri sonucu elde ettii bir baaryd. Antik Yunan arit-
metiinin snrl imkanlaryla (ne ondalk say sembollerine,
ne de kesirlerle ilgili tam bir bilgiye sahiptiler) bunu lek-
li bir izim zerinde baarmak ok karmak bir hesaplama-
y gerektirmekteydi. Antik Yunan mimarisindeki pratik ei-
tim ve deneyim ihtiyac hi bir yerde bylesine aka orta-
ya konulmamtr. Sonraki mimarlar, zellikle de daha fark-
l olan on Dzeni gelenei iinde alm olanlar Dor D-
zeni'ne bir mimari slp olarak umutsuzcasna kusurlu ve
bu sebepten dolay tapnaklar iin uygun olmad eklinde
bakmlardr.
Aphaia Tapna 'nn Kutsal Odas (sela)

AphaiaTapna'nn kutsal odas, stunlar tamamlandk-
tan sonra ina edilmi olduu gibi, geleneksel Dor Dzeni'ne
de iyi bir rnek oluturur. Yan duvarlar, n cephenin ikinci
ve beinci stunlaryla ayn hizada fakat duvarlarn bitim nok-
talar yan stunlarla ilikisiz bir konumdadr. Yapnn dou
ucunda olduka olduka derin bir stunlu giri vard. Ante
(yan duvarlarn ssl biti noktalar) arasnda ki Dor Dze-
ni stun yer alyordu ve bunlarn zerinde, antadan antaya
uzanan Dor Dzeni bir stun pervaz (saaklk) bulunuyor-
du. Kutsal oda tpk bir kilisede olduu gibi i stunlarla yan
galeriler ve bir orta koridora blnmt. Bu stunlar g-
nmze ulaabilmi ve baz modern ilavelerin yardmyla ye-
niden dikilmitir. Bu tr bir i mekn ayrmna sahip bir
ok Dor Dzeni tapnakta olduu gibi -hepsinde deil- i s-
tunlar iki katl olarak dzenlenmilerdi: Stunlarn alt sra-
s, zerine dorudan daha kk boyda bir st stun dizisi-
nin yerletirildii basit bir bataban tayordu. Bu sistem iki
amaca hizmet ediyordu. Kutsal odann tavannn, ar b-
yk stunlara ihtiya olmakszn makul bir seviyede tutulma-

sna imkan verirken, (d stunlarla ayn ebatta ya da daha
geni stunlar i meknda ok fazla yer tutacakt) yan gale-
rilerin de ortadaki batabanla tanabilmesine olanak sal-
yordu. Bu yntem, Aphaiada kesinlikle uygulanm olmas-
na karn -zira, ilerine ahap kirilerin yerletirildii yuvala-
rn izleri durmaktadr- yapnn ilk zgn halinin paras ol-
mak yerine sonradan da dnlm olabilir. Kutsal odann
batsnda, doudakine benzer ama onun kadar derin olma-
yan bir dier stunlu giri yer alr. inde kutsal odaya a-
lan bir kap bulunmadndan genellikle dekoratif amal ve
aldatc olan bu stunlu giri evresi stunlarla evrili Dor
Dzeni tapnaklarn olaan zelliklerindendir (ama evresi
stunlu olmayanlarn deil). Mamafih, Aphaia'da sonradan
kutsal odaya alan bir kap eklenmiti ve duvar bloklarnn
birleme noktalarndan istifade etmek iin kap ana eksenin
dna almt. Bu deiikliin sebebi ve muhtemelen bir i
galerinin ilave edilmesi, cephedeki stunlarn arasn kapa-
tan madeni zgaralarn ak izleriyle vurgulanmt. Tapnak-
lar, her zaman tanrlara sunulan deerli armaanlarn sak-
land yerlerdi (Parthenon'da saklanan eyalarn bir ksm
Fotoraf 12: Olympia'daki Zeus Tapma harabelerinin grnm.

kaytlar elimizde mevcuttur ve bu kaytlarda ok miktarda

altn ve gm eya olduu grlmektedir). Ein bamsz
ehir devleti Atina egemenliine girinceye kadar varlkl bir
topluluktu ve Aphaia da bundan payna deni alyordu. Ta-
pnan geleneksel kapal alan bu eyalar depolamak iin
ok kkt ve ilave bir meknn daha bu ie ayrlmas ge-
rekiyordu. Klt imgesinin ne tr bir biime sahip olduu ko-
nusunda herhangi bir fikire sahip deiliz. gen alnlktaki
heykellere ilave olarak metoplann zerinde de kabartma ss-
lemeler bulunabilir fakat d saak pervaznda byle bir ss
olmamas gerekir. Olympia'da olduu gibi sslemeler muh-
temelen i oylumlarn pervazlaryla snrl kalm olmaldr.
Ayrca renkli svadan sslemeler de olabilir. Bunun kantla-
r, iki bin be yz yl boyunca eidi hava koullarna maruz
kalm olan sonraki tapnaktan ziyade, bir yetmi yl kadar
ak havada harabe haline gelip, topraa karm ilk tapna-
n paralarnda daha belirgindir.
Olympia'daki Zens Tapna

Olympia'daki Zeus Tapna her trl deerlendirmeyle
belli bal Antik Yunan tapnaklarndan biridir. Bu yap hak-
knda sadece hatr saylr miktarda kalntya sahip olmakla
kalmayp, -yap, tmyle harabe halinde bile hala etkileyici-
dir- Antik Yunanl seyyah ve corafyac Pausanias tarafndan
yaplm ayrntl bir betimlemesine de sahibiz. Pausanias,
Olympia'y, tapnan halihazrda yaklak alt yz yanda
olduu ve phesiz bu sre zarfnda geni apl onarmlar
geirdii M.S. II. yzylda ziyaret eder. Bize mimarnn Elis-
li Libon olduundan szeder. Mimar hakknda bunun dn-
da bakaca da bir bilgi yoktur. Tapnan ina gerekesi, M..
470'lerin sonlarna doru, nceleri Pisa adl kk, bam-
sz bir ehirin paras olan Olympia blgesini de iine alarak
genileyen birleik Elis ehir devletinin kurulmas ve geni-
lemesiydi. Tapnak, Elis'in Pisa'y yamalamas sonucu elde
edilen ganimetle ina edilmi ve muhtemelen Tanagra'da
Atinallarn yenilgisini kutlamak amacyla Spartallar'n ta-
pnaa altn bir kalkan taktklar M.. 458-457 yllarnda ta-
mamlanmt. Pausanias'n anlattklar -ki, bir ok adan ha-
tali olabilir- muhtemelen ziyareti srasnda Olympia'da -

rendii ve vatansever Elisliler tarafndan arptlm bilgile-
re dayanmaktadr. Tapnan byk nem tad grlmek-
tedir ve heykel sslemelerin anlam tmyle yerel bir poli-
tik olaydan fazlasna iaret etmektedir. Nihayet, Olympia, Yu-
nanistan anakarasndaki tm Antik Yunan kentleri, - zellik-
le de emekleri ile yaptklar tapnan kutsal odasnn giri-
lerindeki her iki oylumun drtgen panolar zerine resme-
dilmi olan Herakles'in soyundan gelenlerce bir zamanlar
ynetilmi olan (Sparta'nn ise, hala bu soydan gelenlerce
ynetildii) Dor Peloponnesi* ile batdaki kolonileri - iin
anlama sahip en nemli iki kutsal yerden biriydi - dieri de
Delphi. Dou cephesindeki gen alnlkta canlandrlan ve
Olimpiyat oyunlarnn efsanevi ncl olan Pelops ile Oino-
maos arasndaki sava arabas yar Peloponnes'e ilikin bir
balama sahipti. Bat cephesindeki gen alnlkta ise, The-
seus'un yardm ettii Lepitler ile Kentaurlar" arasndaki sa-
va resmedilmiti ki, bu olayn da Atina ile belirgin bir ba-
lants vard. Bu sahnenin, Cimon'un, Theseus'un kalntla-
r olduuna inand kemikleri yeniden gmdrd sra-
larda Atina Agoras'ndaki kutsal yerin duvarlarna da resme-
dilmi olmas dikkat ekicidir. Sembolik olarak, Yunanllar
ile irkin Kentaurlar arasndaki sava, Yunan kentleriyle Pers-
li barbarlar arasndaki mcadeleyi anlatyordu. Pausanias
her neye inanrsa inansn, bylesine byk bir tapnak, by-
lesine bir yerde ve bylesine bir zamanda Sparta ve mtte-
fiklerinin, Persler'den kurtard iin Zeus'a bir minnet ve
kran armaan olmaldr.
Boyutlar, Stunlar, Heykeller

lk yapldnda tapnak Yunanistan anakarasndakilerin
en byyd. 27,64 x 64,12 metre boyutlarnda devasa bir
basamakl platform zerinde ykseliyordu. Elbette, basa-
maklar pratik kullanm iin fazlasyla geniti ve Ein'de ol-
duu gibi platforma asl yaklam bir rampa yoluylayd. Bu
platformun zerinde altya on adet yekpare Dorik stun
ykseliyordu; cephe ve yanlardaki stunlar arasndaki mesa-
fe kabaca aynyd ve en-boy oran M.. V yzyl normlarna
* Mora Yarmadas
** Gvdesinin st insan, alt at olay mitolojik canllar. .N.
K L A S I K D N E M TAPINAKLARI
daha uygun den 1:2,316 idi. Stunlar, 10,43 metre boyun-

da ve tabanda 2,21 metre apa ya da l:4,75'lik bir orana sa-
hipti. Dolaysyla, Aphaia'nn stunlarndan daha kaln ve
tknazdlar ve daha eski moda bir grnme sahiptiler. Bu-
nun nedeni phesiz, tapnan ina edildii dk kalitede-
ki ve iinde deniz kabuklan olan tat. Aphaia'da kullanlm
olan trden kaliteli kireta Olympia'da doal olarak bulun-
mad gibi, herhangi bir yerden tama maliyeti de, kulla-
nmn engelleyici olarak grlm ve bundan dolay da ta-
pnan grnne tan kt kalitesi nedeniyle eki dzen
verilmi olunmaldr. Saaklk da ayn ekilde, stunlarn yak-
lak yar yksekliinde ar bir ktleye sahipti. atnn al-
tnda kesintisiz bir biimde uzanan oluklar bu ktlesellii
daha da vurgulamaya yaryor olmalyd. Her ne kadar arka-
daki artmal oylumdan ieriye alan bir kap olmasa da
kutsal oda, Aphaia'da olduu gibi dzenlenmi ve bu byk-
lkte bir tapnakta aty tamak iin gerekli olan stunlar-
la blnmt. Paros mermerinden muhteem alnlk hey-
kelleri cephedeki ilk odak noktasyd ve dikkatleri mimari
tasarmn yetersizliklerinden baka yne ekiyor olmalyd.
D metoplar Aphaia'da olduu gibi sade bir ekilde brakl-
mt (daha sonra, M.. 146'da Yunanistan'n Romallar ta-
izim 13: Olympia'daki Zeus Tapna'nn restitsyon izimi.

rafndan nihai fethini takiben Romal general Mummius'un

ele geirdii kalkanlarla sslenmiti). Heykellerle bezenmi
metoplar kutsal odann girilerindeki oylumlarn zerinde
olanlard. Pausanias tarafndan ayrntl olarak betimlenmi
olan altn ve fldiinden yaplm oturan Zeus klt Pheidi-
as'n bayapt ve dnyann yedi harikasndan birisiydi. Bu,
Pheidias'n M.. 430'lara tarihlenen son eseriydi ve Ati-
na'dan srgne yollandktan sonra yapmt. n ksmen,
geni bir tapnan iine yerletirilmi olmasna ramen l-
ei aan boyutlarndan kaynaklanyordu. Aka belliydiki,
eer Zeus oturduu tahtdan ayaa kalkabilseydi, ba aty
Dzeni'nin karlatrmal izimi.

delip dar kacakt. Fakat bu, zgn yahut ilk bata niyet-
lenilen heykel gibi gzkmemektedir. Bir para, Pheidias'n
Atina, Parthenon'daki bir dier byk antn gemek ama-
cyla daha sonra yaratlm gibi durmaktadr.
Pentelikos Mermeri
M.. V. yzyln sonlarna doru Atinallar Attika blgesi-
nin dousunda, Pentelikos dandaki ta ocaklarn iletme-
ye balarlar. Buradan, Paros mermeri kadar iyi ve saf beyaz-
lkta olmasa da hem mimari hem de heykel iin tamamiyle
uygun olan iyi kalitede ta elde edilmeye balanr. Pentelikos
mermerinden metoplar, geleneksel ya da 'eski' tr bir tap-
nak olan Akropol'deki Athena Tapna'nn M.. 525'deki
son rekonstriiksiyonunda kullanlr. M.. 490'da Perslerin
Maraton'da yenilgiye uratlmasnn ardndan Atinallar, muh-
temelen bir tr kran ifadesi olarak Pentelikos mermerin-
den olduka ykl bir inaat program zerinde almaya bar
larlar. Bunlarn arasnda tek tamamlanabilen Delphi'deki ta-
pnak benzeri kk hazineydi (bkz. Blm 5). almalar
Atina'da yeni debdebeli bir ehir kaps, Akropol'de bir propy-
lon ve devasa bir tapnak inaatyla balamt. Sonuncusu ks-
men Akropol'n gney taraf boyunca ina edilmi byk plat-
formlar zerinde ykselecek ve dolaysyle 'eski' tapnan ya-
nbanda yer alacakt. Ancak, Persler'in M.. 480'deki geri
dnleri zerine bu yaplarn hibiri tamamlanamad gibi
halihazrda yaplm olanlar da yangnla tahrip olur.
Parthenon
Pers savalarnn ardndan Atina ve Sparta'nn yollar ayr-
lr ve M.. 451 civarlarnda bu kez Yunanistan'n liderlii
iin meydan okuyan Atina, Pers zaferini kutlamak iin oldu-
u kadar kenti talandrmak ve statsne uygun bir mimari
ihtiama sahip olmak amacyla da yeni tapnaklar ina etme-
leri gerektii sonucuna varr. Bunlardan da nemlisi Athe-
na iin ehire hakim byk bir tapnak ina etmek amacyla
Akropol plannn gzden geirilmesi olur - Yunan bakenti-
nin ada betonarme yayhmndan ziyade deeri XIX. yz-
yl fotoraflarndan daha kolay anlalabilecek bir durum.
Fotoraf 15: Ardettos'dan Akropol'n Stillman tarafndan 1869'da

ekilmi fotoraf. Fotoraf Akropol ve Parthenon'un XIX. yzyln
pek gelikin olmayan kentine tpk Antik ehirde olduu gibi nasl
hakim olduunu gstermektedir.
Akas niyet, Yunanistan'n en muhteem tapnan ina

ederek Olympia'daki Zeus tapnan glgede brakmakt.
Gneydeki derin temellerin yerine yenilerini yapmann ma-
liyeti yksek olacandan Marathon Tapna'nn temelleri
balang noktas olarak seilir. Fakat, Akropol kayasnn da-
ha yksek olduu ve derin temellerin gerekmedii kuzey ta-
rafnda tapnak geniletilir. Balangtaki niyet eninin 23,533
metre olmasdr ama 30,88 metreye karlr. Bylece Olym-
pia'daki Zeus Tapna'ndan daha geni olacaktr. Ancak bo-
yu fazla bytlemez - 66,94 metrelik zgn boy artc bi-
imde altya on alt, stunlu dar ve uzun bir yap ortaya -
karr. lave bir stun daha san 69,503 metrelik yeni boyla
yanlardaki stun says on yediye karken cephedeki stun
adedi de artk l'e 2 V en-boy oranna sahip olan alt yerine
sekiz olur -4:9'un edeeri- bu da, mimar tarafndan d-
nlerek seilmi olan ve yapnn dier orantlarnda da tek-
rar eden matematiksel adan 'anlaml' 22'ye 32 orandr.
Tapnak nclleri gibi btnyle mermerden yaplmt -
kiremitler bile csseli, ar mermer dilimlerindendi. Plat-
form geleneksel olarak basamaklyd ve eriimi kolayla-
trmak amacyla her kenarn ortasnda ift basamak konul-
metre
izim 16: Parthenon'un plan.
mutu. Rampa yaplmamt. Stunlar, Atina'daki ada

Hephaistos Tapna'nn stunlarndan daha ince buna kar-
n, Aphaia'nn stunlarndan pek de fazla ince deildi ama,
Olympia'dakilerden ok daha narindi ve aplar ykseklik-
lerinin 51/2'si oranndayd. Bu byklkteki bir tapnak iin
bir para hantal bir oran uygun grlm olabilecei gibi,
bu oranlar aslnda Maraton Tapna iin hazrlanm olan
malzemelerin kullanmndan da kaynaklanabilir. Ke trig-
lif sorunu burada, sadece ke stununun deil fakat kom-
ularnn da dzenlenmesiyle biraz daha azaltlmtr. Kut-
sal odann olaan d bir durumu vardr ve iki blmden
olumaktadr. Douya bakan byk odada Pheidias'n altn
ve fildiinden yapt heykel varken, batya bakan ve muhte-
melen hazine deposu olarak kullanlan oda daha kk ve
kare eklindedir. teki destek stunlarna ramen at ka-
laslar Atina'da bulunabilenin en by olan 12 metre bo-
yundayd. Douya bakan kutsal odada dipteki duvarn nn-
den ve heykelin arkasndan dolanan bir balant ksmyla
birlikte Aphaia'da olduu gibi iki katl Dorik i stunlar var-
d. Bat odasnda Dorik stunlardan daha ince olduklarn-
dan imekn ar lde zorlamadan zeminden tavana yk-
selen drt tek on stunu bulunuyordu. Her iki odann da
nnde bir oylum yer alyordu fakat oylumun, yan duvarla-

rn aralarna yerletirilen bir ift stunla ileriye doru epey-
ce uzatlmasyla oluturulduu Aphaia'dan farkl olarak Part-
henon'da yan duvarlar ileri doru daha az uzatlm ve sa-
aklk stunlarnn sonuncusu bir ekilde yan duvarlarn n-
ne yerletirilmiti (teknik jargonda bu durumu 'in antis'den
ok 'prostil' eklinde tanmlamak daha uygundur). Cephe-
nin sekiz stun geniliinde olmasndan dolay, kutsal oda-
nn eni her iki n oylum da dahil gerekli olan alt stun ge-
niliindeydi. Parthenon'un mevcut koruma ve restorasyo-
nundan sorumlu mimar Manolis Korres'in son aratrmala-
r douya bakan oylumun duvarnda ykseke bir yerde ve
kutsal odaya alan kapnn her iki yannda pencereler oldu-
unu gstermitir. Bu, Antik Yunan tapnaklar iin en al-
lmadk durumdur. Kutsal odalara alan her iki kap da b-
yk boyutluydu ve geleneksel Yunan tarznda, ieri doru
alan ift kanad kaplar eklinde yaplmlard. Yap envan-
terinin bize sylediine gre, zel seilmi servi aacndan-
dlar. Btn bu kaplardan gnmze ulaabilenler, eiin
aasndaki izler, bir zamanlar metal menteelerin yer ald-
delikler ve zerinde hareket ettii oluklardan ibarettir.
Tpk dier ahap tapnak kaplarnda olduu gibi grnm
ve biimleri Makedonya mezarlarndaki mermer trdeleri-
ne baklarak canlandrlabilir. Kapnn evresi dier Dorik
yaplarda da rastlanan ekilde yine geleneksel Dorik tarzn-
da sslenmiti fakat burada duvar mermerlerine sabitlenmi
ancak bugn btnyle yol olmu bulunan zel malzemeler
de yer alyordu.
Parthenon'un Heykelleri
Parthenon sadece boyutlar ve mermerin kullanmyla s-
nrlandrlamayacak ekilde gsteriliydi. D cephesi btn
dier Antik Yunan tapnaklarndan daha fazla heykelle ss-
lenmiti. Zeus Tapna'ndan daha byk olan gen aln-
lklarn douya bakannda Athena'nn doum efsanesi bat-
ya bakannda ise, Atina'nn nderlii iin Athena ile Pose-
idon arasndaki yarmann canlandrld karmak ve son
derece emek verilmi kompozisyonlar yer alyordu. D sa-
Klasik Dnem Tapinaklari
aklktaki doksan iki metopun tm Kentaurlar'a kar La-
pitler ve Truvalllar'a kar Atinalllar' canlandran -Atinal-
lar ile Persler arasndaki sava sembolize eden muharebe
sahneleri- kabartma heykellerle donatlmt. Bu da yeterli
grlmemi olacak ki, Dorik sundurmalarn saaklklarna
geleneksel triglif ve metop frizler yerine onik tarzda srek-
li frizler konulmutu. Daha da ileri giderek bu frizler duvar-
larn st ksmlar boyunca bir utan dier uca kesintisiz bir
heykel eridi oluturacak ekilde yaygnlatrlmt. lenen
konu, her drt ylda bir Byk Panathenaia adyla Athena
iin zel bir festival kutlamas yapan Atinallar'n byk t-
ren alayyd. Douya bakan sundurmann orta ksmnn ze-
rinde friz en gsterili noktasna ulayor ve Atinal gen kz-
larca eski, geleneksel ahap Athena klt heykeline ynden
dokunmu elbisesi peplosn teslimini canlandryordu (ama
Pheidias'n artk altn ve fildiinden yaplm heykeli deil).
Mamafih tren alaynn ounluu, Sir John Boardman'n
iaret ettii gibi Maraton Sava'nda kahramanca lenleri
temsil eden 192 adet gen Atinal svariden oluuyordu. Pers-
ler'in yenilgisini kutlayan ve Zeus Tapna'n aan bir ant
olarak Parthenon, Perikles dneminde yaplm nclnn
kendi roln vurgulamasna da yardm ederek bylelikle z-
gn tapnan ina amacn da srdryor olmalyd.
Parthenon'un Grnm
On yedinci yzyldaki patlamaya ramen Parthenon'un b-
yk ksm ayakta kalmtr. Fotoraflarn ou Parthenon'u
yirminci yzyln balarnda mhendis Balanos tarafndan
restore edildikten sonra ald biimle grntler. Modern
zamanlarn evre kirlilii ve Balanos tarafndan uygun olma-
yan malzeme kullanm yapnn dengesini bozmutur ve g-
nmzde yeni bir kapsaml tamir ve glendirme program
uygulamaya konulmutur. Parthenon'un fotoraf 17'de g-
rlen on dokuzuncu yzyldaki epeyce harabe haline gelmi
durumuyla (ounlukla tula ve harla yaplm baz glen-
dirme izleri grlebilmektedir) Balanos'un verdii biim ve
mevcut restorasyon sonunda alaca grnm arasnda kar-
latrma yapmak yararl olacaktr.
YUNAN M M A R L I I
Fotoraf 17: Parthenon'un yandan grn, Stillman 1869.
Greceli tamamlanml ve zgn tasarm ve inaatnn

kalitesi Parthenon'u tasarmnn incelmilii ya da narinlii
ile iiliin en iyi takdir edilebilecei tapnak yapmaktadr.
Her ne kadar sradan bir bakla tpk herhangi bir Antik Yu-
nan tapna gibi st kapakl bir dikdrtgen kutuya benze-
se de yakndan incelendiinde bu kutunun gerekte doru-
sal hatlardan yoksun olduu grlebilir. Zemindeki her
basamakta yapnn ksa ve uzun kenarlar ile saaklklar bo-
yunca uzanan hafif bir erilik bulunmaktadr. Stunlar da
zarife ikin bir profile yahut gvdeye sahiptir buna ek ola-
rak tam dey deil ancak, hafife ie doru eimlidir. Bu
durum, her stunun en alttaki tamburunun meyil verilince-
ye kadar biimlendirilmesiyle salanm, daha sonra bu eim,
stun balnda saaklkla temas eden dzgn bir birleme
yzeyi elde edilebilmesi iin 'dzeltilmitir'. Bu incelikli ta-
sarmlarn amac 1850'lerde F.C. Penrose tarafndan ilk kez
llp incelendiklerinden bu yana ok tartlmtr. Ger-
ee en yakn aklama optik etki amacyla yapldklardr:
Dey ve yatay dorusal hatlarn yapnn, ortada bel verdii,
Fotoraf 18: Parthenon'un drtte nn grn, 1975.
ularda ise birbirlerinden uzaklat eklindeki gz yanlsa-

masnn dzeltilmesidir.
On dokuzuncu yzyln bir dier kefi de Parthenon'un
tpk dier Antik Yunan tapnaklar gibi boyanm olduu-
dur. Geri, bu yaplarda saf beyaz mermerden baka bir ey
Fotoraf 19: Parthenon'un halihazrdaki koruma ve restorasyon

programyla yeniden bir araya getirilmi olan kiremitleri.
YUNAN M M A R L I I
kullanlmad yolundaki dncenin karsnda gl bir

tepki bulunmaktadr. Gerekte, Atina'nn parlak gn al-
tnda ocaktan yeni karlm ve parlatlm Pentelikos mer-
meri alabildiine gzleri kamatryor olmalyd. Yakn za-
manlardaki aratrmalar, boyanmam ksmlara bile vernik
kullanmyla belirli bir ton verilmi olduuna iaret etmek-
tedir. Stun balar, korniler ve kimi dier ksmlar (saak-
ln triglif eridi (tainia) ve (regulae) v.b. blmleri) gibi dik-
kat ekmesi gereken yerler bugn artk Makedonya mezar-
larnn boyal cephelerinden rendiimiz ekilde parlak
krmz, mavi ve altn sars gibi renklerle boyanmt. Gn-
mzde Antik Yunan tapnaklarnn mevcut grnmleri ve
siyah-beyaz fotoraflar bu yaplarn zgn klklarna yete-
rince adil davranmamaktadrlar.
Hephaistos Tapna
Akropol'n altndaki Hephaistos Tapna Parthenon'la
karlatrldnda ok daha geleneksel durmaktadr. Hep-
haistos Tapna da Akropol yaplaryla e zamanl olarak bir
dizi tapmak inaas programnn bir paras olarak yaplm-
t ve Atina'nn Pers zaferine katkda bulunan tanrlara bir
kran ifadesi grevi de gryordu: Silah ve zrhlarn tanr-
s Hephaistos, Akharnaili Sava Tanrs Ares, Sounion'dan
Atina donanmasnn koruyucusu Poseidon ve nihayet Ram-
nuslu Nemesis gibi. Her drdnn tasarmnn da 'alameti
farikalar' (zellikle kutsal oda nndeki stunlarn sondan
nc stunla hizalanlar ve Parthenon'daki gibi kesinti-
siz olan sundurma frizinin yapnn evresinden deil de d
frizin ardna doru uzatlmas gibi) aka tmnn de tek
bir mimarn yahut tek bir 'ekol'den ardk mimarlarn ii
olduunu gstermektedir. Bu tapnak, yan metoplar The-
seus'un cretli ilerini betimlediinden sklkla Theseum ola-
rak da anlmt: Fakat, Theseus bir "kahramand' ama iyile-
rinden olmayan ve kendisine adanm bir tapna olamaya-
cak trden. Pausanias, bu tapnan Athena'yla birlikte Hep-
haistos'a adanm olduunu aka belirtmi ve her iki tan-
r da klt heykellerinde temsil edilmilerdi. Tapnak, 13,708
x 31,709 m. ve 6 x 13 stunluk daha olaan llere sahip-
tir (drdnn iinde sadece Nemesis'in boyutlar yaklak

10 x 21,42 m. ve 6 x 12 stunluk lleriyle belirgin ekilde
dierlerinden farkllar). Mkemmel derecede korunmu
durumunu sonradan kiliseye evrilmesine borlu olmas
nemlidir. Akropol' yaplarndan farkl olarak, modern
zamanlarda esasl bir tamirat grmemitir ve on dokuzuncu
yzyldaki hali mevcut grntsnden pek az farkllamak-
tadr (evresi hari). Parthenon'la karlatrldnda, oy-
mal metoplarla ssl saakl ve dou cephesi stunlar da-
ha tknaz olduundan (5 2A apnda) ve muhtemelen zel-
likle aadan, agora seviyesinden seyredilmek zere ina
edildiinden nisbeten daha ar durmaktadr.
Yapnn tamamlanmas garip bir ekilde epeyce srm gi-
bidir: Heykel sslemelerin biemi Peloponnes Savalar'nn
balamasndan nceki bir tarihe ya da daha sonrasna iaret
etmektedir. Temeller atldktan ve olaslkla d stunlar di-
kildikten sonra zgn planda deiiklikler yapldna dair
de iaretler bulunmaktadr. Kutsal oda ile nndeki mek-
nn bat tarafndaki artmak olan ile arasndaki duvar ka-
baca ina edilmi yeni temeller zerinde hafife douya kay-
drlmtr. Modelleri oluturulabilseydi Parthenon'dakiler
gibi grnecek olan i stunlar iin de ilave temeller ina
edilmitir (tapnak kiliseye dntrldnde bu stunlar,
kutsal odalar ayran duvarla birlikte kaldrlmtr). stun-
lar, at kalaslar rahatlkla duvardan duvara ulaabildikleri
iin gereksiz olduundan sadece dekoratif unsur olarak de-
erlendirilebilir. Yapnn iyi korunmu st ksmlar atnn
biimiyle ilgili ak bir kant sunmaktadr. Kutu biimli de-
senlerle sslenmi mermer tavan levhalarn tayan mermer
kiriler d stunlarn zerinde olabildiince yksee yerle-
tirilmiti (kiriler d kenarlarda levhalara temas ediyordu).
Yapnn iinde, stundan stuna uzanan kirilerle tavan ah-
aptan olmalyd. Bunlarn zerinde ortaya yerletirilmi ah-
ap dikmeler her bir blme ait mahya kirilerini tayor;
mertekler kornilerden yan duvarlarn stne yerletirilmi
kirilere uzanrken dier mertek mahya hattn takip ediyor-
du. Her mertek ifti her birisi altndakinin zerini rten ge-
ni bir flaman kiremiti srasn tayordu. Her bir sra arasn-
YUNAN MMARLII
daki balantlar da alt ksmlar oluklu bir sra mertekli kire-

mit tarafndan korunuyordu (Parthenon'un oluklar yoktu
ve at kiremitlerinin kenarlan bunun yerine 'antefikslerle'
sslenmiti).
Hephaistos 'a Benzer Tapnaklar

Geriye kalanlardan syleyebildiimiz kadaryla Ares ve Po-
seidon temelde birbirlerine benziyorlard. Poseidon, Pente-
likos mermerinden deil kalitesi daha dk olmasna ra-
men daha ucuza elde edilebilen yerel Agrilesa mermerinden
yaplmt. Mermerin ekli mavimtrak damarlarla bozulmu
ve bunlar yapnn ak havaya maruz kalmasndan tr g-
nmzde daha belirginlemitir. Bu mermerin ayn zaman-
da kolayca tozlaabilen gevrek yapsndan tr stunlarda-
ki yivoluklar daha az derin oyulduklar gibi saylar normal-
de yirmi iken onalt tane yaplmt. Daha da srad olan s-
tun gvdelerinde ya ayn nedenden ya da tasarruf sebebiyle
ikinlik* yaplmam olmasdr. Ramnus da Pentelikos mer-
merinden uzak olduu gibi bunun yerine daha uygun olan
Ayia Marina mermeri kullanlmtr. Bu tapnak, muhteme-
len Peloponnes Sava'nn balamas nedeniyle yarm bra-
klmtr ve her ne kadar kt bir biimde harap olmusa da
Agrilesa ta ocaklar, Sounion. Poseidon Tapna'nn

Fotoraf 20:
stun tamburlar oyulup, karldktan sonra terkedilmi ukurlar.
* Stn karn. .N.
styapnn ou paralar halinde gnmze ulamtr. As-

lnda yap strifetr olarak tamamlanm ve dorusu klt hey-
keli de yerletirilerek bir tapnak olarak ilev grm olma-
sna ramen hi bir zaman ince ileri tamamlanmamtr. le-
riye doru kan 'koruyucu' sathlar duvar bloklarnn ze-
rindeki etek pervaz yzeylerinin stnde braklrken, do-
u tarafndaki stnlu meknnkiler hari stunlarn tm
yivoluklar almadan kalmtr. Dolaysyla ina edenlerin ta-
pnak yaplrken gerek zerine kimi dier paralar yerleti-
rilecek olan (rnein halihazrda zerinde stunlarn yk-
seldii etek pervaznn blmleri) yahut da nihai aamada
tamamlanacak iler iin referans noktas olarak gerekli ola-
cak, kesinlikle esas nemdeki blmlerde ince ileri tamam-
ladklar grlebilmektedir (alttaki stun tamburlarnda yi-
voluklarn balanglar grlmektedir). Bu tapnak, tamam-
lanm Antik Yunan yaplarnn, kat yap ktlelerinin te-
sinde nasl tatan oyulduklar ve incelikle ilendiklerini ak-
a gstermektedir.
Ge dnem Dorik Tapnaklar

Ge dnem Dorik tapnaklar arasnda zellikle kimi zarar
grm ya da tahrip olmu nceki yaplarn yerlerine yapl-
dklarnda byk ve etkileyici olan baz yaplar yer almakta-
dr. Delphi'deki Apollon ve Nemea'daki Zeus tapnaklar-
nn (Nemea oyunlarnn geleneksel olarak kutland kutsal
yer) her ikisi de M.. IV. yzylda, M.. VI. yzyla ait n-
clleriyle ayn temeller zerinde ve esasen ayn planlara g-
re yeniden ina edilmilerdir. Arkadia'daki Tegea'da bulu-
nan ve M.. IV. yzyln nde gelen yontucularndan Sco-
pas'n eseri olan heykel sslemeleriyle nl Athena Alea Ta-
pna da M.. IV. yzylda bir dier eski tapnan yerine
gemitir. Epidauros'daki Asklepios Tapna, ncekilerin
yerine yaplmam 'yeni' tapnaklar iin bir rnek olutura-
bilmektedir. Bu yap, bugn ok kt ekilde tahrip olmu
mevcut kalntlarndan ziyade ilgili yap kitabeleri iin bir ka-
nt o l u t u r d u u n d a n dolay nemlidir. Mermerden ziyade
kaliteli Korent kiretandan iyi bir ekilde ina edilmi ve
heykellerle sslenmiti. Fakat, yap, 11,75 x 23,06 llerin-
YUNAN M M A R L I I
de kk bir boyuta sahipti ve tm evresi stunlu olmasna

karn, 6 x 1 1 adet stunu vard. Her ne kadar, Epidauros ve
Asklepios klt M.. IV. yzylda uluslararas lekte ilham
kayna olsa da Atina'nn nceki yzyldaki elde edilebilir
kaynaklaryla yaplabilir deildi. Hatta yap strktr asn-
dan gereksiz i stunlarla donatlmt. Bu stunlarn biem-
leriyle ilgili hi bir kant olmamasna karn muhtemelen
Epidauros'daki dier ge dnem tapnaklar ile Nemea ve
Tegea'daki tapnaklar gibi yeni gelimekte olan Korent D-
zeni'ndeydiler. Korent Dzeni stunlara tek bana bir r-
nek Pausanias tarafndan ktinos'a mal edilen -modern bili-
madamlar tarafndan imkansz olduu iin evrensel olarak
reddedilmi bir iddiadr- Bassae'deki Apollon Tapna'nn
on Dzeni'ndeki i meknnda yer almaktadr.
Pek az Dorik tapnak Hellenistik dneme tarihlendirilebil-
mektedir. Bu dnemde Antik Yunanistan, nceki tarihlerde
yaplm ve genellikle tamirat gren yaplarla iyicene dona-
tlmt. Yunanistan anakarasndaki mali gerileme de yeni ya-
plar iin olumlu bir etken deildi. Ancak, Makedonyallar,
Dorik gelenei benimseyerek bunu, Byk skender'in fe-
tihleriyle ihra ederler. Her ne kadar geriye pek az yeterli
kant kalm olsa da skenderiye ve Suriye'de Dorik tapnak-
lara rastlanmaktadr. En iyi korunmu ve anlalm olan
Bergama'daki Athena Polias Tapna'dr. M.. III. yzyln
ortalarna doru Bergamal hkmdar hanedan Attaloslar
tarafndan hem kendi Makedonya balantlarn (muhteme-
len sahte) yahut da kentlerinin Argoslu Dorlar tarafndan
kuruluuna ilikin kesinlikle kurgusal olan efsaneyi vurgula-
mak amacyla ina edilmitir. Bu tapnak dorusu, stunla-
rn geni aralklarla yerletirilmesinin hakkn vermektedir.
Aralklar ylesine geni tutulmutur ki, her bir ift stun iin
iki yerine triglif ve metop takmna ihtiya duyulmutur.
on Dzeni'ndeki Tapnaklar
M.. II. yzylda Bergama Kral, onyal mimar Hermoge-
nes'e, Dionisos'a adanm bir Dorik tapmak ina etmesini bu-
yurduunda Hermogenes'in bunu redederek, yerine Dou
Yunan kentlerinin yerel gelenei olan on Dzeni'ni vurgu-
lamas artc deildir. on Dzeni, M.. V. yzylda Yuna-

nistan anakarasnn Dor blgesinde grdmze eit mik-
tarda tapnak inaas deneyimi yaamamt. onya keneri
Atina'ya balyd ve art deer birikimleri vergi olarak deni-
yordu. onyallar'n koruyucu kenti olarak Atina, M.. V. yz-
yldaki onik tapnaklar da kendi ina etmiti. Akropol'deki
'eski' tapnan yerine yenisinin inaas (bkz. 5. Blm), Ak-
ropol'n giriindeki kk Nike Tapna (Dorik Dzen, ya-
pnn lei iin son derece kaba ve hantal olacakt) ve Ilis-
sus Nehri kenarndaki Artemis Agrotera Tapna gibi. Sade-
ce M.. IV. yzyl sonlarndaki siyasi ve ekonomik yenilen-
me srasnda, zellikle de Byk skender tarafndan zgr-
lklerine kavuturulmalarnn ardndandr ki bu blgede
nemli yeni onik tapnaklar ina edilmitir. Efes'teki devasa
M.. VI. yzyl tapma Artemis'in M.. 356'da bir yangn-
la tahrip olmasnn hemen ardndan zgn temeller zerin-
de yapnn yeniden inaas ii balamt. nceki tapnak 55,10
x 115,14 metre boyutlarndayd ve iki sra stunla evrelen-
miti ( 8 x 2 1 adet stun). Cephedeki stunlar arasndaki me-
safe dierlerinden daha geniti ve 8,62 metre ile Antik Yunan
mimarisinde bilinen en geni bataban bloklarna sahipti.
Mermerden yaplmt. Kutsal oda tek bir kirile amak iin
ok geni olmasna karn henz i stunlara ilikin herhan-
gi bir ize rastlanmamtr. Muhtemelen ats yoktu. Tapnak
su basknlarna ak alak bir zeminde ina edilmiti. Sonra-
dan yerine yaplanda bu durumdan saknmak iin ykseke
bir platform ina edilmiti ancak bunun dnda ncekinin
benzeriydi - cephedeki ilave bir stun sras hari.
Priene'deki Athena Tapna

onik tapnaklardan ikisi daha zgndrler. Bunlardan Pri-
ene'deki Athena Polias Tapna, Mozole'de* de alm mi-
marlardan olan Pytheos'un eseriydi. Efes'le karlatrld-
nda 19,53 x 37,13 metre ve 6 x 13 stun llerinde m-
tevazi bir yapyd. Kutsal oda duvar heykellerle ssl ve yek-
pare kaset demeli tavana sahip stunlara yakn yerletiril-
miti - daha nce Pytheos tarafndan Mozole'de kullanlm
bir dzenleme. Kutsal odann arkasnda onik tapnaklar iin
* Halikarnassos'daki (Bodrum) Karya Kral Mozolos iin yaptrlan ant-kabir .N.
YUNAN MMARLII
allmam olan ve Yunan anakarasnn Dorik etkisine ia-

ret eden fazla derin olmayan bir sahte aklk yer alyordu.
onik Dzen biemi her eye karn geleneklere dayanmak-
tadr. Stunlar, geleneksel doulu ya da Asya tarznda ss-
lenmi kaidelere sahipti ve saaklkta diikler bulunuyordu
ancak yontularla bezeli srekli bir friz yaplmamt. Tap-
nak, M.. 334'de Byk skender, Pers mparatorluu'nu
metre
izim 21: Artemis Tapna'nn dzeni, Magnesia

f e t i h s e f e r i iin P r i e n e ' d e n g e t i i s r a d a k e n d i s i n e a d a n m a k
iin yeterince t a m a m l a n m d u r u m d a y d .
Hermogenes'in Bayapt
Byk Menderes Nehri yaknlarndaki Magnesia'da Arte-
mis'e adanm olan dier tapnak muhtemelen M.. II. yz-
yl ortalarna ait daha ge bir tarihlidir ve Hermogenes'in ba-
yaptdr. Bu tapnak da, hakknda pek az ey bilinen ve Her-
mogenes'in yerine yaptn etkileyip etkilemedii konusun-
da herhangi bir ey syleyemeyeceimiz bir M.. VI. yzyl
tapnann yerini almtr. Yap, iki zelliinden dolay il-
gintir. Hermogenes yapda sahte-difter* biemi yeniden gz-
den geirmi ve ift sra d stun ina etmek iin yeterince
yer olmasna karn sadece d kenardaki stun dizisi yapl-
mtr. onik Dzen, karmak tasarm kuramlar, oranlar ve
stunlarn yerletirilmesiyle ilgili bilgilerini Hermogenes'in
gnmzde kayp olan kitabndan edinmi olan Romal mi-
mar ve mhendis Vitruvius bu sistemin mucidi olarak Her-
mogenes'i gstermektedir. Mamafih, halihazrda M.. VI.
yzylda da bilinen bir yntemi yeniden deerlendirmi ol-
mas daha akla yakn durmaktadr. Dier bir ilgin zellik de
yapda en azndan onik Dzen'in sonralar Romallar'n mi-
ras aldklar nihai ve standartlam bir rneini bulmamz-
dr. Burada, Antik Dou Yunanistan'da bile stunlarn (Mag-
nesia'daki nceki Artemis Tapna'ndan farkl olarak) ka-
ideleri Asya'dan ok Atina tipindeydi ve (Hermogenes'in ala-
meti farikalarndan biri olarak) saakln ifte silme zerin-
de, dilemeli bir frizle birletirilmi ve geri bir para zevksiz
bir ta oymaclyla yaplm kabartma yontularla bezeli s-
rekli bir frizi vard. Yunanl corafyac Strabon her ne kadar
yap yeterince etkileyi bir grnme sahip idiyse de biraz a-
rtc bir ekilde bunun onik tapnaklarn en gzeli olduu-
nu ifade eder. Yapnn tarihi Hellenistik dnemin sonlardr.
Her ne kadar Antik Yunanl mimarlar bu sralarda Korent
Dzeni tapnaklarla ilgili denemelere girimi olsalar da (Ati-
na'daki Zeus, Kilikya Olba'daki Zeus gibi) artk Roma'ya ait
olacak bir gelecek on Dzeni'nde yatyordu.
* Difler, difteros: ift sral stun dizisi.

YUNAN M M A R L I I
4. BLM
Dier Yap Trleri
Antik Yunan kentleri gerek mimarlk eserleri olarak g-

rlebilecek tm bir din d yahut yardmc yaplar toplulu-
una sadece belirli bir lde sahipti. Hal byleyken, biim
ve ilev olarak tapnaklardan belirgin biimde farkllaan di-
er yaplar ina edildiinde bile tapnaklar iin gelitirilmi
mimari ilke ve yntemler kullanlyordu. Bu da demektir ki,
bu yaplar da bir ekilde tapnak mimarisine bamlydlar
ve ancak ayn, tek sistemin paras olarak anlalabilirler.
Maliyet Sorunu
Bu yaplarda maliyet ve temin edilebilirlie baml olarak
geni bir malzeme tr kullanlmtr. Yap maliyetleri ina
srecini olduu kadar malzemelerin tanmasn da ierdi-
inden yerel olarak iyi malzeme temin etme imkan oldu-
unda maliyeti ounlukla kt malzemeden pek de fazla
olmuyordu. Fakat bu da sk rastlanan bir durum deildi. Ati-
na bile daha yararl yaplarnda Pentelikos mermeri kullan-
mama. Pire'nin kireta kaliteli ve daha eriilebilirdi; bun-
dan dolay da yaygn ekilde kullanlma. Dier bir maliyet
kalemi de tan hazrlanmas yani, belirli bir boyuta gre bi-
imlendirilmesi ve talarn bir araya getirilmesi ile birbirle-
rine uydurulmasyd. Kire tann daha yumuak biimleri
(poros ta) daha kolaylkla biimlendiriliyordu: Hazrlanma-
lar iin daha az i sresi gerektiinden paradan da tasarruf
edilmi oluyor ve yine daha az incelikli ie msamaha gste-
rilebiliyordu. Poros tandan olduka saygn yaplar ina edi-
lebiliyordu ve eer daha dk kalitede ta kullanlmak zo-
runda kalnan tapnaklarda olduu gibi daha yksek kalite-
de bir d grn gerektiinde ise, bu yalanc mermer sva-
s ilave edilerek zlyordu. Tm malzemelerin en ucuzu
tulayd: Yunanistan'daki genel aa azl piirilmi toprak
frnlarnn altrlmasn pahal hale getirdiinden bu da
piirilmemi kerpi tulayd, piirilmi toprak da sadece da-
yanklln elzem olduu at kiremiti ve dier (ounluk-
D I E R YAPI T R L E R I
L seslemeye ynelik) rt amal yerlerde kullanlyordu.

nc malzeme at keresteleriydi. Parthenon gibi tapnak-
larda byk boyutlu kerestelere ihtiya vard ve Hephaistos
gibi daha normal llerdeki tapnaklarn daha mtevazi ki-
rilerinin bile ithal edilmesi gerekmiti ve bu da pahalya ge-
liyordu. Dier yaplardaki boyut snrlamalar mamafih da-
ha zorluydu. Geni at aklklarna sahip kamu yaplarnn
da sabit bir ekilde maliyetleri yksekti.
Dolaysyla dini yaplara kar kamusal yap mimarisinin ge-
limesi de daha yava olmutu. Byk skender'in fetihleriy-
le Pers imparatorluu'nun kaynaklarnn ele geirilmesi son-
rasndadrki Yunan kentleri tapnaklarn dnda esasl l-
de yaplar yapmaya balamt. Byleyken bile, bir ok ken-
tin bu tr yaplar iin Helen krallarnn balarna dayan-
malar dikkate deerdir ve kraliyet cmertliine mazhar ola-
mayan topluluklar genellikle mimari adan fakirlemeyi sr-
drmlerdir.
Stun Dizileri ve Avlular

Bu tr yaplara iki mimari dzenleme egemendir: Stun
dizileri ve avlu. Uzatlm stun dizileri dorudan tapnakla-
rn gzelletirilmesinden ortaya km fakat yararc bir ile-
ve kavumutur. Uzatlm stun dizileri glge ve barnak sa-
lamann ucuz ve etkin bir yoluydu. Ortaya kan yapya da
stoa denmi ve bu Antik Yunan mimarlnn temel ve yay-
gn bir zellii olmutur. En basit eklinde stoa, tatan ziya-
de ahap stunlardan olumu dikmeleri tayan tek basa-
maktan olumaktadr. Bunun alandaki zemin de tapnakla-
rn zenli ve pahal ta demelerinden ok sktrlm top-
raktandr. at, arka duvardan cephe saaklna (eer dik-
meler ahapsa bu da ahaptandr) doru eimlidir, ierde
ilave bir dikme sras tapnaklarda olduu gibi bir beikat-
y olanakl klar ancak, atnn ahap ileri tapnaklarda ol-
duu gibi bir tavann ardna saklanmaz ve normal olarak ier-
den grlebilir.
Bu tr stun dizileri genellikle ak bir alann snrn olu-
turur. M.. VII. yzyldan itibaren Antik Yunan konutlar
basit kulbeden merkezi (ya da merkezi olmasa da) bir av-
YUNAN M M A R L I G I
lu evresinde odalardan oluan karmak planlara doru ev-

rim geirmitir. Bu tr bir sistem gerek Yunanistan'n iklimi
gerekse Yunan toplumsal eilimlerinin geliimi balamnda
her ikisine de duyarl olmutur. avlu, dikkate deer bir k
salarken ayn zamanda mmkn olan odalar da glgelen-
diriyordu. Yaz scaklarnda kolay bir havalandrmaya imkan
verirken, kn kt havasndan da koruyordu. Btn bun-
larn tesinde kadn erkek ayrm ve kadnlarn toplumsal
hayattan tecrit edilmesi konusunda srarc olmaya eilimli
toplumlara da mahremiyet salyordu. Barnma ve mahre-
miyet iin kapal mekn kavram ak alanda evresinden so-
yutlanm bir yap olarak tapnaklardakinden farkldr fakat
Antik Yunan mimarlnn geliiminde daha fazla deilse bi-
le eit lde nemli olmutur.
Agora
Bunlarn tm agorann ele alnnda grlebilir. Kelime
esas anlamyla halkn topland yer, yurttalarn -erkeklerin-
muhtemelen alp, satmak fakat daha ok politik ve hukuki
konular ve paras olduklar topluluu ynetmek iin bir ara-
ya gelebildikleri ak alan anlamna gelmektedir. Btn bun-
lar iin ihtiya duyulan bir ak aland (ve bu alan rnein,
krallar tarafndan arldklarnda Sparta yurttalarnn top-
landklar yerdi). Antik Yunan kentleri toplumsal ve idari a-
dan daha karmak hale geldike ehrin yapl snrlar iin-
de ayr bir alan ayrma ihtiyac da giderek glenmi ve bu
alann deiik ilevleri, bunlar barndracak yaplar da ge-
rektirmeye balamtr.
Stoalar
Agora mimari adan tam olarak gelitiinde bile bir ak
mekn olarak agora kavram olduu gibi kalmtr. Bundan
dolay yaplar evresinde toplanm ve agora gerekte bir av-
luya dnmtr. Buna ulaabilmek amacyla kendine z-
g bir ekilde stoalar ortaya kmtr. Agorann kenar bo-
yunca dikilen stun dizileri meknn tanmlanmasna yar-
dmc olurken ona bir btnlk duygusu da kazandrmtr.
Stoa'ya ayn zamanda bir dizi farkl amalara uyarlanabildi-
DIER YAP TRLERI
Fotoraf 22: Artemis kutsal alanndaki Stoa, Brauron
inden tanmlanm bir ileve sahip belirli bir yap yerine ge-
nel bir tr olarak baklmaldr. Stoa biiminin tm eitle-
melerini ksaca snflandrmak mmkn deildir. Bunun ye-
rine stoa, deiik dzenlemelere imkan veren farkl ortam-
larn ihtiyalarn karlamak zere uyarlanabilir bir yap ola-
rak grlmelidir. Stoa'nn en basit ekli dorusal bir stun
dizisidir; gerektiince uzatlabilen yahut kullanlabilir alan
dolduran. Fakat, stun dizileri keleri de dnebilir dolay-
syla iki ya da kenarl olabilir hatta dikdrtgenin tm ke-
narlarn dolanarak tamamiyle kapal bir portik oluturmak
zere birleebilir. Bir i stun dizisi ilave ederek st rtl
alan iki katna karmak ounlukla ekonomik bir yoldur.
l stun dizileri bilinmez deilse de ok nadirdir ve ok-
lu sistemlerin rnekleri de bulunmaktadr. Stoalar kendi i-
levsel karakterleri olan oda ya da oda dizilerinin giri cephe-
si de olabilirler: Bu odalar dkkan, yemek odas, mahkeme
salonu, belgelik, idari brolar olabilir. Her bir rnein ken-
di balam iinde yorumlanmas gerekir.
M.. V. yzylda baz stolalar zellikle Atina'dakiler olduk-
a esasl ve mimari adan takdiri hakeden yaplard. Nere-
deyse daima Dorik stunlarla ina edilmilerdi: Dorik stun
ve stun balklarnn ta oyma ileri onik olanlara gre da-
YUNAN M M A R L I I
izim 23: Kuzey Stoas'nn ieriden temsili g r n m , Priene

Agoras
ha kolay olduundan daha ucuza da mal oluyordu. Bu ne-

denle, Hellenistik dnemde Dou Yunanistan kentleri ok
sayda stoa ina ettiklerinde yerel onik gelenee ramen de-
imez bir biimde Dorik stunlar kullanlmt (Hermoge-
nes'in tapmaklar iin uygun olmad gerekesiyle Dorik D-
zeni reddederken, bu dzene, zellikle ke triglif sorunu-
nun daha az belirgin olduu uzatlm bir stun dizisi gibi
daha az nitelikli yaplarda en iyi ekilde kullunabilecei y-
nnde bakt dnlebilir). Stunlar her bir ift iin iki
yerine triglif ve metop takmyla birlikte, tapnaklarda ol-
duundan daha aralkl olarak yerletirmek de ilave bir eko-
nomi salyordu. Bu stun dizileri iin tek bir basamaktan
daha fazlas ok ar ve hantal olabilirdi. Yatay tavan kirile-
rinden ziyade dorudan mahya kiriini tayan i stunlarn
d stunlardan daha uzun olmalar gerekiyordu ve de ge-
nellikle onik Dzen'deydiler. Ta saaklk yerine ahap ki-
ri tadklarndan d stunlardan daha aralkl, genellikle
de d stun aralklarnn iki kat mesafede yerletirilebili-
yorlard. ki katl stoalar sadece zemin katl olanlardan da-
ha ekonomikti fakat gelimeleri olduka ge olmutu: En er-
t Z T f ^ 3 , l e r C V a i n a edilmi gibidir. ok
katl stoalar Bergama ve bal kentlerde Hellenistik mimari-
nin kendine has bir zelliiydi (ve Bergama krallarnn ih-
sanda bulunmak istedikleri kentlere hediye olarak 'ihra'
ediliyorlard. Atina'ya da M.. II. yzylda Kral II. Attalos ta-
rafndan stoasn gelitirmesi iin bir tane verilmiti). Sklk-
la, ksmen dik eimli alanlarda (Bergama'nn kendi Akro-
pol'u gibi) kullanlmlard. Teras duvarlarnn nndeki d-
a bakan cepheler platformun seviyesini ykseltmeye yarar-
ken, st katlar da platformun iine bakyordu.
Meclis Yaplar
Agorayla ilikili baka kamusal yap trleri de bulunmak-
tadr. Ge dnemlerde Kleisthenes Meclisi' ve dier kentler-
deki benzer meclisler kapal yaplarda toplanyorlard. Bun-
lar, yksek duvarlar olan ve pencereleri ierisinin rahata
grlebilecei seviyeden yksee yerletirilmi dikdrtgen
veya kare eklinde yaplard. inde oturma sralar duvar
boyunca ya da yarm daire eklinde dzenlenmiti (muhte-
melen M.. 470'lere tarihlenen Atina'daki ilk meclis yaps
ilk trdendi ve M.. V. yzyl sonlarnda yerine ikinci tr-
den yeni bir yap ina edilmiti). Eer meclis yaps kare ise,
merkezi bir noktaya doru ykselen piramit biimli bir at-
s olabiliyordu. Ya deilse, geleneksel mahya ve at tepelik-
li at tipi uygulanyordu. Buradaki mimari sorun 500 kiilik
bir meclisi barndrabilecek (Atina'da olduu gibi) yeterli
byklkteki bir meknn gr engelleyici i destekler ol-
makszn stn rtebilmekti. Bundan dolay meclis yapla-
r ounlukla herhangi bir byk Yunan tapnanda olan-
lar kadar byk at kirilerine sahipti.
500 ya da daha byk saylardaki kiileri barndracak mec-
lis yaplarnn tayc sistemleri Antik Yunan mimari teknik-
lerini n zayf noktalarn vurgular. Antik Yunanistan'da b-
yk saydaki insanlarn bir araya gelmesi srad bir durum
deildi: Demokratik meclislerin toplantlarna katlanlar tp-
k drama festivallerindeki dinleyiciler ya da atletizm yarma-
larnn seyircileri gibi binlere ulayordu. Bu tr toplantlar
nadiren kapal yaplarda, bir at altnda gerekleiyordu.
* Atinal ynetici Kleisthenes'in oluturduu meclis. 500'ler Meclisi olarak da bilinir.
.N.
Fotoraf 24: Toplant (Meclis?) yaps, Priene
Perikles'in nfuzu altnda ina edilmi Arkadya, Megalopo-

lis'de bir meclis yaps ile yine Atina'da odeion ya da 'mzik
salonu' ad verilen bir yap bulunmaktadr. Yaplarn her iki-
si de gerek bir stun orman tarafndan tanan -Perikles'in
odeion yapsnn dikmelerinin Salamis Sava'ndan sonra
Kserkses'in* terk edilen sava gemilerinin direklerinden ya-
pld sanlmaktadr- yksek piramit atlardan oluan ayn
mimari zaaflar gstermektedirler. Bazilikay gelitirmek ze-
re Romal mimarlarn farkl at teknolojilerine eriebilme-
leri bu mimari soruna da bir yant oluturmutur.
Tiyatrolar
Gizliliin bir gereklilik olmad durumlarda Antik Yuna-
nistan'da kalabalk topluluklarn bir araya geldii yaplarn
biri de ak aland. Drama ve atletizm yarmalar yapldk-
lar yerin konumunu da belirleyen bir tepenin doal eim-
lerine oturmu izleyiciler tarafndan izleniyordu. Her ne ka-
dar bu sralarda Atina'daki Dionisos Tiyatrosu'nda seyirciler
iin ahap sralar konulmu olsa da M.. V. yzyldan nce
bunlarn herhangi bir ekilde mimari olarak donatlmas son
derece zayft. Ta, Dou Attika'da Torikos'daki gibi bir iki
kk krsal tiyatroda kullanlm olan bir malzeme seene-
* Pers mparatoru, Yunanistan seferinde yenilgiye uramt. .N.
giydi. Epidauros'daki gibi mkellef bir ekilde sunulmu r-

neklerdeki gibi tmyle gelimi antik tiyatrolar esasen M..
IV. yzyl ya da sonrasnn rnleriydi. Temel zellikleri dra-
mann gelitii koro dans iin dairesel bir dans alanyd {or-
kestra). Hatta, M.. V. yzyl oyunlarnn yeniden sahnelen-
mesi dnda koronun dramatik rolne artk ihtiya duyul-
mad Hellenistik dnemde bile bu zellik tm Antik Yu-
nan tiyatrolarnda grlebiliyordu. Orkestrann arkasnda,
M.. V. yzylda geici ve ahaptan yaplrken Hellenistik
dnemde M.. II. yzyla ait Priene tiyatrosunda olduu gi-
bi daha yksek bir sahne ile tatan yaplan sahne ve sahne
yaplar yer alyordu. Seyirciler, deimez bir ekilde orkest-
rann evresinde, yarm daireden biraz fazla uzatlm ta s-
ralarda oturuyorlard. Seyirci blm, orkestra seviyesinden
yukarya uzanan eriim ve dolam merdivenleriyle kama bi-
imli gene yakn bloklara blnmt ve oklukla arada-
ki bir yatay yrme yoluyla alt ve st blmlere ayrlmt
(Bergama'daki gibi en byk tiyatrolarda ise, blm var-
d) . Sralarn ou doal bir tepenin yamacna yerletirilmi-
ti ve tiyatrolar da genellikle gerekli profilde bir tepe ukur-
luunun bulunabildii yerlere konumladrlmt. Fakat
Fotoraf 25: Dionysos Tiyatrosu, Atina (fotoraf: J. Pascal Sebah,

1870'ler).
Fotoraf 26: Asklepios kutsal alanndaki tiyatro, Epidauros
muhtemelen M.. V. yzylda Atina'dan balayarak doal

eimler oturma sralarnn planlanan u noktalarnda isti-
nat duvarlarnn (parodos duvarlar) inaas ve arkasnda ka-
lan alann oturma sralarn tayacak biimde teraslarla dol-
durulmasyla yeniden biimlendirilmiti. Tiyatrolar politik
amal toplanma yerleri veyahut Atina'da Pnyx Tiyatrosu'nda-
ki gibi bir tiyatronun pek olamayaca ekilde srad zel
toplantlar iin de kullanlabiliyordu.
Stadyumlar
Atletizm yarmalar iin stadyumlar da ayn ekilde bir ge-
liim gstermilerdir. Balangta bunlar muhtemelen seyir-
cilerin kenar yamalarna oturduklar derin olmayan vadi-
lerdeki btnyle doal kou parkurlaryd. Sonunda tan-
dk, uzun, ince biimlerini alana kadar teras ve oturma sra-
laryla donatlmlard. Stadyumlarn u noktalarndaki e-
ri yarm daire biimi en azndan M.. 325 sralarnda Ne-
mea oyunlar iin ina edilen stadyumda olduu gibi erken
bir tarihte ortaya kmt. Ancak erken Yunan stadyumlar-
nn ular ounlukla dik ayla sona eriyordu.
Avlu
Dier atletizm faaliyetleri -zellikle jimnastik ve vcut a-
lmas- stunlarla evrelenmi kapal avlu dncesini orta-
Fotoraf 27: Stadyum, Epidauros
ya karmtr. Yine burada da M.. V. yzylda herhangi bir

mimari donat gerekmiyordu: Atina'daki Akademi gibi spor
okullar tek glgeliin aalar tarafndan saland basit
ak alanlard. Hellenistik kentlerde spor merkezi okullar
(Atina'daki felsefe okullar istisnai bir durum oluturmakta-
dr) yani, gen erkek yurttalarn genel eitim aldklar yer-
ler eklinde gelimilerdi. Burada, kapal avlu ilkesi snf ola-
rak kullanlan ve avluya alan odalara gerekli mahremiyet
ve evreden soyutlanma salyordu. Spor okullar hem ehir-
lerde hem de kutsal alanlarda bulunabiliyordu ve Hellenis-
tik dnemin temel refah gstergelerinden biriydi.
Antik Yunan En
Hereyin tesinde avlu, Antik Yunan erinin dayand il-
keydi. Antik Yunan konutunun gelimi biimi anahatlary-
la M.. VI. yzyldan itibaren kentlerde evrensellemiti. Ka-
ranlk alar'da basit klibelere ve Sakz Adas 'nn gneyin-
de imdiki Emborion'da olduu gibi M.. ML ve VII. yz-
yllara tarihlenen tmyle byle olumu kentlere rastlan-
yordu. M.. VI. yzylda Himera gibi batdaki Yunan kolo-
nilerinde tam avlulu planlar vard ve M.. V. yzyl Atina'sn-
dan itibaren artan kantlar bu trn burada da olaan oldu-
Fotoraf 28: Sedirde yemek yeme sahnesini gsteren siyah figrl

kupa, Birmingham niversitesi (fotoraf: Graham Norrie).
una iaret etmektedir. Bu konutlar kamusal mimari rnek-

leri deildi ve genellikle ailelerin kendi kaynaklaryla ina
ediliyorlard. te burada muhtemelen deien toplumsal ve
tarihi artlarla yeniden biimlenen fakat hep yavaa evrim-
leen yresel mimarinin sezgisel ve geleneksel yntemlerini
grmekteyiz. M.. V. yzyl Atina'snda bile duvarlar amaz
bir biimde kerpi tuladand (ev soyguncular iin Yunan-
ca'da dorudan kullanlan 'duvar delen' yani, bir eve kerpi
tula duvarnda bir delik aarak giren kimse tabiri de bura-
dan gelmektedir). atlarn kiremitle kaplanmas en azn-
dan Yunanistan anakarasnda olaand fakat planlar ok sk-
lkla deikendi ve atlardaki mahya hatt da deiebiliyor-
du. Evlerin ou tek katl trdendi fakat merdivenlere ili-
kin kantlar -ya da en azndan basamaklar- st katlarn da yay-
gn olduunu gstermektedir.
Avlu, evresindeki farkl odalara eriim imkan veriyordu:
Avlu girii ounlukla kenardand ve mahremiyeti arttrmak
iin normal olarak ierinin dorudan grnmesinin mm-
kn olamayaca bir ekilde yerletiriliyordu. Daha grkem-
li evlerin iinde stun dizileri yer alyordu ve en abartl r-
neklerde bunlar tatan olabiliyordu. Bylece, konutun da mi-
marinin bir paras olmaya balad bir balama yaklalmak-
tadr. Fakat, Hellenistik dneme kadar ta stunlar ok na-

dirken -bilinen hi bir belirli rnek yoktur- ahap direkler da-
ha yaygn olmaldr. Eimli bir aty ya da iki katl yaplarda
st kat odalarna alan bir balkonu tayan bu tr direk di-
zileri genellikle avlunun bir yanyla snrl oluyordu. Avlu ev-
resinin drt bir yannn stun ve atlarla evrili olduu -her
yan stunlarla evrili, tam peristil- konutlar her ne kadar
Olyntos'da baz rneklere rastlanm olsa da nadirdir. Ancak,
bu tr Makedonya'nn bakenti Pella'dakiler gibi Hellenistik
dnemin atafatl konutlarnda daha yaygnd.
Yine, resmi grevlilere grev sreleri boyunca konutlar
olarak tahsis edilmi ya da resmi faaliyetler iin bir evin i-
levlerini sunan, konut ve saraylar gibi 'resmi' konut rnek-
leri de bulunmaktadr. Bir ok Antik Yunan evinin (bariz e-
kilde Olynthos'dakiler) sadece erkeklerin ziyafet ve iki e-
lenceleri iin zel odalar vard. Bu odalara andron denirdi
ve rnein Plato'nun Symposium adl eserinde betimledii
toplantnn meknn oluturuyordu, katlanlar bu odalar-
da, masada oturmak yerine odann evresindeki duvarlarn
diplerine dizilmi sedirlere uzanr ve her bir sedirin nn-
deki alak masaya yiyecekler konurdu. zel konutlarda zel
ziyafetler olabildii gibi devlet ve dini nedenlerle kamusal
ziyafeder de olabiliyordu; bundan dolay kamusal yaplarda
olduu kadar kutsal yerlerde de yemek odalar bulunuyor-
du. Bu odalar ounlukla zerlerine sedirlerin yerletirildi-
i duvarlarn evresindeki ykseltilmi duvar etekliklerinden,
sedirlerin yerletirilme biimlerinden dolay kenara yerle-
tirilmi giri kapsndan ve baz kutsal yerlerde ta bloklar-
dan oyulmu olan sedirlerin kendilerinin sunduu kant ve-
silesiyle tannabilmektedirler. Bu nedenden dolay biliyoruz
ki Atina Agoras'nn gney tarafndaki M.. V. yzyl sonla-
rna ait stoann gerisindeki odalarn en azndan bazlar ye-
mek odasyd. Yemek odalar, duvarlarn evresine yerleti-
rilebilecek sedir saysyla llyordu. Agorann gney sto-
asnn odalar yedi sedirliydi. Bu tr odalar, evresindeki av-
luya alan avlulu yaplarla da birleebiliyorlard. Bunun iyi
bir rnei yine M.. V. yzyl sonlarnda ya da drdnc
yzyl balarnda Panatina (Atina Birlii) festival alaynn s-
izim 29: Yemek odasnn plan, Perachora.
raya dizilmi olabilecei yer, yani Pompeion olarak (tahminen

tren alay her zaman bu meknda toplanyordu fakat bu-
nun iin ayr bir yap ina etmenin gerekli olmad d-
nlm olmalyd) Atina'da ina edilmi olandr. Bu yap,
zaruri olmayan kamu yaplarnn inaasnda t a s a r r u f uygula-
masna ilgin bir rnektir. Mermer bir giri sundurmasnn
ksa sren bir gz alcl dnda duvarlar piirilmemi ker-
pi tuladand, stunlarn yivsiz gvdeleri disk kaideler ze-
rinde ykseliyordu, saaklk da ahaptan yaplma. Yapnn
ehir duvarlaryla kendisi arasnda, avlu duvarnn tesinde,
dzensizce biimlenmi kullanlabilir alann iine doru uza-
tlmasyla ikisi yedi sedirli, ikisi on iki sedirli, ikisi on be se-
dirli alt yemek odas elde edilmiti.
Bu deiik y a p l a r n tm Antik Yunan kentlerine temel
bir btnlk ve uyum kazandran malzeme, teknik ve tasa-
rm anlamnda ortak bir mimari gelenee sahiptiler. Bu uyu-
mun gc Antik Yunan mimarlarnn yaklak M.. IV. yz-
yl ortalarnda Ege'deki Makedonya kral mezarlar iin ge-
litirilmi tatan beiktonozun kefinden yararlanmaktaki ba-

arszlklarnda geni lde grlebilmektedir. Yeraltna
gizlenmi mezarlar iin bu tr atlarn olumlu yan, bir ok
Antik Yunan yapsnn ahap atsndan farkl olarak r-
memeleriydi. Bu durum nedeniyledirki, Byk skender'in
suikaste kurban gitmi babas II. Philippos iin ina ettirdi-
i ve Profesr Andronikos tarafndan 1978'de bulunduun-
da iinde hala kendisiyle birlikte gmlm zengin zel e-
yalar barndran tonozlu mezar tm bunlar bizler iin hi
dokunulmadan korumutur. Bu yarm kre biimli atlar,
normal, ahap destekli mahya ve alnlk atlarn al biim-
leriyle uyum gstermezler ve yan duvarlara ramen ta tono-
za gvenmek yeraltna gml mezarlar iin kolay fakat di-
er yaplar iin daha az kolay olan zel bir destek gerektir-
mektedir. Fakat antsal mezarlar Antik Yunan mimarlnn
olaan bir zellii deildir. Antsal mezarlarn en grkemli
rnei olan Halikarnassos'daki (Bodrum) Mozole, Yunan
mimarlar tarafndan Yunanl olmayan, Raryal bir hanedan
iin yaplmt; hatta Makedonya kral Philippos'un durumu
bile Yunan ehir devleerine yabanc bir politik sistemin par-
asyd. Tonozlar, her iki yandaki perde duvarlarla destek-
lendikleri mstahkem yerlerin giri kaplarnn stlerinde
ve yeraltna gml Makedonya mezarlar gibi Nemea'daki
Stadyum'a alan giri koridoru ve Sikyonia'daki tiyatronun
oditoryumunda -her iki yap da kesine yakn bir ekilde Ma-
kedonya kkenli krallarca yaptrlmlardr- olduu biimde
yeralt geierinin stlerinde kendilerine kullanm alan bul-
mulard.
YUNAN MIMARLII
5. B L M
Yap ve evresi - Kutsal Alanlar
Tanrya badet
Antik Yunan tapnaklarnn kiliselerde olduu gibi bir ilev-
leri yoktu. Bu tapnaklar dini hizmetlerde cemaati bir araya
getirme niyetindeki yaplar da deildi; bunun yerine tanrnn
bir heykeli ya da imgesi ile kendisine sunulan deerli hediye-
ler iin -kilit altnda bulundurulmas gereken trden olanlar-
bir barnak salyordu. Tapnan iine eriim snrlandrl-
mt. badet genellikle yllk bir festival biiminde oluyordu
(mamafih dini takvimde toplu ibadet iin baka frsatlar da
olabiliyordu). nemli kltler ve ilahlar iin festivaller, kle-
ler de dahil herkese akt. ok byk sayda inanan bu t-
renlere katlabildiinden hi bir kapal yapnn bunlar ba-
rndrmas mmkn deildi. Esas faaliyet ak alandaki bir su-
nakda inananlar kalabalnn huzurunda adaklarn kurban
edilmesiydi. Kurban sunak zerinde yaklyor, bylece koku-
su ve duman da gkyzne, tanrlarn Olimpos Da'ndaki
ikametgahlarna srkleniyordu. Ayn zamanda tanrnn im-
gesi de tapnaktan tren performansn izliyordu. Dolaysy-
la, ibadet alan zellikle bunun iinde yer alan tapmaktan zi-
yade kutsal alann tmyd ve odak noktas da ak havada-
ki sunakt. Bundan dolay Antik Yunan dininin gereklerini ye-
rine getirmek iin ncelikli ihtiya tanrya ibadet amacyla bir
alann ayrlmasyd. Nitekim, adanacak alan da ilahn nemi-
ne ve festivalin yaklak olarak cezbedecei inanan saysna
balyd. Her bir Antik Yunan kentinin kendi koruyucu ilah
vard ve bu ilah iin de bir esas kutsal yer gerekiyordu. Dier
ilahlar ise, topluluun daha kk paralarn koruyabiliyor-
du. Gerekte ou Antik Yunan kentinde bu etkileri daha s-
nrl kldere ait artc sayda kk kutsal yer vard.
Bir Kutsal Alann Yer Seimi

Bir kutsal yer iin belirli bir noktann seilme nedeni her
ne kadar eitli sonular karabilsek de deiken olmalyd
ve bu n e d e n l e r bizler iin de ou kez bilinmezlik tamak-
tadr. Athena iin bir kutsal yer olarak Atina'daki Akropol'n
seimi burann Atina tarihindeki merkezi konumundan kay-
naklanmaktadr. Buras ehrin kalbiydi. Tahkim edilmi bir
kale ve Atina'nn Miken yneticilerinin saray grevini gr-
m ve devasa duvarlar tarih dnemleri boyunca ayakta kal-
mt. Tpk krallarn ehrin koruyucusu olmas gibi Athena
da yleydi. Poseidon'la ehrin koruyuculuu iin burada ya-
rmt. Antik dnemde Atinallar Poseidon'un tuzlu 'de-
niz' ya da havuzda dili atal ulu mzrayla vurduu Ak-
ropol kayasnda ve Athena'nn kendilerine zafer armaan
olan kutsal zeytin aacnda bu mcadelenin izlerini grebi-
liyorlard. Tun a'ndan beri devam eden nemli bir ge-
lenek -ve muhtemelen kutsallk- byle aklanyor ve aklc-
latrlm oluyordu.
Fakat bu aklama, sadece alann seimini daha eski bir za-
mana tarihlendirmektedir. Doal olgular da tercihin nede-
nini aklayabilmektedir. zellikle Yunanistan'n scak ve ku-
rak yazlarnda nemli olan bereketli bir pnar Delphi'nin di-
ni nemini aklamaya kesinlikle yardmc olan yeterli bir
nedendir. evredeki krsal alann fiziksel grnm de bir
sebeptir. Dini kullanmn gcnn ispat ise, balca kutsal
yerleri ehir snrlar iinde deil ancak belirli bir mesafede
olan Antik Yunan kenderi olabilir. Argos ehrinin nde ge-
len kutsal yeri olan Argive Heraion, Argoslular'n politik co-
rafyasnn farkl olduu Tun a'nda nemli olan bir alan-
da, Argos antik kent plannn tam tersi istikametteydi.
Bir kutsal yer iin gerekli olan ilk ey bir alandr. Dier
gereklilik ise, evresinin snrlanmasdr - tanrya ait olan
yeri dind dnyadan ayran aka tanmlanabilecek ka-
dar uzun bir snrn yaratlmas; fakat bunun bir duvar ol-
masna da gerek yoktur. Daha sonra barnma salanmas
gerekir. Klt imgesinin barndrlmas gerekir. Her ne ka-
dar itibar ve dindarlktan dolay btnyle semirmi tap-
naklar gelitirilmi olsa da kk bir mabet yeterliydi. Ku-
ramsal olarak kutsal yerlerde yer aldn bildiimiz dier
faaliyetlerin kkenleri ok eskiye dayanyor olmaldr fa-
kat bunun iin herhangi bir kant bulunmamaktadr.
Tren alaylar antik Yunan dininin her zaman nemli bir

paras olmutur - Athena'nn Panatina festivalinde Akro-
polce kan Atina tren alay, Demeter ve Kore'nin gizemle-
rini kutlamak amacyla Atina'dan Eleusis'e doru dzenle-
ne tren alay gibi. Benzer ekilde hem sportif, hem sanat-
sal yarmalar iin de bu durum geerlidir. Antik Yunanllar
Olympiat oyunlarnn ilk kez bizlerin M.. 776 olarak adlan-
drdmz tarihte dzenlendiine inanyorlard, fakat Olym-
pia'nn arkeolojik kaytlarnda bu tarihe ilikin geriye her-
hangi bir iz kalmamtr. Yaplar, hereyin tesinde birer ss-
lemedir ve kutsal yerlerin mimari geliiminde srkleyici g
olan sslemeye ulama arzusudur. Bu yaplara, tanrlar et-
kilemeye niyetlenen ve festivalleri bamllklarnn ifadesi
olan kendilerine baml lmllere tanrlarn desteklerini
gvenceye almak amacyla kutsal yerlerde tanrlara armaan-
lar olarak korunan altn ve gm kupalar, tun nesneler,
heykeller, mtevazi pimi toprak figrler ve toprak anak
mlekler eklinde baklmaldr.
Atina Akropol
Hi bir tekil dnem ya da yzyla gre kutsal yerler snf-
landrlamaz ve her bir kutsal yeri anlayabilmek iin kendi
geliimini izlemeye alabilmek gereklidir. Ana Akropol
Karanlk alar boyunca kaybolmamtr ve Antik dnemde
bunun gzle grlebilir kant Akropol'n Ge Tun a-
' nda bir mstahkem kale olarak kullanlm olmasdr. Her
ne kadar M.. 480'de Pers mparatoru Kserkses'e kar sa-
vunulmu olsa da yamalarnn eteklerinde Antik ehirin ge-
limesiyle birlikte Akropol'n askeri ilevleri zayflamt. Ak-
ropol'n bir kutsal yer olarak kullanmna gnmze ulaa-
bilmi en eski rnek muhtemelen, M.. VII. yzyl sonlar-
na doru baarsz hkmet darbesi sonrasnda Athena su-
nana snmaya alan zorba msveddesi Kylon ve destek-
ilerinin hikayesidir. Fakat akas kutsal yer bundan nce
de yzyllar boyunca varolmaya devam etmiti. Kutsal yer Mi-
ken kale duvarlaryla belirlenmiti ve bu tarihlerde alana gi-
ri olaslkla dzenlemesi Mikene'deki 'Aslan Kaps' ile ben-
zer olan heybetli bir giri kaps yoluylayd. Tapnaklarn en
Y A P I VE EVRES - KUTSAL ALANLAR
izim 30: Akropol'n plan, Atina.

eskisi 'eski tapnak' kalntlar nndeki en yksek noktada

bulunan Athena sunana ait hi bir gerek iz kalmamtr.
Bu kalmlar, evresi stunlarla evrili, dou ve baya bakan
nleri stunlu girili odalar olan bir kutsal odann kabaca
biimlendirilmi ancak zerinde allm temellerinden
olumaktadr. Bitmi halinde stun dizisi 6 x 1 2 Dorik stun-
dan oluuyordu. Bir ksmnda merkezi bir Athena figrnn
devle mcadelesini gsteren yontu gruplarnn yer ald
alnlklar ise, Akropol Mzesi'nde korumaya alnmtr. Aln-
ln slubu M.. 525 sralarnda yerine konulduunu gs-
termektedir; daha sonra Persler tarafndan tahrip edilmi ve
saaklnm bir paras Akropol'm yeni kuzey duvarnda -
tahminen bir an olarak- yeniden ina edilmiti. Fakat tap-
nan kkeni bundan daha eskidir. D temeller trnakl ta-
kalemi kullanldna dair iaretler tamaktadr ve bu da
temellerin zgn olmadna iaret etmektedir. Temeller ni-
hai tapnak iin ilave edilmi olabilirler (bu, trnakl ta ka-
leminin Delphi'de ilk kez kullanld tarihtir) fakat muhte-
melen yapnn alnlk sslemeleri ( bal 'Mavisakal' fig-
rnn yer ald ve yine Akropol Mzesi'nde korunan) ya-
pld sradaki daha eski bir inaata ait olabilirler. Bundan
nce ne olduu daha az kesindir fakat, trnakl ta kalemi-
nin kullanm dnda evresi stunlu biimin -muhtemelen
ahap stunlu- neden M.. VII. yzyla tarihlendirilemeye-
ceine ilikin bir neden yoktur. Bu alanda daha eski fakat
daha basit bir mabetin bulunmas mantken kesindir. Bu, At-
hena'nn zeytin aacndan oyulmu ve peplos denilen Atina-
l gen bakireler tarafndan dokunan gerek bir elbise giy-
dirilmi kutsal heykelinin olduu yapyd. Heykel, Kserkses'in
istilasnda ehir boaltlrken Atinallar'la birlikte Salamis'e
gtrlm bylece Akropol'n tahribatn atlatabilmiti.
Tapnan kuzeyi su perisi Pandrosos'un blgesiydi. Bu-
rann yaknnda Athena'nn kutsal zeytin aac ve bir para
yannda Poseidon'un tuzlu 'denizi' bulunuyordu. Atina'nn
ilk kral Kekrops'un mezar tapnan kuzey temel duvar-
nn yanndayd. Bunun civarnda da alt basamana yllk
trenlerin bir paras olarak rahibelerin bir boha brak-
mak zorunda olduklar ve daha sonra yokolan gizemli basa-
YAPI VE EVRESI - KUTSAL ALANLAR
m a k l a r yer a l y o r d u . (1930'lardaki kazlar bu basamaklarn

M.O. XIII. yzylda Akropol'e bir acil durum su salama sis-
temi olarak ina edilen ve uzun zamandan beri kullanlma-
yan su deirmeninden geriye kalanlarn tm olduunu or-
taya karmtr.)
Panathena festivalinin geliimi Akropol'n gelimesine da-
ha fazla ivme kazandrmt - zellikle Olympiat Oyunlar gi-
bi balca festivallerde olduu zere her drt ylda bir kua-
nan ve M.. 566'da Hippokleides tarafndan kurumsallat-
rlan "Byk' Panathenaia festivali gibi. Bu tarihten itibaren
artk festivalin Panathena tren alayn da ierdiinden emi-
niz. Muhtemelen tapnan nihai yeniden inaas da bu ge-
limenin bir parasyd.
Ernihayet eski giri kapsnn sklerek yerine ssleme
amal propil ina edilmesi yoluyla Akropol'n etkin bir e-
kilde askeri kullanmdan karlmasnn tamamlanmas ka-
rar da alnm olunur. Bu giri kapsnn nnde ve ardn-
da Dorik bir cephesi ve tren alaynn geiine ayrlm ve
muhtemelen sadece tren alaylar iin alan merkezi bir ka-
pnn da yer ald, kaplar iin bir duvar bulunuyordu. Bu
yeni propil Akropol Kserkses'e kar savunulmak zorunda
kalnnca tamamlanamama ve yangnla tahrip olmutu.
AkropoVn Tahribi
Persler Akropol' btnyle tahrip etmilerdi. Athena Ta-
pnan tahrip ederek evresinde yer alan ve Athena'ya ra-
hibe Ckora?) olarak hizmet eden gen kzlar betimleyen
tm mermer heykeller ile dier andan tarumar etmilerdi.
Persler ayn zamanda inaat iskeleleri ile M.. 490'da Mara-
ton'da Persler'e kar kazanlan zafer adna Athena'ya bir
kran ifadesi olarak geleneksel tapnan gneyinde ko-
numlanm Parthenon'un ncl, yeni byk bir tapnak
iin de Pentelikos mermerinden dikilmi olan ne varsa tah-
rip etmilerdi.
Persler pskrtldkten sonra Akropol'e bir eki dzen
verilir fakat yeniden ina edilmez. Propil ikinci el malzemey-
le ereti bir ekilde tamir edilir fakat Parthenon inaat terk
edilir - eski tapnan kutsal odas ya da belki sadece batda-
YUNAN M M A R L I I
ki kutsal odas Athena'ya adanm hazineler iin bir depo

haline dntrlr. Athena'nn klt heykeli de Salamis'den
geri getirilerek eski tapnan kuzeyindeki geici bir yapya
konulur. Yeniden ina konusundaki ihmal dikkate deerdir
ve sadece dini tabuyla aklanabilir - kutsal deerlere kar
Pers saygszlnn bir ans olarak tahribat ebediyen oldu-
u gibi brakma and. Ancak, yzyl ortalarndan itibaren bu
durum artk kabul edilemezdi. Hem ehri bu yeminden ba-
layarak yeniden ayaa kaldrmak iin temkinli bir karar al-
ma yahut da yemini daha ziyade Persler nihai olarak yenil-
giye uratlncaya kadar yeniden inaata girimemek eklin-
de yorumlama szkonusuydu ve imdi bu karar annn gelip
attna hkmediliyordu.
AkropoVn Yeniden naas

Yeni plan Akropol'n dzenlenmesinde baz deiiklikler
ngryordu fakat temelde Marathon zaferinin ansna ya-
plan ve Kserkses'in istilasyla inaat engellenmi nceki ya-
pya dayanyordu. almalar M.. 447'de gney tarafnda
Iktinos ve Kallikrates'in yeni tasarmyla devasa Dorik tap-
nak, Parthenon'dayeniden balad (bkz. 3. Blm). Her ne
kadar heykel sslemeleriyle ilgili iler 433'e kadar devam et-
tiyse d e yap 438'deki P a n a t h e n a festivali srasnda strktrel
adan bitmi ve Athena'ya adanmt. Bu byk tapnak gr-
sel adan Akropol'e hakimdi ve eer eski temeller zerinde
yeniden ina edildiyse eski tapna cceletirmi olmalyd.
Bunun yerine eski tapnaktan geriye ne kaldysa yklmasna
ve kuzeyde yeni bir tapnak (genellikle Erechtheion olarak
adlandrlr) yaplmasna karar verildi. Ancak Peloponnes Sa-
va'nm balamas bunu engelledi: Yeni tapnan inaat Ni-
kias Bar, ardndan inaattaki bir kesinti ve sonra da bir ka-
za yangn sonrasna kadar bir trl balayamad ve ancak
406'da tamamlanabildi. Dorik'den ziyade on Dzeni'nde ta-
sarmlanmt. Bu sralarda Sparta'nn Dor mttefikleriyle
Atina imparatorluu' nun onyal mttefikleri arasndaki po-
litik ayrm iyice belirginlemiti. Atina onyallar'n anavatan
kenti olduunu iddia ediyordu ve yeni tapnakda on Dze-
ni tercihi politik koullarn da altn iziyordu.
Y VE UVPPT - K U T S A L ALANLAR
Erechtheion
Erechtheion'un Akropol kayasnn ucunda, eski tapman
olduu yerdeki konumu eski tapnan durduundan daha
aa bir seviyededir. Parthenon'la birlikte yeni yapy taya-
cak derin bir temel kazmak ve alan teraslama yntemiyle
ykseltmek daha kolay olabilirdi; fakat bu sefer de Pose-
idon'un tuzlu 'denizi', Kekrops'un mezar gibi alan belirle-
yen dier kutsal noktalar toprak altnda kalacakt. Bunun ye-
rine, yeni yap kutsal noktalar rahatsz etmeksizin birletire-
bilecek ve onlar mimari adan ssleyecek bir bilinle tasa-
rmland. Sonu hi bir Antik Yunan tapnana benzemi-
yordu. Yap, douda daha yksek, kuzeyde ve batda daha al-
ak olmak zere iki seviyede ina edilmiti. Eski tapnak gi-
bi iki kutsal odas vard: Klt heykelinin yer ald douya
bakan st seviyedeydi, batya bakan ve alt seviyede olan di-
eri ncl gibi yan oda ile iki iodaya blnmt. Bat du-
var, dokunulmam olan Kekrops'un mezarnn stne ge-
liyordu; burada temel atlmamt ve kutsal odann kesinin
altna aslan byk bir yekpare mermer blokla -yapsal bir za-
yflk- mezarn stnden atlanlmt. Dou uta alt on s-
tunu bulunuyordu. Kutsal odann tek bir at seviyesi vard
ve bat utaki stunlar eer dou tarafndaki stun dizisinin
Fotoraf 31: Erechtheion. (halihazrdaki koruma ve restorasyon

almalarndan nce batdan grnm).
YUNAN M M A R L I I
saaklk seviyesine kadar ykseltilselerdi lek d olacaklar-

d. Bundan dolay ba duvarnda tam boy stunlar kullanl-
mas yerine kaideleri doudaki stunlarla ayn seviyede olan
giriteki kenar ayaklarnn arasna yarm boy stunlar yerle-
tirilmiti. Daha da tuhaf batdaki ucun kenarlarndaki iki
ilave stunlu giridi. Bundan dolaydr ki, gneyde Akro-
pol'n merkezine doru olan projeler kktr. Giride, on
stunlar yerine M.. VI. yzylda Delphi'deki yaplardan
(ilerde bkz. Sifnos Hazinesi) esinlenmi, fakat kesinlikle bu-
rada daha nceleri olan ve kalntlar yaknlarda gmlm
bulunan M.. VI. yzyln adak heykellerini andran bakire
(Korai - sk sk Karyatidler de denmesine ramen bu terim
doru deildir) heykelleri kullanlmt. Karda, kuzey tara-
fndaki stunlu giri daha geniti ve buraya doudaki stun-
lu giriin stunlarndan daha byk onik stunlar konul-
mutu. Fakat bu stunlar daha alt zemin seviyesine yerleti-
rildiinden saaklklarn ana kutsal oda seviyesine eideye-
bilecek kadar yeterince yksek olmamt. Daha da merak
uyandran stunlu giriin atsnda dorudan Poseidon'un
tuzlu 'denizi'nin stne gelen bir deliin bilerek braklma-
syd - tahminen eer Poseidon dili atall mzrayla Ak-
ropol'e yeniden bir darbe indirmek isterse nefesi yapya za-
rar vermesin diyeydi. Stunlu giri ksmen bu zelliklerin
mimari sslemesi gibi grnmektedir. Fakat buras ayn za-
manda batdaki kutsal odann iinden geni ve savurganca
sslenmi bir kapnn ald ana giriiydi. Tapnan ucuy-
la ilikilendirilmemiti fakat batya doru uzanyordu ve uzan-
tsnda Pandrosos blgesine alan bir dier giri yer alyor-
du. Dier mimari olaandlklar ise, Parthenon'un dou
ucunda varolup olmadn bilmediimiz percerelerden da-
ha fazla gze arpan dou utaki kapnn her iki yanndaki
geni pencereler ile koyu gri Eleusis kiretandan yaplm
onik saakln kesintisiz frizleri zerine Pentelikos merme-
rinden oyulmu figrlerin sabitlenmesini iermektedir.
Bundan dolay Erechteion'un plan karmaktr. Fakat mi-
marnn organik bir btn olarak grselletirmekte zorlan-
d, farkl paralarn birbirlerine kar yerletirilmeleri a-
sndan da ak ve netdir: Mimar, yapy birbirinden ayr ku-
Y A P I VE EVRESI - K U T S A L ALANLAR
Fotoraf 32: Akropol un iinden Propylaia, (Stillman 1869). Ala-

na giri iin bu noktadaki savunma ihtiyac Propylaia bir Ortaa
kalesine dntrld zaman daha da vurgulanma. Buraya ait
perde duvarlar (bu fotorafta grnmemektedir) bu fotorafta
Propylaia'nn gney-bat kanadnda ykselen Frank Kulesi gibi
1869'da hala ayaktayd. Heinrich Schliemann tarafndan bu foto-
rafn ekilmesinden alt yl sonra antik yapy ortaya karmak ama-
cyla ykld.
tular eklinde dnm hatta, yanndaki kuzey stunlu gi-

riinin inaas ile tamamen kapanacak olan ana kutsal oda
blouna oyulacak ayrntlara da kafasnda yer vermi olma-
lyd. Bu da, inaat balamadan nce yapnn hi bir lek-
li plan ya da grn iziminin hazrlanmadn gster-
mektedir. Ayn zamanda Antik Yunan mimarlarnn eer
geleneksel, ak biimler dnda giriimlerde bulunurlar-
sa tecrbe edecekleri zorluklar da gstermektedir.
Halihazrda ayn sorunlar Akropol'e ana giri kaps yap-
s olan Propylaia'nn yeni tasarmnda da ortaya kmt. Ya-
pnn mimar Mnesikles'di ve baarsnn grkemi nedeniy-
le hakl bir ne kavumutu. naat Parthenon'daki ilerin
YUNAN M M A R L I I
"V1
Fotoraf 33: Karlatrma amacyla Propylaia'nn modern bir g-

rnm. Antik ta bloklarnn zgn konum ve biimlerine kavu-
turulmu olduklarna dikkat edin. Yeni koruma ve restorasyon al-
malar ilerliyor.
tamamlanmasndan sonra M.. 436'da balam ve Pelopon-

nes Sava'nn balamasyla bitirilmeden braklmt. Yap-
nn dorultusu Akropol'n boyu ve devamnn balangcn-
daki dik bir rampa biimindeki yaklama hatt ile ayn hiza-
ya getirilmiti. Rampann tepesinde kutsal tren alaylar ile
kurbanlk hayvanlar iin bir geit yolu olarak yap boyunca
uzanan rampann devamyla blnm drt basamak yer al-
yordu. Basamaklar rampann her iki yannda devam ediyor-
du fakat burada Eleusis kiretandan yolla snrlandrlm
ve trmanlmas imkansz bir istinat duvarnn zerine k-
yordu. Ana cephe st alnlkl alt Dorik stunla tpk bir
tapnak gibiydi. Ardnda derin bir stunlu giri yer alyor ve
ortadaki gei ksmnn her iki yanndaki on stun dizileri
tavan ve aty tayorlard. Bunlarn ardnda bekapl bir
duvar ve nnde ikinci bir basamak sras yer alyordu. Du-
vardaki be kapdan ortadaki geni olan tren alaylar iin-
di; bunun her iki yannda daha az nemli iki kap ile en d-
ta bunlardan daha kk iki kap daha bulunuyordu. Bu du-
varn ardnda daha yksek bir seviyede (ve daha yksek bir
YAPI VE EVRESI - KUTSAL ALANLAR
atyla) derin olmayan ve tek basamak zerine yerlerilmi
alt stunlu bir giri daha bulunuyordu. Bu stunlar, grsel
bir balant oluturduklar Partlenon'unkilerle ayn oran-
lara sahipti. D stunlar bir para daha narindi. Dtaki s-
tunlu giriin teras basamaklarn stnde, rampann san-
da ve solunda devam ediyordu ve bunun stnde, basamak-
larn zerinde daha kk Dorik cepheler yerletirilmiti -
kenar ayaklar arasna yerletirilmi, duvardan ileriye doru
kan ve ana stunlu giri boyunca gneye ve kuzeye uzanan
stun. Aadan, rampadan bakldnda bir simetri ve
denge etkisi yaratlm oluyordu; ardndaki yaplar birbiri-
nin ayns olmadndan bu da tasarmn akll ve becerikli
yanyd.
Pinakotheke ve Nike Tapna

Akropol'n kuzeyine doru, stunlu giriindeki duvarn
her iki yannda pencereleri olan ve kenara doru yerleril-
mi bir kap bulunan kare eklinde bir oda yer alyordu. Pa-
usanias bize burasnn bir resim galerisi -Pinakotheke- oldu-
undan bahseder. Resimlerin varl burasnn nemli kii-
lerin adak etlerini tkettikleri r e s m i bir ziyafet o d a s oldu-
una iaret ederken ana eksen dndaki kap bunu ispatla-
maktadr. Propylaia'nn kuzey kanadnda kaplar ve pence-
reler olan bir duvar bulunurken, gney kanadnda bo bir
duvar yer alyordu. Burann nnde nceki propilin (ger-
ekte bilinenden de daha eski) yannda aa yukar ayn ko-
numda varolmu olan hatrlatan bir sunak sras yer alyor-
du. Dolaysyla Pinakotheke ziyafet odas da tahminen daha
eski ve bamsz bir yapnn yerini alm olmalyd. Bunun
yerine gney kanat, eski Miken tahkimatlarnn paras olan
ve imdi dzgn bir duvar iiliiyle yeni bir biim verilen,
ileriye doru kan burca doru yneliyordu. Bunun zerin-
de de sonralar Nikias Bar srasnda kk bir Ionk tap-
nan ina edildii Athena Nike'nin ayr kutsal yeri bulunu-
yordu. Biri kuzey, dieri gney kanatlarnn ardnda kesin-
likle baka odalar da planlanm olmasna ramen hi bir za-
man yaplmamlard (ana stunlu giriin yan duvarlar bu
odalarn at ve mahya kirileriyle birletikleri noktalar gs-
YUNAN M M A R L I I
termektedir). Bu odalar, arada kalan at seviyeleriyle ana

yap ve d kanatlar arasnda daha iyi bir balant yaratlma-
sna yardm etmi olmalarna karn strktrel adan gerek-
li deillerdi. Her halkarda tamamlanmam haliyle bile bu,
herhangi bir Antik Yunan kutsal alanna en etkili giri yap-
syd.
AbropoVn Mimari Geliimi

Akropol'deki dier yaplar grsel adan daha az nemli-
dirler. Akropol'n tam iinde Propylaia'nn sa, ana klt
merkezi dou Attika'da olan Brauron Artemisi'nin blgesiy-
di. Bu blge, kendi kltnn ana Atina Parthenon'u iinde
asimile olmasnn iaretiydi. Buras ile Parthenon arasnda
Byk Panathena festivalinde Athena'ya adanm zrh takm-
larnn konulduu silah deposu (Chalkotheke) bulunuyordu.
Sadece yaplar ynnden bakldnda buras Akropol'n
en bo yeri gibi duruyordu fakat Antik dnemde heykeller
ve dier adanm nesnelerle doluydu. Saysz zel kutsal alan
bulunduu gibi yaplara da zel bir kutsallk yklenmiti:
Parthenon'un basamaklar, zellikle bat uda olanlar adak-
lar iin tercih edilen bir yerdi ve adaklarn yerletirildii yu-
valar halen grlebilmektedir. Sadece dikkatle yerletirilmi
yaplar ve trensel adan nemli olan dou ucuna ynelen
tren yollaryla vurgulanm bu karmak dzenlemeyi gz-
de canlandrmak zordur. Turizm sezonunda Akropol'de s-
rler halinde toplanan turist kalabalklar inanan ve ibadet
edenlerin kalabalklaryla ilgili bir izlenim vermeye yaraya-
bilir. Fakat ark hi bir ey festivale bylesine bir heyecan ve
ruhaniyet katan adak hayvanlarnn kokusunu ve kasaplar
hatrlatamaz.
Akropol'n mimari geliimi M.. V. yzyldaki almalar-
la hemen hemen tamamlanma. Ark kimse bu belli bal
yaplarn yerlerine bakalarn koymay ngremezdi ve ya-
plar da tamir edilerek bakml tutuldular. Yine de Erecht-
heion M.. I. yzylda bir yangn nedeniyle ar hasar gr-
d. Fakat Roma himayesi altnda bu tahribattan iyilik do-
du ve zgn yap biiminin kopyalanarak yeniden ina edil-
mesi iin byk dikkat gsterildi. Ayn zamanda Roma ve m-
YAP VE EVRESI - KUTSAL ALANLAR
parator August'a adanm, Erechtheion'un onik D z e n i n -

de k k dairesel bir yap da P a r t h e n o n ' u n n n d e ina edil-
di. A t h e n a klt R o m a d n e m i n d e d e varln s r d r d
s r e c e kutsal alan, yaplar ve antlar b a k m l tutulmaya de-
v a m edildi. S a d e c e G e R o m a d n e m i n d e , yeni Hristiyan-
lk d i n i e t k i s i n d e y a p l a r h a r a p o l m a y a terk edildi. B u du-
r u m d a b i l e yaplarn iyi k t tamir ve e k l e m e l e r l e ve b a k a
kullanmlara dntrlerek gnmze kadar en azndan
ksmen ulaabilmeleri temin edilmi oldu.
Hephaistos Kutsal Alam

A k r o p o l ' n tersine a g o r a n n yukarsmdaki H e p h a i s t o s kut-
sal a l a n n n o k d a h a b a s i t bir hikayesi v a r d r . B u r a s belli
bal bir klt m e r k e z i d e i l d i . M i m a r i n n k s m e n aa-
s n d a v e d o u s u n d a k i a g o r a y l a o l a n d o r u d a n ilikisine v e
k s m e n d e m a d e n i eya iilerinin ( t a h m i n e n b u r a d a basit
bir m a b e t l e r i vard) Pers yenilgisine katklarn kutlamalar-
izim 34: Hephaistos kutsal alannn plan, Atina

00
ON
az
0 >
1 z
2>
T
W

i
a-
w, Prytaneion
o<
3' Gymnasium
Sonraki Stadyum
Hazine Yaplar
0 Teratapna Metron" 5 jP
Philippeio^
1 Palaistra
12
5'
Zeus
Tapna
Pheidias'n |
Atlyesi Q Hipodromun Yeri
Bouleuterion
(meclis binas)
Stoas
Leonidaion
na borluydu. Atina'y istila eden Pers ordularnn ehrin bu
blmnde kamp kurmu olmalaryla da zel bir ilikisi var gi
bi grnmekteydi.Tapnana ilave olarak bu kutsal alann
enilgin zellii tapnan gney kesiminde her bir stun ta-
ralndan kayaya oyulmu bir dizi ukurun ortaya karlmas
olmutu. Bu ukurlara iinde allar olan sakslar konuluyor-
du. Sakslar iin tahminen M.. III. yzylda zel bir sulama
sistemi oluturulmu ve kar tarafta (kuzeyde) bitkiler iin
baka dzenlemeler de yaplmt. Bunlar, kutsal yerlerdeki
bu trden uygulamalarn gnmze ulaabilmi en iyi kant-
lardr; bununla birlikte bu bitkilerden sk sk kutsal bahe
olarak szedilmesi kutsallk zelliklerinin, ortaya klarnn
yaygn ve nemli bir nedeni olduunu gstermektedir.
Olympia 'dahi Kutsal Alan
Olympia'daki Zeus kutsal alan tm Antik Yunan kentleri
arasnda -zellikle de Peloponnes* kentleri arasnda- daha
tarihlerinin ok erken dnemlerinde nemli bir stat elde
etmiti. Peloponnes'in batsnda Alpheios Nehri vadisinde,
nehirin kk bir kolu olan Kladeos'la birletii yerde, ve-
rimli, sulak ve ormanlk bir alanda bulunuyordu. Buras ol-
duka yumuak ve ekici bir peyzaj olmasna ramen en
nemli Yunan ehir devletlerinden epeyce uzaktayd. Burann
Tun a'ndan beri belirli bir dini sreklilie sahip olma-
s muhtemeldir ve bir ekilde Yunan ehir devlederinin tari-
hi geliimini bilinenden de eskiye gtrmektedir. Doru ya
da yanl, Olimpiyat Oyunlar'nn dzenlenmesi iin verilen
geleneksel tarih (M.. 776 veya daha da eski) ne kadar ge-
riye giderse
nemli gitsinaland.
bir kutsal M.. VIII. yzylda Olympia halihazrda
Hera TapnaMamafih bu yap iin mimari kant bulunmamaktadr.

Burann bir kutsal alan olarak ilev grd buradaki kazlarda bu-
lunan ve zellikle M.. X. yzyla kadar geri giden geometrik biimli
basit kk tun heykelciklerden oluan byk miktardaki arma
la fazlasyla dorulanmtr. Yap,Pausanias tarafndan
dii ifade edilen bu-
* Mora Yarmadas. .N.
YUNAN M M A R L I I
radaki en eski tapnakt. Tapnan Zeus'dan ziyade Zeus'un

eine ithaf edilmi olmas gariptir. Yap M.. VI. yzyln ilk
onylndan daha eski deildir. Bu tapnaa ait Hera klt im-
gesinin -ta ve ahaptand- bir ksm gnmze ulaabilmi-
tir ve bu bile M.. VII. yzyl sonu ile VI. yzyl bandan da-
ha eski deildir. Eer Zeus'un baka bir imgesi ile bunun ko-
nulduu basit bir yap vardysa bile bunlara ait herhangi bir
kant bugne ulaamamtr. Kutsal alan koruluk anlamna
gelen Altis olarak da biliniyordu ve am ile erguvanlarla be-
zeli bugnk parka benzer grnm eski doal durumu-
na ilikin uzak da olsa bir izlenim sunmaktadr.
'Hazine Yaplar9
Hera Tapnandan sonraki en nemli yaplar tapnak ile
stadyum arasnda douya doru bir teras boyunca ina edil-
milerdi. Bunlar tapnaa benzer ama tapnak olmayan -i-
lerinde klt heykeller olmadndan- ounlukla bir zafer
iin kran ifadesi olarak Zeus'a adanm 'hazine yaplar'yd
(stunlu girileri iki Dorik stunla ina edilmi). Ayn zaman-
da ehirlerin kendi yaptklar ve tanrlara adanm tanabi-
lir, deerli armaanlarnn konulduu yerler olarak tam an-
lamyla birer hazineydi. Hepsi bir arada Olympia'nn ortak-
laa olarak Antik Yunan kenderi iin nemini ispat ediyor-
du - her ne kadar Olimpiyat Oyunlar'na katlm kat bir e-
kilde resmen Yunanl olarak tannan kentlerle snrlandrl-
m olsa da buras tm Yunanllar tarafndan sayg grd
iin bir anlamda Yunanllararasyd.
Doudan batya doru srayla hazine yaplar Sikyonia, Si-
raksa, Epidauros, Byzantium, Sybaris tarafndan ithaf edil-
miti. Sonraki ikisinden biri Cyrene'nindi; dieri ise bilinme-
mektedir fakat hangisinin hangisi olduu kesin deildir
(Pausanias sadece birinden szederken - (Cyrene), arkeolog-
lar iki tane bulmulardr). Ardndan bunlar da Selinus, Me-
tapontum, Megara ve Gela izlemektedir. Bu, Dor Pelopon-
nesi ya da denizar kolonilerinin arl oluturduu dik-
kate deer bir listedir (Peloponnes'in batsndaki Olympia'nn
Sicilya'daki bat kolonileri iin nemi aktr). Pausanias'n
deiik hazine yaplarnn inaas iin verdii tarihler baz so-
YAPI VE EVRESI - K U T S A L ALANLAR
^ ^ ^ ^ d l T . Bize, Sikyonia hazine yapsnn ehrin

zorba hkmdar Myron tarafndan 33. Olimpiyat Oyunlar
srasnda araba yarlarndaki zaferi zerine ithaf edildiin-
den szetmektedir: Yani, M.. 648. Eer byleyse, Hera Ta-
pnandan bile nemli lde eski olmaldr; fakat, yapnn
biimi de M.. V. yzylda ina edildiine iaret etmektedir.
Siraksa'nn hazine yaps da M.. 480'de Himera'daki za-
fer iin bir kran ifadesi olarak ina edilmiti. brlerinden
kat kat daha atafatl olan ve kutsal oda nnde alt Dorik s-
tunlu bir giri blm bulunan sonuncu sradaki Gela'nn
hazine yapsnn at mahyalar en srad ekilde giri at-
snn devam yerine yapnn enine konulmu gibi gzkmek-
tedir. En doudaki hazine yaplarnn hemen nnde stad-
yumun zgn kou parkuru yer alyordu; daha sonralar An-
tik dnemde parkur daha da douya nakledilerek genileti-
lir ve nihayet, hazinelerin nndeki alana Nemea ve
Epidauros'da olduu gibi tonozlu bir tnelle balanr.
Bir dier erken dnem yaps ise, kutsal alann gneyinde,
snr duvarnn (sonraki) dnda yer alyordu ve dolaysyla
aa yukar kutsal alann kesin snrlarnn dnda bulunu-
yordu. Bu yap, aralarnda kare eklinde bir oda olan bir ift
at nal biimli plandan oluuyordu ve tm dou cephesi bo-
yunca onik bir stun dizisiyle birlerilmiti. Pausanias bu-
nun bir meclis yaps olduundan szetmektedir: Oyunlar
yneten komitenin (mamafih seimle greve geliyordu) bi-
nasyd. Yapnn biimi Yunanistan'da, Karanlk alar'daki
at nal planl evlere kadar geri gitmektedir; fakat en eski k-
sm -en kuzeydeki yap- tarih olarak sadece M.. VI. yzyla,
gneydeki de bu yzyln sonuna aittir; gerisi ise, Hellenis-
tik dnemde yaplan iyiletirmelerdir.
Zeus Tapna
phesiz, M.. V. yzyln balca mimari olay byk Ze-
us Tapna'nn inaasyd (bkz. 3. Blm). nemi kutsal
alanda cceletirdii dier yaplarla karlatrldnda zel-
likle daha iyi anlalabilir. Mamafih konumu, kutsal alanda-
ki en nemli unsur olmadn gstermektedir. nnden,
gzergah daha ok herhangi bir yer demesi ya da biim-
YUNAN M M A R L I I
sel dzenleme yerine antlarn dizilileriyle belirlenmi olan

kutsal alann merkezine giden yol geiyordu. Bu 'kutsal yol'
ya da tren yolu, tpk daha uzakta, kuzey taraftaki hazine ya-
plar gibi tapnan (ve iindeki heykelin de) yneldii su-
naa ulayordu. Sadece Hera Tapna kutsal yolun ynel-
dii yere, sunan kurban alanna bakyordu. Zeus Tapna
da hazineler gibi bir an yapsyd ama daha byk lekte.
Prytaneian
Hera Tapna'nn kuzey batsnda M.. VI. yzyl sonu ile
V. yzyl bana tarihlenen bir dier yap olan Prytaneion, ta-
pnakla bir a oluturmaktadr. Yapnn zgn biimi ak-
lanamamtr -sonralar dikkate deer lde biim deiik-
liklerine maruz kalm olmaldr- fakat tahminen ziyafet im-
kanlaryla birlikte bir toplanma mekn olarak ilev grm
gibidir. Merkezi bir ak mekn yahut avlu evresindeki bir
dizi odadan olumaktadr.
Olympia 'daki Dier Yaplar

Kutsal alann iinde bugn hala tannabilen koruluk, hey-
keller ve dier antlar sunaa doru giden yolda sralanm-
lard (bunlardan bazlar, zellikle Naupaktoslu Messeneli-
ler tarafndan sunulmu olan Paionios'un Kanatl Zafer hey-
kelinin gen biimli yksek kaidesi gibi ok bykt). Ya-
plarn sunaa veya sunaa giden yola ya da kutsal alan iin-
deki dier yollara bakan konumlar geliigzeldi - nceden
dnlm bir plan yahut sradzen yoktv. Douya doru
Oyunlar'n yarmalar iin ayrlm alan yani Stadyum yer
alyordu. Burann kutsal alann iinde mi yoksa dnda m
olduu ok tartlm olmasna ramen bunu belirlemek
zordur. Son dnem (Roma) snr duvarlarnn dnda olma-
sna ramen ilevi aka kutsal trenlerin bir parasn olu-
turuyordu. Burada grdmz tahminen (Delphi de dahil
olmak zere dier kutsal alanlarda da olan) iki aamal bir
sistemdi: Sunan evresinde yer alan, kurban yeri ve tap-
naklar da dahil olmak zere en iteki kutsal alan ile yine kut-
sal o l a n f a k a t d a h a ok t r e n i n insani y n l e r i n e ayrlm bu-
lunan bir d alan. Arabalarn yart hipodrom d alann
Y A P I VE E V R E S I - K U T S A L ALANLAR
parasyd. Yarlar M.. VI. yzylda halihazrda dikkate de-

er bir neme sahipti fakat hipodrom, gnmzn stadyum-
lar gibi mimari sslemelerden yoksundu.
Sonraki yllarda kesinlikle kutsal olan alan iinde bir ka
yap daha yaplr: Bunlarn balcas, M.. IV. yzylda ana
tanra Metroon'a adanm, 10,62 x 20,67 m. boyutlarnda
ve evresi 6 x 1 1 Dorik stunlu kk tapnakt. Yap, M..
IV. yzyl balarna aitti ve Hera Tapna'na yakn bir yer-
de, tapnan dousundaki hazinelerin terasnn nnde yer
alyordu. Hera Tapnann batsnda, ayn yzyln sonlar-
na doru Byk skender, babasnn ansna kk, dairesel
bir Ionik yap olan ve bir zamanlar Philip ve ailesinin hey-
kellerinin yer ald Philippeion'u ina ettirir. Dou tarafn-
da boylu boyunca uzanan ve tren yolu ile tapnaklara ba-
kan 98 m. boyunda uzun bir portik olan 'Yank Stoas' yer
alyordu. Yap, M.. IV. yzyln ikinci yarsna aitti. Boule-
uterion'un gneyinde yer alan ('gney stoas') bir dier sto-
ann sr kutsal alana, cephesi de da dnkken yine de ala-
n tanmlayc bir unsur oluturuyordu. Kutsal alann bat-
snda daha az nemli ve yardmc yaplardan oluan bir di-
er kme daha vard: Pheidias'n Zeus'un altn ve fldiin-
den heykelini yaparken atlye olarak kulland ve nihaye-
tinde kiliseye dntrlen byk yap; Naksoslu Leonidas
tarafndan (Thermopylae'de len Sparta Kral Leonidas ile
kartrlmamaldr) kutsal alan ve festival ziyaretilerinin ko-
naklamas iin 'otel' olarak kullanlmak zere -ilevi asl kut-
sal alann bir paras olmadn gstermektedir- armaan
edilmi olan ve Roma dneminde salam bir biimde yeni-
den ina edilmi bulunan avlulu byk bir yap; daha kuze-
ye doru gre alan ya da palaistra, 41,42 x 41,52 m. boyut-
larnda, evresinde odalar olan Dorik bir avluydu (d boyut-
lar 66,35 x 66,75 m.). Bu odalar genellikle kapal deildi ve
kapdan ziyade peristilin iinden ak stunlardan geilerek
giriliyordu ve bundan dolay Vitruvius'un Yunan gimnazyu-
mu betimlemesine son derece iyi uyuyordu. Odalarn pek
ounun duvarlar evresinde oturma sralar bulunuyordu.
Vitruvius'un bu meknlara bak insanlarn ders grebile-
cekleri yahut felsefi tartmalarla ilgilenebilecekleri yerler ol-
YUNAN M M A R L I I
duklar eklindeydi. Antik Yunan ehirlerindeki gimnazyun-

larla ilgili bir genelleme olarak bu bilgiler olduka yeterlidir
fakat bu odalar Olympia'da neden bulunduu yeterince ak
deildir. Kuzeyde, yan stoalar ile devasa kapal bir avlu olan
asl gimnazyum bulunuyordu. Gerek lleri ve boyutlar
Kladeos Nehri tarafndan yok edildiinden kayptr fakat,
kou ya da frlatma gibi akas palaistrann ok kk ka-
laca spor faaliyetleri iin yeterince bykt. Bu yap da pa-
laistra gibi tarih olarak Hellenistik dneme aitti.
Dolaysyla snrlar yaplar tarafndan olduu kadar onlar-
la ilikili antlarca da daha ak bir ekilde tanmlanmt. Ku-
zey snr, "Kronos Tepesi'nin eimleri ve eteklerindeki es-
ki yaplar, tapnak ve hazinelerle belirlenmiti. Dier snr-
lardaki yaplar daha ge dnemlere aitti. Biimsel bir snr
duvar sadece Roma dneminde ina edilmiti: Duvar, bat-
daki hizmet yaplarn btnyle kutsal alandan ayrd aa-
ya, bat ynne doru uzanyor, ardndan gney snrn
oluturmak iin douya yneliyordu - gerekte gney stoas
ve Bouleuterion binasn darda brakyordu. Bouleuteri-
on'un batsna doru zafer tak biimli muhteem giri ka-
ps da yine kutsal alan snrlarnn Roma dnemi dzenle-
mesine aitti. Dier Roma yaplar snrlarn dndayd ve ha-
mam yaplar ile dier hizmet binalarndan oluuyordu.
Bir ok Antik Yunan kutsal alanndan farkl olarak Olym-
pia, Roma dneminde parlamt. Yava ypranma, impara-
torluun dinini deitirmesi ve pagan tapnaklarnn kapan-
mas kanlmaz bir gerilemeye neden oldu. Kutsal alan, bar-
bar Herullar tarafndan M.S. 267'de yamaland ve kendile-
rine kar Zeus Tapna ile gney stoasna kadar olan yer-
leri iine alan bir tahkimat duvar ina edildi. Nihai tahribat
ise, M.S. VI. yzyldaki depremle geldi ve akarsular da artan
bir ekilde geriye kalanlarn stnn kum ve amur tabaka-
syla rterek, topraa gmlmelerine katkda bulundu.
Delphi'deki Kutsal Alan

Olympia gibi Delphi de nemi tm Yunan ehirlerince ka-
bul edilmi balca kutsal alanlardan biriydi: Gerekten ant-
larn da belirttii bu ehirlerin pek oundan hatr saylr
L N R I VT VTVKTM - KUTSAL ALANLAR
1. Sikyon Hazine Yaps

2. Siphnos Hazine Yaps
3. Atinallar'n Hazine Yaps
4. Atinallar'n Stoas
5. Apollon T a p n a
6. Apollon S u n a (Sakz Adallar'n)
7. Plataea An
8. Byk skender'in Aslan Av (Krateros'un Ant)
9. Tiyatro
10. Knidoslular'n Klb (Lesche)
11. Attalos Stoas
izim 36: Apollon kutsal alannn plan, Delphi

YUNAN M M A R L I I
bir destek almt. zel nemi, gelecekten haberler veren ka-

tksz bir kahin olarak deeri kolaylkla yanl anlalm olan
kahinine dayanyordu. Kahin tam olarak hareket tarzyla il-
gili tavsiyelerde bulnuyordu. Dini ilemlerle ilgili nasihaer
de veriyordu: Antik Yunan dininin hangi biimde olursa ol-
sun merkezi bir rgtlenmesi yoktu. Delphi Kahini, dogma-
tik anlamda herhangi bir otoriteyi temsil etmekten ziyade sa-
dece itibar ve deneyimle ve elbette sahip olduu hretle han-
gi dini tren biimlerinin uygun olacan syleyebiliyordu.
Delphi, Parnassos Da'nn gneyinde, gnmzde zeytin
aalaryla kapl olan Amphissa Ovas'nn ykseklerinde, dar
bir dzlkte yer alyordu. Antik dnemde de burada tpk bu-
gn olduu gibi geimini tarm ve ticaretden ziyade ziyaret-
ilerden salayan kk bir kasaba bulunuyordu.
Kutsal alann kendisi, Amphiktion Birlii adl komu (ke-
limenin anlam da buradan gelmektedir) ve daha nemlice
Yunan kentlerinin temsil edildii bir komite tarafndan y-
netiliyordu. Pythia denen kahinin barp ararak yksek
perdeden konuan ve hezeyanlar eden bir rahibe olduu sy-
lenebilir. Sylediklerinin anlamnn yorumlanmas gereki-
yordu ve bu yorumu yapanlar da, hem yantlara gerek an-
lamn veren ve hem de her durumda deneyimleriyle yant-
lar denetim altnda tutan rahiplerdi. Yrenin dini nemi en
azndan sklkla Ge Tun a'na kadar geriye gidiyor gibi
grnmektedir: Belki de Karanlk a'm kargaasn yans-
tan bir efsane olarak kutsal alann davetsiz misafir olarak
Apollon tarafndan 'ele geirilmesi' gibi kutsal alanla ilgili
efsaneler baz kesintilere iaret etmektedir. Meknn nemi
znel olarak genel ortama dayanyordu; yansz bir deerlen-
dirmeyle de muhteem, bereketli saf su kaynana zellikle
de Kastalia Pnar'na. Kastalia'nn batsndaki asl Apollon
kutsal alannn yan sra douda ikinci bir Athena kutsal ala-
n da bulunuyordu.
Kutsal alan, olduka dik bir yamata yer alyordu. Yaplarn
normal olarak dz bir zemine oturtulabilmesi iin arazinin
nemli lde tesviye edilmesi gerekiyordu ve bu da kutsal
alan Atina Akropol'nn nispeten kademeli zemininden ya
da Olympia'nn btnyle dz kutsal alanndan farkllatr-
YAPI VE EVRESI - K U T S A L ALANLAR
Fotoraf 37: Delphi'deki Apollon kutsal alannn g r n m .
yordu. Kalabalk bir tapnanlar grubunun toplanabilecei su-

nak evresinde bile geni dz bir alan yoktu. Kutsal alan, M..
VI. yzyla kadar geri giden ve alan kesin bir ekilde tanm-
layan bir evre duvar ile belirlenmiti (sonraki eklemelerle
de). Alana giri, Kastalia Pnar'ndaki arnma trenlerinin ar-
dndan alana giden yolu oluturan gneydou kesinden-
di. Biimsel bir giri yoktu, sadece kutsal alann geni arazi-
sine doru bir aklk yer alyordu. Aadan geen yol kut-
sal alann nceki gney snrn o l u t u r u y o r d u . Yol daha son-
ra tapnan dou ucuna ve sunaa dein ters ynde, yukar-
ya doru kvrlyordu. Olympia'da olduu gibi bu 'kutsal yol'
aka kutsal alan iindeki tren gzergahyd ve sadece Ro-
ma dneminde biimsel bir yol olarak tala kaplanmt.
Apollon Tapna
Antik dnemlerde tapnak byk ksmn igal ettii son
derece geni bir dz zemin zerinde ykseliyordu. Tapnak,
birleme noktalarnn ou kavisli hatlardan oluan 'ok ke-
narl ta rgs' tekniiyle -M.. VI. yzyl sonlarnda bee-
nilen bir teknikti- bir araya getirilmi ta bloklardan grkem-
li bir istinat duvaryla destekleniyordu. Daha eski tapnaklar
ve galiba daha eski platformlar da vard fakat gnmzde de
YUNAN M M A R L I I
halen kutsal alana hakim olan M.. VI. yzyla ait bu plat-
formdur. Tapnak 21,68 x 58,18 m. boyutlarndayd ve 6 x
15 Dorik stuna sahip. Dou uta platformun zerine do-
ru bir rampa bulunuyordu. Dier tapnaklarla karlatrl-
dnda enine nazaran uzun bir boya sahipti. Bu, basit bir
arkaik zellik deildi: Kutsal odann mmkn olan en b-
yk boya sahip olmas, Pythia'ya danlan ve kutsal odann
esas ksmndan bir parmaklkla ayrlm olan en kutsal i me-
knn kutsal oda iine yerlerilebilmesi asndan gerekliy-
di. Tapnak, yukardaki sarp kayalklardan kaya yuvarlanma-
s sonucu tahrip olduu M.. IV. yzyl ortalarna kadar ayak-
ta kalmt. Daha sonra, dini kullanm bu konuyu ak bir e-
kilde tespit etmi olduundan kesinkes ayn plana uygun ola-
rak yeniden ina edildi - mali kaynak genel bir iane ile temin
edilmiti. Yapnn tahrip olduu tarih belli deildir. Delp-
hi'nin geriledii dnemler olmutu ve Plutharkhos kahinle-
rin etkilerinin zayfladn yazmt; fakat, antlar asndan
bakldnda bir kutsal alan olarak hala byyp gelimeye
devam ediyordu. Yap M.S. III. yzyl balarnda dikkatli bir
rehabilitasyon geirmesine ramen M.S. 360'larda impara-
tor Iulianus tarafndan ziyaret edildiinde -kaytlara geen
kahine son danma- kahinden yle bir karlk alnr: 'kra-
la syleyin iyi ina edilmi salon yerle bir oldu...'; yapnn ha-
rabeye dntne, belki de imparatorluun sonuna ia-
ret ediyordu.
Siphnos ve Atina Hazineleri

Olympia gibi Delphi'deki kutsal alan da zaferlerini anma
ve dier hayr ileri iin Apollon'a kranlarn sunma ih-
yac hisseden Antik Yunan ehirlerinden gelen adak arma-
anlarla doluydu. Burada da Olympia'dakine benzer hazine
yaplar vard. Bu hazine yaplar Olympia'da olduundan
daha fazla sayda Antik Yunan ehri tarafndan ina edilmi-
ve aralarnda Siphnoslular'n bir zafer iin deil de adada
zengin bir gm damarnn kefi nedeniyle kranlarn
sunmak amacyla M.. 524 civarnda ina ettikleri atafatl
hazine yaplar gibi onik rnekler de yer alyordu. Yap, ye-
rel kiretandan ykseke bir platform zerinde bulunuyor-
Y A P I VE EVRES - K U T S A L A L A N L A R
Fotoraf 38: Atinallar'n hazine yapsnn g r n m , Delphi.
du ve zgn durumunda evre duvarlarnn dndayd (ger-

i daha sonraki geniletmelerde komular gibi duvarlarn
iine alnmt). styap btnyle mermerdendi - Siphnos,
Naksos ve Paros mermerlerinden ve muhtemelen Yunanis-
tan anakarasndaki tmyle mermer en eski yapyd. ok sa-
yda heykelle s s l e n m i o l a n yapda g e l e n e k s e l s t u n l a r ye-
rine iki bakire (karyatidler) heykeli stunlu girii oluturu-
yordu. Biraz daha ge tarihli bir dier Dor slubu hazine ya-
ps da kutsal yolun yukarsnda Atinallar'a ait oland ve tah-
minen Marathon Sava iin kran ifadesi olarak ina edil-
miti. styapdan geriye kalanlarn byk ksm tamamyla
harap olup geni lde yeniden yaplmt.
Apollon Suna ve Dier Adaklar

Apollon Suna onya'dan* Sakz Adas'nn armaanyd.
Bitiiinde, tapnan platformu zerinde Apollon'un tm
Yunan dnyas hatta tesinden ald destein gstergesi
olan ok sayda dier adak ve armaanlar bulunuyordu: Syra-
ksallar tarafndan byk bir ant dikilmiti, Bithynia'nn"
yneticileri adna Hellenistik andar, Aetolya blgesinin (Hel-
lenistik dnemin byk ksm boyunca Yunanistan'n Delp-
* Bugnk Bat Anadolu nun ounlukla ky eridinden oluan gney ksm ile buraya
yakn Ege Adalar. .N.
** Gnmzde Kocaeli ve Dou Marmara evresi. .N
YUNAN M M A R L I I
hi'ye egemen olan blgesi) nemli sakinleri adna zel adak-

lar ve dierleri. Tapnaa kan yolun te yannda, sunan
karsnda kvrml bir kaide zerinde Plataea'daki zafer iin
dikilmi tuntan ayak bulunuyordu. Duvarla evrelenmi
alan ok sayda heykel antla tapnan st tarafnda da de-
vam ediyordu. En yukarda, M.. V. yzyla ait duvarla ev-
relenmi ve olaslkla bir resmi ziyafet salonu olarak ilev g-
ren Knidoslular'n klpleri (lesche) yer alyordu. Bu kuzey
ksmndaki daha ge dnem yaplar arasnda Byk sken-
der'in aslan avn canlandran Makedonyal Krateros tarafn-
dan adanm bir antla bunun yukarsnda nispeten kk
ve inaasmn sonradan akla geldii ok ak olan bir tiyat-
ro bulunuyordu. Tiyatro, her ne kadar aka sunan seyre-
dilebilecei bir yer niyetiyle yaplmam olsa da kutsal alann
snrlar iinde ok sayda ibadet edenin toplanabilecei tek
yerdi.
F o t o r a f 39: T h o l o s , Delphi.
I A F V t V ^ f c V K t M - JVU12>AL A L A N L A A
Stoalar ve Stadyum
Dier yaplar, evre duvarnn dnda yer alyordu (her ne
kadar Bergama Kral Attalos'un armaan, Hellenistik sto
ann halihazrda duvar yarp ihlal etmesine r a m e n ) . B a t
tarafnda uzun bir stoa daha bulunuyordu. Fakat, en nem-
li yap, hem kou parkuru hem de seyirciler iin yeterince
dz arazi bulma zorluundan dolay kutsal alann gney ba-
tsnda uzak bir yerde bir dier teras zerinde konumland-
rlm olan Pythia Oyunlar iin yaplm stadyumdu. Ta
oturma sralar sonralar yaplm olmasna ramen, tahmi-
nen oyunlar her zaman burada yaplma (M.. VI. yzyl
gibi erken bir tarihten beri).
Athena Kutsal Alan

Athena'nn dier kutsal alan da ana kutsal alann aa-
snda ve epeyce douda bir baka teraslanm arazi zerin-
de yer alyordu. Burada, M.. VII. yzyldan IV. yzyla ka-
dar birbirini izleyen ve den kayalarn neden olduu hasa-
rn hala grlebildii en eskisinin yerine bundan dolay fark-
l bir konumda yenisinin yaplmas gerekmi olan tapnak-
lardan geriye kalanlar bulunmaktadr. Burada ayn zaman-
da nadir rastlanan dairesel antlardan bir dieri olan ve bi-
linmeyen bir ama ve kkene sahip Tholos yer a l y o r d u . Da-
ha ok dikdrtgen binalardan gelitirilmi stunlarn kulla-
nld dairesel yaplardaki zel orant ihtiyacnn da sonu-
cu olabilecek M.. IV. yzyla iaret eden ince ve narin Do-
rik stunlarla ina edilmiti (Apollon kutsal alannda Siph-
nos'unkiyle kap komusu olan Sikyon hazine y a p s n n ze-
miniyle birletirilmek zere bilinmeyen bir konumdan tan-
m M.. VI. yzyla ait bir dier Tholos'un kalntlar da bu-
lunmaktadr). Athena da, aralarnda Massalia (Marsilya) eh-
ri tarafndan armaan edilmi, slp olarak en iyi palmiye
yapraklar eklinde betimlenebilecek ve daha sonralar Ber-
gama mimarisinde de grlm olup, kkenlerinin dnya-
nn bu yresinde olduuna iaret eden (Massalia bu bolege-
deki Phocaea tarafndan koloniletirilmit) geleneklere ay-
kr garip stunlu hazine yapsnn da bulunduu baka ha-
zine yaplarna da sahipti. Daha sonra M.O. VI. yzyla ait ta-
* Bugnk Foa. .N.

YUNAN MMARLII
pnakla yok edilmi bir dier yapnn bir yanodas ve on bi-

rer sedirli iki yemek odas vard. Nihayet, Athena kutsal ala-
nnn hemen batsnda yer alan fakat ilevsel olarak kendisi-
ne bal olmayan ve dairesel bir atlama havuzunu ieren, at-
letizm altrmalar iin bir alan ya da gymnasium bulunu-
yordu. Bu alan, byk lde Hellenistik dneme ait gibi
grnmektedir.
Bu belli bal kutsal alanlar, ok eitli fakat esasen srad-
nedenlerle yaplm zellikle grkemli yaplaryla olaan-
d bir lekte gelimilerdi. Dier kutsal alanlar da nem-
leri (Delos) yahut tapnaklarnn ihtiamyla (Hera, Sisam,
Artemis, Efes veya Didim'deki Apollon gibi) bunlarla reka-
bet edebilecek gtedirler. Fakar ounluu gerek lek ola-
rak gerekse kendilerine adanan armaan ve adaklar olarak
fazla mtevazidirler. Ayrca, ayn temel ilevlere sahip olma-
larna ve ayn dini ihtiyalara cevap vermelerine ramen da-
ha kk yahut daha yoksul bir inananlar evresine hizmet
ediyorlard. Her birinin kendine ait bamsz bir ynetimi,
kendi mali kaynaklar vard ve her ikisine de uygun gelecek
IO bir ekilde ina edilmilerdi. Tm de Antik Yunan yaam-
nn eit lde temel bir parasydlar.
6. BLM
Yap ve evresi - Kentler
Ayn ekilde, Antik Yunanistan kentleri de, byklk, re-

fah ve mimari ihtiam asndan geni lde farkllklar gs-
teriyordu. Yaplar meknda evrelerinden soyutlanm bir
ekilde durmuyorlar fakat gerek grsel gerekse ilevsel ola-
rak birbirleriyle iliki iinde bulunuyorlard. Skk dzen-
de bir araya gelmi bu youn konut dokusunun kamu yap-
laryla (elbette tapnaklar da buna dahildir) olan ilikileri ve
eitli meknsal dzenlemeleri kavranmakszn deerini an-
lamak mmkn deildir. Benzer ekilde ak alanlar da ev-
relerini kuatan yaplarn balam dnda herhangi bir mi-
mari anlama sahip deildiler. Yaplar sanki btnyle ev-
relerinden soyutlanm gibi grmek bizi yanltc sonulara
gtrr.
Doal Geliimin Sonular

Antik Yunan kentleri hem yava bir doal geliimin sonu-
cu olarak hem de bilinli bir planlamayla ortaya kmlar-
d. lk snf kkeni bilinmeyen ve muhtemelen gemii An-
tik dnemden epey gerilere giden yerlerden olumaktadr,
ikinci snf ise, yeni topraklarda yaratlm yahut stratejik ve-
ya siyasi nedenlerle eski yerlerinden tanm koloni ve e-
hirleri kapsamaktadr. lk grup sklkla Tun a'na kadar
geri gitmektedir - en azndan Ge Tun a yani Miken dn-
yasna kadar fakat baz durumlarda tahminen Erken Tun
a hatta Neolitik dneme kadar geri gitmektedir. Fakat,
bu durum, anlan yerlemelerin mutlaka ok eski alardan
beri bir sreklilik iinde iskan edilmi olduu anlamna gel-
memektedir. Hatta, Ge Tun a'nn son yllarndan, ta-
kip eden Karanlk a'a ve oradan da Antik dneme kadar
olan sreklilik sorunu arkeologlar arasnda sonu gelmez tar-
tma konularndan biri olmu ve bu yerlerin nfusunda el-
bette dnemden dneme deiiklikler de meydana gelmi-
tir. Mimarlk asndan daha nemli olan belirli bir yerin is-
kan cezbetmesine ilikin nedenlerdir. Bu nedenler, toplu-
YUNAN M M A R L I I
luk iin gerekli iktisadi destek, (bu da her eyin tesinde ta-
rmsal topraklar anlamna gelmektedir) gvenlik ve savun-
ma ile kullanlabilir su kaynaklarn iermektedir. Atina Ak-
ropol gibi bir yer, yerleme iin doal bir odak noktasdr
ve burada iskan herhangi bir biimsel planlama unsuru ol-
makszn kendi anlay iinde gelimitir. Gerekte Atinal-
lar atalarnn her zaman ayn yerde ikamet ettiklerine ina-
nrlard ve burada, Ge Tun a'ndan Antik ehire doru
gerek bir sreklilik olduu ihtimali son derece ikna edici-
dir. Atina, ilk kategorideki ehirlere iyi ve birinci snf bir r-
nek oluturmaktadr.
Antik Dnem Atina 's

Antik dnem Atina'snn plan ncelikle Akropol tarafn-
dan belirlenmiti. lk balarda muazzam tarih ncesi tahki-
matlara sahip bir kale vard. Karanlk a'da ise varln s-
nma yeri olarak srdrd; bununla beraber Tun a ka-
metre
izim 40: Atina genel yerleme plan.

YAPI VE EVRES - KENTLER
lesiyle birlikte sradan ahali surlarn dnda, Akropol tepe-

sinin aa yamalar ve evresindeki alanlarda yaamaya ba-
lam gibi grnmektedir. Akropol'n kendisi sadece bat
ucundan kolayca ulalabilen, balant yollarnn dorudan
tepeye kmas yerine evresinde doland nispeten eriile-
mez bir yerdi. Bu yollar, yerel corafi zelliklere bamlyd
ve her zaman en az zorluu olan gzergah izliyordu: Yolun
gzergah eimleri olabildiince kolaylayarak tepeler ve va-
dileri ayordu. Doal engellerden kanlyordu. Farkl yer-
leri birinden dierine gitme ihtiyacndaki insanlarn yarar-
na birbirine balyor, kestirme yollar salyorlard. Dolay-
syla, sokak hatlar ve sokak plannda farkl yaplarn konum-
lar tesadf ve doal gelimeye dayanyordu. Btnyle d-
zensiz bir plan ve plandaki farkl temel unsurlar iin byk
lde dzensiz yer seimi tercihleri geleneksel doal yolla
gelien bir ehirin alameti farikasyd.
Planl Kent
kinci kategorideki ehirler btnyle farkl koullarda or-
taya kmlard ve yeni bir topluluu nceden belirlenmi
bir yere yerletirmek amacyla bir birey ya da birlikte alan
bireyler grubunun bilinli kararlarnn sonucuydu. Akl ba-
nda bir ehir plancs da ayn faydalar gz nnde bulun-
dururdu -iktisat, savunma, su kayna- zira bunlar olmaks-
zn yeni topluluun parlayabilmek iin baar frsat bulun-
mayacakt ancak, planc plann da araziye kabul ettiriyordu.
Planda, plancnn arazi tahsisleri yapmas gerekiyordu: Sa-
dece tapnaklar ve dier kamu yaplar ile kamusal ak alan-
lar ve donatlar iin deil fakat kendi evlerini ina etmeleri
amacyla aileler iin de. Planc bunu, hem adil olduu kabul
edilmi hem de ynetimi kolay bir yntemle yapmak zorun-
dayd. Bylece, birbirini dik alarla kesen dorusal yollar-
dan oluan ve bir zgara biimi oluturan dzenli bir sokak
plan izerdi. Bu plan, adil ve laykyla tahsis edilebilecek bir
dizi standart lye sahip, kusursuzcasna dikdrtgen bina
parsellerini olanakl klard. Bu da planl kentin alameti fa-
rikasyd. Her ne kadar sonradan deiiklikler yaplabiliyor-
sa da ounlukla arazinin eklini veya bunun yaratt sorun-
YUNAN M M A R L I I
104
izim 41: Konut parselleri, Olynthos.
lar pek az dikkate alarak uygulanm olan zgn zgara bi-

imi plann kkenini aka ortaya koyuyordu.
Priene
Priene bu tr bir kente tipik bir rnektir. onya'da Men-
deres Nehri haliinin kuzeyine (Milet'in kars) yerlemi
olan ehirin kkeni M.. 1000 yllar civarna kadar geri gi-
diyordu. Fakat, muhtemelen M.. 350 civarlarnda pek de
bilinmeyen nedenlerle yeni bir yere tanmt (yahut belki
de ehir sakinleri bir dizi baka yerden toplanmt). Yeni
yer, nehrin takn ovasnn yukarsnda makul bir lde dz
Y A F I VE E V R E S I - K E N T L E R
fakat kenarlarda daha dik eimlere sahip bir yama dzl-

ndeydi. Civarda iyi nitelikli tarmsal topraklarn verdii
bir stnle sahipti (byk bir yer olmamasna ramen:
Priene kk bir yerdi) fakat, birinci snf bir savunma ko-
numuna sahip deildi (bu sorun, tm kent alannn yenile-
nen sur duvarlar ve tahkimatlarla evrelenmesi ve arkadaki
tepenin zerinde yer alan ayr, tahkim edilmi bir Akropol'n
ehirle balantsnn kurulmas yoluyla almt). Alanda ni-
telikli su kaynaklar da bulunmuyordu (su, arkadaki tepeler-
de yer alan bir pnardan bir su kemeriyle getiriliyor daha
sonra da ehirin eidi ksmlarna borularla datlyordu).
Sokaklar, hatlar dou-bat ve kuzey-gney dorultusunda
uzanan bir zgara biimi oluturacak ekilde dzenlenmiti.
Batdan merkeze doru yava yava dikleen dou-bat g-
zergahlar, makul bir dzeyde tesviye edilmiti. Sokaklardan
izim 42: Priene plan.

YUNAN MMARLII
biri ana cadde olarak belirlenmiti ve sur duvarlarndaki bir

giri kapsndan, plann merkezindeki agoraya uzanyordu.
Bu yol kesinlikle tekerlekli aralar tarafndan kullanlmt.
Kuzey-gney sokaklarnn ou daha da dikti ve en dik ke-
sitlerinde yoldan ziyade basamaklar kullanlmt. Surlarn
iindeki kullanlabilir alann tm ina edilmemiti.
Snrlaryla Tanmlanm ehir

Gelikin halinde tm Antik Yunan kentleri mutlaka yapl
alanlarla rtmesi ve sabit, deimez olmas gerekmeyen ta-
nmlanm snrlara sahipti. lenlerin ehir snrlar iinde
defnedilmesi yasaklanmt ve mezarlar ehirden snrlarnn
tesine yaylan yol boylarnda yer alyordu. Evler ihtiya ol-
mas durumunda ehir snrlarnn dnda da yaplyordu fa-
kat sur d mahalleler hari ehir dnda yaayanlar oun-
lukla evrelerinden soyutlanm tek bana krsal evlerde ya-
amak yerine kylerde toplanmay yeliyorlard. ehir snr
sklkla bir sur duvar ya da tahkimat hattyla rtyordu.
Planl kenerde savunma hatt Priene'de olduu gibi zgn
tasarmn olaan bir parasn oluturuyordu. Atina'da oldu-
u gibi planla gelimemi kentler ise, bir ikale evresinde
toplanrken snrlarda da genellikle bir d savunma hatt in-
a ediliyordu. M a m a f i h bu d u r u m mutlak deildi ve Antik
Sparta evresi tahkim edilmemi drt kyden olumutu. Ati-
na da M.O. VI. yzyl sonlarnda Pers Savalar'ndan nce ya
da Kserkses'den ele geirilen kentin yeniden inaas sonra-
snda sur duvarlarna sahip olmu gibi gzkmektedir - sur-
lar Themistocles tarafndan ina edilmiti. Surlar varoldukla-
r zaman kentin mimari adan nemli bir parasn olutu-
ruyordu: Kentin dardan kente yaklaanlarca grlebilen
bir parasyd ve kentin yapsyla ilgili berrak bir tanmlama
sunuyordu. Heybetli grnmeleri iin tasarmlanmlard hat-
ta eer (Antik Atina'da olduu gibi) styap sadece kerpi
tuladan ise, st svanp, kire badanayla beyaza boyanyor-
du - ksmen yapy korumak iin olduu kadar grnm-
nn etkileyiciliini arttrmak iin de. Sur kaplar dind dn-
yadan kutsal alann dini dnyasna geie benzer ekilde d
dnyadan surii dnyaya doru hareket duygusu veriyordu.
YAPI VE EVRESI - K E N T L E R
Fotoraf 43: Atina agorasnn Akropol'den grnm.
Ana Kutsal Alan

Surlarn iinde ehire hakim olan temel unsur ana kutsal
alan olabiliyordu zellikle eer Atina'da olduu gibi bu kut-
sal alan askerden arndrlm eski bir ikalede yer alyorsa
fakat, bu da mutlak deildi. Priene'de ana tapnak ehir pla- 107
nnda uygun bir ykseklikde konumlanmt fakat ikale her-

hangi bir yerdeydi. Baz ehirlerde ana kutsal alan ehir s-
nrlarnn iinde deil dndayd. Bundan dolay balca ta-
pnak ehir iindeki en nemli yap olabiliyordu fakat bu da
hi bir ekilde temel ya da deimez deildi.
Agora
ehir plan ve yaplar balam asndan agora daha b-
yk bir neme sahipti. Agora genellikle ehir merkezine ya-
kn konumlanmt: Bu tespit, zgara plann merkezinde ta-
pnan deil agorann yer ald Priene iin kesinlikle do-
rudur. Merkezilik Atina'da Akropol'n varlyla imkansz
hale gelmiti fakat agora, Akropol'n kuzeyindeki nemli
bir alanda makul lde merkezi bir yer almt. Pire gibi de-
nizin hemen kysnda olan ehirlerin agoralar, ayn zaman-
da hem bir odak unsuru olarak hizmet ettikleri hem de her
ikisinin birarada bulunmas yararl olduu iin ou kez li-
mann yannda yer alyordu. Agora, planl ehirlerde dei-
YUNAN M M A R L I I
mez bir ekilde zgn bir konumla tanmlanmt fakat plan-

sz ehirlerde her zaman durum byle deildi. zgn odak
noktasnn tam tersine Akropol olduu Atina'da agora, g-
receli olarak ehirin organik gelimesinin ge bir aamasn-
da ortaya kmt. Atina agoras gelitiinde (M.. VI. yz-
yldan nce deil) bu, Akropol'n kuzey eteklerindeki en
uygun dzlkte olmutu. Bu alan, o zamanlar, Akropol tara-
fndaki pnarlardan gelen sularla kaplanm olduundan ar-
tan konut yaylmnden etkilenmemi gibi gzkmektedir.
Bu nedenle, ileve sahip olmadan nce suyun akalanmas
ve alann hazrlanmas gerekiyordu. Bu da, ehir surlarnn
ina edilip gelimenin tam snrlarna ulat sralarda ger-
eklemiti.
Su Yaplar
Yaplarnn temelde nem asndan daha sonra geldii
bir Antik Yunan kentinin bu nedenle genel biimi unsu-
ra dayanyordu: u ya da bu ekilde grsel adan etkileyici
sur duvar ve kaplaryla ekli izilmi bir ehir snr; planl
ya da plansz olsun sokak dzeni ve kentin odak noktasnda-
ki agora. Yaplarn bu plan iinde dalm ileve gre olu-
yordu. Bazlar da corafi etmenlerin sonucu olarak konum-
lanmt. inden su alnabilen pnarlar glgeleyen portik
biimindeki emeler ounlukla kendilerini besleyen kay-
naklarn konumlarna bamlyd. Atina'da Klepsydra kay-
na Akropol'n kuzey-bat yamalarnn ykseklerinde yer
alyordu, Enneakrounos aada, agora blgesindeydi; Ko-
rent'de ise, Peirene bereketli bir kaynakt. Priene'de oldu-
u gibi bir dier seenekde su, ehirdeki uygun su alma nok-
talarna kanallar ve borularla tanabiliyordu. Su yaplarnn
inaas, su tevzi kanallarnn denmesi ve su haznelerinin
yapm amacyla su imentosunun kullanmn gelitirmi
olan Antik Yunan mimarlnn nemli bir dalyd.
dari Yaplar
dari yaplar agorann evresinde ya da civarnda toplan-
ma eilimindeydi. Atina'daki agorann bat ucunda M.. V.
yzyl demokrasisinde bile Basileus archon un idari sorumlu-
luunda kalan dini konularla ilgili durumalar yrtt

Kral Stoas yer alyordu. Yine burada yeni karar ve buyrukla-
rn kopyalarnn ilan edildii ilan panosu ve bunlarn sak-
land bir belgelik de bulunuyordu. Demokratik meclisin
toplant mekn Boule de buradayd. Yine, her seferinde bir
ay grevde kalan daimi Meclis Komitesi, Prytaneis'in ziyafet
mekn olan dairesel tholos da burada yer alyordu. Burann
tesinde agoradan uzaklaan bir caddenin yannda tahmi-
nen hapishane olarak ilev grm bir yap bulunuyordu.
Gneyde, Enneakrounos'a ilaveten yurttalara ait jri heye-
ti mahkemesi (Heliaia) ve darphane vard. Agorann evre-
sinde mabetler, kk tapnaklar (Zeus, Apollon Patroos ve
Hekate'ye adanm) ve yurttalara barnma ile yeme-ime
hizmeti sunan stoalar yer alyordu. Bunlarn tm dzensiz
bir ekilde yerletirilmiti fakat, agorann evresinde bulu-
narak yaylma alann tanmlyorlard.
te yandan Priene'de agora daha biimsel bir hale gelmi-
ti. ehirin zgara plannn iki yap adasn igal ediyordu. Ati-
na'da ise, agora kendisine ulaan, iinden geen ve uzakla-
an cadde ve sokaklar iin bir dm noktasyd. Priene'de 109
sadece dou-bat dorultusundaki ana cadde agoradan ge-

iyordu (hatta daha da kesin konumak gerekirse bir yann-
dan geiyordu). Dier tali sokaklar ya kesilmi veya dar-
dan gemesi iin yn deitirilmiti. Agorann alan dz-
gn ve dikdrtgen biimindeydi Atina'daki gibi bir ekilde
uygulama imkan bulunmu kendine zg, tuhaf biimli bir
plan deildi ve kenarlar stoalarla avlulu bir biim almt.
Dou-bat hattndaki cadde nnden geerken bir stoa ku-
zey snr boyunca uzanyordu. Dier kenar ise, kesinti-
siz bir stun dizisiyle tanmlanmt. Agorann iinde yap
yoktu ancak antlar vard. zgn kuzey stoasnn ardndaki
odalar (daha sonralar yeniden ina edilip douya doru uza-
tlmasna ramen odalara dokunulmamt) idari bir ileve
sahipmi gibi grnyordu ve duvarlarna kamusal kaytlar
yazlmt. Agorann bir yannda meclis iin ayr bir yap bu-
lunuyordu (yahut Priene'nin kk bir yer olduu gz nn-
de bulundurulursa snrl bir yurttalar meclisi olabilir) ve
daha uzaktaki bir baka yap da belki resmi bir yemek oda-
YUNAN M M A R L I I
syd. Priene'nin agoras plan zerinde daha basittir ve fark-

l ilevlerin konumlan Atina'dakilerle tam olarak ayn deil-
dir fakat kentin yerleim dzeni asndan dorudan kar-
larlabilirler. Atina'daki agora planl kentlerde agorann
ald dzenli biime daha ok benzemesi iin M.. II. yz-
ylda dik alarla yerletirilmi bir dizi yeni, byk stoa ile
'modernletirilmiti'.
Tiyatrolar
Dier kamu yaplarna ehir plannn deiik yerlerinde
rastlanabiliyordu. Dionysos kutsal alannda ayr bir unsur ya
da yap olsa bile tiyatro, seyirci blm iin eer mmknse
uygun bir tepe yamac gerektiriyordu. Bir tiyatronun ina edil-
mi olduu btnyle dz araziden oluan sadece Mantinea
gibi en srad yerlerde tiyatro plandaki herhangi bir yerde
ina edilebilirdi (bu durumda yapya destek iin yapay altya-
p gerekiyordu) bylece de agorayla bilinli bir ekilde iliki-
lendirilebilirdi (tiyatrolar oklukla siyasi toplanma meknla-
r olarak boyutlar ikiye katlanmd). Atina'da Dionysos Ti-
yatrosu, seyirci blmnn oturduu Akropol'n gney ya-
malarndaki bu tanrnn kutsal alanyla ilikilendirilmiti.
Priene'de tiyatro, ehirin yerletii dzln, seyirci blm-
ne gerekli olan ykseklii salamak zere Akropol gibi dik-
lemeye balad yere yerletirilmiti ancak burada da yap-
lam alann en ucunda yer alyordu. Atina'da olduu gibi
baz istinat duvarlar yaplmt fakat, asl dikkate deer fark
oturma sralarnn, seyirci blmnn ehir plan vastasyla
eimli arazide bile dikdrtgen bir yap adasna sdrlabil-
mesi amacyla gvdelerinin kesilmi olmasyd (Hellenistik
dneme ait Priene'dekine benzer bir budanm tiyatro da
planl gelimemi Thera ehirinde bulunuyordu).
Spor Meknlar (Gymnasiumlar)

Atina ve Priene'nin gymnasiumlar dikkate deer bir ekil-
de farkllayordu fakat bu sokak plannn doasndan kay-
naklanan bir durum deildi. Atina gymnasiumu pek az ko-
runmutur ve hakknda az ey bilinmektedir. Akademiden
geriye bir blmnn avlulu ve tahminen de stunlu oldu-
una iaret eden izler kalmtr fakat Lyceum ve Knosarges

hakknda bilinenler daha da azdr. Bunlarn tm de ehir
snrlar dnda, Antik ehirin yurttalar ordusunun zn
oluturan askeri becerilerin altrma ve talimlerine ayrlm
ak alanlarda yer alyordu. Platon tarafndan Akademinin,
Aristo tarafndan da Lyceum'un felsefe okullar olarak geli-
tirilmesi ilave bir ilevdi. Priene'nin kendi askerleri vard fa-
kat Hellenistik dnemde ciddi savalar kraliyet ordularna
braklmt ve Prieneli yurttalar M.. III. ve II. yzyllarda
V. yzylda Atinal genlerin getii askeri eitimden gemi-
yorlard. Bundan dolay buradaki gymnasiumlar ehirin iin-
de bulunabiliyorlard: Biri ehir merkezinin yaknnda, di-
eri bitiiindeki stadyumla birlikte ehirin en alak nokta-
snda, sur duvarlarnn karsndayd.
Konutlar
Kent alannn ou konutlara ayrlmt. Sur duvarlar iin-
de yaayan nfusla ehir devletinin, ounluu olaan bir bi-
imde sur duvarlarnn dnda ve ounlukla kylerde yaa-
yan daha byk nfusu arasnda belirli bir ayrm yapmak
gerekiyordu. Atina gibi byk bir ehir bile yurttalarnn o-
unluunu barndrmyordu (yurttalarnn ounun ehir
snrlar iinde yaad Hellenistik dnem skenderiye'si bu
genel kurala bir istisna olabilir; ancak, skenderiye normal
bir Yunan ehri deildi). Priene'de yurttalar ile devletin yurt-
tala sahip olmayan dier ahalisi arasnda ayrm bulunu-
yordu: Yurtta olanlardan, tahminen Atina'dakinin daha b-
yk bir orannn ehirde evleri vard ancak, nfusun oun-
luu kesinlikle surlarn dnda yayordu. Priene'de ehir
iinde bir konuta sahip olmak bir yurttalk ayrcal gibiy-
di; te yandan Atina'da bu daha ok corafi frsatlara ba-
lyd ve herhangi zel bir duruma iaret etmiyordu. Hem Ati-
na, hem Priene ve hem de gerekten tm Antik Yunan kent-
lerinde kamu yaplar surlarn iinde yaayanlardan daha faz-
la bir nfusun yiyeceklerini tedarik etmek zorundayd: e-
hir devletinin tm nfusunun yiyecek ihtiyacn temin etmek
zorundalard. Bundan dolay izin verilen ehir nfusundan
daha byktler.
YUNAN M M A R L I I
Fotoraf 44: Delos evleri.
Dolaysyla bir ok Antik Yunan kentinde kamu yaplar ve

kamuya ait ak alanlar kentsel alann modern kentlerde ol-
duundan daha byk bir orann igal ediyorlard. Konut-
lar, ister planlanmam kentlerde olduu gibi deiken bi-
im ve boyutta yahut da ister Priene gibi planl kenderde ol-
duu zere daha dzgn ve dorusal hadara sahip olsunlar
geri kalan alana nispeten youn bir biimde skmlard.
Baz ehirlerde -rnein Olynthos ve Pire gibi- geni konut
alanlar nceden hassasiyetle belirlenmi standart boyutlar-
daki parsellerde ina edilmi gibi grnmektedir.
Konutlar, dorudan sokak boyunca dizilen d duvarlary-
la birlikte ina ediliyorlard. Dzgn ya da biimsiz olsun ya-
p adasnda birbiriyle dorudan temas halinde olan ve ortak
duvarlar paylaan bir ok konut olmalyd - ortak duvarlar
YAPI VE EVRESI - KENTLER
komular aras tartmalarn belirgin bir nedeniydi (ortak

duvarlar hakknda ok sk kurallara sahip olan Bergama ya-
p ynetmeliklerinin metinleri elimizde mevcuttur). oun-
lukla ierden, avludan k aldklarndan d duvarlardaki b-
tn pencereler kkt, duvarlarn yukarsna yerletirilmir
ti ve eriilmezdi. ster plansz ehirlerin dolambal dar so-
kaklar, isterse zgara planl kentlerin dorusal izgileri bo-
yunca olsun, sokaklar boyunca esas olarak kaplarla vurgu-
lanm, ounlukla kerpi tuladan sssz, basit duvarlar s-
ralanmt. Bu etki, konutlar tatan yaplm olduundan ol-
duka iyi korunmu olan Hellenistik Delos'da en iyi ekilde
tecrbe edilebilir. Bu cadde ve sokaklarda yrmekle temel-
de modern bir kentin sokaklarnda yrmek ayn deneyimi
sunmaktadr - komu Mykonos'da olduu gibi. Antik bir kent-
de farkllamam ve grsel adan ilgi ekici olmayan konut
dizileri suriine hakimdiler. Fakat her zaman yaplarla ev-
relenmi -giderek artan lde mimari ihtiama sahip olan-
ve aniden ortaya kan ak bir meknla da vurgulanmlar-
d. te Antik yaplarn en nemlilerinin hem mimari nite-
liklerinin hem de bu yap ve ehirlerde ikamet edip onlar 113
kullanan insanlarn yaamlarna yaptklar katknn deeri-

ni takdir edebilmemiz iin bylesine bir ereve iinde g-
zmzde canlandrmamz gerekir.
leri Dzey alma nerileri
Bylesine snrl hacimli bir kitap Antik Yunan mimarln-

dan ancak ok kk bir rnek sekisini ierebilir. Bu rnek-
leri bakalaryla da karlatrmak yararl olacaktr.
Acaba, hangi alardan Olympia ve Delphi gibi belli bal kut-
sal alanlardaki dzenlemeler daha az nemli olanlarla benzer-
likler gstermektedir (rnein Brauron'daki Artemis kutsal
alan gibi?) Daha alt dzeydeki yerel kutsal alanlarda deil de
Yunanllararas nitelikli belli ballarnda grlen yap trleri
hangileriydi? Ve bu neden byleydi?
Farkl yap snflarna ait bireysel rnekleri birbirleriyle kar-
latrmak da yine yararldr: Konuya yabanc olanlara tm An-
tik Yunan tapnaklar birbirinin benzeri grnr ama gerek
byle deildir. Zeus, Olympia ya da Parthenon gibi balca ta-
pmaklar Perachora'daki Hera Tapna gibi daha az nemli
kutsal yerlerle karlatrn. Baz tapnaklarn son derece ken-
dine zg dzenlemeleri vard: Didim'deki Apollon Tapna-
'na bir bakn ve Standard tapnak biimini nasl biimlendir-
diini grn. Acaba bunun nedenleri neler olabilir?
Antik Yunan mimarlndaki blgesel eitlilikler hi de
nemsiz deildir. Yunanistan anakaras (Dorik) ile Dou Yu-
nanistan (onik) arasndaki fark son derece belirgindir peki
baka ne deiiklikler vardr ? Sicilya'da rastlananlarn hatta
Boeotia gibi daha snrl yerlerin kendine zg blgesel biim-
lerinin zel vasflarn evrelerinden soyutlamaya aln.
Antik Sparta mimarisi iin neler sylenebilir? Thucydides
yle anlatr: 'Sparta'nn tamamen terkedildiini ve geriye sa-
dece tapnak ve dier yaplarn temellerinin kaldn varsa-
yn. yle sanyorum ki, gelecek kuaklar burann sylenegel-
dii kadar gl bir yer olduuna inanmakta glk ekecek-
lerdir'. Bu durum neden arkeolojik kantlarla da bolca destek-
lenmitir ? Bu soruya yant verebilmek iin yaplarn iktisadi
anlamlarn, mali kaynak ve igcnn elde edilebilirliini gz
nnde bulundurmak, mimarln dnemin siyasi ve iktisadi
koullarna nasl tepki gsterdiini grmek gerekmektedir.
leri Dzey Okuma nerileri
Lawrence, A. W., Greek Architectre (Yunan Mimarl) (Har-

mondsvvorth). Ege'nin Tun a'na ait en eski yaplardan
Hellenistik dneme kadar iyi bir yap kesitini ele alan bol
resimli bir kitap. Btnyle gncellenmi bir yayn kaynak-
as vardr.
Dinsmoor, W. B., The Architectre ofAncient Greece (Eski Yu-
nanistan Mimarl) (Londra). Antik Yunan mimarlnn
ansiklopedik bir betimlemesi ve temel bir bavuru kitab.
Son derece zengin bir mimari teknik terimler szl ier-
mektedir.
Coulton, J. J., Greek Architects at Work (Uygulamada Antik
Yunan Mimarlar) (Londra). Antik Yunan yaplarnn tasa-
rm yollar ve inaatlarnda kullanlan yntemler zerine
eksiksiz bir anlat.
Wycherley, R. E., How the Greeks Built Cities (Antik Yunan-
llar Kentleri Nasl na Ettiler) (Londra) Antik Yunan kent-
lerinin mimari dzenlemeleri ile bu kentlerde bulunan de-
iik trdeki kamu yaplarn betimleyen temel ve okunma-
s kolay bir kitap.
Tomlinson, R. A., Greek Sanctuaries (Antik Yunan Kutsal
Alanlar) (Londra). Farkl trdeki kutsal alanlarn dzen-
lemelerine ilikin ve deiik blgeler ile eitli seviyedeki
rneklerden derlenmi bir kesitin dini ilevlerini vurgula-
yarak daha ayrntl bir anlatdr.
Travlos, J., Pictorial Dictionary ofAncient Athens (Eski Ati-
na'nn Resimli Szl) (Londra). Birinci kalite fotoraflar,
bir ok zgn plan ile yazarn dier izimlerini ieren faz-
lasyla bol grsel malzeme yansra aklayc ksa metinler
ve yayn kaynakas da olan bir kitap.
Boersma, J. S., Athenian Building Policy from 561/0 to 405/4
BC. (M.. 561-560'dan 405-404'e Kadar Atinallarn Yap Po-
litikalar) (Groningen). Bu dneme ait bilinen tm yapla-
rn iyi bir katalou eliinde (ematik planlarla birlikte)
Atina'nn Antik mimarisinin yaratlmasnn geri plan ve si-
yasi koullarnn ayrntl bir incelemesi
YUNAN M M A R L I I
Fletcher, Sir Bannister, A History of Architecture on the

Comparative Method (Karlatrmal Yntemle Mimarlk Tari-
hi) (Londra). Yaptn 1. blm Antik Yunan ve Hellenis-
tik mimarln, Yunanllar' en geni tarihi ereveleri ii-
ne yerletiren dier eski Akdeniz havzas mimarilerine ay-
rlm blmlerle birlikte gncelletirilmi bir zetini sun-
maktadr. Ayn zamanda, Antik Yunan mimarisinde duvar
resimleri ve boyal sslemelerin kullanmn gsteren renk-
li bir fotoraf da iermektedir.
'The Making of the Past9 (Gemiin naas) (Londra) dizi-
sinden, Alan Johnston'un TheEmergence of Greece (Yunanis-
tan'n Ortaya k) ve Roger Ling'in Greek World (Yunan
Dnyas) adl kitaplar Antik Yunan Mimarisi'ni arkaik ve
antik dnemlerin tarihsel ve sanatsal geliimi iinde genel
bir ereveye oturtmaktadr.
Aralarnda nemli eserlerin yer ald Bat dillerindeki
dier kitap ve uzmanlam incelemeler unlardr:
1. Martin, R., Manuel d1 architecture grecque (Antik Yunan
Mimarlnn El Kitab) (Paris)
2. Broneer, O., Isthmia, The Temple of Poseidon (Isthmia, Po-
seidon Tapna) (Princeton).
3. Hodge, A. T., The Woodwork of Greek Roofs (Antik Yunan
Yap atlarnn Ahap leri) (Cambridge).
4. Mallwitz, A., Olympia und seine Bauten (Olympia ve Yap-
lar) (Mnih).
5. Fouilles deDelphes (Delphi Kazlar): II. blmn cilderi,
Architecture (Mimarlk),
6. Burford, A., The Temple Builders of Epidauros (Epida-
uros'un Tapnak naaclar) (Liverpool).
7. Doxiades, C., Architectural Space in Ancient Greece (Eski
Yunanistan'da Mimari Mekn) (Cambridge Mass.).
8. Penrose, F. C., An Investigation of the Principles ofAthe-
nian Architecture (Atina Mimarlnn ilkeleri zerine Bir Ara-
trma) (Londra).
9. Ecole Franaise d'Athenes, Exploration Archeologique de
Delos (Delos Arkeolojik Aratrmalar).
10. Wiegand, T. ve Shrader, H., Priene (Berlin).
LER D Z E Y O K U M A NERLER
11. Coulton, J. J., The Architectural Development of the Greek

Stoa (Antik Yunan Stoasnn Mimari Geliimi) (Oxford).
12. Martin, R., L'urbanisme dans la GreceAntique (Antik Yu-
nanistan'da ehircilik) (Paris).
YUNAN M M A R L I I
Teknik Terimler Szl
Bir yapnn farkl blmleri ounlukla en tutumlu bir ekilde

ancak genel kabul grm bir teknik terim ile betimlenebilir. Bu
dizin, Antik Yunan yaplarnn balca blmlerini betimlemek
iin bu kitapta kullanlanlar iermektedir. Dinsmoor'un Archi-
tecture of Ancient Greece (Eski Yunanistan Mimarl) gibi daha
kapsaml elkitaplarnda daha gelikin dizinler bulunabilir. Bu te-
rimlerin ou gerekte Eski Yunanca'daki karlklar veya Latin-
ce edeerleridir.
abaks: Bir stun balnn stndeki kare eklindeki tayc b-

lm. Balk tablas,
agora: Antik Yunan kentlerinin iinde (bazen de dnda) yer alan,
kent sakinlerinin dini olduu kadar siyasi ve ticari amal top-
lanma yeri.
akroter: gen bir alnln her asn da ssleyen ve alnlk-
da yer alan (okluk taa oyulmu figrlerden oluan) ssleme,
alnlk: atnn gen eklindeki biti yeri.
andron: Antik Yunan evleri ve kamu yaplarnda yemek odas (er-
kek davetliler iin).
ante: Tapnak ya da benzer yaplarn yan duvarlarnn ssl biti
noktalar. Kenar ayak; bir girite yandaki duvarlarn nne kon-
mu gmme stun benzeri ayak.
antefiks: Sima'nn (yamur oluu) olmad Antik Yunan yapla-
rnn atlarnda kendisine bitiik dz (pan) kiremiderin bir-
leme noktalarn kapatan mahya kiremitlerinin biti noktala-
rn saklayan pimi toprak ya da oyma tadan ssleme unsuru,
bouleuterion: ehir meclisinin (boule) topland yap.
evresi stunlu (peripteral): Tm evresinde d stunlar bulu-
nan tapnak. Yapnn n ve arkasnda olduu kadar kenarlarn-
da da stunlar vardr,
diik, dileme: onik tapnaklarn frizlerindeki kk kiri ula-
rn andran kk blok benzeri kntlar dizisi.
Dor Dzeni (Dorik): Yunanistan anakaras ve batsndaki tapnak-
TEKNIK T E R I M L E R SZL
larda kullanlan dzen.

dzen: Antik Yunan yaplarnda kullanlan saaklklaryla birlikte
stun trleri.
friz: Dorudan stun pervaznn stne gelen ikinci bir ta blok
dizisi.
geison: Korniin Yunanca karl.
guttae: Dorik mtl ve regulaelerin altndaki muhtemelen zgn
ahap ivileri temsil eden ileri doru kan dz silindirik disk-
ler.
hekatompedon: 'Yz ayaklk' uzunluk. En az 100 ayak uzunluun-
da byk ve nemli tapnak.
hipodrom: ad arabalar iin yar alan.
Ion Dzeni: Dou Yunanistan ve Ege adalarndaki tapnaklarda
zgn olarak kullanlan stun dzeni.
Korint Dzeni: Antik Yunan mimarlnn nc dzeni. on D-
zeni'ne benzer fakat akantus yapraklarndan tretilmi ift s-
ra ta oyma yapraklarn zerindeki drt kvrml (ke alarn-
da birleen) karmak stun balklarna sahiptir.
korni: Arkasndaki atnn stne den yamur suyunu altnda-
ki stun dizisi ya da duvarn ilerisine aktmak amacyla frizin al-
tnda ya da duvarn zerinde ne doru kan bir dizi kesinti-
siz blok.
kutsal oda: Tapnan, kendisine adand tanr ya da tanrlarn
heykellerinin bulunduu esas 'oda's.
megaron: Homeros Destanlarmda bir sarayn esas odas. Mimar-
lkta ise, yan duvarlarnn ulardan birinde bir sundurma ya da
stunlu giri oluturacak ekilde uzatld dikdrtgen oda.
metop: Dorik frizi oluturmak zere trigliflerle deimeli olarak
kullanlan dz ta levhalar. Bo braklabildikleri gibi resim, bo-
ya yahut kabartma yontularla da sslenebiliyordu.
mtl (mutule): Dorik korni altndaki dz bloklar (guttaeler ile
sslenmitir).
odeion: Mzik salonu.
orkestra: Antik Yunan tiyatro yaplarnda koro iin dairesel dans
zemini.
YUNAN MMARLII
parodos duvarlar: Antik Yunan tiyatrolarnda oturma sralarnn

kenarlarn tayan yan duvarlar,
propyion, propylaia: Propile. Antik Yunan kutsal alanlarna giri
yaps.
prytaneion: Prytaneis ya da meclis altkomitesinin toplanma yeri.
regulae: Dorik triglif eridi altndaki aralklara yerletirilmi ayn
ta bloklara oyulmu kntlar,
saak bordr, silme (fasciae): Dz erit:zellikle onik stun per-
vaznn saak bordr.
saaklk: Stunlarca tanan styapnn tm (stun pervaz, friz,
korni).
sima: atnn altnda tatan oyulmu veya pimi topraktan ekil
verilmi yamur oluklar,
stilobat: Stun sekisi. Bir tapnan zerinde stunlarn durduu
en st basama,
stoa: Portik.
stun bal: Bir stunun zerindeki tayc unsur. Balk.
I20 stun bal ana (echinus): anak. Bir stun balnn daire-
sel planl yaygn ksm. Eer sssz vc sade ise, Dor stu ba-
lna, oymalarla bezeli ise on stun balna aittir,
stun karn (entasis): Balca yaplarda stun gvdesine hafife i-
kin bir profil verilmesi. Stun gvdesinde ikinlik,
stun pervaz: Stunlarca tanan kiri dizisi,
tainia: Dorik stun pervaznn st taraf boyunca uzanan ileri do-
ru kk erit. Triglif eridi. Resim ve boyayla sslenmi olmal-
drlar. Bunlarn en iyi korunmu rnekleri toprak altna gml-
m Makedonya mezarlarnn cephelerinde bulunmaktadr,
triglif ('z yiv'): Dorik frizin metoplarn birbirinden ayran (ve
okluk yerine sabideyen) V kesitli dikey yivlerle sslenmi dik-
drtgen bloklar,
volute: onik stun balklarn ssleyen spiraller,
yiv, yivoluk: Stun gvdelerinde ssleme amal alan dikey
kanallar.

Yunan Mimarligi PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yunan Mimarligi PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Yunan Mimarl konusunda en yetkin isimler-

den biri olan Prof. Dr. Tomlinson, Yunan Mi-

Bristol Klasikleri, Yunan ve R o m a dnemlerinden kesitler

Prof. Dr. R. A. Tomlinson, Birmingham niversi-

M e h m e t Rfat Akbulut, M i m a r Sinan niversitesi

eviren: Rfat Akbulut

2. KLASIK TAPINAKLARIN ERKEN GELME DNEMI 15

3. KLASIK DNEM TAPINAKLARI 33

4. DER YAPI TRLERI 58

5. Y A P I VE EVRESI - KUTSAL ALANLAR 72.

LERI D Z E Y ALIMA NERLER 114

ILER D Z E Y OKUMA NERLER 115

TEKNK TERIMLER SZL 118

Tm izimler Henry Burglass tarafndan yaplmtr. Ati-

Fotoraf 1 Parthenon'un dou ucu (Stillman, 1869)

Fotoraf 11 Parthenon'un yandan grn, Stillman 1869

Fotoraf 1: Parthenon'un dou ucu (Stillman, 1869). Yap pek az

kendilerinin de bir paras olduklar gelenek, dnemlerinin

Sanat Olarak Mimarlk

Antik Yunan Yaplarnn Ayakta Kalma Oran

tik yaplarn bir lde zarar grmeden yahut dikkate deer

patlama srasnda havaya uan bu ayd. atlar kritik bir

Dolaysyla, Atina agorasna tepeden bakan Hephaistos Ta-

Fotoraf 2: Hephaistos Tapna ve geri planda Akropol' gste-

nak benzeri cephelerle sslenmi ve ardndan kastl olarak

izim 3: Basit dikdrtgen plan ve izonetrik izdm.

cetvelleri vard ne de lekli izimler yapabilecek matema-

Temeller, Stun Dizileri, Stunlar

rekli temellerle desteklenirdi. Hephaistos Tapma'nn te-

izim 5: Hephaistos Tapna'nn temel plan.

Yapnn Grnmnn Yeniden Oluturulmas

ve stun pervazndaki farkl elemanlarn dizili srasn do-

mu, ykseklikleri bir bilinmez olarak kalmtr. Hephaistos

ilgili olanlara gre daha eksiksiz (veya tamamlanabilir) gibi

Konutlar ve Kapal Alanlarn Kullanm

Bu yeni bir mimari ilke ortaya kard. Biimleri halihazr-

Karanlk alar Balyor

zerine Apollon'a adanm bir tapnan ina edildii ben-

Antik Tapnaklarn Kkenleri

Antik tapnaklar iin dier olas esin kaynaklar Yunanis-

Tapnak Biimi Ortaya (Akyor

dnda da, yamur suyunun korni seviyesinden uzaa ak-

iin kullanlyor olmalyd. Fakat, burada da dikkate deer

izim 6: M.. VI. yzyla ait bir Kbrs vazosundan 'triglif ve

lanlyordu. Ayn zamanda Suriye/Fenike kentlerinde ya- 21

mi olua sahipken, daha ince olan on stunlarnn yirmi

* Pers mparatoru. Yunanllar'a kar M. . 480'degiritii byk istila seferi

deiik tarihlerde ve dolaysyla de farkl oranlardaki ta s-

mutu ve ta heykellerdeki gelime ile tapnaklarda yap mal-

izim 7: Yass ta kalemi ve dili ta kalemi.

n, bu, zellikle Dor Dzeni'nde M . VI. yzylda ska te-

F o t o r a f 8: Kenet yuvalar, V. yzyl balarna ait apsisli yap,

benzer kelepeler M.. VI. yzyl Yunan yaplarnda da bu-

lanmasna (ve tabii yknlmesine) dayandndan en ar-

vc yatay kirilerden ibaretti. Ba taban bloklar her iki ucun-

henon'un maliyetinin Atina Imparatorluu'nun yllk geli-

mimarlar bir tr zorunluluk duygusuyla alyorlard - so-

Fotoraf 9: 'Concord' Tapna, Akragas.

Antik Yunan mimarlar ve sanatkarlarnn becerileri M..

* Mora Yarmadas. .N.

izim 11: Aphaia Tapna'nn plan, Ein.

Bat cephesindekiler M.. VI. yzyln Arkaik slubuyla ilin-

Tapnan Boyut ve Platformu