MAKALE / ARTICLE

MEGARON 2015;10(2):224-240
DOI: 10.5505/MEGARON.2015.14238

Ondokuzuncu Yzyl Dnya Fuarlarnda Osmanl Temsiliyeti

Ottoman Representation in Nineteenth Century Universal Expositions
Yeim Duygu ERGNEY, Nuran KARA PLEHVARAN

Sanayi Devriminin 1815den sonraki srecinde, sermaye biri-
kimi, icatlar, smrgelerle elde edilen ucuz hammadde ve yeni
retim pazarlar uluslararas serbest ticareti tetiklemitir. Os-
manl Devletinin de iinde bulunduu, gl bir merkezi devlet
ynetimindeki lkelerde, liberal ekonominin kstll sebebiyle,
uluslararas ticarete katlm sreci Batdan farkl gereklemitir.
Makalenin st lekteki amac, Avrupa-Osmanl ekonomik, sosyal
ve politik deiimlerinin yansmalarn, ondokuzuncu yzylda ger-
ekleen dnya fuarlarndaki mimari temsiller ve sergilenen sem-
bol rnler zerinden karlatrarak deerlendirmektir. Yaplan li-
teratr taramasnda, arkiyatln, smrgeciliin hakim olduu
ondokuzuncu yzyla ilikin kltrel karlatrmalarn incelenme-
si bakmndan son derece verimli bir yntem olduu grlmtr.
Ancak oryantalizmin kapsamnn Batnn emperyal nfuz alannn
dndaki lkeleri de ierecek ekilde geniletilmesi, hibir zaman
bir smrge olmayan Osmanly temsil eden ya da Osmanldan
esinlenen mimari ve sanat rnlerinin benzer yaklamla analiz
edilmesine sebep olmutur. alma bu sorundan yola k salt
oryantalizme bal mevcut aratrmalardan farkllaarak, Osmanl
Devletinin dnya fuarlarndaki temsil elerini bir araya getirme-
ye; bu sembolleri, kltrel, siyasi ve estetik alardan bir btn
olarak kavramaya dnktr. 1851de Londrada ilki gerekletiri-
len dnya fuarlar, yzyl dnmnden sonra ihtisaslam fuar-
lara dntnden bu fuarlar alma kapsamna alnmamtr.
Makalede ele alnan sergiler, 1851 Londra, 1867 Paris, 1873 Vi-
yana, 1878 Paris, 1889 Paris, 1893 ikago ve 1900 Paris Dnya
Fuarlardr. Evrensel arl nazaran az olmasna karn; 1863de
stanbulda dzenlenen Sergi-i Umumi-i Osmaniye, sergilemede-
ki deiimi yanstmas ve Osmanl Devletinde ilk kez yabancla-
ra ayrlm pavyonlarn dzenlenmi olmas sebebiyle makalede
ayr bir blm olarak deerlendirilmitir. Yaplan aratrmalarda
Osmanl Devletinin dnya fuarlarndaki temsil elerini klasik
dnem rnekleri zerinden deil; nceki ve sonraki dnem ya-
plaryla gerekletirdii grlmtr. Makale ierisinde Osmanl
The post-1815 years of the Industrial Revolution witnessed the
growth of international free trade, prompted by the opening up
of new markets, accumulation of capital, and the bountiful supply
of cheap raw materials made available by colonization. In entities
such as the Ottoman Empire, whose regimes maintained strict
state control and thus restricted a liberal economy, the process of
participation in international trade occurred in an entirely different
manner. Primarily, this article aimed to compare and evaluate the
economic, social and political changes in the Ottoman and Euro-
pean worlds during this period by examining how these changes
were reflected in the architectural representations and displays
of symbolic wares during the World Expositions of the nineteenth
century. The literature review revealed orientalism as a perspective
much used by researchers in attempting to draw cultural compari-
sons for this century, dominated as it was by colonization. However,
when the scope of orientalism was broadened to include entities
such as the Ottoman Empirewhich remained beyond the sphere
of Western imperialismwe see that architectural and art prod-
ucts representing or inspired by the Ottomans also came to be ex-
amined from this perspective. Taking this issue as its starting point,
the study sets itself apart from those which limit themselves to pure
orientalism. Instead, it brings together those elements representing
of the Ottoman state at the World Expositions, and aims to analyze
them in their economic, cultural and esthetic entirety. The first of
these expositions was the London Exposition in 1851, and the study
examines this and the subsequent six. Of these, four were held in
Paris (1867, 1878, 1889 and 1900), one in Vienna (1873) and one
in Chicago (1893). The research does not include expositions taking
place after the turn of the century, since, by that time, they were
becoming akin to specialized trade fairs. Also included in a separate
section of the study is the 1863 Istanbul Exposition (Sergi-i Umumi-
i Osmaniye). While not having the same international weight as
the World Expositions, this was included in the study to illustrate
how it reflected change, being the first such exposition in Ottoman
lands to have pavilions for foreign exhibits. Research shows that
the elements chosen to represent the Ottoman state at the exposi-
m garonjournal.com

Devletinin bu tercihinin nedenleri ve smrgeciliin hakim oldu- tions were not from the classical period, but rather from both the
u ondokuzuncu yzylda Osmanl Devletinin temsil rnleriyle earlier and later periods, and the article considers these choices to
Avrupann bir paras olduunu ispatlama abas deerlendiril- have been based on a desire by the Ottomans to be seen as part of
mektedir. Europe in an era dominated by colonization.

Yldz Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Tarihi Anabilim Dal, stanbul.
Department of History of Architecture, Yldz Technical University Faculty of Architecture, Istanbul, Turkey.

Bavuru tarihi: 07 Austos 2014 (Article arrival date: August 07, 2014) - Kabul tarihi: 14 Nisan 2015 (Accepted for publication: April 14, 2015)
letiim (Correspondence): Yeim Duygu ERGNEY. e-posta (e-mail): derguney1@gmail.com
2015 Yldz Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi - 2015 Yldz Technical University, Faculty of Architecture

224 CLT VOL. 10 - SAYI NO. 2

 Ondokuzuncu Yzyl Dnya Fuarlarnda Osmanl Temsiliyeti
Giri
Hobsbawmn1 Batnn kendini alklad yeni ve
byk ayinler olarak niteledii ondokuzuncu yzyl
dnya fuarlarnn incelenmesini merkez alan bir ara-
trma yapmak, ok disiplinli bak gerektirdiinden zor-
dur. Meknn yorumu; kltrel, ekonomik, toplumsal,
politik pekok balamdaki teori ve pratikleri bir arada
ierdiinden farkl disiplinleri ilgilendiren alanlarn
yansmalar mekn zerinden ezamanl incelenebilir.2
Dnya fuarlar, semboller dilinin hakim olduu alan-
lar olduundan, fuar alanlarnda slup, tarih ve co-
rafyadan bamsz, snflandrc bir temsil arac olarak
kullanlmtr.
Makalede ele alnan alma ilgili yaynlanm eser-
lerin banda Zeynep elikin3 arkn Sergilenii: 19.
Yzylda Dnya Fuarlarnda slam Mimarisi isimli al-
mas gelmektedir. elik, bu eserinde, Edward Saidin4
arkiyatlkda ortaya koyduu temsil sorununu, Batl
eletirmenlerin gznden, ift kutuplu kresel dnya
kurgusuyla irdelemektedir. arkiyatlk, elikin al-
masnn yansra, Robert Irwinin5 Islamic Art in Con-
text: Art, Architecture and the Literary World, Timothy
Mitchellin6 Colonising Egypt, Thomas Metcalfn7 An
Imperial Vision: Indian Architecture and Britains Raj,
Linda Nochlinin8 The Imaginary Orient isimli eserleri
gibi pekok aratrmada kltrleraras ilikilerin ince-
lenmesinde bir yntem olarak kullanlmtr.
arkiyatln yzyl incelemelerindeki bu belir-
leyicilii, hibir zaman bir smrge devleti olmayan
Osmanl Devletinin de benzer yaklamlarla analiz
edilmesine yol amtr. Ondokuzuncu yzyl aratr-
malarnda, Batnn emperyal nfuz alannn Osmanl
Devletini iine alacak ekilde geniletilmitir. Aratr-
malarda, incelenen yaplarn yakn bir grsel analizin-
den bu sebeple kanlmtr.
Fuar yaplar dnda da dnem Avrupasnda oryan-
tal mimarlk incelemeleri bulunmaktadr. Ancak bunla-
rn byk lde smrge devletleri olan in, Msr ve
Hindistanla ilgili olduu grlmektedir. Osmanl Devle-
ti ile Bat arasndaki karlatrmalar ieren bu boyutta
incelemeler henz yaplmamtr.
Makalede, bu eksiklii doldurmak zere, zellikli
olarak, Osmanl Devletinin dnya fuarlarndaki tem-
sil eleri derlenerek yorumlanmaktadr. Amalanan,
Osmanl Devletinin kendi kimliini, evrensel bir plat-
formda nasl temsil ettiini deerlendirmektir. Bu de-
erlendirme, yedi yz yllk devletin, hangi mimari ve
1
Hobsbawm, 1995, s.32-33. 4
Said, 1995. Metcalf, 1989.
7
2
Ergney, 2006, s. 35. 5
Irwin, 1996. Nochlin, 1991.
8
3
elik, 2004. 6
Mitchell, 1988.
CLT VOL. 10 - SAYI NO. 2
sembol elerini ne sebeple setii gz nne alnarak
yaplmaktadr.
ncelenen fuarlar, 1851 Londra, 1863 stanbul, 1867-
1878-1889-1900 Paris, 1873 Viyana ve 1893 ikago Fu-
arlardr. Yzyl dnmnden sonra, uluslararas fuarlar
yerini uzmanlam endstri fuarlarna braktndan,
bu fuarlara makale kapsamnda yer verilmemitir. n-
celenen fuarlarda sergilenen elere ilikin saysal ve
grsel veriler iin stanbul Fuar Merkezi ariv belgeleri
ve referans verilen kaynaklar kullanlmtr.
Ondokuzuncu yzyl tarihi arkaplan
1850-1900 aras, tm dnya iin alkantl deiim-
lerin yaand bir dnemdir. Sanayi Devrimi ve kapi-
talizm sonrasnda dnya lkelerinin iyaplarna ve bu
yaplarn kapitalizmle etkileimine bakldnda; lkeler
temel olarak drt ana grupta incelenebilir. Bu grupla-
rn ilki Napolyon Savalarnn (1800-1815) hemen ar-
dndan sanayilemeye ve ekonomik bymeye nem
vermeye balayan emperyalist glerdir. Dier gruplar;
resmi smrgeler, siyasal bamszln srdrmekle
birlikte bir emperyalist devletin gayriresmi imparator-
luuna dahil olan Orta ve Gney Amerika lkeleri ile
Osmanl Devletinin de iinde bulunduu in, ran gibi
siyasal bamszln emperyalistlerle rekabet koulla-
rnda srdren, dier gruplara kyasla daha gl mer-
kezi bir devletin bulunduu lkelerden olumaktadr.9
Drdnc grupta yer alan Osmanl Devletini, impa-
ratorluun en geni snrlarna ulat onaltnc yzyl-
da, dnyann en iyi ynetilen devleti olarak deerlen-
diren pekok tarihi bulunmaktadr.10 Ondokuzuncu
yzyl ise, Osmanl Devletinin hem zlme, k ve
ykl; hem de Cumhuriyeti hazrlayan deiimlerin
balang dnemi olarak nitelendirilmektedir. Bu iki-
lemlerin grld sreteki deiimler, devletin snai,
mimari ve gzel sanatlardaki temsillerine de yansm-
tr.
Osmanl Devletinin 1850-1900 arasnda dzenle-
nen dnya fuarlarna katlma istei, temelde, toprak
kayplarna karn, halen byk dnya gleri arasnda
olduunu gsterme kaygsndandr. Bu srete yne-
tim, borlar sebebiyle, 1881den itibaren fiilen Batl
devletlerce oluturulan Dyun- Umumiye daresi tara-
fndan salanmtr.
Devletin ynettii modernleme almalar
Avrupada deiimi balatan etkenlerden biri olan
Fransz Devriminden itibaren grlmektedir. Fransz
Devrimi, III. Selimin (1789-1807) tahta kt dnem-
de gereklemitir. Bu devrimin Balkanlardaki yans-
9
Pamuk, 2009, s.195. Issawi, 1966, s.23.
10
225
malar pekok ayaklanmay ortaya karmtr. 1768-
74 savalarndaki yenilgiler, 1804de Ruslarn Kuzey
Azerbaycan ve Ermenistan ele geirerek Anadoluya
ilerlemeleri, 1805de Kavalal Mehmet Ali Paann
Msrda zerklik kazanmas, sultana kar bir g halini
alan yenierilerle nasl mcadele edilecei sorunu, III.
Selimin askeri teknik ve dzene deiim getirme ka-
rarnda etkili olmutur. III. Selim, bu amala Nizam-
Cedidi kurmusa da; bu giriim Balkanlardaki ulema-
yenieri ittifaknn zaferiyle sonlanm ve sultan taht-
tan indirilmitir.
III. Selimin yeeni II. Mahmutun (1808-1839) sal-
tanatnda askeri reform, koullar uygun olana kadar
durdurulmutur. 1815de Srbistan Prensliine zerk-
lik tannmtr. 1821de balayan Yunan Bamszlk
Savanda ngiltere, Fransa ve Rusya, Yunanllarn le-
hinde olaya mdahale edince, 1827de Osmanl-Msr
filosu yaklarak yok edilmitir. Takiben Rusyaya alan
sava, 1829daki Edirne Antlamas ile sona ermi ve
Yunan Krall kurulmutur. 1830da Franszlar Cezayiri
fethetmitir. Batda Svey Kanalna, kuzeydouda
ekil 1. 1699-1914 Osmanl Devleti Snr Deiiklikleri (Kaynak: http://images.classwell.com/mcd_xhtml_ebooks/2005_world_his-
tory/images/ mcd_ mwh2005_ 0618377115_p353_f01.jpg [Eriim tarihi: 12.05.2014]).
226
srail-Msr snrna doru uzanan Sina Yarmadas ile
Msr, ngiltere ticaretinde, Hindistan ve Dou yolunda
tehdit oluturduundan, Osmanl Devleti ile ngiltere
arasnda sorun oluturmutur. 1805de zerklik verilen
Msr, 1882de tmyle ngiltere egemenliine girmi-
tir.
ekil 1de grlen toprak kayplarndan anlalabile-
cei gibi, Osmanl Devletinin birincil gelir kayna olan
topraa bal vergiler ekonominin dzenlenmesi iin
yeterli olamamaya balamtr.
Yenierilerin yetersizliini bir kez daha gsteren bu
olaylar sonucunda II. Mahmut, ondrdnc yzyldan
beri varolan Yenieri Ocan kaldrarak (1826) yerine
Asakir-i Mansure-i Muhammediye adn verdii mo-
dern bir ordu kurmutur. Vaka-i Hayriye olarak bilinen
yenierilerin kaldrlmas, loncalarn devletle mca-
delesi asndan nem tamaktadr. Mttefikleri olan
yenierilerin kaybyla loncalar, merkezi idare ile rn
fiyatlarnn devaml dmesi arasnda kalm; geim
seviyeleri giderek dm; ilerleyen yllarda 1913de
devlet tarafndan tamamen kapatlmlardr.
CLT VOL. 10 - SAYI NO. 2
 Ondokuzuncu Yzyl Dnya Fuarlarnda Osmanl Temsiliyeti
Yenierilerin kaldrlmas, ulemann gcn zayflat-
m olsa da; yaanan kargaa reformlarda aksama ya-
ratmamtr. II. Mahmut dneminde aralarnda Tbbiye
(1831) ve Harbiyenin (1834) de bulunduu yeni okul-
lar kurularak hkmet yaps kurumsallatrlmtr.
Osmanl ynetiminin merkezi olan Dersaadet, yine II.
Mahmut dneminde, sadrazam tarafndan ynetilen
dairelerle modernletirilmi, bu daireler daha sonra
nezaretlere dntrlmtr.
II. Mahmut dneminde sanayi alannda da modern-
leme hareketlerine nem verilmitir. Saltanatn (1808-
1839) ilk yirmi ylnda Eypde bir dokuma fabrikas al-
m; Beykozdaki deri ve ayakkab imalathaneleri slah
edilmi; Hnkar skelesindeki kat fabrikas bez imal
eder duruma getirilmi; Topkapda feshane kurulmu;
slimiyede ynl dokuma fabrikas imalata balamtr.
Tophane yaknlarnda bk tezgahlar ve bakr levha
imalathaneleri ina edilmi; gene Tophanedeki top ve
mermi fabrikalarnda hayvan gc yerine buhar ener-
jisi kullanlmaya balanmtr. Tanzimatn ilk yllarn-
da Avrupadaki fabrikalar rnek alnm; Yedikuleden
Kkekmeceye kadar olan alanda faaliyet gsteren
birka yz Avrupalnn alt fabrikalar ina edil- salk, liman iletmecilii, madencilik, basit sinai ilem-
mitir. Ancak bu sanayileme hareketleri, ekonominin
Batl emperyalist lkelerin kskacna girmi olmas ve
iteki zayflklar nedeniyle, byk umutlarla balam
olsa da yeter lde baarl olamamtr.11
II. Mahmutun lmnden sonra Abdlmecid
(1839-1861) tahta getiinde henz onalt yanda ol-
duundan devlet, glenen Bab- Alinin nemli adam-
larndan Mustafa Reit Paa tarafndan yneltilmitir.
Bu dnemde Abdlmecid, reformlar srdrmesi ha-
linde Avrupann, zellikle de ngilterenin desteini
alacana ikna edilmitir. 1838 Osmanl-ngiliz Ticaret
Anlamasnn da etkisiyle Osmanl Devleti, 1851de
Londrada dzenlenen ilk dnya fuarna katlmtr.
1838-41 arasnda, Fransa, bir dizi Alman prenslii, s-
kandinav lkeleri, spanya, Flemenk, Prusya, bir dizi
talyan krallyla, mal, insan ve hizmet hareketlerinde
tek tarafl serbestlik tannan anlamalar imzalanmtr.9
Bu anlamalar, ilerleyen sreteki dier dnya fuarla-
rnda da Osmanl Devletinin katlmn salayan nemli
belirleyicilerdir.
Osmanl Devletinde modernlemenin dnm nok-
tas saylan Tanzimat Ferman (1839), mslman ve
gayrimslim herkes iin eitlik ngrp; laiklie n-
clk eden ve hukukun stnln koruyan bir fer-
mandr. Yine Abdlmecid dneminde gerekletirilen
Islahat Ferman (1856), Krm Sava (1853-56) son-
Clark, 1974, s.66.
11 9
Pamuk, 2009, s.204-212.
CLT VOL. 10 - SAYI NO. 2
ras Paris Kongresi, Dou Sorununu halletmek iin
toplanrken ilan edilmitir. Islahat Ferman, Tanzimat
Fermannn koullarn yinelerken; zellikle Mslman
orta snf zayfladka ykselen Hristiyan orta snfn
toplumdaki yerini ve ticari konumunu glendirmitir.
Abdlaziz (1861-76) dneminde finans kapitalinin
akabilmesini salayan nemli bir kurum ngiliz ve Fran-
sz sermayesiyle 1863de kurulan Osmanl Bankasdr.
1873de Viyana Borsasnn kmesi, Avrupa ve New
York borsalarn da sarsm; izleyen ekonomik buna-
lm alt yl srmtr. Abdlaziz saltanatnda 1863de
stanbulda bir sanayi sergisi dzenlenmi; Osmanl
Devleti, ayrca, 1867 Paris Dnya Fuar ve 1873 Viyana
Dnya Fuarna katlmtr.
1876da Abdlazizin tahttan indirilmesinin ar-
dndan yalnzca ay tahtta kalan V. Muratdan son-
ra tahta geen II. Abdlhamit (1876-1909), 1876da
Merutiyeti ilan ederek, yaanan prestij kaybn te-
lafi etmek istemise de; toprak kayplar sebebiyle bu
telafi ancak kstl lde gerekleebilmitir. Dyun-
Umumiye, 1881 sonras nemli sayda yabanc dolaysz
yatrmn altyap, banka-sigorta, i-d ticaret, eitim,
ler ve tarma akmasn salamtr. Osmanl Devleti, II.
Abdlhamitin uzun saltanat dneminde, bu uluslara-
ras ticari ilikileri de kullanarak, 1893 ikago ve 1900
Paris Dnya Fuarna katlmtr. 1894de stanbulda da
benzer bir fuarn yaplmas dnlmse de ar ha-
sara yol aan depremin getirdii maddi sorunlar sebe-
biyle fuar gerekletirilememitir.
Osmanl Devletinin dnya fuarlarnda temsili
Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda gerekleti-
rilen dnya fuarlar, kresel kapitalizmin Bat tarafn-
dan geniletilmi tek dnya olarak tantld, ilerle-
melerin baarl sonularnn somut olarak insanln
deneyimine sunulduu evrensel sergilerdir. Dnya
fuarlarnda uluslararas katlmclarn, telefon, telgraf,
televizyon gibi iletiimsel icatlardan haberdar olmas,
geleneksel zaman-mekan algsn deitirmitir. Fuar
yaplar, geici olarak dzenlenmeleri ve hzl ina
edilme gereklilikleri sebebiyle Sanayi Devrimi sonras
ortaya kan yeni inaat malzemelerinin ve yapm tek-
niklerinin cesurca denenmesine de nclk etmiler-
dir. Fuarlarn byk sayda uluslararas ziyaretiyi kar-
lamalar ve dnemin popler yaynlarnda yer almalar,
yaplarn etkisini, inalarnn balangcndaki geicilik
temasnn olduka tesine tamtr.
1851 Londra Dnya Fuar
lk dnya fuar, 1851de Londrada, ekil 2de g-
rlen Kristal Sarayda gerekletirilmitir. Fuarn d-
zenlenmesi, Fransadaki ulusal sergileri ziyaret eden
227
ekil 2. 1851 Londra Dnya Fuar ve Kristal Saray (Kaynak: http://www.bl.uk/learning/images/victorian/crystalpalace/large102733.
html [Eriim tarihi: 12.05.2014]).
ngiliz Devlet Ariv Dairesi memurlarndan Sir Henry
Cole tarafndan nerilmitir. Hyde Parkda geici olarak
ina edilecek sergi salonu iin dzenlenen yarmaya
hafta iinde en az ikiyzkrkbe aday bavurmutur.
Komite, yarmay sonulandrmada bir karar birliine
varamam; yapnn tasarm ve inas iin, oybirliiyle,
Joseph Paxtonn istihdam edilmesine karar vermitir.
Fuar yapsnn inas iin istihdam edildii esnada
Kralie Viktorya iin bir zambak seras tasarlamakla
megul olan Paxton, sergi salonu iin de benzer bir
yapnn byk lekte tasarlanmasn nermitir. Ta-
sarlanan yap, boyutlaryla, Vatikandaki Aziz Petrus
Katedralinin yaklak drt misli, ngilteredeki St. Paul
Katedralinin yaklak alt misli byklndedir.
Kristal Sarayn i tasarmn stlenen Owen Jones,
slam Mimarisinden; zellikle Granadadaki Elhamra
Sarayndan esinlenmitir. Jonesun daha sonra genel
yasalar olarak gelitirdii ilkelerde savunduu zere;
tarihsel sluplarn zellikleri, tarihsel zelliklerinden
228
bamszdr. Referans olarak Elhamrann alnmas se-
bebiyle fuarda Doulu bir pazaryeri grnts hisse-
dilmektedir.12
Fuar yapsnda henz bamsz lke pavyonlarna
yer verilmemitir. Bu sebeple ulusal mimari temsil n
planda deildir. ekil 3de grlen Osmanl pavyonu,
1851 Londra Dnya Fuarnda yeni bamszln kaza-
nan Yunanistan pavyonu ile yanyana dzenlenmitir.
Batl lkelerin, geliimlerini teknoloji, keif ve bulu-
lar, endstriyel makineler zerinden sergiledikleri fuar-
da, Osmanl Devleti gibi henz sanayilememi lkele-
rin temsillerinin geleneksel el sanatlar, tarm rnleri
ve hammaddeler ile yaplmas, Bat ile aradaki farkll
gsterir niteliktedir.
Osmanl Devletinin pavyonunda pastel renklerin
hakim olduu, ift rgl ipek ve metal ipliklerle pa-
12
Darby, 1983, s.62.
CLT VOL. 10 - SAYI NO. 2
 Ondokuzuncu Yzyl Dnya Fuarlarnda Osmanl Temsiliyeti
ekil 3. 1851 Londra Dnya Fuar Osmanl Pavyonu (Kaynak: Fotoraflarla Trk Fuarclk Tarihi, (2008), stanbul Fuar Merkezi, s. 11).
muklu beze ilenmi bir havlu temsil edilmitir. Bugn
Victoria ve Albert Mzesinde bulunan bu havlunun
dokuma biiminin, pavyonu ziyaret eden Manchester
fabrikatrleri tarafndan fuar sonrasnda taklit edilip
snai dokumayla imal edildii de mze kaytlarnda yer
almaktadr.
1863 Sergi-i Umumi-i Osmani, stanbul
Osmanl Devleti, 1863de, Sultan Abdlazizin salta-
nat dneminde, daha evvel katlm olduu uluslara-
ras sergileri model alarak stanbulda, At Meydannda
i pazara ynelik bir sergi dzenlemitir. Serginin i
pazara dnk dzenlenmesinin temel nedeni, Batl
devletlere verilen destek sebebiyle zayflayan milli sa-
nayiyi hareketlendirmektir. Sergi yaplar, imparatorluk
iin almakta olan iki Fransz mimar (Marie-Augustin-
Antoine Bourgeois ve Leon Parvillee) tarafndan tasar-
lanmtr.
ekil 4de grlecei gibi, dikdrtgen planl byk
yapnn ana cephesinin ortasnda, binann geri kalann-
dan daha yksek, mazgall at profilli ve kemerli kapl,
kntl bir blm dzenlenmitir. Sergi yapsnn mi-
CLT VOL. 10 - SAYI NO. 2
marlarndan Parvillee, inili Kkn restorasyonunda
da grev aldndan fuar yapsnda, 1867 Paris Dnya
Fuarnda da tekrar edilecek olan inili Kk model
alan bir tasarm uygulanmtr.
mekan, rn gruplarna gre blmelere ayrla-
bilen geni bir alan olarak dnlrken; yap cephe-
sinde sral krmz ve beyaz talarla rlm kemerler,
Osmanl stunlar ve stun balklar gibi yerel ve slam
mimarisine zg elere yer verilmitir.
Sergi iin eitli Batl lkelerden gnderilmesi talep
edilen alet ve makineler, ana sergi binasnn gneyinde
ina edilen ikinci bir sergi binasnda tehir edilmitir.
Sergi-i Umumi-i Osmaninin yerleim alan, Ayasofya,
Topkap Saray ve yeni tamamlanm olan Darlfununa
balanan kuzey blmdedir. Fuar yaplar, daha sonra
1865de yklmtr.3
1867 Paris Dnya Fuar
Ana sergi salonu dnda farkl lkelerin bamsz
pavyonlarnn sergilendii ilk dnya fuar 1867 Paris
3
elik, 2004, s.150-152.
229
ekil 4. 1863 stanbul Sergi-i Umumi-i Osmani (Kaynak: http://www.galerialfa.com/galeri/GR_219_B.jpg, [Eriim Tarihi: 23.02.2015]).

Dnya Fuardr. Fransann evsahiplii yapmak isteme- tm dnyaya gstermektir. ekil 5de grlecei gibi;
sindeki ana nedenlerden biri, bu dnemde Baron Ha- fuar alan Champ de Mars, Kristal Saraya benzer hey-
ussmann tarafndan yeniden dzenlenen Paris ehrini betli boyutlardaki ana fuar yapsn eksen ve simetri

ekil 5. 1867 Paris Dnya Fuar Vaziyet Plan (Kaynak: elik, Z., (2004), arkn Sergilenii, stanbul, Tarih Vakf).

230 CLT VOL. 10 - SAYI NO. 2

 Ondokuzuncu Yzyl Dnya Fuarlarnda Osmanl Temsiliyeti
ekil 6. 1867 Paris Dnya Fuar, Trk Mahallesi (Kaynak: Trkiye 1867 Evrensel Sergisi, (2008), stanbul Fuar Merkezi, s.33).
bakmndan Beaux-Arts tarznda iine alacak ekilde
dzenlenmitir.
Fuarn planlamas, katlmc lkelerin g ilikilerini
temsil edecek niteliktedir. Ev sahibi Paris ile Fransa, Sa-
int-Simoncu gelenek erevesinde fuar yapsnda mer-
kezde konumlandrlrken; dier sanayi gleri onun
evresinde, smrgeler ve Bat-d lkeler eperlerde
konumlandrlmtr.3
Fuar alan, plan dzleminde, her biri belirli bir rn
grubunun temsiline hizmet edecek yedi adet, ortak
merkezli galeriye blnmtr. Bu emerkezli galeriler
farkl lkelerin rnlerini sergileyebilmeleri iin apraz
dilimlere ayrlmtr. Bylece en d galeriden merke-
ze doru yryen bir ziyaretinin, bir lkeye ait fark-
l gruplardaki tm rnleri grebilmesi salanmtr.
Bu dzenlemede her emerkezli galeriyi batan sona
dolaan bir ziyareti, farkl milletlere ait ayn gruptaki
rnleri karlatrma olana bulabilmektedir. Tasnif
modelinin olumsuz yn, her lkenin sergiledii rn
says ve eidinin ayn miktarda olmamasdr.
Osmanl Devleti asndan 1867 Paris Dnya Fuarn
dier fuarlardan farkl klan, Fransa mparatoru III.
Napolyonun daveti zerine sergi alna Sultan
Abdlazizin katlmasdr. Fuar, Osmanl Devletinin
padiah dzeyinde katlm gsterdii tek dnya fuary-
ken; Sultan Abdlaziz de Osmanl hanedannda sava
dnda bir sebeple imparatorluk snrlar dna kan
ilk padiahtr.
1867 Paris Dnya Fuar Komiseri Selahattin Bey tara-
3
elik, 2004, s.58-59.
CLT VOL. 10 - SAYI NO. 2
fndan yazlp Parisde yaynlanan, bugn stanbul Fuar
Merkezi arivi araclyla ulalabilen kitap, fuarda Os-
manl Devletinin temsilini aktaran nemli bir kaynak-
tr.13
Fuarda Osmanl Devleti, ana fuar binasnn dnda
kendisine ayrlan alanda ekil 6da grlen yapyla
ve ana binada atm drt farkl kategoride sergilenen
tarm ve sanayi rnleriyle temsil edilmitir. Temsili Os-
manl mahallesindeki yaplar Yeil Cami, Hrrem Sultan
Hamam ve inili Kkn replikalardr.
Osmanl Devletinin temsil eleri, hallar, altn kapl
kumalar, gm ilemeli ipek kyafetler, lks mobilya-
lar, ham ve ilenmi ipek, krkler, mlekler, fayans ve
iniler, kuyum, mzik aletleri, silah, eyer, kundura, koz-
metik ve ila endstrisine ait eski objelerden olumak-
tadr. Fuarda ayrca, Kbrs, Samos, Tenedos ve zmir
blgelerine ait araplar, asma, ttn, mum, bal, tahta,
altn kleleri, gm, demir, bakr, kurun, ta ve mer-
mer rneklerinin sergilendii bilinmektedir. Bu rnler
ounlukla sergi saraynn dar blmlerinde yer alan
vitrinlerde sergilenmitir.13
Ana fuar binasnn en son blmnde, makine ks-
mna yakn son sergi salonunda Osmanl sanayi rn-
leri ile toprak rnleri, tbbi ve kozmetik rnlerinden
oluan bir koleksiyon yer almtr. Meydan blmnde
ise Osmanl Devletine ayrlm bir duvarda arasnda
Pera, Pangalt ve Galata blgesinde gerekletirilecek
bir viyadk projesinin de bulunduu birok projeye yer
verilmitir. Bu dnemde Osmanldan ayrlp 1805de
Selahaddin Bey, 1867.
13
231
ekil 7. 1873 Viyana Dnya Fuar, Endstri Saray (Kaynak: http://www.werfring.org/images/stories/Rotunde_Horky_1100.jpg, [Eri-
im tarihi: 12.05.2014]).

zerkliini ilan eden Msra ait blmde Svey Ks-
ta adl bir pavyonda Fransz mhendis Ferdinand de
Lessepsn o srada yapm aamasnda olan; daha sonra
1869da alacak ve 1875den sonra ngiliz ve Fransz
zel sektrnn iletecei Svey Kanalyla ilgili dok-
man ve maketler sergilenmitir.13
1873 Viyana Dnya Fuar
1873 Viyana Dnya Fuarnn, balangta almanca
konuulan uluslar arasnda dzenlenmesi amalanm-
tr. Fuarn dzenlendii dnemde Viyanada karakteris-
tik mimari zellikler tayan yaplarn bulunduu Rings-
trasse inaat halindedir. Viyana, alt adet ana istasyonu
ve 1868den beri iki katna byyp Avrupa demiryol-
laryla birleen demiryollar sebebiyle dnya fuar ziya-
retileri ve sergilenecek eserlerin transferi iin gereken
olanaklara sahip bir kenttir. Sergi alan nceki krala ait
bir av barna olan ve daha sonra ehir parkna dn-
trlen Praterdir.
Alan, 1867 Paris Dnya Fuar alannn be, 1851
Londra Dnya Fuar alannn oniki kat byklkte-
dir. Fuar alannn tasarm iin Ringstrasse evresinin
mimarisinde de grev alm olan Karl von Hasenauer
Selahaddin Bey, 1867.
13
seilmitir. Fuarn ana yaplarndan Endstri Saraynn
balk kl biimindeki plan, uzun bir ana koridor ve
bunu dikeyine blen ara koridorlardan olumutur. Fu-
arn merkezinde yer alan, mimar Scott Russel tarafn-
dan tasarlanan Rotunda, seksendrt metre ykseklii
ve yzsekiz metre apyla dnyada o gne kadar ina
edilmi en byk kubbedir. Rotundann tepesinde
yer alan mparatorluk tac, simgesel olarak fuarn im-
paratorluun korumasnda olduunu temsil etmitir.
Endstri Sarayna paralel konumda, Tuna kysnda yer
alan Makineler Galerisi, byk boyuttaki makinelerin
alrken sergilenebilmesi iin dzenlenmitir.
Endstri Saraynn strktrnde daha nceki fuar-
larn ana yaplar gibi cam ve demir yeni malzemeler
olarak kullanlmsa da; strktr, cephenin arkasna al-
narak cephede historisist mimarla ynelinmitir. Bu
etki ekil 7de grlecei gibi, fuar giriinde zafer tak
biiminde, barok tarzdaki giri kaplarndan itibaren
hissedilmektedir.
Ana yaplar ne kadar byk olurlarsa olsunlar, gene
de btn uluslarn eserlerini barndramayacaklarn-
dan, Bat-d lkelerin pavyon ve kkleri park alann-
da ina edilmitir.
1873 Viyana Dnya Fuarnda Osmanl Devletinin
sergi komiserliini Osman Hamdi Bey yaparken; pav-

232 CLT VOL. 10 - SAYI NO. 2

 Ondokuzuncu Yzyl Dnya Fuarlarnda Osmanl Temsiliyeti
ekil 8. 1873 Viyana Dnya Fuar, III. Ahmet emesi Replikas (Kaynak: http://www.wien-vienna.at/geschichte.php?ID=1284, [Eriim
Tarihi: 12.05.2014]).
yon dzenlemelerini Montani gerekletirmitir. En-
dstri Saraynn hemen dou giriinde yer alan Os-
manl Devletinin temsili mahallesi III. Ahmet emesi
replikas, Hazine-i Hassa, Trk Kahvehanesi, Osmanl
Evi, Boazii Yals, Hamam ve Trk ars olmak zere
yedi yapdan olumutur.
Bu yedi yap arasnda ana yap, fuarda yer alan dier
Trk pavyonlarndan uzakta konumlandrlan ekil 8de
gsterilen III. Ahmet emesi replikasdr.
III. Ahmet emesi, Saray kaps ile birlikte stanbulun
antsal kent meknlarndan birinin ekirdeini olutur-
maktadr. eme, kitabelerinden birinde yazd zere,
Damat brahim Paann nerisi zerine Bab- Hma-
yun nnde ina edilmitir. III. Ahmet emesinin pla-
n, byk bir karenin kelerinin kesilmesiyle oluturu-
lan poligonla elde edilmitir. Yapnn iinde sekizgen bir
su haznesi bulunmaktadr. Her kenara iki yan nilerle
ssl byk emeler, krlan kelereyse sebiller yer-
letirilen yapy ok geni bir saak kavramaktadr. at
merkezinde tamburlu byk bir kubbe ve drt kk
ke kubbesi bulunmaktadr. Kedeki sebiller saaa
kadar ykselerek atda kubbelerle bitirilmitir. Bab-
CLT VOL. 10 - SAYI NO. 2
Hmayun giri cephesi ynndeki cephesi, ana cephe-
dir. Ortada bir byk, sebillerin stne gelecek ekilde
drt kk kubbenin olduu geni saak dzenlemeli
yapnn cephe yzeyleri, kuaklar ve panolarla blm-
lenmi; klasik slubun sadeliinin yerine tm cepheler,
hemen hemen hi boa alan kalmayacak ekilde ss-
lenmitir. Osmanl Mimarisine ait elemanlar ve mo-
tiflerin yansra uygulanan barok ssleme detaylaryla
eme, bir gei dnemi antdr.
III. Ahmet emesinin, 1873 Viyana Dnya Fuar
ile balayp; sonrasnda da dnya fuarlarnda kullan-
lan bir replika olmas, emenin bir gei dnemi ant
olmas ve stratejik konumu ile ilikilidir. 1873 Viyana
Dnya Fuarnda ana temsil esi olarak sunulmasnn
yansra, fuar iin hazrlanan Usul-i Mimari-i Osmani
adl eserde de yapyla ilgili youn teknik bilgi sunul-
mutur.14
1873 Viyana Dnya Fuarnda Osmanl Devletinin
mimari temsile elik etmesi iin Usul-i Mimari-i
Osmaninin yansra, Les Costumes Populaires de la
Yazc, 2005.
14
233
Turquie en 1873 (Elbise-i Osmaniyye) ve Le Bosphore
et Constantinople olmak zere iki yayn daha hazr-
lanmtr. Osman Hamdi Bey ve Marie de Launayn
editrlnde hazrlanan Elbise-i Osmaniyyede yerel
kyafetler, vilayetlere, mesleki ve dini gruplara ayrarak
sunulmutur.
1873 Viyana Dnya Fuar iin hazrlanan Usul-i
Mimari-i Osmaninin yaynlanmasnn temel sebebi,
1873 Viyana Dnya Fuarndaki temsili yaplarn Os-
manl Mimarisinin temsili iin ileri Bakan brahim
Edhem Paa tarafndan yetersiz grlmesidir. Yabanc
okuyucular iin hazrlanm olan Usul-i Mimari-i Osma-
ni ile Osmanl Devleti, Avrupadaki akademik eilimle-
re karlk olarak yerel ve rasyonel bir mimarlk teorisi
oluturmaya almtr.
1873 Viyana Dnya Fuar iin Franszca ve Almanca
hazrlanan son yayn olan Le Bosphore et Constanti-
nople (Boaz ve stanbul), stanbulun topografyasn
ve tarihi gelimelerini aktaran yazl blm ve kara sur-
larn gsteren bir emadan olumutur.
Viyanann corafi olarak Avrupann dousunda yer
almas imparatorluu Bat-d lkelerle iliki asndan
dier Avrupa lkelerine nazaran daha avantajl klsa da;
ayn yl Viyana Borsasnn kmesiyle yaanan ekono-
mik sknt sebebiyle fuar olduka olumsuz bir ekilde
sona ermitir.
ekil 9. 1878 Paris Dnya Fuar, Trocadero Saray (Kaynak: Dnya Fuarlar, (2007), stanbul Fuar Merkezi, s.47).
234
1878 Paris Dnya Fuar
1878deki Dnya Fuar, Fransa-Prusya Savandaki
yenilgisine ve Paris Komnnn olumsuz ekonomik
durumuna karn Fransann halen Avrupada nemli
bir g olduunu gsterme amacyla Parisde gerek-
lemitir.
Pekok adan 1867 Paris Dnya Fuarnn tekrar ni-
teliindeki fuar iin, 1867deki ana fuar yapsnn yeri-
ne ina edilen dikdrtgen yapl Makineler Galerisine
ek olarak, Seine Nehrinin kar kysna ekil 9daki Tro-
cadero Saray ina edilmitir.
Nehrin her iki yakas iin dzenlenen yarmada
Champ de Mars alan iin geici bir sergi binas planla-
nrken; Trocadero iin kalc bir yap ngrlmtr. Bu
yap 1937de dzenlenecek dnya fuarna yol yaplma-
s iin yklm; yerine srekli kullanlmas hedeflenen
Chaillot Saray ina edilmitir.
Fransann en nemli smrgesi Cezayir, drt yl
sonra bir Fransz smrgesine dnecek olan Tunus,
ayn duruma dmesi yirmi yl daha alacak olan Fas ve
o srada ngiliz-Fransz komisyonunun denetimindeki
Msrn pavyonlar, Fransay temsil eden Trocadero
Saraynn nnde dzenlenmitir. Ana yapnn kolla-
r bir koruyucu gibi Kuzey Afrika lkelerini kuatmak
zere uzatlmtr. Bu fuara Osmanl Devleti, dorudan
katlmamsa da, fuar takip etmi; sergilerin tm ay-
CLT VOL. 10 - SAYI NO. 2
 Ondokuzuncu Yzyl Dnya Fuarlarnda Osmanl Temsiliyeti

rntlarn ieren fotoraflar Sultan II. Abdlhamit tara-
fndan arivlenmitir.
1889 Paris Dnya Fuar
1889 Paris Dnya Fuarnn dzenlenmesinin temel
nedeni, Bastille Baskn ve Fransz Devrimini anmak
olduundan pekok Avrupa kraliyet ailesi fuara katl-
mam; sadece resmi birer heyet gndermilerdir. ekil
10da grlecei gibi; fuar iin Trocaderonun erisel
kollarn karlayacak ekilde Seine Nehrinin kar ky-
snda Champ de Marsda yer alan Endstri Saraynn
ek blmleriyle evrelenmi bir park alan oluturul-
mutur.
Dnya fuarlarndan bugne kalan en nemli ant-
sal yaplardan biri Eiffel Kulesi, 1889 Paris Dnya Fuar
iin ina edilmitir. Milletler Soka fikri, ticari adan
gelitirerek takip edilirken; krkdrt konut rneinden
oluan Tarih inde Konut temal sergi ve Kahire So-
ka ile slam mimarisinin tarihsel adan sergilenmesi
hedeflenmitir. Seine Nehri kys boyunca uzanan park
iindeki bu konutlar, arkada ykselen Eiffel Kulesi ile l-
ek asndan byk bir tezat oluturmutur.
Evlerin tasarmn yapan Charles Garnier, ondoku-
zuncu yzyl mimarisine hakim demir yaplarn davu-
rumuna kart tutumuyla tannan bir mimardr. Konut-
larn tasarmyla Eiffel Kulesi arasndaki tezatn Garnier
tarafndan bilinli dnld ileri srlebilir.
1889 Paris Dnya Fuar, Fransz Devriminin 100.
Yl dolaysyla dzenlendiinden ilerinde Osmanl
Devletinin de bulunduu birok lke fuara dk kat-
lm gstermitir. Fuarda Osmanl Devletini yine Osman
Hamdi Bey ve Halil Paa temsil etmilerdir. Fuarda Os-
manl Devletinin tek temsil esi Ahmet Mithat Efen-
di tarafndan irin kulbe olarak tanmlanan ekil
11de grlen Ttn Pavyonudur. Bu yap, Vallaurynin
Batya ait ilevsel modellerin zerine Osmanl gele-
neksel mimarisine ait eleri oturtmasyla ortaya kan
yeni bir slup olan Neo-Ottoman Mimarisinin ilk rne-
i olarak bilinmektedir. III. Ahmet emesinin benzeri

ekil 10. 1889 Paris Dnya Fuar Genel Grn (Kaynak: http://www.alandia.de/absinthe-community/wp-ontent/uploads/2012/08/
eiffel-tower-expo-1889-absinth.jpg, [Eriim Tarihi: 12.05.2014]).

CLT VOL. 10 - SAYI NO. 2 235

ekil 11. 1889 Paris Dnya Fuar, Ttn Pavyonu (Kaynak: Fotoraflarla Trk Fuarcl, (2008), stanbul Fuar Merkezi, s.41).
olan yap, saakl ats, oransal olarak paraya ayrl-
m cephesi, yuvarlatlm keleri ve vurgulanan yatay
hatlar ile n plana kmaktadr.
1893 ikago Dnya Fuar
1893 Chicago Dnya Fuar, Kristof Kolombun Yeni
Dnyay kefinin 400. Yldnm iin dzenlendiin-
den Kolombiya Dnya Fuar olarak da bilinmektedir.
Fuar, Batnn evsahipliindeki dier dnya fuarlarn-
dan farkl olarak, uluslararas platformda Amerikann
Avrupaya deiim dnyasndaki etkin ve ilerleyen g-
cn gstermek istemesi nedeniyle nemlidir.
1893 Chicago Dnya Fuar, dier dnya fuarlarn-
dan farkl olarak pekok farkl mimarlk ofisinin koor-
dinasyonuyla bir kentsel tasarm projesi olarak ina
edilmitir. ekil 12deki rnekte bir blmnn gr-
lecei gibi, gletler, su yollar ve havuzlarla blmlere
ayrlm park alannda, farkl mimarlk ofislerince ta-
sarlanm ondrt ana sergi binas ina edilmitir. Dier
fuarlardan farkl olarak yaplarn kalc dzenlendii
fuar ziyaretiler tarafndan Beyaz ehir olarak adlan-
236
drlmtr. Bu slup, fuar takiben lkenin ulusal slubu
haline gelmitir.
Osmanl Devleti, fuara, bizzat ABD Bakannn II.
Abdlhamite gnderdii heyet tarafndan davet edil-
mitir. Osmanl pavyonunun dzenlemesi brahim Hak-
k Paa ve yardmcs Fahri Bey tarafndan yrtlm-
tr. Bat-d lkelerin Midway ad verilen alanda temsil
edildikleri fuarda, Midwaye epey uzak olan Jackson
Parknda dier ulusal pavyonlarla birlikte yer alan ana
Osmanl pavyonunun referans ekil 13de grlecei
gibi yine III. Ahmet emesi olmutur.
1873 Viyana Dnya Fuarndaki temsilden farkl ola-
rak; 1893 Chicago Dnya Fuarnda kelerdeki kavisli
sebiller kaldrlarak ortadaki girie bir merdiven eklen-
mi; ana pavyon, emeden daha byk bir lekte
ina edilmitir. Pavyonun emeye nazaran daha sade
braklan blmeli cephesi ile yap, dikdrtgen plan-
l tutulurken; st kotta yapya yatayln vurgulayan
geni saakl bir at eklenmitir. Aalar iindeki ana
pavyonun drt kesinde kk kubbeler, bu kubbele-
CLT VOL. 10 - SAYI NO. 2
 Ondokuzuncu Yzyl Dnya Fuarlarnda Osmanl Temsiliyeti

ekil 12. 1893 Chicago Dnya Fuar, Ana Meydan (Kaynak: http://www.radford.edu/rbarris/
Women%20and%20art/amerwom05/maincourtcolumbianexpo72.jpg, [Eriim Tarihi: 12.05.2014]).

rin ortasnda da zirvesinde Osmanl sanca dalgalanan Hereke kumalaryla rtlmtr. Zemine Uak hals
byk bir kubbe yer almtr. Pavyonun d duvarlarn- serilirken ortaya sedef kakmal uzunca bir masa yerle-
da Beyrutdan gelen oymalar kullanlrken i duvarlar tirilmitir.

ekil 13. 1893 Chicago Dnya Fuar, Trk Pavyonu (Kaynak: Fotoraflarla Trk Fotorafcl, (2008),
stanbul Fuar Merkezi, s.53).

CLT VOL. 10 - SAYI NO. 2 237

ekil 14. 1900 Paris Dnya Fuar, Eklenen Yaplar (Kaynak: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Paris_Exposition_Champ_de_
Mars_ and_Chateau_of_Water_and_Palace_of_Electricity,_Paris,_France,_ 1900_n2.jpg, [Eriim Tarihi: 12.05.2014]).
III. Ahmet emesine gnderme yaplm olsa da;
yap cephesinde Uzakdou etkisi hissedilmektedir. Pav-
yonda sergilenenler arasnda III. Ahmet emesinin
1/20 leinde bir maketi de bulunmaktadr. Bugn
Topkap Saraynda gm eserler arasnda sergile-
nen maket zerinde 16 Austos 1893de yapld; II.
Abdlhamite yirmibeinci clus kutlamalarnda kz
Zekiye Sultan tarafndan hediye edildii yazldr. Os-
manl Devleti, 1893 ikago Dnya Fuarnda kendilerin-
den milli bir bayram belirtilmesi istendiinde padiahn
clus yldnm olan tarihi iletmitir.14
Osmanl Devleti, eme dnda bir cami; Msr
arsnn benzeri bir kapalar; bir restoran; bir Trk
tiyatrosu; bro olarak kullanlan evler ve sokak bala-
rnda sat yapan kklerle temsil edilmitir. Ayrca bir
obeliks ve nnde falc adr ile yangn sndrme iin
tulumba makinesi ve Gzel Sanatlar Saraynda yer
alan Osman Hamdi Beyin tablolar Osmanl Devletinin
fuardaki dier temsil elerini oluturmulardr.
1900 Paris Dnya Fuar
1900 Paris Dnya Fuar iin daha nceki fuardan
kalan Eiffel Kulesi ve Makineler Sarayna ekil 14de
Yazc, 2005.
14
238
grld gibi; en nemlileri Elektrik Saray, Byk
Saray ve Kk Saray olmak zere yeni yaplar eklen-
mitir. Eklenen yeni yaplar, dnemin egemen slubu
Art-Nouveaunun organik motiflerinden yola klarak
dev dekorlar eklinde tasarlanmtr.
Fuarn nemli bir dier yenilii Paris Metrosu olmu-
tur. Fuar srasnda hizmete alan Paris Metrosu iin
Hector Guimard tarafndan tasarlanan Art-Nouveau
slubundaki giri, sadece fuarn deil; ondokuzuncu
yzyln gnmze ulaan sembollerinden biridir. Bu-
gnk simgeselliine tezatla, Eiffel Kulesinin 1889 Pa-
ris Dnya Fuarnda irkin ve basit bir endstriyel yap
olarak deerlendirilmesinden sadece onbir yl sonra
basn, 1900 Paris Dnya Fuar yaplarn da zevksiz ta-
sarlanm ve msrif imalatlar olarak deerlendirmitir.
Fuar, yaklak elli milyon ziyaretiyi arlamasna
ramen katlmclar iin dk karla sonulandndan
olumsuz eletiriler almtr.
1900 Paris Dnya Fuar, sanayi ve tarm rnlerinin,
sanat eserlerinin tantld, bilimsel bulularn sergi-
lendii son byk evrensel fuar olarak bilinmektedir.
Yabanc lkeler iin geleneksel olarak Milletler Caddesi
ayrlrken; lkeler glerine ve hiyerarik durumlarna
gre konumlandrlmlardr. talya ve ABD pavyonlar
CLT VOL. 10 - SAYI NO. 2
 Ondokuzuncu Yzyl Dnya Fuarlarnda Osmanl Temsiliyeti
ekil 15. 1900 Paris Dnya Fuar, Trk Pavyonu, Seine Nehri Yn (Kaynak: Fotoraflarla Trk Fuarcl, (2008), stanbul Fuar Merkezi,
s.65).
arasnda yer alan Osmanl pavyonu tek yapdan olu-
mutur.
ekil 15de grlen, Adrien Rene Dubuisson isimli
mimar tarafndan dzenlenen Osmanl pavyonu, genel
olarak Kuzey Afrika ve Trk mimarisinin sentezinden
oluan bir yapda dzenlenmitir. Yapnn byk bir ve-
randas ve nehir manzarasna alan geni, iki kat yk-
sekliinde kemerli bir kaps bulunmaktadr. Zemin katta
bir ar, kafe ve sanat atlyeleri; birinci katta endstri
rnleri sergisi; ikinci katta Aya rinideki mzeden esin-
lenmi bir askeri mze ve Trk yaantsn yanstan ope-
retlerin sergilendii bir tiyatro bulunmaktadr.
Yaldzl saak altlar, vitrayl pencereleri, delikli pa-
nolarla bezeli duvarlar, renkli temel talar ve inileriy-
le yapda geleneksel bir yapnn replikasn uygulamak
yerine Neo-slam slubu yaratlmaya allmtr. Yap-
da farkl dnem ve blgelere ait slam elerini bir ara-
ya getiren eklektik bir tarz grlmektedir. Bu stil, 1889
tarihli Sirkeci Garnn tasarmnda bir araya getirilen
Memluk, Fas ve Osmanl sluplarnda da grlebilen
bir yaklamdr. Yap, kkende Oryantalist eilimler ta-
yan bir cami temas zerine kurulmutur.
Tartma ve sonu
almada 1851 Londra, 1863 stanbul, 1867-1878-
1889-1900 Paris, 1873 Viyana ve 1893 Chicago Dnya
CLT VOL. 10 - SAYI NO. 2
Fuarlar, ana yap ve pavyonlar ile sergilenen rnler
zerinden incelenmitir. Yzyl sonunda kolaylaan
ulam ve gelien iletiim teknikleri, farkl lke ve top-
lumlar tanmada kolaylklar saladndan dnyann
bir mikrokozmosda temsili geerliliini kaybetmitir.
Yzyl dnmnden sonraki fuarlar farkllaarak; ihti-
saslam konularda dzenlendiinden bu almann
kapsamna alnmamlardr
Dnya fuarlar, birer temsil esi olduklarndan, bu
temsilin saf olmamas ve her zaman g ilikileri simge-
lemesi kanlmazdr. Bat, geniletilmi tek dnyann
mikrokozmosu olarak dzenledii dnya fuarlarnda
Bat-dn, Osmanlnn da dahil olduu bir kart imaj
olarak ortaya koymu; onu, tarihi ve corafi boyutlar
iinde btn blgesel eitliliine karn tek bir kltr
alan olarak grm ve gstermitir. Bu gsterimde Ba-
t-d arlkl olarak slam st kimlii altnda homo-
jenletirilmi; slam dncesi milliyeti deil mmeti
olduundan, Fransz htilali sonras ne kan ulusulu-
a karn, farkl mslman lkeler fuarlarda buna kar
kan bir yaklam sergilememilerdir. Dou ve Bat ara-
snda slam dininin ortaya kt yedinci yzyla kadar
inen karlama, ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda-
ki dnya fuarlarnda tekine zg elerin farkl e-
killerde yorumlanmasyla her iki corafyada ksa sre-
de kitlesel eriimli bir deiime neden olmutur.
239
 alma zelinde incelenen Osmanl Devleti, kurulu-
u ve imparatorluk sreci de dahil edildiinde; politik
yapsna paralel olarak mimarisinde de Asya ile Avru-
pa, slam dnyas ile Hristiyan dnyasnn arakesitinde
gelimi; Akdeniz evresi ve geleneklerini Orta ve Ya-
kndou gelenekleriyle buluturmu alt yzyllk zgn
bir sluba sahiptir. Ancak bu mimari slup ve yaanan
sanayi deiimleri Batnn evsahipliindeki dnya fuar-
larna yanstlamamtr.
Ondokuzuncu yzyl tarih aratrmalar, Avrupada,
kkleri Rnesans ve Reforma dayanan sosyal, ekono-
mik ve politik dnce deiimlerinin kitlesel yaylm-
nn hzlandn gstermektedir. Osmanl kltrndeyse
Tanr ve onun yeryzndeki temsili Sultan karsnda
kulluk dnda bir stat bulunmadndan kul bilgisi hor
grlmtr. Tm dnyada deiimlere balang tekil
eden sanayi hareketleri, Osmanl Devletinde salt ordu-
nun ihtiyacna cevap verecek ekilde devlet kontrolnde
gerekletiinden, Osmanl Devleti, Sanayi Devriminin
altn anda yenileyici ve ynlendirici deil; seyirci ve
mteri konumunda olmutur. Modernleme hareket-
leri ve fiziksel alana yansyan deiimler ordu, eitim ve
kk apl sanayi slahatlaryla snrl kalmtr. letiim.
Bugnk Trkiye Cumhuriyeti, Osmanl Devletinin
yklmasn takiben, byk bir devrimle varolmu olsa
da, kltrel anlamda Dou kavramnn halen sryor
olmas, Douya ilikin btn temsil ekillerinin ondo-
kuzuncu yzyl dnya fuarlarnda olduu gibi deimez
kurgulara dayandn gstermektedir. Teknolojik ve
sinai gelimelerle daha da karmaklaan gnmz im-
geler dnyasnda, slam odakl Dou kltr iin bugn
neyin simgesel olduu ve simgeselliini nasl devam
ettirdii sorusu, kresel modern ve yerel temsiliyet
sorununun niteliini yeniden ortaya koymak asn-
dan nemli bir balang noktas oluturmaktadr.
240
Kaynaklar
Clark, E.,C., (1974) The Ottoman Industrial Revolution, In-
ternational Journal of Middle Easr Studies, 5, s. 65-76.
elik, Z., (2004) arkn Sergilenii, stanbul, Tarih Vakf.
Darby, M., (1983) The Islamic Perspective, Londra, Leighton
House.
Ergney, Y. D., (2006) Deiim Dnyasnda Bir kmaz So-
kak: Kent Toplum likileri, Devingen Kentten Yansma-
lar, Yap Dergisi, 297, 3539.
Hobsbawm, E., (1999) Sermaye a: 1848-1875, Ankara,
Dost.
Irwin, R., (1996), Islamic Art in Context: Art, Architecture
and the Literary World, Londra, Paperback.
Issawi, C., (1966) The Economic History of the Middle East,
Chicago, University of Chicago Press.
Metcalf, T., (1989), An Imperial Vision: Indian Architecture
and Britains Raj, Berkeley, University of California Press.
Mitchelll, T., (1988), Colonising Egypt, Berkeley, University of
California Press.
Nochlin, L., (1991), The Imaginary Orient, The Politics of
Vision: Essays on Nineteenth Century Art and Politics,
Londra.
Pamuk, ., (2009) Osmanl-Trkiye ktisadi Tarihi, stanbul,
Said, E., (1995) arkiyatlk: Batnn ark Anlaylar, stan-
bul, Metis.
Selahaddin Bey, (1867) Trkiye 1867 Evrensel Sergisi, stan-
bul, stanbul Fuar Merkezi.
Yazc, N., (2005) III. Ahmet emesi: 19. Yzyl Uluslara-
ras Sergilerinde Bir Osmanl Simgesi, Toplumsal Tarih,
Say:134, s. 84-91.
Anahtar szckler: Dnya fuar; kapitalizm; kresel modernlik; sanayi
devrimi; yerel temsiliyet.
Key words: Worlds fairs; capitalism; universal modernity; industrial
revolution; local representation.
CLT VOL. 10 - SAYI NO. 2