Rasgelelik

Ragele Rakamlar Tablosu

Rasgelelik kavramnn gerek (fiziksel) dnya ile ilgili bir kavram olduunu
hatrlatalm. Fiziksel rasgelelii basit bir rnekle aklamaya alalm. Ondalk say
sistemindeki 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 rakamlarn gz nne alalm. Birisi, bir kalem alp
bir rakam yazdktan sonra: Rasgele bir rakam yazdm demi olsun. Baka birisi de,
zerlerinde 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 rakamlar yazl 10 tane tenis topu bulunduran bir
torbadan bir top ekip, gelen rakam yazdktan sonra: Rasgele bir rakam yazdm
demi olsun. Yazlan iki rakam arasnda rasgelelik asndan bir fark olabilir mi?
Rakam yazma ii 100 kez ayn ekilde tekrarlansa ne olur? Kalemi alp kafadan
yazlan 100 tane rakam ile torbadan top ekerek yazlan 100 tane rakam arasnda
rasgelelik asndan benzerlikler yada farkllklar olabilir mi? Benzerlii yada fark
ortaya karmak iin rasgelelik kavramnn tanmnn verilmi olmas gerekir. Bu
kavramn tanm verilmediine gre ne yaplabilir? Tek syleyebileceimiz, her
ekilite 10 tane toptan her birinin torbadan kma isteinin (fiziksel istek) ayn
olabileceidir. En byk belirsizlik (maksimum entropi) denen buna benzer
zellikler doann esasnda bulunmakta ve kendilerini fizik (termodinamik)
kanunlarnda ifade etmektedir. Ksaca, her top eit olaslk (dzgn dalan
olaslklar) ile torbadan kmaktadr. Top ekmedeki rasgelelik, kma olaslklarn
eit klan bir rasgeleliktir. Rakamlar kafadan atldnda, rasgelelik asndan neler
olmaktadr? Bilemeyiz. Tek syleyebildiimiz, znel (sbjektif) bir eylere dayal
olarak rakamlarn yazlddr. znellik canmz skmaktadr. Kafadan yazlan 100
tane rakam rasgelelik asndan iimize smamaktadr. Bu i, fiziksel olarak
torbadan top ekmeye benzememektedir. Torbadan top ekme ileminde
kendiliinden fiziksel bir rasgelelik, toplarda ayrmclk yapmayan, toplar ayn
gren, tarafsz olan bir rasgelelik kendini gstermektedir.
Torbadan bir topun (rakamn) rasgele ktn, kan top torbaya geri atlp
yeniden bir top ekildiinde bunun da rasgele ktn, stelik ayn ekilde rasgele
ktn syleyebiliriz. Torbadan top ekerek 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 rakamlarndan
istediimiz sayda Rasgele Rakam retebiliriz. Rasgele Rakam retme iini milli
piyango idaresinin ekili makineleri, 10 yzl dengeli bir zar, 10 eit paraya
blnm bir emberin merkezine bal serbeste dnebilen bir yelkovan gibi ok
farkl aletler ile fiziksel olarak yapabiliriz. Sokakta yrrken Rasgele Rakam retme
iini geen arabalarn plaka numaralarna bakarak da yapabiliriz. Son rakam tek mi,
ift mi gzlemine gre, sinemaya gidip gitmeyeceimize bile karar verdiimiz
olmutur.
 Rasgele Rakamlar Tablosu (RRT) tarihte ilk olarak 1927 ylnda Trippett
tarafndan hazrlanmtr. Trippett 41600 rakam ieren 26 sayfalk Random
Sampling Numbers isimli bir kitap yaynlamtr.

Trippett, Britanya nfus saym sonularndan blgeler alp, ilk iki ve son iki
rakam attktan sonra geriye kalan saylar kartrarak arka arkaya dizdikten sonra
rakamlar drtl stunlar haline getirmitir. Bu kitap, teknik kitaplar arasnda en ok
satan kitap olmutur. Fisher ve Yates, 20 rakaml logaritma tablolarnn 15-19uncu
rakamlarn alarak 15000 rakamlk bir RRT yapmlardr. Daha sonraki yllarda
rasgele rakamlarn retilmesi, yaynlanp satlmas ticari bir mal haline gelmitir.
Olaslk ve statistik kitaplarnn eklerinde, bir ok tablo gibi RRT tablolar yer
almaktadr, daha dorusu almakta idi. Bilgisayarlarn yaygnlamas ile bu tablolar,
matematikteki trigonometrik ve logaritma tablolar gibi zamanla ortadan kalkt.
Hesap makinalar, bilgisayarlar, cep telefonlar ile rasgele saylar retilebilir. Nasl
retildiklerini nmzdeki derslerde greceiz. Rasgele say retimi zamanmzda
milyar dolarlk sektr haline gelmitir.
 [0,1] aralndaki reel saylarn ondalk almlar gz nne alnrsa ve
0,1,2,...,9 rakamlarndan rasgele rakam retilmesi problemi zlrse, [0,1]
aralndaki saylardan birinin rasgele retilmesi sorunu da zlebilecek gibi
grnmektedir. Ancak, [0,1] aralndaki reel saylar ile bunlarn ondalk almlar
arasndaki bire-bir elemeye dikkat edilirse, rnein
1 1
= 0, 333... = 0, 3 , = 0, 50 , 0 = 0, 0 , 1 = 0, 9 , = 1,0471...
3 2 3
olmak zere 0,1,2,...,9 rakamlarnn rasgele retilmesi ile bir say elde etmek iin
sonsuz tane rakam retmek gerekecektir. Bunun pratik olarak gerekletirilmesi
mmkn deildir. Ancak, ondalk almn sonlu bir ksm ile yetinirsek, pratik
adan ihtiyacmz karlayacak ekilde [0,1] aralndan rasgele say ekmek iin
bir ynteme sahip oluruz. lme (gzlem) yoluyla gelen saylarn da ondalk
almlar hassasiyet derecesi ile snrldr. Yukardaki Trippett tablosunun son iki
stununu kullanarak sekiz ondalkl 5 tane say retelim.
0.97280198
0.69387481
0.93132322
0.64432943
0.46184445
Sadece bir tanesi 0.5 ten kk kt. Ne dersiniz? Devam edelim mi?
0.77574950
0.99746732
0.85191620
0.96835125
0.81068501
Rasgelelik bu, 0.5 ten kk say gelmedi. Henz tabloya gz atmadysanz, ne
dersiniz, 0.5 ten kk say gelir mi? Devam edelim mi?
0.32561640
0.53707814
0.00473815
0.53832702
0.43594488
0.00304750
0.13129438
0.38060347
0.23892390
0.45963400
0.55739229
0.99773770
0.05229234
0.43082105
0.64944509
15 taneden 10 tanesi 0.5 ten kk geldi. Tmnde 25 taneden 11 tanesi 0.5 ten
kk. imdi bu saylarn ilk ondalk basamandaki rakamlara bakalm.
9 6 9 6 4 7 9 8 9 8 3 5 0 5 4 0 1 3 2 4 5 9 0 4 6
9 rakam dnda, rasgelelik ile ilgili phe uyandracak bir ey gze arpmamaktadr.
Rasgele retilen 25 rakamdan 5 tanesi, yani %20 si 9 gelmi. Beklentimiz %10. Ne
diyeceiz?
 Dzgn bir parann atlmas deneyinde, yaz gzlendiinde 0, tura
gzlendiinde 1 rakamlar yazlsn. Parann atlmasyla 0,1 rakamlarndan oluan
belli uzunluklu rasgele diziler elde edilebilir. Byle bir dizinin elemanlar 2-li sayma
sisteminde, tam ksm sfr olan bir saynn virglden sonraki basamaklarn
doldursun. Bu say 10-lu sayma sistemine evrilebilir. Bylece para at ile de [0,1]
aralnda say retilebilir. Elimizde 0,1 rakamlarndan oluan Rasgele Rakamlar
Tablosu bulunursa [0,1] aralndan rasgele say retebiliriz. Fiziksel rasgelelikten
faydalanarak byle tablolar oluturulablir. C.R.Rao, Hindistanda ortalama olarak her
saniye bir ocoun doduunu belirterek, cinsiyetlerinin gzlenmesiyle maliyeti
ucuz ve rasgeleliine gvenilir tablolarn olturulabileceini aka yoluyla
sylemektedir.

Not:Yeni doan ocuklar ile ilgili, tablodakine benzer gzlemler Yrd. Do Dr. Levent zbekte
bulunabilir. Hatrladm kadaryla, birinci snfa gelen renciler st105 Bilgisayar Programlama
dersinde, rasgeleliin felsefi tartmasn yaptktan sonra gerek rasgelelik ile doum hastanelerinde
tanyorlard. st101 Olaslk ve statistie Giri dersini anlatmam ok kolaylayordu. Rasgelelik
ile arkada olanlara, rasgelelik sevdallarna statistik anlatmak ne ki!
 Yukardaki iki tablo ile hemen aadaki tablo,
Rao, C.R., (1989), Statistics and Truth: Putting Chance to Work,
International Cooperative, Publishing House
kitabndan alnmtr.

Histogramlar (ubuk diyagramlar) yukardaki iki tablo (Table1, Table2) ile ilgilidir.
Frekanslar, birinci tablo (Table1) iin ardk be doumda erkek ocuk says, ikinci
tablo ( Table2) iin ardk belik ekilite gelen beyazlarn says ile ilgilidir.
C.R.Raonun sorduu gibi:Hangisi, hangisinin dir?
Aadaki RRT ile bir kura ekimi yapalm. 100 kii arasndan rasgele 10 kii
semek isteyelim. rnein sekizinci satrn nc stunundan aaya doru
(aklmdan yle geti, torpil falan yok, zaten kiilerin listesini de grmedim) iki
rakam alrsak mavi olarak renklendirilmi saylar kar. Krmz renkli iki say
ekiliteki amaca uygun deildir. Dikkat ederseniz 10 kii istenmektedir.
Rasgele Rakamlar Tablosu (RRT)
428553 982230 207767 223855 192603 592214 858416 750335 029617 614796
186157 675484 873144 210914 912862 599449 238585 315625 359612 592751
846880 181410 162965 408123 586412 572018 777506 382604 175093 147775
961690 282387 315513 971757 761695 828251 134099 934677 372967 750855
115400 712653 737241 153352 991487 049221 905558 719157 137551 860682
259683 621103 907876 711821 814726 990553 815785 310487 406848 411654
017488 976927 409567 291738 494433 868338 879778 428690 146965 381879
627678 900936 203198 631810 572948 249092 405866 884142 367940 325861
321483 124368 732234 994087 474823 379009 008300 541048 241431 181606
110756 196119 199029 014147 418472 998489 932945 217910 539610 452228
530576 154461 996114 343786 488428 729848 352688 149926 639924 805119
715740 591423 117498 148510 845972 280062 246813 529428 299325 746498
746000 724368 575452 675599 995735 885100 842099 991521 52894 539822
249016 816621 621194 892568 993559 274102 956565 930864 341212 840400
927425 090997 207582 059399 912220 931874 747833 510318 276034 361543
528532 437182 739118 402303 853487 067952 456736 251527 154909 501948
392120 281978 726291 151596 583984 287854 238706 393336 790214 812939
491924 011379 648993 059349 250596 205509 663809 488748 597666 925877
444132 777180 160036 762545 960366 607938 621588 745474 89690 384330
319011 733872 749607 316255 015349 055553 367653 949097 837618 105962
337798 660118 671589 657529 185105 439117 175415 415283 251636 379447
956550 291330 597009 036413 213835 995199 202594 509360 282807 516767
493572 604359 406172 408802 349400 264975 158455 911482 249332 400977
805497 763131 904544 832384 283015 803979 901212 27947 819001 561513
100590 081027 290721 778844 213097 020088 423523 897533 532191 626165
748564 247072 706366 006290 428226 638969 574229 975327 681379 942418
394596 278733 152620 201723 937060 429485 872008 288322 207609 367800
572560 312924 829433 20635 564946 591077 580089 958739 882699 949747
792905 396929 546337 174536 509131 077110 949874 999576 436620 161770
536690 606842 388329 926846 704251 899559 724315 856797 955997 239469
219844 361147 28819 393365 525083 935560 750052 432324 956409 269976
299936 283512 496412 726944 165466 439144 455763 763144 526123 578518
935326 392594 569247 943382 28628 699720 663656 237840 257262 855174
201723 291014 337415 380602 995854 968238 544041 629716 047380 631149
155422 003491 244421 143457 434574 957207 471418 782022 766418 569411
272754 324843 54263 815933 184143 698729 989084 173858 002268 326715
625130 313953 343644 604392 670594 511778 463190 813713 956760 720821
479450 465200 890577 756109 574099 156878 074215 231305 047769 952891
763156 347449 630701 059559 963966 955462 580850 575731 654230 264574
512328 515901 837859 349097 045983 067787 609350 399508 301831 146160
398592 268906 122211 675375 17622 644317 336005 144634 817307 188572
529365 569832 383258 966669 951686 243930 584291 940329 132010 950272
346804 981936 427918 102659 892512 540124 489401 035721 332287 382819
255658 046963 776010 672991 664791 911504 263235 381454 788809 998810
356124 740735 641185 599986 129631 882568 474869 719744 595774 786280
Aadaki Sorular birlikte cevaplandralm:

1. 0, 1, ,99 saylarndan birinin rasgele seilmesini RRT ile nasl

yapabiliriz? adeli ve iadesiz olarak olarak 10 ar ekili yapalm.
0, 1, ,99 saylarndan birinin rasgele seilmesini deneysel olarak nasl
gerekletirebiliriz?

2. 0, 1, ,999 saylarndan birinin rasgele seilmesi deneyini nasl

gerekletirebiliriz?
0, 1, ,999 saylarndan birinin rasgele seilmesi iini RRT ile nasl
yapabiliriz? 10 ekili yapalm.

3. 15, 16, 17, , 44, 45 saylarndan birinin rasgele seilmesi deneyini nasl
gerekletirebiliriz? RRT ile nasl yapabiliriz?

4. 5, 6, , 25 saylarndan birinin rasgele seilmesi deneyini nasl yaparz?

RRT ile nasl yaparz.

5. 350, 351, , 3500 saylarndan RRT yardmyla 10 tane say ekiniz.

6. Yukardaki RRT yardmyla 10000 tane 4 rakaml say retebilirmiyiz ?

Sorun nedir ?

7. RRT ile [0,1] deki reel saylardan rasgele 10 say say ekiniz.

8. Fiziksel bir rasgelelik kullanarak [0,1] deki reel saylardan rasgele 10 say
ekiniz.

9. nc snf rencilerinden 25 birimlik bir rnek seip, boy uzunluu,

arlk, setii semeli ders ve cinsiyet deikenlerini (zelliklerini) gzlemek
isteyelim. rneklemeyi nasl yaparz ?

10. 1,2,3, ,100 saylarndan birinin rasgele seilmesini bilgisayarda nasl

yaparz?
 Rakamlardan oluan bir dizinin veya sonlu elemanl bir dizi parasnn rasgele
olmas ne demektir? Bir dizi parasnn rasgele oluturulup oluturulmad nasl
anlalacaktr? rnein 0,1 rakamlarndan oluan,
010101010101010101010101010101010101

veya
010010001000010000010000001000000001

dizi paralar iin hemen, rasgele oluturulmadklar kanaatine varmaktayz. Bu dizi

paralarnn bir parann atna bal olarak yazlmadn kesin olarak syleyebilir
miyiz? Acaba,
011110011001010100000001111011101001

dizi paraas rasgele mi oluturulmutur? Rasgelelik kavram tanmlanmadan bu

sorular cevaplanamaz. Diziler iin Kolmogorov Rasgelelii kavram : Bir dizi
parasnn Kolmogorov Karmakl en az dizinin uzunluu kadarsa dizi rasgeledir
olarak tanmlanmaktadr ( http://en.wikipedia.org/wiki/Kolmogorov_complexity).
Komogorov Karmakl kavram ile ilgili Wikipedia Ansiklopedisinden bir
paragraf:

Kolmogorov karmakl (tanmsal karmaklk, Kolmogorov-Chaitin karmakl,

stokastik karmaklk, algoritmik entropi veya program boyu karmakl olarak da
bilinir), bilgisayar biliminde, bir metin paras gibi bir nesneyi tanmlamak iin
kullanlmas gereken bilgi ilemsel kaynaklarn ls.
rnein aadaki 100 karakter uzunluundaki iki karakter katar ele alnrsa:
0101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101

1100100001100001110111101110110011111010010000100101011110010110001101111111010001100011011001110111

Birinci karakter katar Trke "'01'in 50 tekrar" ifadesi ile ksaca ve tam olarak
tanmlanabilir. kinci karakter katarnn bu ekilde tanmlanmas mmkn deildir.
Bu karakter katarn tanmlanann en ksa yolu kendisini yazmaktr.
Daha ekilsel olarak sylemek gerekirse, bir karakter katarnn karmakl sabit bir
tanmlama dilinde o karakter katarnn en ksa ifade ediliidir. Aada tanmlama
dilinin seimi ile karmaklk arasndaki hassas iliki ele alnmtr. Bir karakter
katarnn Kolmogorov karmaklnn karakter katarnn uzunluundan daha byk
olamayaca gsterilebilir. Kolmogorov karmaklklar, kendi uzunluklarna kyasla
daha ksa olan karakter katarlar karmak kabul edilmez.
Kolmogorov karmakl kavram artc lde derin bir kavramdr. Bu kavram
kullanlarak Gdel'in eksiklik teoremi ve Turing'in durma problemi ile ilgili
imknszlk sonularn ifade ve ispat iin kullanlabilir.
Algoritmik bilgi teorisi, bilgisayar bilimlerinin bir alt alan olup karakter katarlarnn
(ve dier veri yaplarnn) Kolmogorov karmakl ve dier trden karmaklarn
incelenmesi ile ilgilidir. Bu alma alan Andrey Kolmogorov, Ray Solomonoff ve
Gregory Chaitin tarafndan 1960larda kurulmutur. Algoritmik bilgi veya
Kolmogorov karmaklnn pek ok eitlemesi vardr. Bunlardan en yaygn olan
kendi kendini ayran programlara dayanmaktadr ve Leonid Levin (1974) tarafndan
ortaya konmutur.

Rasgele Rakamlar Tablosunun dank, kuralsz, anlamsz, amasz, kurgusuz,

plansz, programsz, ablonsuz, rntsz, rakamlarn bir kmesi olmasn
arzulamaktayz. Belli bir rntnn, kurgunun, ortaya kmas durumunda
rasgelelik yoktur demek daha kolay grnmektedir. lerideki derslerde, bu dnceye
dayal baz rasgelelik testleri zerinde duracaz. Test edilmek istenen rasgelelik
statistiksel Rasgelelik olacaktr ( http://en.wikipedia.org/wiki/Statistical_randomness).

Gnmze kadar en ok kullanlan RRT 1955 ylnda RAND Corporation

tarafndan oluturulan ve 1 milyon rakamdan oluan tablodur. Rakamlar fiziksel
retelerle retilmi olup, birok test sonucu bunun aksine bir delil ortaya
kmamtr.
George Marsaglia 6 dosya iinde 4.8 milyar rasgele bit ieren bir CD-ROM
hazrlamtr.
Marsaglia,G. (1995), The Marsaglia Random Number CDROM, including the
DIEHARD Battery of Tests of Randomness, Department of Statistics, Florida State
University, Tallahasse, Florida.
http://www.stat.fsu.edu/pub/diehard/