Najljepa damija u Hercegovini, Karaoz-begova damija u Mostaru (slika br.

32)

4. C R K V E

4.1. CRKVE BRVNARE

Pored damija i ostale sakralne arhitekture kada je rije o sakralnoj arhitekturi
orijentalnog stila za prouavanje su vane i crkve od drveta, takozvane crkve brvnare, jer
odraavaju bosanski nain gradnje i imaju dosta toga zajednikog sa damijama. O
arhitrktonskim karakteristikama bosanskih crkava od drveta saznajemo iz studije Petr
Momirovia.31 Dosta slinosti imaju i drvene crkve u Srbiji, koje je obradio Dabroslav
Pavlovi u svojoj iscrpnoj studiji.32

Govorei o Bosni Momirovi pretpostavlja da je u srednjem vijeku po ovim oblastima

bilo crkava, najvie drvenih, pa se zato nije ouvala nijedna. Poznate drvene crkve u
Bosni potiu iz XVIII i XIX stoljea. Mnogo crkava izgraeno je nakon austrijske
okupacije, ali se uoava degradacija i opadanje. Ouvano je oko tridesetak objekata, a po
jednom popisu iz 1911. godine, samo u banjaluko bihakoj eparhiji bilo je 83 drvena
hrama i kapele.33

Crkave brvnare, pruaju uvid u raznovrsnost oblika, njihov historijski razvoj,

inventivnostim u prilagoavanju prirodnim, politikim i drugim drutvenim prilikama.
31
P. Momirovi, Dve drevne crkve u Bosanskoj krajini, Sarajevo, 1953.
U prvom redu su obraene crkve u Malom Blapku i Jelikoj kao predstavnici dva osnovna tipa drvenih
crkava u Bosni kao i drvene crkve u okolini Banja Luke, Prijedora i Prnjavora.
32
D. Pavlovi, Crkve brvnare u Srbiji, Beograd, 1962.
33
Redi, Studije o islamskoj arhitektonskoj batini, Sarajevo, 1983.
 (slika br. 33, 34)

Prema nainu gradnje i optim arhitektonskim karakteristikama, razlikujemo dva tipa

drvenih crkava:

1. Prvi tip obuhvaa starije iz XVIII stoljea, kao to su crkva u Malom Blaku,
hram u ljivnu, Javorima, Romanovcima i Kolima.34 To su manje graevine
jednostavnije izrade i dekoracije, sa parvougaonom osnovom i unutranjim
prostorom koji je otvoren prema krovu. Unutranji prostor je podijeljen na tri
dijela oltar, naos i pritvor, iznad koga je redovno hor. irina crkve je oko 4m, a
duina 7 9m. Ove crkve predstavljaju rad skromnog narodnog majstora. Po
nainu gradnje i obradi materijala sline su obinoj seoskoj kui. Zidovi su male
visine ( nii od visine ovjeka) sa malim otvorima, obino na zapadnoj strani
krovoi su jako visoki i veoma strmi, pokriveni hrastovim daicama,
2. Drugi tip obuhvata crkve XIX stoljea, koje su djela razvijenog zanastva
majstora. Ovom tipu pripadaju crkve u selima Jelika, Rakelii, Busnovi i
Marika kod Prijedora. To su crkve veih dimenzija, irine 5 10m i duine 10
16m. Unutranjost moe biti podijeljena na tri dijela kao i kod prvog tipa. U tom
sluaju u zapadnom dijelu naosa postavljaju drvene stepenice i hor u vidu galerije.
Tavanica je djelimino ravna, svod moe biti cijelom duinom crkve.

Kod ovih crkava poklanja se vea

panja ukraavanju pojedinih
dijelova. Naroito se ukraavaju
unutranje pregrade sa lukovima,
dovratnici i vrata. Ukraavanje je
izvedeno rezbarijom, bojom,
letvicama od mekog drveta i
ukrasnim ekserima.

Izgled vrata na crkvama

brvnarama, oblik lukova na
pregradama i vratima esto je
islamski prelomljen ili vitiast.
(slika br. 35)

Uporedimo li ove crkve sa damijama u Bosni, nai emo da imaju zajednikih

elemenata. Tehnika izvoenja temelja od drvenih greda, zatim dva naina izvoenja
zidova od dugakih brvana, kao i konstrukcija krovova je ista, a sve je preuzeto iz
domae tradicije gradnje drvetom. Razlika je jedino u tome to se kod drvenih damija u
Bosni kao pokrov primjenjuje sami indra, akod crkava sitni drveni klis.

34
M. Foo, Crkve brvnare neobjavljen rad
Navedene slinosti se mogu objasniti djelovanjem domaih majstora. Jednostavne crkve
bez ukrasa, koje su graene do XIX stoljea, grade drvodjelje iz naroda, pa se i one i po
tlocrtnom rjeenju i skromnoj dekoraciji veu za seosku kuu.

Primjeri damija i crkava od drveta predstavljaju produenje srednjovjekovne tradicije

uptrebe drveta u Bosni. Ishodite primjene drveta je stara kua brvnara sa visokim krovom
i pokrovom od drveta. U poetku ona je jednostavna, jednoprostorna, a zatim se razvija o
po horizontali i po vertikali. Na isti nain grade se i svi ostali objekti, kao to su tale,
ambari, vodenice, crkve i gornji dijelovi tvrava. iroka primjena drveta produava se i u
osmanskom periodu, s tim to se proiruje na bodruk konstrukciju, veliku primjenu
trijemova i gradnju damija od drveta. Tu lei objanjenje za gradnju damija od drveta,
te masovnu gradnju damija sa drvenom munarom.

4.2. Najstarija crkva u Bosni i Hercegovini Stara vareka crkva

Stara vareka crkva ili, kako je zovu Vareani, mala crkva, posveena svetom Mihovilu,
postoji na ovom mjestu od 16. stoljea. Prema predanju, bez sigurnih dokaza, ona je
ovdje bila podignuta jo u predtursko vrijeme. U velikim poarima koji su izbili u
posljednjem deceniju 17. stoljea, u kojima su stradale itave etvrti Varea, izgorjela je i
crkva. Uskoro je podignuta nova kojoj je 1716. godine sultan Ahmed III. svojim
fermanom dozvolio da se postavi krov. Dananja stara crkva iz temelja je obnovljena
1819, o emu govori natpis u kamenoj ploi kod ulaznih vrata. Kompletan objekt
konzervatorski je restauriran 1990/91. O prvobitnoj crkvi koja je krajem 17. st. izgorjela,
zabiljeeno je u izvjetaju biskupa Olovia koji je posjetio crkvu 1673. godine da ima
"jedan oltar potpuno opremljen, sa svim svojim nunim". Od tog oltara ostaje sauvan
samo barokni koni
antipendij sa slikom sv.
Mihovila u sredini, oslikan
u 17. st. koji se uva u
Sarajevu.

Ovo je najstariji spomenik katolike crkve u Bosni i jedini sauvan iz turskog perioda.
(slika br. 36)
Od 1995. godine stara vareka crkva postaje i galerija darovanih slika gdje je u stalnoj
postavci izloeno oko pedeset slika od 40 razliitih autora. Posljednjih godina mala crkva
je najljepa pozornica malih kulturnih dogaanja u Vareu.

4.3. Saborna crkva u Sarajevu

Saborna crkva u Sarajevu jedan je od najveih pravoslavnih hramova na Balkanu. Crkva
se nalazi se u samom centru grada, pored Ekonomskog fakulteta, sa desne strane rijeke
Miljacke. Saborna crkva u Sarajevu posveena je roenju Presvete Bogorodice.

Dananji izgled crkve malo se razlikuje od prvobitnog. Saborna crkva je graena od

kamena. U osnovi je trobrodna bazilka kombinovana sa upisanim krstom i ima pet
kupola. Crkva je duga 37 m, iroka 22.5 m. Visina zidova je 15.5 m, srednje kupole 34 m,
a malih 20 m. Prvobitno je bila prekrivena olovnim krovom, ali su u vrijeme Prvog
svjetskog rata Austrijanci skinuli olovo, ukljuujui zvona i pokrili crkvu limom. Nakon
toga je 1921. godine izvrena prva rekonstrukcija kada je u crkvu uvedena elektrina
energija i kada su postavljena nova zvona teine 2.800 kg, 1.600 kg i 750 kg, te bakarni
krov. Uraena je i unutranja adaptacija objekta.

1873. arhimandrit Sava Kostanovi je iz Rusije donio ikone za ikonostas koje se i danas
nalaze u crkvi. Oltar, kao i prostor ispred njega je uzdignut u odnosu na ostatak crkve za
tri stepenika. Uz zidove crkve nalaze se drvene stolice. Na oltaru se nalaze tri kubeta, a u
ostatku crkve su jo pet, veih. Uz
desni stub smjeten je pozlaeni tron
za mitropolita.

Unutranji zidovi ukraeni su je

ornamentalnom slikanom
dekoracijom. Lukovi, svodovi i apsida
crkve takoe su ukraeni
ornamentikom.