DONYA KLAStKLERl Dtztsl: 68

ANKARA ANIT-I
Ankara Antu'nm hilZlrlanmasmda, MEB Latin Klasikleri
dizisinde yaymlananbiiinci basklsl temel. altnml
c,:eviri dili giiniimiiz Ttirkc;esine uyarlanml~hr.

YaYll1a hazlrlayan : Egemen Berkoz

Dizgi : Giin 1-laber Ajansl Basin ve YaYlOclhk
Bask! : Mathaac!hk YaYlIlclhk LJd. :}ti.
Ekim 1999
 AUGUSTUS

ANKARA
(Monumentum

<;eviren: Hlimit Dereli

Remzi oguz Ank'm incelemesiyle

. ~'.\~~.. \\~ l""l~hi~~i~'~':

............ "'.~ ....

75. YJl co~kusuyla ...

 HOmanizma ruhunu anlama ve duymada ilk a~ama, in-
san varliglnln en somut anlatlml olan sanat yapltlannln be-
nimsenmesidir. Sanat iyinde edebiyat, anlatmn du-
~Once ogeleri en zengin olanldlr: Bunun iyindir ki bir ulusun,
uluslann edebiyatlannl kendi dilinde, daha dogrusu
kendi dO~Oncesinde yinelemesi; zeka ve anlama gOcOnO 0
yapltlar oranlnda artlrmasl, caniandirmasl ve yeniden yarat-
masl demektir. yeviri etkinllgini, biz, bu b~klmdan onem-
Ii ve uygarhk davamlz i~in etkili saymaktaYlz. Zekaslnln her
yuzOnO tOriO yapltlann her tUrlOsOne dandurebilmi~ ulus-
larda dO~Oncenin en silinmez araci olan yazl ve on un mima-
risi demek alan edebiyatln, batOn kitlenin ruhuna kadar i~le-
ve bir etkisi vardlr. Bu etkin!n birey toplum Oze-
rinde aYnl'olmasl, zamanda ve mekanda bOWn slnlrian delip
a~acak saglarnhk ve yayglnllgl gosterir. Hangi ulusun ki-
tapl@ bu yande zenginse 0 ulus, uygarhk dOnyaslnda daha
yOksek bir dO~unce dOzeyinde demektir, Bu baklmdan yevi-
ri etkinligini sistemli ve dikkatli bit;;imde yonetmek, onun
geni~lemesine, ilerlemesine hizmet etmektir. Bu yolda bilgi
ve emeklerini TOrk aydlnlanna ~ukran duyuyo-
rum. Onlarln yabalanyla b~ YII i<;inde, hie; degilse, devlet
eliyle yOz ciltlik, ozel giri~imlerin ~abasl ve yine devletin yar-
dlmlyla, onun be~ bOyuk olmak Ozere zengin bir e-
viri kitaphglmlz olacaktlr. Ozellikle Turk dilinin bu emeklerden
edecegi bOyuk yaran dO~OnOp de eviri etkin-
ligine yakln ilgi ve sevgi duymamak, hibir TOrk okurunun elin-
de degildir, 23 Haziran 1941.
Milli Egitim Bakam
Hasan Ali YOcel
 SUNU$

Cumhuriyet'le TOrk Aydlnlanma

Devrimi' dOnya klasiklerinin Ali YO-
cel onculugunde dilimize Qevrilmesinin, ku~ku
suz onemlt pay. vardlr.
Cumhuriyet gazetesi olarak, Cumhuriyeti-
mizin Yllinda, bu yineleyerek, Turk
okuruna "Aydlnlanma Kitaplrgl" kazandlr-
mak istedik.
Bu c;erc;evede, 1940'11 Yillardan ba~layarak
Milli Egitim Bakanllgl'nca yaYlnlanan dunya
klasiklerini okurlanmlza sunmaya
ilgi goren etkinligi Egitim
Bakanlrgl'nca yaYlnlanmaml~ -ancak Aydln-
lanma Devrimi yanda kalmasaydl yaYlnlanaca.-
gina kesinlikle inandlQlmlz- dunya klasiklerini
de sOrdOrOyoruz.
Cumhuriyet

7
 Ankara'daki Camisi'ne biti~ik olan ve
''Ogiist Tapmagt" tamdlglmlz tapt-
nagm duvarlanna kazmml~ olan "Monumentum Ancyra-
num", ~imdiye dek bulunan Latince yazltlann en uzunu, en
onemlisi ve en ilgi ~ekenidir. RomaJmparatorlugu'nu kuran
Augustus, tsa'mn dogumundan on dortytl sonra 6ldii. Olii-
miinden biraz once kaleme aldtgt bu yazt, Senato'da okun-
duktan sonra Roma' da dikili iki tunc siitun iizerine kazdml-
mt~tI. Aynca kopyalan da imparatorlugun oteki eyaletlerin-
deki ce~itli tapmaklara Bugiin bu kopyalardan bi-
ri, cok iyi korunm~ bulunuyor. Oteki i-
ki kopyadan kimi iQinde Antiochia (Yal-
vaC) ve Apollonia'da Kalan kopyalarsa
biitiiniiyle yokolm~tur.
Ankara'daki iki -dilde kaleme
almml~tlr. Latince konu~an eyaletlerdeki'
halkin okumasl icin, hir de Grek~ cevirisi eklenrni~tir. Grek-
ce oeviri, metnin birkac noidasl dlmda olmak iizere, yazltl
05ziimleme ve aClk1ama baktmmdlll1 pek az onemlidir.
Mommsen ile Kaibe1,ceviriyi yapanm bir Grek degil, bir Ro-
mah oldugunu kesin olarak kamtlamtlardlr. .

9
 Tarihsel degeri, inamlmayacak denli biiyiik alan bu C-
siz amtm Avrupa'ca tanmmasl, pek uzun bir zaman aId!. 16.
yilzylla dek Batt, boyle bit yazlttn varhgmdan bile haberli de-
gildi.llk kez 1555'te lmparator Ferdinand'In yolladlgl, Hol-
landah Buysbecque'in b~kanhgmdaki bir kurul, seferde bu-
lunan bir TUrk padi~ahllun yanmdan danerken Ankara' da kal-
dlktan sonra, "exemplum Busbequianum" adIt bir kopyayla
geri dandii. Ama, yazlttaki aln siitunun kopyasmJ ~lkarma i~i
ayn ayn ki~ilere verilmi~ti. Yalmzca ii~iincii ve dordiincii sii-
tunlar tam olarak kopya edildi. Kalan dart siitunun kimi klsa
par~alan okunabildi. Grekoe ~eviri konusundaysa hiobir ar~..:
tlrma yapllmadlgl gibi, yapmm dl yanmdaki Grekoe yazmm
Latince yaZIyla bir ilgisi oldugu, akla bile gelmedi. 1689'a dek
bilginlerin elinde bu kabataslak kopyadan ba~ka bir kopya
yoktu. Ama cryd, Cosson admda lzmirli birtilccar, bugiine dek
nasd oldugu anlallmayan bir yolla eline bir b~ka kopya da-
ha geoirdi. 11k kopyadalci kimi bo~luk1an doldurmasma kar-
~m, bu datam ve yetkin bir metiri degildir.
.170 I' de XIV. Louis, Toumefort ismiride bir Franslz bil-
gininin ba~kanhgmda, Ankara 'ya ozel bir bilim kurulu gon-
derdi. Bu kurul "exemplum Toumefortianum" adt verilen
iil(uncii bir kopya Olkardi; ama bu da her baklmdan doyuru-
eu bir kopya degildir.
1705'te Paul Lucas admda birb~kaFranslz, yazttm alb
siitununun daha tam, daha ozenli bir kopyasml ~lkardl. Hemen
hemen yiiz el1i ylida, biitiin Avrupa bilginleri bu kopyaYl ara-
tirmalarma teme1 aldllar. Bugiin bile onemini komyor. Bundan
sonra 1745'te Pocock, 1836' da Hamilton, Grekce ~evi:riden La-
tince metnin bowk yerlerini di.izeltmeye ~ah~t!lar. Ama, taPl-
nagm "cella" duvarma yapl~lk olarakbirtaklm evlerin yapll-
ml~ oImasI, btl i~i hemen hem en olanakslZ dununa getirdi.
1859' da Hamburglu Mordtmann, Grekce'metni -ortaya'

10
~lkannak ve Latincc yazltm tam menrum etmek
re Ankara 'ya geldi. Her iki amacma da eri~emedL .
1861' de III. Napoleon, George Perrot ve Edmond Guil-
laume admda iki seckin bilginin ba~kanhgmda bir.kurul gon-
derdL Bunlar Latince rnetnin tamamml ve Grck<;;eslnin de
riilebilen boliimlerinin yeni ve dogm bir kopyasml ~lkardl
lar. tte bu kopya, Mommsen'in yaYlmladIgl ilk baslmm te-
melini olu~turdu. .
YiizYIllarca illkenil1 bilginlerincc iizerinde
$tlan ve iki bin ytla yakm bir zamandan beri dimdik duran bu
arutm iizerindeki yazltm ~evirisinde, ozellikle U kitaplardan
yararlamlml$Ur:
MonumentumAncyranum, E. G. Oxford,
1923.
2. Res gestae clivi Augusti, Jean Gage, Texte etabli et .
commcnte. Paris, 1935.
Ccvirinin sanuna konan metnin anlaijdmasl
gereken bilgileri vermektedir. Yapltm iyice anlallmasl i~in,
bunlann yeterli olmadlgl ac;t1ctu.
. da belirtmek gerekir "Ogiist Tapmagl"
amlan tapmak, Augustus'la baglantllanml olrnakla birlikte,
Augustus'tan c;ok once de vardl. Son kazllarda ortaya C;lkan
temeller, bunu a9lk~a gostermektedir.

Hamit DERELl

Buonsez,1939'daB. Selenite hirlikteyaYllnla-

dl~lmlz Monumenlum Ancyranum cevirisinin cdrnll!;!tl.
Kimi diizeltme1er yaparak yenidenyaytmlamaYl yararh buldum. ,
.

II
 ANKARA ANITI
(Monumentum Ancyranum)

13
 Tannsal Augustus'un, yeryuzunu Roma halkmm
egemenligi altma almak i~in ba~ardlg. i~leri, Roma Dev-
leti ve i~in harcamalan gosteren belgenin
blr aagldadlr. Asil beige Roma'da iki su-
tun iizerin~ kazmmltIr.

On dokuz ya~lmda, kendi ozel karanm ve ozel harca-

malanmla bir ordu kurdum. Bu orduyia devleti, altmda
ezilmekte oidugu egemenliginden kurtararak ye-
niden 6zgiirliige kavu~turdum.
Buniardan doIayt Senato, C. Pansa ile L. Hirtius'un
konsiiHilkleri (1), beni onurlandlran kararlyia
Oyeleri arasma kabul Aym konsillliik yap-
mt~ olanlarlabirllkte oy yerme hakkml bagl~ladlgl gibi, im-
perium (2) da verdi.
Devletin bir ugramasml onlemek propra-

( I) Konsiilliik, Roma devletiniri en yiiksek memurlugllydu. Konsiil-

k . 1~(lllJa'nm devlct ba~kam sayllabilirler. Ge.;:ici bir siire i.;:in seo;:ilirlerdi.
1'111,". onlann adlanyla amllrdl.
Komutanhk gorevi yetkisi.

15
etor (3) niteligiyle benim de konsullerle birlikte Bnlem al-
maml buyurdu.
Aym yd (4) her iki konsul de savata oliince, halk be-
ni konsiil yaptl vc devlete yeniden diizen vereeek ii~ kj~i
den biri olarak seyti.

II

Babamt Oldiirenleri siirgiine gonderdim. Boylece ya-

saya uygun olarak kurulmul$ mahkemelerle, cinayetlerinin
octinii aldtm. Sonradan devlete kar:jl sava a~ttlarsa da,
onlan sava~ alamnda iki kez yendim.

III

Bumn diinyada, karada ve denizde, iC ve dl~ sava~la

ra giri~tim. Utku kazanmca, sag kalan biltim yurtta~lara aCl-
rum. Tehlikesizce bagl~lanabi1ecek olan yabanci uluslan
yok etmektense korumaYI yegledim.
Be~ yiiz bin kadar Romah yurtta~, bana asker andlyla
bagJandL Hizrnetleri sona erince, bunlann ii~ yiiz bind en bi-
raz cogunu kolonilere yerle~tirdim ya da kendi municipium-
lanna (5) gonderdim. Hepsine de taraftmdan satm ahrum~
arazi yahut arazi yerine kendi serVetimden para verdlm.
O~ sua kiirekli gemilerden (6) daha kii<;iik olanlan he-
saba katllmamak iizere, alb yiiz gemi ele g~irdim.
(3) Roma'da practorluk yapllll~ bir Romah, siiresini bitlfdikten SOllfa,
herhangl bir ile vah olarak atamr ve propraetor admJ ahrdl. Askersel yeth
si yoktu. ~torun yargwhk yetkisi vardJ.

~
4) to 43.
5~ Halkl Roma yurtta~hgl hukukuna uyan kasaba.
6) Triremes.

16
iistlenmekten cekinmedim. denli baanyla
tim ki i~inde parayla biitiin
korkudan ve ugradIgl ytkundaJ1 kurtardJm. Ayru zamanda,
her ytl yenilenmek iizere yaam boyu verilen konsiiltiik go-
revini kabul etmedim.

M. Vincus He Q. Lucretius'un (12) ve yine P. ile Cn.

Lentulus'un (13).ve ii<;:iincii bir kez Paulus Fabius Maxi-
mus ile Q, Tubero'nun konsiilliikleri zamanmda (14),
nato ile halkIrun beni en geni~
donattp ve genel koruyucusu
meye karar vermi olmalanna karm, atalanmlZm gelenek-
lerine uygun olmayan bir memurlugu kabul den ~ekindim.
Senato'nun, taraflmdan ahrunasml diledigi onlemleri tri-
biinliik day anarak yetkimde
be kez Senato'dan <;:alima ,.. n,,,""',?

VII

yeniden diizen ilzere kurulmui?

O<;:ler arahkslz uyeligini yapttm.
tIrIarl yazmakta oldugum bugiine dek, tam kirk yd prin-
ceps senatus (15) konumunda bulundum.

senatus, "Senato'llun se<;kill iiyesi" deinekti

dizelges:tlllil en bama yazthrdl,

18
 Pontifex (16), ayinlere bakan on be~
iiyeden biri, dinsel yedi ki~iden biri, Ar-
val karde~lerden (1 (19) biri ve fe-
tialis (20) oldum.

vnI
Be~inci konsillliigiimde, halktan ve Senato'dan aldl-
glm buyruk iizerine, soylularm saYIsml artudlm. 09 kez
Senato se9imi yaphm (21). AItmcl konsiilliigiimde, 9ah-
rna arkada~lm M. Agrippa ile bir niifus saYlml yaptJrdlm.
Kirk bir ytlhk bir (22) yaptIm. Bu
lustrumda dortmilyon Romalt yurtta~ sayd-
dl.lkinci kez C. Asinius'lln konsiilliik-
balma bir lustrum
yaptIm. Bu ikinci iki yiiz otuz ii9
bin Romah yurtta saytldt. U9iincii bir"kez Sex. Pompeius
ile Sex. Appuleius 'un konsiilliikleri slrasmda, yine konsiil
yetkisiyle oglum Tib. Caesar 9ahma arkadalm oldugu
hal de, lustrum yaphm. Bu ii9iincii lustrumda dort milyon
dokuz yiiz otuz yedi bin Romah yurtta saytldl. Yeni ya-
salar yaparak atalanmm eskiyerek uyulmaz duruma gel-

(16) Pontifex maxlll1US

(17) Bilici, Jcihin.
(18) Fratres arveJes: yli yapdan ayinleri y6net-
mekle g6revli 12 rahipten
(19) Yine rahiplerden
(20) Roma'run uluslanu8S1 yi:ineten ve sava~ a9makta 90k
onemli roller oynayan Romah
(21) 10 29.
(22) Kefaret (giinahlann bagl~lanmasl) i9ID yapIlan kurban toreni. Her
dort yilda bir censor tarafmdan Roma halla adma, niifus saylm) bittikten son-
ra yaplhrdt. Bu torende okiiz, koyun ya da ~i domuz kesilirdi. Niifus sa-
ymllan, 1.0. 28'de, 10 8'de ve to 14'te.yapJldl. . . ,

19
biiyiiktii ki, Roma'da btl zamana dek bOyle bir!oplanh hi~
goriilmeroitL' .

XI

Q. Lucretius ile M. Vinic ius 'un konsillliikleri donemin-

de (25) Suriye'den dondiigiimde, Senato doniiiimii kutla-
mak i~in, Porta Capena'daki Onur ve Erdem Tapmagl yakl-
mnda, yazgl tann~sma bir sunak yapIlmasml, pontifexler-
Ie Vesta onun iizerinde d6nu guniimiin (27)
yJl doniimlerinde, YII ~bankesmelerint buyurdu ve bu
giine, benim dolaYlslyla Augustalia verdi.

xu
Aym Senato karanyJa ve halk tri-
biinlerinden konsiil Q. birlikte ve
oteki ileri kimseler Campania'ya beni karl-
Jamaya gonderildiler. Bu onur, 0 zamana dek benden ba$-
ka kimseye verilmemi~i.
Tiberius Nero He P. Quintilus'Unkonsiilliikleri Slfasm-
da, tspanya bu illerin baanyla bitir~
dikten soma k"utlamak iein,
Campus bir sunak
., (25) 16 '19. . .
(26) Bunlar, Ves'!l Tal?magl 'ndaki kutsal ate~ir:t canh tut.ulma~mdan
sorumluydular. Soylu allelenn kIzlan arasmdan se~:Ihrler; otuz ytl hlzmet-
ten sonra, gorevden ~ekilirlerdi. Aralanndaki namussuzluk,. diri diri yakIl-
maIda ceza1ar!dmhrdl. '
(27) 16 '
(28) Campwl Mars Alaru anlamm;1 Eskiden Roma Of-
dulanmn egitiU1 alan! kullamhrdl; soma, seyim i,.in top-
landJgl yer oldl!'
(29) Augustus ban~1 \annyasl.

21
yapttnlmasl ve orada magistratlann (30), rahiplerin, Vesta
klzlannm her yd bir kurban kesmeleri i~in buyruk verdi.

XIII

AtalanmlZ, ne zaman Roma tmparatodugu

de, karada ve denizde kazamlan zaferler sonundaban:?
racak olursa, Ianus QU.irinus Tapmagl kapIlanmn kapim-
maslnl dilemi~lerdi. Bunlann ben dogrnadan once, Ro-
rna' nm kUn,iIWjundan beri, iki kez kapandlgl
Benim ba~kanhgll11 slfasmda ii~ kez
kapdann kapanmasl j<;in karar ~lkard!.

XIV

Senato ve Roma hatkl, bana kar~l bir onur olmakiize-

re, talihindaha gene;:- ya~tayken eHmden aldlgl oguUanm
Gaius Lucius Caesar'l on ya~mdalarken konsiil
tl ve beti ytl sonra magistrathk yaamma girmelerine izin
verdi; Senato, bundan b~ka onlanll Forum' a (31) gotiiriil-
diikleriguuden sonra,resrni tartl~malara katllmalanm
~ar aId!. zamanda, Roma ~ovalyelerinin
ogullanma gilinii~ kalkanlar ve tnlzraklar armagan ettiler
ve onlan.principes
. .,
juve.ntutis
.~' .' "
(32). oiarak.seiamladliar.
. - .

(30) Rama Devl.eti'nin yiiksek katlarmdabulunan kimseler.

(31) Forum, Rama kentlerinde, siyasal ve lop1uins!ll y~amm adagmt
Oluhll1.1ll alandt; gevrcsinde resmi ve yaptlar bulunurdu.
Gen91igin iinderleri.

22
 xv
Babamm vasiyetnamesine uyarak, Roma pleblerin-'
den (33) her bireye ii~ yiizsestert (34) odedi~ ve be~inci
konsiilliigiimde sava ganimetlerinden her ki~iye dort yiiz
sestert verdim. Onuncu konsiilliigiimde, ikinci kez.de ken-
di mirasimdan her kiiye dort yiiz sestert tutannda bir con-
giarium (35) bagl~ladun. . .
On birinci konsiilliigiinde, kendi paramla ~atm aldlgtm
yiyecekle~den on iki kez oze] bugday daglt1ml yapnm. Tri-
biinliik yetkimi aldlglmln on ikinci 9th:ii~iincii kez~ ki'i ba-
ma dort yiizersestert verdin Bu bagl~lanm~ hi~bir zaman
iki yiiz elli bin ki~iden az kimseye verilmedi. Tribunliik yet-
kimin on sekizinci Ylhnda ve on ikinci kODsiilliigiimde.
kent pleblerinden ii~ yiiz yim1i bin ki~iden her birine altml-
~ar dinar verdim. Beinc~ konsiilliigiimde, sava~ ganimet-
lerinden somiirgelerde yerle~mi olan askerlerimin her bi-
rine binsestert bagl]adlm. Utkumu kutlamalc i~in yapdan
bu bagl~lml, somiirgelerde, aagl yukarl yUz yitmi bin ki-
~i ald!. On ii~iincii konsiilliigiimde genel yiYeCek dagItnnm~
dan yararlanan pleblerden her birine altml dinar verdim.
BUl)u alanlann saYlSl iki yiiz bin ki$,iden biraz ~oktu.

XVI

Dordiincii konsiilliigiimd~ (16-30) vesohra M:Cras-

sus ile Cn. Lentulus Augur'un konsiiIliikleri slfasmda, mu-
(33) Rama'nm aagJ tabaka halkmlt verilen ad.
(34) Rama'run cumhuriyetle yiinetildigi donemde,dol3lmda buliman
gj!mii~ par~; degeri, di!lann diirtte birine e~itti. Bu bagI~lar srrayla, 10 44'te,
10 24'te; to 24'te ve to 23'te yapIlrnJ~tJ. '
(35) Bagi~. . . .

23
nicipiumlara askerlerime dagItnll~ oldugum topraklara kar-
lhk, birtaklm paralar Odedim. Boylece Menen paramn
toplaml, ttalya lcm olarak mil-
yon sestert; eyalet topraldan iCin iki yiiz altml~ milyon
sestefui. ltalya'da ya da eyaletlerde, ~imdiye dek, askeri so-
miirgelerkuranlar yalmzca ben, ilk olarak bu
bicimde davrandllTI .. Sonradan Nero He Cn. ve C.
Antistiusile D. Laelius; L. Pasienus ile C. Caluisius ve 1.
Lentulus ile M. Mesalla; 1. Canius ile Q.Fabrici1.JS 'im kon-
siillillderi zamanmda, hizmetleri sonra kendi mu-
nicipiumlanna gonderdigim askerlere para Odulleri verdim.
Ve bu amacla, biiyiikbireliaClkhkla davranarak hemen he-
men dort milyon sestert haroadtm.

XVII

Dolt kez devlet hazinesine kendi paramdan yardlm-

da bulundum ve bakan memurlara, yiiz el-
Ii sestert
M. Lapidus He 1. Aruntius'un konsiilliilderi zamanm-
da, yirmi yd ya da daha cok hizmet etmi askerlerime 6diil
verilmesi konusundaki tasanma uygun olarak kuru1mu~
(36) asker hazinesine, babamdan kalan servetimden
yiiz yetmi~ milyon sestert yabrdlm.

XVIII

Cn. He P. Lentulus'un konsiil olduklan ytldan sonra,

her ne zaman illerin vergileri eksik toplandlysa, kimi za-
6.

24
man yiiz bin, kimi zaman daha~ok ki~iye, kendi tarlala-
nmdan kaldlrdlglm iiriinle yada kendi ki~isel varhglmdan
para bulundum. '

A~agldaki yapdar, tataflmdan yaptmldl: Senato ve

yanmdaki Minerva Chalkidicum Tapmagl; Palatan tepesin-
de revaklanyla birl~ Apollon Tapmagl; tannsal Iulius Ta-
pmagl; Lupercal; alanmdaki (bunun
aym daha esk; bir yapan admdan
dolaYI Octavius adtyla' amlmasma izin verdim); Circus
Maximus'ta bir tribiin; Capitolium'da Iuppiter Tonans ve
luppiter Feretrius icin birer tapmak; Aventinus tepesinde
Quinnns, Minerva ve luno Regina ve luppiter Libertas ta- .
pmaklan; Sacra'nm ba~langlcmda Tapma-
gl; Velia'da Penates Palatiam Iu-
ventas ve Magna Mater tapmaklan.

xx
Gerek Capitolium 'm, gereksc Ti-
yatrosu'nu buyiik masraflar onarttlm; ikisinin
iizerine adiml yazdtrmadlm. Eskiliginden dolaYl bin;ok
yerleri Ylktlmaya yiiz tutmu~ olan su yollanm onarttlm ve
Marcius adlyla amlan su kemerlerindeki su miktanm, ka-
nalma yeni bir kaynak daha katarak ikikatma Clkardlm. Ba-
bamm b~laml~ ve hemen bitiril- .

(37) yol anlanunagclir; Roma'mn ana caddelerillden birininadl-

du.

25
 mi~ olan Forum Iulium'u ve Castor Tapmagl,'yla Saturnus'
, Tapmagl arasmda bulunan basilicaYI (38), tamamladtm.
AYllI basilica yanmca, atsasml geni~letetek ustiine ogtilla- .
.nmm adlan kazmmak iizere yeniden yapnruna ba~ladim.
Ya~arken bitiremezsem, vanslerimin tamatnlamasl i~in va-
siyet ettim. AltmcI konsiilliigiim zamamnda Senato'nun
buytuguyla. kentteki tannlailn
nm. Bunlardan, o zaman da
onarmadan blrakmadlm. Yedinci n.VliA"UrUUf.;Wlll ')JaU'>Au,,,,,,,
Roma'dan Ariminium'a dek,
vius ile Minuc;:ius kopriilen
kopriileri yeniden yapnrdtm.

. XXI. ;

Kelldi pzel topraglm iizerinevesava ganimetleriyle,

Mars Ultor TapmaglnI ve Augustus ForUmu 'nu yapn~dtm.
Apol~on Tapinagma bitiik tiy~troyu; biiyiik bit bOlumii-
nu ozel sahiplerinden satm aldlglm arsa iizerine yapnr-"
dim. Bunun iizerine, damadlm M. Marcellus'un adtkazt-
nacakn.
Captiolium Tapmagt'na
Apollon, Vesta ve Mars Ultor
rinden yiiz Jnilyon sestertdegerinde
inci konsillliigiimde Aurwn Coronalium (39)

(38) Basilica, Roma'da iizeri kapah, kimi zaman srra sua siilunlarla
bOliim1ere aynlinl; i~inde adalet ve maliye ilerinin goriildii~ bir karnu ya-
plSlydl. ... . '
(39) Cumhuriyet yonetimi altmda, zafer kazannu bit generale zafer ala-
. yl diiZenleme hakkl verildigi zaman, general in eyaletindeki halk, alaymda ser-
gilenmek iizere altm ta"lar annagan ederlerdi, <;ogu kez, zafer aJaYl diiZenle-
meye hakki olmayan valiler, bunlan ya da bedelini haJktan zorla alrrlardJ.

26,
ya municium i~i:Il. verdikleri
tuz be~ bin geri verdirn; her imparator
selamJam~lmda municipium vecolonialann, daba once oldu-
gu gibi, ayru elia~I}dIk1a v~nneyi karar a1tma almi~ olmalan-
na k~m, Aurum CoronarilUll'u kabul ~edim.

X.XII

09 kez kendi aruma, be kez de ogullanm ve torun-

lanm aruna,. gladiator oyunlan diizenlettirdim; bu oyunlar-
da on bin kadar adam do~tii. lki kez halk i9in kendi adl-
rna, bir de torunum her yandan
ml~ olan bir gosteri Ken~i aduna
kez, b~ka magistratlarm yirmi ii9 kez
diizenledim. '
Onbeler Dernegi 'ni dernek Qakam olarak tem$il edip
M. Agrippa Qah~maarkadalm oldugu halde, C. Fumius ile
C. Silanus 'un konsiilliikleri yiizyd oyunlan
diizenledim. On u<;iincii ilk kez olarak
Mars oyunlan yaptIrdtm. 0 zamandan sonra konsiiller, son-
raki -ytllarda diizenli olarak bunlart yaptdar. .
Yirmi alb kez, halk i9in circusta ya da forumda ya da
amphitheaterda kendi adlma ogullanm ya da
nm aruna Afrika gosteriler
Bu gosteri1erde bin be~ yUz~olaymda ha~an

XXIII

Halk Tiber trmagmm yamnda, ~imdi

(40) Her yiizytlda genel enlik ve

27
 o donemde, sancaglmaltmda
makta olanlar arasmda yedi yilzden
lann ic;inden, 0 tarihten once
zllmakta oJdugu zamana dek,
yiiz yetmi kadan rahipliklere

XXVI

Roma halkmm, imNratorlugumuza boyun egmeyen

komu budunlarla smm olan hiitiineyaletJerinin toprakla-
nm genilertim. Gallia ve
nia'da, Gades'ten Elbe'nin
olan burnn bOlgelerde banl
hemen yaklnlannd~iki bolgl::den
Alpler'de de giivenligi sagladlln,
yere tarafimlzdan saldmya ugrmadl. Dpnanmam, okyanus
boyunca, Ren lrmagl agzmdan doguya, bu zamana dek
hic;bir Romahnm karadan ya da denizden gidememi 01-
dugu Kimberlerin smJrlanna dek gitti. Kirnberler, Charyd-
ler, Semnonlar ve aym bolgede oturan oteki Gerrilen halk-
lan, elc;iler gondererek, Roma halkmm ve benim dostlu-
gumuzu aradllar.
Buyruguroda ve korumam
m zamanda iki ordu, biri
Felix (Mesut) denen bOlgesine
pek biiyiik diiman giic;leri
sabalan ele gec;irildi. Habeistan'da ordu Meroe'ye en ya-
km kale olan Nabata'ya dek; Arabistan'daysa Sabaelerin
topragmdaki Mariba kasabasma dek ilerledi.

29
 XXVII

Mlsrr'l Roma Imparatorlugu 'na

nistan't, kraIt Artaxes'iri
let duhununa getirebilirdim,
o zaman iivey oglum bulunan Tiberius Nero araCthglyla
bir kralhk olarak Kral Artavasdes'in oglu ve Kral Tigra-
nes'in torunu Tigranes'e vermeyi daha uygun buldum.
Sonradan aym ulus bakaldmnca, onlan oglum Gaius eJiy-
Ie bastIrarak Medlerin kralt, Artabazus'un oglu Kral Ari-
obarzanes' e, onun oliimiinden sonra da oglu Artavasdes' e
verdim. Bu sonuncu da Oliince,
Itk hanedammn bir .iiyesi olan
riyatik Denizi 'nin ote yanmda,
tUn eyaletleri ve biitUn Kyrene' yi
sa, bunlar 0 zamandan beri H'~'UU'~'
nuyordu.Daha onceleri KOleler
olan Sicilya ve Sardunya'Yl aym bil;imde geri aldtm.

XXVIII

Afrika'da, Sicilya'da, Makedonya'da, her iki lspanya

eyaletinde, Achaia'da, Asya'da, Suriye'de, Gallia Narbo-
nensis'te, Pisidia'da askeri ~~"'_'''._'
olarak It:ilya'da, korumam
kiz somiirgede, benim saghglmda,
de bir niifus yatyordu.

XXIX
Oteki komutanlarm yitirdigi askeri sancaklan, dii~
manlan yendikten sonra lspanya'dan, Gallia'dan ve Dalma9-

30
yahlardan yeniden geri aldtm: Partlail, ii~ Rama ordusunun
ganimetlerini ve sancaklanm geri vermek ve'yatvararak
Roma balktmn istemek zorunda San-
caklan,!v1ars Ultar Tap~nagl'nm koydur~um.

xxx
Bu zamanda hem iivey oglum, hem de vekilirn alan
Tiberius Nero aracthgtyla Pannonia boylanm yenerek Ra-
rna halkmm egernenligi altma aldtm. Oysa, ben ba~kan al-
madan hi.;:bir ordusu orayaayak basmarnt~tt '
ve ben lllyricum eyaletinin sllllrianm TunaJC1yilarma dek
geni~lettirn. Daciahlann bir ordusu lrmagm bizde olan kl-
Ylsma ge<:tiginde, komutanlanm tarafindan yenildi ve yak
edildi. Sonra da, Tuna~YI Dacia boylanm
Roma halkmm buyruguna boyun egmek zorunda blraktl.

XXXI

Bana Hindistan 'daki krallardan bir~ak kez el~iler gon-'

derildi. Bunlar 0 zarnana dek hicbir Rornah karnutanui or-
dugahlnda goriilmemi~lerdi. Bastarnlar ile Tana-
is her yamnda ya~ayan Sarrnatlarm kralla-
n, Albanlar, Iberler, Medlerin krallarl, el~iler gondererek
bizden dostluk dilediler. -

XXXII
"

Ka~lp bana sigman krallar arasmda Part krah Trida-

tes ve sonradan Phraates'in agiu Medlerin kraIt
,I

31
Senato bir kalkan Kalklpun "7,>r..,_
deki yazldan anl~tlacagt. bana Sehato
ma halkl tarafmdan, erdemliligim, aCIYlclhgmi, adaletim
ve gorevlerime baghhglm icin bagl~lanml~t1 .
. Bu zaman dan soma, saygmhk ve etkinlik sanlan ba-
klmmdan herkesten iistiindiim; ama, yetki baktmmdan
murluk bulunanlann hicbirinden daha
ciim yoktu.

xxxv

On konsiilliigiimiiyaparken, Senato,
lerve biitiin halkl, Babasl" samm
di ve bu sanm, evimin kaplsl ~sti.i.ne ve Iulius Senato ya-
plsma, Senato karanyla Augustus Forumu'nda onuruma
dikilmi~ olan sava~ arabasmtn altma kazlnmasml ferman
buyurdu.
Bunlan yazarken, yetmi~ ya~mdaydlm.

EKI

Hazine 'ye da Roma ya da terhis

askerlere yiiz milyon
vartyordu.

EKII

Feretrius,

33
 irinus, Minerva, Iuno Regina, Kurtanct Iuppiter, Lares,
Tannsal Penatlar, Gen~likTann~ast, Tannlann Anast, Lu-
percai tapmakJan; Circus'taki tapll1ak, yam ba~mdaki Mi-
. nerva Tapmaglile birlikte Senato yaplsl; Augustus Foru-
mu, iuliuslann basilicasl, Marcellus Tiyatrosu, Revaklar..
Tiber Irmagt 'nm ote yamndaki Caesarlar Korusu. .

Capitolium 'u, iki tapmagml, Pom-

peius Tiyatrosu'nun IfPlnpr,p'CI"' ve Flaminius yolunu
onartttrdi.

, Tiyatro, gosterilenne, gladyator oyunlanna, atletizm

yan~malanna, yabaml hayvan dovii~lerine ve deniz sava~
lanna (42); ltalya'da ve eyaletlerdeki deprem ya da yan-
gmla Ylkllml~ olan olan kentlere yapugl bagl~lara; dostla-
nna ve yasal olarak istenen miilkleri tamamlamak i~in se-
natorlere yapttgl yardlmlara gelince; bunJar i~in harcadl-
gt tutar hesaplanamaz.

(42) Bu saV3 oyunlan yapay go\lerde yapIludt.

34
"ANKARA ANITI'~

35
 "Res gestae", "Ankara YaZltJ", "Ankara AmtI = Mo-
numentum Ancyranum", "Augustus'un Vasiyetnamesi"
diye amlan beIge; biitiin insanligm aydmJarmca, 87 Ylldan
(*) yani 1861 'den beri bilimsel olarak tanmmakta ve kul-
lamlmaktadu. Bat! diinyasl bu yapltt Kanuni doneminden
beri bilmektedir, bilimseI olarak tartl::)!Imasl ve
bakumndan kullamlmaya ba~lanmasl1861 'dedir. Bu tarih-
te G. Perrot adlt Franslz kazlbilimcinin baljkanhgmda E.
Guillaume ve C. Delbet'ten olu!ian bilim kurulu Anka-
ra'ya bugiin biiyiik kiIlkml-
Ian tlpkIbaSlmlanm hazlrlaml~tl. Bu ttpklbaslflllara daya-
nan Th. MommseQ. 1865'te, diinyadaki "antik yazltlarll~
ecesi" dedigi belgeyi, eksiklerini tamamlaYlp cevirisini ve
yorumunu yaparak yaYImlaml~tl. Truva kaZllanmn
1871 'de Schliemann tarafmdan yaplhi;1 aydmlar diinyasl-
nt nasIl cOi}kulandumu;, i}ai;kmhk i~inde buakml~sa;
MOlnmsen gibi Roma tarihini 11I~"',",AH'"
da yontemler geli&tirmi~ Latince ai}lgJ
rihc;:inin Ankara YazItl'm yaYlmlamasl 4a ayOl etkiyi ya-,
ratmli}tl. Mommsen, kimi duraksamalar ve kar~l i;lkmalar

~'cyirinin yaYllulandlgl 1949';; (Y,H.)

37
iizerine,iinlii Bergama Sunagl'm bulan ve tzmir''Iie Alman
konsolosu Qlarak yapan K. Ilumann'm 1 An-
kara'ya gidip yazItm kahplanm ~Ikarmasml saglaml~tt.
Mommsen, 1883 'te bu kahplann sayesinde yapltmm tam,
giiven'ilir ve kesin ikinci yaylmlm yapt!. "Ankara ArutI" ko-
nusundaki ~ah~malarm hemen bu ve
Mommsen'in bu yaYlmma ilgi-
Iilerin aSll bilimsel \iahmalan ve amtm -deyi yerindey-
se-.bilimsel tarihi bundan sonra ba~lar.
Tilrkiye'de veAnkara 'cia bulunanlann kolayca
goreeegi iizere ,"Ankara Yazltt'.', Haclbayram Camisi'nin
sa~aklarlyla sanki korudugu Augustus ,Tapmagl'om du-
yarlanna kazIlmltJr. Tapmagm ay,akta kalml~ olan giri~in
deki duvarlanndar uzun i~ olarak
kaziian yazltln, sag duvanndt~yUzundebir de Grek~e ~e
virisi vardtr. Gerek Latincesinde, gerek Yunancasmda, bir
ktslm yerler a~mml$, bir klSlm yerler kopmu~ gitmi~tir. Bel-
dillere veyorumlayanlar,@ksik
ve bOifu;nlerde zaman yamlmakta, kar-
~lt diiiinceler ve anlaYllar one siirmekteydiler. '
~~Ankara YaZltJ"m ta~tyan tapmak, 25 ytl onceyedek
evlerle sanhydl. Bu sag duvann m yiizundekiYu~
nanca taInokunamamaktaydL Ankara Tiirki-
ye ~nin. <Jevlet merkezi.o1unca, baymdlrhk pianlafl Hactbay-
ram alanlm da ele aIm. Tapmagm ~evresini saran evIer ori
tadan ki,dd1rlimaya bru:!landl: tstanbul'daki Arke-
oloji Enstitiisii"'niin zamanki mUdiirii M. ve Mi-
mar D. Krencker ile arkada~lan bu temizlemeden yararla-
mp,.1926-2Tdeki kaztlan slrasmda, "Res gestae?'yi de ye-
m incelediler. <;aglmlzm inamlmaz derecede iler-

38
, lettigi fotograf~lhgm calm. amtIn biitiin inceltgini en kU-
~iik silintisi, ka~mtlsl y.anlllda en ufal aynnttSlhl, ilgili bi-
lim diinyasmm gozii online yeniden koydu. J. Gage gibi me-
rakh bilginler, ,bu resimlerin uyandlrd]~1 yenj mel'ak ve sag-
ladJgI yeJ).i olanaklarsayesinde "Ankara'Amtl"mn son ve
tam incelemesini, Qok iyi hir metin ~evirisi ve yorumu ha-
Hnde yaYJmlayabilm:i buhmuyoriar(Jean Gage: "Res ges-
tae" Divi Augusti. Texte etabli et cotnmente, 1935).
Tiirkiye, bugiine dek kendi elinde olan \:ru dilve tarih ,
hazinesinin ~vresinde olup bitenlerden habersiz kabril gi- '
bidir.,1939'daH.S. GelendQs'un bidcitapcikolarak ya~
Ylmladtgl ilk Latinceden Tiirkceye 'ceviri, bu ,habersizligi
gidermeye YOlielen ilk giriimdir (1). Bundan dQlayldir ki
Prof. H. Dere,i 'nin bu i~i yeniden ele almaSml.ayn biT se-
vincle, onemle karlliunak gerektir. , ,
Bizanshlar zamamnda pek ~okzarar, ve Qnarlpl gor- ,
diigiinii bugiin iyice saptayabiidigimizRomalAugustusTa- ,
pmagl(kazlbilimde tanman adlyla, klsaca Augusteum) gi-
bi, "Res gestae" de yok olma tehlikesi gecirmiti. oilU ko-
ruyan biiyiik Tiirk hogoriisililii minnetle. anmak, gerek.
Bizanshlatca zaten yikIlml ve d~iik1ikyapIlnu$ alan ya-
plyl ytkacagl yerde camisini onun bitiigine'yapan, batta,
camisinin sa~ag.nl, bir kalkangibi yazlUrt bulundugu 'ko-
eye uzatan bu Tiirk hogoriisii olmasa; "J.tes gestae" ,or- ,
tada kalm'udl. " ' " , , ",' , , "
, .''
, Oysa "Ankara Antb" Uluborlu ve YalYay. kopYalan."
nm ortaya lkanlmasma karm, "Res gestae'? baklmmdan,
, ,
(I) Kita)l91ltn kapaAmdaki ad Oyledir: Monumentum Ancyranl!ID.
Ogiist Mabedi Kitabesi (Latince ashndan terciime eden: H,$. Ge1endos.ls-
tanbul,1939). '

39
"tek kopya" onemini ve degerini korumaktadlr. Bilindigi
uzere, Augustus'tan, kimi mektuplar, ufak tefek $iirler,
diizyazllar bir yana hlraklhrsa, b~hca dort yazlll beIge kal-
ml$tlr; 1. toreniyleilgili Devletin as-
kerlik ve para durumlmu gosterir Asll vasiyetna-
mesi (Burada servet~ni varisleriyIe Roma halkma blrakl-
yordu.); 4. YaptIgl iIeri, kazandtgl onurIan, harcadlgl pa-
ralan gosteren c;:izelge (ki bu klsa bir yaamoykiisiidfu).
Augustus, kendisinin dU$iinup kaleme aldlgl bu dort
belgenin Oliimiinden kendi eliy-
Ie Roma'daki Tapmagl rahibelerine (klzlanna) tes-
lim etmi$ti. Olfuniinden sonra' Senato oniinde okunan bu
belgeJerin ilk tic;:ii sonradan yok olmutur.
Dordiincusiiniin, Augustus'un yerine gec;:en Tiberius
tarafmdan, babasmm istegi iizerine, iki tunc Jevhaya kaz-
dmlarak tiirbesi oniine ya da yti-
varlak siitunlar diktirildigi Antoninuslann tari-
hini yazan.Sueton'un zamanma degin orada dikili kaldlgl-
m biliyoruz. Ama'bugiin bu tunc;: levhalar da y6k olmutur,
11k iic;: belgenin izi kalmamasma karm, imdi "Res
gestae" diye aIillan dordiincii belgenin kopya\anm, daha
Tiberius Anadolu'nun yollanml ve
birer amt dikilmi buluyoruz. hiri Gala-
tia'mn ba~kenti olan Ankara'da; biri Pisidia'nm biT bel de-
siolan Antiocheia'da, yani bugiinkii Yalvac;:'ta; sonuncusu
da yine Pisidia'nm bir beldesi olan Apollonia'da, yani bu-
giinkii Uluborlu'darur.
Deii de yaplda bazlrlarum~ tiC kopyanm
Yalvae'tabulunaru, bildigimize gore Latineedir; Ulu-
bodu'daki yalmz Grekeedir, yani eeviridir, Her iki kopya da

40
elimize durumWlda F,v'll-HAh~'U.
metnin olmaYlp UV""HU~'
Grek~e be alh pan;ayt ge~meincktedir.
Oysa Ankara'daki YllZlt, biiyiik bir tapmagm dtivarlan yii-
ziinde, hem Latince asll metin, hem Grek~e ~eviri metin ola-
rak saglamca ayaktadtr. BWldan dolaYl da, tam beige dege-
rindedir. Bu belgenin, saydlglmlz iki eksik kopyadan
ei kendisine tek tek kaynak
degerini blllWluyor. Antik donemlerden olup
dan beri dilbilimcilerin, tarilwileri.ll en (tok ugratIgI, yo-
rumlamaya ~abaladlgl bu metnin, daha once soyledigimiz
gibi, 1926 ve I 927'de Yalva~'ta bulunan Latince kopya par-
~alanylahemen hem en tamamlanmast olanakh olmu~tur.
Soma, buradaki Grek~e c;eviri iyi korunmll~tur"
nWl da Uluborlu'da 1828'den beri bilinen, UU\,"-'\;-l-
Calder-Guthrie kurulWlca top tan yaymllanrm olan
larla tamamlanabilmektedir. Augustus hanedanma baghh-
gl pek iyi bilinen Galatia'nm merkezi olan imdiki Ankara
ic;in bu ayncahk c;ok degildir. Efesos ve Miletos gibi kiiltiir
merkezi orta Anad 0 Iu 'da L'ulldlglmlz
delerinin en gorkemlisi oldugunu son
bulgulanyla saptadlgtmlz, Roma Augustus
denli biiyUk bagnm a<;tIgml bildigimiz Ankara;
bette AUgustus'Wl bu e~siz andacmm ilk ve tam kopyasml
eldeedecek. ve Grekc;e c;evirisini verecekti. Bir oranda c;ok
giizeJ kalmt buGrekc;e Oletin sayesinde Latince metni olu~-
turmak olmaktadlr. bildikletirrliu
kopyaslda bu
karakopyaslI1l, baktmdan birbelgeye
lecek olan onemlerin en biiyiigiiyle selamlamak gerekiyor.

41
 "Res gestae" ya da "Ankara Amtl'~m MQmmsen'den
beri saran onurun. onemin ve saygll)hgm nedenlenni, as-,
. hm aramak,bu biiyiik onura. oneme ve s3ygl1ihga laYlk
olup plmadlgtru inceleIriek yararslz olmayacakttr. '
1lkin unu soyleYeyim ki; bu belgeyi, ozgiil1Un~en ya
cia cevirilerinden okumak, sozciiklerinnededigini anlamak
kolay gOriinse de; onclan.tarih ve JcazI1:Iilim bak~inmdan ya-
rarlanrnak samldlgl gibikolay degildir:<;;iinkii diiUncele-
rin slrasml izlemek zordur.
Bu zorluk,.belgenin 35 bOliime aynJrnaslnakai'm, bir-:-
!rok konunun birbiri ic;ine ginpesinden; yinelenmesinden;
belgeyi bazrrlayan Augustus onu'R-om$ kentindeki Latin
bal~tn okumaslmamac;laruglic;in, birc;ok noktasmm bugiin
be1irsiz kalmasm~ Heri geliyor. .
Bu I:1edenle, yaz1.t Batl,d~yaslnda bile birc;ok kezc;ev-
ri)mi, yorumlanml c;llmasma kaim, J. Gage gibi bir bil-
-gipin bu konuda 1935 'te yaYlmladlgt yap!t, sonsw; bir be-
geni .kazanmltir;, '
Gercekten de; belgenin sonkazlbilim buluntulanna, ,
son ineelemelere gore diinya kamuoyuna sunulmasl, onun
3}lladabilm~sini saglamltlr. . .' , .
, ' .Ele gec;ep. Ankara, Yalya!r, Uluborlu kopyalanndaki .
. bahklara gOre "Res gestae" iki temelkonuyu. ic;ine alml- .
tir: A) Augustus'un yaptlgI iler; B) Augustus'unRoma
balkl aruna yaptlgt hatCam~lar. Bu iki konu 3~ bOlfunde
. ilenmifS olmakIa birlikte,iic; obekte incelenmelicijr:
.1- Birinei obege ilk on dort bOliim girer. B~acla Au- .
gustus'un devletyaamt slfasmcla kepdi~ine onenlip sunu-
lan, kendisince kabul editen ya da geri c;evrilen mevkiler
ve rlitbelerle, onurona yapdan toren bel~rtilmitir. . .

42
 11- lkinci obege 15-24'iincii boliimler gird., Burada,
Roma Devleti halkl i~in Augustus'un kendi ke.sesinden
yaptlgl biitiin harcamalar belirtilmi~tir.
III - obege bOliimler Burada
da Augustus 'un yaptJgl kazandlgl onurlann ye-
ni bir slralamasmlgoriirilz.
Bu dtuz be~ bolilinden ba~ka, Dr. H. Dereli'nin ~evi
risini verdigi ek bir bOliim vardlr ki, bu Augusteum 'un du-
varmdaki Latince ve Grekce metinlere katllan dort ufak
pan;adlr. dortpan;anm, halhi~in, Augustus'un
oliimiinden sonra yazlhp gonderildigi Ankara .
yazltlndan bakalarmda bu ekleri bulamlyoruz. "Res ges-
tae"nin harcamalarbolfuniinde-bir ozet gibi goriinen aina
asIl bUyiik metinde bulunmayan, " ... Eyaletler halkma, se'"
natorlere, Augustus'ull slradan yuitta&lar olan dostlanna
, yapllan ... bagl~lan da belirtilmektedir.
Bclgcninkolayca anla~t1masl 35.
boIiin1i.in icindekileri klsaltarak ba~hklarhalinde vetmeyi
90k gerekli goriiyoruz:
]. Augustus'un ilk donemleri. Ilkkohsulliik ve "De-
ler Meclisi"ne giri~.
2. "oldiirenler"i cezalandlnnasL
3.
4.alaylan ve konsiiHillderi. .
.' , '5, ve 6. Geri eevirdigi mevkileT; gorevler;tribiinliik
yetkisinin kullanilmasl.
7. Unvanlan ve dinsel konumlan .
. 8. eah~mal.an.
9. yap dan torenfer.
10. Augustus'un kutsalhgl ve ba~Tahipligi.

43
 11. Yazgt Tann~asl SunagJ
12. Pax Augustus
"Ara Pacis").
B. Ianus Tapmagl'nm
14. Augustus'un ogullarma
15. Roma halkma para ve yiyecek daglttml.
16. Emekli askerlere verilen topraklar, Odiiller.
17. Devlet hazinesine yardtm. Asker sandtgmm ku-
ntlmasl.
18. Was durumundaki deviet hazinesi yerine yapdan
yardtmlar.
19. Devlet topraklan
20. Halkm ve devletin
21. Ozel ki~ilerin topraklan
Tapmaklara yapdan bagl~lar.
tmlann geri verilmesi.
22. Gosteriler ve oyunlar.
23. Deniz sava~l gosterisL .
24. Tapmaklann zararlarmm odenmeslve atmagan-
lar verilmesi.
25. SiciJya ve Actium sav~lan ve ltalya'nm kurtanl-
masI.
26. Imparatorlugun l<.""U ",,;u
'I,;,

lere giri~ilmesi.
27. Mlslr'm imparatorluga
runu. Dogu eyaletlerinin geri
28. Asker kolonileri.
29. Daha once du~manlarm eline ge~en bayraklann,
armaJann geri ahnmasI. " ' .-
30. Tuna boyundaki zaferJer.

44
 31. Uzak ii1kelerdeki hiikiimdarlann yolladlgl elltiler.
32. Roma'ya sigman krallar. Partlarm verdigi rehine-
ler (tutular).
33. kavimlere atadlgl u"''''-'';nu~'
34. n.C';c:,C;'''U"i> admm verilmesL
35. "Yurdun Babasl" sanmm verilmesi.
***
Bai?ta Mommsen olmak iizere "Res gestae"yi ele alan-
lar, bugiine dek ona tannsal bir yer vermilj bultmdugundan,
insan bu kendisini kurtaramlyor.
Altlk ki, Tiirkiye'de tek satlrla i?U
belgenin dHbilimsel degeri belirtilmemi~tir. Onu, bizim
KJasik Filoloji Enstitiimiizden beklemeyi siir~iirelim. 6r-
negin, neden bu yazlt "antik yazltlarm ecesi"dir? Altlkla-
malanm dileyelim. .
Ama, yapltI yeni Itlgm
altan bir ahr ve u "yapllan saYlhp do-
kiilmesi belgesi"nin Latin a~lkhglyla, mantIglyla tasarlan-
ml oldugunu belirtirler. Onlara gore, bu bOliimlerde,Au-
gustus'un donemirri esiz biltimde yaayabiliriz (2).
Belgeyi inceJeyen, insanltga sunan cagda~ bilginlerin
<;abalarl ve sayesinde "Res gestae" .
bu a1f1 laytk degildir.
Bunun Augustus' a ozgii bir ya~amoykiisii91gm olma-

(2) "Res gestae" hakkmda en yeni ve geni~ kaynak,.aYI, ~imdi 1. Ga-

ge'de buluyoruz. Bunu yineIemeyecegiz. Metinde de kaynak..a' vermeme-
mizin nedeni budur. Ama, Augustus'un diinemi konusunda, ad~an pek ge9-
meyen ~u yapillan hi Idlreccgiz:
G. Ferrero: decadence de Rome, 1,908 (ltalyanca-
dan Franslzcaya Mengin),
G. Ferrero: la civilisation antique,
V. Duruy:.Hisloire romaine, 1909,

45
dlgml, hi\tta bu u~lii daha onceden slk
slk uygulandlgml gostermi~tir. (Gage,
s. 29-31.)
Zaten MIslr'da, Nemrut Dagl 'n-
daki allltlanyla Hamd! lkardlgl Commage-
ne hiikumdarlannda, kayalara yaztlml~ bu tiir buylik ya-
zltlar vardu. tran'daki Bihsutun yazltlan dogrudan dogru-
ya bu tlirdendir. Tarih baktmmdan daha sonra olmakla bir-
Iikte, Orhun'daki Giiltekin ve Bilge Kagan yazltlan da
"Res gestae" tiliiine girer; ama Orhun'da Turk hukumda-
nmn yazltIndaki aydm hgl, gen;ekligi, olan bitenleri bildir-
mesindeki yaImhgl, al.;:akgonulliilugii Augus-
tus'un yapltmda Yapltta bulundugu
soylenen "Latin ve sozdizimi ba-
klmmdandlr. Ama baklmmdan bu a~lk-
hgl yapltta bulmak
Bu a~lk olmayt,daha yaplta verilen adla ba~lar: Bu
bir siyasal vasiyetname midir; bir devIet adammm, yaptt-
gl i~ler konusunda dokiimu miidiir; bir brIdiri midir; bir me-
zar yazltJ imdlr?
Cagda anlamlyla bir "siyasalamlar = memo ires" 01-
marugl anlat1an bu yapltm, ancak bir "yapllan i~ler dokii-
mu" gorevi yapabilecegi Oysa buradares-
mi Qir doklimde manevi denklik yok-
tur; ~Unku Al,Igustus, bu ugur~a kendiozel
servetinden verdiklerini
Bundan dolaYl , olsa olsa, bir "oviin-
me = auto-apologie'~ tiiriine girer. AmaCllll da, Augustus 'un
yaptIgl i~leri yliceltmek olarak anlamak yanlt~ olmaz.
Bu belirsizlik, metinde sfuedizinsel (kronolojik) bir

46
Slra bulunmamasmdan; c;ogu kez, olan bitenlenic;in tarih
verilmemesinden dolaYI, olaylann geli~imini izle~ede zor-
luk <;lkmasmdan da doguyor. Biitiin metinde, siiredizinsel
izler on alb v., VI., X., XI.,
XIL, XVII., XX., XXI., XXXIV.
ve XXXv. b61funlere), deyi yerindeyse, serpitirilmi~tir: ..
Birinci obege giren ilk on be~ boliim; dogrudan dog-
ruya Augustus'a ya da ailesinden olanlara -oou ho~nut et-
mek icin- veri len ve sbnm;:ta yine Augustus'un olan mev-
kilere, unvanlara, ' alaylarla torenlere ay- '
nlml~tlr. Onlardan aydmhk sonuc;lar almak metinde
oldugu gibi, bu onurlan tiirlerine gore obeklere aYlrmak
yeter saydabilir. Oysa bu 15 bolfunde yalmzc~ toren ve un-
vanlar degil, bunlann nedeni olan i~lerde yazlhdu. Bu i~
lerin ne zaman yaptldlglnl belirten stiredizinsel izler an-
cak v., XL, ve bOlfunlerde Buralar-
da ya ya konsillltikte bulunduk-
Ian bildirilrni~, tarih 1~lgl serpjlmi~tir. bu be~
bOlfunde koimlan siiredizinsel a:m~hrmalar da metniaydin-
latmaya yetmez; <;tinkii bu 15 boliimdeki l$ler, b3$tan so-
na bir stiredizinsel ma izlememekte; ir;eriklerine gore
obeklenmii? goriirtmektedirler; omegin, XIII. boliimde Ia-
nus kapanmasl onemli bir zamanl be-
Iirtilmernitir. Tarihlenmi be~ btitiin i-
leri degil, ancak birazl siiredizinselbaklmdanaydlnllktlf.
IV. bOliimiin sonunda birdenbire, "On tiC kez konsiil
olmututn. Ot02 yedi Ylldlr tribiinltik yaplyorduni!" deme-
si, metnin siiredizinini yani engelle-
mektedir. !?61timde, bir kez Han
edildim!" Bunlarm belli,degiJdir ancakcag-

47
da tarih; tiirlii yoUada kimisonuc;lara varabilrnitir. (Ga-
ge,1934.)
1I. Obek, eldeki belgeye adllD veren, astl darngaslDI vu-
ran ilere aytlldt~l ic;in, zamanl belirtrneye daha c;ok onem
verilmitir; ama, burada da, yapdan ileri ozelliklerine go-
re yer yer top lama yolu sec;ilrni; bOliimlerin ve bOlfunler
i~indeki olaylann siiredizin SlraSI, hemen- hemen '-
yok 01-
mutur; ornegin Xv. bOlfunde Augustus, babasmm vasi-
yeti iizerine, Roma plebinden her bireye 300 sestert da~lt
tl~lm soyler. Zamant yoktur. Para, yer ve yiyecek da~tlml
iinde siiredizin gozardl edilmi; gorece bir obeklendir-
m~yle yetinilrnitir. Xv., XVI., XVIL ve XIX. bOlfunler-
de; devlet hazinesine dort kez yardlm etti~ini soyler; bu-
nun zamanl belli edilmernitir. YaImzca askere yardtm san-
dlgmm kurulmasml saglayan ~ahma tarihlenrnitir. XIX._
ve XX. boliirn1er, kazlbilim ve tarih i~in ~ok de~erli ve
onemlidir; C;iinkii, yiizlerce yapmm yeniden yaptimasl ya
da onanlmasl soz konusudur. Ne yazlk ki,_buniarm da ta-
rihi yoktur; biiyiik bir boliirniiniin adl da yaztimamlttr.
XX. bolfuniin yansllldan sonra, "Altlncl konsiiUii~funde 82
tapma~l; yedinci konsilllii~mde, ikisi bir yana blrakthr-
sa, oteki biitiin kopriileri onarttlm ve yaptlrdlm," der. Bun-
lar hangileridir? Yalntzca "Res gestae" ile bunlan o~en
mek olanakslzdtr. Ca~da bilirn, ''''Res gestae''''nin binler-
ce katl yazlyla, emek1e; baka kaynaklara ve kazlbilin1e
bavurarak bu belirsizli@ giderebilrnitir. Augustus 'un ya-
pdar ic;in yaptl~1 harcamalarl belirten ikinci ktslm olan bu
XIX, XX. ve .XXI. bOliirnlerdeki yapdardan, onanmlar-
dan bir klsml, baka Roma biiyiiklerinin parast ve eme~iy
Ie gerc;ekleebilmitir. Augustus onlardan soz etrnez; or-

48
negin Agrippa'run yapttrdtgl onantnlar belil:tilmemj~tir;
oysa bu i~ler icin Augustus, zafer alaYl yapanJier dostuna,
her Rama biiyiigiine . onlann harcamalara
kattlmasml saglaml~tIr. boliimdekionarunlar, yapdar
suredizine Roma topografyasma gore izler sa-
mItt; ama, yer yer bu slra bozulmu~tur. Julialann Fonimu
ve Basilicasl Is 12 'de onanlml~tlr. Bu satlrlardan sonra ge-
len 82 tapmagm onanml i~iyse M.6. 28"29 tarihleriyle il-
gilidir. Goriiliiyor ki siiredizin altust olmu~tur. Flaminia yo-
lunun XX. en sonundadlr; oysa bu da
M.6. yapdml~tIr siiredizin bir tek icinde
birkac kez altUst edilmi~tir. Bunun anlam aC1khgl baktmm-
dan ne derece tehlikeli oldtigunu soylemem~ gerek var ml?
XXI. bOlii.mdeki tek tarih, devletba:;;kanma getirilen
Aurum Coronarium'un verilmesiyle
"Res gestae"ninII.
rii, oynatttgi oyunlarda yapllan harcama-
lardlr. Bunlar XXII. bOliimle ba~lar. Bu boliimiindeki olay-
lann zaman Slrasma her zaman uyulrnaml~tlr. Zaten yalmz-
ca iki noktada (yiizyIlhk oyunlar ve Mars Oyunlan ko-
nusunda) tarih verilmi~tir; kalan yerler tarihsizdirf'
XXIII. deniz gosterisiyse, cok
onemlidir tarihsizdir. bOliimiin aydmla-
ttlmasl gerekecek denli onemli olmasma kar~m, belirsizdir..
"Res gestae"nin III. obegi, Augustus 'un yaphgl i~le
re aynlmltlr. Bu baklmdan I. obekle bir1e~ir. Orada, onur,
unvanlar ve torenler anlatllml~tl; burada, bir nir, bu oIay-
lann, unvanlann nedenleri cilan slralan-'
ml~tIr. b~mda XXv. bir yine-
lemedir; XXVI., XXVII., XXVIII., XIX., XXX., XXXI.,

49
dir. III'Uneii obekte, "biitiin
nizdesavaijtlgml" soyler. Bu
minIe hangi zamanlardasava!?tlgml
bu kayda inanmak ve ona
Yukarda III. bOliimde, "500.000 kadar Romah yurt-
taij bana ask~r andlyla baglandtlar" der; baijka aratlrma-
lar olmasa, bu askerlerin nerede ve ne zaman ona baglan-
mklan bilinmez. Oysa bunlar, Augustus'un oliimiine de- .
gin silah altma almgl askerlerin toplamlmr. Aym bOliim-
de, "600 gemi ele gecirdim," dernektedir. Nerede, ne za-
man, belli degildir. Bunlardan
Pompeius'tan, 300'iiniin Actium "ava'},uucm
nius'tan ele gecirildigini, bize
bilir. (Gage, s. 77.) Bunlan
gl da ayn bir konudur.
Su birkac ornek de gosteriyor ki, bu di1bilim anltl bir
listedir ve tarihci bu listeyi cok zorlukla, saklmmla kullan-
mak zorundamr. Belgede olay siralamasl siiredizinya da
onem baklmmdan degil, Augustus'un kiijiligiyle ilgisi ba-
klmmdan yaplldlgmdan, tarih~inin beIge olarak bu yaplt
iCin gosterecegi ku~kuculugun derecesi kestirilebilir. Yu-
kanda soyledigimiz gibi,
mak, belgelendirtnekzorundasmlzdlf.
Ashnda, cagda bilimin,
hazuladlgl '~Augustus takvimi"ni
pIt, s. lSS-185).gozden ge~ifmck,
dizin eksikliklerini cok aClk olarak gormeye yeter. Insan
bu takvimgibi yapltta, bugiinkii biliminelinde bulunan ge-
ni~ haber, inceleme ve kaynak olanaklarml goriinee, "Res

so
ettigi gibi (2. bOliim); 3. ve 25. bOliimlerdeki denizzaferi-
ni de kendisine mal eder. Birindyi yani Philippi savala-
nm Antonius'a; ikincilerini, yani deniz savalanm Agrip-
pa'ya bor~lu oldugunuysa bugiin biliyoruz. lspanya sava-
i .
lanndaki (26. boliim) baanslzhga (Ferrero, V, 57-58 'de go-
riildiigii iizere), Agrippa'ya gereksinme duymamak i~in
bakomutanhgl kendisinin
ve ancak bir hastahga
ve Roma'nm goziinden diill1e
Oysa Augustus, "Res gestae"de
kendisinin bahca onur nedenleri ""'''''''''''','"1'> n,""tt' .., ...
ya saValarlm yazmak isteyen
Ie bir belgeye baglanmak zorunda """".UiE,U..u CUotiICUlUH.
man yaztlacak tarih, ne denli giivenilir olur? Ciinkii, "Res
gestae"de, olanla olmayan, tam yaptlanla.klsmen yapllan
birbirine kantlnlarak ve bunlan yapanlann adlarl yerine
yallllzca Augustus'un adl konarak kaydedilmitir..
XVII. boliimde, "asker sanrugl"nm kurulmasl i~in,
170 mil yon verdigini belirtir. Ama bir yabancl olan kral
Herode ve bazl zenginler de bu
lardlr. Augustus bunlara hi~ oeg;mlllez.
XIX. ve XX. bOliimlerdeki
lanna Agrippa ve Roma
dllll ettikleri halde "Res gestae"de
yaptlmaz.
. "Res gestae"de goriilen
Ian soylemeye dek yam. Augustus,biitiin yaphklanm iiI-
kiiselletirrnek emeliyle, yapIlan ilerin, ol~ olaylann ni-
teligini ve aklml ~ok degitirmitir. Bu nedenle, elimiz-
deki belgeyi cok saklllarak okumak, daha ~ok sakmarak

52
Senato'nun i~e nasll oldugu ve askerlerin
(yani tarafmdan beslenen ve Caesar'm gelene-'
gine, emsma bagh kalan birkitlenin) baskisl altmda, iste-
meyer~k bu i~i yaphgl bugiin tarihe mal oImu~ bir gen;ek-
tiro (D~y, S. 345.) "D~ler' Meclisi"ni de Senato'nun de-
gil, halka kar~m kurduk-
Ian biliniyor.
bolfunde, Caesar'l oldiirenleri uygun
olarak kurulmu~ mahkemeler" eliyle s~giine y()Jlad~glm
soyler, Caesar'm olfuniinden sonra ge~en giiliin~ ve aClk-
h sahneleri; resmenkonsiiJ ohm Antoijius.'im,yine resmen
"~n',uu, kesin Biutus'u arkada~lann.l

YOlletrnek i~in,yolladlgml; Antoni-

us 'un zengiri olmak ve h~r ~eyiniistiindebir gii~ saglamak
i~in eyalet1eri, orunlan nastl ~1:t).gml; yasanm ve Sena-
to'nUD:, B~tus'a ye arkada~1 c:assius'a verdigi Suriye ve
Makedonya'yJ nasd ellerindenalipkendi,<;ine Dolabel-
l~'yamal alumsamakgerek: Cicero'nun i:;;tebu SI-
raqakiPhmppica'larml arada,"Tiran ama tiran-
hk y~lYQr!'~ dedigini 'dii~iinet:ek, bu ,"resmen kurulmu~"
sozde adil mahkemelerin dun,un:unu aydmlatabiliriz sam~
nm.. Augustus 'QIIkonsiilliik derecesiniyiikselmek i~;.in
kendi Cicero'ya mektuplan, Antonius'un
baskIcl Ylkmak halkm ve ken-
disini BrtUtus'labidikte A!ltonius',a karl sav~a.yolladtgl~
m; kendisinin; bu "ulus;haini"yle yani Antonius'laveo-
nunortagrLep,idus'laaQla~lp (Bologna'da, 16 A3'te),ulu-
sa ve kar~l (be:;; siireyle) iinlii Mecli-
si"ni l?irketini) hele Octavius'un yal-
lllzca kazanmca, ncdeni 01-

54
makslzm a~agJlayarak anasma geri yolladl~l) Antonius 'un
klZlyla evlendigini dii~iiniince; I. ve II. bOliimlerin, hemen
ba~tan ba~a ger~eklerden uzak olduguortaya ~ikar.
Augustus'un bu iki bOliimde soyledigi-gibi, Cumhu-
riyet'i nasl1kurtarrugml (!), i~leri "yasalara.uygun" olarak
nastl sonu~landlrdlgml anlamak i~in, bu "Ueler" diktator~
liigiiniin,Cicero 'nun da i~inde lIUIUU'''U/S
huriye~i devIet adamlan" ~U.'"',,"'U
anda ammsamak gereklidir.
dlgI biiyiik Cicero'nun, Antonius'la
dan par~alattInlmasml, *e
"yasalarauygun" (!) i~ ",V''''H ..r>''",UC'u.." ""lS.uar,aHlIU
retmi~i! Yinebu AugustuS'tur Philippi ",,",vU'U.UJ.
sonra, utanmaz'bir gilldiirmen olan AntoniUs'un bile yap-'
marugml yapml~, yani Brutus'un batnl koparbp Roina'da,
Caesar'm tasvirini koyduklanyerde sergilettirtniti.
Ill. bOliimde, "Yendigim zaman herkesi bagl$ladlm!"
demesini yalmzca bu olay bile yaJanJamaya yeter. Oysa
kendisi, bu i~ sava~larda ~~tlacak denli hil~ci,aclmaS1Z,
klYlclhkta sogukkanh davrannusbr!
1 yufka yiirekli oluuysa; bir
hlrsmm ateten ~emberiyJe
ra ve elkarhlfslyla slmrlanan
ad verilebilirmi?
:' .Ashnda Augustus 'un,
bagllanabilecek olan yabancl
SI, bu aClmanm bencillik simrtnl Cizmi ,bullH1maktadtr.
Augustus 'un bu iinlii yufka yiirekliliginin (!),adale-'
tiilin (!) b~ka bir ornegini, bu 3'iincii:ve sonradan gelen
25'inci b6liimlerdeki "denizleri bartakavutiltmak'? soz~

55
 lerinin arkasmda gizlenen biriki olayda buluYQruz. Sex
Pompei us ileyaptJan sav~lardansonra 6 bin koleyicar-
milia gerdinni, 24 .de sahiplerinin keyfine blfakml-
tl. Oysa Senato, bunlara 6zg'iirliik soziivennitil
.au iki b61iimdeki "Cunthuriyet'i kurtarmak" ve ''ya-
saya iIer yapdan nastl
aykm oldugwtu anlatmak icin 6rnek iste-
rim: Devlet arka~l Antonius, kendisini eglendiren oyun-
culara Priene kent!I)i, kendisine bir gece giizel yemek ye-
diren a~C;lsma Mab'llesia'mn en evini (sahiplerinin is-
tegi ve olmadan) a'rmagan tte bu
.Cunthuriyet kahramam, to 39'da Octavius ve Sex Pompe-
ius He ,yapbgl iinlii Brindes anIamasmdan sonra, biitiin
yaptlklarmm uygun" konuslmda, Sena-
to'dan zorIa birbuyrultu almltl! Aslmda, bu btiyiikSena-
to 'ya yine Augustus ve ibirlikciJeri; SIradan askerden tu-
tun da Barbarlara, kolelere dek, on1erine kim geldiyse iiye
olarak sokmulardl. Cornitialarda balkl kendilerine ya-
zlh olarakverilen listeleri secmek zorunda blrakmllarill.
"Res gestae"de,gercege uymayan ba~ka b61iimler,
baka olaylar da vardtr. Augustus, XXVI. b61iimiin ikinci
"Buyrugum ve komyuculugum iki or-
du, hemen hemen aym zamanda biri Habeistan'a, 6teki
Arabistan'm Felix denen b6lgesine gonderildi," derve bu-
ralarm ahnmasmdan, diiman ordulanmn yok edilmesin.:
den eyier. iCin kendi kj~iligine zaferler
olan bu ilerin ash bambakadlr. lIkin 16 26'da MISlr Pre,-
fectus'u Cornelius Gallus, tiimiiyle kiisel, hatta keyfi bir
i olarak Habeistan seferine Clktlgmda, Augustus 'un bun-
dan yoktu; haberi oldugunda da bundan iirkmii,

56
C. Gallus'a ~lkl~lllaki~temi~tL MISU~Prtlfectus'u bu s~fei'l..
dolaytsryla Roma'dan, Augustus'tanri~
de yardlm tam tersine, Prefectusunun zengin-
ligini, rahatlm, gorkemini ktskananlar (biitiin soylular, Ple-
bes tabakasi, ~ovalyeler... ), en kii~iik duvanndan, kaldln~
mmdan en biiyiik tapmagma dek ba~kasmdan, ozellikle
eyaletlerden <;:ahnarak; eyaletler yapIlml
olan onu htrslzhkla suc;laymca, bu
flrsattan onu Clkar..
dl; hatta evini elinden aIdl. Bu konuda, ne onun daha on-
ceki. hizmetlerini, ne de Habeistan'l ele gecirmek yolun-
daki baanlarlnI hesaba kattt. Augustus bunu yaparken,
belki MISlt'da ikinci bir Antonius 9lkrnasmcJ,iIll korkarak
davranml:;;t1. Sonuc udur: gestae"de be-
nimsedigi sHerin birine! ktsmmdan
mltIr; olunca da (Ferrero,
tararak, Dion ve Arnnien Marcellin.) .
lkinci evrede; Augustus yalnIzca Arabistan seferiyle
ilgilidir. Ordunun bamda "Legatus" slfatlyla Aelius Gal-
lus vardu 25-3). Ama, biitiin bit ltalya'YI doyuracak
denlibol beklenen hemen ordunun'
hastahktan olmaslyla sonm;:lanml, ele ey ge~-
memi ve hemen geri doniilmiitiir: Petronius'un MISlr
Prefectus'u bulundugu 0 slrada, yani to 25'te, Habelile-
rin MlSlr'a saldmsl ve Philae'ye dek iledeyileri, Habe-
lilere Petronius'un karsIllk vermesini gerektirmi veyerel
nitelikte, ku<;:iik bir utku edilni.itir. ki bun-
lar "Res gestae"deki oviinmelere hak verdirecek :;;eyler de-
gildir. cilt V, s. 61-2; 113-4; 12p-1.)
Bu Arabistarrseferinin, Hindistan-Arabistan- Akdeniz ti-

57
 caret yollannmelde .edilmesiarnaclyla yapddlglil:1 biliyo-
ruz. $unu soyJemek dogru olur: Bu seferio yapddigt do-
neme dek Hindistan-Arabistan-Akdeiliz ticar.et -yolciIlugu
(omeain Strabon 'a gore, 24, XIV; XVI; BatlamyUslar=Pto"
lemeszamanmda), K1Zlldeniz'in kuzeydogusunda. bugiin
YenbUg-iil-Bahri denen eski Levko-Komeile Akabe'riin
ku,zeyindeki Petro'dan Suriye'ye ge'Qerek yaplhyordu: Bu
seferdensonra ve AeliusGalhis 'urtMlslrPrefectusu oldu-
gu zarn~lardaysa KlZlldeniz'ihkuzeybatlsmdaki Myos-
hormos Limam'ndan a$agl Mlsu;'daki Caenopolis'e'geQip
NiLhoyunu tutarakyap.llmaya. ba$laml$tlf.(Strabon-24,
XIV, XVI.) , -
" tr,:tenolunmaYl$, gerQegeuyulmaYl$, insaRcaaclma.,.
dan yoksun olu$, dostluktan ve .. adaletten bir damla bile
bulUIllllaYl$ gibi nedenlerle,."Re's gestae'~njn'ir,:inde dog-
rudan dowuya ger,:meyen amas6ziiediIen i$ierin:k::Yuzu-
-nu gosteren playlar r,:oktur.'Bunlar Augustus'unkalerne al-
rugl bu,beJgeyi ne denli sakmaiak kulhmmak, yorum}amak
g~rektiginr:bugiinul1 tarihr,:isine' buyurur.
_., Yu]qmda ktsmen gosterdik ki MlSlrseferi diyeXXVL
. b61iimde oviindiigu $ey, ashnda MISlr PrefectusU' ComeJi-
us'unki.$isel giri$i,m-idir. Buadamm MlSlr'da biriktirdigi
paradan co.k buki$isel giri$imini, Augustus nefretle kar$l-
laml$tIr. Onun (Sitzungberichte Konig. Preuss. Akadem.,
1896; I, s. 476'dayaYlmIanan bir hiyeroglifyazltma gore ...)
yaptlgl i$ler ve kazandlgl :z:aferler ir,:in MlStr'da kendi adl-.
na-diktirdigi yazltlan (to 28'de) Augustus bag."$laml$tJr.
lspanya sava$lanna ba$lamadan once r,:ok ustaca propagan~
dalarla ilkin Roma kamuoyunu, sonra Senate-'yu i$e sok-
mU$; aslmda .Qok degerli $iir, dii$iince ve silah adanu bir

58
 yigit olan Cornelius Gallus'u, kendi kendisinioldiirmek
zorunda blrakmltlr.
daha var: XI. boliimde,
dondiigiinde,
retius'la ve Senato pretorlar,
ileri ge1en kimseierinCampania bolgesme dekgelerekkar-
~Iladlklanm" ve "bu onurun 0 zamanadek kimseye veril-
medigini" bObiirlenerek soylerkenger~egi yansltmamt~ttr.
Konsiil gegen Lucretius, heniiz kesin
Bundan kar~I1a!11a, aslmda
Halk Partisi 'nden Egnatius Rufus
bir senatorun konsiilliigiinii onlemek icin Augustus 'a b~
vurmayako~an soylulann manevraslwr. Augustus, Soylu-
lar Partisi'nin bu oynnunu desteldemi,Q. Lucretius; Ves.:.
pillon'u konsiil se9tirerek Rufus'u aClkta birakmlt1,
Bu hattabu acunaslzhklara neden
korkun9tur: kepdi mahallesindcki
kill ba~ma gelen yangm dertlerini 6nlemi~, hattay~ngm
9IktIgmda,. biitiin Roma halkmm.ya'rdlmma komu adam-.
dlr. Biitiin toplumun mutlulugunu arsa ve ev karaborsasl-
nafeda edecek denli dii~m~; arsa ve ev kiralannl artlr-'
mak i9in yangmlan ahkanhk
olan zengin, Senato Meclisi
. leri),o zaman1;:i iktidar partisi, bu 6nleme 90k klznll~; hal~
kl devrime gotiiren demagoji SU9.uYla Rufus 'u yok etmek
istemi~tir. Halk,buna kar~l Rufus'u. temsilci secmi ve
onllsenator olma olanagml vermi$tir, Rufus 16 19'da kon-
siilliik koyunca smlflanndan
smabu uygull gormeyen) soylular bima
kar~l Clkml~lar; biitiin Roma'YI 'lie kanh bir

59
maya siiriiklemekten ......uw.u'"u""'?'''''
J626'da, Rufus 'un soylulann
ma bir kar~lhk beklemeden
ni begenip onu kurtaracak
Iece halk hizmetlerinde yap maya
kiye dii~mii~tii. Kendisi, devlet
i~inde, aym ~ah~kanhgl
Iar Partisi 'ni ho~nut etme.k
meye raZl olmu~; Rufus'u ilkin eletirmi, s6nra da kon-
siil olmasml engellemitir.
lIgin~ olan ve Augustus 'un 0 ~anki ruhsal durumu-
na geni~, biraz da klzrl aydmhk serpen nokta udur: Au-
gustus, Rufus 'un yerine kendisini aday gosteren ytlllk kit-
lenin onerisini kabul etmemi; ama daha kotii bir~ey yap-
ml~t1r: Gelen kurul arasmda bulunan ve iinlii42 ydmm (Ca-
esar'm oliimiinden iki ytl sonraki i9 savaIann oldugu, ka-
ra listelerin diizenlendigi aClma::.Jzhklar
lanndan, yukanda soziinii ",ttl'UI1rnn
nn adaYldtr. Soylular, halk dosh!
halk ylgmml toptan Oldfumeyi
Oldiirii ~etelerinin keyfi ugruna
tiindeki Triumvirlik yetkisinden
rm gorevlerini iistlenerek kendi
ml) konsill olarak se~tirmi~tir!
jestini gormek isteyenler, Senato'nun amacml ve Lucreti-
us 'un, 0 zaman i~in, yalmzca soylu olmaktan baka, tek bir
sivil ~ekiciligi bulunmadlgml unutmuIardu. .
Halkm iini kolayca paraslz gorme ilkesini ytkanbu
darbe ve kormila; senatOrleri, soylulan haram yeme, ha~
ram para ve varhk edinme, her eye karm zevk, rahatltk

60
ve liiks i~inde ya"ama yolunda kl~klftma degil thidir? Es-
ki Cumhuriyet geleneklerine donmek bti mudur? Biitiin
bunlan yapan Augushls'Un, halkm hizmetinde olan dev-
let adamlanna, ve memurlara daha cid-
di, daha sahk insana ytJgmhk
veren bir sogukkanhhktlki, biitiin Augustus'u tammaya,
bu bile fuk bama yeter!
Augustus, davram$mm ~irkin oldugunu cok iyi bili-
yordu. Bu nedenle de hicbir ey vennedigi orta slmfm, Ru-
fus'a uygun bu kotiiliikten kendisine nastl
davranacagln1 baan ve CO$an soylu-
lann Roma'da hazlrladtklan, tannlara yaralr kar$llama
toreninden ve boylece sozde se~imde yendikleri Halk Par-
tisi 'ni aynca yok etmek istemelerinden korkarak, bir gece
gizlice Roma'ya girivermiti. <:evresindekiler ve tarihci-
leri (giinfuniiziin ara~t1nnacllan bir a1cakgo-
niilliiliik gormiilerdir!
O!,;iincii bir olaYl da anlatahm; bu, gestae"deki
yazltlara ruhbilimsel bakundan olaganiistii bir aydmhk ve-
recek niteliktedir: Makedonya Valisi M. Primus, komu ve
Barbar boylardan biri alan Odriseslere kar~1 ufak bir sefer
hazlrlamaYI i~inde ve kO$ullann ge-
rekli bir onlemi bilmi$, harekete (1623 'te.)
Halk hizmetleri, devlet sorumlulugu, yurtta~hk bilinci ve
onuru konusunda bir damla uyamkhgl, utanmasl bile kal-
maml olan 0 zamanki iktidar partisi (Augustus'un yarat-
bgl Senato), Primus'un bu hareketini kendi yike giiciine
k...C$l bir ve Makedonya yUksek mah-
kemeye verdi. Partisi 'nin onderi VI! Fan-
nius Cepion, bunu yersiz buldular ve valinin SaVUT\ffiaSlm

61
lkhg~ ayaklanmalara, yasadllh~ aellll8Slzbg,a, hrrslZ-
hg~ basklCl yonetime dayamr. Boyle bir yonetiinin nite,.
ligi udur: Bal stklmca,eli altmda bulunanlardim birini
kamukininin- oniine atar, parcalanmaslnJ seyr~der ve bu
arada kendi dolaplarml cevirmek iCin bazubkla,nm tamam-
lar. Augustus 'un; Cor. Gallus, Eg. Rufus, M. Primus ko-
nularmdaki davranlmm ruhbilimsel ~lklamaslm burada
aramak'gerek. "Res gestae"de Augustu$'la Senato arasm-
da gecen, gectigi belirtilen onurIa, riitbeyle, saygtyla, to-
renle ilgili biitful ileri de, bu ruhsal durumun karlhkll be-
lirtileri olarak almak yanh olmaz.
, "Res ges~"de, Augustus'un oyle yukardan bir ba~
ktla soziinii ettigi al-cakgoniilliiliikierip. ash;bep.bCiyledir.
4 'iineii boliimde Augustus, "Senato'nun onuruma ya-
pllmasma karar verdigi bircok zafer alayml kabul etme-
dim," der. Augustus, burada ele aldlgl konulann iC yiiziinii
goziimiizden kacuan ictenliksizligini bir daba, gosterir.
Gerci, olay dogrudur; ama bununla anlatmak istedigi rub,
gercek degildir, Bunu anlamak icin "Res gestae" konusun-
daki betbangi bit cagda ineelemeyi gozden gecirmek ye-
ter. Bunlardan 1. 'Gage (Mommsen'den soma), bize kitabl-
mn sonunda bir '~ugustus takvimi" sunar (s. 156-160). Bu
takvimde adl gecen belgeler; ornegin "Cumes bayram giin'::,
leri" dizelgesi ya da takvimi Augustus sagken hazrrlanml, -
onun o~aYlyla bit tapmaga yollanmltI. Bu takvimde yd,
Augustus'un birinei "kez konsiil oldugu giinbalar. Yllba-
dar, Rorna'da biitiin yd degitirilmemi; ama bircok eya-
lette yllbatlar Augustus'a gore degimiti. Senato'nun
resmen zoriamaslyla, Iskenderiye'nin Augustus tarafm-
dan ele gecirilmesi ve Antonius 'un Bliim giinii olan 1 Agus-

63
 tos (16 30) Mlstr'm ytlb~lS1
eyaleti, 16 869'da kabul ettigi
gum giiniinii (16 63 Ylhnm
rak Han etmi~ti.
"Augustus'un takvimi"nde "",r,n/OM.".
anma torenleri, anma tapmtlan, hemen hemen tiimiiyle,
"tarln AugustUs"la ilgili ytldoniimii giinlerindeydi; bu giin-
ler, Yllhk takvimi kaphyordu. Daha sagken tannl~an Au-
gustus, bunlan geri~evirmemiti! Sextilis aymm adl degi-
mi~, Augustus olm~tu. 6nemli bir nokta da, Augustus'un
~ok kuiuntulu, giinlerin iyi yatda k6tii olduguna, talihe <;ok
inamr bir adam olmastdlr.
doniimlerinin takvime girmesi
laml oldugunu belirten U"'"~<C",",'
"Res gestae"de safbir
lar da vardlr ki, al~akgoniillmiik
ne sanlml~lardtr; yukarda anlattlklanmlza benzerler.
Augustus, "Res gestae"nin V'inci boliimiinde, "Mar-
cellus ve Arruntius'un konsiilliikleri S1fasmda, Roma'ya
dondiigiimde, halk ile Senato beni diktator yapmak iste-
. diyse de kabul etmedim," der; dogrudur! 10 22'de, Sena-
to gorevini gorkemli bir bi~imde kotiiye kullanmanm (bu-
na rezalet de denebilir) Mill
anlattIglmlz gibi, Augustus'un
darbesidir: Augustus, bu kadar
.'nedenle kendisine verilmek
'de siirekli konsiilliik"ten
daha once, ki~iligini yitiren aym kitlenin verdigi "yan dik-
tatorce yetki"den hemen yararlanarak, Primus'un yok edil-
mesi yiiziinden ~lkan aglr karga!)ahklan bashrma yoluna

64
gitmi~tir. Ashnda, (Annonae yetkisiy]e birlikte verilen ay-
ncahklar onu yan diktator; tarihcisi Dion 'un dedigine go-
re (Dion, August, UY, 1-2) dilctatorden daha gUylii yapl-
yordu. b61iimde sozli "olaganiistil
Kurulu"nun kendisine sundugu Legum et
ayncahglysa, yani Halk icin verdigi
rannm kar~lhgldtr.
Augustus'un biiyiik bir ozenle belirtmeye, k~aktan
ku~aga ge~irmeye yabaladlgl nokta, Ct,Illlhuriyet'i, adale-
ti, yasalan ~eyin oniinde Bizim "Res
tae"de i~ler, insanlar Augustus'un
ili~kileri baklmmdan yaphgmHz inccleme, onm1
ozelliklerinden once, paraya ve kendi ailesinden olanlara
her ~eyin, herkesin iistiinde yer verdigini gos1eren Roma-
h zayIfN~;1Yla ilgili epey ornek vermektedir.
Agdppa .. onun, ya~aml boyunca
tegi, ondan beklemeyen hocasl ve
mdlf. Ba1 zaman slkl~sa yardlm beklemi~,
iyiligiyle kor talihi yenmi~tir. Oysa, yegeni ve toy bir de-
likanh DIan Marcellus 'un Agrippa'YI klskanmasl, a~agIla
maSI, giicendirmesi kaf~lsmda i~e kan~mamI~; biiyiik dos-
tunun kendi "Icgatus"u olarak c;ekilmesine
23) bir Dahasl Agrippa gibi
tu degil, Marcellus'u yani toy yegenini,
yerine on plana ge~ifmeyi (1622) dogal gormiliitiir. 0 den-
Ii ki, Marcellus olmedik~e (16 22'de), bir daha Agrippa'yla
yakmlaamaml~tlr.
Bu bHen bir insan
~ogalmaml
rtitbesinde bulunan

65
ka~lmdan fadam yoktu," demesini "ibret"le okuyoruz! Bu
arka~l; yegeni, oglu ya da Agrippa gibi, Macellus 'un olii-
miinden sorna, onun kansl ve Augustus 'un.ktZI Iulia'YI alan
damadl, klsaca,ona en bagh adamldlr! Roma'dan yIllarca
aynldlgl zaman biitiin yonetimi eline teslim ettigi dost in-
sandIr! Bu insan, Mecena ile birlikte, Augustus' a yapIlmak
tizere olan suikastt onleyendir. Boyle bir ins am se<;tilIDesi
ve sornaonunlaaym haklara, aym giice sahipkthndIgml ile-
ri siirmesi, bunu da kendi adalet ve yasa duygulanm belirt-
mek i<;in yaptlglm anlatmasl, ~a~Ilacak bir atakhktIr.
Oysa, Augustus bu degerde bir RomahYI, kendisine
bu denli hizmet eden dostu, kendisinden sorna yonetime
aday gostermemi~tir de ogullugu Tiberius'u gostenni~tir!
Burada, bir daha, Augustus'un "Romah" yoniinii a<;Ilml~
bulmaktaYlz: Pinti ve.bencil adam! Onun i<;in ilkin kendi
ailesi, <;oluk <;ocugu; onlann rahat!, geJecegi ve giivenligi
var! Ulkede en yararh insan da oIsa, dost ve arkada~ da 01-
sa, yabancilar ancak onlardan sonra gelebilir.
Biitiin bunlardan sonra; Corvinius Messala gibi bir in-
sanm alb giin i<;inde geri verdigi Roma Valiligi'ni, en bu-
nabmh zamanda, i~te bu dosta onelIDi~; Agrippa da bu one-
riyi geri <;evirmeyerek yurtta~hk ahlaktmn han,gi diizeyde
oldugunu bir daha gostermi~tir.
l~te bu eli Slkt, bu bencil, bu aClmaSIZ, diktatorden de
gii<;lii zorba, kendi paraslyla yarattlgl, satm aldlgi Sena-
to'yu; insanhga, yine kendi gii<;lerinin, onurlannm yasal
kayriagi olarak tamtmaya <;abahyor.
Bundan dolaYldlr ki; Augustus'un, onUlima yapIlmasl
kararI~tmlan bir<;ok zafer alaymi kabul etmemesi, riitbele-
ri, gii<;leri geri <;evirmesi, i<;ten bir al<;akgonilllilliikten, Cum-

66
huriyet geleneklerine bagh kalan davraru~mdan ileri gelme-
mi~; birpolitika oyununa perdelikgoreviyapml~hr, diyoruz.
"Res gestae"de Senato soz konusu olunca,. zamant~
mlzm tarih<;isi <;ok dikkatli olmak zorundadlT. Augus-
tus 'un Senato 'ya, onun verrugi adlara, ri.itbeier~, onun uy-
gun gordiigii onurlara gereginden ~ok deger yiikletmesi
<;ok aYlptlT! Sa~lrtlcldlr: egemen oldugu yer-
lerde aClmaslzhk iHke coktiik<;e, zorba-
lar kendilerine kurumlan, ki~ileri
daha <;ok korur, Augustus, Roma'da
parlakhk baklmmdan
h;;ilik Senato'yu kur-
mak i<;in geliri sestert olarak sap-
tayan, boylece oraya istedigi herkesi sokan "Odur! Sonra
l.200.000 sesterte <;lkardlgl bu gelirle Senato'yu tasfiye
eden, aradaki 800.000 sestertiik farkl kendi gelirinden
odeyerek (3) Senato'yu kendi iicretli adamlannm ya da
kendine bor<;lu bir soylular smlfmm karargahl yapan Au-
gustus'tur! Bu Senato, efendisine baghhgml gostermek
yoluyla rahatml, ilerisini isteyen insanlarla dol-
mu~tu. Yerlerini, hep Augustus'a
bor<;luydular. Onun
kendilerine yapacak
ya'mn, eyaletlerin
den ocaklarml ucuzca
ralayarak <;agm Egesinde-
ki biitiin "sefahet"leri tadacak duruma gelmelerini sagla-
ml~tl! Aldlklan bol paralar, Augustus'un sagladlgl i<; ve

(3) V. Duruy: Histoire Romaine (1909), s. 375-6.

67
dl giivtmle en igren<; '~U'V'd",.",kaprlan; servet, mal, ca~
riye, odahk, i<; oglam dalan bu siiriiniin
devlet ve ulus ilerini yurutmeye neakillan, ne
zamanlan, ne de yel:en.;;Kl,er Boyle bir kitle, en
ufak bit nedenle, efendisine en biiyiik onu-
ru, unvam uygun gormez?
Bu kitlenin, zamanla (ve yine Augustus sayesinde)
tiiylendigi bir ger<;ektir. Soylular (ve onlardan farkslz du~
ruma gelen sonradan gorme zenginler) senatorliigii yiik-
sek bir para ve gelir kouluna baglayan kuraldan yararlan-
dtlar. Boylece, iktidar makamlannm bii-
tUn olanaklarl sonsuza dek Arttk onlar; dev~
rimden sonraki ancak efendilerinin yar~
dlmlyla senator olma saglayabilen dokiinti.iler
olmaktan <;lkmllardlr. lI~ak rohlan degimek-
sizin, zengin olmu~lardlr. dayanan ve halk tabaka-
sml gii<;suz blrakacak olan her yolu onerebilirler; buyu-
rabilirIer bile. Bununla brrlikte, bu oneri ve sozde buyrok-
lar, Augustus'un istemiyle, yetkileriyle slDlrhdlr. Onder
ara Slra, eski Cumhuriyet gelenekleri vardu diye, Meclis'te
bir taklm tartlmalarl, <;arpImalan ho goriir; onlan kl-
klrtlr bile. Ornegin; bekarhk yasasl
dolaYlslyla, Augustus 'un karl <;lkan biiyiik
Roma hukuk<;usu Labeon 'un durumu
(10 I8'de) boyledic gelenek<;i, onura ve
akla dayanan biitUn dinlemi; ama sonu<;-
ta onunkiyle <;elien onerisini yine kabul ettirmi~tir. (4)

(4) O. Ferrero: La RepuhJique d'Auguste (1908), s. 238, not I ve

s. 239, not 1. .

68
 lnsan, ona verilen riitbe leri,
geri ~evirdigini belirten "Res
miiyle, XXXIV ve XXXV
lere egemen olan ruhsal
ge.;irince, Augustus 'un <1'yan,,,vll
gi, kendisinden sonraki kuaklara
digi (VIII. b61iimiin son Iasml)
nIlan ovmede; putunu kendi
ozelligini buluyor.
"Res gestae"nin dl siyasetle, dl~di.inyayla ilgili bo-
liimlerini de biiyiik bir sakmmayla okumak gerekir. Bun-
lar, "Res gestae"nin yedi ya da sekiz boliimiindedir ve as-
keri seferler, siyasal hareketler, el~i ziyaretleri vb'dir (26-
27'nci, 29'uneu, 30-34 'iinen bOliimlerde). Bunlarda da za-
man snasma (Res Gesate'deki y6ntemin sonucu) uyulma-
mlhr. Ama nitelik baklmmdan bir ayutna goze ~arpar.
C:::agda bilim, "Res gestae"den
bavurarak bu ilikileri obeklere
Augustus 'un ulusiararasl
gl bu bOliimlerde oviinme,
hr. Bu oviinmenin dereGesini
rumuna klsaca bakllmahdlf.
Augustus'un zamaml),da,
yiik boliime aynlml bulunuyordu.
mendi; dogudaki b6liimse, SiIifkoslan (Seieucides)
!ran'dan kovan ve Afganistan 'dan Sibirya'dan, AVTasya'dan
MlslT'a, Bizans'a dek biiyiik bir imparatorluk kurmu bu-
lunan Partlann egemenJigi altmdaydt. Asya 'nm taze ve de-
vinir durumdaki gii.;leriyle boyuna yenilenen Partlar, Ro-
ma'nm (ister eumhuriyet, isteT imparatorluk donemiride 01-

69
 sun) b~ma bela olan kavimdir. Denebilir ki Partlar, tari-
he, Roma'YI Asya'ya sokmamak i~in dogmu~, be~ yiizYll
bu ama~ ugnmda <;arpl~tlktan, Rorna'Yl titrettikten sonra
yorularak, Sasanhlara blraklp Onla-
o nn hangi kinle ve ~arpl~ttkla-
nm belirtmek i~in, "buyiik" samm alan Mihridates'i amm-
samak yeter! Bir gecede, biitiin Anadolu'daki 300.000 Ro-
maltYl oldi.irten bu hiikiimdar, antik donemde g6ri.ilen do-
gu hiikiimdarJ arm m (Anibal'den sonra) gercekten en tipik
olam ve dikkate
Roma, sonra yok etmi~tir;
ama Mithridates'ten sonra biitiin dogu, ayakta durmaslm,
dogudaki siyasal denkligi elde tutmasml bilen Partlann
egemenligi altmda kalml~ttr. Romahlarm Asya'YI ele ge-
~irmek ve bu denkligi kendi yonlerine bozmak i~in giri~-
tikleri her (to 53'te 36'daAn-
tonius'un buyiik yenilgilerle sonUylanml~tlr. Ro-
rna, ozellikle Crassus 'un yenilgisini, yitirdigi bayraklan,
armalan bir tiirlii unutamaml~tIr.
Augu~tus, XXVI. bOliimde, "Hi~bir boy gereksiz ye-
re bizim taraflmlzdan saldmya ugramadl," der. Bu soz de
her zaman degildir; ozellikJe bulmak ve al-
tm madenleri gecirmek olanaklan yerler i~in (or-
negin lspanya sava~lart), ya da ticaret yollan i~ini diizelt-
mek i~in (ornegin Arabistan sava~larl), Augustus 'un sava~
a~tlgl goriilmii~tiir. Arna, onun deviet adaml o)arak uygu-
ladlgl belki en ilke, "sava~ icin sava~" yapmamasl-
dlr. Gereksiz sava~ a~mayan en az a~an
Romah, Cagda~ bililnin Ferrero; cilt
V, s. 32) saptadlgl iizere 0, bart$l, Roma maliyesinin kal-

70
kmmaslyla omriiniin sonlanna dogru, bir tiir ge.lenek\tili-
gi ve yasalara sayglYl, siyasetinin Uy ilkesi yapmlu. Dl
savalardan, bir seriiven niteliginde kaldlkca, hep ~ekin
mi& ve tiksinmitir.
B"tmdan dolaYl, XXVI. boliimdeki sozleri, biiyiik bir
gen;ek paYlyla panldayan seyrek yerlerden birisidir.
Surasml hemen belirtelim
yi, adalet ve insanhk duygusundan
gustus, butiin omriince (bazJ
klhrsa) duyguya yet vermerni&
nin ba&mda gelir. Galatya klsrncil
nanistan'a, ne MIslr'a, ne
tinya'ya, ne Ermenistan'a, ne
panya'ya, ne Gallia'ya karl uyguladlgl yonetirn; adalet-
ten, sevecenlikten, insanhktan kaynaklanmlur. Augustus
buralarda ve her yerde kuru, elislkl, bencil bir hesap\t1hk-
1a i~ gormiitiir. Onun boyle bir siyaset giitmesinin nede-
ni, bol para ve dolu hazine edinrnek, Roma'nm ve Ro-
ma'da soylularm daha liiks, daha rahat bir ya$am i~inde,
daha ~ok oyun ve eglence, daha c;ok haz ve keyiftatmala-
ndu! Augustus'un ekonomi
sonsuz harcama yapmak ve
(Ferrero, V, 28). Bu orgiit, nc
zamamnda, ne de ondan sonra
riilerle yonetmeyi akhna
gozeten, gene lin yaranm amaG
ke, Roma'da bulunamaz! Aslmda, Grek ve Roma yonetim-
leri, Duruy'nin de dedigi gibi (His. Rom., 1907 s. XXI),
bir siteyi kurmaSInl, 90k iyi iletmesini bilmi; ama bir im-
paratorlugu anlayamaml~tl. Bir Sel<;uklu tmparatorlugu,

71
hele bir Osmanh tmparatorlugu goz
sanligm ve uyruklar VG""BIB
na, ne Roma bu
diizeyi dii~iinmemi~lerdir bi-le!
Bu durumda, bu ruhta olan Roma ve onu temffil eden
insan, omegin Yunanistan'da, t6 146 'dan sonra (eski Grek
yapltlanru yemek ve bir ogul gibi
satlp savmak tek kurtancl Yuna-
nistan'l, AtinaJmparatorlugu'nun altmda; k6y-
liileri, kentlere akm ederken; kentleri de, yoksullugun ko-
riikledigi liiks, zevk, a~ gozliiliik, kumar ah~kanl@, birbi-
rinin ayagma karpuz kabugu koyma dolaplan, anlamslz
GTek bolgeciliginin biitiin pisliklerine bogulmu~ buldular.
Bekfu'hk ve yoksulluk ve bu i~siz
gii~siiz iilkeyi gibi yemekteydL bu u~urum
yamacmda kendisinin kiiltiir olan Yu-
nanistan'l kurtaracak yerde, bir tekme de kendisi vurmu~;
u~uruma yuvarlaml~tt. Ciinkii bu dertlere siyaset ve ikti-
sat baklmmdan umar bulacak yerde, Augustus'un bile, onu
yalmzca yapmakta buakmasl", el-
bet de u~uruma yuvarlayacakh. Bu ancak Yu-
nanistan biitiin yonetim ko~ullanm edebilirse,
yani b~ka ozgu.rliiklerle birlikte i~e yarardl. Yoksa onu Ro-
rna tUtsakllgl icinde ba~lbo~ blrakmak; onunla ilgilenme-
mek, onun 0 andaki diinya ko~ullarmda yok olmasml sey-
retmek demekti.
Rorna'mn uygun belki da-
ne yerli ve krallann,
ne Bergama ba~ardlgl gorevleri yapa-
bilmi~ti. Hellen kiiltiiriiniin geli~mesi yolunda emegi yok-

72
hi; illkeyi ve hallet tammlyardu. Biitiin kayglsl, soymak, ill-
kede ne kadar altm varsa ahp gotiinnekti! Din, y~aYl~, ta-
nm olarak ne bulduysa ona dokunmadl; onlardan haberli
bile goriinmed~ boylece yok etmedi, ama burlldaki toplu-
luklan korkunc bicimde zaYlflattl. Hele dii~iince ve dii~Un
ce ya~aml adma eski kralhklann, curnhuriyet~ilerin yara-
tIp siirdiirdiigii her ~eyi sondiirdiL
Biittin KiiCiik Asya, onun
gUn act1gl sonsuz sava~larla
getirdigi bu korkunc coktintii
k:u~ tiinerni~ti. Haydutlar ve
Sonuc olarak, KiiCiik
kttasmda, birtaktm kukla, golge
kiimetcikler kalml~tl; biitiin bunlar, Part tmparatorlugu ile
Roma'nm egemenligindeydi. 0 Part tmparatorlugu ki, ni-
telik olarak cok homojen bir ath kavimler diinyasma dayan-
maktayd!. t~te bOyle bir ortamda, Partlar gibi bir rakibe kar-
~l dogu siyasetini yiiriitecekti. Augustus'tan once, On As-
ya'da, hele Anadolu'da ne kadar Ramah komutan ve konsill
gorev yapml~sa; yalmzca deh~et, ktYIClllk, yokluk saGml~
lard!: Bu nedenle de (Galatya
rode biryana blrakthrsa) kendisini
maSl pek zordu. Bergama
ma'ya arrnagan etmesini
Roma'Yl bile ~a~ktnhga d~iiren
Yan davrant~tIr; yan deli,
ba~ma verdigi bir karardlr. Bundan dolaYI da, Roma'ya kar-
~ .. sevgi ve baghhk i~inde hesaba kaulamaz. Partlar'm he-
men hemen aym y~am ve soy kOliullan icinde yogrulan ge-
ni~ yurtlanyla bu yurtlann cevresindeki iilkeler; ath uygar-

73
 hgtmn biitiin gereklerine uyan geli~mi~ sava~ yontemleri
sayesinde, yenilmez bir tehlike durumunda kaImaktaydt.
Augustus 'un ~evresindeki ~airlerle Crassus yllommm
actst ve u~ncl i~inde bunalan Roma, bu hastahkh onderi
Partlara kar~l durmadan kI~kIrtlm~; onun Partseferini, san-
ki koriiklemi~ti. Oysa, Part seferinin biitiin zorluklanm, bii-
tiin ters olaslhklarmt bilen .... ,";;U"U0,
kimileyin Gallia 'ya seferler UU.r.ca.u",
ma'yt; birtakIm geri, dagmtk,
zalllian zafercikler ve oraiarda ~"hC''"~'
ace",,,,,.,",c, '''U1PlllTl

Ie avutmu~tu, Augustus, her

ne gii~liikler ~kmi, nelere
olan bu kazan~lari, bir yanh~
nilgiyle tehlikeye dii~iirmek istemiyordu. Kendisinden ~ok
iistiin askerlik dehast bulunan Crassus'un ve Antonius'un
omeklerini unutamazdl. Sonra, Roma'llln giiciinu de ~ok
iyi biliyordu. Antonius, Kleopatra He anla~lp bir dogu im-
paratorlugu kurma, bakentini Roma'dan doguya kaydtrma
karanm verdiginde, Roma ve Augustus tam bir gii~siizliik
i~inde kaltnttt. Uygar, bol
olanaklara, sonsuz geni~lemcye
tus, "D~ier" anla~maslyla
nilmez, barbar ve az niifusiu
nlml kalmltt On yd, dogunun n""-v"""
Antonius'un elinde, 200 ytldlf
tecek duruma geidigini, korkuyla
. disine, itaiya'ya saldtrmak aymazhgml gostermese, Au-
gustus'un, 0 korkun~ oyuncunun ayaklanrna iistiine ayak-
lanma, hainlik iistiine hainlik olan dogudaki devinimlerine
kan~masl olanakslZdI. Actium bile (Antonius'un a~trttCt

74
yarulgtJan, iiziintiiye kapllmalan, Kleopatra'run J>einden
koup gitmesi yiiziinden kazamhru~) bir raslantt; bir talih
saval olmutu.
Bundan dolaYldlr ki Partlar konusunda AugJ.lStus, tam
bir salanma ve c;:ekinme gostermi~; i~i hic;:bir zaman sava-
a vardlrrnamltl.
Augustus dl~ siyasetten
ni onemle ve oviinerek ele ahr:
h Artaxe 'nin oldfuiilmesinden
tirebilirdim; ama, atalanmlzm
lum Tiberius Nero araclhglyla
Artavasdes'in oglu, Kral
vermeyi dahauygun buldum,
Roma, kiir;i.ik Ermenistan't, en kiic;:iik hi; kaygl duy-
madan, kendisine bagh bulunan Kapadokya'ya katlver-
mi~ti. Aneak, "biiyiik Ermenistan" Pompeius'tan beri kral-
hk olarak blraktlml~tt. Sakmgan Pompeius, Partlarm bu- .
raya ne denli oneIll verdiklerini bildigi icin, bir Romahya
pek yabancI gelen aelma goriiniiu altmda, Errnenistan't
Kral Tigran'a blrakml~b. (5) Sezar'm poli-
tikasma uymasa da, eski Soylular ~1J'UH11.il1y
kasl olan (Ferrero, V, s. 192) bu ",~,,~u_ ...,.
larla saval goze almasl gerektL
Partlann yenilebilmesi ic;:in
lejyonu bulunmasl gerektigi
eama hazineleri de ayn! 16

(5) Enneni tarih9ileri vekimi AvrupalJ tarih9iler, bu Tigran'l "Biiyiik"

diye anarlar. Bunun II. Tigran olmasml da yine Enneni tarihyilerin soykii-
rugii yiintemine vermek gerekir. (i. Sandaldjian, Histoire de l'Annene, II,
1917, s. 480-1.)

75
topu topu 23 lejyon vardt. Biitiin imparatoriuk i~in bu, ~ok
azdl! Ve ya~h Roma'nm savunmaslOa ancak yeterdi. (Fer-
rero, V, s. 12.) Orne gin ii~ lejyon, yalOlzca tskenderiye'nin
i~ giivenligine bile yeti~miyordu (Strabon, XVII, I, 12,
797). Oysa tsa'dan once 21. ve 20. Yll1arda, iinlii Anadolu
ve Surya gezilerine dek, bu geziler suasmda bile Augus-
tus, kendisini bOyle bir seriivene
rni~tir(Ferrero, V, 191). tsa'dan
gustus 'un yapbgl bir bloW;
zlrlaOlyordu ve bunu giiriiltiilii
Augustus'u bu hazlrhgl
menistan'daki hiikiimdar U~;~l;p.J:U'''''
re 1. ve "biiyiik") Tigran oldiigu zaman, Roma'ya g6ttirill~
inu~ olan oglu Tigran, hi~bir nederi olmadtgl halde Pompe-
ius'a d~man olan Lucullus'un kaymbiraderi Claudius ta-
rafmdan 61diiriilmii~tii. Ermeniler kral olarak onun karde~i
II. Artavasdes' i se<;tiler. Roma ile iyi ge~inen bu insam, Kle-
opatra'nm kini ve entrikalanyla kabaran Antonius (Gage, s.
131; Sandaldjian, II. s. 478-9) bir~ok hileyJe yakalayip zin-
eire vurdurdu; sonra da lskenderiye'de
laSt, yakm doguda ve hele
mii~, Roma'ya kar~l nefret ve
II. Artavasdes'in ii~
lundugundan, iilkesinde kalml~
~ilmi~tir. Bu kralm Romahlardan
biiyiiktii; bu nedenle Partlann
dostluk kurmll~, onun bir tiir koruyuculugunu saglaml~tu.
Augustus, 10 30'da Antonius'u yenip Mlsu'lahnca,
II. Artavasdes' in orada tutsak olan ~ocuklanOl (biri klz 01-
mak iizere uQ tane olmasl gerekiyor) goriinii~te rahat ettir-

76
mek ve korumak; ger~ekteyse,
mak iizere Roma'ya gotiirmii~tii.
Augustus, t620'de Anadolu'da
dii~maru olan II. Artaxias'a
ml~ goriiniiyor. (Sandaldjian,
nilerin bu mada Roma 'Xa haber salJp Augustus 'un yanln-
daki gen~ Tigran'. kral olarak. istemeleri, boylece Roma
koruyuc~lugunu yegler goriinmeleri, olagan degildir, hem
de bu ayaklanmayt Roma'run hazlrladlgml gosterir. Augus-
tus, Roma'ya Ermenistan'l katmaktan tiimiiyle ayn olan
bu i~i benimsemeyi, Roma diinyasmm kendisinden bekle-
digi ~eyler yiiziinden ~aresiz I9UJUU'U"I"UA
rius Nero'yu bll i~le gorevlendjrmi~;
Tigran bOylece Ermenistan'a
SI altmda Artaxates kentinde
Buna Partlann kar~lhgl U .... '''''-'JIUU......' ' ' '
tur: IV. Phraates, hem elinde bulundurdugu tutsaklan, hem
daha once yenilen Romakonsiillerinden alman bayrakla-
n geri yolladlgt gibi, Roma ile kesin bir anla~ma yapmak
istemi~tir. (Ferrero, V, 195.) Bu teslim olu~un nedenini, bu-
giin aydmlatmak olanagl bulamlYoruz. Tarih~iler bunu Au-
gustus'un ~ok talihli bir adam olmasma verider. Ya da bu--
nu 0 slralarda Partlan yonetenlerin
ataces ... ) degersizligine, U'\iU"l,UC
Piganiol, His. de Rome, 1939,
Bununl~ birlikte, III.
yiik oiaslhkla, Partlann
riildiigiinii goriiyoruz. (Sandaldjian, II, 496; Gage, 131.)
IV. Tigran ve klZ karde~i Erato, Partlann dostudur ve
Roma'nm biitiin ~abalamasma kar~l, bu krahn Ermenis-

77
 Augustus, Part-
lar iistiine i~i entrika ve
anlama yoluyla ve I;ogu kez olaym dtmdaki bir aracl gi-
bi I;oziimlemeyi yegJemiti. Oysa, biitiin anlamaya kar-
In, Errrienistan'daki bu oyunlanyla Partlann Roma'ya
meydan a9,ktlr.
Goriiliiyor "Res gestae"de konusunda
Augustus, helehem hem Roma'mn
iyi yiirekliligini gerl;ege hi~ uymayan bir bil;imde anlatml-
tIr. Burada yalmzca "Res gestae"yi kaynak olarak almak
zorunda kalsak, ne duruma du~ecegimiz aClktJr.
"Res gestae"de masl ve dogru-
luk noktalan blraklhrsa) kanu en iyi top-
lanan bOlfunler, bu dl siyasetle ilgili olanlardlr. XXVIII.
bolum, koloniler iine aynlan bir arahk gibidir; sonra,
XXIX. ve XXXIII. boliimler, yine dl~ siyaseti yansltlr.
Augustus, bu bOlumlerde, hakka, yasalh-
ga uygun belirtmeye XXV boliim-
de en sivri biitiin ltalya'mn "kendiligin-
den" baghhk andt ic;tigidir. Bu "kendiliginden" sozciigii
yalmzca bir savdu, gewek degildir. (A. Piganiol, His. de
Rome, 1939, s. 215 ve gerisi.) Bu ant i~ini Augustus ince-
den inceye dahasl, Aslmda bu "ken-
diliginden" antla XXVI. bOlilmlin is;erigi l;eIi~kiIi-
dir. Goriiliiyor ki, "Res gestae"yi her zaman kendi ozellik-
leri il;inde ele almak ve aldanmamak gerekiyor; 0 her za-
man, bir oviinme dizelgesi olarak kalmltIr.
***
"Res Slraslz, eksik olan eyJer
konusunda bu ornekler, anlatmaya yete-

78
cektir samyoruz. Bu gereksiz olan yerler yamQda, belge-
nin biiyiik bireksigi vardtr. 0 da Augustus 'undevlet ada-
ml olarak en hiiyiik yamm aydmlatmaya yarayan refonn-
landlf. dinde, ailede, toplum
mmda, duzenlemede, yapmakta,
eyaletler i~inde .. yaphgl bu i~leri biz ba~ka kaynaklardan
ogrenmek zorundaYlz.
Ger~i 0, "Res gestae"nin VIII. boliimiinde reformla-
rma deginir: a. PatriQiyenlerin saYlsml arttJrml~tlr; b. 0<;
kez Senato yapml~t1r; kez niifus
("lustrum") yapnu~tlr; ~. Yeni geleneklcri
landmm~; uyulmaz duruma giren geleneklerini ve
kurallanm canlandmnak istemi~tir; d. Kend2s~ daha son-
ra gelenlere omek olacak diizenler hazlrlamltIr. Ama bu
refonnlann ne olup ne olmadlklan bu satITlarla anla~11maz.
Oysa bu onun su~unu bagl~latacak, adml
za dek ileridir.
uyulmaz duruma dLizenlerinden,
lanndan birisi de "lustrum"du. Ooguunda yalmzca sag-
hkla, dinle iIgiliyken, sonuQta halkm ve Senato'nun zen-
ginligini anlamaya yarayan bu inceleme ~aylml; niifus sa-
Ylml bak1l111ndan tarihin Qok kaynak
tur. Sonucu baklmmdan Roma'ya saglamaya yarayan
bu ozellikle 10 rasJayan
bOliimde "ikinci bir kez ..." diye belirtilen lustrum, ancak
"Res gestae"den ogrenilmektedir. (Gage, s. 85.)
Onun bu saYlmlarla, ozellikle eyaletlerde giittiigii
amaQ, kuru ve elislki mal iyecinin Roma' ya pa-
isteyen ve istatistiklerden halkm
il(1n en ufak hir bile QlkarmaYI

79
na getirmeyen somiirgecinin
gl Licinus adh azath kolesinin,
te gotiirdiigii vergi ve soygunculuk
rna ic;in ~'Germania tehlikesinden
mi~lerdir. (Ferrero, V, s. 279-280,
Augustus'un bu b61iimde
onemlisi, ahlakta yapmak 1<>"O"U"''''
ie;in Sextus Pompeius'un c;ok
nia ile evJenmi~; 0 C;lkann ortadan kalkhgml sandlgl an-
daysa (t6 38'de) onu kovrnutur. Aym zamanda, sonradan
ogul edindigi Tiberius Nero'yu, kansl olan Livia'Yl ken-
disine blrakmaya zorlaml~ ve onunla evlenmi~ti. Astl ko-
tiisii, Livia ile evlendigi strada, kadm kendisinden fie; ay-
hk gebeydi! (Y. Duruy: His., Rom., 1909,359.)
Boyle bir insanm ahlak reformu yapmasl ins ana iir-
perti verir. Ama Augustus' un Roma kadlm ie;in yapmak is-
tedikJeri gerc;ektir, c;ok onemlidir .ve
letirmeye c;ah~mlttr. Bu reform un VH'~H'HH UWCUHUU",

Roma'da kadmm (ic; savalardan

klsaca anlatmak gerekir.
Hellenistik ~anat ve uygarl!k,
rak buldugu Roma ailesini c;ok
dl~ma e;lkllmasma kesinlikle
kapalI c;erc;eve ic;inde yaayan,
yoluyla Romalr tiiriinii iiretmek olan eski ailenin yerini,
utanmaz bir cinsel birle~me alrmti. Ne toren, ne dua, ne
kaYlt, evlenmeyi oluturmuyordu; karlhkh raZl olu, astl
olarak c;iftle~meye yetiyor; bu razl olU yerine anlaYlslz-'
hk gec;ince de, c;iftJer aynhyordu. BirJe~mede, hukuku il-
gilendiren tek goriiniir ey, c;eyizdi (drahoma). Kad1ll1 sfi-

80
rekli olarak elind tl tutan vasilikten kalati. tek izs,e, babasl,
anaSl, kocasl bulunrnadlgl zamanherhangi bir v~i bulma-
slydI. Bu ,donernin soylu hanlmmda eksik olan;' yahnhk,
ba~ egrne, i~ zevki ve namustu. Kadm, bircok ozgiirliik ara-
smda namussuzluk ozgiirliigiinii de alml~tJ denebilir. by~
Ie bir ozgiirliik 'ki, soriunda ceza alrnaktan, bo~anarak he-
men kurtuluyordu. Evlenmeler, yurttahk gorevi olmaktan
ct1am~, giizelligin, servetin, giiclii ailelere catmanm gerek-
tirdigi bir hesap i~i olmu~tu. Bu hesaplannda aldananlar
hemen aynhyor, boyuna kadm degi~tiriyorlard1. Cogu kez
de azath koh!lerini odalik yaplyorlardt. Bu birle~meler ev-
lenme saytlrnadIgmdan, dogan cocuklar yasal cocuk saytl-
mlyor; bu da baba icin (begendigini ogul edinme baklmm-
dan) ayn bir kazanc oluyordu.
Coziilen ailenin kadmml fuhu~a gotiiren nedenlerin
ba~mda, yoklukla liiksten o1i.l~an bir ~lthklar bile~imi
bulunuyordu. Ele geciri~en ve her biri Hellenistik uygarh-
gm kural tammaz zevkine ve eglencesine bogulmu~ ola-
rak Roma'ya gecen Akdeniz iilkelerinden; iC sava~lann
Ylktlgl, obek obek yok olmu~ kitlelerin cogaldlgl Roma
diinyasma 0 denli cok fahi~e, oyuncu, liiks e~ya, kan~lk go-
renekler ve gelenekler yaglyordu ki, bunlann arasmda es-
ki din baglanm 'parcalaml~ olan Roma ailesinin ka~ml,
sanki CmlClplak, alrrnl~ kalrnl~tt. Eski ataerkil (patriar-
cale) aile baglarmdan slynlan Rama aile kadml, yeni ve
SlmrSlZ goriilen ozgiirliigii icinde ne yapacagml bilmiyor-
duo Aslmda cah~ma yaaml, yaratma yaaml bulunmayan
Rama sitesinde; erkegini elinden alan Yahudi, MIslrh ya
da Atinah kokot; bu kadma ornek olu~turuyordu. ~'Ye~il
ziimriitlerIe, Sur'un beyaz ve pahah yiinlerinden yapt1ml~

81
 kuma~larla ya da ipek giysiler ye Klztldeniz'den getirilen
incilerle siislenen" bu yabancl ve dii~iik kadmlar; Ro-
rna'nm en yiiksek aile erkegini tutsak edebiIiyordu.Evin,
ocaglO i~lerine kalan Rorna kadnmn yalmzca alay ve
aldatIlma onlann da ve yaban-
Cl kadmlarm YOlullU tutmasl pek dogal oluyordu. 0 zaman,
ailenin al9akgoniillii gelid biitiin bu liikse yetmiyor; kadm .
da kendisine liiksii saglayan insaru anyor; bulunca da tek
engel tanlmadan onun oluyordu.
'19 servetini batmll1~ ~ovaIyelerin, se-
natorIerin giin ge9tikge Uzere olan bir .
geminin Ylkum be,liriyordu. Bu ailenin kadllllan, "kocala- .
nnm batan servetini ellerinde bulunduran yeni zenginleri;
giizellikleri, opiiciikleri, namuslanyla ellerine almak, ser-
vetlerini klsrnen olsun ellerine ge9innek yo lunda kocala-
nyla . (Ferrero, V, Boylece fuhu~,'
soylu tabakanm gordiigii garip durumuna
gelrni$ti. Bir zamanlar, namussuz kachm oldi,irme hakkI ve-
rilen koca, ~inidi bu namussuzlugun ticaretiyle mudu 01
rnayabaklyordu. Soylu ya da yiiksek ya da yoneten taba-
kada bulunanlardan bir~ogunun kansmm sahhk oldugu, .
Rorna'da bildigi bir ~eydi. karde~lerin
anasml Roma ailesinin a~agtllk du-
nim, ne korkunctur!
Etkeklerin de evlenme i~inde kendilerini her tiirIii so-
rurnluluktan kurtaran yolu tutmalan olagan bir ~ey olrnil~"
. tu. Evlenme yerine, soylu aile kadmlanndan birini ya da
Roma toplurnsal bir bu ne-
denle kaygl duyulaeak sonuy ~Ikma- .
YunanistanIt, lspanyah dansoz1erden,

82
~arklcllardan birini ya da ~ehvet oyunlarmm hertiirliisii og-.
retiI erek yeti~tiri1mi~ gen~ oglanlan se~mek, diinyaya ege-
men olan Roma soylu erkeginin hi<; klzarmadan ya~adlgJ
giindelik c;:ocuk:
mamak, toplumsal ba
Cocuksuz, sorumsuz bu ~ehvet dilkiinliigii; Roma'da
~arpl~ma ve sava~ma istegini ve giiciinii kemiriyordu; ya-
zm, "erotik" ~iir1eriyle toplumun ~iiriiyiip dagl1masml, ah-
lak slmrlamalanndan, erkeklik, yurtseverlik duygulanndan
tiimiiyle uzak bireglence, bir mekanizmasmm
kun~ biT i~lemesini hazlrhyordu. Tihulle
Properce gibi Latin ~airleri, zamannmzm Pierre Louis'in-
de gordiigiimiiz Yunan "erotizmi"ini Roma tgphununa ya-
yarken, biitiiniiyle askerlik ve sava~ dii~mant bir anlatlm
kullanmaktan cekinmiyorlardt Ne tuhaftlr ki, Tibulle'yi
koruyan, gii~lii devlet adaml Messala; ... ,.r"~p,._
ce'i Augustus'.un dostu, akd
Mecene idi!
Biitiin bu ~irldn i~ler, Roma'Yl yonetenleringe~mi~e
donmek, ge~mi~i biitiin gelenekleriyle yeniden y~atmak
istedikleri bir zamanda oluyordu. Ge<;mi~i y~atmak iste-
yenler, onu dagltan
ruyor, benimsiyorlardt! Bu Roma'nm
kandlgl bunahmt gostermeye yeter samnm.
, Bu bunahma, bu bunahml yaratan biitiin ugursuz,
olumsuz etmenlere kar~l, Roma'da bir tepki belirdi. Bu
tepkiyi olu~turan kamuoyu, madan degildi. Bir kez ger-
~ek halk yltlarca stiren dt~ sava~lardan
laYl, ugrayan yerlerin korkusuna,
ve umutsuzluguna dii~mti~lerdi. Bunlar yeni zenginlerin

83
keyfi ve zorba yonetiminin bitmesini; diizen, hak, adalet
ve doneminin gelmesini i~ler bekliyor;
bunu reform umuduna baghyorlardt.
Sonra Romahhgl kurtarmak isteyen idealistler, eski
aile ~ocuklan vardt. Bunlar azdtlar, ama uyamktllar; diin-
ya egemenligine bulduklan Roma'mn, yu-
varlandIgI kararslz, karaktersiz ve dinsiz durum-
dan kurtulmasml, yeni bir altm ~agm aetlmasl iein tek u-
mar kabul ediyorlarcb. Bunun icin de geemi~i, biitiin ku-
rallan biiyiiklilgiiyle yeniden ya~atmak gcrckiyordu.
Bunun ahlakta, hatta ~iirve sanatta, esin-
lenen bir reformla olabilecegini kabul etmi~lerdi. Bir Ver-
gilius, ydlarca omilr verdigi Aeneisini, i~te bu kayglyla ha-
zlflayan idcalistlerdcn biridir.
bulunanlardan bir boliimu lem-
de bulunduklan ko~ullann Roma'YI Ylklma gotiirdiigiinii
goriiyor; onlar da bir reform istiyorlardl. Devletin ve ulu-
sun tehlikeye koyan yen! zenginleri,
sonradan gormeleri,. biitiin hice ahlak-
slzlan yola getirmek iein, bi.r temizlige ~iddetle gereksin~
tne yard!; oyle bir temizlik ki, bu kotiileri ornek alabilecek
olan ve ailclcrini etkisi alsm.
her bakmldan aYlklamak iizere bir
ilke ve kuraUara a~lfl baghhk, bir temizleme aklml dog-
mu~tu. Bu aklm; ozellikle Actium'dan soma, biitiin giieIe-
ri elinde toplayan Roma diinyasmda e~siz saygmhk
kazannll~ alan Augustus 'a yoneliyordu.
Augustus 'un reformlan, kendi isteginden eok eevre-
sinin basklsmdan dogmu~tu, denebilir.
Yukanda aile kadm konusunda refonnlar yapacak

84
olan bu Augustus 'un goniil ve ahlak diizeyini gosterdik. Bu
diizey dolaYlslyla degil midir ki. Augusrus'un ~endisinin,
(siirgiin gibi) en ~iddetli onlemleri almak zorunda kalrugl,
hafifmereplikleriyle iinlenen klZlanyeti~mi~ti! Bu durum,
ailede reforrnla ~e1ikiliydi; ~slmda ttalya, i!; bogurnalar-
dan soma batan baa ~elikilerle !;alkalaruyordu: Toplum-
sal ya~amda, Latin dogu ilkeleri arasm-
da kar~lthk; devleti bilenlerle onu bir kii1~
tiiryiiksekliginin bilenler arasmda kar~lt-
hk; Roma'daki asked tlim-gii~lii (kadir-i mut-
lak=omnipotent) krallann elindeki Asya
uygarhgl arasmda 79.)
Sezar'm moda kopya, bunun i~in
de a~aglhk maddeci ve dinsiz Epikiirciiliigiin ~omezleri
olan sonradan erme ve gormelerle, Stoaclligm ve Pitago-
rasClhgm avuntusunu benimseyen biiyiik halk kitleleri ara-
smda kar~lthk vardl: Bogazma dek a~agtllk duruma bat-
ml$, iflas etmi~ (1skender'den sonraki) Grek ve Ege diin-
yasmdan kopya edilen Epikiirciiliikle Stoaclhk carpl$lyor-
duo Bu ~arpl$ma, yardlmlyla Stoacl-
hktan yana desteklenmi&ti. zamanm tannsl
kesilen insanm; memurlann, temsil-
cilerin (zenginlikten patlayan) sarml~tt. Garip bir
Pitagoras~l inanc1a Stoaclhksa "Safla~hrrnacl-
hgl" (Puritanisme)
Augustus, reformlarma Safla:;;t1rmaCliann baskJsJ
altmda ba~laml~ttr. Bunlar arasmda Tiberius Nero ve Ver-
gilius gibi soylular ve idealistler vardl; ama onulmaz klS-
kanchklarm klvrandlrrugl orta smlf, 'i(ogunlugu oiu~turu
yordu. 6tekiler kUTal tammaz, dimdik zevke ve sefaya ko-

85
 ~arken; yeni ve zengin soylulann liiksiine ve rahatma hi<;:-
bir yolla ul~amayan bu kitle, bir yandan sonsuz yoksul-
luklannm, ote yandan inanc1anmn <;:itleriyle cevrelenmi~
bulunuyordu. Boylece, "Roma'nm askerlik siyasetteki
biiyiiklUgiiniin temeli diyen bir soylu
duygulanyla kin, klskanc;hk ve nefret duygulan, aym Saf-
latInnaclhk kaynagmdan besleniyordu, Birey i<;:in aile
duygusu neyse, uluslarda geleneklere saygl odur. Bu say-
gl, a~agdlk duygusu, korku, Clkar ya da tutkuyla ~a~mna-
olagan insanla dogan ozelliklerden-
dir. bencilligin sertbir zorbahk yonetimi-
nin sonucu, dagdmak iizere bulunan toplumWl kar~lsmda
duyulanicten kayglyla geleneklere sayglyl birletiren giic
Saflat1rmacIltktL Bu duygu ve bu kaygl, Vergilius'a Ae-
neis' i yarattlrmt~tI. Sair bu yaplhyla, Roma 'Yl yiikseltmek
isteyellierc tarihin ve dayanagml armagan et-
tigine
Aslmda dagIlmak iizere goriinen Roma'nm ge<;:mi~te
ki biiyiikliigiine duyulan ozlem, 0 donemde pek aCtktl. Top-
lumWl her iinde bu ozlemi gorebiliyoruz. ltalya'da<biiyiik,
klasik Avrupa Ronesanslm yaratan gU<;:, i~te bu ozlemdi. Bu-
giiniin Tiirkiyesinde, bu biiyiikliige ozlem, mi-
marhkta "Yeni-Tiirk bi<;:cmi" yaratmt, halk iiri-
ni on plana gecirmi, Osmanh doneminin "Tiirk Ocakla-
n"nda Tiirk<;:iiliikii devlet siyasetinin belkemigi yapmlttr.
.Roma'da bu ozlem, "eski bi<;:em"deki sanatt yaratml; slra
slra bunahmlar, gociiler biitiin toplumda (yalmzca biiyiik,
yalntzca yalmzca parcalan ve gozu-
ken) donemin bu koriiklemitir.
Su iinlU "U<;:ler Meclisi"nin kanlt iiyesi, Philippi sa-

86
 valiun beceriksiz komutam, deniz sava~larmlIl1corkak v~
yeteneksiz amirali, bir zamanla'r"Velletri tefecisi" diye
antlan Caesar'm alayveactmakonusuolan yegeni Augus-
tus, i~te bu biiyiik: ozlemin oda@ olmu~tu!
Pitagoras~l felsefenin etkisiyle Roma'cIa bir soylence
yaYllml~tt. Vergilius'un ve Varron'mi,yaYllmasmda biiyiik:
katktlannm oldugu "altm ~ag"m ge-
lecegini miijdeliyordu. geleeegiyle avunan halk,
MlSlr'l beklenmedik ge~irerek hazinele-
rini Roma'ya aktanm~, (biiyiik talih eseri'ola~
tak) temizlemi~ "bekledigi kahraman"
diye kar~tlaml~tli. "kamuoyu"m:.m i~irte gi-
ren Augustus; umut, dopdQlu bu toplum
vicdanlntn kucaklamaslyla, zaferlerden soma komutanla-
ra gelmesi dogal olan gUven havasl i~inde Ylkanmt~, kirli
ge~mi~inden annml~t1 denebilir. Ba~ka tiirlii, ("Res ges-
tae"deizlerini bulamadtgtnuz) 0 biiyiik refonnlanger~ek
le~tirmeyi nastl goze alabilirdi? Bu armmayladtr ki Ro-
ma 'Yl yeniden korumaya heveslertmi~; "kamuoyu"nun du-
rakslz gosterileri, diirtiiklemeleriyle bir~ok
.eylem, yasa ve reform ne yaztk;tlf ki,bu re-
fotmlarda ~eli~kilere ()rnegin "Lex Iulia de ma-
rYHI,nnn,o," U:la~an aile refor-.

munda, Augustus bir yandan Ylkml~tlr.

. Boylece, bir Cumhuriyet gelenegine don-
meheveslisi goriil1mil~; ruhunun ve donemi-
nin dogal diirtiiklemeleriyle 0 gelenegi ~ignemi~tir. Bekar-
hk konusundaki yasa, evlenmeyi, yaSl 60'1 ge~meyen er-
kek, 50'yi ge~meyen kadm l~in zorunlu kIlml~tl. Ya-sanm
iyi ve insanca yonii, odahk konusuyla, tutsak ve kole ka-

87
 dmlar ele almaSl; erkeklerle "'o',"Uo""'."
evlenmesini gormesiydi. bu devrimei
onun Roma soyluluguna a~m baghhgma uymazdl. Bu soy- .
luluksa, hallan Roma ailesine girmesinden tiksiniyor ve bu-
nu, Romah aile klzlanmn a~agdanmasl saYlyordu. 0 za-
hem devrimi olmak, hem
i~in ~u SenatOrlerie
nn ve torunlannaazathlardan ~ocuk
olmaYI yasakladt; geri kalan biitiin yurtta~lan ozgiir blrak-
. tI. Romah aile klzlanna ya da kadmmaysa odahk olmaYl
kesin olarak yasak etti. 0 zaman; yalmzca bu yasayla ile
slrufkadm edilmi~
1. Roma kadtm. evle~elerin
Ii ogesi gibi goriiliiyordu; ancak yasal e~ olabilirdl. "Inge-
nuae honestae" bunlardlr.
2. OzgUr kadm. Evlenmede, orta Sllllfl oluturuyor-
duo Bu evlempeye, hem odahk yap maya
ri~liydi. bunlardlL
3. arabulucular, tellallan, bu
rm azat ettigi kadmlar ya da klzlar, kocalanna ihanet eden
kadtnlar, oyuncuIar, dans ozIer. Bunlarve benzerleri, evlen-
menin "ph~be"i say,lmaktaydL Buolar ancak odahk yapl-
labilirdi e~ olamazlardL
slmflarl aralarmda busetleri
selttikten sonra, e\ilenmeyi ozgiir buakan devrimi yaptlgt-
1lI umuyordu. Bu ko~ullarda evlenme, ozgiir saytlabilir
miydi? Bunu kendisi de anlaml~ olacak ki ortaya bir ylgm
Miil, bir ceza koydu! evli yurtta~,
~ocuk olmak i~in istedigi
koyabilirdi.

88
lenen kadlna e~it ~ gibi bakthr ve hemen vastlik al
tmdan Ylkardt. Doguran kadma biT tiir ni~an ved~ir, ii<; ni-
~an alan, yetkesinden kurtulurdu. c

Bunlan yaparken, amac gostenneye

"eski Roma Cumhuriyeti'ne bit yanda
ii<; c;ocuk dogurunca kadm erkeginin buyrugundan "Ibyor;
evlenince de aile denetirninden kurtuluyordu. Bunlar, Au-
gustus' un, kendisini ornek vererek gii<;lendirmeye<;abalar
gorundiigii (c;iinkii, Mecene gibi bir dostunun giizeJ kansl
Terentia oldugu kendisi bir
olmu~, sonra
leneklerine olarak, evlenmiti) "U'.H
U ....

rna toplumunun ytkUnt dernekti. Bu durum kar~lsmda, ka-

dtnlar evJenmeye can atsalar bile hangi erke"k evlenmeyi
goze alabilecekti?
bu evlenme ba~ka bir devrim
yaptI; bir vasiyetnameyi yerine olanlara,
yetname ya da bekarhgl buyuruyorsa, buna
rnerne hakklOl tanldt. Vasiyetnameyi blrakan baba ya da
vasi evlenme iini onliiyorsa, vasilik altmdakilerin, "Pre-
tor"a b~vurmalartyla bu onlemeyi kaldtrtmak haklan 18-
mmyordu. zamana dek hukukunun,
buyrugu yasagl gibi saygl gosterdigi, dOll<Ulun;idlgl
bir noktaYI, vasiyetnarneyi Yani, burada
li~ki, gelenekle istek arasmda yarpl~ma yard!.
. Hele azathlara verdigi ozgiirliik ve olanakJa, patron-
lann yetkesini birden slflfa indiriyordu. Oysa kendisi bu yet-
kenin gardiyanl, bir olduktan b~ka; Roma
toplumu, . ger<;ekten oldugu ve inanllmaz
nefretle aClmaslzhkla diioyaydL
.
yada boyle bir yasa, gen;ek bir dcvrimle e degerdeydi.

89
 Yeni yasayla,koeasl olen bir kadIn; bir ytl; kOcaslll-"
dan bo~anan kadlll, alh ay sonra yenide!1 evlenmek zorun-
da blrakllmltt. Oysa Roma hukuku, bOyle bir konuyu, zi-
na denli gunah ve aytp sayarru. Augustusburada da gele-
nekle ~arpl~lyordu.
Roma'run onemli yasalanndan biri de, vasiyetname so-
nueu ba8tlarla ilgiliydi. Dostlar
de kesinlikle bir ~eyler brrakrrdL
de, on milyon sestertlik.seivetinden
blrakml~tl. Augustus yeni "h".v':n'h
kar aruna, hem eski Roma llU''-UlI,UHU,
tegirii tammlyordu. Bundan
Btinlarmyanlllda Augustus, n......u.HHU;lU UJ, ....... uu.'a
ni diizene koydu. 0 zamana dek erkek, kansIn~ drahoma-.
SIm ne jsterse yapabilirdi. "Lex de adultertis" ile satmak
yadaba~ka~ma devretmek yasak edildi. Ailenin ekonomik
yaplsllla bunun biiyiik etkisi olmu~tur.
Fuhu~a kar~1 hazlrlamak zorunda oldugu yasalar, hem
fuhu~u onlemek, hem de Roma ailesini iki yiiz yddtr kirle-"
ten karga~adan kurtarmak Ro~
rna ailesinin b~lllda bulunan
. oluyordu. Bu yasa, eski ataerkil
lardan bir tanesini korumaYl
kadmla su~ ortagllll, su~ ortaya
kInl! Bundan ba~ka, koeanlll
kalamak ko~uluyla) oldiirme
a~lglll ya tiyatroeu, ya arklcl, ya da dans~l ya da ailenin
azat ettigi bir kOle olmasl gerekti. Su~ evde ilenmise, ka-
dm da yakalamrsa,.onu da oldiirme hakkl verilmekteydi.
Roma yurtta~l olan kadmlll zinaSl ortaya ~lklllca, ko-

90
 lar, Romah olan arna zengin bir ~yizi bulunmayan lozm,
evde kalmasml da onliiyordu. Aym zarnanda, kurulmu ka-
d19-erkek iIi~kilerini yasana~tlrma flrsatl veriyor; azat edil-
mi k6lenin dummunu diizeltiyor; sahibi
olanlara birtakIm ayncahklar umutlar
BiitUn bunlar; 6zgfu birlemelerle, koru ve eksik egi-
timIe, koru dostlarla, erotik yazmJa, biiyiik drahoma ya da
QeyizIe her ~eit aYlbl ilemeye hakh gibi bir duruma ge-
len aile kadmml akla, yasaya dondiirerek yuvanm giiveni-
ni, sagIamaYI biliyor; kendisine
yetmeyen ailenin yardmuna, yasa komm;
Bunun1a birlikte; yukarda iaret ettigimiz haklardan
baka, u noktalar da vardI: Bu bekarhk ve evlenme yasasl,
tiimiiyle ROIna kentlisini, onlar iQinde de belli yeri olan yiik-
sek tabakaYl, yani zenginligi ve iiniiyle Qevresinde ktskanQ-
hk ve uyandlran ve vuruyor-
du. ve kin bu tabakayl bogabilirdi.
Yalruz bu gOriiniinl bile, bu tabakayla 0 denli iyi ge-
Qinmek isteyen Augustus 'un, bu yasaYl han~ tabakanm zo-
o ruyla yfufuJiige koydugunu gosterir. Bu yasalan, 0 denli
Qekindigi ve dostluklanm kazanmaYl arna(( edindigi soy-
lulara 9lkarmasl; gelenekQi ruhuna uymaktadIr.
Soylulan temizleme ve yoluyJa Roma'Yl ye-
niden kurmaya yarayacak bu refonnlar, Augustus'un yurt-
sever yoniinii de aydmlat1T. Onun bin lovnm, bin maske ar-
kasmda gizlenen iyi, temiz bir yanmt ortaya koyar samnm.
Augustus, Roma'run zengin soylulanru bOyle bir Ylgm
zorunluk soktuktan onlarayeni, buyUkayncahk-
lar da Bunlar, Augustus' a gore, Rorna soylu lanna ve Ro-
ma'yt kurmaya ayncahklardl. Drnegin, daha

92
once de ~aret ettigimiz gibi, devlet adanu (magistrat) olabil-
me hakknu, ~tkardtgt yasayla, 400.000 sestertten ~8t geJiri
olanlara kapadt. Boylece yoksul, orta haIH yu~lann yiiZytl-
drr yararlandtklan olanagt ortadan kaldtnp; devleti,: geliri
("cens"i) olanlann, yam her nastl ve ne ~la olursa 01SWl, zen-
gin soylulann eline teslim etti. Zenginler ve soyIu1ar, astl im-
di bu yasayla ve kimsenin agzUl1 a<;amayacagl
desi altmda, Augustus'un sav,eSlrloe.
egemen olmUlardt. Hem de tek teWikeye,
laiunadan; biitiin ayncaltklan
ger~klemesi yo luna can
dayanan Halk Partisi sonsuza
Augustus'un, bu
likte ~lkardtgl "liiks yasasl" (Dion'da bu yasanm adl: "Lex
sumptuaria" diye ge~er; ~errero, V, s. 240, not: 1'den ak-
tararak Dion, LIV'iincu, kitap, XVI'ncl bOliim) ayn bir re-
formdur. Sonradan gorme ve Ylktmlan somiirerek gelien
zenginlerin, yoksul milyonlar karlsmda, her tiirlii aagl-
hk yaam bi~imini hak bilen kiistahhgml, Augustus bu ya-
sayla onlemeye ~ahmltlr. Roma kadmlanna,
ler giyme ve miicevher takma
sak etmi; soylu zenginlerin .
kendileri i~in oyunlar verme
sundaki sarhoIuklanm n.v,n",u",
Buna karl oyun, gosteri
raan Pretor'a, biitiin halka
Ierne giderlerini ii<; katma ~tkarabilme yetkisini tanlmltrr.
Biitiin oteki ~elikilere ek olarak, garip bir halk~lhk, (bu
basklCt soyIuIar donemi i<;in) garip bir demokrasi bi~imi,
boylece, bu alanda olumutur! .

93
 Bekarhk, zina ve liiks yasalanyla aym zamanda (ya-
ni to I8'de), Augustus ba~ka bir onemli reforma giri~mi~
ti. fer savaliu dolaYlslyla hemen hemen ele geeren herkes,
ozellikle lejyonerler, seertirilmi~ti.
Caesar'a asker olan dii~man
lar Senato'dan atllmadtkera, "O~ler Meclisi"ne rahat yok~
tu. Bumin ierin Augustus gibi oteki "Uerler" de Senato'nun
kendi yandalarlyla doldurulmaslnil ugra~ml~lar; senator-
lerin saYlslm dokuz yiize kadar Clkarml~lardl.
"Res gestac"de hemen her
ve riitbelerc kendisine
la gelen ve gelmeyen her giicil. duraksamadlglnI
sonsuz oviinclerle belirttigi Senato'nun ash budur.
Biiyiik erogunlugu (Caesar yontemine gore) asker ya-
ni gereksinmeye uygun olarak toplanml~ halk tabakasm-
dan olan ayaklanmaya katIlml~, (',",lpn;n
~ansml emektarlardlf. Bunlan onder, Roma 'nm
en yiiksek, en parah yerlerine yerlc~tirerek, Roma'ya egc-
men olan milyonerler durumuna eri~tirmi~ti. Ama, bu uy-
durma kitle ierinden, orne gin 10 2S'te Questorluk ierin yir-
mi aday bulunamaml~tl (Ferrero, v., 94). Tek elden (mut-
lakCI) yarattIgl kJtl!gml burada
mekteyiz. Roma'mn secimyontcmine dayanan
gustus 'un ytlhk iicret koymasma
iyi i~Iemiyordu. Bu, eski ayaklanma, oldiirii ve yagma ar-
kada~lan, ister herhangi bir deviet adamI, ister senator 01-,
sun; Augustus'un artJrdlgl ayhklanru ahyor; etliye siitlii-
ye karl~nllyorlardl. Hele onderin kendilerine
sagladlgl paraYI bir yastlk gibi
nm altma ve., uyuyorlarch! Topiantilara

94
 veren tek yonetimin,. imparatorlugu yaratmasl
i~te buradan ba~lar. (7);
Romalr; tutucu, dindar raslantdarm yiik-
selttigi yerinde, yani diinyaya egemenolan iktidar tahtm-
Roma'Yl sonsuz1aI?tlnnak iistlenince, Senato
denen yiice rnekanizmanm bu peri~anhgml elbette gor-
mii~m. Augustus'lm, ilkin her :;;eyini bon;;:lu oldugu Caesar
yontemiyle benirnsedigi dernokrasiye benzeyen oligar~i
yiiziinden ele aldtgl bu adamlar; "memur kafasl" ve "tern-
bellik" hastahgma tutulmu~tu. Bu Meclis'te, i<; sava~lann
dannadagm ettigi, her ~agIl}k durumu kabule 'hazlr; a~,
yllgm, piltle~mi~ b~ka bir kole sfuiisil durumunda soylu-
lar da yard!. Bu klran artlgl kitle, ilkin ne Augustus'a, ne
<;evrelerindeki devrimci emekliler sihiisiine aglz a~aeak
durumdaydtlar. Biitiin gii~, i~ sava~m utku kazanml~ ortak-
larmda,tQplanml:;;t1. Ama yukarda, Questor se~imi dolaYl-
slyla soyledlgimiz gibi,adam gereksinmesi, Augustus'un
bir giice ula:;;masl sonucunda Roma diinyasmda do-
gan dinginlik, soylulan yava~ yava~ kendine- getirmi~ti.
Devlet hizmetlerinde onlara da olanaklar veriJiyordu. ll-
kin Caesar'm demokrasiye benzeyen davram-51anna oykii-
nen Augustus, bir~ok kaygl ve hesapla bu ycilu buaktI;

(7) "Res gestae"nin VII. biihimiinde,Augustus O~ler M;eclisi'ni (Tri-

umvir), "devlete yeniden diizen vermek it;:in kurulmu~" yasal bir yetke di-
ye larutlf oular ardsmda on kaldiglill siiyler. Oysa, Augustus, bll "ya-
sal" yetkenin yaptJgl yasas!z ve a~aglhk i~lerin lekesini biitiin iimriince si-
lememi~tir.
Bu salJrlann ardmdan dll Senato Pringepligindc (Princeps Senatus) lam
lruk ytl kaldlgm! siiyJer.lki yeri de ayru dcreeede belirtmeye lay!k, yani ya-
sal bulduguna gore, iimriiniin sonlannda bile, "triumvir"lik ile ilgili her ~e
ye bagh kaldlgml kabul etmck gerek. 0 zaman, devlet iinderliginde gegen
ikinci (I. 0. J I'den ba$layan) donemi, ba'llan baf\ ikiyiizlilliik, i~inden pa-
zarhk gibi nitelemek haJCS1zhk olmayacak!

96
 soylularla anla~maYl ve dahaSl, 0 partiyi canlandlrmaYI, po-
litikasmm asll ilkesi yaptl. Oysa, Augustus (yantCaesar'm
oglu ve soylu, herkesi olilmiln kara listesine get;iren adam;
~u ilnlil "Uyler Meclisi" ilyelerinden biri) i~in'en agu ~e~
soylularla barl~abjlmekti. Bu degi!jiklikte, ozellikle 16 28-
27'de, Augustus'un elinde topladlgl olaganiistii yetkileri
halka, Senato 'ya geri verme
. nuuzun uzadtya aramayacaglz.
gustus'un siyasal ya!jarnml UUIU/5'U"'y
ona bu bOyle yazdlrtml!j olan
kenleri arasmda, soylularla
dikleri darbeler ve dil!jtiikleri
kinilecek bir gUy olmaktan
Bu etmenler arasmda bir ba~kasl da, onun bu soylular-
dan duydugu korkudur. Birinci etmenle uzla!jmaz gibi go-
riinen bu ikinci etmeni anlatmak iyin, Augustus'un ki~iligi
ni, ken& konumu iyin dil~iinii1eni, bu degi!jiklikten once
Augustus 'un varmak istedigi hedefi belirtmemiz gereklidir.
tkinci "Uyler Meclisi"nin sonunadek (t6 31) Augus-
tus, Cumhuriyetyilerce, yani ,,,,,,In I",.""
rak bilinmi!jti.16 31-30'de, Mecene
dlglSUikaSt giri~imini yoneten
sindekiler soylulardl. (Y. Duruy,
kendisi iyin bu tilrlil dil~iinen
Roma'YI kurmu~ olan tabalcanm
kendi amaCI iyin temel saymaya
da birkentsoyluydu; bu nedenle de, Roma'nmkuruculan
kar~lsmda ancak silah elde kalarak iistiinliik bulabiliyordu ..
Kendisine bu ilstiinlilgii saglayan lejyonlar ise Perousa sa-
va$lan slrasmda (16 41-40), kendilerini bir par.ya bekleten

97
Augustus'a homurdanacak ve susturmak isteyen
tribiinii Irmaga atacak denli azntl$ bulunuyodarill. (Duruy.
s. 356.) Bu kaolk., disiplinsiz ii1kede, kendisinin ~abucak
babahgl Caesar'm yamna yoHanmasl kolaydl.
Caesar'l oldiirenler ite btl soylulardl. Bunun nedeni
de, Caesar'm i~parator QlmaYl kararla~tuml olmaSlydL
dar toprak ilstiinde, az saYlda bir balk ic;:in
yonetim mekanizmasl kurmutu. Cumhuriyet olan bu re-
jim, yine az saYLda soylu kitlesinin elindeydi, Akdeniz
c;:evresindeki utkular, bu yonetim alamm pek ~ok genile-
tince, ufak soylular slmfmm biitiin bu alana yetmesi giiC-
Sylla Caesar'm yola<;tlgl iC sava$lao
lamak gerekir. Olagan ve yasal olarak yonetilemeyen yer-
ler, diktatorliikle yonetilmek istenmiti!
Augustus da bu yoldaydl; ama 0, bir imparator-
luk vediktatorliik yolunu se~meyecek kiiliklerdendi.Bu
ki~ilik, hi~ de samldlg1 gibi goziipek degildir. Bencil,ve ku-
ru aktl adamldlr. Hlrstan ve gururdan 90k, sonuea'onem
verir. Yapl baklmmdan sltmahdlr; kanslzdtr ve kan hii-
cumlannm slk tchdidi altmdadlr. Bu yiizden zama-
nmdan once yalannulj goriiniir. Bu yaplyla onun korkak-
hgl nast! da u~ur! Caesar'la, Antonius'la arasmdaki ay-
mn biiyiiktik tskenderiye'de Antonius'un kendisiyle
viimek isteyiini soguk bir giiliile karSllamlhr. (10
30'da.) .(9) Kendisini garip bir cocuk yerine koyan Cice-
aylarca "Baha" diye yalvarmaktan c;:ekinmemi:;;ti
Bekletildikleri ic;:in kendisine karSl gelen, Tribiinii Irmaga
atan askerlerine kar!}l, (ornegin, bizim Yavuz'un yenic;:eri~
(8) G, Ferrero: La" Republique d'Augustus. 121-124,
(9) v" Duruy: Historie Romanie. s. 371, -

98
lete az once ofke gosterip
gtlayamaml&; sitemlerdc bulunmu~tur. Su
bile, bu hastahkh adamm, korkak. oldugu denli hesaph, so-
gukkanh, sakmgan oldugunu gosterir.
Bundan dolaYldlr ki, Caesar'm, Sylla'mn, Antoni:
bamba~ka, tutmu~tur. Ro-
Slfadan bir hattasenator
oysa eyaletlerde, kral, imparator
bir tann gibi tanmmaktan, oyle saygl gormekten cekinme-
mi~tir. Krizlbilim bu konuda aClkve kesin omekler verir.
Omegin, 10 31-28 arasmda, dogu gezisinde Yunanistan'da
basllan listiinde, Augustus arabasmm
ordusuna veren imparator ya da gemi
muzlanndall yapJlan anltlann (CoIOlmesrostdiles) tepesin-
de tann Mars gibi ayakta; ya da, fildi~i koltuga oturmu,
sag elindezafer simgesi tutan bir Iuppiter ya da kendi ru-
hunun tannSl gibi, ya kahramanlar
C;lplak, yuvarlagma dayaml~, bir
riiz zaferine eden diimeni durumda ...
rilmi~tir. Kimi zamanda biiyiik din b~kanmm harmani-
sine sanmm, Roma kentinin smmm c;izen sabam tutuyor
durumda temsil edilmi~tir. Paramn her yere gidebildigi dii-
~iiniiliirse, simgelerin sessiz propaganda
nusunda diiunceye vanlabi1ir. Charbonneaux:
atrsiec1e d' Auguste, 1948, s. ButUn bu paralar ustiin-
de darphane yoheticisinin (gorenek oldugu iizere) adI yok-
tur; her ~ey imparator Augustus 'u gostermektedir; ashnda
1627'ye

99
Iuppiter durumunda gosterilmi~tir. (E. Babel on: Le cabi-
net des Medailles,.I, 1924, s. 102-1 03, ~. 17; J. Charbon-
neaux, agy., 1948, s. 84.) Bii!fut bu belgelerde, Augus-
tus'un arkada~larl hep tallnlardu. (Apollo, Diana, Mars,
Venus, Mercurius ... )
Halka ve Senato'ya olaganiistii yetkiler verctigi ytl
(to 27), Senato'nun kaplsma def-
ne dalmdan "iki
biri de Apollo'nundu.
payla~mak:taydl. Ashnda Cl."'.F;"'''tU
yahnama biiyiik olan tap magi biti~ikti; All-
gustus tarafmdan "yiizytl oyunlan", Ca~
pitolium'da ba~latIllyor, bu tapmakta bitiriliyordu.
Augustus, to 28 'de, kendi tiirbesini yaptmnaya bal?-
ladtgt zaman, 82 tapmagm da onanlmasma bal?landl (Sa-
eculares Ludi); bu onanmlar ve bunlar gibi olan her tiirIii
toren, il?, ulusal duygulann uyanm~ma yanyordu. Buduy-
gular uyarunca, bunu donemin en parlak iiniiniin ~evresin
de toplamak kolaydl. BI,! yolda, aydm ve etkili olanlann kts-
kan~hgml uyandmnamaya etti. Dinin kendisi-
ne yonelen nimetlerini gekmeden sagla~
mak iizere 90k gUzcl yiiriidii. Ornegin, it- .
kin oliimiinden sonra babasl (Iulia ailesinin,
yetil?tirdigi kul?agl sevgilisi Mars'm to- .
mnu olan) Caesar'a, adadlve to 29'da
bitirtti. Bundan sonra Roma'da kendisine sunulan dinsel
torenleri, onurlan kabule yanamadl ama eyaletlerde (Yu-
nanistan'da, Anadolu'da, tspanya'da, Gallia'da ... ) adma ta-
plOaklar yapIlmasml, buralarda kendisine resmen tapHma-

100
sm1 benimsedi. Sairlerin kendisini tann gi-
bi anmasml, sanat adamlanrun onu MercUIi us, Iup-
piter olarak gostennesini sevin~le kahul etti. Her bakl111-
dan diiman bildigiLepidus 'un (pontifex maxim us) konu-
munu tuttugunda, kendisine yaptJan aI1amalara, 6nerile-
re kar~m gestae", se~i]meyi istememesi,
bu sakmganhklardan bifidir.
batmayan bu adlmJar, imparator
tapmlsml yaymak i~in ortam haztrlaml~tt: Yurdu kurtaran
ve tannlaml Iulia ailesinin cocugu, Venus'un torunu,
Apollo'nun arkadal olan Augustus, Roma'dada tapmma-
ya uyguo goriilecekti!
Keodisi de,.bu tapmma konusunda en ve ola-
gan yolu secti: 0 donemde herkesin ruhuyla ilgili, kiisel,
kiiCiik bir tannSl vardl: Lar! Kasabalffi-da,.dortyol aglzla-
nnda taplmlan bu alcakgonilllii tannclklarm "Lares Com-
pitaJes" bir de torenleri yaplhrdl.
yava~ hepsinin (10 14'te).
da bir buyrugu, gorenegi kural1a~tlrdl.
Roma'da 265 dortyol' agzl vardl; buralarda,. halkm
Larlannm Augustusunkini kucakladlgl gorilldii. Yani, ya-
ayan bir biiyiigiin tannlastmlmasma diisman olan Roma
kamuoyunu ayaklandlmladan, daha saghgmda taptrulma-
nm yolunu buldri! (1. . s. 1 Sonu~ta, iin-
Iii' "Augustales" adIt dinse! torene JaYlk gorilldii.

(10) Galatlar, 10 25'ten once, Augustus'u bir tann gibi gonnekteydiler.

Roma'YI daha once tanflla~t1nnl~lardl. Ronta. bildikleri biitiinyerlerin
egemeniyse. da, i~te Roma'nm egemeniydi, OyIeyse onu tan-
nla$tlnnak, olagandl! Gergektcn son kazIbilim An-
kara'daki ROl11a Augustus tapmlSlI1l aydmlatml$!lL und
H; SL Schllllz; Ankara und Augustus,

101
 Biitfin bunlar olurken, airler, sanat adamlan; Augus-
tus'un orduyu ve halkl kendisine baglayarak Roma'mn
birligini, biiyiikliig~ii kurmakta oldugunu, eyaletleri de
tek bir inane cevresinde birletirdigini yaydJ.. Astlonemli
nokta, b3kalanmn (omegin Pers tmparaterlugu'nun) ter-
sine, tann AugustUs 'un iistyanmda, tannlamlRoma'mn
anlm yiikseltmeleridir. Boylece, Romail niteHgi, Augus-
tus'tan daha uzun yaayabilmitir..
Goriiliiyor ki, Augustus kiisel egemenligini, Cumhu-
riyet cercev;sipin .ieipe ,\(;urmU; geni Rorpa diinyasmm
yonetimini saglayan kiisel orgiitfinii (yani secilenlerden
b3ka, kendisinin atayarak y~ttlgl) bile bu Cumhuriyet
gOriiiine dayandlrmlu~.
. Bu verdigimiz omekler, Augustus'.un; icindekileri giz-
le~ek v.e onlan (kimseyi ayaklandlrmadan) yiiriitme~, ger-
cekletirmekkonusunda ne derece.usta oldugunu gosterir.
Astl sorun, Augustus 'un nicin 0 derece giiClii oldugu
zaman da bu derece sakmganhk gostermesidir. Bunun ne-
denini ilkin Augustus'un (yukarlda klsaca cizdigimiz) ya-.
ratlhmda, kii1iginde; sonra da 19 yamda siyaset ve ik-
tidar sav3lmma girdiginden beri edindigi deneyimlerde
aramahYlz. Bir kez Augustus, kendisinden once, diktator-
liikle bir tiir tanrtlaan ve hemen yerin dibine flrlatdan
Crassus'un, Pompeius'un, Caesar'm ve Antonius'un bal-
na gelenleri unutamamlur,
Augustus 'un biiyiik ayncahklanndan biri de, kUku-
SUZ, "Caesar'm oglu" olmaslydl. Gallia ayaklanmasmm en
tehlikeli b3langlcmda onun Galler ii1kesine gitmesi, yal- .
. mzca admdan dolay! bil~ onemli etkiler yapm!, ayaklan-
maYl onlemiti. (Ferrero, V, 289.) .

102
 Augustus, Caesar'liloldiiriilmesiyle atlldlgl Sayalm-
da "amacy ic;in her &ey yaplhr" ilkesine bagl! kaiml!~6. Bu
ilkeyi uygularken AntGllius ornekalml:;;; iuka-
da~ Antonius gibi insarilan secmi~ti. Bu donemin
Augustus'u, getgekt~nigren9tir. Caesar'ln soylu ve Cum-
huriyetl,fi tabakaya dii~man olanik bunlara kar~l olan bu-
run tabakalan tutan Slnl fin] temsil eden zorba yo-
netiminin yolunu tutmw~tur. Sav~lmdan ve beklemedigi
esizutkudan sonra, baka bir Augustus'la karllaIr1z.
Bu Augustus, Caesar'ln yanh$lanm i~lemeri1eye son
derece dikkat ecler, Basklcl ve sefih, ama Augustus' a oran-
Ia c;ok iistiin bir asker ve savalmcl olan Caesar'tduiiren
her ~eyden c;ekinir. Ornegin, Caesar'm tiyatroda raporoku-
maSIDnl ya 'da oyun hitmeden b!rakJ.p gitn1esinin
(halkta soylularda".) blrakttgl et-
kiyi pek iyi bilmektedir. Bundan dolaYl da, en kotii oyunu
bile "pulvinar" denen locasmda, sonuna dek, biiyiik bir il-
giyle seyretmeyi unutmamlhr. Carcopino: La qu-
otidienne a Rome, s. 243.}
Caesar'm (niteligi baian baa degitirilmi~) Epikiir-
ciiluge olan vurgutltugunu da benimsememi~tir. Dogu~tan
yalm elislkl olan Augustus, tlltllmlulugu savurganhga,
her zaman yeglemi1jitir, Par9alanmasllla goz
yunidugu Cicero'ytibu yoIda ornekedinirdi. Ailesi il kent-
soylulanndan olu~uyordu. Tamdtgl soylular da: hep' gele-
negebagholanlardL Bllndan toplumu ah-
lak bozuk luJ(lanm goriiyordu, (Ferrero So-
guk, agubab, (Livia orneginde oldugu gibi) ziI1aSml bile.
sonuncla nikilhla 6demeye 9ah~an Augustus; ugursuz giin-
lerden, k6ru raslantJlardan ytJardl; Suetone'un anlattlgma

103
 gore, (Ferrero, La Republique d' Auguste, s. 58, not 2'den
aktararak) tspanya sava~larmda, beceriksizligini gosteren
bir c;ekilme slrasmda bir yddmmdan kurtuldugu ic;in, Ca-
pitolium'daki Iuppiter tapmagl1;ll adaml~tt! Bu Augus-
tus'un, Caesar'mBrutus gibi bir dost tarafmdari Oldiiriil-
me nedenini C;.ok dii~iindiigiinii, bu dii~iinceler sonunda bu
oliimii hazulayan hlrslanm ibret-
le anladtgml kabul Augustus'un, siyasal ya-
~aml boyunca, sanlardan, torenler-
den, konumlar.dan hep bir tiir alc;ak-
gonilllilliik, bir istemezlik altmda gizlemeye c;ah~-
masml, bu noktalarda olur.
1028-27'de, topladlgI olaganiis-
tii yetkileri halka ve Senato'ya geri verdigi dogrudur. "Res
gestae"nin bu kesiminde ic;tenlik vardtr, ama hesabm iic;te
biri kadar! Yukarlda paralar, dinsel torenler ve benzeri uy-
gulamalar orneklerinde, Augustus 'un kesin egemenlikle it-
gili egilimlerini, tiimiiyle gizleyemeyerek aC;lga vurdugu-
nu gosterdik. l~te bu slralarda, konsillliik arkada~lmn yo-
nettigi bir suikast Clkml~ttr. Arkasmdan da
kendisini Oldiirmesine gelince, ozyapl-
sml yukanda c;izdigimiz goziipekligini yitirmi,
iktidardan c;ekilmil?tir. I.:Histoire de Ro-
me, s. 216-217.) Bu Roma'da basklCI do-
nem c;ok zaYlfhyor; giic;leniyor; eyalet-
lerdeyse A U g u S t u s S l k slk eyaletlere
c;ekilmesi, biraz da bu durumla ilgili olacak.)
Vine bu slraJarda (to 23-22'de), Roma'da Curnhuri-
yet gelenegine uygun olarak iki konsiil, bir censor vardtr.
Ve Senato, yeniden para bastuabilmektedir.

104
 Bu ozgiirliikdonemi, Roma'da
hklar yaratmlhr. 0 zaman kendisine
yunca konsill olmaSl onerilirse
Halkla ilgili, dokunulmaz bir
to'yu toplanttya yaglrma giicunil
yan bu yeni ve biiyiik gii~ yanmda, prokoosiil alarak tal-
dlgl imperium hakkt siirmektedir.
Boylece biitiin giicii, kimsenin goziine batmadan elin-
de tutmasml bilmi ve t6 19'da, bu giiysiiz gorfuliilii du-
rumu brrakarak kesin eylemlere geQIllitir.(A. Piganiol, s.
216-218; ve Ferrero, V. 249.)
Caesar'm Oliimiine yol a<;an
kendi yetitirmeleriyle doldunl}aSl
lerini elden ka~rran soylulann
Augustus bunu da unutmaml~tL
rasmda 0 da bu yolu tutmutu. Dokuz yiiz ki~i1ik
da, bu tiirlii devrim arkadalarlyla birlikte bulunan soyIu-
tar; babalanru ya da akrabalanm oldiirmiiolan bu "ne idii~
gii belirsizlere" karl besledikleri tiksintiyi, Augustus'a
yiikliiyorlar; onu suelu buluyorlardl. (Ferrero, V. 32-33.)
Eldeki Senato'yu bir anda degitiremeyecegini~ok iyi .
bilen Augustus, biitiin bu ""'''''Inu..<
soylulan kendisine diiman
trr. Soylularla bu anlama yollmda
eaba, aktnhlda ve bir baktma bcgeml1cylc
Brutus'un en candan doshl
Roma'da kendi yerine vali blrakmasl bu ~aba1ardan biri-

(II) Btmlar arasUlda askerler, azathlar ve Galliah. kasabahlar da vardl.

105
dir. 26.) Gen;:i bu konumu alh gUn blfaktl;
rna 'bu davram~, Cumhuriyetc;i sbylulann ruhundauzrin
siire yankl yaptt.
ol)ce soziinii ettigimiz Makedonya Valisi Mar-
cus Primus veRoma belediye uyelerinden olaylan-
TIl ammsaym. Orada Augustus, soylu tabakaya ho goriin-
mek icin kotiiliikte, insanhk smlTlmbile gecmltir.
soylularIa anlaabilmek ic;in, secimierde butiin
giiciinii onlardan yana kullandl. Hele eyaletlerdeki, ltal-
ya'dflkigeliri bol topraklan, rnaden ocaklarII1} on lara bl-
rakmasl, ayaklanma sirasmda biitiiniiyle eden bu
bakaYl yeniden canlan,dlrdl. siirekli bpi
kavuanbu soylular, Augustus'a onun devrim yoIda~lann
dan dac;ok rninnettar kaldl. Kendisine Senato'nun 10 23 'fe
biitQn hakkl, da bu
nettarhklann sonucudur!
Devlet adaml olabilrnekha~m bir "gelir" konusu
yaparak zenginleen soylulan, devletin sahibi tek tabaka
dunununa getirmesi de; Augustus 'un bu
ma bir bC:1ka iiziicii omektir.
, Augustus'un deviet adamllgmm etkinlik kaynagl olan
Senato'da yapmak istedigi refonn, soylu anla~ma
teginin, gereksinmesinin baka belirtisi; aym zamanda
bu meclisin dayamlmaz hic;ligioden duydugu tiksintinin bir
sonucu olmu~tur.
yazlkttr ki iyiletirme giriirninde, amac;la arac-
lar c;ok bir vardlr. Yapllanrefotmull
uygulanrnasl, daha iiziicii olanakslzltklara c;arprnltJr. Se-
natorlerlerin saYlsml 300'e indirme tasansl baltalanml;
600'de karar ktlmak zorunda kalrmt1r. Yeni scim ve

106
tirdigi yonetim, tembelIigi, zevk ve kazany dii~kiinliigiinu
ktktrtan yontemiyle, bu ytl{]h~l dogruladl ve onayladI. Da-
Qzgfuliikten, e:j:itlikten, adaletten, 9ah~maktan b~ka bir
yolla da, y~ni u~akhk ve baskt yoluyla da gonence, dingin-;
eri~ilebilece~ini ~tlamasl yeter kotilhiktii .
. Bu yiizdendir ki, teklerin bencilligini yenmek amaclY-
la yapttgl iyile~tirmeler istenen sonucu vermemi~, halkm
kii~iik bir boliimii, dogudan gelen gizli ve gizemli mezhep-
lere (omegin Mithra dinine ... ) girerek, bir bOliimil de HI-
ristiyan olarak avunma yolunu tutmu~tur. Augustus'un sa-
natta eskiye donme ve eski soylular slOlfim yeniden kur
rna yontemi sokmemi~tir. Ferrero'nun dedigi gibi (s. 93),
Roma devleti biiyiik ve sonu gelmez bir ahlakslzhgm i~in
deydi. lrygar ve siyasal gorevseverligin zerresi kalmanu~
olan bOyle bir topiumda, herkesin zevk, liiks ve rahat i~in
birbirini yedigi bir anda, Augustus gibi ikiyilzlU, gec~
mi~j aClmaslzhkla, yasas1zhkla dopdolu bir adam degil, bir
peygamber gerekliydi. Yoksa i$, Hkt6r1ere, pre-
toriyenlere kahnh; oyle de oldu. Augustus oIdiigii zaman
bJrakttgl aClmaE>1zhga, zora, Qeli~ki iQinde kahm ge-
lenek1ere dayanan bir asker yonetimiydi.
Biitiin bu kODulardan, Augustus Romasml bize yakm-
dan, biiyiikliigii. ve ~aglliglyla .;;izecek bu noktalardan,
"Res gestae"de tek i~aret yoktur. Res gestae" asker, on-
der, imparator bir Augustus 'un (deyi~ yerindeyse)
giysilerinden, nisanlanndan, dairesinden ve harcamalann-
l}oyle kabataslak soz ama evinden, kendisinden,
d~iincelerinden, yonetiminin insan yamndan soz etmez.
Bu baktmdan da eksiktir, yanmdlr.
***
108
 Bu ktsa sayllabilecek incelemeyle gastae"nin
bir taktrn eksik,sakat yanlanm gostermeye ~alI$tlk. DHi-
mize cevrilrnesini ,giizel bir tarih olaYl saydl~lmlz btl "dil
amtl"mn, ROina tarihi bu tarihte biiyiik yer.tutan Au-
gustus tarihi ic;:in nasi] bir dikkatle kullanllmasl gerektigi-
ni belirtmek bir gorevdi.
Incelememiz snasmda, ~imdJye dek metne
rilen sonsuz sayg! ve korii koriine denecek baghhk yerine,
bugiinun tarih<;isine veremedigi ~eyleri i~aret etmeye ug-
Hele yaplh, Augustus 'u tammak ic;:in
kaynak diye kar~t1ayanlan uyannak istedik.
Ku~kusuzdur ki, "Res gestae" bize yarar
rnaktadlr. Ornegin, diinyrulm bir ylgm ~oy, klta, yer,
insan ad1armi vererek, bilgimizi saglarn ve geni$ bir terne-
Ie
Ku~kusuzdur ki, Augustus'un tarihini yazanlar "Res
gestae"den yararlanml~lar; dallasl, ona dayanml~lardtr. Su-
etone, Dion Cassius bunlar arasmdadtr. Ozellikle
ne'un, oyunlar do!aYlslyla XXII. b,oliimden yararlandlgl
~irndi anl~lhyor. (1 Gage s. 119.)
Sonra yerle~tinne (iskan) politikasl do-
laYlslyla XVI. bOliimde toplrum belirtilen paradan yarar-
lanlp yerle~tirilenlerin saYlslm; Xv. bOliimden yararlana-
rak Augustus'un yiyecek dagltnmna uygun olanlan sap~
tarnak konusunda 10 22 'de yaptlgl reformu ogienmek ola-
nagl bulunmaktadu. Yine X. boliimde, "Pontifex Maxi-
mus" sec;:ilmesi dolaYlslyla Roma'ya gelen kalabahgll1 ni-
teligini belirten satlrlar, Roma'nm 0 zamanki niifus duru-
fiU konusunda bizi aydmlatan onemlibir kaynakttr:

109
 Ornek olarak verdigimi~ bu pratik yar~lanndan ba~
ka, "Res gestae", ulusuna hesap veren ilk ve son Roma
imparatorunu da bize tamtlr. Augustus'un '''4"",",,, unu-
tulamaz.
gestae"nin onu elinde tutanlann ruh-
sal durumuilu gosterme balommdan yaptIgl hizmet de pek
biiyiiktiir. Bize; saYlsl kimizaman 450.000'i ge~en il?siz
gii~siiz insana ayaklanmamalan ve onderi devirmemeleri
i~in para yiyecek oyun eyalet-
leri donatmaya dayanan,
adtna Cumhuriyeti Roma imparatorlugu" de-
nen b:u garip ~elil?kiler yonetimini farkma varmadan en iyi
duyuran, gosteren yaplt "Res gestae"dir.
"Res gestae"nin belki en biiyiik hizmeti ise, onu ya-
zan Augustus'un, kendisi istesin ya da i~ diin-
yasml ~lplakhglyla Orada,
kamuoyunu Partlarla ba~ka sava~~lkl aria avu-
tan; Caesar'm miras~lsl olarak, politik giriimlerinde ilk
dayanak gibi Caesar'! alm!~, giri~imlerine yasal dedirten
bu akrabahgl gosteri~li bir yolla benimseyeti, Caesar'm
biitiin -i~lerine dogrudur ve yasaya uygundur diyen, ama
devlet deneyim kazamnca babahgmmsoylu-
lar gelen uymamak zorunda kalan Au-
gustus'u a<;lk<;a gormekteyiz.
Yukanda klsaca ~izdigimiz; fala inanan, taUhe inanan,
korkak, i~inden pazarhkh ama sofu denecek denli dindar
ohin Augustus'u, bu beIge, omriiniin sonunda bile dogru-
'~',u,",'r"'u adam olarak tamtmaktadtr.
daha ~ok hileci ikiyiizlii olan om-
riiniin bu tiirlii davranduan neden, 01-

110
 diikten sonra kendisine, metanna ve ailesine ko'tii davra-
mlmasmi onleme kayglsl olniUtur.
Denebilir ki, Augustus "Res gestae"yikendisinin koyu
bir Cumhuriyetci, biiyiik bir halk~l oldugunu allamak. i~in
. yaZ1m~ttr. Oysa "Res gestae"nin satIrian arasmdan bize
yankl veren ses;imparatorlugu koran adainm, imparator-
ca sesidir. Roma'nm geli~kiler
doneminde, ~u sozde idealist
b~kanma bakm ki,' Roma
letin hazinesi batma ..tll>nnen,
"plebe"ine, Roma lejyonlanna,
hazinesinden milyonlar tutan
tan yardlmlarda bulunur. C1.Ul",u~ u",
bagl~lar, bir devlet biit~esinin de kaldlramayacagl biiyiik-
liiktedir. Bundan anla~lhyor ki, devletin ve done1l1inin
gelirlerini, "tek elden yoneten" bir hiikiimdar oldugu savly- .
la eline ge9irmi~tir. Bu nedenle de "Resgestae"nin yalmz-
ca tonu degil, i~inde yazdi olanlar daAugustus'u, kendi
"tek elden yoneten" hiikilrridarhglyla kar~lmlza ~lkanr.
Her seferinde, bir dey let
la biiyiik oyunlar diizenletir; 1\.a1.la""u
ler iistiinde gemilerle sava~
dort ko~esinden getirttigi
tammadlgl) vah~i hayvanlardan
avml, gene ordular denli
bunlar, "Res gestae"de ancak
paratora yakl~acak korkusuzlukla, dogalhkla insanltgm .
yiiziine kar~1 oviin~ nedeni olarak ftriatIlmaktadtr. Daha er~
ginlige ula~maml~ ogulluklanm devlet adaml riitbesiyle
devlet i~lerine kan~tlTmasl, kendi yerine ilkin DIusus'u,

III
 sonra Agrippa'YI, bunlann
. "veliaht" gibi tamtmasI..
mamaya ~ah~t1an, ama saptanan
cilerin "Res ~estae"nin Latince
leri saptama:tan hakslz olmasa oPI'pltt,r"
bu "oviinme"ye girecek ve girmeyecek olan i~lerini (usta
bir oyuncu gibi) hesaplaya hesapJaya yazml~, silmi~,
yeniden yazmt~ goriinmektedir.
Bunlan yansltma bakImmdan "Res gestae"nin biiyiik
hizmetleri yadsmamaz. Ancak bu hizmeti gorebilmesi i~in
bile, bu belgeyi okuyanlann (0 donemin oteki belgelerini
dikkatle gozden ge~inni~
uyantk tutulmasl gerekmektedir.
Bu yUzden, "Res gestae"
rma sunarken, bugiine dek
ayn, dogal bir gorii~le ele
!unmayan, veremeyecegi ~eyleri istemeden, i~indekileri
incelemek yerindedfr inancma vardlm.

Remzi Oguz Ank

lO.lV1949

112