T.C.

MARMARA NVERSTES
SANAT TARH BLM

AYASOFYADA KONAKLAZMA
SONRASI DNEME AT FGRATF
MOZAKLER

Fatih MEK, 121412803

stanbul,2015
NDEKLER

Giri.2

1. Ayasofyann Mimari Tarihesi..3

2. Ayasofyann Mozaik Sslemeleri..3

3. Mozaik Sslemelerin Tarihesi...4

3.1. ustinianos Dnemi Mozaik Sslemeleri.4

3.2. Bizans Sanatnda kon ve konaklazma Dnemi4

3.3. ustinianos Sonras ve konaklazmann Bitimine Kadar Olan Dnem4

4. konaklazma Sonras Figratif Mozaikler5

4.1. Narteks Mozaikleri5

4.1.1. mparator Kapsndaki VI. Leon Mozaii..5

4.1.2. Vestibl Mozaii...6

4.2. Naos ve evresindeki Mozaikler.7

4.2.1. Apsisteki Meryem ve ocuk sa Mozaii....7

4.2.2. Bema Kemerindeki Melek Mozaikleri.7

4.2.3. Ana Kubbede Yer Alan Mozaik...8

4.2.4. Byk Bat Kemeri Mozaikleri8

4.2.5. Byk Dou Kemeri Mozaikleri.8

4.2.6. Tympanum Duvarlarnda Bulunan Mozaikler.9

4.2.7. Galeri Tonozlarnda Bulunan Mozaikler10

4.2.8. Pandantiflerdeki Mozaikler10

4.3. Galerideki Mozaikler.11

4.3.1. Kuzey Galeride Bulunan Mozaikler11

4.3.1.1. mparator Aleksandros Mozaii...11

4.3.2. Gney Galeride Bulunan Mozaikler11

4.3.2.1. Deesis Mozaii.11

4.3.2.2. Komnenoslar Mozaii..12

4.3.2.3. mparatorie Zoe Mozaii......13

4.4. Papaz Odalarnda Bulunan Mozaikler.14

Sonu.16
Kaynaka Ekler..17
Plan ve Resim Listesi.19

1
 GR

almamzn konusunu, Ayasofyada ikonaklazma dnemi sonrasnda yaplm olan figratif

mozaikler oluturmaktadr. Bunlar arasnda ilk olarak yaplm olan mozaik apsisteki Meryem Ana ve
ocuk sa mozaiidir.

almamzda toplam 15 adet figratif mozaik grubunu sizlere tantmaya altk. Bunlarn iinde
gnmze gelebilenler olduu kadar gelemeyenler de olmutur. Gnmze gelemeyen mozaikler
hakknda kaynaklar vesilesiyle sizlere bu mozaikleri anlatmaya altk.

Ayasofya mozaikleri hi phe gtrmez bir ekilde Bizans antsal resim sanatnn en nemli rnekleri
arasndadr. Hatta baz rnekleri vesilesi ile resim sanatndaki yeniliklere nclk etmi
bulunmaktadr. Osmanl dneminde zerleri kapatlm olan bu mozaikler d etkilerden korunmu, ilk
olarak Fossati kardelerin onarmlar, daha sonra da Thomas Whittemoreun ve ekibinin almalar ile
gnmze gelebilmilerdir. Bu tarihi zellikleri nedeniyle birok aratrmann odanda bulunan ve
hakknda birok tartma alan mozaikler yaplan bu almalar sonucu daha elle tutulur veriler ile
incelenebilmitir.

Bu ereve ierisinde Ayasofyada ikonaklazma sonras yaplm figratif mozaikler zerine

yaptmz alma drt ana blm ile bu blmde ilenen konularn derlendii bir sonu blmne
ayrlmtr. Birinci blm Ayasofyann mimari gemii zerinedir. kinci blm Ayasofyann mozaik
sslemelerine ayrlmtr. Bu blmde Ayasofyada kullanlan mozaiklerin snflandrlmasna ve
mozaik sslemenin genel anlatmna nem verilmitir. nc blmde ustinianos dnemi mozaik
sslemeleri, Bizans sanatnda ikon ve ikonaklazma dnemi ve ikonaklazma dneminin sonuna kadar
olan dnemde Ayasofyadaki mozaik sslemenin durumu anlatlmtr. Son olarak drdnc blmde
ise konumuzun ana ekseni olan ikonaklazma sonras mozaik sslemeleri, mozaiklerin bulunduu
mekanlarn genel zellikleri dikkate alnarak yaplan bir gruplandrma erevesinde anlatlmaya
allmtr.

2
 1- AYASOFYANIN MMAR TARHES

stanbulda Ayasofyann gnmze ulam olan yaps Bizans dneminde ayn alan zerinde ayn
isimle yaplm olan nc yapdr.

Ayasofya'nn ilk binas, IV. yzylda ahap atl bir bazilika biiminde yaplmtr. Genellikle bu ilk
yapnn I. Constantin (324-337) eseri olduuna inanlrsa da yap ancak olu Constantin (337-361)
zamannda bitirilmi ve 1 ubat 360'ta almtr. Fakat 20 Haziran 404'te patrik Ioannes
Khyrosostomos'un srgn edilmesi zerine meydana gelen bir ayaklanmada kan yangnda kilise
harap olmu, II. Thedosius (408-450) binay be nefli olarak yeniden yaptrp 10 Ekim 415 'te tekrar
amtr. Bu ikinci kilise de ustinianos (527-565) ve kars aleyhine 13-14 Ocak 532de kan Nika
ayaklanmasnda sarayn bir ksm ve baka umumi binalarla birlikte yanmtr. syann bastrlmasnn
ardndan imparator onu evvelki binalardan daha byk, deiik ve muhteem bir ekilde yaptrmay
tercih etmitir. Bat Anadolulu iki mimar Trallesli (Aydn) Anthemios ile Miletoslu (Milet-Balat)
sidoros'a havale edilen inaat, ustinianosun ilgisi ve inaatta alan 10.000 iinin gayreti sonucu
alt yl iinde tamamlanmtr. 27 Aralk 537 gn byk bir trenle almtr. ustinianos'un
yaplarn anlatan Prokopios eserinde bu yapya geni yer vermektedir.1

2- AYASOFYANIN MOZAK SSLEMELER

Bilindii zere mozaik bir tr resim sanatdr; kk renkli ta ve cam paracklar (tesserae)nn
har iine yan yana gmlmesiyle oluturulmaktadr. Ayasofya mozaiklerinin yapmnda da ok eitli
cinste ve ok deiik renklerde mozaik taneleri kullanlmtr. Bunlar u ekilde snflandrlabilir;

1) Metalik Mozaikler: Altn ve gm;

2) Cam Mozaikler: (eitli renklerde);

3) Ta Mozaikler: Mermer, kireta, granit;

4) Pimi toprak Mozaikler: eitli renklerde boyanm veya kil renginde mozaik taneleri
kullanlmtr. Mozaiklerde figrlerin detaylarnda ve figrler dnda kalan fonlarda altn mozaikler,
figrlerin yapmnda ise ok deiik renkler ve eitli tonlarda mozaikler kullanlmtr 2.

Bir kilise olarak ina edilen Ayasofya, stanbulun Osmanl Devleti tarafndan fethedilmesinin
ardndan Camiye evrilmitir. Bu dnm srasnda yapda bulunan figrl mozaikler ince bir har
tabakasyla kapatlmtr. Mozaikler 19.yyn ortalarna kadar kapal kalmlardr.1847- 49 yllar
arasnda Osmanl padiah Abdlmecidin emri zerine giriilen tamirde Fossati kardeler mozaiklerin
hala ok iyi durumdaolduunu grmlerdir. Fossati, mozaiklerin albmn yapmak maksadyla
desenlerini izip zerlerini tekrar kapatmtr.

Cumhuriyet dneminde ise, Thomas Whittemore, 1931 ylnda Bakanlar Kurulunca alnan kararn
ardndan Ayasofya mozaiklerini ortaya karma tetkikini yapma konusunda almalara balamtr. Bu
almalarnn sonucunda mozaiklerin tahribi konusundaki dnceleri nemlidir. Whittemore,
mozaiklerde hibir kasti tahribatn olmadn, mozaiklerde insanlar tarafndan tahribata ilikin bir iz

1 Semavi Eyice, Ayasofya, TDV slam Ansiklopedisi, c.4, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, stanbul,
1991, s.207

2 Alpay Pasinli, Ayasofya Mozaikleri, Sanat Dnyamz, S.25, Yap Kredi Kltr Yayn, stanbul,
1982, s.4

3
grlmediini ve bina ile iindeki yzlerce han Trkler tarafndan muhafaza edildiini ifade
etmektedir.3

3- MOZAK SSLEMELERN TARHES

3.1- USTNANOS DNEM MOZAKLER

537 ylnda al yapldnda Ayasofyann i yzeyleri mozaikler ve mermerlerle kaplanmt.

Mermer kullanmn yapnn duvarlarnda, zemininde, st kat korkuluklarnda, pencere altlarnda ve
byk tayc payelerin zerinde kaplama esi olarak grmek mmkndr. Mozaik sslemeler ise
daha ok en iyi rneklerini i nartekste grdmz gibi tonozlarda, kimi zamanda duvarlarn st
ksmlarnda kullanlmtr. Bu mozaiklerde motif olarak bitkisel ve geometrik desenler ile halar
kullanlmtr. ustinianos dneminden gnmze pandantiflerdeki serafimler 4 dnda herhangi bir
figratif tasvir ya da kompozisyon ulamamtr. Bunlarn varlna ilikin bir kant da yoktur. Paulos
Silentarios, kubbenin ortasn sadece byk bir han sslediini bildirir. 5 Ayasofyada konoklazma
Dneminin ncesinde yaplan figratif mozaiklerin korunmu olduu tek yer papaz odalarnn gney
rampas tarafndaki, patriklie ait odadr. konoklastik dnemden nce burada madalyonlarn iine drt
ncil yazarnn portreleri yaplmtr. Burada ayrca Petrus, Paulos, Vaftizci Yahya ve Meryem Ana
figrlerinin de olduu dnlr. Bu tasvirlerin bazlar konoklazma Dneminin patrii I. Niketasn
zamannda, 768lerde kaldrlm, bazlar ise svanarak zerlerine halar ilenmitir. 6

3.2- BZANS SANATINDA KON ve KONOKLAZMA DNEM

Asl Yunanca olan ikon kelimesi benzeyi, tasvir, suret, resim anlamlarna gelmekte dolaysyla resmin
her trls iin kullanlmaktadr7. sa, Meryem, Yuhannes (Vaftizci Yahya) bata olmak zere
Hristiyan azizleri, kutsal kitaplarda yer alan dini konular ikonalarda resmedilmitir.8 VIII-IX.
Yzyllarda Bizansa egemen olan konoklazma (Tasvir Krclk) hareketi pek ok ikonann yok
edilmesine neden olmutur. 843 ylnda, Bizans sanatnda kullanlan ikonlarn nasl yaplaca
konusunda kurallar belirlenmitir.9 rnein ayn kutsal kiiyi gsteren iki ayr ikonun birbirine benzer
olmas arttr.

3.3- USTNANOS SONRASI ve KONOKLAZMANIN BTMMNE KADAR OLAN

DNEM

3 Semavi Eyice; Ayasofya Mozaikleri ve Thomas Whittemore, Trkiye Turing ve Otomobil

Kurumlar Belleteni, stanbul, 1951, s.11

4 Serafim, Yahudi ve Hristiyanlk geleneklerine gre en st dzeydeki meleklerden biridir. Tanrnn

tahtn korumakla grevli en st sradaki melek olduu varsaylr. ncilde sann melekleri alt kanatl
varlklar olarak grd belirtilir.

5 Ahmed Akgndz vd.: Devirde Bir Mabed Ayasofya, Osmanl Aratrmalar Vakf Yaynlar,
stanbul, 2005, s.197

6 lhan Akit; Tarihi, Mimarisi ve Efsaneleri ile Ayasofya, Akit Kltr ve Turizm Yaynclk, stanbul,
2012, s.166

7 inasi Baemez, Bizans ve Bizans Sonras konlar-I, Antik Dekor, S.8, Antik A.. Yayn,
stanbul, 1990,s.40

8 Erdem Ycel, Bizans Sanatnda kon, Trkiyemiz, S.75, Ak Yaynlar, stanbul, 1995, s.18

4
ustinianos sonras dnemde kilisenin ierisinde herhangi bir figratif ssleme yapldna dair kant
yoktur. Ardl II. ustinosun (565-578) bir seri ncil sahnesi yaptrd ileri srlse de Mangoya gre
bunun kantlar olduka belirsizdir. Fakat bu imparator dneminde, Ayasofyada papaz odalar
olarak bilinen odada baz mozaiklerin yaptrld bilinmektedir. Bu tasvirler sann ve birka azizin
bstlerini ieren kk bir dizi panodan oluur. Bu mozaikler, 768-769 yllarnda ikonaklastlar
tarafndan bozulmu ve ha motifleri ile yer deitirmilerdir. Ayasofya ssleme programn temelden
deitirecek uygulamalar ise 9.yyn ikici yarsndan sonra, yani ikonaklazma dnemi kapandktan
sonra balamtr.10

4- KONAKLAZMA SONRASI FGRATF MOZAKLER

Bizans ikonaklazma buhrann atlatnca gerek dinin (Ortodoksluun) gerekliliklerinin ihyas iin
birok ssleme faaliyetine giriildii bilinir. Devletin simge yaps olarak Ayasofya bu giriimlerin
en antsal rneklerine sahip olacaktr.

Ayasofyada bugn gzlemleyebildiimiz ya da tarihsel kaynaklarda tespit edilmesine ramen

gnmze ulaamam figratif mozaiklerin hepsi 9. yzyln ikinci yarsndan sonraya
tarihlenmektedir. Bu tarihte balayan figratif mozaik bezeme para para da olsa son devire
kadar devam etmitir. Ancak Ayasofya figratif mozaik sslemesinin ekirdei 9. yy.da
olumutur.

4.1- NARTEKS MOZAKLER

4.1.1- MPARATOR KAPISI KEMER ALINLIINDAK VI. LEON MOZA

mparator kaps zerinde yer alan, Pantokrator sa nnde secde eden mparator VI. Leonu tasvir
eden mozaik pano 1848 ylnda Fossati tarafndan bulunmu ve 1933te T. Whittemore tarafndan
temizlenmitir. Panoda tasvir edilen imparatorun VI. Leon (886-912) olarak tehis edilmesi bu
mozaiin imparatorun tahtta olduu dnemde yapldn gstermektedir.11

Genilii 5 m, ykseklii 2.6 m olan mozaik hibir zaman tahribata uramamtr. Kap zerindeki
kemer alnlnda bulunan mozaik panodaki kompozisyon u ekildedir. Ortada Pantokrator (Kainatn
hakimi) sa, deerli talar ve incilerle ssl arkalkl bir tahtta otururken ayaklar ssl bir tabure
zerine basmaktadr. sa sol eli ile dizine dayal bir ak bir kitap tutmakta, sa eli ile takdis iareti

9 Genel olarak bakldnda Bizans ikonalar iin unlar sylenebilir. nsan ve eyann yer ald
meknlar mesafe derinliinden yoksundur. In nereden geldii belli deildir. Grnmeyen bir lemi
ve bu lemin varlklarn yanstmak zere yaplm olduklarndan yaadmz lemin doal
grnnden uzaktr.

10 Yavuz Erdihan, Ayasofyada Bulunan Zoe ve Komnenos Mozaikleri: Resimsel Dzenleme ve

Konu zerine Karlatrmal Bir nceleme, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sanat
Tarihi Anabilim Dal, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul, 2010, s.23

11 Ayasofyadaki dier mozaiklerin aksine burada mparatorun kiiliini tespit edecek bir yazt
yoktur. Dolaysyla bu durum hem tarihleme hem de imparatorun kiiliini saptama konusunda bir
sorun oluturmutur. mparatorun, I.Basileos ya da olu VI. Leon olabilecei ileri srlmtr.
Cormack ise VI. Leonun olu VII. Konstantinos olasln da belirtmitir. Whittemore ise
sikkelerdeki rnekleri karlatrarak mparatorun kesin olarak VI. Leon olduu tespitine varmtr.

5
yapmaktadr. Ak kitabn sayfalar zerinde oannes ncilinden alnan bar sizinle olsun, ben
dnyann nuruyum cmlesi yer almtr.

sann hale iindeki ba ve yz Onun tanrlk ve kurtarclk vasflarn ifade edebilecek ekilde
azametli gsterilmitir. Sandaki madalyonda altn zeminde Meryem elleri ile say gsterirken
resmedilmitir. Solunda ise yine bir madalyon iinde kilisenin koruyucusu ba melek Gabriel
grlmektedir.

Bu mozaikte kompozisyonun ierii tartmal bir durum yaratmaktadr. Mangonun belirttii gibi
sahnenin nik bir ikonografisi vardr ve bu eitli alardan yorumlanabilir. Bu mozaiin bir Deesis
grubu olduu ve genelde deesis sahnelerinde yer alan Vaftizci Yahya ile melein yer deitirdii ileri
srlmtr.

Grabar ise kutsal bilgeliin imparatora sembolik olarak sunumuyla ilgili bir ilikiyi gndeme
getirmitir. Baka bir yorum ise melein Ayasofya zerindeki koruyuculuuna vurgu yapmtr.

sann ayaklarna kapanm mparator VI. Leon, Whittemora gre mukaddes litrjiye uygun zel bir
elbise giymitir. mparatorun gnahlarn affettirmek iin yere kapanarak resmedildii dnlr.
Baka bir yoruma gre ise mozaik 920de, patrik Nicholas Mysticos tarafndan, imparator VI. Leonun
kilisede cezalandrlmas vurgusunu tar. mparatorun kiliseye ve saya olan ball ile
ilikilendirerek yaptrlmtr. Fakat imparatorun daha sonradan patrie balanma isteini ieren bir
mektup yazd bilgisi mevcuttur. Cormacka gre buradan baklrsa mozaik imparator ve patrik
arasnda, sann bar mesajyla sembolize edilmi bir uzlamay da gsteriyor olabilir. 12 te yandan
mparator kapsndan kiliseye bu ekilde girilerek sayg gsterisinde bulunulduu da dnlmektedir.

4.1.2- GNEYBATI VESTBLNN GR KAPISI ZERNDEK MOZAK

Gnmzde Ayasofya Mzesinin k kaps olarak kullanlan eski gneybat giriinde, Muhafzlar
Salonu olarak bilinen bir mekan bulunur. Mekann ad, imparator kilisedeyken burada bekleyen
muhafzlardan dolay bu isimle anlmaktadr. Mekann tavannda ustinianos dneminden gnmze
kadar ulaabilmi geometrik mozaikler grlr. Bu mekandan i nartekse alan kap zerinde ise
Meryem Ana, ocuk sa, Konstantinos ve ustinianosun tasvir edildii mozaik pano bulunur. 1849da
Fossati tarafndan bulunan ve daha sonra zeri kapatlan pano, 1933-34 yllarnda T. Whittemore
tarafndan gerekletirilen onarm srasnda temizlenerek restore edilmitir.13

Tamamen simetrik bir dzene sahip mozaikte yer alan kompozisyonun zemini altn yaldzl
mozaiklerle kapldr. Mozaikte yer alan sahnede, ortada arkalksz ve kymetli talarla ssl gm bir
taht zerinde oturan Meryem, kucanda ocuk say tutmaktadr. Meryemin ayaklar deerli talarla
ssl bir sekiye basar ekildedir. zerinde, Bizans sanatnda ok sk grld gibi uzunca, koyu
lacivert bir elbise (maphorion) ile tasvir edilmi Meryemin banda hale grlmektedir. Bartsnn
kenarlarna altn zrh geirilmi, omuzlarna da altn bir ha ilenmitir. Bann iki yannda Tanrnn
Anas (Theotokos) unvann gsteren, Meter ve Theou kelimelerinin ksaltmalarnn bulunduu
monogramlar, madalyonlar iinde verilmitir. Meryemin sa eli, kucanda bulunan ocuk sann sa
omzunu tutarken sol eli ise ayaklarn tutmaktadr.

ocuk sa ise, annesinin kucanda, beyaz elbisesi ve olgun bir insann hatlarna sahip bann
gerisinde parlayan halesi ile belirtilmitir. Sa eli ile takdis iareti yaparken sol eli ile dizine dayal bir
tomar tutmaktadr.

12 Ahmed Akgndz vd.; Kiliseden Mzeye Ayasofya Camii, Osmanl Aratrmalar Vakf
Yaynlar, stanbul, 2006, s.207

13 Ahmed Akgndz vd.; a.g.e.;s.208

6
Panoda yer alan sahnede Meryem, balarnda hale bulunan iki imparatoru huzuruna kabul etmektedir.
Meryemin solunda resmedilen mparator I. Konstantinostur. Ayakta duran imparator, elinde bulunan
maketi Meryeme takdim ederken betimlenmitir. Konstantinopolisi temsilen etrafn surlarn
evirdii makette grlen iki binadan birinin Ayasofya dierinin ise senato binas olduu tahmin
edilir.14 mparator yaad yzyln elbiseleri yerine panonun yapld dnem olan X. yy saray
kyafetleri ile resmedilmitir. mparator figrnn yannda, yukardan aaya yazlm Azizler
arasnda byk mparator Konstantinos yazs dikkat ekicidir.

Kompozisyonda Meryemin sanda yer alan ustinianos da yaptrd Ayasofyann maketini

Meryeme sunarken grlmektedir. Simetrii ile ayn kyafeti giymi olan imparator gerek yz
izgilerini yanstan bir tanmda deildir. Onun arkasnda da yine yukardan aaya doru yazlm
ekilde Hatras nl imparator ustinianos yazs okunur.

Meryem , 626 ylnda Avarlarn Bizansa korkulu gnler yaatan kuatmasndan sonra ehrin ve
Ayasofyann koruyucusu Meryem Ana olarak ilan edilmi, bu nedenle de iki imparator Meryeme
ehrin ve Ayasofyann maketlerini sunarlarken betimlenmilerdir.

5 m genilikte ve 3 m ykseklikteki mozaiin, mparator II. Basileios tarafndan 986-994 yllar

arasnda yaptrld saptanmtr.

4.2- NAOS ve EVRESNDEK MOZAKLER

4.2.1- APSS YARIM KUBBESNDEK MERYEM ve OCUK SA MOZA

Ayasofyann apsis yarm kubbesini ssleyen mozaikte Thetokos (Tanr Anas) Meryem ve onun
dizlerinde oturan ocuk sa grlr. Meryem, kucanda ocuk sa olduu halde kymetli talarla ssl
bir taht zerindeki minderlere otururken grlmektedir. ou tasvirinde olduu gibi ayaklarn rter
ekilde, dkml koyu lacivert bir elbise giymi olarak grlen Meryem, gm mozaik talarla ssl
bir seki (plinthos) zerine basmaktadr. Ayaklarnda elbisenin altndan ok az grlen krmz
ayakkablar, omuzlarnda ve ba ksmnda ba ksmnda halarn ssledii pelerin bal vardr. Altn
rengi elbiseler giymi ocuk sa sa eli ile takdis iareti yaparken sol eli ile bir tomar tutmaktadr. Tm
Bizans ikonografisinin en gzel Meryem yzlerinden biri olan bu tasvir her zaman olaanst bir
n aydnlatmasndan yararlanr.

Kemerde altn zemin zerinde balangta , sonunda dokuz harf kalan bir kitabe yer alr. Eksik olan
harflerine ramen zlebilen yazda bir zamanlar hilekrlarn indirdii bu ikonalar dindar
imparatorlar tekrar yerine koydurttu. fadesi okunur. Kitabede bahsi geen imparator, III. Mikhail
(842-867) ile I. Basileios (867-886)dur. Bu imparatorlarn tahtta bulunduu dnem gz nne
alndnda, bu mozaiin konaklazma Dneminin sona ermesinin ardndan yaplan ilk ve en eski
mozaik olduu anlalmaktadr.

konaklazma Dneminde buraya byk bir ha figr ilenmi, bu dnemin sona ermesinden sonra
ise gnmzde grlen muhteem mozaik yaplmtr. Mozaiin, eskiden burada bulunan ha
figrnn zerine yaplm olduu Meryemin omuzlar hizasnda grlen yama izinden de
anlalmaktadr. Bu mozaik 29 Mart 867 ylnn Paskalya gn Patrik Photios tarafndan almtr.

Bu mozaik, ikonaklastlara kar en nemli argmanlardan olan Tanrnn (sann) vcut bulmas
(enkernasyon) doktrini ile ve de apsisin sembolik yaps 15 ile olduka rten bir almadr. Mozaiin
14 Yavuz Erdihan; a.g.e.;24

15 8. yzyln patrii Germanos apsisle ilgili yle bir ifade kullanmaktadr. Apsis,(bizim iin)
sann gmld maaraya olduu kadar, onun Beytllahimde doduu maaraya da benzer. Bu

7
hemen ikonaklazma sonrasnda ve kilisenin al yaplan ilk tasviri olmas asndan da olduka
byk nemi vardr. Yzlerdeki incelik, kumalarn arl ve zerafeti, oturan ocukla annesi
arasndaki ilikinin incelii, Hristiyan ortaa sanat ile klasik formun uzlamasnda Bizans sanatnn
byk baarsn yanstmaktadr.

4.2.2- BEMA KEMERNDEK MOZAKLER

Yapnn bema tonozunun iki yannda bulunan melek tasvirleri, ba melekler Gabriel (Cebrail) ve
Mikhael (Mikail) e aittir. Tonozun sa tarafnda grlen Gabriel tasviri gnmze kadar salam
olarak gelirken sol tarafta yer alan Mikhael tahribata uram ve yalnz kanadnn ucu kalmtr.

Melek tasvirleri apsiste bulunan Meryem Ana mozaiiyle ayn dnemde yaplm olup slup
benzerlii gsterirler. Cyril Mango ve Ernest J.W. Hawkinsin yaptklar teknik aratrmalarda Melek
figrlerinin IX. yy ortalarna ait olduu belirlenmitir.

Olaanst byklkte tasvir edilmi Gabriel figr frontal vaziyette ve ayakta olarak resmedilerek
etraf iekli zengin bir bordr ile evrilmitir. Alt ve st ksmlarda altn mozaikler gze arparken
ban iki yan ve zerindeki mozaikler yok olmu ve buraya yama yaplmtr. Melek figrnn sol
kolunun olduu blm ile omuz ksm tahrip olmu durumdadr.

Melein banda yer alan halenin iinde de altn mozaiklerden paralar grlmektedir. Salar bir
kurdele ile balanm olan bamelein, yznn gzel olmasna zen gsterilmitir. Yere kadar uzanan
kanatlar yeil, mavi ve beyaz renkli parlak tylerden olumaktadr. zerinde saray ileri gelenlerinin
giydii bir elbise vardr. elbisesinin (divitision) etei sim ilemeli koyu renkte olup, stndeki bol
beyaz pelerin altn ilemeli geni bir band ile sslenmitir. Bamelek, sa elinde uzun bir asa ile
grlrken, sol eli ile bir kreyi tutmaktadr.

Sol taraftaki melek Mikhael tasvirinden ise yalnzca baz kalntlar gnmze kadar gelebilmitir.
Kanadndan, ayandan, elbisesinden ve asasndan ok kk paralar grlebilmektedir. Bu izlerden
hareketle, bu melek figrnn sa taraftaki melek tasvirinin bir benzeri olduu anlalmaktadr.

4.2.3- ANA KUBBEDE YER ALAN MOZAKLER

Ayasofyann erken dnemlerinde kubbenin ortasnda bir ha bulunuyordu. Daha sonraki dnemde,
genel gre gre 842den sonra ve byk olaslkla I. Basileos dneminde (867-886), buraya bir sa
tasviri yerletirilmitir. Bunun, bir tam boy portre yada bir Pantokrator olabilecei dnlmektedir.
Bu mozaik 989da bozulmutur ve 1346da kubbenin bir blm ykldnda harap olmutur. 1355
ylndaki onarmda buraya 11 m apnda dairesel bir madalyon ierisinde bir Pantokrator sa mozaii
yaplmtr. Bu mozaik Osmanl dneminde bile 17.yy ortalarna kadar grlebilmitir. Bu dnemden
sonra rtlerek zerine bir yaz yazlmtr. Fossati onarm srasnda da Kazasker Mustafa zzet efendi
tarafndan da bugnk sure ilenmitir. Mangoya gre bugnk surenin altnda bu mozaiin
bulunmas pek olas deildir.16

4.2.4- BYK BATI KEMER MOZAKLER

Yapnn merkezi kubbesini tayan kemerlerden bat tarafndan olan 869 ylndaki depremden sonra
kilisenin baz baka blmleriyle birlikte zarar grmtr. Bunun iin imparator I. Basileos dneminde
bir yenileme almas yaplmt ve bu alma bir mozaik sslemeyi de ieriyordu. Bu kemerin
ortasnda dairesel bir madalyon ierisinde Meryem ve ocuk sa, iki yan tarafta da havarilerden Petrus

konuda ayrntl bilgi iin bkz: Robin Cormack; Byzantine Art (Oxford History of Art), Oxford
University Press, New York, 2000, s.118

16 Yavuz Erdihan; a.g.e.;s.26

8
ve Paulos bulunuyordu. Mangoda byk bat ve dou kemerleri zerinde karlkl olarak 12 havari
tasvirlerinin bulunmas olaslndan bahsetmektedir. Fakat kaynaklarda dierlerinden hi
bahsedilmemektedir. Bu bat kemeri sslemeleri 18471849 yllarnda Fossatilerin ve Salzenberg in
izimlerinde de yer almtr. Fakat 1894 depremi yapya ve tabii ki bat kemerine byk bir zarar
vermitir. Semavi Eyice, bu ykmdan sonra kemerin st tamamen svandndan altnda bir eyler
kaldn dnmenin olas olmadn ifade etmektedir.17

4.2.5- BYK DOU KEMER MOZAKLER

Bu mozaikleri Fossati izimlerinden tespit etmek mmkndr. Bunlar 1355 yl civarnda yaplm,
Ayasofyadaki son dekorasyon faaliyetinin rndr. Bu rnekten gnmze hibir ey kalmamtr.
Bu kemerin en st noktasnda dairesel bir madalyon ierisinde etimasia vard. Bunun kuzeyinde ayakta
bir orans Meryem figr, tam karsndaki uta ise Vaftizci Yahya tasviri yer alyordu. mparator V.
oannes Palaiologos ise trensel giysileri ierisinde, hemen Meryemin altnda betimlenmiti.
Meryemin yannda, Meryem Ana ilahisinden u pasaj yazmaktayd; Canm rabbi yceltir, ruhum
kurtarcm Tanr sayesinde sevinle coar.18

Bu mozaiklerdeki en nemli zellik, trensel kyafetleri ierisindeki bir imparatorun betiminin

dorudan tapnan en kutsal yerinde bulunuyor olmasdr. Bu durum Ayasofyadaki dier rneklerde
karmza kmaz. Bu rnek

4.2.6- TYMPANUM DUVARLARINDA BULUNAN MOZAKLER

Ana meknda kuzey ve gney byk kemerlerinin altnda yer alan ve birok sayda pencere alm
duvarlar (tympanum) birbirlerine simetrik bir biimde dekore edilmilerdi. Bu duvarlarn sslemeleri 3
dzeye sahipti ve tasvirlerin yerleiminde sk bir hiyerari uygulanmt. Esas tasarm her iki duvara
eit ekilde paylatrlm toplam 34 figr ieriyordu. En st dzeyde 2 ift ba melek yer alyordu.
Orta blm ise peygamberlere ayrlmt ve nem derecesine gre bunlar altl ve stl 2 sra halinde
betimlenmilerdi. stte 4 byk peygamber; saiah, Daniel, Yeremiah ve Ezakyel tasviri yer alyordu.
Ne yazk ki saiah tasvirinin alt ksm hari hepsi harap olmutur. Alt dzeyde ise pencerelerin arasna
12si peygamber olmak zere toplam 16 figr eit biimde iki duvara datlmt. Duvarlarn kornie
yakn en alt dzeyinde ise yarm kemerli niler ierisinde aziz mertebesine ulam din adamlarnn
tasvirleri yaplmtr. Altn zemin zerine ilenmi olan mozaiklerde yer alan figrlerin zerlerinde, din
adamlarna mahsus, omophorion denilen geni cppeler vardr. Bunlarn zerlerinde ise siyah halarla
ssl beyaz atklar grlr. Figrler cepheden ve ayakta olarak tasvir edilmi olup belirli bir sraya
gre dizilmilerdir.19

Birka sra halinde yapld anlalan bu figrler Fossati tarafndan 1848 ylnda yaplan almalarda
bulunup resimlendirilmitir. Ayn dnemde Alman hkmetinin Ayasofya tamiri iin gndermi olduu
mimar Salzenberg de bu figrleri izerek renkli olarak yaynlamtr.

Her iki tympanum duvarnda, yukarda ve iki pencere dizisi arasnda kalan boydan boya yazlm bir
yaznn ok az ksm grlr. Burada kalan harflerden zld kadaryla metinde, Bu dnyann
gzbebei olan yapnn, baz talihsizliklere uradktan sonra, Tanrnn koruyuculuu altnda ihya
olduu, zamann bu benzersiz yapy ykmak istedii fakat bizim yardmmzla bunun nlendii
ifadesi yer alr. Bu ifadeden hareketle, tympanum duvarlarndaki mozaik sslemeleri, Ayasofyada
17 Semavi Eyice, Ayasofya, C.II, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1984, s.27

18 Yavuz Erdihan; a.g.e.;s.36

19 Ahmed Akgndz vd.; a.g.e.; s.199

9
onarm yaptran bir imparatorun yaptrd sonucuna varlr. Buna gre mozaiklerin yapld dnemin,
9 Ocak 869 depreminden sonra byk bir onarma girien I. Basileios (867-886) dnemi olduu
dnlr.

Adeta birbirlerinin ei olan bu tasvirlerin yz ifadeleri farkldr. Ellerinde incilerle bezenmi birer kitap
tutan azizlerin yanlarnda bulunan yazlardan kim olduklar anlalr. Yaplan incelemelerde burada
grlen figrlerin ilki, stanbulda 847-58 ve 867-72 yllar arasnda patriklik yapm olan Aziz Gen
Ignatios, 398-404 yllarnda stanbul Patrii olan Aziz Ioannes Khrysostomos ve Antakya Patrii Aziz
Ignatios Theopholosa ait olduklar anlalmtr. Dou uta bulunan nite yer almas gereken
skenderiyeli Aziz Athanasios mozaiinden ise gnmze sadece baz kalntlar gelebilmitir.

Patrik gnatiosun tasvirinin bu kilisede bulunmas nemlidir. nk bu patrik imparatorie Eudoksia

ile bir problem yaar. mparatorienin, Ayasofyann nne dikilmek istenen gm heykeline kar
kt iin imparatorie tarafndan srlr. Ayasofyann iinde bir imparatorie ile bu ekilde
problem yaam olan bir patriin resminin bulunmas olduka dikkat ekicidir.

4.2.7- GALER TONOZLARINDA BULUNAN MOZAKLER

Yapnn gney ve kuzeydeki st kat galerilerinin orta ksmnda ikier tane tonoz rtl alan
bulunmaktadr. Bunlardan sadece gney tarafnda olanlardan birinin pandantifi zerinde ok kk bir
kalnt mevcuttur. Dierleri maalesef kaybolmutur. Bunlarla ilgili bilgimiz ise 1710 ylnda burada
bulunan Cornelius Loosun ve daha sonraki dnemde Fossati ile Salzenberg in izimlerinden
kaynaklanmaktadr.20

Gney galerinin dou tonozunda Eski Ahitten, saiah ve Ezakyelin grs konularndan alnm
unsurlarla oluturulmu bir sahne vard21. Merkezde ise gkkua bir madalyon ierisine yerletirilmi
bir sa bst bulunuyordu. Bat tonozunda ise 12 havari ile bir Pentekost betimlenmiti. Merkezde ise
byk bir olaslkla Etimasia vard.

Kuzey galerinin ortasnda yer alan dou tonozunda, sann vaftizi sahnesi yer almaktayd. Bu mozaik
sadece Loosun izimlerinden bilinmektedir. Bat tonozundaki betimlemenin ne olduu tespit
edilememitir.

Belirlenen bu kompozisyonlarn yksel bir evrim olarak yaplmad dnlmektedir. Mango, bu

mozaiklerin karakterinin Ayasofyada bahsi geen rneklerle alabildiine uyumlu olduunu ifade
etmektedir. Mozaiklerin 9. yada 10. yzyla tarihlendirilmeleri olasdr. Cormack, bu mozaikleri 9.yya
tarihlendirmektedir.

Mangoya gre bu mozaikler neftekilerle birlikte ele alndnda 9.yy Bizansnda ifadesini bulan
teolojik doktrinin mkemmel bir grnmn sergilerler.

4.2.8- PANDANTFLERDEK MOZAKLER

Ayasofyann muazzam kubbesine geii salayan pandantiflerde de drt melek figr yer alr. Dou
tarafndaki pandantiftekiler orijinal haliyle gnmze gelebilmi olup batdakiler daha Bizans
20

21 Yavuz Erdihan; a.g.e., s.28

10
Dneminde bozulmu ve fresk olarak tekrar yaplmtr. Cyril Mango, Ayasofya pandantiflerinin 1346
depreminde byk zarar grdklerini, hasar gren melek tasvirlerinin 1346 onarmlarndan sonra
tekrar yapldn belirtir.22 Ayn konulu bu mozaiklerin, daha eski mozaiklerin yerini aldklar veya
onlarn kopyalar olduklarndan kuku duyulmaz. Tasvirlerde grlen bu tanrsal varlklar Bizans
sanatnda pek tannmayan, Cennette Tanrnn tahtn koruduuna inanlan Serafim Melekleridir.
Drt kanatl olarak tasvir edilen Kerubin Meleklerinden farkl olarak alt kanatl olarak betimlenen
Serafimler genel olarak kanatlar vcutlarn tamamen rtm olarak tasvir edilmilerdir. Yzleri
mukarnas motifli metal bir plaka ile kapatlm olan pandantiflerdeki meleklerden kuzeydou tarafnda
bulunann yz, 2009 ylnda temizlenerek almtr. Dikey boyu 11. 10 m olan Serafim Meleinin
yz 1.3 m, yatay boyu ise 1.25 mdir.Fossati 1847deki onarmlar srasnda bu tasvirleri bulmu ve
gneydou tarafta olan melein eksik ksmlarn tamamlamtr. Tamamlanan blmler kanatlarda ok
belirgin olup birbirinden farkldr. Fossatinin yapt kanatlar orjinalinden daha serbest ve canldr.

4.3- GALERLERDEK MOZAKLER

4.3.1-KUZEY GALERDE BULUNAN MOZAKLER

4.3.1.1- MPARATOR ALEKSANDROS MOZA

Ayasofyann st katnda bulunan mparator Aleksandros mozaii, kuzey galerinin kubbe kemerini
tayan ilk payenin dou yzndedir. Fossati tarafndan bulunarak krokisi izilen 1.60 x 3.15 m
ebatlarndaki mozaiin zeri tekrar kapatlm, dar bir alanda uzun sre gizli kalan mozaik ancak 1958
ylnda tekrar bulunabilmitir.

mparator VI. Leonun 912 ylndaki lm ile Bizans tahtna, e imparator unvan olan kardei
Aleksandros (912-913) gemitir. 40 yanda tahta oturan imparatorun ilk icraat mparatorie Zoe
Karbonopsinay srgne gndermek olmutur. len kardeinin kararlarna tamamen zt kararlar
vermesiyle tannan yeni imparator, tahta geiinin birinci ylnda bir kaza sonucu vefat etmitir.

Muhtemelen imparatorun tahtta olduu dnemde yaplm olan mozaik pano, cra bir kede kald
iin gnmze gayet salam olarak gelebilmitir. Burada imparator, ayakta ve cepheden olarak altn
bir zemin zerine ienmitir. Ayrntl bir ekilde tasvir edilen imparatorun banda konik, mifer
biimli altn ve incilerle ssl imparatorluk tac (camelaucum) vardr. mparator sa elinde silindirik
bir torba (akakia), sol elinde ise bir kre tutmaktadr. 23 zerinde altn ilemeli mcevherlerle bezeli
tren kyafeti ile grlen Aleksandrosun ayaklarnda, elbisenin altndan grlen kymetli talarla
ssl fes rengi botlar grlr. Alt ksm gen motifli bir mozaikle kapl olup imparator renkli dz bir
zemine basmaktadr.

Mozaik panoda, imparatorun omuz hizasnn iki yannda ikierden drt adet madalyon yer almaktadr.
Bu madalyonlardan sa st tarafta bulunann ierisine Aleksandros ad tam olarak yazlm,
dierlerinde ise unvanlar belirtilmitir. Panoda ayrca Tanrm hizmetkarn olan Ortodoks ve sadakatli
mparator Aleksandrosa yardm et yazs yer almaktadr.

4.3.2- GNEY GALERDE BULUNAN MOZAKLER

22 Ahmed Akgndz vd.; a.g.e.; s.181

23 Ahmed Akgndz vd.; a.g.e.; s.195

11
4.3.2.1- DEESS MOZA

Ayasofyann st katndaki gney galeride yer alan mozaik pano, Bizans sanatnda ok nl olan bir
kompozisyonu tasvir etmektedir. Bu aheser mozaik, gerek Ayasofyadaki gerekse tm dnyadaki
mozaiklerin en nls ve en gzeli olarak kabul edilmektedir. Panoda ilenen sahnede, ortada grlen
sann sanda bulunan Meryem ve solunda bulunan Vaftizci Yahya (Ioannes Prodromos), sadan
insanln kurtuluu iin merhamet dilerken grlmektedir.

6 m x 4 m llerinde olan ve uyumlu renklerle birbirini tamamlayan panoyu 24 Eyll 1848 tarihinde
Fossati bulmu, eskizlerini izdikten sonra zerini tekrar sva ile kapatmtr. 1934-35 yllarnda
yaplan tamir srasnda yeri belirlenen mozaik pano, Whittemore tarafndan zeri temizlenerek gn
yzne karlmtr. Pencereden gelen hava tesiri ile alt ksmlar dklen panonun kalan ksm bile
olduka etkileyicidir.

Panoda yer alan sahnede, altn mozaikli zeminde ekseni oluturan sa vakur bir ifade ile ayakta
dururken, banda bir han yer ald hale ve dolgun salar ile dikkat ekmektedir. zerinde altn
epitrachelion ve khiton, onun zerine de mavi renkli himation giymitir. 24 Sa el ile takdis iareti
yaparken sol eli ile altn kaplamal bir kitap tutmaktadr. Bann iki tarafnda siyah mozaikle yaplm,
say simgeleyen IX ve XC harfleri grlmektedir. Buradaki sa tasviri, daha nceki sa tasvirlerinden
ok deiik ve nemlidir. Burada sann tanrlk vasflarndan ok, insanlk vasflar gsterilmek
istenmitir. sa, evkatli, iyilik dolu ve insancl bir ifade ile gsterilmitir. Her figrn yzlerindeki
canllk, anlam ve hislerin ifadesi son derece gzel ve baarldr.25

sann yannda annesi Meryem, saya dnk olarak verilmitir. Meryem tasvirinin bann bir ksm
ve sa omuzu tahribata urayarak gnmze gelememitir. Meryemin yznde beliren, maher
gnndeki insanlarn hzn ve youn merhamet ifadesi byk bir baar ile tasvir edilmitir. Bandaki
halenin bir ksm dklm olup bann iki tarafnda monogramlar, balnda ise bir ha motifi
grlmektedir.

sann solunda, saya dnk olarak verilmi Vaftizci Yahyann gr salar ve sakal ldeki hayatn
yanstr ekildedir. Banda hale bulunan Yahya, eli ile say gsterir ekilde resmedilmitir. Bann
iki yannda Hagios Ioannesin ksatlm olan harfler bulunur. Arkasnda ise nc kutsal Yahya veya
yol gsterici anlamna gelen Prodromos kelimesi tam olarak yazlmtr.

Mozaik panoda hacim deerini belirtmek iin glgeler de ayn rengin eitli nanslar kullanlarak
belirginletirilmi, bu ekilde panoya ayr bir zenginlik kazandrlmtr. eitli kaynaklarda XI, XII,
ve XIII.yya ait olduu sylenen mozaik panoyu Prof. Dr. Semavi Eyice XII.yya tarihlemektedir. Bu
mozaik, sanat tarihiler tarafndan Bizans resim sanatndaki Rnesansn bir balangc olarak kabul
edilir.

4.3.2.2- MPARATOR II. IOANNES KOMNENOS MOZA

Ayasofyann st gney galerisinde, pencerenin sa tarafnda yer alan mozaikte mparator II. Ioannes
Komnenos (1118-1143), kucanda ocuk say tutan Meryem ve ei Eirene tasvir edilmilerdir. 26
Kompozisyonun ortasnda kucanda sa ile ayakta duran Meryem grlr. Babas tarafndan tahta
ortak edilen Prens Aleksiosun portresi ise yan duvarda bulunup daha sonra buraya eklenmitir. Bu
mozaii 1953 ylnda ortaya karan Whittemore, esas pano ile oul Aleksios portresi arasnda baz

24 Ahmed Akgndz vd.; a.g.e.;185

25 Alpay Pasinli, a.g.e.; s.7

26 Ahmed Akgndz vd.; a.g.e.; s.189

12
uyumazlklar olduunu tespit etmi ve ana mozaiin imparatorun baa getii 1118 ylnda
yaplmasna karlk, Prens Aleksiosun portresinin 1122 ylnda yapldn iddia etmitir. 17 yanda
veremden len prensin yznde, hasta birinin vaktinden nce km olan yz, gerek bir ifade ile
yanstlmtr.

Ana panoda kiiler ideal ekillerde deil de olduklar gibi tasvir edilmilerdir. Bu bakmdan mozaik,
Bizans portre sanatn gereki bir ekilde yanstan en iyi birisidir. Panoda yer alan sahnede, ortada
kucanda ocuk say tutan Meryem, onun sanda mparator II. Ioannes, solunda ise mparatorie
Eirene vardr. Meryem, imparator ve imparatorie figrlerinin st ksmlar iyi bir ekilde gnmze
ulamasna ramen alt ksmlar dklmtr.

Mavi bir elbise giymi Meryemin yz sakin fakat gzleri etkileyicidir. Banda bir hale ile verilmi,
sa eli ile sann belinden tutarken sol eli bacaklarn tutar vaziyette ilenmitir. Altn giysiler iinde
ve ayaklar plak olarak gsterilmi ocuk sa, sa eli ile takdis iareti yaparken sol eli ile bir rulo
tutmaktadr.

mparatorie ok ssl ve deerli talarla bezeli tren kyafeti iinde yaplm, bana gsterili bir ta
konmutur. Eirenenin haleli bann etrafnda dindar Augusta Eirene yazmaktadr. Tacnn altndan
kan salar iki rg eklindedir. Pembe yanaklar, ak gri gzleri ile orta Avrupal tipte yapl bir
gerekilik rneidir. Eirenenin elinde bir rulo grlmektedir.

mparator elinde bir para kesesi tutar ekilde tasvir edilmitir. O da olduka ssl ve zerinde kymetli
talar olan bir tren elbisesi ierisinde, esmer, iri ve vakur bir eda ile resmedilmitir.

4.3.2.3- IX. KONSTANTNOS MONOMAKHOS ve MPARATORE ZOE MOZA

Bu mozaik, Ayasofyann st katndaki gney galerisinin dou duvarnda bulunur. 2.40 m x 2.44 m
llerindeki bu mozaik pano ilk olarak, 1847-49 yllar arasnda G. Fossati tarafndan bulunmu, daha
sonra 1935-38 yllarnda temizlenerek almtr. Panonun st taraf gayet iyi durumda olmasna
ramen alt ksm bozulmutur. Ortada ssl bir taht zerinde oturan, banda hale ile gsterilmi
Pantokrator (Kainatn Hakimi) sa, sa eli ile takdis iareti yaparken sol eli ile incilerle bezenmi ciltli
kutsal kitab tutmaktadr. Bann iki yannda monogramlar grlmektedir.27

Panoda sa ve Konstantinos ile birlikte grlen mparatorie Zoe, VIII. Konstantinosun kzdr. 1028
ylnda len VIII. Konstantinosun erkek evlad olmadndan imparatorun kz evladndan bir tanesi
olan Zoe, imparatorie olarak seilmitir. 50 yandaki imparatorie iin uygun bir e olarak III.
Romanos Argyros dnlmtr. Byk Sarayn kilisesinde Romanos ile evlenen Zoe, ilerleyen
dnemde iki evlilik daha yapacaktr. Romanosun ardndan IV. Mikhail ile evlenen Zoe son olarak da
imparatorluun eski ve asil bir ailesinden gelen Konstantinos Monomakhos ile evlenir.

Gnmzde mozaik panoda Zoenin son ei Konstantinos Monomakhos grlmektedir. Mozaik

panoda yer alan sahnede nceleri imparatorie Zoenin ilk ei olan III. Romanos Argyrosun yer ald
ve ilerleyen dnemde bu tasvirin ba ksmnn deitirilerek Zoenin ikinci ei IV. Mikhailin ba
tasvirinin yapld, son olarak imparatorienin nc evliliinin ertesinde ba ksmnn bir daha
deitirilerek Konstantinos Monomakhosun konulduu dnlmektedir. Bu arada yine imparatorun
adnn yer ald blmdeki mozaiklerin deitirildii de dikkat eker.28

27 Ahmed Akgndz vd.; a.g.e.; s.193

28 Yavuz Erdihan; a.g.e.; 50

13
mparatorun ba ksmnda yaplan deiiklik kolayca anlalmakta olup Zoenin bann da deiiklie
urad tasvirin boyun etrafndaki izlerden anlalmaktadr.

Mozaik panoda imparatorienin elerinin balar dnemlerine gre tekrar yaplrken Zoenin bann
bulunduu blmn ne amala deitirildii tam olarak akla kavuturulamamtr. Burada ilk
evliliini ileri bir yata yapm olan Zoenin yznn genletirilmesi akla gelirse de onu gren tarihi
Michael Psellos imparatorienin ileri yata bile gen gzktn ifade etmektedir.

mparatorie ve einin kutsal bir gnde kiliseye nemli bir para ba yaptklar bilinir. Yaplan bu
baa atfta bulunularak panoda divitission ve loros giymi imparator elinde para yardmn sembolize
eden bir para kesesi tutarken resmedilmitir. Konstantinos, banda tac olduu halde hafife saya
dnm olarak verilmi, bann zerindeki satrlk yazda Romallarn inanl hkmdar,
Tanrnn sasnn bendesi Konstantinos Monomakhos ibaresi yer almtr. Zoenin ba zerindeki
yazda ise ok dindar Augusta Zoe ibaresi yazmaktadr.

Zoenin elinde tuttuu fermanda, imparatorun ba zerindeki yaz aynen tekrarlanmtr. mparatorie,
tren kyafeti iinde olup banda zengin bir ta vardr. ki eliyle, ba belgeleyen kat tomarn
tutan Zoe, ufak yapl, ince yz izgili ve ok gen olarak tasvir edilmitir. XI. yya tarihlenen bu pano
Bizans portre sanatnn iyi bir rnei olduu kadar Bizans saray kyafetlerinin tannmasn salamas
asndan da nemli bir mozaiktir.

4.4- GNEYBATI VESTBL ve RAMPASI ZERNDEK ODALARDA (PAPAZ

ODALARI) BULUNAN MOZAKLER

Ayasofyann bugn gneybat vestibl olarak bilinen girii zerinde baz odalar bulunuyordu. 29 Bu
odalar kilisenin kendisinden ziyade, yine yapnn bu kesinde bulunan Patriklik Saray ile ilikiliydi.
Bu mekanlar, genel olarak birbirine bitiik, gneye uzanan ayr blmden ibarettir. Bunlardan
Vestibl zerine denk gelen Byk Sekreton, rampa zerinde bulunan Kk Sekreton olarak
adlandrlmtr. Bir de hcre ad verilmi bir birim vardr. Kilisenin i ksmndaki bu odalarla iliki,
bat galerisinin gney sonunda bulunan bir kap yoluyla salanyordu. Burada bulunan mozaikler
genellikle IX.yyn ikinci yarsna tarihlendirilmilerdir.

Osmanl dnemi boyunca stleri hibir zaman kapatlmam olan bu mozaikler gnmze olduka
harap bir vaziyette ulamlardr. Buradaki en nemli kompozisyon Vestibl zerindeki odann iinde,
bat galerisinden bu odaya geit veren kapnn zerindeki lnette yer alan Deesis kompozisyonudur.
Olduka harap bir durumdadr. Kompozisyonda, ortada tahtta oturan sa ve sa tarafnda da ayakta
duran Meryem grnr. Sol tarafta yer alan Vaftizci Yahya tasviri neredeyse tamamen yok olmutur.

Bu odalarn dier mozaikleri birok azizin, peygamberlerin, havarilerin, sann ve nemli ikonasever
patriklerin bstlerinden yada portrelerinden olumaktayd. Bunlarn birou da harap olmu
durumdadr ancak yaplan almalar sonucunda tasvirlerin bir blmnn kimlii tespit edilebilmitir.
Bunlar arasnda havarilerden Petrus, Andreas, Lukas, mparator I. Konstantinos ile Helenenin
resimleri ile azizlerden Germanos (715-730), Nikephoros (806-815) ve Methodios (843-847)un
nispeten iyi durumdaki portreleri grlmektedir.

29 Ahmed Akgndz vd.; a.g.e.; s.217

14
 SONU

Ayasofyada ikonoklazma sonrasnda yaplan figrl mozaiklere odaklandmz almamza ilk

olarak Bizansn en nemli kilisesi durumundaki Ayasofyann tarihesi hakknda bilgi vererek
baladk. Bugn mze olarak kullanlan bu abidevi yapnn mozaikleri hakknda ksaca bilgi vermeye
altktan sonra asl konumuz olan ikonoklazma sonrasnda yaplm olan figratif mozaikler
hakknda bilgi vermeye altk.

Buna gre Bizans sanatnda tasvirli sanat eserlerine kar balatlan ikonoklazma (tasvir krclk)
dneminin ardndan tasvirin tekrar kullanlmaya balanmas ve kullanm konusunda belli kurallarn
kabul edilmesinin ardndan Ayasofyada ilk olarak yaplan mozaiin apsisteki Meryem Ana ve ocuk
sa mozaiidir. mparator kaps zerinde bulunan mozaik konusundaki tartmalar zme balanm
ve Whittemoreun Bizans sikkeleri zerindeki almalar sonucunda mozaikteki imparatorun VI.
Leon olduu kesinlemitir.

Tm bunlarn dnda Ayasofya, Bizansta resim sanatnda Rnesansnn balamasna etki edecek
derecede nemli mozaiklere sahiptir. Ayrca bu mozaikler bize baz Bizans imparator ve
imparatorielerinin portrelerini tanma olana vermitir. Tasvirlerdeki kiilerin zerinde grlen
kyafetler, Bizans tekstili, zellikle de saray ve tren giysileri hakknda zengin bilgi ve rnekler
sunmaktadr.

15
 KAYNAKA

ALTINKAYA, Ahmet (Yn); Anadolu Mozaikleri, Trkiye Radyo Televizyon Kurumu, 2012

AKGNDZ, A.; ZTRK, S.; BA, Y.; Devirde Bir Mabed Ayasofya, Osmanl Aratrmalar
Vakf Yaynlar, stanbul, 2005

AKGNDZ, A.; ZTRK, S.; BA, Y.; Kiliseden Mzeye Ayasofya Camii, Osmanl Aratrmalar
Vakf Yaynlar, 2006

AKT, lhan; Tarihi, Mimarisi ve Efsaneleri ile Ayasofya, Akit Yaynclk, stanbul, 2012

BAEMEZ, inasi; Bizans ve Bizans Sonras konlar-I, Antik Dekor, S.8, Antik A.. Yayn,
stanbul, 1990

DKC, Radi; Bizans mparatorluu Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul, 2013

DOAN, Sema; Ayasofya ve Fossati Kardeler (1847-1858), Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul,
2011

DURSUN, A. Haluk; Ayasofya Mzesi Kltr Envanteri, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar,
stanbul, 2011

ERDHAN, Yavuz; Ayasofyada Bulunan Zoe ve Komnenos Mozaikleri: Resimsel Dzenleme ve

Konu zerine Karlatrmal Bir nceleme, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Sanat Tarihi Anabilim Dal, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul, 2010

16
EREN, Glen; Kamusal Alanlarda Mozaik almalar Ayasofya ve Sagrada Familia, Sakarya
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Seramik ve Cam Ana Sanat Dal, (Yaymlanmam
Yksek Lisans Tezi), Sakarya, 2012

EYCE, Semavi; Ayasofya, C.I-II-III, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1984

EYCE, Semavi; Ayasofya, TDV slam Ansiklopedisi, c.4, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, stanbul,
1991

EYCE, Semavi; Ayasofya, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, c.1 Tarih Vakf Yaynlar,
stanbul, 1993

KARAKAYA, Enis; Bizansta Mozaik ve ini, stanbulun Renkli Hazineleri Bizans

Mozaiklerinden Osmanl inilerine, stanbul Ticaret Odas Yayn, stanbul, 2011

MANGO, Cyril; Bizans Mimarisi, (ev. Mine Kadirolu), YEM Yaynevi, Ankara 2006

ZL, Revza; Ayasofyann Kubbe Mozaiklerinde Koruma ve Onarm Uygulamalar, 600 Yllk
Ayasofya Grnmleri ve 1847-49 Fossati Restorasyonu, T.C. Kltr Bakanl Yaynevi,
s.62, st., 2000

PASNL, Alpay; Ayasofya Mozaikleri, Sanat Dnyamz, S.25, Yap Kredi Kltr Yayn, stanbul,
1982

SCHLUTER, Sabin; Gaspare Fossatinin Ayasofya Onarmlar (1847-49),600 Yllk Ayasofya

Grnmleri ve 1847-49 Fossati Restorasyonu, T.C. Kltr Bakanl Yaynevi, s.66,
stanbul, 2000

TUNAY, . Mustafa; stanbulda Bizans Sanat, Tarih Boyunca stanbul Semineri, 29 Mays-1
Haziran 1988,(Bildirilerden Ayr Basm), Edebiyat Fakltesi Basm Evi, stanbul, 1989

WHITTEMORE, Thomas; Ayasofya Narteks Mozaikleri 1932de Yaplan Trk Tarih,

Arkeologya ve Etnografya Dergisi, S.3, Devlet Basmevi, stanbul, 1936

YCEL, Erdem; Bizans Sanatnda kon, Trkiyemiz, S.75, Ak Yaynlar, stanbul, 1995

17
 EKLER
PLAN ve FOTORAFLAR

18
Plan 1: ustinianos Ayasofyas zemin kat plan (Mainstone, 1997)

19
Plan 2: ustinianos Ayasofyas st galeri kat plan (Mainstone, 1997)

20
Plan 3: Ayasofyada plan zerinde mozaiklerin yerleimi (Mango, 1962)

21
Resim 1: Ayasofya, genel grnm (Kaynak: http://ayasofyamuzesi.gov.tr/tr/foto-galeri)

Resim 2: Ayasofya, Ana nefin grn (Yavuz Erdihan, 2010)

22
Resim 3: Ayasofya st rt sistemi (Y. Erdihan, 2010)

Resim 4: Ayasofya, kubbe

23
 Resim 5: Ayasofya, i narteks (Y. Erdihan, 2010)

Resim 6: ustinianos dnemi mozaik ve mermer sslemeleri

24
 Resim 7: mparator Kaps zerindeki Mozaik

Resim 8- 8a: Ayasofya, mparator Kaps Mozaii, Detay

25
 Resim 9: Ayasofya, Vestibl (Sunu) Mozaii

Resim 10-10a: Ayasofya, Vestibl Mozaii , Detay

26
Resim 11: Ayasofya, Apsiste Meryem Ana ve ocuk sa Mozaii

Resim 11a: Apsiste Meryem Ana ve ocuk sa Mozaii Detay

27
 Resim 12: Bema Kemerindeki Bamelek Mozaii

Resim 13-13a: Byk Bat Kemerindeki Mozaikler iin Fossatinin yapt sulu boya rnekler (solda) ve
izimler (sada) (Mango;1962)

28
Resim 14: Byk Dou Yer Alan Orans Meryem tasviri (Fossati izimi, Mango; 1962)

Resim 15: Byk Dou Kemeri, V. oannes Palaologos (Fossatinin izimi, Mango; 1962)

29
 Resim 16: Kuzey Tympanum Duvarnda Aziz Mozaikleri

Resim 17-17a: Fossatinin Typanum Duvarlarndaki Mozaik izimleri

30
Resim 18: Aziz gnatios Mozaii, Kuzey Tympanum Duvar

Resim 19: Aziz gnatios Mozaii izimi (Fossati)

31
Resim 20: Ayasofya, Pandantifte Yer Alan Serafim Mozaii

Resim 21: Ayasofya, Pandantif Mozaii, Detay

32
Resim 22: Gney Galeri Tonozunda Bulunan sa Tasviri (Fossatinin izimi, Mango; 1962)

Resim 23: Kuzey Galeride mparator Aleksandros Mozaii

33
Resim 24: Deesis Mozaii, Gney Galeri

Resim 25-25a-25b: Deesis Mozaii, Detay

34
Resim 26: Komnenoslar Mozaii, Gney Galeri

Resim 27: Aleksisos (Komnenos Mozaii, Detay)

35
Resim 28-28a: Komnenoslar Mozaii, Detay

Resim 29-29a: Komnenoslar Mozaii, Detay

36
 Resim 30: mparatorie Zoe Mozaii

Resim 31-31a-31b: mparatorie Zoe Mozaii, Detay

37
Resim 32: Deesis Kompozisyonu, Gneybat Vestibl zerinde Bulunan Odada Papaz Odalar-
Bat Galerisine Alan Kap Luneti ( Devirde Bir Mabed Ayasofya, 217)

Resim 33: Papaz Odalarnda Hristiyan Azizlere Ait ( Devirde Bir Mabed Ayasofya, 217)

38