Professional Documents
Culture Documents
Bi̇lgi̇sayar Destekli̇ Maden Tasarimina Gi̇ri̇ş Ders Notlari
Bi̇lgi̇sayar Destekli̇ Maden Tasarimina Gi̇ri̇ş Ders Notlari
1.1. Giri
Madencilik faaliyetlerinin verimli olarak yrtlebilmesi iin, arama, proje, hazrlk, retim
ve retim sonras aamalarnn her birinde kullanlacak olan verilerin doru olarak derlen-
mesi ve deerlendirilmesi byk nem tamaktadr. Kimi zaman hesaplamalarda, kimi
zamansa izim ve modellemelerde kullanlan bu veriler, ele alnan aamann niteliine
gre farkl ortam ve belgelerde saklanmaktadr. Gnmzde gelien bilgisayar teknolojileri
ve yazlmlar, bu verileri saysal ortamda ok daha gvenle saklama ve ok daha hzl
deerlendirme olanaklarn da beraberinde getirmitir. Bilgisayar destekli maden tasarm
yazlmlar, bu amala gelitirilen zel niteliklere sahip yazlmlardr.
1
1.2. Yaygn Olarak Kullanlan Bilgisayar Destekli Maden Tasarm Programlar
SURPAC
http://www.gemcomsoftware.com/products/surpac/
MINEX
http://www.gemcomsoftware.com/products/Minex/
NETCAD
http://www.netcad.com.tr/
MICROSTATION
http://www.bentley.com/en-US/Products/microstation+product+line/
SURFER
http://www.goldensoftware.com/products/surfer/surfer.shtml
VULCAN
http://www.maptek.com.au/products/vulcan/index.html
MICROMINE
http://www.micromine.com/
DATAMINE
http://www.datamine.co.uk/
MINESIGHT
http://www.minesight.com/
MICROMODEL
http://www.rkmminingsoftware.com/micromodel-system/
2
2. SURPAC PROGRAMININ GRAFKSEL ARAYZ
Surpac 6.1 programnn grafiksel arayznde yer alan ubuk, sekme ve pencereler aada sra-
lanmaktadr (ekil 1.1).
Surpac programnn grafiksel arayznde yer alan Main Menu (Ana Men) aadaki alabilir
men pencerelerinden olumaktadr:
- File (Dosya)
- Edit (Dzenleme)
- Create (Oluturma)
- Display (Grntleme)
- View (Grnm)
- Inquire (Bilgilenme)
- File Tools (Dosya Aralar)
3
- Survey (Haritalama)
- Database (Veritaban)
- Surfaces (Yzeyler)
- Solids (Katlar)
- Block Model (Blok Modelleme)
- Design (Tasarm)
- Plotting (izim)
- Customize (zelletir)
- Help (Yardm)
Surpac programnn grafiksel arayznde yer alan Main Menu dnda istee bal olarak etkinle-
tirilebilen dier menler unlardr (ekil 1.2):
4
2.2. Ara ubuklar
Surpac programnn grafiksel arayznde istee bal olarak etkinletirilebilen ara ubuklar un-
lardr (ekil 1.3):
5
ekil 1.3. Surpac programnn ara ubuklar.
6
2.3. Surpac Programda Yaygn Olarak Kullanlan Dosya Trleri
Surpac programnda yaygn olarak kullanlan dosya trleri ve uzantlar aada sralanmaktadr
(izelge 1).
Doal haldeki noktalar ve izgi verileri string verileri oluturur. Neredeyse btn veriler Surpacde
bu forma getirilmi ve string gibi saklanmtr. String, birbirini izleyen -boyutlu (3-B) koordinatla-
rn, baz fiziksel zelliklerini izerek aklar. Taslaa izilmi izgiler, stringlerde de olduu gibi asl
zellikleri belirtir. Konturlar gibi yollarn snrlar, jeolojik zonlarn snrlar, stok alannn taban vb.
ak ocaa ait taban ve tavan stringleridir. Btn noktalarn tanmlad tek bir string, string dizi-
sinde belirlenmi olaan numaras ile kaydedilir. String numaralar 1 ve 32000 dahil olmak zere
bu aralkta snflandrlabilir.
7
b. Yeryznn modellenmesinde string kullanm rnei.
ekil 1.4. Surpac programnda kullanlan string rnekleri.
Ak stringler erisel ya da dorusal izgiler gibidir. lk ve son koordinatlar farkldr. Eer dosyada
birden fazla ayn string numarasnda ak string varsa, bunlar segment numaras ile tanmlanarak
ak segment adn alr. ekil 1.5de bir ak string rnei verilmektedir.
Kapal stringler daire, kare ya da herhangi bir dzensiz poligon eklinde olabilir. lk ve son koordi-
natlar ayn ise kapal string adn alr. Eer, dosyada ayn string numaras bile birden fazla kapal
string bulunuyorsa, bunlar segment numaras alarak, kapal segment adn alr. Toporafik harita-
da, ayn ykseklikteki konturlarn ayn string numaras ile ifade edilmesi gibi burada da tantc tek
bir string ayn mantk ile gruplanp, zelliklerine gre konumlanacaktr. ekil 1.6da bir kapal string
rnei verilmektedir.
8
ekil 1.6. Kapal string rnei.
Rkm stringi, belirli bir zellik olmakszn, rastgele noktalarn balanmas ile olumu stringdir.
Grnd gibi noktalarn balantlar hi bir zellik ifade etmedii gibi, noktalar da herhangi bir
dzende deildirler. Rkm stringleri genelde noktalarn yksekliklerini ya da sondajlarn koordinat-
larn kaydetmek amacyla kullanlr. ekil 1.7de bir rkm stringi rnei verilmektedir.
Genellikle sreksiz olan zelliklerin gzlendii ak stringler ak ocaklarda (open pit), kapal
stringler ise snr stringleri (boundary string) olarak hatlar belirlemede ve hacim hesaplamada kul-
lanlrlar. Mhendislere ve jeologlara ynelik olarak ev ve basamak tasarm ile cevher snrlar
gibi konular kapal stringlerle yakndan ilgilidir. Kapal stringler kalnlk gibi tanmlanacandan alan
ve hacim hesaplamalar kolaylkla yaplabilir.
9
2.4.3. String Aklamalar
Stringdeki her bir noktann yetenei, koordinat olmayan bilgiyi koordinat olan bilgilerden ayrabil-
mesidir. Bu bilgi Nokta Aklamas olarak adlandrlr. Haritaclkta, genellikle o noktann ne oldu-
u (rn. kontrol merkezinin ad) kesin olarak belirtilir. Kapal string kullanmnda stringin nokta
aklamalar, farkl zelliklerin niteliklerini (rn. su rneinin konsantrasyonu ve toplam tuzluluu)
ierebilir.
Nokta aklamas, deiik amalar iin ayr ayr tanmlamalara ynelik alt alanlar ierebilir. Alt
alanlarn aklamalar D1, D2, D3 gibi en fazla D100e kadar adlandrlabilir ve genellikle D alanlar
(D fields) eklinde belirtilir. D alanlar virgllerle snrlandrlr ve toplam aklama 512 karakteri
geemez. rnein:
D1= TREE
D2= 1.54
D3= HOUSE
Bir stringin ilk noktasnda string numaras koymak kuraldr. Belirli bir stringin nasl bir ekilde yara-
tldna bal olarak, segment iin noktalarn sras bazen saat ynnde bazen ise saat ynnn
tersinde bir yn verecektir. Alanlar ve hacimleri hesaplarken segmentin bu yn kapal stringlerde
nemlidir.
Eer kapal stringin yn saat ynnde tanmlanmsa, bunun pozitif bir alan gsterdii varsaylr;
bu bir kapsama (inclusion) alandr. Eer kapal stringin yn saat alannn tersi ynde tanmlan-
msa, bunun negatif bir alan gsterdii varsaylr; bu bir dlama (exclusion) alandr.
Eer saat ynnn tersi ynde kapatlm bir segment saat ynnde kapatlm bir segment iinde
yer alyorsa, bu bileim kapal segmentler arasndaki alan belirtir. ekil 1.8de string ynleri yar-
dmyla bir alan hesab rnei verilmektedir.
10
2.4.5. String Dosyalar
lgili stringler String Dosyalar olarak adlandrlan dosyalar olarak kaydedilir ve dosya uzants
.str olarak tanmlanr. Bir string dosyas 32000e kadar farkl stringler ierebilir.
Her bir dosya 2 blm olarak tanmlanr. Birinci blm Lokasyon (Mevki) Kodu olarak adlandrlr.
Bu kod, genellikle stringin dosyada neyi belirttiini gstermek iin seilmi alfabetik karakter belir-
tecidir (rn: sondaj, kontur, bina). kinci blm ise, ID Numaras olarak adlandrlr. Bu kod, bir dizi
dosyann bir elemann tanmlayan nmerik karakter belirtecidir. rnein, yeralt maden aratrma-
larnn 1990 yl Ocak, ubat ve Mart aylarn ieren bir dizi dosya adnn her biri u ekilde adlan-
drlabilir:
LEV9001
LEV9002
LEV9003
LEVin ortak lokasyon kodu olduu durumdaki ID numaralar, her bir dosyadaki aratrmalar ie-
ren yl/ay kodlardr.
String dosyas iindeki her bir izgi Record (Kayt) olarak adlandrlr. lk iki record srasyla
Header Record (stbilgi Kayd) ve Axis Record (Eksen Kayd) eklinde adlandrlr.
Header record, lokasyon kodu, oluturulan tarih ve ama gibi string dosyalaryla alakal verileri
ierir (rn: pump, 26-Mar-92, pumping wells).
Axis record iki dizi koordinat numaras ierir. lk dizide, string numaras ile y, x ve z koordinatlar
yer almakta olup, ikinci dizide amaca uygun olarak, kesit alrken kullanmak amacyla tanmlanan
3-boyutlu eksene ait koordinat bilgileri veya pompalama bilgileri gibi bilgiler bulunur.
ekil 1.9da Groundwater Modeling (Yeralt Suyunu Modelleme) modl kullanlarak oluturulan
ve pompalama kuyusunun tanmlarn kapsayan pump1.str string dosyasnn ierii grlmek-
tedir. Bu dosyann ilk dizisinde, string numaras ile y, x ve z koordinatlar yer almakta olup, ikinci
dizisinde kuyu ismi, pompalamaya balama zaman, pompalamann sonlandrld zaman, pom-
palama oran ve pompalama borusunun yarap verileri bulunmaktadr.
pump,26-Mar-92,pumping wells,
0,0.000,0.000,0.000,0.000,0.000,0.000
100,28.275,-47.079,0.000,recover1,0,10000000,500,0.15
100,117.516,-93.714,0.000,recover2,0,10000000,700,0.2
100,108.160,-26.973,0.000,recover3,0,10000000,500,0.15
0,0.000,0.000,0.000,0,0.000,0.000,0.000,END
ekil 1.9. Pompalama kuyular iin hazrlanm bir string dosyas rnei.
String dosyalarnda her bir alan virglle ayrlr. String dosyasndaki kaytlar, ilk 7 verisi sfr olan ve
Start (balang) olarak adlandrlan bir veri satryla balar; ilk 4 verisi sfr olan ve End (Son) ola-
rak belirtilen bir veri satryla sona erer. Farkl nesnelere ait veriler ilk 4 verisi sfr olan veri satrla-
ryla birbirlerinden ayrlr.
ekil 1.10da, Geostatistics (Jeoistatistikler) modl kullanlarak oluturulan bir bloa ait tanmlar
ieren blocks98.str string dosyasnn ierii grlmektedir. Bu dosyann ilk dizisinde, string nu-
maras ile y, x ve z koordinatlar yer almakta olup, dier dizilerde ters uzaklk algoritmas kullanla-
rak hesaplanm deerler bulunmaktadr.
11
blocks, 1-May-92,Grade classifications of blocks98.str,
0,0.000,0.000,0.000,0.000,0.000,0.000
1,285.000,115.000,98.000,0.035,23.035
1,295.000,115.000,98.000,0.035,23.035
1,295.000,125.000,98.000,0.035,23.035
1,285.000,125.000,98.000,0.035,23.035
1,285.000,115.000,98.000,0.035,23.035
0,0.000,0.000,0.000,
1,285.000,125.000,98.000,0.003,47.460
1,295.000,125.000,98.000,0.003,47.460
1,295.000,135.000,98.000,0.003,47.460
1,285.000,135.000,98.000,0.003,47.460
1,285.000,125.000,98.000,0.003,47.460
0,0.000,0.000,0.000,END
ekil 1.10. Bloklar iin hazrlanm bir string dosyas rnei.
Surpac programnda 3-boyutlu grntleme ve hacim hesaplama gibi konularda Yzeyler kulla-
nlmakta olup, bu yzeyler, DTM olarak tanmlanmaktadr. Doal arazi topografyas, faylar, ana
kayalar ve ana kayalarn zerini kaplam kontaklar ya da yeralt su seviyesi birok yzeysel nitelik
DTM eklinde modellenebilir.
String dosyalar, kendilerine bal bulunan DTMlerdeki ham verileri iermektedir. Bu DTMler, ba-
l bulunduklar string dosyalarndaki l noktalarn haritalamasyla oluturulmu genler ierir.
Dier bir ifade ile, DTMler, her bir genin her bir noktasnn kendisine ait string dosyasndaki bir
nokta ile eletirildii genlerden yaplmtr. Bu nedenle, DTM dosyalar kendi string dosyalar
olmadan altrlamazlar ve bir DTM dosyas, ayn isimdeki kendi string dosyas olmazsa ala-
maz. ekil 1.11de bir ak iletme iin hazrlanm pit150.dtm DTM dosyasnn ierii grlmek-
tedir.
pit150.str,0802012100;algorithm=standard;fields=x,y
1, 7877.081, 1578.834, 250.000,
1, 7804.659, 1604.600, 250.000,
1, 7483.320, 1638.690, 250.000,
1, 7711.353, 1303.734, 250.000,
1, 7842.688, 1329.531, 250.000,
1, 7889.597, 1385.997, 250.000,
1, 7918.705, 1436.139, 250.000,
1, 7907.760, 1492.912, 250.000,
1, 7877.081, 1578.834, 250.000,
0, 0.000, 0.000, 0.000,
0, 0.000, 0.000, 0.000, END
ekil 1.11. Ak iletme iin hazrlanm bir DTM dosyas rnei.
12
Collar tablosundaki zorunlu alanlar unlardr:
- hole_id ( Kuyu Kimlii)
- y [(Y Koordinat (Kuzey)]
- x [(X Koordinat (Dou)]
- z [(Z Koordinat (Ykseklik)]
- max_depth (Maksimum Derinlik)
- hole_path (Sondajn Adresi)
Zorunlu tablolardan baka, jeoloji ve tenr gibi verileri kaydetmek amacyla istee bal tablolar da
eklenilebilir ve kullanlabilir. Veritabanna eklenilebilir trde 3 eit istee bal tablo vardr:
a) Interval Table (Aralk Tablosu)
b) Point Table (Nokta Tablosu)
c) Discrete Samples Table (Farkl Numuneler Tablosu)
Interval tablolar numune almak amacyla yaplan karotlu sondajn balang derinliine ve biti
derinliine ihtiya duyar. Bunlar iin srasyla depth_from ve depth_to alanlar arlr. Point tab-
lolar ise sadece numunelerin alnd derinlie ihtiya duyar; bunun iin de sadece depth_to ala-
n arlr. Discrete Samples tablolar belirli numune kimliklerine sahip noktalar iin veri kaydetmek
amacyla kullanlr. Bu veriler, sample_id (numune kimlikleri) ve y, x ve z koordinatlardr. ekil
1.12de, Geological Database modlndeki baz tipik jeolojik kesitleri gstermektedir.
Style dosyalar, string ve DTMlerin nasl gsterileceini belirtmek iin kullanlr. Varsaylan style
dosyalar styles.ssi olarak adlandrlmaktadr. Style dosyas kullancya u zellikleri belirlemesine
izin verir:
13
- Lejanta (gstergeye) ynelik biim iin etiket
- izme metodu (izgi, iaretler, nitelik deerleri vb.)
- izgi rengi, kalnl ve tipi
- Yzey rengi
- Ayna yansma rengi (parlak ksmn rengi)
- effaflk etkileri iin saydamlk rengi
- Parlaklk renkleri ve parlak ksmn boyutu
- Yzey gidiat
- Kenar rengi ve kalnl
- Metin rengi, yaz tipi, boyutu ve eimi
- aretleyici sembol ve iaretleyicinin boyutu
14
3. SURPAC PROGRAMININ KULLANIMI
String dosya adlarnda boluk, Trke karakterler ile alfabetik karakterler dnda kalan karakter ve
simgelerin kullanlmas nerilmez. Kullanlmas durumunda Surpac program doru olarak al-
mayabilir. Dosya adlarnn kimliklerine bavurmak iin yerstndeki kot yksekliklerinden veya
yeraltndaki kat derinliklerinden yararlanabilirsiniz (kot130.str, kot150.str, kot170.str veya kat-
130.str, kat-150.str, kat-170.str gibi).
15
3.2 STRING VERLERNN GRNTLENMES
3. Display > Strings > With string and segment numbers seiniz.
16
4.2 Bu dosyadaki veri, ocan plan grnts olarak bilinen yatay bir grntsn sunar. Veriler
aadaki gibi dzenlenmitir.
String Segment
No No Veri Tip
D1 D2 D3
(String (Segment (Data) (Type)
Number) Number)
1 1 Dk Tenrl Cevher Kapal Altn (g/t) Gm (g/t) SG
2 1 Orta Tenrl Cevher Kapal Altn (g/t) Gm (g/t) SG
3 1 Yksek Tenrl Cevher Kapal Altn (g/t) Gm (g/t) SG
8 1 Taban Kayac zi Ak Taban Kayac
8 2 Tavan Kayac zi Ak Tavan Kayac
30005 30005 Ocan ev Topuu Kapal
30008 30008 lm stasyonu Rakm stasyon Ad
17
6.1 String 1 iin noktalarn sralanmasnn XY dzleminde saat ibresi ynnde olduuna dikkat
ediniz.
18
3.3 STRING VERLERNN METN DZENLEYCDE GRNTLENMES
lk satr stbilgi Kayd (Header Record) olarak adlandrlr ve u maddeleri ierir: Dosya Ad,
Deitirildii Tarih, Ama (ki, bu rnekte bo braklmtr), Stil Dosyas.
kinci satr Eksen Kayd (Axis Record) ierir. Bu, baz kesit ilevlerinde kullanlan iki-noktal bir
satrdr. Birok string dosyas iin bu gerekli deildir. Gerekli olmadnda tm koordinatlar iin 0
deeri kullanlr. Gerekli olduunda, eksenin balang ve biti noktalarnn her birinin Y, X ve Z
deerleri aadaki nc satr srasyla yerletirilir.
nc satr String Verisi (String Data) balangcdr ve Y, X, Z, D1, D2, D3, D100 gibi String
Says (String Number) olarak yerletirilir.
Bir dosya oluturulduunda u deerler seilir: D1 = gold (g/t), D2 = silver (g/t) and D3 = SG.
1.23 grams/ton altnn deeri, 14.23 grams/ton gmn deeri ve 2.7 zgl arlktr.
19
2. Aadaki verileri grmek iin metin dzenleyicideki sayfay aa doru kaydrnz.
String 8 is aktr, nk ilk ve son noktalar farkldr. Ayrca String 8, iki segment iermektedir.
Not: String dosyalar zerinde elle dzenleme yaplmas nerilmez. ayet dosyann yazm dzeni
bozulur ve zarar grrse Surpac program bu dosya kullanldnda doru olarak almaz.
20
3.4 OKLU GRNT ALANLARIYLA ALIMAK
3. Popup menden Viewport seiniz ve sonra Copy view tklaynz. View 2 olarak adlandrlan
sekmede geerli grntnn ekran kaplam bir kopyas gsterilir.
21
5. Grafikte sa-tu tklaynz, Viewport seiniz ve Split vertically tklaynz.
22
6. Sol grnt penceresinde sa-tu tklaynz, Viewport seiniz ve Split horizontally tklaynz.
Sol grnt penceresi yatay olarak blnr.
23
7. Sa grnt penceresinde sa tu tklaynz, Viewport seiniz ve Split horizontally tklatnz.
Drt grnt penceresi grntlenir.
9. Sol-alt sol grnt penceresinde tklaynz. Verileri XZ dzleminde grmek iin simgesini
tklaynz.
24
10. Sa-st sa grnt penceresinde tklaynz. Verileri YZ dzleminde grmek iin simgesi-
ni tklaynz. Drt grnt penceresinde verilerin drt farkl grnm grntlenir.
25
3.5 NOKTA ZELLKLERN GRMEK
Nokta zellikleri ilevi, string, segment ve nokta saylar, y, x, z koordinatlar ve tanml alanlar
kapsayan nokta zellii bilgisini gsterir.
4. CTRL tuuna basl tutarak ve noktalar zerinde tklayarak herhangi drt nokta seiniz.
26
5. Inquire > Point properties tklaynz. Mesaj penceresinde seilen tm noktalarn nokta zellik-
leri grntlenecektir.
27
3.6 SEGMENT ZELLKLERN GRMEK
28
4.1 Properties panosunda segment zellikleri grntlenecektir.
29
3.7 K NOKTA ARASINDAK UZAKLII VE STKAMET AISINI BELRLEMEK
3. Inquire > Bearing and distance between 2 points seiniz. Setup noktasn semek iin iletiye
dikkat ediniz.
4. Setup noktasn tklaynz. Foresight noktasn semek iin iletiye dikkat ediniz.
Mesaj penceresinde, seilen noktalar iin, iki nokta arasndaki istikamet as, uzaklk ve eim
grntlenir.
30
3.8 BR DOSYAYI KAYDETMEK
31
7. Bilgileri, aada grld gibi giriniz ve Apply tklaynz.
32
3.9 VERY DNDRMEK N ORBIT VIEW TOOL MODUNU KULLANMAK
33
3.10 OK SAYIDA NOKTAYI AYNI ANDA SEMEK N BOX SELECT POINTS MODUNU
KULLANMAK
4. Graphics Viewport zerinde tklaynz ve srkleyiniz. ok sayda nokta ayn anda seilecek-
tir.
34
3.10a NOKTALARI SLMEK N POINT/TRIANGLE MODUNU KULLANMAK
3. Tools ara ubuundan Selection dropdown mensn anz ve Select Point/Triangle tkla-
ynz.
5. Popup men grntlemek iin nokta zerinde sa-tu tklaynz ve Delete seiniz. Nokta sili-
necektir.
35
6. CTRL tuuna basl tutarak aada grld gibi noktalar tklaynz.
36
3.10b SEGMENTLER TERSNE EVRMEK N SEGMENT/TRISOLATION MODUNU KUL-
LANMAK
3. Popup men grntlemek iin segment zerinde sa-tu tklaynz ve popup menden
Reverse seiniz.
37
3.10c KOPARMAK, BRLETRMEK VE YENDEN NUMARALANDIRMAK N SELECT
MODUNU KULLANMAK
38
4. CTRL tuuna basl tutarak 11 ve 14 numaral noktalar tklaynz.
5. Popup men grntlemek iin nokta zerinde sa-tu tklaynz ve popup menden Break
segments at selected points seiniz.
39
6. Aada grld gibi, silinecek segment zerinde iki nokta arasnda bir yer tklaynz.
7. Popup meny grntlemek iin segment zerinde sa-tu tklaynz ve popup menden
Delete seiniz.
40
8. CTRL tuuna basl tutarak, birletirilecek olan iki noktay (105 ve 216) seiniz. ayet farkl
string numaralarna sahip iki segment birletirilecekse, sonuca ulamak iin ilk seilen noktann
string numaras kullanlr. Bu rnekte, ayet ilk nce 105 numaral nokta seilirse, sonuta oluan
string numaras 1 olacaktr. ayet ilk nce 216 numaral nokta seilirse , sonuta oluan string
numaras 2 olacaktr.
9. Popup meny grntlemek iin nokta zerinde herhangi bir yerde sa-tu tklaynz ve popup
menden Connect points seiniz. Noktalar birletirilecektir.
41
10. CTRL tuuna basl tutarak, birletirilecek olan iki noktay (130 ve 25) seiniz.
11. Popup meny grntlemek iin nokta zerinde herhangi bir yerde sa-tu tklaynz ve
popup menden Connect points seiniz. Noktalar birletirilecektir.
42
12. Dier yerler iin, aada grlen sonuca ulaana kadar 4den 12ye kadar olan admlar tek-
rarlaynz.
14. Aada grlen bilgileri giriniz ve Apply tklaynz. Daha sonra tm segmentleri semek ve
yeniden numaralandrmak iin select tool kullanacaksnz.
43
15. Yeniden numaralandracanz segment zerinde iki nokta arasnda bir yer tklaynz.
16. Popup meny grntlemek iin sa-tu tklaynz ve popup menden Select strings sei-
niz.
44
16.1 String 2nin her iki segmenti seilir.
19. File > Save as seiniz. Aadaki bilgileri giriniz ve Apply tklaynz.
45
3.11 BR EKSEN BOYUNCA VER TAIMAK
3. Tools ara ubuundan Selection dropdown mensn anz ve Select Point/Triangle tkla-
ynz.
46
6. Aadaki gibi, X eksenini (krmz) tklaynz ve srkleyiniz.
nce sonra
Durum ubuunun, hareket devam ettii srece koordinat deerlerini gsterdiine dikkat ediniz.
47
3.12 BR PLAN ZERNDEK VERLER TAIMAK
2. Aadaki Exit Graphics penceresi alrsa, Reset graphics seiniz ve Apply tklaynz.
48
6. Tools ara ubuundan , Move Tool simgesini tklaynz. Veya
Graphics Viewport zerinde segmenti sa-tu tklaynz. Pop-up mennn en altnda Move tool
simgesini tklaynz.
nce sonra
49
3.13 BOYUTTA VER TAIMAK
5. Tools ara ubuundan Selection dropdown mensn anz ve Select String/Object tkla-
ynz.
50
6. und_layout.str iindeki stringi tklaynz.
7. Graphics Viewport zerinde stringi sa-tu tklaynz. Pop-up mennn en altnda Move tool
simgesini tklaynz.
8. Aadaki gibi, eksenin kesiim noktasndaki sar karenin iini tklaynz ve srkleyiniz.
Stringi hareket ettirdiiniz srece, durum ubuundaki koordinat deerinin de deitiine dikkat
ediniz.
51
10. Aadaki bilgileri giriniz ve Apply tklaynz.
52
4. DIGITAL TERRAN MODEL (DTM) YZEYLER
c) genlerin kaplanmas
53
4.1) DTMin Grafiksel Olarak Oluturulmas
54
Oluturulan DTM yzeyi aadaki gibidir.
String dosyasnn halen mevcut olmas nedeniyle, size, orijinaliyle yer deitirmeyi isteyip isteme-
diiniz sorulacak.
7. Yes tklaynz.
55
4.2) DTMin Dosya-Tabanl Olarak Oluturulmas
2. Surfaces > DTM File functions > Create DTM from string file seiniz.
Bu durumda, Strings to act as break lines onay kutusu tiklenmez. Message penceresi size
DTMnin oluturulduuna dair bilgi verir.
56
DTM rapor dosyas grntlenir.
apraz stringlerle yaratlan DTMde genler vardr. Bu, arzu edilen sonu deildir.
6. Surfaces > DTM File functions > Create DTM from string file seiniz.
57
7. Aadaki bilgileri giriniz ve Apply tklaynz.
58
4.3) DTMin Spot Height Verilerinden Oluturulmas
Bu dosya bir madencilik almalarna balamadan nce alan sondaj kuyusunun kuyu az ett
dosyasdr ve doal arazinin modellenmesinde kullanlabilir. Unutulmamaldr ki, dosya bir adet
spot height stringinden olumaktadr.
59
String, markerler olarak gsterilir.
6. Surfaces > DTM File functions > Create DTM from string file seiniz.
60
DTM raporu log dosyas grntlenir.
61
4.4) DTMnin Breaklineler ve Spot Heightsler Kullanlarak Oluturulmas
5. Surfaces > DTM File functions > Create DTM from string file seiniz.
62
6. Aadaki bilgileri giriniz ve Apply tklaynz.
63
7. Bu almada gerekletirilen tm admlar grmek isterseniz
01d_create_dtm_using_breaklines_and_spot_heights.tcl dosyasn ift tklayarak altrnz.
2. ore150.str dosyasn ift tklayarak anz. 150 kotunda cevher zonlarnn yatay dilimlerini gre-
ceksiniz.
64
4. Aadaki bilgileri giriniz ve Apply tklaynz.
5. Create > Digitise > Digitise new point at mouse location seiniz.
6. Grld gibi, 1, 2 ve 3 nolu noktalar yaratmak iin grafii tklaynz. ESCye basmaynz. Aksi
taktirde stringin oluumu tamamlanamaz. Ayrca, grafik zerinde sadece markerlerin grntlene-
ceini, 1, 2 ve 3 saylarnn ve daha sonraki saylarn grntlenmeyeceini gz nnde bulundu-
runuz.
65
8. Grld gibi, 4, 5 ve 6 numaral noktalar oluturmak iin, segmentin kuzey ucundaki noktala-
r tklaynz.
10. 7 numaral noktada farenin sol dmesini tklaynz ve dmeyi basl tutmaya devam ederek 8
numaral noktaya kadar srkleyiniz ve braknz.
66
11. 9 numaral noktada farenin sol dmesini tklaynz ve dmeyi basl tutmaya devam ederek
10 numaral noktaya kadar srkleyiniz ve braknz.
67
12. Create > Digitise > Close current segment seiniz. Kapatlm segment grntlenecektir.
XY dzleminde (plan grntde) kapal bir segment oluturacanz zaman, onlar, genellikle, saat
ibresi ynnde oluturunuz. Saat ibresi ynndeki segmentler, kapsama alanna dahil olarak gz
nnde bulundurulur ve onlar, dier saat ynndeki segmentlerle kesitirdiinizde umulan sonucu
verirler.
68
15. Reset graphics simgesini tklaynz.
69
Segment zerinde numaralanm noktalar grntlenir.
Daha sonra, ok fazla dbkey d izgilere sahip olan baz noktalar sileceksiniz.
70
20. Grld gibi, CTRL tuuna basl tutarak, eitli noktalar tklaynz.
21. Popup meny grntlemek iin noktalar sa-tu tklaynz ve popup menden Delete sei-
niz.
71
Yeniden numaralanm segment grntlecektir.
22. Surpac ekrannn dibindeki Durum ubuundan Design grade dmesini tklaynz.
Design grade dmesi geerli tasarm eimini gsterir. Daha sonra, ak ocan
tepe noktas iin string numaras ayarlayacaksnz.
72
24. Surpac ekrannn dibindeki Durum ubuundan Design string dmesini tklaynz.
Daha sonra, segmenti, 100 m uzaklkta yatay olarak genileteceksiniz. Bu, 45 derecelik bir ayla,
tabann 100 m zerinde, 250 m ykseklikte bir ak iletmenin tepe noktasn oluturacak.
27. Grafiin zerinde, herhangi bir noktada, genileme amacyla bir segment semek iin tklay-
nz.
73
29. Genilemeyi tamamlamak iin ESC tuuna basnz. Ak ocan tepesini ve dibini gsteren
segmentler grntlenecektir.
30. Farenin sa tuunu tklaynz ve dmeyi basl tutmaya devam ederek srkleyiniz ve grn-
ty uzaklatrdnzda braknz.
74
32. Aadaki bilgileri giriniz ve Apply tklaynz.
Bu ilem, blok modelin snrlarn belirlemek iin kullanl olabilir. Daha sonra, bu verilerden bir
DTM oluturacaksnz.
75
34. Aadaki bilgileri giriniz ve Apply tklaynz.
35. ayet, bir krk izgi hatas ve ak ocak yamalarnda baz apraz izgiler grrseniz, bu hata-
lar giderecek ekilde baz noktalar siliniz.
36. Surfaces > Create DTM from Layer seiniz ve Apply tklaynz.
76
38. Aadaki bilgileri giriniz ve Apply tklaynz.
77
41. Aadaki bilgileri giriniz ve Apply tklaynz.
78
5) BAST YERALTI GALER TASARIMI
2. stopes1.dtm dosyasn ift tklayarak anz. Bu dosya, iki paralel cevher zonunu gsterir.
5. Srcleri gizlemek iin View > Surface view options > Hide triangle faces seiniz.
79
7. Aadaki bilgileri giriniz ve Apply tklaynz.
80
5.2) CEVHER ZONLARI ARASINDA BR MERKEZ HATTI OLUTURULMASI
200 katnda, iki cevher zonu arasnda bir merkez hatt orta yolu oluturacaksnz.
Bu dosya, 215 katnda mevcut almalarn kk bir ksmn gstermektedir. String 215 mevcut
almalarn d izgisidir ve string 1 tasarlanacak merkez hattdr.
String 1in balang noktas, retim ekibinin madencilik almalarna balayaca noktadr. Ma-
dencilik almalar bu noktada balasa da, siz, tasarma bu noktadan balamak zorunda deilsi-
niz. Bu durumda, siz, tasarma cevher zonunda balayacaksnz ve bu noktaya doru geri gele-
ceksiniz.
5. Inquire > Point properties seiniz ve birka farkl segment tklaynz. String numaralar,
stringlerin Z deeriyle uyumludur.
11. Surpac ekrannn altndaki durum ubuunda gsterilen Design string number dmesini
tklaynz.
81
12. Aadaki bilgileri giriniz ve Apply tklaynz.
14. Gsterildii gibi, iki seilmi noktann arasnda bir orta nokta oluturmak iin, cevher zonlarnn
kuzey ularnda iki nokta tklaynz.
15. Gsterildii gibi, iki seilmi noktann arasnda bir orta nokta oluturmak iin, cevher zonlarnn
gney ularnda da iki nokta tklaynz.
18. Create > Points > On line between any points seiniz.
19. String 10da oluturulan ilk noktay tklaynz ve sonra string 10da oluturulan ikinci noktay
tklaynz.
82
20. Aadaki bilgileri giriniz ve Apply tklaynz.
24. String 10un kuzey ucunu tklaynz ve sonra String 10un gney ucunu tklaynz.
83
lk noktadan son noktaya, 50er m aralklarla yeni noktalar oluturulacaktr.
84
Bylece, 2, 3 ve 4 nolu noktalar, merkez hattnn kuzeydeki son noktas ile gneydeki son noktas
arasna yerletirilmi olur.
85
5.3) CEVHER ZONLARINA ERM SRCLERNN OLUTURULMASI
1. Surpac ekrannn dibindeki durum ubuundaki Design string dmesine tklaynz. (Mevcut
gsterim Str = 10dur).
7. nceki ilevi iptal etmeksizin, nce 2 nolu noktay ve sonra 1 nolu noktay tklaynz.
86
Bu ilem, batdaki cevher zonuna doru uzayacak 11 nolu stringin yeni bir segmentini oluturacak-
tr.
Bu ara segmenti yapmaya ihtiyacnz vardr. nk, ilk segmentin sonu ikinci segmentin balang-
cna bal deildir.
13. nceki ilevi iptal etmeksizin, nce 2 nolu noktay ve sonra 1 nolu noktay tekrar tklaynz.
87
15. Display > Hide temporary markers seiniz.
16. Status Items ara ubuundaki combo boxu kullanarak nokta iin snap mode ayarlaynz.
18. 1 nolu noktaya yakn durumda bulunan string 11i tklaynz ve 2 nolu noktaya doru srkle-
yiniz.
88
Bylece, 11 nolu stringin her iki segmentinin bir kopyas 2 nolu noktada oluturulacaktr.
20. 1 nolu noktaya yakn durumda bulunan 11 nolu stringi tekrar tklaynz ve 3 nolu noktaya doru
srkleyiniz ve braknz.
22. levi durdurmak iin ESC tuuna basnz. Sekiz eriim srcs grntlenir.
26. 200 nolu stringin bir segmentini tklaynz. Seilmi cevher sonunun iindeki segmentlerin tm
paralar silinir.
89
27. Aadaki bilgileri giriniz ve Apply tklaynz.
29. Form tekrar grntlendiinde, fonksiyonu durdurmak iin Cancel tklaynz. Her iki cevher
zonunun iindeki segmentlerin tm paralarnn silindiini greceksiniz.
31. Cevher zonu boyunca uzayan her bir segmentin parasn tklaynz.
90
35. Bu almada gerekletirilen tm admlar grmek isterseniz
02_create_access_drives_to_ore_zones.tcl dosyasn ift tklayarak altrnz.
91
5.4) ANA GALERNN OLUTURULMASI
92
5.5) YOL DI ZGLERNN OLUTURULMASI
7. Design > Underground tools > Room & pillars from centreline seiniz.
93
10. Aadaki bilgileri giriniz ve Apply tklaynz.
94
12. ugdes_outline1.str dosyasn ift tklayarak anz.
95
5. Aadaki bilgileri giriniz ve Apply tklaynz.
96
Profile grntlenir:
97
14. Aadaki bilgileri giriniz ve Apply tklaynz.
Profile grntlenir:
98
5.7) MERKEZ HATTI VE PROFLLERDEN GENLER YARDIMIYLA DTM OLUTURULMASI
3. Underground tools > Triangulate using centre line & profile seiniz.
Fare ile 10 nolu stringi seiniz. Bu profilin merkez hatt gibi sadece 10 numaral stringe uygulan-
mas gerektiine dikkat ediniz.
99
5. Fonksiyonu durdurmak iin ESC tuuna basnz. Merkez Hatt kat yzeyi grntlenir:
6. Underground tools > Triangulate using centre line & profile seiniz.
100
7. Aadaki bilgileri giriniz ve Apply tklaynz.
Eriim srclerinin tmn oluturmak iin her bir bireysel segmenti tklamanz gerektiine dikkat
ediniz.
101
8. Fonksiyonu durdurmak iin ESC tuuna basnz. Final kat yzey grntlenir:
10. Solids > Validation > Set object to solid or void seiniz.
102
12. File > Save > string or DTM seiniz.
103
4. MINEX PROGRAMININ GRAFKSEL ARAYZ
Minex 5.3.1 programnn grafiksel arayznde yer alan ubuk, sekme ve pencereler aada sra-
lanmaktadr (ekil 2.1).
Minex programnn grafiksel arayznde yer alan men aadaki alabilir men pencerelerinden
olumaktadr:
- File (Dosya)
- Edit (Dzenleme)
- Graphics (Grafikler)
104
- Mounts (Planlar ve Kesitler)
- Point (Nokta)
- String (Dizgi)
- Grid (Izgara)
- Triangle (gen)
- Survey (Haritalama)
- Borehole DB (Sondaj Veritaban)
- Coal Washability (Kmrn Ykanabilirlii)
- Seam Model (Damar Modelleme)
- Pit Design (Ocak Tasarm)
- Rezerves (Rezervler)
- Schedule (Zamanlama)
- Blast (Patlatma)
- Leica (Leica Yazlm)
- EarthWorks (EarthWorks Yazlm)
- SpoilRegrade (Atklarn Yeniden Deerlendirilmesi)
- Tools (Aralar)
- Windows (Pencereler)
- Help (Yardm)
Minex programnn grafiksel arayznde istee bal olarak etkinletirilebilen ara ubuklar un-
lardr (ekil 2.2):
105
ekil 2.2. Minex programnn ara ubuklar.
106
4.3. Minex Programnda Yaygn Olarak Kullanlan Dosya Trleri
Minex programnda yaygn olarak kullanlan dosya trleri ve uzantlar aada sralanmaktadr
(izelge 2).
Minex Sondaj Veritaban modl cevher arama ve madencilik verilerine ynelik olarak tasarlan-
mtr. zellikle eimli sondaj yaparak delik delme ve karot alma ilemlerine ait veriler bu modlde
kolaylkla deerlendirilmektedir.
Veriler, Access gibi uygun bir veritaban programndaki tablolardan veya dorudan doruya veri
girii yaplm ASCII dosyalarndan ok ksa bir zamanda yklenir ve bu veriler kullanlarak damar
veya katmanlar modellenir.
Farkl tipteki karot verileriyle birlikte onlarn litolojik ve jeofiziksel zellikleri gibi dier veriler eitli
veri tipleri halinde veritabanna yklenir. Her bir veri tipi, 6 karakterden uzun olmayacak biimde
kullanc tarafndan adlandrlr. Farkl tablolarda yer alan ayn veriler, tablolarn ilikilendirilmesi
ilemlerinde sorun kmamas amacyla ayn isimli alanlarda yer almaldr.
Minex programnn grafiksel arayznde bulunan BoreholeDB mens alarak ve Edit Edit
Boreholes yolu izlenerek ulalan sondaj veritaban dosyalarndaki tablolarda yer almas gereken
zorunlu alanlar unlardr (ekil 2.3):
107
- Type (Tip)
- X (Easting) [X Koordinat (Dou)]
- Y (Northing) [Y Koordinat (Kuzey)]
- Z (Elevation) [Z Koordinat (Ykseklik)]
- Final Depth (Son Derinlik)
108