Javne finansije predstavljaju skup aktivnosti drzave, uzih polticko-

teritorijalnih kolektiviteta i drugih drustvenih organizama na prikupljanju i

trosenju materijalnih sredstava radi izvrsavanja odredjenih opstedrustvenih
zadataka i funkcija. Koriste se i izrazi finansijska aktivnost i finansijska
djelatnost za isti sadrzaj. Postoje dva cinioca bez kojih se ne moze zamisliti
finansijska djelatnost a to su sredstva i njihova upotreba tj. trosenje na
javne rashode. Ali ovi cinioci nisu dovoljni za finansijsku djelatnost.
Prikupljanje sredstava, putem poreza ili drugih dazbina, proizvodi
odredjena finansijska dejstva jer predstavlja novcanu akumulaciju, ali ako se
ta sredstva ne rasporede i ne utrose na odredjene namjene, vec se tezaurisu,
nije potpuno obavljena finansijska djelatnost. Bez prikupljanja sredstava
nema izvrsavanja zadataka u podmirivanju drustvenih potreba, nema
potrosenje, jer tak postojanjem oba cinioca moze se obaviti proces
finansiranja. Nauka koja se bavi izucavanjem pojava i instituta koji su u vezi
sa finansijskom djelatnoscu drzave i drugih subjekata javnog prava, naziva se
nauka o finansijama. Proces pribavljanja sredstava od strane drustveno-
politickih kolektiviteta i njihovo organizovano trosenje na javne ili opste
potrebe konsitutise jednu posebnu privredu finansijsku privredu koja ima
svoje instrumente, svoje zakonitosti, tehniku i efekte, kojima se bitno
razlikuje od privrede pojedinca.

Rijec finansije se upotrebljava da oznaci raznorazne novcane poslove

( monetarne transakcije ) koja obavljaju fizicka lica, razni monetarni zavodi
( banke, berze), privredna preduzeca i politcko teritorijalne jedinice
( poslovne finansije ) i druga pravna lica finansije u sirem smislu. Izraz
javne finansije se upotrebljava i da oznaci prikupljanje, cuvanje i raspodjelu
novcanih sredstava od strane drzave kao i drugih ovlascenih tijela
finansije u uzem smislu.

Mozemo da oznacimo cetiri osnovne karakteristike finansijske privrede:

1) prenosenja sredstava na javne organe radi se o prinudnom ( putem
poreza npr ) ili dobrovoljnim putem ( zajam ) odvajanju dijela kupovne snage
od strane privrede i pojedinca i prenosenju na javne organe, koji ce ih
iskoristiti u finansijske, politicke, privredne, socijalne i druge svrhe 2) javne
finansije vezuju u finansijski akt dva subjekta: aktivni i pasivni Drzave,
odnosno uze drustveno-politicke zajednice su aktivni subjekti finansijske
djelatnosti usmjereni ka sticanju javnih prihoda, dok su pasivni subjekti
fizicka i pravna lica, drzavljani i svi drugi koji su politickim i ekonomskim
sponama vezani za javno-pravno tijelo koje se nad njima uzdize svojom
finansijskom vlascu i namece im obavezu obezbedjivanja dijela sredstava na
racun uzimanja njihove ekonomske snage. 3) Javne se finansije se javljaju
kao privreda javnopravnih tijela i dio su sireg pojma javne privrede, a
istovremeno su i veoma znacajan dio narodne privrede 4) finansijku
djelatnost karakterise prinuda, jer se materijalna sredstva za zadovoljenje
javnih potreba pretezno obezbedjuju prinudnim putem.

Razlika izmedju finansijske privrede i privatne privrede: 1) Drzava i

javnopravna tijela u obavljanju utvrdjenih zadataka nijesu rukovodjeni
zahtjevom ( motivom ) da obavljanjem tih zadataka ostvaruju dobit, da
rashodi koje je potrebno obezbijediti pri zadovoljenju javnih potreba budu
jednak ili manji od prihoda koji su rezultat obavljanja finansijske djelatnosti.
Dokle kod finansijske djelatnosti privatnih lica osnovni motiv i cilj je
ostvarenje dobiti. 2) pri zadovoljenju javnih potreba drzava i javnopravna
tijela ne rukovode se principom cinidbe za protivcinidbu, usluga za
protivuslugu. Medjutim, pretpostavka za rashode privatnih lica je adekvatna
protivcinidba, odredjena protivusluga na drugoj strani. 3) djelatnost drzave i
drugih javnopravnih tijela koja zadovoljavaju odredjene javne potrebe,
uglavnom su nematerijalne prirode. Broj, vrste i velicina drustvenih potreba
rezultat su zajednickog zivota ljudi i spoznaje da se one mogu lakse, brze,
uspjesnije i jefitinije zadovoljavati u organizaciji drzave nego od strane
fizickih i privatnopravnih lica ( lakse ostvarivanje javnog interesa ) 4) za
zadovoljenje potreba iz svoje nadleznosti javni sektor koristi prihode koji
pretezno imaju prinudni karakter ( porezi, zajmovi ). Manji dio prihoda
drzava i javnopravna tijela ostvaruju svojom aktivnoscu, po osnovu
vlasnistva, na osnovu naknade stete itd. Nasuprot tome, prihodi sto ih
ostvaruje privatni sektor nemaju prinudni karatker 5) odlucivanje Od
koga i u kojem iznosu ce biti ubrani pojedini javni prihodi odlucuje
predstavnicko tijelo ( skupstina ). To tijelo takodje utvrdjuje prioritet u
zadovoljavanju javnih potreba te modalitete trosenja ubranih prihoda. Visina
prihoda kojima raspolaze privatno lice zavisi od uslova poslovanja, njegove
sposobnosti i zalaganja, a raspodjela prihoda zavisi od odluke samog
privrednog subjekta. Uslovi poslovanja kao i odluku o trosenju raspolozivih
sredstava privatnog lica moze biti determinisana aktivnoscu drzave.

Institucije javnih finansija 1) Javni prihodi derivativni (javnopravni )

javni prihodi i originarni ( privatnopravni ) javni prihodi 2) Javni rashodi
obezbedjivanje javnih dobara a) cista javna dobra ( odbrana, policija,
uprava ) nekonkurentnost u potrosnji i neiskljucivost b) necista javna dobra
( obrazovanje, zdravstvena zastita, putevi ) 3) budzet 4) finansijsko
izrazavanje izmedju razlicitih nivoa drzavne vlasti ( centralni i lokalni organi
ili federacija, clanice federacije opstine )
Zadataka nauke o finansijama je da sistematski teorijskim
istrazivanjima utvrdi stalne odnose izmedju uzroka i posledica, odnose
izmedju dva ili vise finansijskih fenomena i njihovu vezu prema njihovoj
stvarnoj materijalnoj povezanosti.

Finansijsko pravo je dio sistema odredjene zemlje koji regulise odnose

koji nastaju finansijskom aktivnoscu drzave, uzih politicko-teritorijalnih
jedinica i institucija kojima su povjerene takve funkcije. Finansijsko pravo je
dio pravnog sistema odredjene zemlje, pa ga u tom kontekstu mozemo
definisati kao skup pravnih propisa kojima se regulisu oni drustveni odnosi
koji nastaju prilikom prikupljanja, raspodijele i trosenja sredstava kojima se
zadovoljavaju javne potrebe ( opste i zajednicke ). Opsti dio finansijskog
prava cini ukupnost pravnih normi kojima se obezbedjuje jedinstvo
finansijskog sistema, utvrdjivanjem opstih principa na kojima se zasnivaju
finansijski odnosi. Posebni dio finansijskog prava cini ukupnost pravnih normi
kojima se na jedinstven nacn regulise odredjena grupa finansijski odnosa
( npr poresko pravo, budzetsko pravo ) podjela prema karakteru normi
kojima se regulisu finansijski odnosi. Prema teritoriji na kojoj se prostire
primjena, finansijsko pravo dijelimo na nacionalno i medjunarodno
finansijsko pravo. Nacionalno finansijsko pravo je dio pravnog sistema
jedne zemlje kojim se u toj drzavi regulisu finansisko-pravni odnosi
( finansijsko pravo Francuske, Crne Gore... ). Medjunarodno finansijsko
pravo je skup normi kojima se regulisu medjudrzavni finansijsko-pravni
odnosi. Subjekti medjunarodnog finansijskog prava su drzave. Medjunarodno
finansijsko pravo nema univerzalni karakter jer neke norme kojima su
regulisani finansijski odnosi medju drzavama su opste prihvacene, dok su
pojedine norme primenjuju samo u odnosima izmedju dvije ili izmedju
nekoliko zemalja clanica nekog politickog saveza.

ODNOS NAUKE O FINANSIJAMA I FINANSIJSKOG PRAVA SA DRUGIM

NAUCNIM DISCIPLINAMA

Politicka ekonomija odnos izmedju finansijske nauke i politicke ekonomije

je , kako to slikovito kaze Peric odnos stabla i izdanka, jer su se finansije
dugo vremena izucavale u okviru politicke ekonomije, dok se nisu izdvojile u
posebnu naucnu disciplinu. Izmedju finansijske nauke i politicke ekonomije
postoji trajna i neraskidiva veza, koja posebno dolazi do izrazaja u vezi sa
savremenim kretanjima u razvoju ekonomske misli. Ta veza je narocito
uocljiva ako imamo u vidu predmet politicke ekonomije, kao nauke koja
otkrivaju sustinu i karakter proizvodnih odnosa u drustvu i objektivno dejstvo
ekonomskih zakona koji upravljaju proizvodnjom, razmjenom raspodjelom i
potrosnjom u drustvu, otkrivajuci pri tome sustinu pojedinih ekonomskih
kategorija. Ona otkriva i ekonomske kategorije kao sto su novac i
finansije na podlozi cega su ponikle finansije kao samostalna ekonomska
disciplina, ciji su najvazniji zadaci da izucava dejstva ekonomskih zakona u
oblasti finansija, i to zakona koje je otkrila politicka ekonomija. Treba naglasiti
da su finansije najtjesnje povezane sa istorijom ekonomskih doktrina,
buduci da izucavanje pojedinih skola i struja kroz istoriju ekonomskih
doktrina pokazuju brojno tretiranje pitanja iz finansijske materije.

Ekonomska politika cvrsta i uzajamna veza postoji i izmedju finansija i

ekonomske politike, koja je u savremenom svijetu postala veoma naglasena,
s obzirom na cinjenicu da finansijska politika predstavlja sastavni dio
ekonomsko politickih akcija svake zemlje, i treba da pomaze ostvarivanju
opsih ekonomsko-politickih ciljeva drustva. Uzajmna veza je uocljiva preko
cinjenica da rezultati do kojih dolazi ekonomska politika obradjujuci
ekonomsku bazu su vrlo znacajni za finansije u smislu njihove strukture i
kapaciteta.

Bankarsko pravo uzajmna dejstva postoje na relaciji finansije

bankarstvo. Ova povezanost je uslovljena okolnoscu sto u uslovima
privrednog zivota bankarstvo sve vise ulazi u sve pore privrednog zivota,
zbog cega je odvojeno tretiranje bankarstva od ostalih ekonomskih disciplina
nezamislivo.

Monetarno pravo odnosi izmedju finansija i monetarne ekonomije tj.

prava su veoma blisli jer i jedna i druga disciplina imaju za osnov novcana
kretanja posmatrana sa razlicitih aspekata.

Sociologija i psihologija istice se kod nekih autora potreba izucavanja

odredjenih fenomena iz oblasti sociologije i psihologije, koji u znatnoj mjeri
uticu ili mogu uticati na konacan ucinak djelovanja finansijskih instrumenata.
Upozna li poreski obaveznik svrhu za koju ce se upotrijebiti porezi na cije
placanje je obavezan, uvjeri li se u opravdanost ili neopravdanost poreza i
oporezivanja, sve su to primjeri koji upozoravaju na opravdanost stava o
korisnosti izucavanja i upotrebe instrumenata socioloske i psiholoske nauke
Matematicki i statisticki metodi uska povezanost finansija kao nauke
postoji i sa ovim metodama, buduci da je bez njih, odnosno bez
odgovarajucih matematickih i statistickih metoda, gotovo nemoguce
adekvatno izucavati i objasnjavati finansijke fenomene u njihovom
kompleksnom sadrzaju i efektima sto proizilaze njihovim dejstvom na
drustveno-ekonomske prilike zemlje.

ODNOS FINANSIJSKOG PRAVA SA DRUGIM GRANAMA PRAVA

Ustavno pravo blizak odnos javnih finansija je sa ustavnim pravom. Niz

principa, osnovnih smjernica odnosno sistematskih resenja generalno se
regulisu ustavom, mada je njihova detaljna razrada predmet posebnih
pravnih akata koje, u okviru svojih nadleznosti donose organi politicko-
teritorijalnih jedinica.

Upravno pravo Prvostepeni i drugostepeni postupak u mnogim stvarima

iz oblasti javnih finansija ( poreza, taksa itd ) vodi se pred organima uprave,
pa stoga nije tesko uociti usku vezu koja postoji izmedju javnih finansija i
upravnog prava i upravnog postupka

Krivicno pravo postupci subjekata u odredjenom broju slucajeva koji

ucestvuju u nekim aktivnostima finansijske djelatnosti mogu se okvalifikovati
kao privredni postupci ili krivicna djela, sto upucuje povezanost javnih
finansija s krivicnim pravom i krivicnim postupkom, kao i sa privrednim
pravom

Medjunarodno pravo bileteralne i multilateralne konvecnije,

nadnacionalno poresko pravo i budzetsko pravo EU, uredbe i direktive
harmonizacija nacionalnih poreskih propisa

FINANSIJSKE TEORIJE

Prva teoretska razmisljanja o finansijama srijecemo kod Ksenofona i

Aristotela, ali bez odredjene sistematike i metoda u obradi te materije.
Aristotel obradjuje problem neplacanja dugova smatrajuci pri tome da je
davanje zajmova uz kamatu nedolican posao, na koji nacin je pokusao da
udje u problematiku rasporeda poreskog tereta. Ksenofon je razmatrao
problematiku drzavnih prihoda. U starom Rimu kod Tacita mozemo naici na
njegovo razmisljanje o fenomenu prevaljivanja poreza. U XII i XIII vijeku,
najpoznatiji mislilac tod goda Ibn Haldun u svom dijelu pise da moc drzave
pociva na dva stuba: dobroj vojsci i dobrim finansijama, populist li jedan od
njih, snaga drzave mora nazadovati. Zalaze se za ukidanje poreza na
trgovinu. U Evropi tog doba, Toma Akvinski se bavio finansijskim
problematikama, razmatrao je pitanje novca, poreza uopste i problematiku
drzavnih rezervi. Prvi ekonomski mislioca javljaju se tek od XV vijeka, sto je
istorijiski bilo uslovljeno bitnim promjenama u drustveno-ekonomskim
odnosima

Merkantilna finansijska teorija Merkantilizam ( XVI XVII vijek ),

teoreticari: Zan Bodin, Tomas Gersai i Dzon Mejls, se pojavljuje kao prava
teorijska razrada kapitalistickog nacina proizvodnje i kao prvi pravac
razmisljanja o ekonomskim fenomenima zasnovan na metodu uzrocnosti.
Pisci ovog pravca ekonomske pojave tretiraju kauzalno. Oni traze uzrocnost i
povezanost ekonomskih pojava.Oni ne prodiru u dubinu pojava, vec se
zadrzavaju na njihovoj povrsini, s obzirom da je predmet njihovog
razmatranja promet, razmjena, trgovina, a ne analiza procesa
proizvonje. Unoseci metod uzrocnosti u posmatranju ekonomskih pojava,
merkantilisti su prvo postavili teoriju jedne finansijke politike. Oni su smatrali
da se bogatstvo stvara u prometu, zbog cega je njihova osnovna paznja bila
usredsredjena na novac, tj. plemenite metale ( zlato, srebro ), sto treba
da predstavlja olicinje bogatstva zemlje, te da se bogatstvo sastoji u novcu.
Mjesto koje su dali plementim metalima stavilo ih je pred drugi problem:
spoljnu trgovinu, jer ako se plemeniti metali koriste za kupovine van granica
zemlje, smanjice se njihova kolicina, a time i bogatstvo zemlje. Dakle, treba
obezbijediti takvu politiku koja ce omoguciti priliv plemenitih metala a ne
njihov odliv. Po njihovom shvatanju finansijska politika treba da bude
usmjerena u pravcu prometa, i to na taj nacin da se naciji obezbijedi sto vise
novca odnosno plementih metala. Oni su bili pristalice carina, gledajuci u
njima sposobno orudje finansijke politike za ostvarivanje glavnog
ekonomskog cilja imati sto vise plementih metala. Uvoznim
carinama trebalo je omoguciti oticanje novca, odnosno smanjivanje
nominalnog bogatstva. Po jednim ( ranijim merkantilistima ) finansijska
politika treba da bude veoma rigorozna i da brani svako oticanje zlata iz
zemlje i zato su zastupali stanoviste da uvnozne carine treba da budu veoma
visoke cak do zabrane uvoza. Po drugima carine treba organizovati da se u
trgovniskom bilansu obezbijedi aktivan saldo.

Fiziokratska finansijska teorija javila se u drugij polovini XVIII vijeka.

Ona se razvijala na stavu teoreticara te skole o visku vrijednosti. Po
fiziokratima, visak vrijednosti se stvara iskljucivo u zemljoradnji s
obzriom na to da u njoj ucestvuje i priroda. Zbog toga, u zemljoradnji dolazi
do povecanja materije u odnosu na njeno stanje prije proizvodnje. Osnivac
fiziokratske skole je Fransoa Kene. Shvatanje fiziokrata se zasnivalo na
njihovom stavu o tome da se visak vrijednosti jedino stvara u zemljoradnji.
Zato oni smatraju da je najracionalniji sistem jednog jedinog poreza, i to
poreza na zemljoradnju. Svaki drugi porez van zemljoradnje mogao bi se u
krajnjoj liniji prevaliti na nju, sto bi navodno prouzrokovalo i odgovarajuce
nepotrebne troskove. Taj osnovni stav o zahvatanju viska vrijednosti iz
zemljoranje posluzio je fiziokratima kao baza za klasifikaciju poreza na
neposredne i posredne. Svaki drugi porez, osim poreza na zemljoradnju,
bio bi neizbjezno prevaljen na nju, jer se visak vrijednosti stvara iskljucivo u
zemljoradnji. Tako su oni sve poreze van poljoprivrede oznacili posrednim
porezima, a porez koji opterecuje zemljoradnju, odnosno prihode od
zemljoranje, neposrednim porezom. Fiziokrate su svoje istrazivanje
prenijeli na oblast proizvodnje. Medjutim predmet njihove analize nije
proizvodnja uopste, vec poljoprivredna proizvodnja i u tome je njihova
greska, jer se visak visak vrijednosti stvara u svim sferama materijale
proizvodnje.

FInansijska teorija u gradjanskoj klasicnoj ekonomiji ova koncepcija

vezana je za dva velika imena ekonomske teorije: Adama Smita i Davida
Rikarda. Smitovo ucenje je rezultat dostignutog drustevno-ekonomskog
razvitka i potrebe da se obezbijede neophodne pretpostavke za dalji razvoj
drustva. To je vrijeme kada kapitalsiticki nacin proizvodnje trazi svoju
konacnu afirmaciju jer zastareli feudalni odnosi i institucije mnogobrojne
zabrane i organizacija u privrednoj djelatnosti su opsta karatkeristika toga
doba i istovremeno ozbiljna kocnica daljem razvoju proizvodnih snaga.
Ekonomske slobode, privatno preduzetnistvo, sloboda licne
inicijative, nemijasenje drzave u ekonomski zivot bili su zahtjev
vremena i potreba daljeg ekonomskog progresa. Na ovim osnovama Smit je
izgradio svoje ucenje. On proglasava rad produktivnim u svim sferama
materijalne proizvodnje. Privredni prosperitet, po Smitu i Rikardu, moze se
obezbijediti samo putem ekonomskih sloboda. Na drzavu i njeno mijesanje u
privredni zivot gledali su negativno. Trosenje sredstava od strane drzave po
njima je neekonomsko trosenje, koje usporava ekonomski prosperitet
drustva. U petoj glavi svoje knjige Bogatstvo naroda, Smit razmatra dejstva
pojedinih poreskih vrsta u cjelini i parcijalno, i istice sledeca cetiri poreska
principa: 1) princip opstosti svi gradjani jedne drzave treba da placaju
porez za izdrzavanje drzavne uprave i to srazmjerno svome dohotku koji oni
uzivaju zahvaljujuci njihovoj zastiti 2) princip odredjenosti porez svakog
gradjanina treba da bude odredjen 3) princip ugodnosti svaki poreski
obaveznih treba da bude oporezovan u vrijeme i na nacin koji ce mu najbolje
odgovarati 4) princip ekonomicnosti naplate poreza svaki porez treba da
bude organizovan na takav nacin da iz dzepa naroda uzima sto je moguce
manje iznad sume koja je potrebna drzavnoj blagajni. Po Smitu, najveci broj
poreza u poljoprivredi treba da tereti zemljoradnike, do po Riakrdu, svi porezi
na najmanine moraju u krajnjoj liniji prevaliti na profit industrijalaca. Oboje su
bili veliki protivnici koriscenja javnih zajmova za finansiranje drzavnih
funkcija

Savremena gradjanska teorija Nove ideje o finansijskoj nauci pocele su

da se javljaju sa prvim svjetskim ratom i svim onim posledicama koje su
nastale po njegovom zavrsetku. Pojave velike svetske ekonomske krize
pokazala je da se tesko moze spasiti kapitalisticki sistem bez snaznih oblika
drzavnog intervencionizma. Pojavom krize u finansijskoj gradjanskoj
teoriji javljaju se nove ideje koje zastupaju potrebu aktivnog koriscenja
finansijskih instrumenata u regulisanju privrednih tokova, oznacavajuci time
formiranje savremene finansijske teorije, koja razradjuje uticaj efekata javnih
prihoda i rashoda, zatim javnog duga na nivo nacionalnog dohotka,
zaposlenosti, investicionih ulaganja, na cijene itd. Krajnji cilj teoretskih
posmatranja i razrada je upotreba finansijskih instrumenata u sluzbi
konjukturne politike

NACIONALNI DOHODAK I FINANSIJE Nacionalni dohodak je veoma znacajan

indikator za utvrdjivanje finansijske aktivnosti drzave. Od obima nacionalnog
dohotka i njegovog porasta zavisi ekonomska sanga ( poreska sposobnost )
poreskih obaveznika, te zavisno od toga utvrdjuju se i njihove obaveze u
podmiranju opstedrustvenih potreba. Nacionalni dohodak nije samo izvor
sredstava, nego i objekat na kome se odrazavaju raznovrsni efekti
finansijskih organizama poreza, rashoda, zajmova i budzeta. Isto tako,
nacionalni dohodak sluzi za utvrdjivanje stepena poreskog tereta. Cjelokupna
novostvorena vrijednost ( nacionalni dohodak ) ne moze se trositi iskljucivo
za podmirenje javnih potreba, vec se iz nje moraju obezbijediti i sredstva za
prosirenu reprodukciju, jer bi u protivnom drustvo stagniralo. Podjela
nacionalnog dohotka u svakom drustvenom sistemu svodi se na dio za
akumulaciju i dio za potrosnju. U savremenim drzavama se znacajan dio
nacionalnog dohotka zahvata i redistribuira putem fiskalnih instrumenata. To
zahvatanje nazivamo fiskalnim opterecenjem ( poreski pritisak ). Ono moze
da se posmatra kao procentualno ucesce u bruto ili neto naciolanom dohotku
a moze i kao procentualno ucesce javnih rashoda u neto ili bruto
nacionalnom dohotku, mada se na ovaj nacin ne dobija prava slika fiskalnog
opterecenja. Pravilnije je utvrdjvianje fiskalnog opterecanja putem
odredjivanja procentualnog prihoda u bruto ili neto naciolanom dohotku.
Opterecenje moze biti izracunato preko formule : FO = Sd/Nd FO
procenat fiskalnog opterecenja, Sd iznos prihoda od svih dazbina i Nd
nacionalni dohodak. Postoji i relativni poreski pritisak i to je takvo fiskalno
opterecenje koje se ocenjuje u vezi sa onim koristima koje se kroz javne
rashode vracaju poreskim obaveznicima, na koji nacin se istovremeno,
obezbedjuje povecanje nacionalne proizvodnje i drustvenog prozivoda, kao i
povecanje obima i kvaliteta u zadovoljenju javnih potreba. Kod nas se cesto
vrsi posmatranje fiskalnog opterecenja pojednih izvora odnosno predmeta
fiskalnog zahvatanja: licnog dohotka, dohotka od imovine i imovinskih prava,
dohotka privrednih preduzeca itd.

FINANSIJSKI ODNOSI obuhvataju veoma sirok kurg odnosa koji nastaju

povodom finansijske aktivnosti, tj. aktivnosti koja se odnosi na prikupljanje
javnih prihoda, na njihovo raspolaganje i trosenje u cilju podmirivanja javnih
potreba. Finansijski odnosi se zasnivaju izmedju drzave, drustveno-politickih
zajednica i drugih drustvenih organizama ovlascenih da uvode prihode, s
jedne, i obaveznika da te prihode placaju, s druge strane. To je prvenstveno
upravno-pravni odnos, jer prosistice iz ovlascenja drzave fiskusa da uvodi
obavezna davanja u svoju korist i za svoje potrebe. Takav odnos nazivamo
fiskalni odnos, jer se svodi na skup prava i obaveze fiskusa i obaveznika u
obezbjedjivanju potrebnih sredstava za finansiranje javnih potreba. Fiskalni
odnosi u prvom redu obuhvataju ustavna i zakonska ovlascenja drzave
odnosno drugih za to ovlascenih drustvenih organizama za uspostavljanje
javnih prihoda ( drzava zavodi obavezna davanja fizickim i pravnim licima za
podmirivanje javnih potreba u vidu poreza, carina, taksa itd ). Finansijsski
odnos moze se zasnovati i postojati izmedju raznih subjekata koji su na
osnovu ustava ili zakona duzni da ucestvuju u procesu finansiranja
odredjenih javnih potreba. Odnosi koji se zasnivaju izmedju razlicitih
nosilaca finansiranja unutar jedne drzave nijesu samo cisto fiskalni
odnosi, jer obuhvataju, ne samo fiskalne odnose u kojima se uspostavlja
dugovanje i potrazivanje po fiskalnom osnovu, vec i odnose u koriscenju
sredstava ubranih fiskalnim putem, njihovom rasporedjivanju i trosenju za
potrebe zbog kojih su dazbine ustanovljene.

Tri vrste fiskalnih ovlascenja: 1) ovlascenje za ustanovljavanje

prihoda 2) ovlascenje za uvodjenje prihoda 3) ovlascenje za
utvrdjivanje visine prihoda koji pripadaju odredjenom nosiocu
finansiranja javnih potreba. Po pravilu, subjekti viseg stepena imaju sva
tri ovlascenja, a subjektima nizeg steoena ( pokrajina, opstina ) pripada samo
pravo na prihod i utvrdjivanje njegove visine ili samo pravo na utvrdjivanje
njegove visine. Pravo na ustanovljavanje prihoda sastoji se u
ovlascenju nosioca fiskalne vlasti da odredi situacije i uslove koji odredjena
lica dovode u poziciju lica koje je duzno da izdvaja dio svojih prihoda za
podmirenje javnih potreba. Pravo na uvodjenje prihoda predstavlja
pravo ovlascenoh drustvenog organizma da vec ustanovljeni prihod proglasi
kao svoj prihod. Ovo ovlascenje najcesce sadrzi i ovlascenje za
utvrdjivanje visine prihoda koji se uvodi.

FINANSIJSKI ODNOSI U SLOZENIM DRZAVAMA

Za rasporedjivanje potreba, odnosno za utvrdjivanje mjesta i uloge pojedine

politicko-teritorijalne jedinice u zadovoljavanju javnih potreba od najveceg je
znacaja kako su regulisani njihovi medjusobni odnosi u pogledu ovlascenja
na ustanovljavanje, uvodjenje i utvrdjivanje visine prihoda. Poznata su tri
sistema koji se mogu uspostavljati: sistem odvojenih prihoda, sistem
zajednickih prihoda i mjesoviti sistem

Sistem odvojenih prihoda je takav oblik organizovanja odnosa izmedju

federacije i njenih clanica u kome i federacija i njene clanice imaju svoje
posebne prihode, pri cemu su moguce dvije varijante: slobodni sistem
odvojenih prihoda i vezani sistem odvojenih prihoda. Slobodni
sistem odvojenih prihoda je takav sistem organizovanja sistema prihoda
u kome i federacija i njene clanice imaju podjednako pravo na
ustanovljavanje izvora, vrste i oblika prihoda, odnosno njihovo
uvodjenje i utvrdjivanje visine prihoda. Vezani sistem odvojenih
prihoda obuhvata samo pravo na utvrdjivanje visine prihoda, ali ne i
izvora, vrste i oblika.

Sistem zajednickih prihoda je takav oblik prihoda u kome samo nosiocu

finansiranja jednog stupnja pripadaju ovlascenja na ustanovljenje odnosno
uvodjenje prihoda kao i pravo na utvrdjivanje njihove visine, dok nosiocima
finansiranja ostalih stupnjeva pripada ucesce u tim prihodima. Ovo ucesce se
moze organizovati na vise nacina: ili u obliku doznaka od nosioca viseg
stepena ka nosiocu nizeg stepena ( od federacije ka clanicama ), ili u
obliku doprinosa, kad nosioci finansiranja nizeg stepena daju sredstva
nosiocima finansiranja viseg stepena
Mjestoviti sistem prihoda je takav oblik organizovanja sistema prihoda
koji u sebi inkorporira i elemnte sistema separacije prihoda i elemente
sistema zajednickih prihoda. Pojedini nosioci finansiranja imaju dijelom
sopstvene izvore prihoda, a dijelom dobijaju prihode ili od visih ili od nizih
nosilaca finansiranja.

Fiskalni suverenitet je ovlascenje na ustanovljavanje fiskalnih prihoda,

njihovo uvodjenje i odredjivanje njihove visine. Ako postoje sva tri ovlascenja,
onda imamo potpuni suverenitet, a ako obuhvata samo neko od tih
ovlascenja imamo ograniceni suverenitet. Fiskalni suverenitet moze biti
originaran i izveden. Originarni postoji onda ako su ovlascenja iz kojih se
on sastoji data subjektu finansiranja ustavom ili zakonom. Izvedeni postoji
onda ako je odredjeni subjekt finansiranja zakonom ovlascen da moze da
prenese sva ili pojedina ovlascenja na drugi subjekt finansiranja. Potpuni
fiskalni suverenitet postojao bi ako ili federacija ili njene clanice imaju puno
ovlascenje na uspostavljanje fiskalnih prihoda, njihovo uvodjenje i
odredjivanje njihovee visine. Lokalni kolektiviteti imaju samo neka ovlascenja
koja se pretezno svode na pravo da uvedu pojedini fiskalni prihod. Nosilac
fiskalnog suvereniteta u drzava federativnog uredjenja moze biti i federaciaj i
njene clanice i lokalni kolektiviteti, ali uvijek mora postojati vertikalni odnosi
izmedju nosilaca fiskalnog suvereniteta.

Pod finansijkim suverenitetom se podrazumijevaju ustavom i zakonom

utvrdjena ovlascenja pojedinih subjekata finansiranja javnih potreba da
prikupjena sredstva od fiskalnih prihoda mogu samostalno rasporedjivati na
javne potrebe.

JAVNI PRIHODI

Sredstva koja drzava koristi za podmirivanje javnih potreba nazivaju se

javnim prihodima. Sfera u kojoj neporedno djeluju javni prihodi jeste sfera
raspodjele odnosno preraspodjele nacionalnog dohotka.

Izvori javnih prihoda: 1) domenijalna dobra i druga drzavna imovina

( domenski prihodi ) 2) obavezna davanja dijela dohotka ili imovine
od strane fizickih i pravnih lica, koje drzava ustanovljava i uvodi na
osnovu svog imperijuma 3) dobrovolja davanja pojedinca ili pravnih
lica, uz obavezu drzave da ih vrati ( zajmovi, krediti ) ili bez te
obaveze ( pokloni ). Svi pobrojani izvori drzavnih prihoda ostaju isti kroz
istoriju drustva, ali sa izmijenjenim znacajem njihovog mjesta i uloge u
pojedinim etapama drustvenog razvitka.
Istorijski razvoj dazbine kao prvi oblik dazbina u sirem smislu mogu se
uzeti obaveze pokorenih naroda prema osvajacu iz vremena
robovlasnickih drzava ( Grcke i Rima ). Pripadnici nizih klasa od vladajuce
bili su obaveznici nekih dazbina. Osnovni vid dazbinskih prihoda predstavljao
je tribut. Rim je imao provincijalne tribute ( i na licnost i na imovinu ) za
sve vrijeme carstva. Pored tributa, postojale su: takse ( sudske i
pristanisne ), carine ( na uvoz, izvoz i tranzit robe, unutrasnje carine
) i neke druge sporedne dazbine. Karakter javnih dazbina imala su i davanja
odredjenih bogatijih klasa anticke drzave u cilju organizovanja svetkovina
drugih priredbi ( zajednicke igre, tjelesne vjezbe itd ) i ta davanja zvala su se
liturgije. Slicnost karaktera su i trijararhije uvedene u Staroj Grckoj, kao
neka vrsta ratnog doprinosa. Imucniji atinski gradjani bili su duzni da opreme
i odrzavaju ratni brod na kome su oni bili ukrcani kao zapovjednici. Sa
razvitkom i jacanjem feudalnih drzava ( dazbine za vrijeme feudalnih
drzava ) uvode se posebni oblici drzavnih prihoda koji prerastaju sve vise u
prave dazbinske prihode. To su uglavnom bile obaveze vazala prema vladaru
a uvodjene su dazbine i na zemljista i zgrade gradjanskog staleza. Znacaj
srednjovjekovnih dazbina za dalji istorijski razvoj javnih prihoda je u tome sto
je njihovo uvodjenje postalo zavisno od potvrde staleske skupstine. Regali
nose karatker privatno-pravnih prihoda a de facto oni su prihodi mjestovitog
karaktera; privatno pravni i trosarina. Regalska prava obicno su obuhvatala:
lov, ribolov, rudokope, kamenolome, ciglane itd. Takse su naplacivane
za koriscenje pojedinih drzavnih dobara: puteva, mostova, plovnih rijeka,
pristanista. Tributi ( pogledaj gore ). Porezi se javljaju u raznom obliku i
s raznim titulusom. Pobijedjeno stanovisto, kome je ostavljena zemlja u
obradu, a tako isto i slobodno stanovnistvo kome je data zemlja bilo je
obavezno da plati porez za ustupljeno zemljiste. Ovaj porez nosi
privatno-pravni karakter, jer se javlja kao vrsta cijene zakupa. Osim
poreza na zemljiste postojao je i licni porez na strance i poluslobodno
stanovnistvo, koji nosi karakter naknade za zastitu koja drzava doticnima
daje. Kao vanredni prihod feudalnih drzava postojalo je i oporezivanje
slobodnog stanovnista, pa cak i privilegisanih staleza, i to u slucajevima
navrednih potreba ( rat npr ) kada je vladar izlazio pred stalesku
skupstinu s molbom da mu se dozvoli uvodjenje poreza na imovinu.
Akcize i carine posredni porezi koje je uvodio vladar bez ugovora
sa staleskom skupstinom. Javni zajam karakterisali su ga kratki
rokovi i visoka kamata. Moguce je bilo licno obezbedjivanje i garancija
za vracanje zajma ( zalaganje dragocjenosti ili pravo ubiranja carina
itd ). Staleska skupstina je odredjivala poreske pogodnosti za
plemstvo i svestenstvo a poreske obaveze za treci gradjanski stalez
su bilo strozije. Karakteristike srednjevjekovnih dazbina su: 1) sve
dazbine srednje vijeka su nosile iskljucivo fiskalni karakter 2) nisu
predstavljale glavni prihod drzave, vec samo dopunski izvor koji je
rastao uporedo sa razvojem drzave i njenih funkcija 3) nisu imale
obiljezje opste obaveze, vec su uglavnom opterecivale zavisno
seljastvo 4) obaveza placanja dazbina izvrsavana je u naturi, a tek
kasnije u novcu. Danas, u savremenim drzavama, imamo dazbinski
sistem sa tzv racionaliziranim porezima na prinos, tj. kao mjerilo za
oporezivanje uzima se stvarni cisti prinos iz svakog pojedinog izvora.
Dazbinski sistem sastoji se obicno od 5-7 poreski oblika ali se govoro revodno
izvjesne djelatnosti izdvajaju i posebno oporezuju. Uz porez na prinos kao
glavni, gotovo redovno dolazi i porez na imovinu. Razvijen je i sistem
posrednih poreza.

PODJELA JAVNIH PRIHODA

Broj, vrsta i oblici prihoda koji sluze za podmirivanje javnih potreba razlikuju
se od zemlje do zemlje. U finansijskoj literaturi mozemo sresti sledece
podjele javnih prihoda: 1) Originerni i derivativni prihodi Originerni
javni prihodi su oni prihodi koje drzava ostvaruje svojom privrednom
aktivnoscu, od svojih preduzeca i od drzavne imovine. U te prihode mozemo
svrstati i one prihodi koje drzava obezbdjuje naplatom odredjenog broja
usluga koje njeni organi i ustanove pruzaju fizickim i pravnim licima, na
osnovu ugovora sa njima, an e uz primjenu fiskalnog suvereniteta.
Derivatnivni javni prihodi su oni prihodi koje drzava ustvaruje na osnovu
svog fiskalnog suvereniteta, tj. na osnovu prava da uvodi obavezna davanja
u svoju korist i za svoje potrebe. Nazivaju se derivativni zato sto su izvedeni
iz eknomske snage obaveznika kojima je nametnuta obaveza izdvajanja
dijela svojih sredstava za potrebe drzave. 2) Javnopravni i privatnopravni
prihodi Privatnopravne prihode drzava ostvaruje na osnovu svoje
privredne aktivnosti ili na osnovu prava vlasnistva. Medjutim, svi prihodi koje
drzava ostvaruje privrednom aktivnoscu ne mzoemo smatrati da su rezultat
iskljucivo te aktivnosi. U tom slucaju, dio prihoda koji su iznad troskova
prozivodnje tih roba nema privatnopravno, vec javnopravni karakter, buduci
da se ostvaruje putem prerogativa drzavne vlasti. Javnopravni prihodi su
oni prihodi koje drzava ostvaruje na osnovu svoje suverene vlasti odnosno na
osnovu fiskalnog suvereniteta koji se sastoji u pravu da uvodi obavezna
davanja radi ostvarivanja drzavnih funkcija. 3) Redovni i vanredni javni
prihodi Redovni javni prihodi su oni prihodi koji sluze za finansiranje
redovnih javnih potreba i koji se stalni i kontinuirano javljaju kao prihodi
drzave. Redovnim prihodima se ne finansiraju vanredni javni rashodi, jer bi u
protivnom moglo doci do nepozeljnog vida ekonomskog iscrpljivanja fizickih i
pravnih lica prek obaveznih davanja. Mogu se koristiti samo za podmirivanje
vanrednih raskoha manjeg obima. Vanredni javni prihodi se formiraju
povremeno i po pravilu sluze za podmirivanje vanrednih rashoda, tj. onih
potreba koje nije moguce unaprijed predvidjeti, odnosno nije moguce
predvidjeti visinu sredstava koja je potrebna za zadovoljenje tih potreba ( npr
rat ) 4) Prihodi od stanovnistva i prihodi od pravnih lica Prihodi od
stanovnistva su prihodi koje gradjani izdvajaju iz svog dohotka za
podmirivanje javnih rashoda. U sistemu javnih prihoda savremenih
kapitalistickih zemalja, prihodi od stanovnistva zauzimaju dominantno
mjesto. Prihodi od stanovnistva mogu se podijeliti na prihode koje drzava
uzima prinudnim putem ( porezi ) i prihode koje gradjani izdvajaju
dobrovoljno ( pokloni ). Prihodi od pravnih lica su oni prihodi drzava
koje ona ubira od prihoda odnosno imovine privrednih organizacija, ustanova
i drugih pravnih lica. Pravna lica izdvajaju odredjena sredstva za
podmirivanje javnih rashoda ili prinudnim putem ili putem ugovora ili putem
dobrovoljnih izdavanja. 5) Povratni i nepovratni prihodi prihodi koje
fizicka lica izdvajaju za zadovoljenje javnih potreba po pravilu se ne vracaju
tim licima. Takvi su svi prihodi od dazbina ( porezi, taksa, carina ) pa te
prihode mozemo nazvati nepovratnim javnim prihodima. Prihodi koje
fizicka i pravna lica dobrovoljno ili prinudno izdvajaju za finansiranje javnih
potreba, uz obavezu da im ta sredstva vrate. To su dobrovoljni ili prinudni
zajmovi, na koje drzava , po pravilu, placa i kamate kao cijenu za
pozajmljena sredstva. Zato se ovakvi javni prihodi nazivaju povratnim
javnim prihodima. 6) Prihodi razlicitih nivoa drzavne vlasti sredstva
koja drzava obezbedjuje za zadovoljavanje javnih potreba mogu pripadati
visim politicko-teritorijalnim jedinicama odnosno nizim politicko teritorijalnim
jedinicama ( npr opstinama ). Sistem prihoda kojim se zadovoljavaju javne
potrebe moze biti uradjen na sledeci nacin: 1) da svaka politicko teritorijalna
jedinica ima svoje sopstvene prihode 2) da sopstvene prihode ima samo
jedna politicko teritorijalna jedinica koja iz tih prihoda izdvaja sredstva za
finansiranje rashoda nizih jedinica ( opstina npr ) 3) da sopstvene prihode
imaju dvije politicko teritorijalne jedinice koje iz svojih prihoda izdvajaju
sredstva za finansiranje rashoda politicko teritorijalnih jedinica koje nemaju
svoje prihode 7) Prihodi u novcu i prihodi u naturi - savremene drzave
ostvaruju svoje prihode u novcu, bez obzira na njihov izvor odnosno bez
obzira da li do njih drzava dolazi putem dazbina, putem domenskih prihoda ili
na osnovu ugovora o zajmu, odnosno poklona. Rijetko danas mozemo sresti
prihode u naturi i po pravilu oni se javljaju kao prihodi koej drzava ostvaruje
na osnovu poklona fizickih i pravnih lica ( zemljista, zgrade itd ). Prihodi u
naturi mogu se pojaviti i kao vanredni prihodi. 8) Namjenski i nenamjesnki
prihodi Namjenski prihodi su takvi javni prihodi za koje je tacno
utvrdjeno na sta ce biti utroseni ( npr sredstva dobijena putem doprinosa za
puteve sluze finansiranju izgradnje puteva ). Nenamjenski prihodi su takvi
javni prihodi koji sluze za finansiranje ukupnih javnih rashoda, odnosno za
zadovoljavanje javnih potreba koje nisu unaprijed definisane sem kao skup
ukupnih obaveza nosioca finansiranja u okviru njegove nadleznosti.

FISKALNI PRIHODI ( DAZBINE ) OVO NIJE DIO SLAJDOVA!!

Drzava ostavaruje prihode od dazbina van trzisnog procesa, prinudnim

prisvajanjem kupovne sange fizickih i pravnih lica potcinjenih njenom
fiskalnom suverenitetu u visini koju autonomno utvrdjuje na osnovu
politickih kriterija. Pravna obiljezja dazbina oznaciti: a) prinudni karakter
ova davanja su obavezna i prinudna. Drzava ih uvodi silom svoje vlasti.
Obaveznici placanja dazbina ne mogu izbjeci obavezu da plate dazbinu u
svim slucajevima u kojim je predvidjena takva obaveza 2) nepovratnost
dazbina 3) ustanovljavaju se putem zakona. Izvori i predmet dazbinu su
ekonomske kategorije koje ukazuju na to otkuda dazbine poticu i na sta se
placaju. Kao izvor dazbine mogu da posluze: imovina, dohodak i potrosnja.
Predmet dazbine je najcesce neko materijalno dobro ili neki proizvod, a moze
biti i dohodak fizickog i pravnog lica, tako da se predmet i izvor dazbine na
neki nacin preplicu. Kao predmet dazbine se moze pojaviti svaki onaj
objekat, odnosno akt i radnja iz cijeg se postojanja manifestuje odredjena
ekonomska snaga koja moze biti zahvacena dazbinom. Kao predmet dazbina
moze se pojaviti sirok krug ekonomskih i pravnih institua ( dobra, pravni akti
i pravne radnje ). 1) Imovina kao izvor dazbina je pravna i ekonomska
kategorija i predstavlja spoljni efekat, vizuelni utisak o ekonomskoj
sposobnosti obaveznika da izvrsi dazbinsku obavezu. Imovina kao predmet
dazbinskog zahvatanja se moze sastojati od nepokretnih i pokretnih stvari, a
mogu biti i prava koja su zasnovana na njima. 2) Dohodak kao izvor dazbina
je ekonomska kategorija i predstavlja skup materijalnih dobara koje korisnik
dohotka redovno dobija i koje se mogu utrositi, a da se potrosnjom ne umanji
imovina korisnika dohotka. On moze biti u naturi i u novcu. U nasem sistemu
javnih prihoda kao izvor drzavnih prihoda javljaju se: a) licni dohodak koji
proistice iz rada u radnom odnosu b) licni dohodak koji proistice iz obavljanja
odredjenih privrednih i neprivrednih djelatnosti sredstvima u svojini gradjana
c) dohodak preduzeca 3) Potrosnja kao izvor dazbina - pristalice dazbina na
potrosnju isticu njihova pozitivna svojstva, kao sto su elasticnost i izdasnosti
i narocito u novije vrijeme kao veoam pogodne instrumente za uskladjivanje
odnosa izmedju ponude i traznje, i kao instrumente putem kojih se utice na
uslove rada i sticanje dohotka. Protivnici isticu nepravednost opterecivanja
potrosnje dazbinama, jer djeluju regresivno i u vecoj mjeri opterecuju manje
nego vece dohotke. Putem dazbina se vrsi oduzimanje dijela dohotka i dijela
imovine odnosno vrsi prisvajanje kupovne snage fizickih i pravnih lica u
korist drzave i drugih javnih kolektiviteta u cilju finansiranja javnih potreba.
Dazbine proizvode dvojako ekonomsko dejstvo. Jedno je neposredno i
spontano i proizilazi i samog postojanja dazbine kao ekonomske kategorije, a
drugo je dejstvo svjesno i organizovano od strane drzave da bi se putem
dazbina ostvarili odredjeni uticaji, prije svega u oblasti materijalne
proizvodnje, a zatim i u drugim oblastima drustvenog zivota i rada.
Neposredna ekonomska dejstva dazbine su ona dejstva koja spontano
proisticu samim postojanjem dazbina. Fiskalni intervencionizam predstavlja
skup mjera koje drzava putem dazbinskih prihoda sprovodi u raznim
oblastima drustveno-ekonomskog zivota. Najcesce mjere koje se
preduzimaju sastoje se u povecavanju ili smanjenu ukupnih dazbinskih
tereta, usled cega se dobijaju razliciti rezultati fiskalne intervencije na
privredna kretanja. Ako se fiskalna intervencija sprovodi povecanjem stopa
postojecih dazbina ili uvodjenjem novih dazbina onda takvu pojavu
nazivamo inflacijom dazbina, koja utica na povecanje cijene i podstice
inflaciju. Ako se pak fiskalna intervencija sprovodi smanjenjem dazbinskih
stopa ili ukidanjem pojedinih dazbina, onda je to deflacija dazbina, koja moze
imati za posledicu snizavanje cijene odredjenih proizvoda i povecanje
ukupnog obima raspolozivih sredstava obaveznika. Fiskalna diskriminacija je
mjera fiskalne intervencje gdje se smanjuju, odnosno povecavaju dazbinski
tereti u odnosu na pojedinu djelatnost odnosno u odnosu na pojedinu grupu
ili grupe obaveznika.

POJAM POREZA

Porezi predstavljaju glavni izvor revodnih prihoda savremenih drzava, i

istovremeno jedan od najslozenijih institucija u finansijama, s cijom sustinom
su povezana mnoga pitanja politicke, ekonomske i pravne prirode. Njemacki
teoreticar Eberg definise poreze kao novcana davanja javnopravnim tijelima,
u cilju podmirivanja javnih rashoda, koja javnopravna tijela jednostrano
utvrdjuju nacin i njihovu visinu, a naplacuju ih silom svog autoriteta ne dajuci
u naknadu nikakvu posebnu protivnaknadu. Lovcevic objasnjava pojam
poreza na nacin da politicki kolektivitet od subjekata pod svojom poreskom
vlascu prinudno uzima sredstva, bez neposredne protivusluge, u svrhu
pokrivanja finansijskih potreba i postizanja javnih, prvenstveno ekonomskih i
socijalnih ciljeva. Osnovne karakteristike poreza: 1) porezi su derivativni
prihodi drzave, jer ih drzava ostvaruje iz ekonomske snage fizickih i
pravnih lica nad kojima ima fiskalni suverenitet 2) porezi imaju
prinudni karakter ( posledica jednostranog nametanja obaveze silom
jer ce drzava natjerati obaveznika da plati porez na razne nacine ) 3)
za iznos placenog poreza drzava ne pruza neposrednu protivuslugu
4) porezi su namijenjeni za finansiranje rashoda od opsteg interesa
5) porezi se placaju u novcu, a samo izuzetno u naturi 6) po pravilu,
namjena poreza nije unaprijed utvrdjena. Prihodi od poreza sluze za
finansiranje svih rashoda drzave. Poreski obaveznik ne zna na sta ce iznos
koji placa na ime poreza biti utrosen, jer potreba nije konkretizovana, pa ce
taj iznos kao i iznos koji placaju ostali obveznici biti korisceni za ukupne
drustvene potrebe koje drzava finansira 7) poreska obaveza tereti sva
lica ( fizicka i pravna ) na teritoriji drzavekoja na osnovu fiskalnog
suvereniteta zakonom ustanovljava i uvodi obavezu placanja poreza

TEORIJA OPRAVDANJA POREZA

Pitanje opravdanja proeza nastalo je pojavom samoga poreza s obzirom da je

trebalo dati objasnjenje poreskim obaveznicima zasto im drzava umanjuje
njihovu ekonomsku snagu, mijenjajuci na taj nacin njihov ekonomski i
drustveni polozaj. Pitanje opravdanosti poreza nije jednostavno pitanje i
pronalazenje prihvatljivog odgovara na pitanje zasto se porez placa
usmjereno je na smanjenje otpora obveznika prema placanju poreza.
Razvijane su razne teorije o opravdanosti poreza, koje mozemo svrstati u
nekoliko glavnih: 1) teorija sile 2) teorija cijene 3) teorija reprodukcije
poreza 4) organska teorija 5) socijalisticka teorija 6) teorija
suvereniteta.

Teorija sile je jedna od najstarijih teorija kojom se pokusavalo opravdati

oporezivanje. Naziva se i teorijom jaceg jer porez opravdava pravom jaceg
da uvodi porez nad slabijim, pravom pobjedioca nad pobijedjenim, cime se i
kroz tu obavezu odrzava potcinjenost. Vladajuca u starom i srednjem vijeku (
vladalac ima pravo da nametne poresku obavezu potcinjenim licima)

Teorija cijene Prema ovoj teoriji porezi su cijena za usluge koje drzava cini
poreskim obaveznicima. Odnos izmedju drzave i poreskog obveznika je
privatnopravne prirode. Ova drzava je bila dominantna u vrijeme liberalnog
kapitalizma. Teorija cijene se javlja u vise varijanti, od kojih najpoznatije: a)
teorija osiguranja b) teorija uzivanja. Teorija osiguranja posmatra
porez kao cijenu koju poreski obveznici placaju drzavi za svoju licnu i
materijalnu bezbijednost sto im je obezbedjuje drzava. Iznos poreza se javlja
kao naknada za licno osiguranje imovine, a visina te nadoknade zavisi od
velicine imovine i od broja izdrzavanih clanova domacinstva. Teorija
uzivanja opravdava porez time sto drzava stiteci svoje granice i uredjujuci
unutrasnji proedak ( sudstvo, policija itd ) omogucava poreskim obveznicima
da nesmetano uzivaju svoju imovinu i dohodak koji sticu.

Teorija reprodukcije poreza se zasniva na stanovistu da porez podstice

razvoj proizvodnih snaga, jer stvara preduslove za neprekidan proces
proizvodnje. Po predstavnicima ove teorije opravdano je samo ono
oporezivanje kada se upotrebom sredstava od poreza i njihovim trosenjem
utice na jacenje poreske snage poreskih obveznika. Da bi oporezivanje
pozitivno uticalo na porast nacionalnog dohotka i na porast poreske snage
poreskih obveznika, potrebno je da se sredstva ubrana oporezivanjem utrose
u produktivne svrhe, cime se obezbedjuje i dalja reprodukcija proeza
( predstavncii Adolf Vagner i Lorenc fon Stajn )

Organska teorija se zasniva na shvatanju o organskoj povezanosti

drzave i njenih gradjana. Drzava se javlja kao neophodno potrebna
institucija bez koje bi bila ugrozena egzistencija drustva. Gradjani placanjem
poreza omogucavaju i osiguravaju da se taj zajednicki zivot ljudi u odredjenoj
drzavi nastavi. Predstavnici ove teorije drzavu uporedjuju sa covjekovim
organizmom, a gradjane kao djelove tog organizma. Placanje poreze je ne
samo duznost vec i interes pojedinca, s obzirom da se na taj nacin
obezbedjuje opstanak i funkcionisanje drzave, kao neophodno potrebne i
korisne drustvene institucije bez koje bi bila ugrozena egzistencija poreskih
obveznika.

Socijalisticka teorija opravdanje poreza nalazi u ispunjavanju gradjanskih

duznosti svakog pojedinca. Svaki pojedinac prema svojim ekonomskim
mogucnostima ucestvuje u podmirivanju drustvenih rashoda. Porezima
se ostvaruju raznovrsni zadaci od opsteg interesa: finansijski, socijalni,
ekonomski itd.

Teorija suvereniteta zasniva se na tezi da je ovlascenje drzave da

ustanovljava i naplacuje poreze ( subjektivno poresko pravo drzave ) atribut
njene suverenosti. Subjektivno poresko pravo izvire iz politicke veze koja
postoji izmedju drzavljana i drzave. Placanje poreza omogucava da se
zajednicki zivot ljudi u odredjenoj drzavi nesmetano odvija. Porez treba
gledati kao obavezu placanja nastalu zbog pripadnosti drzavnoj zajednici.
Teorija zrtve postoji apsolutno jednaka zrtva ( glavarina ),
proporcionalno jednaka zrtva gdje su proporcionalne poreske stope i
minimalna zrtva gdje su progresivne poreske stope

CILJEVI OPOREZIVANJA

Prikupljanje prihoda radi finansiranja funkcija drzave bio je osnovni i jedini

motiv za pojavu poreza, i cilj koji se obezbjedjivao porezima bio je iskljucivo
fiskalni. Promjenama u drustveno ekonomskom sistemu, sve vise su se
razvijali i drugi elementi poreza, zadrzavajuci fiskalni karakter. Vremenom
se doslo do saznanja da prikupljanje prihoda putem poreza moze da
posluzi postizanju i drugih ciljeva osim onih koji imaju za zadatak da
obezbijede drzavi prihode za ostvarivanje njenih funkcija ( upotreba
poreza u vanfiskalne ciljeve ). Pristalice moderne Fiscal Policy smatraju da
porez, budzet i javni kredit treba da sluze privrednim i drugim ciljevima
drustva. Porezi mogu da izazovu ekonomske, socijalne, demografske,
politicke i druge posledice. Porez moze imati znacaj uticaj na ekonomskom
planu. Mogu biti efikasan instrument politike cijena, odnosno instrument
uskladjivanja ponude i traznje. Porezima se mogu zasnivati odnosno ublaziti
neke nepovoljne tendecije u privredi ( opadanje produktivnosti rada ). Ako
imamo bitno poremecene odnose na trzistu na kojem je globalna potraznja
veca od globalne ponude, mjerama poreske politike moze se uticati na
smanjenje potraznje, i to putem povecanja poreskih tereta uvodjenjem novog
poreza ili povecanjem postojecih poreza restriktivna poreska politika.
Ali, kad je globalna ponuda veca od globalne potraznje, preduzimaju se mjere
za uspostavljanje ravnoteze, kako bi se ostavarila stabilizacija, i to putem
mjera poreske politike kojima se podstice potrosnja ( smanjenem poreskih
opterecenja npr ) ekspanzivna poreska politika. Porezima se moze
postici stabilnost cijena, puna zaposlenost i uravnotezeni platni
bilans. Na socijalnom planu putem poreza se mogu ostvariti odredjeni
ciljevi: smanjenje socijalnih razlika, postizanje utvrdjenih ciljeva u
sklopu demografske i populacione politike itd. Tako npr u gotovo svim
zemljama mozemo sresti poreska oslobodjenjema i olaksice za lica sa vecim
brojem djece ili obrnuto, negdje mozemo sresti porez na nezenje. Slicno je i
sa oporezivanjem alkohola, postize se smanjenje potrosnje alkohola. Na
politickom planu u medjunarodnim odnosima drzava porezi se mogu
koristiti kao sredstvo zastite domace proizvodnje i kao instrument pritiska ili
represalija. Ako se hoce zastiti ili favorizovati neka privredna grana ili oblast
u zemlji, to se moze efikasno obezbijediti putem zastitnih carina koje su u
stvari jedan od posrednih poreza. Ostali ciljevi oporezivanja mogu biti
zdravstveni, demografski, kulturni ( pogledati alkohol, nezenje itd )

PORESKA TERMINOLOGIJA

Oporezivanje je vezano za niz lica koja stoje u aktivnom ili pasivnom odnosu
prema porezu, a isto tako porezi stoje u vezi sa mnogobrojim i raznovrsnim
cinjenicama, postupcima i predmetima. Stoga porezi imaju svoju
terminologiju. Poreska terminologija predstavlja skup naziva koji se
upotrebljavaju pri oporezivanju. Poreske termine mozemo podijeli ti na: a)
licne b) materijalne elemente oporezivanja

a)Licni elementi oporezivanja su: poreski subjekt, poreski

destinator, poreski platac, poreski jemac.

Poreski subjekt je lice koje sudjeluje u oporezivanju. Poreski subjekt mzoe

biti aktivan i pasivan. Aktivni poreski subjekt je drzava koja je
ovlascena da uvodi poreze i propisuje obaveze placanja poreza ( poreska
vlast ). Pasivni poreski subjekt je ono fizicko lice ili pravno lice koje je
obavezno da placa porez ( poreski obveznik )

Poreski destinator je lice koje je po namjeri zakonodavca duzno da snosi

poreski teret i koje u krajnjoj linije porez i placa. Poreski destinator je obicno
zrtva prevaljivanja poreza od strane poreskih obveznika ( npr kod poreza na
promet se kao poreski obveznik pojavljuje proizvodjac ili trgovac proizvoda
koji se oporezuju, ali poreski teret snosi potrosac, koji kupovinom toga
proizvoda placa porez koji je sadrzan u prodajnoj cijeni proizvoda )

Poreski platac je ono fizicko lice ili pravno lice koje placa porez. Poreski
obveznik i poreski platac se ne moraju poklapati ( npr lica u radnom odnosu
su poreski obveznici poreza iz licnog dohotka iz radnog odnosa, ali ovaj porez
placa preduzece platac je preduzece koji u ime i za racun poreskog
obveznika placa porez )

Poreski jemac je lice koje jemci za poreskog obveznika da ce ovaj izvrsiti

svoju poresku obavezu, odnosno da ce, ako to ne ucini poreski obveznik, on
umjesto njega izvrsiti poresku obavezu.

b) Materijalni elementi oporezivanja su: poreski izvor, poreski

objekat, poreska sposobnost, poreska osnovica, poreska jedinica,
poreska stopa, poreski katastar, poreska tarifa, poreske liste, razrez
poreza, poreska opomena, otpis poreza, zastarelost poreza, poreska
oslobodjenja, poreske olaksice.

Poreski izvor predstavlja skup finansijskih sredstava poreskog obveznika iz

kojih on placa porez. Izvor tih sredstava moze biti prihod i imovina.
Imovina kao poreski izvor javlja se samo po izuzetku. Normalni izvor iz kojeg
se placaju porezi jeste prihod. Prihod je zbir dobara, izrazen u novcu, koji
periodicno dobija poreski obveznik i koji moze utrositi, ada time ne bude
ostecena njegova imovina. Prihod se dijeli na bruto i neto prihod. Brugo
prihod je bez odbitka troskova, koji su ucinjeni za njegovo ostvarivanje.
Neto prihod predstavlja novostovrenu vrijednost u toku jednog obracunskog
perioda. Zbir svih neto ( cistih ) prihoda jednog subjekta za jedan
obracunski period ( od obicno godinu dana ) naziva se dohodak. Ako
jedan poreski obveznik ima poljoprivredno imanje i istovremeno je zaposlen u
nekom preduzecu, on ce imati dva prihoda, ali jedan dohodak. Prihod ima
objektivni karatker jer upucuje na objekat samog privredjivanja, dok dohodak
ima subjektivni karakter jer se uzimaju u obzir subjektivni elemnti poreskog
obveznika. Imovina kao poreski izvor je dopustena samo u izuzetnim
ekonomskim i politickim situacijama, s obzirom da se oporezivanjem imovine
smanjuje sama imovina.

Poreski objekt ( poreski predmet ) predstavljaju stvari usluge ili

prava uz koje je vezana obaveza placanja poreza. Poreski objekt se moze, ali
ne mora poklapati sa izvorom porezivanja.

Poreska sposobnost je ekonomska snaga poreskog obveznika prema kojoj

se utvrdjuje visina poreskog opterecenja. Od pravilne ocjene sposobnosti
poreskih obveznika zavisi i ostvarivanje ciljeva poreske politike. Poreska
sposobnost se moze ispoljiti na vise nacina: u visini dohotka, u potrosnji,
velicini imovine itd

Poreska osnovica je kvantitativna i kvalitativna konkretizacija poreskog

objekta. Od pravilno i tacnog utvrdjivanja poreske osnovice zavisi uspjeh
poreske politike u jednoj zemlji. Po pravilu se utvrdjuje u novcu, a samo
izuzetno kao poreska osnovica moze da sluzi neka mjerna jedinica ( tezina,
duzina itd ). Osnovica moze biti razlicita. Kod nekih poreza osnovica moze biti
zakonom utvrdjena unaprijed ( porez iz licnog dohotka od poljoprivrede koje
se placa prema katastarkom prihodu ). Poreska osnovica moze biti utvrdjena
u pausalnom iznosu, bilo da se to cini zakonom ili pak od strane organa
fiskalne administracije.
Poreska jedinica je dii poreske osnovice prema kojoj se utvrdjuje poreska
obaveza primjenom poreske stope. To moze biti kod poreza na dohodak
odredjena suma novca, kod poreza na zemljiste povrsina itd.

Poreska stopa predstavlja iznos poreza koji treba platiti na jednu poresku
jedinicu. taj iznos moze biti u procentima ili u promilima ili u fiksno iznosu.
Poreske stope mogu biti organizovane na vise nacina odnosno metoda, a
najpoznatiji su: metod proporcije, metod progresije i metod degresije, pa
imamo proporcionalne, progresivne i degresivne stope.
Proporcionalne poreske stope su takve stope koje se ne mijenjaju sa
promjenom osnovice. Npr ako imamo tri poreska obveznika koji imaju
razlicite dohotke: obveznik A- 100; obveznik B- 200 i obveznik C 300
novcanih jedinica, proporcionalna stopa bice obezbijedjena ako sva
tri obveznika na svoje osnovice budu platili porez po stopi od npr
10%. Progresivne stope su takve poreske stope koje se povecavaju sa
povecanjem poreske osnovice, pa bi u nadevenom primeru, ako bi A na
osnovicu od 100 platio porez po stopi od 10%, obveznik B na
osnovicu od 200 15% i obveznik C na osnovicu od 300 20%.
Degresivne stope su one koje se smanjuju povecanjem poreske osnovice.
Primjenu degresivnih bi na istom primjeru imali ako bi poreski obveznik A
platio porez po stopi npr 10%, obveznik B po stopi od 8% i obveznik
C po stopi od 5%.

Poreska tarifa je sistematski pregled poreskih objekata odnosno poreskih

jedinica i poreskih stopa. Primenuje se kod posrednih poreza ( tarifa poreza
na promet )

Poreska lista je sistematski sredjen popisi imena poreskih obveznika uz

naznacenje visine poreskog zaduzenja

Razrez poreza je zakonom utvrdjeni postupak koji sprovode nadlezni

finansijski organi u cilju utvrdjivanja visine poreske osnovice da bi se
primjenom odgovarajuce poreske stope mogla poreskim obveznicima utvrditi
njihova poreska obaveza. Razraz poreza je nuzan preduslov za naplatu
poreza, jer se preko tog postupka utvrdjuje iznos poreza koji poreski obveznik
treba da plati

Poreska opomena ako poreski obveznik u propisanom roku ne podmiri

dospjelu poresku obavezu, naplata poreza se izvrsava prinudnim putem.
Medjutim, prije nego sto se pristupi prinudnoj naplati, nadlezni finansijski
organ dostavice poreskom obvezniku opomenu, u kojoj je navedena visina
dospjelog a nenaplacenog poreza, s pozivod da u odredjenom roku udovolji
svojoj poreskoj obavezi i sa upozorenjem da ce se, ako to na vrijeme ne ucini,
izvrsiti prinudna naplata poreza.

Otpis poreza ako se usled vanrednih dogadjaja ( elementarne nepogode,

biljne i stocne bolesti npr ) koje poreski obveznik nije mogao sprijeciti, umanji
prihod odnosno unisti dio imovine poreskog obveznika, smanjice se poreska
obaveza zavisno od visine stete. To smanjenje se vrsi u vidu otpisa poreza

Pocek poreza ako poreski obveznik u odredjenom roku iz opravdanih

razloga ne moze na vrijeme udovoljiti svojoj poreskoj obavezi, moze mu se
od strane nadleznog finansijskog organa odobriti odlaganje ( pocek )
izvrsenja njegove poreske obaveze za odredjeno vrijeme

Zastarelost poreza je protek vremena poslije koga prestaje pravo na

naplatu poreza, kao i pravo na povracaj pogresno obracunatog poreza.
Postoji apsolutni i relativni rok zastarelosti. Relativni rok zastarelosti
kod nas je 5 godina, a apsolutni 10 godina.

Poreska oslobodjenja su situacije koje, u skladu sa utvrdjenom poreskom

politikom, cine da odredjeni poreski obveznik bude oslobodjen placanja
poraza ili pak da odredjeni poreski izvori budu izuzeti od placanja poreza.
Poreska oslobadjanja mogu biti licna ili predmetna. Mogu biti trajna i
privremena.

Poreski katastar je sistematski sredjen pregled svih cinjenica koje se

uzimaju u obzri prilikom oporezivanja. Po pravilu se izradjuju samo kod nekih
neposrednih poreza. Njime se ubrazava postupak oko utvrdjivanja visine
poreza i otezava poreska utaja.

Poreske olaksice predstavljaju smanjenje poreske obaveze bilo

umanjenjem osnovice ili smanjenjem iznosa razreznog poreza ( npr za
svakog izdrzavanog calan poreskom obvezniku se smanjuje ili poreska
osnovica ili iznos razreznog poreza )

PRINCIPI OPOREZIVANJA

Principi oporezivanja predstavljaju skup pravila kojih se nadlezni drzavni

organi moraju pridrzavati pri izgradnji poreskog sistema da bi se obezbijedilo
sprovodjenje i postizanje ciljeva poreske politike. Svaki poreski sistem mora
pocivati na odredjenim principima, ali to ne znaci da su u svaki poreski
sistem uvijek i svuda ugradjeni isti principi oporezivanja. Tako, u finansijskoj
istoriji se susrijecemo sa principima oporezivanja koji su bili ugradjeni u
pojedine poreske sisteme, a koji danas uopste ne postoje ( npr princip
neutralnosti poreza, koji je bio proklamovan i podrzavan u vrijeme
ekonomskog liberalizma, danas ne postoji medju poreskim principima ).
Principi oporezivanja zavise od drustveno-ekonomskog uredjenja drzave koja
ih ugradjuje u svoj poreski sistem, od vremena i prostora u kojem djeluju, od
pravnog poretka i filozofije zajednice u kojoj nastaju. U literatur mozemo
sresti veliki broj autora koji su se bavili izucavanjem principa oporezivanja.
Najznacajnije mjesto ipak pripada Adamu Smitu i Adolfu Vagner. Adam
Smit je svoje poreske principe formulisao u svom poznatom dijelu Bogatsvo
naroda. Smit je formulisao sledece poreske principe: 1) princip opstosti
svi gradjani drzave duzni su ucestvovati u podmirivanju njenih potreba
srazmjerno svojoj ekonomskoj snazi 2) princip odredjenosti porez treba
da se naplacuje u vrijeme i na nacin koji najvise odgovaraju poreskom
obvezniku 3) princip ugodnosti porez treba da se naplacuje u vrijeme i
na nacin koji najvise odgovaraju poreskom obvezniku 4) princip
ekonomicnosti troskovi razreza i naplate poreza moraju biti sto manji,
odnosno razraz i naplata poreza se moraju tako organizovati da sto manje
kostaju i drzavu i poreskog obveznika. Najpotpuniju sistematizaciju principa
dao je Adolf Vagner koji je formulisao devet principa koje je svrstao u cetiri
grupe: 1) finansijska poreska nacela u koja ubraja a) izdasnost
poreza b) elasticnost poreza 2) ekonomska poreska nacela u koja
ubraja a) izbor poreskog izvora b) izbor vrste poreza 3) socijalno-
politicka nacela u koja ubraja u koja ubraja a) opstost poreske
obaveze b) ravnomjernost u oporezivanju 4) poresko tehnicka
nacela u koja ubraja a) odredjenost poreza b) ugodnost placanja
poreza i c) ekonomicnost ubiranja poreza

Finansijski poreski principi znacajni su bili u robovlasnickim i feudalnim

drzavama, kao i u vrijeme liberalnog kapitalizma. Ovi principi prisutni su u
svim poreskim sistemima, nezavisno od toga u kojoj zemlji, u kojem se
vremenu i u kojoj se drustveno-ekonomskoj formaciji sprovodi oporezivanja.
Postoje dva finansijsko-politicka principa oporezivanja: izdasnost i
elasticnost. Princip izdasnosti postavlja takav zahtjev da se ubiranjem
poreza prikupi dovoljno sredstava koja ce zajedno sa ostalim javnim
prihodima omoguciti da se podmire svi javni rashodi. Prema tome, poreski
sistem treba izgradjivati tako da se putem poreza obezbijedi toliko sredstava,
koja ce zajedno sa ostalim redovnim i vanrednim prihodima drzave biti
dovoljna da se podmire planirani rashodi drzave. U svom uzem znacenju
princip izdasnosti kategorickih zahtijeva pokrice zrzavnih rashoda koji su
iskazani u budzetu: on mora biti u potpunosti zadovoljen, pa makar to bilo i
na stetu drugih poreskih principa. U sirem znacenju, princip izdasnosti nema
apsolutni prioritet u odnosu na druga poreska nacela jer podrazumijeva da se
obim javnih rashoda utvrdjuje vodjenjem uz vodjenje racuna o ekonomskim,
socijalno-politickim i drugim posledicama, koje ce nastati kad se posegne za
porezima koji su neophodni da bi se javni rashodi finansirali. Princip
elasticnosti znaci da poreski sistem mora biti tako izgradjen da omoguci
povecano odnosno smanjenje ubiranje prihoda od poreze, a da se, pri tome,
bitnije ne mijenjaju pojedini poreski oblici odnosno poreski sistem u cjelini
( npr poreski oblik koji zadovoljava princip elasticnosti pri oporezivanju je
porez na dohodak, kod koga su primijenjene progresivne poreske stope, ako
se dohodak poreskog obveznika poveca dolazi do primjene vise poreske
stope, a samim tim i do povecanja iznosa koji se oporezivanjem dobija )

Ekonomski poreski principi su takva pravila koja se odnose na uticaj

poreza na ekonomski polozaj poreskog obveznika. Da bi se porezi mogli
koristiti kao efikasan instrument ekonomske politike odnosno da bi se
realizovali odredjeni ciljevi te politike, potrebno je voditi racuna o sledeca
dva principa: o izboru poreskog izvora i o izboru vrste poreza. Princip
izbora poreskog izvora postavlja zahtjev da se porezi ubiraju iz prihoda
odnosno dohotka poreskog obveznika, i to tako da se oporezivanjem ne utice
na smanjenje privredne aktivnosti poreskog obveznika. Svako pretjerano
visoko poresko opterecenje destimulativno djeluje na poreskog obveznika, pa
posmatrano sa ekonomskog stanovista nepovoljno djeluje na privredna
kretanja u zemlji ( npr ako se porezom zahvata 20%, 30% ili 50% prihoda ili
dohotka poreskog obveznika, on moze smatrati da mu se jos uvijek isplati
odredjena djelatnost; medjutim ako se obvezniku zahvati 90% ostvarenog
dohotka, onda on moze odluciti da prestane obavljati djelatnost jer mu se ne
ispati ). Kao izvor oporezivanja moze sluziti i imovina ali ona se moze
dozvoliti samo u izuzetnim slucajevima ( elementarne nepogode, rat itd )
odnosno kao izvjesna dopuna u poreskom sistemu, gdje je raspolaganje
imovinom ujedno i spoljna manifestacija visoke poreske sposobnosti
poreskog obveznika. Ovaj princip nalaze da se, po pravilu, smiju oporezivati
samo oni izvori koji se neprestano obnavljaju, a ne imovina koja predstavlja
neutroseni dohodak ranijeg perioda. Princip izbora vrste poreza
predstavlja zahtjev da se prilikom oporezivanja mora voditi racuna o dejstvu
koje porezi vrse u prakticnoj primjeni. Ucinci oporezivanja ne smiju biti
razliciti od cilja koji se primjenom pojedinog poreza, kao i poreskog sistema u
cjelini, u praksi zeli ostvariti. Ekonomski ciljevi i drugi ciljevi u praksi mogu
izostati zbog prevaljivanja poreza ( npr ako je cilj poreske politike bio da taj
porez snosi poljoprivredni proizvodjac, onda bi pravaljivanjem poreza na
potrosace bio ostvaren razlicit cilj od onoga sto se zeli ostvariti ). Zbog toga
ovaj princip zahtijeva da se vodi racuna o izboru takvih vrsta poreza koji s
vise sigurnosti omogucavaju da se ciljevi poreske politike u praksi ostvare

Socijalno-politicki principi se susrijecu u svim savremenim poreskim

sistemima. Porezi uticu i na socijalni polozaj poreskog obveznika, pa je,
upravo, u ovim principima sadrzan zahtjev za pravednim oporezivanjem. S
pitanjem pravednosti oporezivanja suocavali su se mnogi finansijski i drugi
teoreticari. Zajednicko je svima da je pravedno ono oporezivanje u koje su
ugradjeni principi: opste poreske obaveze i ravnomjernosti u
oporezivanju. Princip opste poreske obaveze je takav princip
oporezivanja koji zahtijeva da porezp lacaju svi gradjani. Uvodjenje ovog
principa je jedan od rezultata velike francuske revolucije iz 1789. godine.
Ovaj zahtjev, iako je u skladu sa pojmom pravednosti oporezivanja, moze
proizvesti efekat suprotan cilju zbog koga je uveden. U svakoj zemlji imamo
gradjane male ekonomske snage kojima bi placanjem poreza bila ugrozena
egzistencija. Zbog toga, sva savremena poreska zakonodavstva predvidjaju
oslobadjanja i olaksice kod placanja poreza za one kategorije gradjana koji toj
obavezi, bez stete za svoju egzistenciju i egzistenciju clanova svoje porodice,
ne mogu odgovoriti. Postoje i druga oslobodjenja definisana razlicitim
motovima ( politickim, ekonomsko-politickim, poresko-tehnickim, finansijskim
motivima itd ). Princip ravnomjernost u oporezivanju da bi se
udovoljilo socijalno-politickim principima potrebno je i da poreski teret bude
ravnomjerno rasporedjen na sve poreske obveznike prema njihovoj
ekonomskoj snazi. U doba liberalnog kapitalizma preovladalo je shvatanje da
se ravnomjernost postize putem proporcionalnog oporezivanja, jer se na taj
nacin zadrzavaju relevantni odnosi u ekonomskoj snazi poreskih obveznika.
Danas, pak, vladajuce je misljenje da se ravnomjernost u oporezivanju
postize primjenom progresivnih stopa ali na nacin da se odmjeravanjem
progresivnih stopa ne vodoi u pitanje ostvarivanje i drugih ciljeva
oporezivanja

Poresko-tehnicki principi oporezivanja imaju za cilj da u praksi

doprinesu adekvatinijem ostvarivanju ostalih principa oporezivanja. Uspjesno
ostvarivanje poresko-tehnickih principa umnogome zavisi od finansijskih
organa koji su nadlezni za razrez i naplatu poreza i za kontrolu njihove
naplate. U grupu poresko-tehnickih principa oporezivanja spadaju
odredjenost poreza, ugodnost placanja poreza i ekonomicnost
ubiranja poreza. Princip odredjenost poreza znaci da porez treba da
bude zakonom odredjena obaveza, kako u pogledu roka placanja
tako i u pogledu nacina placanja i iznosa poreskog duga. Za
utvrdjivanje poreske obaveze jedan od vaznih pretpostavki je da poreski
obveznik unaprijed zna: gdje, kada, kako i koliko ima da plati na ime poreza.
Princip ugodnosti placanja poreza zahtijeva da svaki porez bude
naplacen u vrijeme i na nacin koji najbolje odgovara poreskom obvezniku.
Rok dospijeca poreske obaveze treba da bude utvrdjen tako da poreski
obveznik podmiruje svoju obavezu zavisno od priticanja prihoda. Postupak
Oporezivanja treba da bude sto jednostavniji, kako bi poreski obveznik
mogao u sto krace vrijeme da regulise svoje poreske obaveze. Princip
ekonomicnosti ubiranja poreza trazi da ubiranje poreza ne bude
skopcano sa velikim troskovima, vec da se obezbijedi da oporezivanje bude
sto jeftinije. Sto je postupak za oporezivanje jeftiniji, to je iznos poreza veci
drzavi ce biti potrebno manje sredstava da ubere od poreskih obveznika i
obratno, ako je taj postupak skuplji drzavi ce trebati vise sredstava da ubere
od poreskih obveznika.

GRANICE PORESKOG ZAHVATANJA ( van slajdova, barem ih ja nisam nasao )

Granicu poreskog opterecenja ( zahvatanja ) je tesko cifarski izraziti. Ona

predstavlja relativan pojam i njeno odmjeravanje mozemo posmatrati kao
problem gornje i donje granice zahvatanja. Donja granica je obiljezena onom
visinom poreza koja obezbedjuje minimum egzistencije poreskog obveznika.
Porez ne smije zahvatati dio ekonomske snage koji osigurava opstanak
poreskog obveznika i clanova domacinstva koje on izdrzava. Gornja granica
oporezivanja odredjena je raspolozivim dohotkom poreskih obveznika.
Gornju granicu poreskog opterecenja mozemo jedino izraziti na sledeci
nacin: da je to ona visina poreza koaj ce, kroz javne rashode, obezbijediti
maksimalan porast nacionalnog dohotka, odnosno, koja ce ostvariti najvecu
stopu rasta nacionalnog dohotka. Gornja granica poreskog opterecenja je
razlicita za razlicite zemlje, pa cak i onda kada se radi o drzavama sa istim ili
priblizno istim nacionalnim dohotkom po glavi stanovnika, sto je uslovljeno
politickim sistemom u zemlji, demokratskim tradicijama, politicikim prilikama
u zemlji i svijetu, dostignucima privrede itd. Da li je poresko opterecenje u
jednoj zemlji visoko ili nije moze se jedino empirijskim putem utvrdjivati
kad se primijeti da poreski prihodi podbacuju, da zivotni standard u zemlji
opda, da nezaposlenost raste, da privreda stagnira. Porastom nacionalnog
dohotka povecava se i udio poreza u nacionalnom dohotku, cime se gornja
granica poreskog opterecenja pomjera na vise, tako da mozemo konstatovati
da postoji uzajamna veza izmedju povecanja ekonomske snage poreskih
obveznika i porasta poreskoh zhvatanja.

EFEKTI OPOREZIVANJA

Cilj izucavanja dejstava oporezivanja je da se omoguci vodjenje takve

poreske politike da nezeljni efekti budu izbjegnuti odnosno da se postignu oni
ucninci putem poreza koji ce obezbijediti najadekvatnije ostvarivanje
utvrdjenih drustvenih ciljeva. Promjene koje izaziva oporezivanje kod
poreskih obveznika moga da ih podstaknu na preduzimanje mjera i radnje,
kako bi izbjegli poreze, odnosno kako reducirali posledice smanjenja kupovne
snage. Sve mjere koje poreski obveznik preduzima u odbranu svog poreskog
tretmana mozemo svrstati u tri kategorije, prema sukcesivnim fazama kroz
koje prolaze te mjere: a) faza signalnih dejstava b) faza prevaljivanja
poreza i c) faza dejstva incidence poreza

Signalna dejstva poreza ( evazija poreza ) Samo najava poreza,

saznanje da je proez uveden ili da ce biti uveden, djeluje na poreskog
obveznika na taj nacin sto tse organizuje da anulira uticaj poreza ili pak da
poresku obavezu umanji ( prvi ukazao Pigu ). Ovakvo dejstvo ima negativne
posledice u odnosu na ocekivane prihode drzavne kase, jer je poreski
obveznik izbjegao da plati porez na koji se racunalo. Ova pojava se zove
izbjegavanje poreza ili evazija poreza. Razlikujemo dvije vrste evazije
poreza: zakonitu (dozvoljenu) evaziju i nezakonitu (nedozvoljenu)
evaziju poreza. Zakonita evazija poreza je takav oblik izbjegavanja
poreza kod koga nije izvrsena povreda pozitivnog propisa. Zakonska
poreska evazija se moze manifestovati na vise nacina: 1) kao rezultat
postojanja praznina u zakonu. Ne radi se namjerno organizovanom
izbjegavanju poreza od strane poreskog obveznika, vec o propustima u
zakonu da se to sprijeci.Tesko je unaprijed predvidjeti sve moguce slucajeve
koje daje prakticni zivot, zbog cega su nnuzne ceste inovacije poreskog
zakonodavstva 2) promjena djelatnosti od strane obveznika u novu
koja je manje opterecena porezom 3) promjena mjesta boravka ili
mjesta obavljanja djaltnosti zbog toga sto je u nekom drugom
mjestu poreska obaveza niza 4) smanjenje potrosnje odnosno
odustajanjem od nabavki odredjenih proizvoda ( kod posrednih
poreza ) npr da bi izbjegao placanje poreza na duvan ili alkohol, poreski
obveznik prestaje da pusi, da pije, ili samnjuje potrosnju tih proizoda.
Nezakonita evazija je takav nacin izbjegavanja poreza kod koga se vrsi
povreda zakona. Ona je u isto vrijeme fiskalna pojava i moralni problem.
Mozemo razlikovati dva oblika nezakonite poreske evazije: 1) potpuna
defraudacija poreza ili potpuna utaja poreza 2) djelimicna
defraudacija ili djelimicna utaja poreza. Potpuna utaja poreza
postoji u slucaju kada poreski obveznik ne prijavi cjelokupan iznos
ostvarenog dohotka koji podlijeze oporezivanju, ako ne prijavi
posjedovanje imovine ili ako prikrije odredne relevantne cinjenice
koje sluze kao povod za oporezivanje. Djelimicna poreska utaja
postoji onda kada poreski obveznici podnose nepotpunu ili neistinitu
poresku prijavu o velicini prihoda i dohotka, o vrijednosti imovine
kao i drugim cinjenicama koje uticu na visinu poreske obaveze. Izraz
poreska utaja je najcesce vezana za izbjegavanje placanja neposrednih
poreza, a kada se izbjegava placanje posrednih poreza koristi se termin
kontrabanda ili krijumcarenje. Postoje i sankcije u krivicnom
zakonodavstvu u vidu visoke novcane kazne, kazne zatvora, zabrane
obavljanja odredjenom djelatnostu itd u cilju sprecavanja evazije, pored
sankcija koje su predvidjene u poreskim propisima ( novcane kazne i
zastitne mjere ).

PREVALJIVANJE POREZA

Postojanje poreskog tereta proizvodi takvo dejstvo na poreskog obveznika da

on nastoji da potpuno ili djelimicno prenese teret svoje poreske obaveze na
drugo lice. Ova pojava se naziva prevaljivanjem poreza. Kod prevaljivanja
poreza imamo slucaj da je poreski obveznik prihvatio teret, ali ga je
preko trzisnog mehanizma prevalio na treca lica ( kod evazije obveznik
ne prihvata poresku obavezu i ne dolazi do placanja poreza ). Prevaljivanje
poreza vrsi se u toku procesa razmijene i to putem povecanja cijene
roba ili usluga. Od prevaljivanja treba razlikovati transformaciju poreza,
koja ne pociva na razmjeni, vec na proizvodnj ( npr ako je jedan proizvod
uveden, proizvodjac u straju da ne izgubi trziste ako porez prevali preko
cijene na potrosaca, preuzima na sebe teret poreza nastojeci pri tome da
smanjenjem trsokova proizvodnje smanji taj teret ). Fenomen prevaljivanja je
karakteristican za indirektne dazbine ( porez na promet i carine ), jer
poreski obveznik uvijek uspije da ih kroz cijenu prevali na potrosaca.
Stepen prevaljivanaj zavisi od elasticnosti punde i potraznje. Ukoliko
je potraznja za nekom robom elasticnija utoliko ce kupac kod povecanja
cijene sve manje vrsiti kupovine te robe, pa ce prodavac biti prinudjen da
snosi citav ili dio tereta tog poreza. Slicno je i sa elasticnosti ponude ako
prodavac nudi sve manje robe, pri nepromijenjenoj traznji veca je mogucnost
da porez prevali na kupca. Dvostruko prevaljivanje poreza je slucaj kad
prodavac prvo obracuna svoj porez pa onda svoju marzu ( npr prodavac radi
sa marzom 15%, on na robu cija je vrijednost 1000 zaradjuje 150; ako se
uvede porez u visini od 10% prodavac ce u cijenu unijeti i placeni porez, a
potom dodati i svoju marzu od 15% = sto znaci da ce racun biti 1000+10% =
1100 + 15% = 1265 i njegova zarada je 165 ). Tamo gdje nema proizvodnje i
razmjene nema ni prevaljivanja. Takav je slucaj sa prihodom na nasledje.
Postoje dva osnovna vida prevaljivanja poreza: prevaljivanje poreza
unaprijed i prevaljivanje poreza unazad. Prevaljivanje poreza
unaprijed postoji kad proizvodjac u cijeni svojih proizvoda, trgovac u cijeni
robe itd, uspije da placeni porez prevali na potrosaca. Prevaljivanje poreza
unazad postoji ako kupac robe, odnosno zakupac stana itd, uspije da placeni
porez prevali na nekoga drugoga npr na radnici preko povecane nadnice na
preduzimaca, zakupac stanova preko snizene stanarine na vlasnike zgrade.
Efekti u vezi sa prevaljivanjem mogu se svrstati u 4 grupe, saglasno
broju faza kroz koje ono moze da prodje: 1) perkusija ili impakt je prva
faza u prevaljivanju poreza i oznacava efekte koji nastaju sa uvodjenjem
poreske obaveze i utvrdjivanjem poreskog obveznika 2) reperkusija je
druga faza u prevaljivanju poreza i predstavlja one efekte koji nastupaju kada
poreski obveznik prihvatajuci poreski teret isti prevaljuje na drugo lice putem
povecane cijene svojih proizvoda, odnosno smanjenjem troskova proizvodnje
ili na drugi nacin 3) incidenca predstavlja fazu u prevaljivanju poreza kada
vise ne postoji mogucnost da se poreski teret prevali bilo na koje drugo lice,
odnosno kada ne postoji vise mogucnosti da se lice optereceno poreskim
teretom oslobodi tog tereta, nego ga ono snosi 4) difuzija predstavlja
efekte poslednje faze prevaljivanja poreza koji se javljaju kao posledica
efekata ranijih faza prevaljivanja, a manifestuje se prije svega u tome sto se
prevaljeni porezi poput tala razliva i rasporedjuje na citavu nacionalnu
privredu, sto se posebno osjeca kroz promjene u odnosima ponuda i traznje.
Poslije incidence javlja se kod nosilaca poreskog tereta citavi niz mogucih
poduhvata putem kojih nastoje da povrate ekonomsku poziciju koju su imali
prije oporezivanja: nastojanje da povecavaju produktivnost rada, da
smanje troskove poslovanja, da smanje potrsonju, da reduciraju
stednju i investicije.

DVOSTRUKO OPOREZIVANJE

Dvostruko oporezivanje nastaje onda kada se jedan isti poreski objekat

kod istog lica oporezuje dva ili vise puta istim porezom i u isto vrijeme za
racun dva ili vise nosilaca poreske vlasti u jednoj zemlji ili vise zemalja. Da bi
postojalo dvostruko oporezivanje potrebno je: 1) da se radi o istom
obvezniku, jer ako se radi o dva ili vise lica, onda nema dvostrukog
oporezivanja 2) da se radi o istom poreskom objektu i o istovrsnosti
poreza 3) da se oporezivanje istim porezom vrsi u istom
vremenskom periodu dva ili vise puta 4) da postoje dva ili vise
nosilaca fiskalne vlasti koje su nezavisne medju sobom.

Kulminiranje poreza postoji kada jedan isti poreski izvor bude opterecen sa
vise raznih poreza, sto se ne kosi sa zahtjevom o pravicnosti oporezivanja.

Nadoporezivanje se javlja onda kada jedan te isti porski obveznik za isto

vremensko razdoblje placa dva ili vise istovrsna poreza politicko-teritorijalnim
jedinicama razlicitog ranga ( kada poreski obveznik placa opstinski,
republicki i savezni porez na promet nadoporezivanje ). razlike izmedju
dvostrukog oporezivanja i kulminiranje poreza i nadporezivanja su formalne i
kvalitativne prirode s obzirom da se kod dvostrukog oporezivanja poreski
obveznik daleko vise oporezuje.

Dvostruko oporezivanje mozemo klasifikovati po raznim kriterijumima: 1)

prirodi nosioca poreskih jurisdikcija koje se sukobljavaju ( interno i
medjunarodno dvostruko oporezivanje ) 2) po kriterijumima da li je
zaista doslo do duplog oporezivanja ili nije 3) s obzirom na okolnost
da li poreska vlast zeli da do dvostrukog oporezivanja dodje ili se
ono pojavljuje bez takve namjere (namjerno i nenamjerno ) 4) prema
broju istih poreza koji istovremeno pogadjaju istog poreskog
obveznika u odnosnu na isti poreski objekat 5) s obzirom na vrstu
poreza 6) prema medjusobnom odnosu poreskih povjerilaca 7) s
obzirom na sadrzinu poresko pravnog odnosa.

Namjerno dvostruko oporezivanje imamo ako je zakonodavac htio da se

neka jaka ekonomskasnaga snaznije oporezuje, ili ako se zeli postici neki
drugi ekonomsko-politicki cilj.

Nenamjerno dvostruko oporezivanje je rezultat nepovlacenja granice

nadleznosti izmedju poreskih vlasti, a moze biti posledica nepreciznosti
poreskih propisa

Interno dvostruko oporezivanje u unitarnim drzavama javlja se kada

centralne i lokalne vlasti od istog poreskog obveznika naplacuju porez iz istog
izvora, ili pak ako centralna vlast u voju korist podvrgne poredkog obveznika
duplom opterecenju. U federativnim drzavama najcesce dolazi zbog toga sto
ustavom, odnosno zakonom, nije previlno regulisan odnos u pogledu
ovlascenja na uvodjenje prihoda izmedju federacije i njenih clanica.

Medjunarodno dvostruko oporezivanje postoji kada dvije ili vise drzava

od istog lica naplacuju porez iz istog izvora, ili kad jedna medjunarodna
organizacija i drzava naplacuju porez iz istog izvora ( npr ako jedno lice stice
prihod iz zemlje u kojoj nema prebivaliste, onda ono moze pasti pod udar
dvostrukog oporezivanja jedan put se oporezuje prihod tamo gdje je
ostvaren, a drugi put u zemlji gdje ima prebivaliste )

Postoje tri nacina da se izbjegne dvostruko oporezivanje: 1)

nacionalno zakonodavstvo svaka drzava moze svojim zakonima da
ogranici svoje pravo oporezivanja u odnosu na inostranstvo 2)
medjunarodni sporazum drzave sporazumima regulisu svoje
medjusobne odnose u materiji. To su obicno biletarlne konvencije radjene po
zenevskim principima po kojima se uglavnom formulisu odnosi drzava u vezi
sa ovom materijom a ti principi su: a) dohodak od nepokretnosti oporezuje
ona drzava gdje se nepokretnost nalazi b) dohodak od nadnica, zemljoradnje,
industrije i trgovine oporezuje ona drzava u kojoj se obavlja djelatnost c)
dohodak dobijen od plata i drzavnih penzija oporezuje se u onoj drzavi koja ih
isplacuje d) dohodak od privatnih penzija i renti oporezuje drzava gdje se
nalazi domicil korisnika 3) tehnika kompenzacija npr od poreza na
dohodak koji se placa u drzavi B, oduzima se iznos poreza koji je
placen u drzavi A

KLASIFIKACIJE POREZA

Najpoznatije su podjele poreza na: 1) neposredne ( direktne ) i posredne

( indirektne ). Najstarija podjela poreza a i najvise osporavana. Medju prve
koji su poreze podijelili na neposredne i posredne su fiziokrate. Porez na
zemljiste je neposredan porez, jer se samo u zemljoradnji stvara
visak vrijednosti, dok svi ostali porezi su posredni i bice prevaljeni
na zemljoradnju jer se u drugim djelatnostima ne stvara visak
vrijednosti. Miler, A. Vagner i drugi su u neposredne poreze uvrstili
sve one koji po namjeri zakonodavca definitivno pogadjaju lice koje
ga placa, a posredni porezu su oni porezi koje placa neko lice kao
posrednik, sto sto ga sa znanjem fiskalnih vlati prevali na trece lice,
najcesce posredstvom trzista. Neki teoreticari ( Sefle ) osnov za
podjelu na posredne i neposredne uzimaju manifestaciju poreske
snage. Poreska snaga moze da se manifestuje posredno i neposredno. Ako
se poreska snaga manifestuje preko imovine ili prihoda onda je to direktno
ispoljavanje poreske sposobnosti i oporezivanje ovih izvora bilo bi
neposredno oporezivanje. Ako se poreska snaga ne izrazava preko
posjedovanja ovih kategorija, vec putem njihove upotrebe tada imamo
posredne poreze. Jelcic, Flora, Grizioti, Morseli kao posredne poreze
oznacili su one poreze koji se placaju pri trosenju dohotka, dok u
neposredne poreze svrstava one koji se placanju na izvoru prije
trosenja dohotka. Prednosti posrednih poreza su: 1) njihova
izdasnost i elasticnost ukoliko se poveca nacionalni dohodak, raste
proizvodnja dobara i njihova potrosnja, pa samim tim ostvaruju se i veci
prihodi na potrosnju 2) posredni porezu su anonimni, jer onih koji ih
placa najcesce ne zna da ih placa ili mu nije poznata visina poreza
koji se krije u cijeni proizvoda koji kupuje 3) posredne poreze je lako
organizovati i naplatiti ( bez posebne administarcije koja je potrebna za
naplatu neposrednih poreza ) 4) kod posrednih poreza poreski
obveznuk u izvjesnom smilu sam sebi utvrdjuje poresku obavezu
time sto ce trositi ili nece trositi 5) posredni porezi obezbedjuju
opstost poreske obaveze jer njih placaju sva lica prilikom kupovine
odredjenih roba. Posredni porezi imaju i svoje nedostatke: 1) oni su
nepravicni u najvecem broju slucajeva ako oporezuju artikle siroke
potrosnje oni dejstvuju regresvino s obzirom da siromasna lica i ona sa vecim
brojem clanova porodice su prinudjena da, preko kupovine oporezovanih
proizvoda, plate relativno vise od imucnijih lica 2) zbog svoje osobine
prevaljivanja poreza, posredni poreza izazivaju teze poremecaje u
privredi nego neposredni porezi sto se manifestuje kako na
proizvodnju, tako i na potrosnju 3) posredni porezu su samo po
izuzetku fakultativni, jer je nemguce trajno lisavati svih oni roba za
koju su vezani potrsoni porezi 4) elasticnost posrednih poreza je
istovremeno i njihova mana jer mogu da izazovu ozbiljne probleme
u budzetu. Prednosti neposrednih poreza su sto: 1) obezbedjuju
relativno stabilne prihode 2) neposredni porezi su pravicni jer
poreski teret odmjeravaju prema ekonomskim uslovima poreskog
obveznika. Nedostaci nepsorednih poreza su: 1) nijesu elasticni jer
ne prate konjukturna kretanja i zbog toga treba vrsiti revizije
njihovog razreza sto je slozen posao 2) nijesu opsti u onoj mjeri u
kojoj su posredni porezi 3) psiholoski su nepovljniji za poreskog
obveznika jer je on prinudjen da otkriva svoje porodicne i licne
prilike, da stalno saradjuje sa poreskom administarcijom oko
regulisanja svoje poreske obaveze

Subjektivni ( personalni, licni ) i objektni ( realni ) razlikuju se

prema osnovu koji sluza za utvrdjivanje poreskih sposobnosti
poreskih obveznika. Objektivni porezi su oni koji pogadjaju prihod
odnosno imovinu ne vodeci pri tome racuna o licnosti poreskog obveznika
vlasnika tog prihoda, odnosno imovine. Licna svojstva poreskog obveznika,
njegove porodicne, ekonomske i socijalne prilike, irelevantne su za
utvrdjivanje visine poreske obaveze. U objektne poreze spadaju porezi na
imovinu, porezi na prihode. Subjektivni porezi su oni kod kojih se
utvrdjivanja poreske sposbonosti pored objektivnih cinilaca vezanih predmet
za predmet oporezivanja, uzimaju i licne okolnosti poreskog obveznika, u
prvom redu porodicni, ekonomski i socijalni uslovi poreskog obveznika, koji
mogu imati uticaja na njegovu ekonomsku snagu i poresku sposobnost.
Subjektivni porezi su porez na dohodak, porez na ukupnu imovinu i na porast
ukupne imovine. Kod subjektivnih se koriste progresivne stope, kad
objektinih dolazi do primjene proporcionalnih stopa

Sinteticki i analiticki porezi Sinteticki porezi su oni kojima se

oporezuje ukupna ekonomska snaga poreskog obveznika, i to na taj nacin sto
se prihodi poreskog obveznika iz svih izvora zbrajaju, pa se onda utvrdjuje
visina poreske obaveze. Analitcki su oni kojima se oporezuje pojedini prihod
odnosno pojedina imovina nezavisno od toga ko je te prihode ostvario i ko tu
imovinu posjeduje, kao i nezavisno od toga da li osim tih prihoda i te imovine
poreski obveznik ostvaruje druge prihode, ima drugu imovinu

Katastarski i tarifni porezi podjela na osnovu nacina razreza i

naplate poreza. Katastarski porezi su oni koji se naplacuju po katastru,
tj. prema unaprijed utvrdjenim, stalnim cinjenicama koje su upisane u
poreske registre. Ovaj se oblik primenjuje uglavnom kod oporezivanja
imovine i nekih prihoda od imove. Tarifni porezi su oni koji se utvrdjuju
prema pojedinim slucajnim unaprijed nepredvidjenim cinjenicama i radnjama
i naplacuju po poreskoj tarifi. Poreska tarifa se najcesce upotrebljava kod
posrednih poreza

Pretpostavljeni i fakticki porezi podjela s obzriom na cin

utvrdjivanja poreske obaveze. Kod pretpostavljenih poreza poreska
obaveza se utvrdjuje na osnovu odredjene prezumpcije da je poreski
obveznik ostvario, odnosno da je mogao otvariti prihod odredjene visine.
Poreska obaveze kod ovih poreza se utvrdjuje prije nego je nastupila
cinjenica, odnosno prije nego je ostvaren prihod koji se oporezuje. Takav je
slucaj kad se prihodi od poljoprivredne djelatnosti oporezuju prema
katastarskom prihodu. Kod faktickih poreza poreska obaveza se utvrdjuje
na osnovu podataka o stvarno ostvarenim prihodima. Ovo je inace slucaj sa
najvecim brojem poreskih oblika

Porezi po vrijednosti i specificki porezi razliku se s obzriom na

vrstu poreske osnovice. Porezi po vrijednosti su oni kod kojih se
oporezivanje vrsi na osnovu stvarne ili procijenjene vrijednosti poreskog
objekta. Kod specificnih poreza poreska obaveza se uvrdjuje na osnovu
njenih mjernih jedinica. Tako za osnovicu moze biti uzeta jedinica tezine,
jedinica duzine, zapremine itd

Redovni i vanredni porezi Redovni porezi su oni porezi koji se

razrezuju i naplacuju redovno i stalno iz godine u godinu i sluze za pokrice
redovnih javnih rashoda. Vanredni porezi su takvi poreski oblici koji se
razrezuju i naplacuju samo u izuzetnim prilikama i sluze za pokrice vanrednih
javnih rashoda

Reparticioni i kvotni porezi podjela je napravljena prema nacinu

raspodjele poreskog tereta. Reparticioni porezi su oni porezi kod kojih
je poznat ukupan iznos koji se zeli ostvariti i koji treba da bude rasporedjen
na odgovarajuci broj poreskih obveznika, tako da se unaprijed ne zna visina
obaveze svakog pojedinog poreskog obveznika . Kod kvotnih poreza
poznata je samo kvota tj. poreski iznos koji ima da plati poreski obveznik, a
nije poznata ukupna suma koja sa tim poreskim oblikom treba da prikupi.
Kod kvotnih poreza ogranicena je mogucnost neravnomjerne raspodjele
poreskog tereta, kao i brojne nepravilnosti subjektivne prirode, mada se
putem reparticionih poreza na sigurniji nacin obezbedjuju potrebna sredstava
za finansiranje javnih rashoda.

Centralni i lokalni porezi podjela izvrsena s obzriom na to ko

ustanovljava i uvodi poreze kao i kojoj politicko teritorijalnoj jedinici
pripadaju prihodi od tih poreza. Najcesci je slucaj da centralni organi
imaju najvise ovlascenja za ustanovljavanje i uvodjenje poreza, a isto tako da
njima pripadaju i najizdasniji prihodi. Razlikujemo poreze sirih i uzih politicko-
teritorijalnih jedinica.

Porezi u naturi i porezi u novcu osnov se nalazi u obliku sredstava

u kome se naplacuje porez. U savremenim drzavama ovi porezi se gotovo
ne javljaju. Danas bi se mogli pojaviti samo u izuzetnim prilikama, kao sto su
ratne prilike, kada dolazi do bitnih poremecaja u ekonomskim odnosima ( kod
nas u naturalnom obliku se naplacuje mjesni samodoprinos )

Fundirani i nefundirani porezi za kriterijum se uzimaju kvalitativne

razlike prihoda, odnosno dohotka koji se oporezuje. U fundirane
poreze ranije su bili uvrsteni poreski oblici kojima su oporezovani oni prihodi
koji su se ostvarivali od imovinskih objekata ( npr od zemljista, zgrade,
masina i druge opreme ). Kasnije su ti poreski oblici prosireni i na sve druge
prihode koji su imali sigurnu, trajnu, stalnu osnovu, a ostvareni su bez rada
poreskog obveznika. U nefundirane poreze spadaju oni poreski oblici
kojima se oporezuju prihodi ostvareni licnim radom, nezavisno od toga da li
su ti prihodi ostvareni iz radnog odnosa ili pak obavljanjem odredjene
djelatnosti.

Osnovni i dopunski porezi kriterijum za podjelu poreza je mjesto i

uloga pojedinih poreza u poreskom sistemu. Sredisnje mjesto u
poreskim sistemima savremenih drzava zauzimaju porez na dohodak fizickih
i pravnih lica i opsti porez na promet. Porezi koji su ne tako davno bili
dominantni, danas du djelimicno ili u cjelosti izgubili na svom znacaju ( npr
carine u poreskim sistemima evropskih zemlja sve do sredine XX vijeka su
imale istaknute mjesto, danas simbolicni karakter ). Dopuniskim porezima
se moze nazvati najveci broj poreza u poreskim sistemima. Tu spadaju svi oni
poreski oblici koji nemaju neko znacajnije mjesto u ukupnim prihodima
drzave. Svaki od njih, nezavisno od njihovog ucesca u ukupnim prihodima
ubranih oporezivanjem, sastavni je dio odredjenog poreskog sistema i
doprinosi ostvarivanju onih ciljeva koji se od tog sistema ocekuju. Uz
dopunski karakter tih malih poreza, njima su uz finansijsku ulogu povjereni i
neki drugi zadaci pa npr naplatom poreze na promet nepokretnosti kontrolise
se ispunjenje obaveze placanja poreza na dohodak.

Klasifikacija poreza OECD se smatra najpotpunijom klasifikacijom

raznovrsnih poreskih oblika koji se srecu u savremenim trzisnim
ekonomijama. U nju su ukljuceni i doprinosi za obavezno socijalno
osiguranje, koji se placaju fondovima socijalno osiguranja. OECD
( Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj ) predstavlja organizaciju koja
obuhvata 28 razvijenih trzisnih ekonomija, ciji je zadatak da pospjesuje takvu
ekonomsku politiku ciji je cilj da se postignu najvisi stabilni rast i zaposlenost
kao i rastuci standard zivota u zemljama clanicama, uz odrzavanje finansijske
stabilnosti, kako bi se na taj nacin doprinijelo razvoju privrede. Svi porezi
prema klasifikaciji OECD, svrstani su u 6 grupa: 1) porezi na dohodak 2)
doprinosni za socijalno osigranje 3) porezi na platni spisak i radnu
snagu 4) porezi na imovinu 5) porezi na dobra i usluge 6) ostali
porezi. Sve navedene grupe su podijeljene na odredjene podgrupe i
posebno numericke oznacene ( npr grupa poreza na dohodak ima numericki
broj 1000 i u okviru te grupe svrstani su sledeci poreski oblici: porez na
dohodak, porez na dobit i kapitalne dobitke pojedinca, porez na dohodak i
dobit itd )

Takse
U finansijskoj teoriji pod pojmom takse podrazumijevaju se oni javni prihodi, koji za razliku od
drugih dazbinskih prihoda, predstavljaju novcani ekvivalent za usluge koje drzavni organi i
druga javna tijela cine fizickim i pravnim licima.

Razlike izmedju taksi i poreza:

Kod poreza ne postoji direktna protivnaknada, kod taksa dolazi do izrazaja licni krakter
javnih usluga, koje je moguce procijeniti
Porez predstavlja obavezno davanje, koje drzava ubira silom svoje vlasti, dok kod takse
prilikom placanja lice slobodno odlucuje da li ce koristiti usluge, od cega zavisi da li ce
doci u poziciju da postane takseni obveznik.
Za razliku od poreza, takes imaju mnogo manju mogucnost prilagodjavanja privrednim
kretanjima zbog njhove neelasticnosti i neizdasnosti, a i finansijski efekat taksi daleko je
ograniceniji nego kod poreza.

Slicnosti izmedju taksi i poreza:

Kao i porezi, takse predstavljaju novcana davanja radi pokrica javnih rashoda.
Kao i porezi, takse se uvode na osnovu fiskalnog suvereniteta drzave i njihov obracun se
po pravilu vrsi na osnovu istih zajednickih postupaka kao i kod poreza.

Takse kao oblik prikupljanja drzavnih prihoda bile su poznate i u robovlasnickim drzavama
( Rimu, Atini itd.). Tako su se naplacivale sudske takse, takse za pristup na mjestu u hramovima
gdje se prinosila zrtva bogovima, taksa za upotrebu vode u privredne svrhe, pristanisne takse itd.
Nagli razvoj takse dozivljavaju u srednjem vijeku, kada uz domenske prihode postaju glavni
izvor drzavnih prihoda. Naplaceni iznos takse bio je, po pravilu, prihod onog drzavnog
sluzbenika koji je izvrsio trazenu uslugu. Otuda i naziv cinovnicke ili sluzbenicke takse. Kao
narocito pogodni objekti taksnog opterecenja bili su koriscenje regalskih prava. Pod regalima se
podrazumijevalo iskljucivo pravo eksploatacije u korist drzave odredjenih privrednih
djelatnosti. Kao pogodni objekti regalskog iskoriscavanja pokazali su se : sume i rijeke.

U srednjem vijeku za svako angazovanje drzavnih organa, kao i za svaku upotrebu drzavne
imovine ( drum, most, rijeke, pristanista, voda itd.) imala se platiti taksa. Postepenim ukidanjem
cinovnickih taksi i njihovom zamjenom taksama koje pripadaju ne pojedincima vec drzavnom
budzetu stvoreni su uslovi za raznoj nekorumpirane drzavne uprave i sudstva koji su mogli
nepristrasno i jeftinije da obavljaju poslove iz svoje nadleznosti.

U finansijskoj teoriji od posebnog znacaja je odnos takse i cijene. Taksa treba da bude odredjena
tako da predstavlja ekvivalentnu naknadu za uslugu koju organ cini korisniku. Da bi se to
postiglo potrebno je utvrditi tacnu cijenu kostanja usluge na snovu stvarnih elemenata cijene. U
praksi mozemo cesto sresti da se neke cijene za usluge odredjenim organizacijama nazivaju
taksama. Takve su naknade koje od gradjana i privrednih organizacija naplacuju komunalna
preduzeca ( za vodu, smece i sl.).
Takse mozemo podijeliti prema razlicitim kriterijumima. Najcesci je prema organu koji vrsi
uslugu za koje se placa taksa i prema predmetu za koji se taksa placa.

Prema organu koji vri uslugu za koje se taksa placa:

Administrativne takse placaju se za rad organa drzavne uprave i organizacija na koje je

prenijeto ovlascenje da rjesavaju u upravnim stvarima po zahtjevima fizickih i pravnih
lica.
Sudske takse placaju se kod sudova

Podjela prema teritoriji na kojoj rade organi koji naplacuju taksu

Takse koje naplacuju drzavni organi u zemlji

Takse koje naplacuju drzavni organi u inostranstvu

Podjela prema organima koji propisuju obavezu

Takse centralnih organa ( savezne takse)

Takse koje propisuju uze politicko-teritorijalne jedinice (republicke, opstinske takse)

Podjela prema predmetu za koji se takse placaju

Prave administrativne ( takse za podneske, rjesenja, uvjerenja, prepise i sl.)

Takse za zastitu patenata, uzoraka, modela i zigova
Katastarske i druge takse koje se naplacuju prilikom registracija
Carinske takse
Konzularne takse

Takse se razlikuju i prema nacinu placanja

Takse koje se placaju u gotovom novcu

Takse koje se placaju u taksenim markama odnosno uptrebom taksenih vrijednosti.

Vrsta taksi i njihova visina utvrdjuje se taksenom tarifom koja je sastavni dio zakona o taksama.

Oslobodjenja od taksa: licna i predmetna

Licna se najcesce ustanovljavaju za lica slabog imovinskog stanja, da bi se omogucilo

ostvarivanje odredjenih prava u postupcima pred organima uprave. Uvode se i za
socijalne, humanitarne i drustveno-politicke organizacije
Predmetna se pretezno odnose na one vrste usluga drzavnih organa koje imaju za cilj
ostvarivanje odredjenih prava iz blasti radnih odnosa, socijalnih prava i sl.
Spisi i radnje koje se vode po sluzbenoj duznosti oslobodjeni su placanja taksa.
DOPRINOSI

U Engleskoj doprinosi su se najprije uvodili u cilju prikupljanja finansijskih sredstava iz kojih je

trebalo finansirati izgradnju i odrzavanje morskih brana i nasipa, izgradnju i odrzavanje vodenih
kanala, puteva mostova i slicnih objekata. U Engleskoj se i danas koriste doprinosi za
finansiranje odredjenih potreba lokalnih politicko-teritorijalnih zajednica pod nazivom
Betterment Charges.

U SAD mozemo sresti institute doprinosa pod nazivom Special Assessment putem kojih se
finansiraju objekti komunalne infrastructure.

U Francuskoj se institute doprinosa pojavio u vrijeme francuske revolucije pod nazivom

contribution. U Njemackoj se doprinosi pod nazivom Beitrag javljaju tek u XIX vijeku, kao
oblik prihoda koji je koriscen za finansiranje izgradnje vodenih kanala, brana, puteva, ulica i sl.

Izraz doprinos zamijenjen je izrazom parafiskaliteti (javni prihod ciji je cilj da finansira jednu
odredjenu najmenu), da bi se naglim razvojem industrijalizacije tokom XIX vijeka, institute
pojavio u novoj ulozi a prije svega u funkciji obebjedjivanja socijalne sigurnosti gradjana.
Socijalna sigurnost predstavlja sirok pojam koji oznacava zastitu koju drustvo pruza svojim
clanovima a koja se odnosi na :

Ekonomske i socijalne poremecaje do kojih bi doslo usled prestanka priticanja ili

znacajnijeg smanjenja zarada, koji su izazvani bolescu, materinstvom, povredom na
poslu, nezaposlenoscu, staroscu i smrcu.
Pruzanje medicinske zastite
Obezbjedjivanje subvencija za porodice sa djecom

Iako je navedene oblike socijalne sigurnosti moguce finansirati putem budzetskih transfera, jedan
broj zemalja to obezbjedjuje putem obaveznog osiguranja: ustanovljavanjem obaveze placanja
doprinosa od strane zaposlenih i poslodavaca i formiranjem autonomnih fondova socijalnog
osigruanja, kojima se zakonom povjerava vrsenje javne funkcije u ovoj oblasti. Dakle, doprinosi
za finansiranje socijalne sigurnosti su strogo namjenski ( ne ulaze u budzet) i placaju se po
proporcionalnim stopama, sto ih razlikuje od poreza.

Poslije Ustava iz 1963. donosenjem Osnovnog zakona o finansiranju drustveno-politickih

zajednica i Osnovnog zakona o doprinosima i porezima gradjana, doprinosi postaju jedan od
osnovnih oblika drustvenih prihoda, koji se koriste kako za finansiranje rashoda budzeta
drustveno-politickih zajednica, tako i za alimentiranje drustvenih fondova.

Ustavna reforma iz 1974 unijela je krupne promjene na sektoru finansiranja javnih potreba. U
prvom redu, doslo je do odvajanja opste od zajednicke potrosnje - opste potrebe predstavljaju
onaj krug javnih potreba koje se finansiraju iz budzeta, a zajednicke potrebe su one koje se
zadovoljavaju u okviru i preko samoupravnih interesnih zajednica, kao asocijacija preko kojih
treba da se ostvaruje prirodna i neposredna veza interesa radnih ljudi u materijalnoj proizvodnji
sa radnim ljudima u drustvenim djelatnostima, bez posredstva drzave i njenih organa. Radi
zadovoljavanja svojih potreba i interesa u samoupravnim interesnim zajednicama, radni ljudi
placali su doprinose ovim zajednicama iz svojih licnih dohodaka i iz dohodaka organizacija
udruzenog rada.

Raspadom SFRJ i stvaranjem SRJ doslo je do reforme citavog poreskog sistema, kao i nacina
finansiranja javnih rashoda. Tom reformom sve javne potrebe se finansiraju preko budzeta,
izuzeb oblasti socijalne sigurnosti, za koje su formirane posebni republicki fondovi ( fond
penzijsko-invalidskog osiguranja, fond zdrastvenog osiguranja, fond osiguranja za slucaj
nezaposlenosti) cija se uloga sastoji u obavezi finansiranja penzijskog-invalidskog osiguranja,
zdrastvene zastite i osiguranja za slucaj nezaposlenosti. Za ostvarivanje tave uloge fondovima su
zakonom ustanovljeni posebni doprinosi koje placaju zaposleni, poslodavci i preduzetnici, a kod
penzijsko invalidskog osiguranja i zemljoradnici.

PARAFISKALIETI ILI PARAFISKALNI PRIHODI

U pogledu definisanja ovog pojma javila su se razlicita misljenja. Jedni smatraju da su

parafiskaliteti fenomen ekonomske i socijalne prirode, a porez politicke prirode dok drugi
smatraju da ne postoji bitna razlika izmedju poreza i parafiskaliteta. Interesanta je teorija
francuskog teoreticara Diverze-a, koji smatra da parafiskalitet jos uvijek nema svoju definitivno
iskristalisanu formu, vec se nalazi na sredini izmedju administrativnih taksa i poreza.

U cilju lakseg shvatanja ovog oblika javnih prihoda, najbolje je izvodjiti njihove osnovne
karakteristike :

1. Parafiskalitete placaju samo clanovi drustvene grupacije, koji su povezani zajednickim

ekonomskim i socijalnim interesima
2. Parafiskalni prihodi sluze za pokrice rashoda koji stoje izvan budzeta
3. Parafiskaliteti nose karakter destiniranih prihoda, sto znaci da su iskljucivo namijenjeni
finansiranju tacno odredjenih zadataka bilo ekonomskog ili socijalnog karaktera.
4. Parafiskalni prihodi ne potpadaju pod direktno regulisanje fiskalnog organa drzave.

Najizrazitiji oblik parafiskalnih prihoda u nasem finansijskom sistemu je mjesni samodoprinos.

Mjesni samodoprinos je svojevrstan i na odredjen nacin originalan oblik prihoda lokalnih
kolektiviteta. On je na relativno efikasan nacin rjesavao brojne probleme finansiranja raznih
potreba u mjesnim zjaednicama (izgradnja: seoskih puteva, vodovoda, ambulanti, skola itd). Po
svojim obiljezjima mjesni samodoprinos se razlikuje od tradicionlnih dazbinskih oblika.

1. Jedan od opstih karakteristika tradicionalnih dazbinskih oblika je da se oni uvode

autoritetom vlasti, bez obzira na izrazenu volju obveznika. Medjutim, kad se radi o
 mjesnom samodoprinosu, ova opsta karakteristika dazbina ne postoji, jer je potrebna
prethodno izrazena volja buducih obveznika.
2. Mjesni samodoprinos je strogo namjenskog karaktera jer se uvodi radi finansiranja
konkretno odredjene ptrebe od interesa za gradjane koji su se obavezali da ga placaju,
dok prihodi od poreza i drugih dazbina sluze za podmirenje ukupnih potreba drustvene
zajednice.
3. Porezi i druge dazbine se uvode za cijelu teritoriju drustveno-politicke zajednice, a
mjesni doprinos za podrucja koje predstavljaju dio opstine.
4. Dazbine se zavode na neodredjeno vrijeme, dok je obaveza mjesnog samodoprinosa
vremenski ogranicena ( najcesce godinu dana).
5. Prihodi od dazbina su prihodi drustveno-politicke zajednice i unose se u njen budzet, dok
prihodi od mjesnog samodoprinosa se ne unose u budzet drustveno-politicke zajednice
vec idu na pseban racun mjesne zajednice.
6. Visinu obaveza kod mjesnog samodoprinosa odredjuju sami gradjani, dok visinu dazbina
jednostrano odredjuje nosilac fiskalne vlasti ( drustveno-politicka zajednica)
7. Dazbine se placaju u novcu, a mjesni samodoprinos u novcu, materijalu, radnoj snazi,
davanju prevoznickih usluga.

Od momenta kada je na odredjenoj teritoriji uveden, mjesni samodoprinos pstaje obavezan za

sve gradjane koji zive na toj teritoriji bez obzira da li su se izrazili za ili protiv njega. U
dosadasnjoj jugoslovenskoj praksi on je uvodjen putem referenduma, a sam izuzetno je mogao
biti uvodjen i na zboru biraca. O njemu se mogu izjasniti samo punoljetni gradjani koji su
potencijalni obveznici mjesnog samodoprinosa.

Odluka uvodjenju mjesnog samodoprinosa mora da sadrzi: podrucje za koje se uvodi mjesni
samodoprinos, namjenu mjesng samodoprinosa, oblik mjesnog samodoprinosa (u novcu, naturi),
ukupan iznos mjesnog samodoprinosa, nacin i rokove izvrsavanja obaveza po osnovi mjesnog
samdoprinosa.

EMISIJA NOVCA KAO IZVOR JAVNIH PRIHODA

Kao jedan od izvora javnih prihoda moze da se pojavi i primarna emisija novca. Finansiranje
drzavnih rashoda na ovaj nacin najcesce se javlja za vrijeme rata odnosno godina koje prethode
ratu, u toku rata i poslije rata kada treba sto brze obnoviti razrusenu zemlju i obnoiti poljuljane
drzavne funkcije. Eonomske teskoce veceg inteziteta takodje mogu dovesti do toga da drzava
pokusa naci izlaz iz finansijskih teskoca unosenjem nove emisije novca u budzet. Emisija novca
kao izvor javnih prihoda moze se primijeniti samo u izuzetnim prilikama i trebalo bi da se koristi
samo za ograniceno vrijeme. Ona se moze primjenjivati samo onda kada ne postoje povoljni
uslovi da se poveca poresko opterecenje fizickih i pravnih lica odnosno kada se ne moze
obezbijediti novi javni zajam.

PORESKI SISTEM
Pod pojmom poreski sistem pdrazumijevamo skup svi poreskih oblika u jednoj zemlji, kao i skup
pravnih normi kojima je regulisana poreska materija. Analiza poreskih sistema pokazuje nam da
nema dvije zemlje u kojima se oporezivanje obavlja primjenom istih poreskih oblika. Na poreski
sistem utice istorijski razvoj, privredna struktura, velicina zemlje, broj stanovnika, drustveno-
ekonomski odnosi, pripadnost pojedinim integracionim zajednicama i dr. Poreski sistemi
savremenih drzava sastavljeni su od manjeg ili veceg broja najraznovrsnijih poreskih oblika, koji
zajedno predstavljaju jednu vise ili manje racionalnu i sredjenu cjelinu, jedan poreski sistem kao
normalna posljedica istorisjkog isustva da se raliciti ekonomski, socijalni, politicki i drugi ciljevi
putem poreza ne mogu ostvariti samo putem jednog poreskog oblika. Poreski sistem sastavljen
od vise poreskih oblika nazivamo poreski pluralizam. Nasuprot njemu je poreski monizam tj
poreski sistem sastavljen od samo jednog poreskog oblika.

Protiv poreskog monizma, cije bi organizovanje bilo pravicnije, jednostavnije i ekonomicnije,

istice se niz prigovora :

1. Jedan jedini porez ne bi mogao da bude izdasan, ili bi mrao da ima veoma visoke poreske
stope, zbog cega bi nepovoljno djelovao na poreske obveznike.
2. Zbog visine poreskih stopa, jedan jedini porez bi uticao na pojavu izbjegavanja poreza,
koja je daleo manja kada imamo vise poreskih stopa.
3. Poreski monizam bi morao biti veoma skup, jer bi oporezivanje putem jednog jedinog
proeza zahtijevalo utvrdjivanje niza cinjenica, zasto treba angazovati veliki
administrativni aparat.

Pri uporedjivanju pojedinih poreskih sistema, pri iucavanju njihove prednosti i nedostataka, pri
utvrdjivanju visine poreskog opterecenja pojedinih kategorija poreskih obveznika, pri analizi i
kritickoj ocjeni ucinka oporezivanja, moraju se uzeti u obzir svi porezi u poreskim sistemima
koje uporedjujemo. Slobodno kretanje kapitala, robe i usluga, bolje iskoriscavanje komparativnih
prednosti pojedinih zemalja clanica odredjenih integrisanih zajednica, unapredjenje i
uskladjivanje privrednog razvoja i dr. postize se mjerama poreske politike.

FISKALNA POLITIKA

Izraz fiskalna politika potice od naziva Fiscal Policy sto u prostom prevodu znaci: politika
javnih prihoda. Inace termin fiskalni ima uze i sire znacenje. U kontinentalnom dijelu Evrope ta
rijec se najcesce upotrebljava u uzem smislu i znaci poreski, pa pojam fiskalna politika
obuhvata samo politiku javnih prihoda (poreza). U americkoj i anglosaksonskoj literature rijec
fiscal se upotrebljava u sirem znacenju, pa pojam fiskalna politika obuhata i javne prihode i
javne rashode. U nasoj finansijskoj literature pojam fiskalna politika se koristi u sirem smislu.
Fiskalnu politiku mozemo definisati kao smisljeno koriscenje instrumenata fiskalnog sistema,
odnosno instrumenata javnih prihoda i rashoda u cilju ostvarivanja ciljeva ekonomske politike.

Razlika sa fiskalnim sistemom: Pod fiskalnim sistemom podrazumijevamo sve vrste poreza,
taksa, doprinosa i drugih oblika obaveznih davanja, s jedne strane, kao i sve oblike drustvenih
rashoda i propisa kojima se oni odredjuju, s druge strane. Efekti fiskalng sistema ostvaruju se
automatski, dok efekti fiskalne politike predstavljaju diskrecionu odluku. Fiskalna politika je
vise orjentisana na kratkorocne, a fiskalni sistem na dugorocne ciljeve.

Za formiranje fiskalne politike od narocitog znacaja je bilo Kejnsovo ucenje. Za osnovu svojih
teoretskih razmatranja Kejns uzima problem usaglasavanja 3 osnovne agregratne velicine :
ponudu, efektivnu traznju i punu zaposlenost. Osnovni faktor drustvene reprodukcije je ukupna
traznja. Ukupna traznja, po Kejnsu, predstavljena je dvijema komponentama : potrosnjom i
investicijama. Kejns navodi vise faktora koji uticu na sklonost ka potrosnji: zelja za
obezbjedjivanjem likvidnosti, stvaranje rezervi za nepredvidjene slucajeve, za starost, za
podizanje i skolovanje, djece itd. Kejns posvjecuje znacajnu paznju i stednji, koju definise kao
razliku izmedju dohotka i efektivne potrosnje. Bitan uslov ravnoteze u procesu reprodukcije jeste
da se cjelokupni iznos stednje utrosi na investicije. Taj dnos stednje i investicija u Kejnsovoj
doktrini predstavlja znacajan faktor, od koga u najvecoj mjeri zavisi visina dohotka, zaposlenost,
deflatorne pojavle itd. Da bi se podstakla privatna inicijativa i povecala globalna traznja, Kejns
se zalaze za aktivno angazovanje drzave u stvaranju dodatne investicione i potrosne traznje, za
politiku javnih radova i za razne druge oblike javnih rashoda koji doprinose povecanju globalne
traznje. On je takodje i pristalica progresivnog oporezivanja, kojima, po njegovm misljenju, treba
ici na jace zahvatanje onog dijela dohotka koji je namijenjen stednji, a na slabije zahvatanje
dohotka namijenjenog potrosnji. U periodima depresije, prema Kejnsu, drzava treba da
intervenise mjerama koje djeluju u pravcu ozivljavanja privrede, i to bilo zmanjenjem poreza ili
povecanjem rashoda ili kombinacijom i jednih i drugih mjera (tzv. mjere ekspanzivne fiskalne
politike). I obrnuto, u slovima izrazene inflacije, drzava treba da pribjegava mjerama tzv.
kontrakcione fiskalne politike, koje se sastoje u smanjenju rashoda i povecanju poreza.
Medjutim, ono sto je od posebnog znacaja u Kejnsvoj doktrini i sto je imalo snaznog uticaja na
ekonomsku misa jeste da finansije gube karakter neutralne aktivnosti na tokove drustvene
reprodukcije i postaju vazan faktor u rjesavanju ekonomsko-politickih i socijalno politickih
problema drustva.

CILJEVI FISKALNE POLITIKE

Osim onih koje mozemo definisati kao prikupljanje sredstava za finansiranje javnih rashoda,
instrumenti fiskalne politike (fiskalni instrumenti) koriste se za: racionalnu raspodjelu faktora
proizvodnje, ravnomjerniji regionalni razvoj, ostvarenje pune zaposlenosti, odrzavanje
stabilnosti cijena, ujednacavanje uslova privredjivanja, postizanje ravnoteze u spoljnotrgovinskoj
razmjeni, povecanje stope ekonomskog rasta, ravnomjerniju raspodjelu dohotka i imovine,
optimalno zadovoljenje drustvenih potreba, poboljsanje uslova zivota i rada gradjana itd. Svi ti
nefiskalni ciljevi koji se ostvaruju ili mogu ostvarivati instrumentima fiskalne politike mogu se
svrstati u 3 osnovne grupe ciljeva:

Alokacijski ciljevi pod njima podrazumijevamo takvu finansijsku aktivnost drzave

kojom se zeli osigurati najbolja raspodjela i koriscenje faktora proizvodnje.
 Redistribucioni ciljevi po njima se podrazumijeva korigovanje raspodjele, kako
dohotka tako i imovine do koje je doslo djelovanjem trzisnog mehanizma. Kriterijumi
preraspodjele dohotka i imovine su politicke prirode koji se s vremenom mijenjaju i koji
zavise od politickog uredjenja, od politickih odnosa u zemlji kao i niza drugih elemenata
od kojih zavsi stav vecine, pojedinih interesnih grupa i vladajucih krugova o tome da li je
potrebno i u kojoj mjeri korigovati raspodjelu dohotka i izvrsiti preraspodjelu imovine.
Stabilizacioni ciljevi ovdje spadaju oni ciljevi koji su usmjereni na obezbjedjenje i
ocuvanje 1. Pune zaposlenosti, odnosno smanjenje stope nezaposlenosti i 2. Postojeceg
nivoa cijena. Isto tako, fiskalnim instrumentima moze se djelovati tako da se davanjem
raznih pogodnosti (premija, subvencija i drugih povlastica) podstice aktivnost privatnog
sektora na zaposljavanje veceg broja lica u tom sektoru.

Svi navedeni ciljevi fiskalne politike mogu se ostvarivati primjenom instrumenata prikupljanja
javnih prihoda (dazbina) i instrumenata javnih rashoda, odnosno i jednim i drugim mjerama.

MJERE FISKALNE POLITIKE

Pretpostavka za uspjesno vodjenje fiskalne politike je relativno visoko ucesec javnog sektora u
drustvenom proizvodu odnosno nacionalnom dohotku, jer samo znacajnim promjenama u visini
javnih rashoda moze se bitnije uticati na povecavanje ukupne potraznje, odnosno na njeno
smanjenje. Politika drzave kojom se mjerama fiskalne politike kod visine javnih prihoda i javnih
rashoda utice na smanjenje, odnosno povecanje ukupne potraznje i tako doprinosi uspostavljanju
narusene ravnoteze, odnosno ocuvanju te ravnoteze, naziva se anticiklicnom fiskalnom
politikom.

Mjere fiskalne politike kojim se ostvaruju promjene u visini javnih prihoda i rashoda sprovode se
primjenom:

Automatskog stabilizatora tu se podrazumijeva se oni javni prihodi i rashodi, koji

automatski, bez neposrednog uticaja drzave reaguju na promjene u ekonomskoj sferi i
time ublazavaju ucinke promjena ukupne ponude i traznje. Najznacajnije mjesto medju
automatskim stabilizatorima pripada porezu na dohodak, pri cijoj se primjeni
upotrebljavaju progresivne stope. Neophodno je naglasiti da se o stabilizacionim
ucincima automatskih stabilizatora moze govoriti samo kada se visak javnih prihoda do
kojeg je doslo u vrijeme privrednog poleta tezaurise ( ne stavi u potrosnju), odnosno ako
se manjak prihoda do kojeg dolazi u vrijeme depresije u privredi namiri sredstvima zajma
(deficitarno finansiranje). Kod javnih rashoda ulogu automatksog stabilizatora imaju
razna socijalna davanja, u prvom redu naknada nezaposlenima. U vrijeme recesije drzava
isplacuje iz budzeta i raznih fondova vece iznose na ime socijalne pomoci, sto pozitivno
utice na potrzanju, a u vrijeme prosperiteta dolazi do smanjenja socijalnih davanja,
odnosn do viskova na tom sektoru javnih rashoda, sto utice na ogranicenje potraznje, a
time i na stabilizaciju u privredi.
 Formule elasticnosti tu se podrazumijevaju one mjere koje su usmjerene na
onemogucavanje odnosno uklanjanje posljedica poremecaja u privredi. Formula
elasticnosti obezbjedjuje da se sto vise skrati vremensko rastojanje izmedju nastupanja
pojave i djelovanja na nju, da se vremenski ubrza akcija usmjerena na preduzimanje
mjera kojima se zeli uticati na smanjenje odnosno uklanjanje uzoraka i posljedica
nepovljnih kretanja u privredi. Prlikom utvrdjivanja formule elasticnosti moguca su dva
pristupa. Po prvom, ako dodje do promjena u privrednom zivotu koje se ocjenjuju
negativno, unaprijed je propisano koje ce mjere vlada primjenjivati u kojem intezitetu da
bi se postiglo smanjenje odnosno anuliranje tih negativnih kretanja. Po drugom, pri
manifestovanju nepovoljnih kretanja odredjenog inteziteta valda mora reagovati birajuci
mjere je smatra adekvatnim.
Diskrecione mjere fiskalne politike One mjere koje nadlezni drzavni organ prema
spostvenoj procjeni preduzimaju radi ostvarivanja ekonomske stabilizacije ad hoc, tj
preduzimanjem odredjenih mjera koje nijesu unaprijed utvrdjene. Vrste i vriejme
primjene diskrecionih mjera zavisi od vrste i velicine poremecaja u privredi na koje se
zeli djelovati primjenom tih mjera. Obicno su za preduzimanje diskrecionih mjera
fiskalne politike ovlasceni izrsni organi (vlada i nadlezni ministri). I onda kad su
diskrecione mjere fiskalne politike u nadleznosti izvrsnih organa vlada mora traziti
naknadno odobrenje od parlamenta za preduzete diskrecione mjere, ili mora obavijestiti
odnosno traziti odobrenje od nadleznog organa (odbora, komisije) predstavnickog tijela.

PORESKA TEHNIKA

Poreska tehnika obuhvata cijeli postupak oporezivanja : sve prave, administrativne i rganizacione
mjere koje treba primijeniti da bi se ostvarila svrha oporezivanja. Ona ima za cilj da doprinese
ostvarenju namjere zakondavca, odnosno da omoguci i osigura realiaciju one ideje koja se
oporezivanjem zeli i moze ostvariti. Poreska tehnika se ne zavrsava samo na tome da se izbjegnu
praznine u zakonu, da se otklone njasnoce i kontradiktorna rjesenja, vec isto tako poreska tehnika
treba da sprijeci sikaniranje poreskih obveznika, nametanje nepotrebnih radnji i povrede
dostojanstva poreskih obveznika.

Najvazniji zadatak poreske tehnike jeste utvrdjivanje poreske obaveze. Zato je potrebno sto
bolje i preciznije utvrditi :

Predmet oporezivanja, poresku osnovicu, poreskog obveznika, poreska oslobodjenja i

olaksice, poreske stope, rokove placanja poreza, zastitu prava poreskih obveznika,
prinudnu naplatu poreza, kontrolu naplate poreza itd.

Neodgovarajuca poreska tehnika moze dovesti do povecanja otpora placanju poreza, do

povecanja utaje, do neravnomjernosti u oporezivanju, do raskoraka izmedju ciljeva i ucinka
oporezivanja, do nezadovoljstva poreskih obveznika i time do odredjenih nezeljenih politickih
napetosti. Pogresan izbor poreskih oblika, neadekvatni modaliteti oporezivanja mogu
onemoguciti, odnosno znatno otezati ostvarivanje svrhe koja se primjenom pojedinih poreza kao
i poreskog sistema u cjelini zeli ostvariti.

SAVREMENI PORESKI SISTEMI

Savremeni poreski sistemi drzava medjusobno se razlikuju, zbog cega je davno izrecena tvrdnja
da ne postoje dva jednaka poreska sistema. Na poreski sistem jedne zemlje utice veliki broj
cinjenica : od politickog uredjenja, broja stanovnika, velicine teritorije, privredne strukture,
dohotk po glavi stanovnika i dr. do pripadnosti odredjenoj grupaciji drzava, istorijskog razvoja,
obraovnoh nivoa stanovnista. Za potrebe statistike i medjusobnog uporedjivanja, porezi su u
najvecem broju grupisani na:

- Poreze na dohodak, prihod i imovinu poreze na porast vrijednosti imovine i poreze na

promet imovine, - poreze na trosenje dohotka

Uz pomenute u savremenim poreskim sistemima javljaju se i sledeci poreski oblici:

1. Drustveni porezi u njemu je usvojeno nacelo striktnog razlikovanja pravne licnosti

drustva kapitala i pravne licnosti vlasnika kapitala. U prilog primjene poreza na dohodak
pravnih lica( drustveni porez) isticu se sledeci razlozi:
- Primjena drustvenog poreza omogucava oporezivanje ne samo dijela profita koji je
podijeljen vlasnicima kapitala nego i onog dijela koji ostaje za samofinansiranje drustva
kapitala
- Primjenom drustvenog poreza oporezuje se i profit drustva kapitala koji ne pripada
fizickim licima
- Dio profita koji je podijeljen stranim vlasnicima kapitala, a koji je ostavljen u
inostranstvu, bio bi izuzet od oporezivanja ako ne bi postojala obaveza placanja
drustvenog preza.
- Primjenom drustvenog poreza mogu se relativno brzo, lako i uspjesno ostvariti neki
ciljevi poreske politike, kao npr.modernizacija proizvodnje, podsticanje izvoza itd.
- Oporezivanjem drustvenim porezom ostvaruje se nacelo ravnomjernosti u placanju
proeza lica koji samostalno obavljaju privrednu djelatnost i lica koja su udruzila svoj
kapital.

Obveznik drustvenog poreza su tzv.drustva kapitala (akcionarska drustva, drustva sa

ogranicenom odgovornoscu, zadruga, pravna lica trgovackog i uopste gradjanskog prava). U
praksi se susrijecemo sa vise oblika poreza na dohodak pravnih lica. Razlikujemo: klasican
sistem sistem jedinstvenog oporezivanja (Danska, Belgija, VB, Spanija), sistem
djelimicnog zaracunavanja drustvenog poreza na dio profita koji se dijeli vlasnicima kapitala
uz primjenu podijeljenih poreskih stopa (Japan), sistem postupnog odbitka od osnovice
dijela profita podijeljenog vlasnicima kapitala (Norveska, Grcka)

2. Porez na imovinu predmet oporezivanja je imovina poreskog obveznika, i to ukupnost

imovine kao i pojedini djelovi te imovine (zgrade, zemljiste, masine itd.), nezavisno da li
 poreskom obvezniku donose prihod ili sluze njegovoj upotrebi. Obveznici poreza na
imovinu su fizicka i pravna lica. Vrijednost imovine utvrdjuje se procjenom ili se uzima
prometna vrijednost u trenutku nastanka poreske obaveze. Poreske stope poreza na
imovinu samo izuzetno prelaze visinu od 1%.
3. Porezi na nasledje i poklone U najvecem broju poreskih sistema naslijedjena ili na
poklon stecena imovina oporezuje se primjenom istih poreskih stopa. Kod oporezivanja
nasljedstvom kao i poklona imamo 3 sistema. Po jednom kao poreska osnovica sluz
vrijednost ostavniske mase, odnosno na poklon primljene imovine,nezavisno od toga ko
se javlja kao nasljednik, odnosno poklonoprimac. Prema drugom kao osnovica
oporezivanja kod poreza na nasljedje sluzi onaj dio nasledstva koji pripada nasljednicima,
a po treccem sistemu visina poreske obaveze zavisi od povecanja ukupnog dohotka
poreskih obveznika, dnosno nasljednika i poklonprimaoca (ako su npr.dva nasljednika
naslijedila isti iznos, veci porez ce platiti onaj naslednik koji je imao jacu ekonomsku
snagu prije oporezivanja). Visina poreskih stopa kod poreza na nasljedje i poklona zavisi
od stepena krvnog srodstva kao i od vrijednosti naslijedjene ili na poklon primljene
imovine. Bracni drug i djeca ostavioca, odnosno poklonodavca oporezuju se bilo
primjenom nizih poreskih stopa, bilo primjenom istih stopa na umanjene osnovice, ili se
izuzimaju od oporezivanja.
4. Porez na prihode od zgrada javlja se ili kao samostalan oblik ili zajedno sa porezom na
prihod od zemlje. Obveznik je vlasnik zgrade nezavisno od toga da li se zgrada
upotrebljava za stanovanje ili kao poslovni prostor. Visina poreske obaveze utvrdjuje se
na osnovu stvarnog prihoda koji je ostvaren od zgrade ili na osnovu predpostavljenog
prihoda, a u nekim sistemima i na osnovu nekih spoljnih obiljezja (broj vrata, prozora,
dimnjaka..)
5. Porez na zarade jos se naziva porez na prinos od licnog rada, porez iz radnog odnosa,
porez na plate...
6. Porez na povecanje (porast) dohotka i imovine osnovica poreza je porast bilo imovine
bilo dohotka. Pri oporezivanja povecanja imovine se moze uzeti porast vrijednosti
ukupne imovine, ili samo pjedinih djelova imovine, a kod oporezivanja povecanja
dohotka moze se kao osnovica uzeti razlika izmedju dohotka u prosloj godini i dohotka u
godini u kojoj se vrsi razrez poreza.
7. Porez na prihod od poljoprivrede oporezivanje prihoda od poljoprivrede na osnovu
katastarskog prihoda ima sljedece prednosti: stimulise poreskog obvenika da ostvaruje
prihod veci od prosjecnog i porez se placa i onda kada se zemljiste ne obradjuje odnsno
kada se od njega ne ostvaruje nikakav prihod. Medjutim ovakav oblik oporezivanja ne
odrazava stvarnu ekonosku snagu obveznika.
8. Porez na prihod od privrednih djelatnosti da bi se postupak oporezivanja pojednostavio
kod poreskih obveznika koji ostvaruju manje prihode oporezivanje se obavlja na osnovu
pausalne osnovice ili pausalnog iznosa poreza na prihod od privrednih djelatnosti. Kao
osnovica oporezivnaja moze se osim ostvarenog prihoda od te djelatnosti, uzeti i ulozeni
 kapital u privrednu djelatnost ili iznos isplacenih zarada koji je poreski obveznik isplatio
zaposlenim licima u svojoj radnji, preduzecu, ugostiteljskom objektu i sl.
9. Saobracajni porez primjenom ovih poreza najcesce se oporezuje : kupoprodaja
nepokretnosti, ugovori na snovu kojih se otvaruje imovinsko pravno n nepokretnim i
pokretnim stvarima, promet vrjednosnih papira, platni promet, kreditni promet,
osiguranje lica, imovine i dr. Saobracajni porez se moze placati kod svakog akta pravnog
prometa ili se placa samo jedanput.
10. Opsti i pojedinacni porezi na promet
11. Porezi na izdatke poreski oblik koji treba da podstice stednju i da sluzi kao pogodan
instrument antiinflacione politike drzave. Svoju primjenu nasao je u poreskom sistemu
Indije i Sri Lanke. Visina poreskog opterecenja zavisi od visine troskova poreskog
obveznika namijenjenih licnoj potrosnji. Od oporezivanja se izuzima odredjeni iznos za
svakog clana porodice odnosno domacinstva koga izdrzava poreski obveznik. Uticaj tog
poreza na stednju je veci sto su poreske stope vece. Zagovornici tog poreza isticu da je taj
poreski oblik posebno pogodan za zemlje u razvoju jer u njima podstice stednju.

PORESKI SISTEMI SOCIJALISTICKIH ZEMALJA

Sastoje se od tri podsistema : prihodi od drzavnog sektora, prihodi od zadruznog sektora i prihodi
od stanovnistva. Za podsistem prihoda iz drzavnog sektora privrede mozemo reci da je uz
odredjena odstupanja, bio jedinstven u svim socijalistickim zemljama. Najvazniji poreski oblici
kojima je ostvarivan najveci dio javnih prihoda drzavnih budzeta oporezivanjem drzavnog
sektora privrede bili su porezi na dobit preduzeca i porez na promet.

PORESKI SISTEMI ZEMALJA U RAZVOJU

Poreski sistemi zemalja u razvoju bitno se ne razlikuju od poreskih sistema razvijenih zemalja jer
su se poreski sistemi ovih zemalja razviljali pod uticajem sistema razvijenih zemalja. Zemlje u
razvoju raspolazu velikim prirodnim resursima i resursima radne snage. Veliki broj zemalja u
razvoju raspolaze malim brojem proizvoda koji se traze na svjetskom trzistu, sto cini te zemlje
izuzetno zavisnim od promjena cijena na tom trzistu. Zato u tim zemljama naglasena je uloga
carina, i to uvoznih i izvoznih. U sistemu prihoda zemalja u razvoju uz carine veoma vazno
mjesto zauzima porez na promet. Prof. Dr B. Jelcic navodi kako bi trebalo organizovati poreske
sisteme zemalja u razvoju.

1. U uslovima relativno skromnog fiskalnog kapaciteta ne smije se ograniciti broj poreskih

oblika na nekoliko, vec treba primijeniti veci broj poreza.
2. Glavno mjesto u poreskom sistemu treba da imaju carine.
3. Pojedinacni porezi na promet kojima ce se osigurati izdasni izvor prihoda drzave treba da
smanje potraznju za nekim prizvodima i da tako pozitivno uticu na spoljnotrgovinsku
razmjenu.
 4. Trebalo bi da se uvede univerzalni subjektni porez ciju bi visinu utvrdjivali lokalno
organi pod nadzorom centralnih organa.
5. Porez na dohodak treba primjenjivati na relativno mali broj lica.
6. Porez na dohodak preduzeca treba da podstice ulaganja u domacu privredu, da podstice
reinvestiranje.
7. Gradska zemljista treba prvenstveno oporezivati prema njegovom polozaju, a
poljoprivredno zemljiste zavisno od toga da li se radi o velikom ili malom posjedu.
8. Treba obratiti paznju na sto vecu jednostavnost postupka
9. Treba voditi racuna o tome da uvodjenje nekih poreskih oblika, ne dovede do rasipanja
snaga ionako nedovoljnog broja strucno obrazovnih finansijskih strucnjaka.
10. Poresko opterecenje treba utvrditi tako da porezi svojom visinom ne djeluju negativno na
privrednu aktivnost poreskih obveznika i da otpor placanju poreza ne poprima razmjere
koji mogu dovesti i do teskih politickih posljedica.

PORESKI SISTEM JUGOSLAVIJE DO 1941. GODINE

O poreskom sistemu Jugoslavije mozemo govoriti tek od 1929. godine jer su se do tada na
teritoriji Jugoslavije primenjivali razliciti poreski sistemi i to njih pet: 1) austrijski poreski
sistem 2) madjarski poreski sistem 3) turski poreski sistem 4) srpski poreski sistem 5)
crnogorski poreski sistem. Oporezivanje je bilo veoma komplikovano i primjena ovako velikog
broja poreskih sistema je otezavalo njegovu prakticnu primjenu. Sve do donosenja Zakona o
nepsorednim porezima koji se poceo primenjivati od 01.01.1929. godine u kojima je izvrsena
unifikacija poreskih propisa, oporezivanje u Jugoslaviji obavljalo se primjenom naslijedjenih
razlicitih poreskih sistema.

1) Austrijski poreski sistem primenjivao se na podrucju Slovenije i Dalmacije. Bio je

najmoderniji. Uz objektne poreze ( porez na zemljiste i tri poreza kji su za objekt imali
zgrade ) primenjivali su se i subjektni porezi ( opsta tecevina, posebna tecevina, porez na
rentu, porez na dohodak, platu, tantijeme ). U mnogim dalmatinskim gradovima placala
se posebna trosarina ( dozio conzumo ). Oporezivanje zemljista primenjivano je na sve
poljoprivredne povrsine koje su se obradjivale i koje su mogle biti obradjivane, i to na
osnovu katastarskog prihoda. Za pojedine poreze primenjivao se reparticijski nacin
utvrdjivanja poreske obaveze
2) Madjarski poreski sistem vazio je za podrucje uze Hrvatske, Slavonije, Medjumurja,
Banata, Backe i Baranje. Na ovim podrucjima oporezivanje je obavljeno primjenom
brojnih poreskih oblika ( porez na zemljiste, porez na zgrade, tecevina, rudarski proez,
porez na kamate, rentu, trosarina, carina ). U poreski sistem bio je uvrscen i porez na
imovinu koji se svestrano primenjivao. Trosarina se placala na iste one prizovode koji su
bili oporezivani u Sloveniji i Dalmaciji. Carinski propisi bili su isti. Carina se uglavnom
placala pri uvozu robe
 3) Turski poreski sistem s mnogim izmjenama koje je sprovela Austro-Ugarska
primenjivao se na podrucju BiH. Posredni porezi nosili su obiljezja poreskog sistema
Austro-Ugarske, dok su neposredni porezi bili izmenjivani i modernizovani porezi
turskog poreskog sistema. Oporezivanje je obavljeno primjenom sledecih poreza:
desetina ( na ime poreza odvajao se deseti dio prihoda zemlje ), porez na vrijednost
zemljista, porez na sumsko zemljiste, porez na kirji od zgrade, porez na vrijednost
zgrade, tecivarina, rudarski porez, porez na kucarenje, trosarine, carine. Placani su i
prirezi: prirez na sadjenje duvana, crkveno-skolski i vakufsko-mearifski prirez, drumski
prirez i opstedrzavni prirez. Primenjivan je reparticisjki nacin utvrdjivanja poreske
obaveze
4) Srpski poreski sistem primenivao se na teritoriji Srbije, na oslobodjenom podrucju
Makedonije i na jednom dijelu Crne Gore. Pri utvrdjivanju poreske obaveze primenjivao
se sistem reparticije. Zakon o neposrednim porezima iz 1884. godine primenjivao se, uz
brojne izmjene i dopune, sve do unifikacije poreskog sistema 1928. godine. Tim zakonom
subjekti porezi su najvecim dijelom zamijenjeni objektnim porezima na prihod.
Oporezivanje se obavljalo primjenom ovih poreskih oblika: porez na zemljiste, porez na
zgrade, porez na prihod od kapitala, porez na dobit u radnji, porez na licnost, trosarine,
carine i fiskalni monopol
5) Crnogorski poreski sistem najjednostavniji poreski sistem koji je naslijedila
Jugoslavija. Poreski obveznici su placali tzv. dacije ( oblik oporezivanja poljoprivrede ) u
unaprijed utvrdjenom iznosu, kao i ove poreze: porez na doprinos od licnog rada, na
prinos od kapitala, porez na trgovinu, porez na zanate, na pirnos od zgrade, carine i
monopol duvana. Pri oporezivanju prinosa od licnog rada primenjivane su progresivne
stope u rasponu od 1-5%

Donosenjem Zakona o nesporednim porezima ( 1928. godina s primjenom od 01.01.1929.

godine ) prestali su se primenjivati poreski oblici iz navedenih poreskih sistema. Ovim zakonom
uvedena je obaveza placanja sledecih poreza: porez na prihod od zemljista ( zemljarina ),
porez na prihod od zgrade ( kucarina ), porez na prihod od preduzeca, radnje i samostalnih
zanimanja ( tecevina ), porez na rente, na dobitak preduzeca, obveznih na javno polaganje
racuna ( drustveni porez ), porez na prihode od nesamostalnog rada i zanimanja
( sluzbenicki porez ), vojnica, porez na nezenje. Najveci dio prihoda u staroj Jugoslaviji ( do
1941. godine ) ubiran je primjenom raznih vrsta poreza na promet, trosarina i carine.

PORESKI SISTEM JUGOSLAVIJE OD 1945 DO DANAS

Poreski sistem Jugoslavije od 1945 prosao je kroz nekoliko faza razvoja. Kao dio privrednog
sistema pratio je brojne promjene do kojih se dolazilo na osnovu izmjena politickog uredjenja
zemlje, karatkera vlasti kao i drustveno-ekonomskih odnosa u procesu proizvodnje. Razvoj
fiskalnog federalizma Jugoslavije se moze gledati kroz tri najbitnije faze
Prva faza ( od 1945 do 1972 ) ovlascenje za ustanovljavanje javnih prihoda sve do ustavnih
amandmana iz 1971. godine pripadalo je federaciji, sto znaci da je jedino federacija svojim
zakonom mogla da ustanovljava izvore, vrste i oblike drustvenih prihoda, bez obzira kojoj
drustveno-politickoj zajednici pripadali. U periode do Ustava SFRJ iz 1963, federacija je ne
samo ustanovljavala nego i uvodila sve vrste drustvenih prihoda. Federacija je za mali broj
prihoda ovlascivala druge drustveno-politicke zajednice da ih mogu uvoditi, a federacija je
propisivala osnovice dazbina i visinu stope. Oslobodjenja i olaksice kod placanja dazbina
propisivala je federacije, mada su za neke prihode mogle i drustveno-politicke zajednice. Od
donosenja Ustava SFRJ iz 1963, federaciji i dalje pripada potpuni fiskalni suverenitet, tj. pravo
da ustanovljavala izvore i vrstu prihoda drustveno-poltiickih zajednica. Na osnovu tog ovlascenja
federacija je donija Osnovni zakon o doprinosima i porezima gradjana, Osnovni zakon o porezu
na promet, osnovne zakone o taksama i odgovarajuce izmjene Carinskom zakonu. Osnovnim
zakonom o finansiranju drustveno-politickih zajednica utvrdjeno je koje od ustavnoljenih
prihoda mogu kao svoje uvoditi pojedine drustveno-politicke zajednice. Fiskalna ovlascenja
republika i opstina po Ustavu iz 1963 i fiskalna ovlascenja pokrajina od 1968 ( donosenjem
ustavnih amandmana kada su izjednacene sa drugim drustveno-politickim organizacijama =
stekle su pravo na sopstene prihode ) sastojala su se u njihovom pravu da uvode svoje prihode
koji su ustanovljeni saveznim zakonom. Federacija je bila ovlascena na propisivanje gornje
granice stopa dazbina koje uvode republike, pokrajine i opstine

Druga faza ( od ustavnih amandmana iz 1971. do 1991. godine )

Ustavni amandmani iz 1971. izvrsili su krupne promjene u fiskalnim odnosima koji su postojali
izmedju federacije, s jedne strane, i socijalistickih republika i pokrajina s druge strane. Doslo je
do utvrdjivanja fiskalnog federalizma na bitno drugacijim osnovama. Regulisanje tih odnosa bilo
je zasnovano na znatno smanjenin funkcijama federacije, u prvom redu, u oblasti privrede, a isto
tako i u sferi finansiranja njenih ustavnih i zakonskih funkcija i zadatkaai to na taj nacin da se te
funkcije i zadaci alimentiraju dijelom iz sopstvenih prihoda federacije a dijelom iz doprinosa
republika i pokrajina koji one obezbedjuju iz svojih prihoda. Doprinos republika i pokrajina
budzetu federacija utvrdjivan je kao razlika izmedju sopstvenih prihoda federacije i ukupnih
sredstava potrebnih za podmirenje njenih rashoda. Kao sopstveni prihodi federacije ostali su
samo prihodi od carina, saveznih taksa i prihoda koji ostvaruju savezni organi i organizacije. Na
osnovu ustavnih amandmana, republike i pokrajine svojim zakonima su regulisali izvore i vrste
poreza, taksa i drugih dazbina, dok je federaciji pripadalo pravo da regulise oporezivanje robe i
usluga u prometu i carine. Ustav SFRJ iz 1974. godine opredijelio je sustinske institucionalne
promjene na osnovama koje predstavljaju snazan korak ka daljoj decentralizaciji odnosa u
finansijskoj oblasti. Izgradjivanje samoupravnog finansiranja zajednickih potreba izvrseno je iz
budzetskih i fondovskih okvira cjelokupnog kompleksa ovih vrsta drustvenih potreba koje radni
ljudi i gradjani podmiruju djelatnoscu institucija i organizacija bez prerogativa vlasti. Umjesto
zakonom utvrdjenih i propisanih prihoda koji poticu iz fiskalnih izvora, konstituise se
deetatizovani mehanizam izdvajanja sredstava na osnovu medjusobnog samoupravnog
sporazumijevanja i drustvenog dogovaranja. Sto se tice fiskalnih ovlascenja federacija,
federacija ima ovlascenja da zakonom ustanovljava vrste prihoda koji se ostvaruju
oporezivanjem prozivoda i usluga koji su u prometu na cijeloj teritoriji Jugoslavije i utvrdjuje
nacin i visinu oporeivanja, osim za proizvode i usluge za koje nacin i visinu oporezivanja na
osnovu saveznog zakona, uredjuju republike, pokrajine i opstine. Federacija regulise carinske
take, kao i druge izvorne prihode saveznim zakonom. Saveznim zakonom se mogu propisivati:
1) granice u kojima drustveno politicke zajednice mogu utvrdjivati svoje prihode iz dohotka
organizacija udruzenog rada i prometa proizvoda i usluga 2) obaveze organizacija udruzenog
rada, samoupravnih interesenih jedinica i drugih drustveno politickih zajednica da obrazuju
rezervna drustvena sredstva 3) privremena zabrana raspolaganja drustvenih sredstava za
potrosnju 4) nacin raspolaganja viskovima prihoda budzeta drustveno politickih zajednica, kao i
viskovima prihoda samoupravnih interesnih zajednica koji proizilaze iz zakonom utvrdjenih
obaveza. Organi federacije imaju pravo i duznost da predlazu republikama i pokrajina da
smanjuju ili povecavaju poreze i doprinose koje utvrdjuju drustveno politicke zajednice, da
utvrde zajednicke osnove poreske politike republika, odnosno pokrajina Fiskalna ovlascenja
republika i pokrajina ovlasceni da utvrdjuju sistem, izvore, vrste poreza, taksa i drugih
dazbina, da ih uvoda kao svoje prihode i da odredjuju njihovu visnu. Fiskalni suverenitet
republika i pokrajina sastoji se u njihovom pravu da svojim zakonima regulisu poreski sistem,
osim u dijelu koji je Ustavom SFRJ razervisan za zakon federacije. Ustav SFRJ je predvidio
obavezu republika i pokrajina da saradjuju u oblasti poreske politike i da medjusobnim
dogovorima uskladjuju osnovne poreske politike i poreski sistem , kad to zahtijeva
obezbedjivanje jedinstva i stabilnosti jugoslovenskog trzista. Fiskalna ovlascenja opstina i po
obimu i po sadrzaju rezlikovala su se od fiskalnih ovlascenja republika i pokrajina. Fiskalna
ovlascenja opstina sastojala su se u pravu da ivode prihode u okviru zakonom utvrdjenog sistema
poreza, taksa i ostalih dazbina. Opstine ne mogu ustanovljavati poreske i druge dazbinske
prihoda za podmirenje svojih potreba, ali imaju ovlascenje da izvrse izbor prihoda koji ce uvesti
od prihoda utvrdjenih republickim i pokrajinskim zakonima o dazbinama ( vezani fiskalni
suverenitet ). Sistem javnih prihoda sastavljen je od dva osnovna dijela: 1) prihodi koji su
sluzili za zadovoljavanje tzv. opstedrustvenih potreba, a koji su ostvarivani putem dazbina
( poreza, carina, taksa itd ) sto su ih uvodile drustveno-politicke zajednice ( federacija, republike,
pokrajine i opstine ) 2) prihodi koji su sluzili za finansiranje zajednickih potreba
( obrazovanje, nauka, zdravstvo itd ) a koji su ostvarivani putem odgovarajucih doprinosa sto
su ih utvrdile samoupravne interesne zajednice uz misljenje ili saglasnost skupstine odgovarajuce
drustveno politicke zajednice. Dominantno mjesto u strukturi prihoda Jugoslavije u tom periodu
pripadalo je carina i porezu na promet, a sto se tice oporezivanja gradjana u osnovi je zadrzan
sistem poreza iz prethodnog perioda. Republicki i pokrajinski zakoni predvidjeli su sledece vrste,
oblike i podoblike poreza: porez iz licnog dohotka iz radnog odnosa, porez iz licnog dohotka od
poljoprivreddne djelatnosti, porez iz licnog dohotka od samostalnog obavljanja djelatnosti, porez
iz licnog dohotka od autorskih prava, patenata i tehnickih unapredjenja, porez na prihod od
imovine, porez na imovinu, porez na nasledje i poklon. Republike i pokrajine su svojim
zakonima regulisale oporezivanje dobiti stranih lica i utvrdjeni su porez na dobit stranih lica koja
poticu od ulaganja sredstava u domacu privrednu organizaciju u cilju zajednickog poslovanja,
porez na dobit stranih lica koja potice od izvodjenja investicionih radova u nasoj zemlji i porez
na prihod ostvaren prevozom putnika i robe

Treca faza ( period od raspada bivse SFRJ pa sve do SRJ )

Sve do kraja 1991. godine uglavnom je primenjivan sistem javnih prihoda iz prethodnog perioda
uz odredjene izmjene koje su trebale da izraze novonostalu situaciju, te da se putem tih izmjena
ublazr novonastali problemi u finansiranju javnih rashoda. Pocetkom 1992.godine, u Srbiji i
Crnoj Gori donijeti su zakoni o sistemu javnih rashoda. Sistem javnih prihoda u Srbiji i Crnoj
Gori nije mogao da ostvari one efektek oji su mu bili adresirani zbor ratnog okruzenja, uvedenih
sankcija od strane Savjeta bezbjednosti UN i hiperinflacije. Tim zakonom kao javni prihodi
utvrdjeni su: 1) javni prihodi za finansiranje prava i duznosti Republike 2) javni prihodi za
finansiranje obaveznog socijalnog osiguranja 3) lokalni javni prihodi. Javni prihodi za
finansiranje prava i duznosti Republike su: porezi, takse, javni zajmovi i ostali javni prihodi. Kao
prezi koji se mogu zakonom uvesti, utvrdjeni su: porez na imvoinu, nasledje i poklon, na promet
nepokrenosti i prava, na promet proizvoda i usluga i prirezi. Zakonom se mogu uvesti sledece
takse: administartivne, sudske, komunalne i registracione takse. Kao lokalni prihodi utvrdjeni su:
samodoprinos, lokalne komunalne takse, prihodi koji ostvare opstinski organi, naknada za
koriscenje gradskog gradjevniskog zemljista i naknada za koriscenje komunalnih dobara od
opsteg interesa. Javni prihodi za finansiranje obaveznog socijalnog osiguranja su: doprinosi iz
licnih primanja i drugih prihoda osiguranika,doprinosi na isplacena licna primanja i drugi javni
prihodi u skladu sa Zakonom. Sto se tice rasporeda javnih prihoda izmedju republike i opstina,
primecuje se da je izvrsena centralizacija i korist republike.