PJESA II - LKUNDJET DHE VALT

IX Lkundjet

Nj dukuri q prsritet n intervale kohe t barabarta quhet dukuri periodike . Ju njihni dukuri
t tilla si p.sh : lvizja lkundse e nj trupi t lidhur me sustn , lvizja e nj lavjerrsi , vibrimet e
telave t instrumentave muzikor , lkundja e molekulave t trupit t ngurt rreth pozicionit t
ekuilibrit etj. N kt kapitull ne do t shqyrtojm sistemet mekanike q kryejn lvizje periodike .
Kemi trajtuar mjaft situata ku forca rezultante q vepron mbi nj trup sht konstante .N kto
situata nxitimi i trupit sht gjithashtu konstant dhe lvizjen e trupit e prshkruajm duke prdorur
ekuacionet e njohura t kinematiks . Nse nj forc ndryshon me kohn , nxitimi gjithashtu
ndryshon me kohn dhe nuk mund t prdorim kto ekuacione.Ktu do t paraqesim kinematikn
dhe dinamikn e lvizjes nn veprimin e nj force q sht proporcionale me zhvendosjen nga
pozicioni i ekuilibrit.
Lkundje quajm lvizjen rreth nj pozicioni ekuilibri t qendrueshm dhe q prsritet n
intervale kohe t barabarta .T gjitha vlerat e madhsive fizike q karakterizojn kt lvizje
ndryshojn gjat procesit t lkundjes duke u prsritur n intervale kohe t njjta .

9.1 Lkundje t thjeshta harmonike

Kur forca q vepron mbi nj pik materiale sht gjithmon e drejtuar nga pozicioni i ekuilibrit
dhe sht proporcionale me zhvendosjen e piks nga pozicioni i ekuilibrit ather pika materiale
kryen lkundje t thjeshta harmonike . E till sht lvizja e nj trupi me mas m t lidhur me nj
sust me koeficient elasticiteti k n nj siprfaqe t lmuar (mungon frkimi ). Kur susta sht e
pangjeshur trupi qndron n prehje n pozicionin e ekuilibrit x=0 .Nse trupi cohet n pozicionin
x duke e zgjatur sustn dhe lshohet mbi t do t veproj forca e elasticitetit t susts e
prcaktuar nga ligji i Hukut :
9.1
Kjo forc quhet forc kthyese sepse synon rikthimin e trupit n pozicionin e ekuilibrit:
gjithmon sht n prpjestim t drejt me zhvendosjen nga pozicioni i
ekuilibrit dhe e drejtuar nga pozicioni i ekuilibrit . Nuk sht e vshtir
t tregohet se lvizja e trupi t lidhur me sustn sht lvizje lkundse
:vlerat e zhvendosjes , shpejtsis , nxitimit dhe forcs ndryshojn n
mnyr periodike .
Lkundjet e nj trupi nn veprimin e nj force kthyese quhen lkundje
t thjeshta harmonike .
Nj sistem q kryen lkundje t thjeshta harmonike shpesh quhet
oshilator harmonik .

fig 9.1

Ekuacioni i lkundjeve t thjeshta harmonike

85
Le t mendojm se nj pik materiale lviz nn veprimin e nj force t tipit elastik .
Duke zbatuar ligjin e dyt t Njutonit do t nxjerrim ekuacionin e lvizjes s ksaj pike materiale
sipas drejtimit x . Dim se :

duke zvndsuar dhe marrim :

9.2

Shnojm raportin me simbolin : dhe ekuacioni 9.2 shkruhet n formn :

9.3

Ekuacioni 9.3 quhet ekuacioni diferencial i lkundjeve t thjeshta harmonike .Zgjidhja e ktij
ekuacioni jep funksionin e zhvendosjes nga koha :

9.4
ku , dhe jan konstante .Madhsia e barabart me vlern maksimale t x quhet

amplitud e lkundjeve , sht frekuenca rrethore e lkundjeve (e shprehur n rad/s)

, argumenti quhet faz e lkundjeve dhe sht faza fillestare e lkundjeve, faza n
t=0 .
Nga ekuacioni 9.43 nxirren gjithashtu edhe ekuacionet e shpejtsis dhe nxitimit :
9.5

9.6

Duke krahasuar 9.4 me 9.6 shihet se :

Rndsia e kushteve fillestare

Pr t=0 kemi dhe . Shihet se dhe varen nga kushtet fillestare :

dhe

Ekuacioni diferencial ka nj pafundsi zgjidhjesh prej t cilave marrim zgjidhjen konkrete kur
njihen kushtet fillestare x0 dhe v0 , pra dhe .

86
Ekuacionet 9.1 , 9.3 dhe 9.4 jan baza e modelit analitik t lkundjeve t thjeshta harmonike . Ne
sigurohemi q pika materiale kryen lkundje t thjeshta harmonike nse :
1) analizojm situatn dhe gjejm se forca e ushtruar mbi grimc sht e tipit elastik e
shprehur nprmjet 9.1 .
2) analizojm situatn dhe gjejm se ekuacioni diferencial q prshkruan lvizjen sht i
forms matematike 9.3
3) analizojm situatn dhe gjejm se pozicioni i grimcs prshkruhet nprmjet ekuacionit
9.4 .
Perioda T e lkundjeve sht intervali i kohs gjat s cilit pika materiale kryen nj cikl t plot
lkundjesh .Pra vlerat e x , v, a n castin t jan t njjta me ato t castit t+T .Duke ditur se faza
rritet me rad n intervalin e kohs T gjejm lidhjen ndrmjet periods dhe frekuencs rrethore
:
9.7

Inversi i periods quhet frekuenc e lkundjeve e cila shprehet me hertz (Hz). Ndrsa
perioda tregon kohn e nj lkundje t plot , frekuenca tregon numrin e lkundjeve n njsin e
kohs :

Perioda dhe frekuenca mund t shprehen nprmjet karakteristikave t sistemit lkunds m dhe k
:

9.8

9.9

Perioda dhe frekuenca varen vetm nga m dhe k dhe nuk varen
nga amplituda e lkundjeve .
Vlerat ekstreme t zhvendosjes x jan , t shpejtsis v jan
dhe t nxitimit a jan . N figurn 9.2 tregohet
paraqitja grafike e x, v dhe a pr =0 . Vlerat maksimale t
shpejtsis dhe nxitimit jan :

fig 9.2

Faza e shpejtsis ndryshon nga faza e zhvendosjes me

87
 ,kur x sht maksimal ose minimal shpejtsia sht zero , ndrsa faza e nxitimit ndryshon

nga faza e zhvendosjes me , kur x sht maksimal nxitimi sht maksimal n kah t kundrt .

Energjia n lkundjet e tjeshta harmonike

Kur nj trup i lidhur me nj sust rrshqet n nj siprfaqe t lmuar , sistemi trup-sust sht nj
sistem i mbyllur .Ather ne mund t prdorim ligjin e ruajtjes s energjis . Energjia potenciale e
sistemit dhe energjia kinetike ndryshojn me kohn , por energjia mekanike e sistemit mbetet
konstante .Energjia kinetike n sistemin trup-sust ku masa e susts sht e paprfillshme sht e
barabart me energjin kinetike t trupit me mas m :
9.10

Energjia potenciale sht energjia e bashkveprimit t sistemit trup-sust dhe prcaktohet nga
konfiguracioni i sistemit .Pr cdo pozicion x ajo sht :
9.11

Shihet se energjit K dhe U jan gjithmon pozitive dhe ndryshojn me kohn. Energjia e plot
pr oshilatorin e thjesht harmonik sht :

pra : 9.12

Energjia e plot mekanike n lkundjet e thjeshta harmonike sht konstante dhe sht
proporcionale me katrorin e amplituds .Ky prfundim shpreh ligjin e ruajtjes s energjis pr
lkundjet e thjeshta harmonike . Shndrrimet e energjis kinetike dhe potenciale jan shndrrime
t kthyeshme , pa humbje .N pozicionin e ekuilibrit x=0 energjia potenciale sht e barabart me
zero U=0 dhe energjia e plot sht e barabart me energjin maksimale kinetike :

N pozicionet ekstreme ku energjia e plot sht e barabart me energjin maksimale

potenciale t sistemit :

88
N figurn 9.3 tregohet paraqitja grafike e energjis
kinetike , potenciale dhe energjis s plot n lidhje me
kohn kur =0 .
Ne mund t prdorim ligjin e ruajtjes s energjis pr nj
pozicion dhe shpejtsi cfardo :

nga ku gjejm se :
9.13 fig 9.3

Disa sisteme lkunds

Shembull 1
Trupi i varur n nj sust

Le t shqyrtojm lkundjet e nj trupi t varur n nj sust .N kt rast , mbi trup vec forcs
elastike t susts vepron dhe forca e rndess mg. Nse zgjedhim posht drejtimin pozitiv , forca
rezultante q vepron mbi trup sht :

Trupin e trheqim posht me y=A dhe pastaj e lem t lir

.Shnojm me y0 shformimin e susts n pozicionin e
ekuilibrit dhe shprehim :

Duke zvndsuar marrim :

Zbatojm ligjin e dyt t Njutonit dhe marrim :

ose

9.14

Kjo do t thot se ekuacioni diferencial 9.14 sht i fig 9.4

forms 9.3 , pra trupi i varur n sust kryen lkundje t thjeshta harmonike rreth pozicionit t

ekuilibrit . Frekuenca e lkundjes sht e njjt me at t sistemit trup-sust horizontal

, ndryshon vetm pozicioni i ekuilibrit .

89
Shembull 2

Lavjerrsi matamatik
Lavjerrsi i thjesht sht nj shembull tjetr i lvizjes
periodike . Ai prbhet nga nj trup me mas m t varur n
nj fije t leht me gjatsi l .Pika e varjes s fijes sht e
fiksuar . Prmasat e trupit jan shum m t vogla se
gjatsia e fijes .Kur trupin e ngrem n nj far lartsie dhe
e lem t lir , ai do t lkundet rreth piks m t ult , q
sht dhe pozicioni i ekuilibrit . Lvizja kryhet n planin
vertikal .
Forcat q veprojn mbi trup jan tensioni i fijes dhe
forca e rndess . Shihet se komponentja tangenciale e
forcs s rndess sht e drejtuar gjithmon drejt
pozicionit t ekuilinrit . Tregohet leht se ajo sht n prpjestim t drejte me zhvendosjen
fig 9.5
kndore pr knde t vegjl . Pra ajo sht nj forc kthyese . Nn veprimin e saj lavjerrsi
matematik kryen lkundje t tjeshta harmonike .
Duke zbatuar ligjin e dyt t Njutonit nxirret ekuacioni i lkundjeve t lavjerrsit matematik :

ku

ose 9.15

Shihet se ekuacioni diferencial sht i forms 9.3 . Q ktej mund t nxjerrim periodn e
lkundjeve t lavjerrsit matematik :

Perioda e lkundjeve t lavjerrsit matematik varet vetm nga gjatsia e fijes dhe nga nxitimi i
rnies s lir .Meqnse perioda nuk varet nga masa t gjith lavjerrsat me gjatsi t njjt n t
njjtin pozicion kan period t njjt.
Lkundja e lavjerrsit matematik sht krejt analoge me lkundjen e sistemit trup-sust
(lavjerrsit elastik) .

Shembull 3
Lavjerrsi fizik

90
Nj trup i ngurt i cili mund t rrotullohet rreth nj boshti q nuk kalon nga qendra e mass quhet
lavjerrs fizik .Shqyrtojm nj trup t ngurt i varur n nj pik n
distanc d nga qendra e mass(fig9.6 ) .Momenti rrotullues rreth boshtit
O shkaktohet nga forca gravitacionale dhe madhsia e tij sht
.Duke prdorur ligjin e dyt t Njutonit pr lvizjen
rrotulluese gjejm :

Me prafrimin nxjerrim ekuacionin e lkundjeve t lavjerrsit

fizik :

9.16

Ekuacioni diferencial 9.16 ka form t njjt me ekuacionin 9.3 fig 9.6

Kjo do t thot se lavjerrsi fizik kryen lkundje t thjeshta harmonike . Duke krahasuar kto dy
ekuacione tregohet se perioda e lkundjeve sht :

9.17

Duke futur shnimin ku quhet gjatsia e reduktuar e lavjerrsit fizik, tregohet se

perioda e lavjerrsit fizik sht e njjt me periodn e lavjerrsit matematik me gjatsi sa gjatsia e

reduktuar e tij : .

2 Lkundjet q shuhen

N shum sisteme real , forcat rezistente , si p.sh forcat e frkimit , jan t pranishme , ato kan
kah t kundrt me at t lvizjes dhe ngadalsojn lkundjet e sistemit .Puna e forcave rezistente
sht negative dhe si rrjedhim energjia mekanike e sistemit zvoglohet me kalimin e kohs . Kemi
kshtu lkundje q shuhen.
Le t shqyrtojm nj trup i cili lviz brenda nj lngu apo gazi nn veprimin e forcs elastike dhe
forcs rezistente (fig 9.7). Dihet se forca rezistente q vepron mbi trup sht
n prpjestim t drejt me shpejtsin dhe ka kah t kundrt me t :
, dhe forca elastike sht : . Duke zbatuar ligjin e dyt
t Njutonit marrim :

ose

9.18

fig 9.7
91
Zgjidhja e ekuacionit diferencial 9.18 sht :
9.19
dhe frekuenca kndore e lkundjes sht :

9.20

Vihet re se ekuacioni 9.19 sht i ngjashm me ekuacionin

e lkundjeve me dallimin se amplituda
(termi para cosinus) varet nga koha . Figura 9.8 paraqet varsin e zhvendosjes nga koha t
lkundjeve q shuhen . fig 9.8
Shihet se kur forcat rezistente jan relativisht t vogla , karakteri lkunds i lvizjes ruhet ,
por amplituda e lkundjeve zvoglohet eksponencialisht me kohn dhe lvizja vjen duke u
shuar .
Meq frekuenca kndore jepet me shprehjen 9.20 kemi disa
raste :
1- b=0 , forca rezistente sht zero , sistemi lkundet me

frekuencn , q quhet frekuenca vetiake

(natyrale) e sistemit .

2- Kur kemi lkundje q shuhen (vija a).

fig 9.9

3- Kur ather nuk kemi lkundje periodike : sistemi kthehet n

pozicioni i ekuilibrit n mnyr eksponenciale (vija b).

4- Kur sistemi i nxjerr nga pozicioni i ekuilibrit kthehet n kt gjendje pr

(nuk kthehet m ),lvizja e sistemit quhet shuarje joperiodike(vija c).

Meqnse energjia e lkundjeve sht proporcionale me katrorin e amplituds ather energjia e
lkundjeve gjithashtu zvoglohet eksponencialisht me kohn

Lkundjet e detyruara

Energjia mekanike e lkundjeve q shuhen zvoglohet me kohn si rezultat i forcave t frkimit .

Kompesimi i energjis mund t bhet duke zbatuar nj forc t jashtme q kryen pun pozitive
mbi sistem , dike ruajtur kshtu lkundjet . Nj lkundje e till quhet lkundje e detyruar
.Amplituda e lkundjeve merr shpejt nj vler konstante nse energjia q merr sistemi pr cdo
cikl t lvizjes sht e barabart me zvoglimin e energjis mekanike gjat ciklit si rezultat i
forcave rezistente .Nj shembull i zakonshm i lkundjeve t detyruara sht ai i lkundjeve nn
92
veprimin e nj force t jashtme q ndryshon periodikisht me kohn : ku sht
frekuenca kndore e forcs detyruese dhe F0 sht konstante . N prgjithsi frekuenca e
forcs detyruese sht e ndryshme nga frekuenca vetiake e sistemit lkunds .Ligji i dyt i
Njutonit n kt situat na jep :

ose : 9.21

Zgjidhja e ktij ekuacioni sht :

9.22
ku
9.23

dhe ku sht frekuenca vetiake e oshilatorit .

Frekuenca e lkundjeve t detyruara sht frekuenca e forcs detyruese .Shprehja 9.23 tregon se
amplituda e lkundjeve t detyruara sht konstante pr nj forc detyruese t dhn .Pr shuarje
t vogla , amplituda rritet shum kur frekuenca kndore e forcs detyruese i afrohet frekuenca
vetiake t lkundjeve , pra kur . Rritja e theksuar e amplituds pran frekuencs vetiake
t sistemit lkunds quhet rezonanc dhe frekuenca vetiake quhet frekuenca e rezonancs s
sistemit . Figura 9.10 tregon paraqitjen grafike t amplituds n funksion t frekuencs s forcs
detyruese , me ndryshimin e forcs sezistente .
Shihet se amplituda e lkundjeve rritet me
zvoglimin e forcs rezistente , dhe
kurba e rezonancs ulet me rritjen e saj.N
mumges t forcave t frkimit . shihet
nga 9.23 q amplituda e lkundjeve n kushtet e
rezonancs rritet pafundimisht
.. Kjo situat nuk ndodh n praktik
sepse rezistencat jan gjithmon t pranishme
N rezonanc energjia q merr sistemi sht
maksimale .

93
 fig 9.10

X - VALT MEKANIKE

Me lvizjen valore jemi familjarizuar nga jeta e prditshme : p.sh formimi i valve mbi siprfaqen e
qet t nj liqeni kur hedhim nj guralec . Nse ju do t ekzaminonit lvizjen e nj gjetheje q
noton n zonn e trazuar nga hedhja e guralecit , do t shihnit q gjethja lviz lart-posht rreth
pozicionit t saj origjinal , por nuk do t shihni asnj zhvendosje rezultante t gjethes n drejtimin
e prhapjes s ngacmimit . Ngacmimi n uj prhapet n nj distanc t madhe , por pikat e ujit
lkunden vetm n nj distanc shum t vogl - kjo sht esenca e lvizjes valore .Val quhet
dukuria e prhapjes s nj ngacmimi fizik nga nj pik e hapsirs n pika t tjera t saj.
Vala transporton energji dhe impuls , por nuk transporton lnd .
Bota sht plot me lloje t tjera valsh : valt n korda , valt zanore , valt sizmike ,valt e
radios , rrezet x etj. Duke u bazuar n nevojn q kan valt pr mjedis pr tu prhapur ato
ndahen n : val mekanike e cila ka nevoj pr mjedis ku t prhapet dhe val
elektromagnetike e cila prhapet edhe n zbrazti : vala mekanike sht dukuria e prhapjes n
lnd e ngacmimit t nj madhsie q karakterizon lndn .Vala elektromagnetike sht dukuria
e prhapjes n fush e ngacmimit t nj madhsie q karakterizon fushn . Valt q prhapen n
nj kord , litar apo sust prhapen vetm n nj drejtim , i quajm val lineare .
Kur vala prhapet n nj mjedis q nuk sht i kufizuar por shtrihet n nj zon t gjer t
hapsirs , n t gjitha drejtimet n hapsir nga nj pik ku bhet ngacmimi i tyre , quhet val
hapsinore .

Bashksia e t gjith elementeve t mjedisit ku ka arritur vala n nj cast t dhn quhet fronti i
vals. Sipas forms s frontit valor valt ndahen n val t rrafshta dhe val sferike. Valt e
rrafshta mund t jen plane kur fronti i vals sht drejtz (p.sh valt n siprfaqen e ujit q
krijohen nga nj vizore q dridhet ),ose rrethore kur fronti i vals sht rreth (p.sh valt n
siprfaqen e ujit q krijohen nga hedhja e nj guri ).Vala quhet sferike kur fronti i vals sht nj
sfer (p.sh valt zanore , valt e trmetit, valt elektromagnetike ). Bashksia e t gjith
elementeve t nj siprfaqeje t vazhduar t
mjedisit mjedisit , n gjendje t njjt
lkundse formon nj siprfaqe vale . Vijat
pingul me siprfaqet e vals t orientuara sipas
drejtimit t prhapjes s saj quhen rreze t vals
.

fig 10.1
N kt kapitull ne do t prqndrohemi n
studimin e valve mekanike .

94
10.1 Prhapja e vals dhe karakteristikat e saj

Lvizja valore sht transmetimi i ngacmimit pa u shoqruar me transmetim t lnds. Prhapja e

ngacmimit paraqet nj transmetim t energjis , pra ne mund ti shohim valt si nj mnyr e
transmetimit t energjis . T gjitha valt mbartin energji , por natyra e energjis s transmetuar
dhe mekanizmi prgjegjs i energjis s transmetuar ndryshon nga rasti n rast .P.sh fuqia e valve
t oqeanit gjat nj stuhie sht shum m e madhe se fuqia e valve zanore t lindura nga nj
instrument muzikor .
T gjitha valt mekanike krkojn : (1) nj burim ngacmimi , (2) nj mjedis q mund t
ngacmohet dhe (3) nj mekanizm fizik prmes t cilit elementt e mjedisit t ndikojn mbi
njri tjetrin . Pohimi i fundit siguron q ngacmimi i nj elementi t shkaktoj ngacmimin e tjetrit
dhe kshtu ngacmimi do t prhapet n mjedis .Kjo realizohet nga veprimi i forcave elastike t
cilat shfaqen kur mjedisi elastik (p.sh litari) pson nj shformim : kur nj element i mjedisit duke u
ngacmuar del nga gjendja e ekuilibrit ather elementi fqinj prpiqet nprmjet forcave elastike ta
kthej at n pozicionin e ekuilibrit . Por ky veprim sht i ndrsjellt , elementi tjetr del nga
pozicioni i ekuilibrit e kshtu me radh. N kt mnyr bhet transmetimi i ngacmimit n t
gjith elementt e mjedisit .
Nj mnyr pr t demonstruar lvizjen valore sht t ngacmojm fundin e lir t nj litari t
tendosur dhe t fiksuar n skajin tjetr .

Nj impuls i vetm i formuar prhapet me nj shpejtsi t caktuar . Litari sht mjedisi ku

prhapet ngacmimi . Forma e impulsit ndryshon shum pak gjat prhapjes s tij n litar .
Kur nj impuls prhapet , cdo element i litarit q ngacmohet
lviz n drejtimin pingul me drejtimin e prhapjes s
ngacmimit . N figurn 10.2 tregohet nj element i vecant n
pikn P . Shihet se nuk ka asnj zhvendosje t ksaj pike
prgjat litarit . Kur lkundjet e pikave t mjedisit nga
ngacmimi i vals bhet n drejtimin pingul me drejtimin e
prhapjes s vals vala quhet trthore .

Klasa tjetr e valve , n klasifikimin sipas mnyrs s prhapjes ,

sht ajo e valve gjatsore : kur lkundja e pikave t mjedisit nga
ngacmimi i vals bhet n drejtimin paralel me drejtimin e
prhapjes s vals vala quhet gjatsore . P.sh , valt zanore n ajr
jan val gjatsore . Ato i korespondojn ndryshimeve t
trysnis s ajrit q mund t prhapen n ajr ose n nj mjedis tjetr me nj
fig 10.2
shpejtsi t caktuar .

95
Nj impuls gjatsor mund t
krijohet n nj sust t fiksuar n
njrin krah si n fig 10.3 , duke
ngjeshur (ose zgjatur ) skajin fig 10.3
e lir . Impulsi i formuar do t prhapet prgjat susts.
Valt gjatsore mund t prhapen n nj mjedis cfardo (t ngurt , t lngt, t gazt ) , ndrsa
valt trthore prhapen vetm n mjedise t ngurta dhe n siprfaqen e lngjeve .

Deri tani ne vetm kemi ilustruar prhapjen e nj impulsi . Le t paraqesim tani mekanizmin e
prhapjes s impulsit .Shqyrtojm nj impuls q prhapet nga e djathta me shpejtsi konstante
n nj kord t shtrir sipas boshtit x si n fig 10.4.Impulsi zhvendoset prgjat boshtit x dhe
zhvendosja lart-posht e pikave t kords prshkruhet nprmjet koordinats y
Figura 10.4a tregon formn dhe
pozicionin e impulsit n castin t=0 .
Kuptohet se kjo form e impulsit mund
t paraqitet matamatikisht nprmjet
nj funksioni t dhn si
. Ky funksion paraqet pozicionin
vertikal t pikave
fig 10.4
t kords pr cdo vler t xn castin t=0 . Meqnse shpejtsia e impulsit sht , ai prhapet
djathtas n distancn gjat kohs t(fig 10.4b) . Do t prdorim modelin e thjeshtuar n t cilin
forma e impulsit nuk ndryshon me kohn . Ather , n castin t forma e impulsit sht e njjt me
me at q ishte n castin t=0 . Rrjedhimisht , nj element i kords n x n kt koh ka t njjtn
koordinat y kur ky element ndodhej n n castin t=0 :

N prgjithsi ne paraqesim zhvendosjen y pr cdo vler t x dhe t , n sistemin e referimit t

palvizshm me origjin n O si :
10.1
Kur impulsi prhapet majtas zhvendosja y jepet si :
10.2
Funksionin y q ndryshe e quajm ekuacioni i vals , varet nga dy variablat x dhe t .
sht e rndsishme t sqarohet kuptimi i y .Shqyrtojm nj pik P n kord e ndodhur n
pozicionin x . Nse impulsi kalon n P , koordinata y e ksaj pike rritet , arrin n maksimum dhe
pastaj zvoglohet deri n zero. Ekuacioni i vals y(x,t) paraqet zhvendosjen y pr cdo
element t kords n pozicionin x n cdo cast t kohs t . Nse t sht nj cast i fiksuar ,
grafiku i vals y n funksion t x, ndonjher quht profili i vals , paraqitet me nj vij q sht
forma e impulsit n at cast .

96
Shqytuam deri tani valn impulsive , q sht prhapja e nj impulsi t vetm . Nj val
harmonike do t krijohej , p.sh n nj kord nse
n skajin e lir do t prodhojm nj lkundje t
thjesht harmonike. N kt rast ,korda merr
formn e paraqitur n figurn 10.5 . Kjo val
quhet val sinusoidale sepse profili i vals
sht nj sinusoid .Pikat me zhvendosje m t
madhe pozitive quhen kreshta , pikat m t ult a
quhen gropa.
fig 10.5
Cdo pik e kords lkundet rreth pozicionit t ekuilibrit ndrmjet ktyre pozicioneve.
Karakteristikat e rndsishme n prshkrimin e valve sinusoidale jan : gjatsia e vals ,
frekuenca , amplituda dhe shpejtsia e vals v .
Nj gjatsi vale sht largsia minimale ndrmjet cdo dy pozicioneve identike t pikave
n nj val si kreshtat m t afrta ose gropat m t afrta t treguara n figurn 10.4 .

Perioda e vals T sht intervali i kohs gjat t cilit nj element i mjedisit kryen nj lkundje t
plot (prsrit gjendjen e tij lkundse ). Frekuenca e vals sinusoidale sht e njjt me
frekuencn e lkundjeve t thjeshta harmonike t nj elementi t mjedisit . Ajo tregon numrin e
kreshtave q kalojn npr nj pik t caktuar n njsin e kohs. Perioda sht e barabart me
inversin e frekuencs :
10.3

Amplitud e vals quhet zhvendosja maksimale e nj elementi t mjedisit n lidhje me

pozicionin e ekuilibrit . Ajo shnohet me A dhe sht e njjt me amplitudn e lkundjeve
harmonike t elementit t mjedisit .
Shpejtsia v e vals sht shpejtsia e prhapjes s nj gjendje lkundjeje nga nj pik e
mjedisit n nj tjetr .Shpejtsia e vals ka drejtimin e prhapjes s vals ndrsa shpejtsia e
pikave ka drejtime dhe vlera q ndryshojn me kohn . Nj aspekt i rndsishm i valve
mekanike sht q shpejtsia e vals varet vetm nga cilsit e mjedisit prmes t cilit
prhapet vala.
Meqnse perioda T sht intervali i kohs gjat t cilit vala prshkon nj distanc sa gjatsia e
vals , shpejtsia , gjatsia e vals dhe perioda lidhen me relacionin :
v 10.4

Shpejtsia e vals varet nga vetia e elasticitetit t mjedisit , nga vetia e inertsis s
mjedisit(dendsia e mjedisit) ,nga gjendja n t ciln ndodhet mjedisi (tensioni , temperatura ,
gjendja e lnds s mjedisit ) dhe nga lloji i vals (trthore apo gjatsore).
Shpejtsia e t gjitha valve mekanike jepet me shprehjen :

97
Pr nj val q prhapet n nj kord , shpejtsia e vals jepet me shprehjen :

ku faktori i elasticitetit sht tensioni n kord . sht tensioni n kord q kthen nj element q
zhvendoset n pozicionin e ekuilibrit . Faktori i inertsis sht dendsia lineare e kords .
Shpejtsia e vals gjatsore n nj shufr elastike jepet me :

ku E sht moduli i Jungut dhe densiteti vllimor i shufrs .

Shpejtsia e prhapjes s vals trthore jepet me :

ku G sht moduli i rrshqitjes .Moduli i elasticitetit t ngjeshjeve dhe rrallimeve t mjedisit sht
m i madh se moduli i rrshqitjes .Prandaj shpejtsia e vals gjatsore sht m e madhe se
shpejtsia e vals trthore .

Vala bredhse

Le t nxjerrim trajtn matematike t ekuacionit t vals sinusoidale . N figur paraqitet nj val

sinusoidale q prhapet djathtas me shpejtsi
konstante v n castin t=0 dhe n nj cast m von t
Kemi treguar se ekuacioni i vals jepet si :
.
N t=0 ekuacioni i vals mund t shkruhet :

10.5

fig 10.6

ku amplituda A paraqet vlern maksimale t zhvendosjes s nj elementi t mjedisit n lidhje me

pozicionin e ekuilibrit dhe sht
gjatsia e vals . Shihet se vlera e y sht e njjta kur x rritet me nj shumfish t plot t
.Kur vala prhapet djathtas me shpejtsi konstante v , ekuacioni i vals n nj cast m von t
cfardoshm t sht :
10.6

Nse vala prhapet majtas madhsia do t zvndsohet me , njlloj si n prhapjen

e nj impulsi t vetm .

98
Duke zvndsuar n ekuacioni 10.6 v = , marrim ;

10.7

Shihet qart se nj cast t dhn y ka t njjtn vler pr pozicionin e piks e

kshtu me radh . Gjithashtu pr nj pozicion t dhn t piks (n t cilin nj element i mjedisit
kryen lkundje harmonike )vlerat e y jan t njjt n castet e kshtu me radh .
Ekuacioni i vals sinusoidale mund t shkruhet n nj form tjetr duke futur dy madhsi t tjera :
numrin valor dhe frekuencn kndore :

10.8

10.9

ather ekuacioni i vals shkruhet n tratn :

10.10
Ekuacioni i vals i dhn me ekuacioni 10.10 vlen zhvendosja y sht zero n x=0 dhe t=0 . Kur y
nuk sht zero n x=0 dhe t=0 shprehja e prgjithshme e ekuacionit t vals sht :
10.11
ku quhet faza konstante dhe mund t prcaktohet nga kushtet fillestare .
Pr nj val sinusoidale kur =0 , nga ekuacioni i vals ne mund t
prshkruajm lvizjen e nj elementi t mjedisit n t cilin prhapet vala, p.sh t nj korde . Cdo
element i kords lviz vetm vertikalisht , kshtu koordinata x mbetet konstante . Shpejtsia dhe
nxitimi i elementit t mjedisit jan :
10.12

10.13

Vlerat maksimale t ktyre madhsive jan :

Le t marrim derivatin e ekuacionit t vals n lidhje me koordinatn x n nj cast t fiksuar , i

njjt me procesin e derivimit n lidhje me kohn pr nj element n pozicionin e fiksuar x :
10.14

10.15

Duke krahasuar ekuacionin 10.13 dhe 10.15 , shohim se :

99
Duke znndsuar vk merret :

10.16

i cili njihet si ekuacioni i vals lineare . Ky sht ekuacioni diferencial i vals bredhse . Zgjidhja
e ktij ekuacioni prshkruan valn mekanike lineare . Ne e kemi nxjerr kt ekuacion pr nj val
mekanike sinusoidale , por sht shum m i prgjithshm . Ekuacioni i vals lineare me sukses
prshkruan valt n korda , valt zanore , dhe gjithashtu valt elektromagnetike . N rastin e
valve elektromagnetike y paraqet madhsin q karakterizon fushn elektrike E .
Zgjidhja e prgjithshme e ktij ekuacioni sht nj funksion i forms .
Valt jolineare jan shum m vshtir pr tu analizuar , por ato jan nj fush e rndsishme e
krkimit t sotm , vecanrisht n optik . N valt jolineare amplituda sht e madhe krahasuar
me gjatsin e vals .

Energjia e vals

Kur vala prhapet n nj mjedis , ajo mbart energji. Ky fakt demonstrohet leht duke varur nj
trup n nj kord t tendosur dhe duke shkaktuar nj impuls n skajin e saj t lir .Kur impulsi
arrin pikn e varjes s trupit ai zhvendoset .
Le t njehsojm energjin e valve lineare harmonike q prhapen n nj kord
(fig 10.7). Burimi i energjis sht ndonj agjent
i jashtm n fundin e majt t kords , i cili kryen
pun pr t shkaktuar lkundje .Korda do t
konsiderohet si nj sistem jo i izoluar .Puna e
kryer pr zhvendosjen lart-posht t fundit t
kords shkon fig 10.7
n energji n sistem dhe prhapet prgjat kords . Le t marrim nj element t kords me gjatsi
dhe mas . Cdo element i till kryen lkundje harmonike, vertikalisht lart . T gjith
elementt kan t njjtn frekuenc kndore dhe t njjtn amplitud (at t burimit q shkakton
lkundje ) . Energjia e plot e lidhur me nj pik materiale q kryen lkundje harmonike sht :

ku A amplituda e vals dhe frekuenca kndore e piks q lkundet . Duke e zbatuar kt pr

elementin me mas , energjia e plot e ktij elementi sht :

Nse shqyrtojm t gjith elementet e kords n nj gjatsi vale energjia e plot sht :

100
 10.17

ku sht densiteti linear i kords ather masa e elementve t kords me gjatsi sht
.
Kjo energji kalon npr nj pik t dhn t kords pr nj period t vals . Energjia e mbartur
nga vala n njsin e kohs quhet fuqi e vals :

pra : 10.18

Kjo tregon se shpejtsia e mbartjes s energjis nga nj val sinusoidale q prhapet n nj kord
sht proporcionale me : katrorin e shpejtsis kndore ,me katrorin e amplituds dhe me
shpejtsin e vals . N t vrtet , t gjitha tipet e valve harmonike (t rrafshta dhe sferike )
kan kto cilsi .
N t njjtn mnyr si pr valt lineare , tregohet se pr valt sferike energjia e vals e mbartur
n njsin e kohs , pra fuqia e vals jepet me shprehjen :
10.19

ku sht densiteti vllimor i mjedisit dhe S madhsia e siprfaqes q prshkohet nga vala pingul
me drejtimin e prhapjes s vals .
Fuqia q mbart vala n njsin e siprfaqes pingul me drejtimin e prhapjes s vals quhet
intensitet i vals :
10.20

Energjia e mbartur nga nj val harmonike n njsin e kohs prmes njsis s siprfaqes
pingul me drejtimin e prhapjes s vals , sht proporcionale me katrorin e shpejtsis
kndore ,me katrorin e amplituds dhe me shpejtsin e vals .

10.2 Pasqyrimi i valve

Deri tani kemi shqyrtuar vetm valt q prhapen n nj mjedis homogjen dhe q nuk ndrpriten
nga asgj tjetr vec elementve t mjedisit . Kjo situat sht e ngjashme me lvizjen e nj pike
materiale n zbrazti dhe q i bindet ligjit t par t Njutonit.
Le t shohim se cndodh kur nj val takon nj kufi q ndan dy mjedise t ndryshme .

101
Pr thjeshtsi shqyrtojm prsri nj impuls t vetm . Kur impulsi q prhapet arrin kufirin q
ndan mjediset , nj pjes e impulsit pasqyrohet .Pjesa q nuk pasqyrohet thuhet se i transmetohet
pengess .Shqyrtojm disa raste t vecanta :
Le t shqyrtojm nj impuls q prhapet n nj kord t tendosur drejt skajit t fiksuar . Kur
impulsi arrin skajin e fiksuar ai kthehet mbrapsht pa ndryshuar formn (fig10.8) . Kur nuk i
transmetohet pengess , vihet re se impulsi psqyrohet me
amplitud t njjt por i prmbysur . Kjo shpjegohet n kt
mnyr: implsi krijohet p.sh duke e mbajtur me dor nj njeri
skajin e lir dhe duke ngritur dhe ulur dorn shpejt ., pra duke
vepruar me nj forc t drejtuar fillimisht lart dhe pastaj
posht n skajin e lir t kords . Kur impulsi arrin fundin e
fiksuar t kords , korda fillimisht vepron mbi murin ku
fiksohet ajo , me nj forc t drejtuar lart . Nga ligji i tret i
Njutonit , muri kundrvepron me nj forc t drejtuar
fillimisht posht mbi kordn , e njjt kjo situat me at q
njeriu do t zbatonte n fundin e kords nj forc t drejtuar
fillimisht posht dhe pastaj lart . Prandaj forma e impulsit
ruhet por prmbyset . N kt rast thuhet se implsi
pasqyrohet me faz t kundrt ( ose nj ndryshim faze ).
fig 10.8
b) Shqyrtojm nj situat t dyt t idealizuar n t cilin pasqyrimi sht i plot : prhapja e
impulsit n nj kord me fundin e lir . Nj situat e till sht prhapja e impulsit n nj kord t
kapur n nj unaz t vogl q mund t rrshqas pa frkim n nj shufr . Kur impulsi arrin
fundin e lir t kords ai pasqyrohet pa u prmbysur dhe pa ndryshuar amplitudn .Thuhet se
pasqyrimi nuk ka ndryshim faze .
c) N disa situata jemi ndrmjet dy rasteve ekstreme q pam m lart , psh kur impulsi prhapet
n dy korda me densitet t ndryshm t lidhura me njra tjetrn .
Kur densiteti i kords s par sht m i vogl se i t dyts(fig10.9a,b) ,dhe impulsi arrin n nyjn
lidhse t dy kordave nj pjes e impulsit pasqyrohet duke u prmbysur dhe nj pjes i
transmetohet kords me densitet m t madh .T dy , impulsi i pasqyruar dhe impulsi i
transmetuar kan amplitud m t vogl se impulsi i drguar. Pasqyrimi i impulsit ndodh njlloj si
n rastin e kords me fundin e fiksuar .

Kur densiteti i kords s par sht m i madh se i t dyts (fig 10.9 b,c), prsri nj pjes e
impulsit pasqyrohet por pa u prmbysur dhe nj pjes i transmetohet kords me densitet m t
vogl . Pasqyrimi i impulsit ndodh njlloj si n rastin e kords me fundin e lir .

102
Nse n kord nuk drgojm nj impuls t vetm por nj
val , situata do t jet e njjt . Frekuenca e vals rnse ,
e vals s pasqyruar dhe transmetuar sht e njjt me at
t burimit t vals .
Prfundimet e nxjerra pr valt lineare do t
prgjithsohen edhe pr valt e rrafshta (siprfaqsore )
dhe valt hapsinore .

fig 10.9

Valt zanore

Le t drejtojm vmendjen ton nga valt trthore n valt gjatsore .N valt gjatsore cdo
element i mjedisit zhvendoset paralel me drejtimin e prhapjes s vals . Valt zanore n ajr jan
shembulli m i rndsishm i valve gjatsore .Valt zanore mund t prhapen n cdo mjedis , t
ngurt, t lngt dhe t gazt dhe shpejtsia e tyre varet nga cilsit e mjedisit . Kto val jan
t pakapshme nga syri i njeriut por shkaktojn ndijimin e dgjimit , ndryshe i quajm tinguj .
Valt mekanike me frekueca nga 20Hz deri n 20000Hz jan tinguj, valt me frekuenc m t
vogl se 20Hz quhen infratinguj dhe valt zanore me frekuenc mbi 20000Hz
quhen ultratinguj . Infratingujt dhe ultratingujt jan t pakapshm nga veshi i njeriut . Cdo trup
q lkundet brenda nj mjedisi q
shkakton lkundje t dendsis dhe
trysnis s mjedisit ku ndodhet prodhon tingull
. Q valt zanore t prhapen kan nevoj pr nj
mjedis lndor i cili do t transmetoj valn zanore
. Kjo do t thot q n zbrazti vala zanore n u k
mund t prhapet . Pjesa e fiziks q
studion tingujt quhet akustik . Dallohet
akustika fizike q studion tingujt dhe proceset fizike me t cilat ato lidhen dhe
fig 10.10
akustika fiziologjike e cila studion lidhjen ndrmjet madhsive fizike q karakterizojn tingullin.
sht e vshtir t ilustrohet paraqitja e valve gjatsore , sepse zhvendosjet e elementeve t
mjedisit jan n drejtim t njjt me me at t prhapjes s vals . Figura 10. 10 paraqet nj
mnyr t ktyre lloji valsh . Pjesa e errt paraqet nj zon ku gazi sht i ngjeshur , rrjedhimisht
densiteti dhe shtypja sht mbi vlerat e tyre t ekuilibrit . Nj ngjeshje formohet kur shtyhet
pistoni n tub. Ngjeshja prhapet prgjat tubit ,vazhdimisht duke ngjeshur shtresat e gazit
n frontin e saj. Kur pistoni trhiqet prapa , gazi n front t tij
zgjerohet, dhe rrjedhimisht densiteti dhe shtypja jan nn vlerat e tyre t ekuilibrit . Kto ulje t
dendsis dhe shtypjes quhen rrallime .Rrallimet gjithashtu prhapen prgjat tubit . N.q.se

103
pistoni kryen lkundje harmonike ngjeshjet dhe rrallimet jan vazhdimisht t pranishme .

Vala zanore sht prhapja e ngjeshjeve dhe rrallimeve t dendsis dhe trysnis s mjedisit .
Largsia ndrmjet dy ngjeshjeve t njpasnjshme (ose dy rrallimeve t njpasnjshme ) quhet
gjatsi e vals . Cdo element i mjedisit kryen lkundje harmonike paralel me drejtimin e
prhapjes s valve ( gjatsore ) .Nse sht pozicioni i elementeve t mjedisit n lidhje me
pozicionin e tyre t ekuilibrit , ne mund t shprehim kt pozicion si:
10.21
ku sht zhvendosja maksimale ndaj pozicionit t ekuilibrit e quajtur amplitud e lkundjeve
t elementve t mjedisit .Ekuacioni 10.21 paraqet ekuacionin e vals ku k sht numri valor dhe
sht frekuenca kndore e lkundjeve t pistonit (burimit t vals) .
Shpejtsia e prhapjes s vals zanore varet nga mjedisi n t cilin ato prhapen(i ngurt , i lngt
, i gazt ) ,ajo varet nga moduli i elasticitetit dhe dendsia e mjedisit. Shpejtsia e prhapjes s
vals zanore n ajr varet vetm nga temperatura e ajrit . Kjo varsi jepet me shprehjen :
10.22
ku t sht temperatura e ajrit n grad celsius dhe shpejtsia e zrit n sht 331m/s . N
lngje dhe n trupa t ngurt shpejtsia e zrit sht shum m e madhe p.sh n uj sht 1400m/s
dhe n qelq sht rreth 4500m/s .
-Karakteristikat fizike t tingullit jan :
a) Intensiteti i tingullit sht madhsia q matet me sasin e energjis q mbart vala zanore n
njsin e kohs n njsin e siprfaqes pingul me drejtimin e prhapjes . Intensiteti varet nga
amplituda e lkundjeve ( sht proporcional me katrorin e amplituds ) . Kemi treguar se ai jepet
me shprehjen :

b)Frekuenca e tingullit . N prgjithsi tingujt formohen nga mivendosja e shum lkundjeve me

frekuenca t ndryshme . Ekziston nj lkundje themelore q mbart pjesn kryesore t energjis e
cila quhet harmonika themelore ( ose toni themelor ) . Frekuenca e ksaj harmonike do t quhet
frekuenca e tingullit .
-Karakteristikat fiziologjike t tingullit
a)Lartsia e tingullit prcaktohet nga frekuenca e tij , pr frekuenca t larta zri sht i lart (i
mpreht) dhe pr frekuenca t ulta zri sht i ult .
b)Fortsia e tingullit .Veshi i njeriut ka ndjeshmri t ndryshme pr dy tinguj me intensitete t
njjta , por me frekuenca t ndryshme . Fortsia e tingullit sht madhsia e lidhur me
ndjeshmrin e ndryshme t veshit pr tinguj me frekuenca t ndryshme .
c)Timbri(ngjyra) e tingullit . Tingujt e prodhuar nga dy instrumente t ndryshme edhe pse me
frekuenca t njjta ndryshojn nga njri-tjetri . Kjo cilsi prcaktohet nga timbri i cili varet nga
spektri i tingullit ( bashksia e harmonikave q e prbjn at ).

Efekti Doppler

104
Kur nj makin afrohet drejt jush , ju dgjoni tingullin e boris s saj m t mpreht, d.m.th me
frekuenc m t lart , se n rastin kur makina u largohet . Ky ndryshim sht nj shembull i
efektit Doppler i zbuluar nga Christian Johann Doppler, fizikan austriak .
Efekti Doppler pr valt zanore vrojtohet kur ka lvizje relative ndrmjet burimit t vals dhe
vrojtuesit .Lvizja e vrojtuesit ose burimit n lidhje me tjetrin rezulton n nj perceptim nga ana e
vzhguesit t nj frekuence m t lart (kur afrohen )ose m t ult(kur largohen) se frekuenca e
vrtet e burimit.
Megjithse ne do t prqndrojm vmendjen ton n efektin Doppler pr valt zanore , ai lidhet
me t gjitha tipet e valve . Efekti Doppler pr valt elektromagnetike prdoret n sistemin radar
t policis pr matjen e shpejtsis s automjeteve . Gjithashtu , nj astronom rus prdori efektin
pr t prcaktuar lvizjen relative t yjeve, galaksive dhe trupave t tjer qiellor .N 1842 ,
Doppler i pari njoftoi se ka nj zhvendosje t frekuencs n lidhje me dritn e emetuar nga dy yje
q rrotullohen rreth njri-tjetrit . M von , n shekullin XX , efekti Doppler pr dritn e emetuar
nga galaksit u prdor pr t argumentuar zgjerimin e universit n teorin Bing Bang.
Le t shohim se cfar e shkakton ndryshimin e
frekuencs . Mendoni nj njeri duke ecur me nj
biciklet me shpejtsi v0 drejt nj makine n p r ehje
q i bie boris . Boria e makins sht burimi i
tingullit S , njeriu sht vrojtuesi O dhe ajri sht
mjedisi ku prhapet vala zanore . Rratht n
figurn10.11 paraqesin kreshtat e valve zanore q
prhapen nga burimi S n t gjitha drejtimet .
Distanca rrezore ndrmjet dy kreshtave t
fig 10.11
paraqitura sht nj gjatsi vale . Do t marrim frekuencn e burimit , gjatsin e vals dhe

shpejtsia e zrit . Nj vrojtues i palvizshm do t perceptoj frekuencn ku :

(pra, kur burimi dhe vrojtuesi jan t dy n prehje frekuenca e perceptuar do t jet e barabart
me frekuencn e vrtet t burimit ).
Kur vrojtuesi lviz drejt burimit me shpejtsi shpejtsia relative e prhapjes s tingullit n lidhje
me vrojtuesin sht :

Frekuenca e tingullit q percepton vrojtuesi n lvizje drejt burimit sht ;

10.23

105
Tani le t shqyrtojm nj situat n t ciln burimi lviz me shpejtsi konstante n lidhje me
mjedisin dhe vrojtuesi qndron n prehje (fig 10.12) . Meqnse burimi sht n lvizje drejt
vrojtuesit , kreshtat e njpasnjshme t cdo vale t lshuar nga burimi n ann e vrojtuesit do t
jen m afr nga e djathta me nj distanc ku sht perioda e vals , koha q kalon

gjat lshimit t dy kreshtave . Si rezultat gjatsia

e vals e matur nga vrojtuesi A sht m e

shkurtr se gjatsia e vrtet e burimit me

distancn :

Frekuenca e perceptuar nga vrojtuesi kur burimi

lviz drejt tij sht : fig 10.12

10,24

N ekuacionin 10.24 vm re se emruesi bhet zero kur shpejtsia e burimit sht e barabart me
shpejtsin e zrit , q e bn frekuencn e perceptuar drejt infinitit . Nj prqndrim i energjis n
front t burimit shkakton nj val goditse . Nj situat e till vihet re kur nj avion i shpejt
fluturon me shpejtsi t njjt ose m t madhe se shpejtsia e zrit dhe vrojtuesi dgjon nj bum
akustik.
Prfundimisht nse t dy s bashku burimi dhe vrojtuesi jan n lvizje shprehja e prgjithshme pr
frekuencn e perceptuar sht :

Difraksioni

Nse fronti i valve ndrpritet nga nj penges , vala prkulet rreth pengess. Prkulja e valve
rreth pengesave quhet difraksion i valve . Difraksioni ndodh kur prmasat e pengess jan t
krahasueshme me gjatsin e vals .
Kur prmasat e pengess jan m t vogla se gjatsia e vals , valt vazhdojn rrugn pothuajse
njlloj si para pengesave .
Kur prmasat e pengess jan m t mdha se gjatsia e vals difraksioni sht i paprfillshm ,
fronti i vals do t ndrpritet do prkulet leht rreth skajeve t pengess , prapa pengess kemi
nj zon pa val .
106
Kur prmasat e pengess jan t krahasueshme me gjatsin e vals , fronti i vals prkulet
dukshm , prapa pengess kemi val . Nj grimc q mund t prplaset me nj penges nuk mund
ta kaprcej at , vetm kthehet prapa
Kur fronti i vals takon nj nj penges me carje , me prmasa m t mdha se gjatsia e vals ,
rrezet e vals q bien n carje nuk e ndryshojn drejtimin e tyre . Kur prmasat e carjes jan m t
vogla se gjatsia e vals(si n fig 10.13) , vala kalon mbrapa pengess ,pjesa e frontit t vals
prkulet rreth skajeve t carjes dhe bhet sferik ose rrethor , carja sillet si nj burim piksor .Pra
difraksioni ka t bj

fig 10.13

me shfaqjen e valve edhe prapa pengesave . N t kundrt pr nj tuf grimcash q do t binin n

nj penges me nj carje , pjesa e grimcave q do t kalonin prmes carjes nuk do t ndryshonin
drejtimin e prhapjes . Difraksioni sht nj nga karakteristikat q dallojn valt nga grimcat .Ne
do t tregojm pse shfaqet difraksioni kur t studiojm interferencn dhe difraksionin e drits .

3 Interferenca e valve

107
Valt jan shum t ndryshme nga grimcat . Nj grimc ideale nuk ka prmasa, ndrsa nj val
ideale sht e pafundme . Nj tjetr ndryshim ndrmjet tyre sht se ekziston mundsia e
kombinimit t dy ose m shum valve n nj pik t nj mjedisi .

Parimi i mbivendosjes

Shum fenomene t rndsishme t valve n natyr nuk mund t prshkruhen nprmjet nj vale
t vetme . Pr t analizuar kombinimin e valve do t prdorim parimin e mbivendosjes :
Nse dy ose m shum val q prhapen n nj mjedis takohen n nj pik t dhn , zhvendosja
rezultante e elementve t mjedisit n at pik sht shuma e zhvendosjeve q shkaktojn valt e
vecanta.
Kjo cilsi e mrekullueshme shfaqet n shum val n natyr , ku prfshihen valt n korda , valt
zanore valt n siprfaqen e ujit si dhe valt elektromagnetike . Valt q i binden ktij parimi
quhen val lineare . N prgjithsi valt lineare kan amplitud t vogl krahasuar me gjatsin e
vals .Valt q nuk i nnshtrohen ktij parimi quhen val jolineare , ato karakterizohen nga nj
amplitud e madhe .
Nj ilustrim i thjesht i parimit t mbivendosjes merret duke shqyrtuar dy impulse q prhapen n
drejtim t kundrt , me shpejtsi t njjt , form
t ndryshme n nj kord t tendosur si n fig
10.14. T dy impulset shkaktojn zhvendosje t
elementeve t kords n drejtimin vertikal t marr
pozitiv.
Shihet se dy impulset , t cilt prhapen
njkohsisht n nj mjedis, kur mbrrijn n nj
pik t mjedisit, mbivendosen , mblidhen , ndahen
prsri dhe vazhdojn t prhapen n drejtimin e
tyre origjinal . Forma e tyre mbetet e pandryshuar
sikur t mos ishin takuar n rrugn e tyre .
Nse dy impulse t till q prhapen n kord ,
jan invers n lidhje me njri tjetrin , prsri
mbivendosen ,
mblidhen(por nj nga zhvendosjet sht
fig 10.14
negative) . Amplituda rezultante sht m e vogl . Kur amplitudat e dy impulseve jan t
barabarta thuhet se ata shuajn njri tjetrin . Pasi ndahen ata prsi prhapen n drejtimet e tyre
origjinale.
Nga mbivendosja e dy valve n nj zon t hapsirs mund t prftohet dukuria e interferencs .

Interferenca e valve

Rezultati i mbivendosjes s dy valve harmonike me frekuenc t njjt varet nga diferenca e fazs
ndrmjet valve .Dy val me frekuenca t njjta dhe diferenc faze konstante me kohn quhen

108
val koherente . Dy val koherente prftohen nga dy burime q lkunden s bashku me frekuenc
t njjt dhe quhen burime koherente Nga mbivendosja e dy valve koherente prftohet
interferenca e valve . Le t jen dhe dhe dy val harmonike q prhapen n t
njjtin drejtim n nj mjedis . Nse dy valt prhapen djathtas me frekuenc,numr valor dhe
amplitud t njjt , por me diferenc faze mund t shkruajm ekuacionin e valve t vecanta :
dhe
Le t mendojm se kto dy val takohen . Ekuacioni i vals rezultante y(x,t), sipas parimit t
mbivendosjes do t jet :

Pr t thjeshtuar kt shprehje , prdorim formuln e trigonometris :

nse shnojm dhe ekuacioni i vals rezultante sht :

10.25

Kjo paraqitje matematike e vals rezultante ka vecori t rndsishme.

Funksioni i vals rezultante y sht
gjithashtu nj val sinusoidale dhe ka t
njjtn frekuenc dhe gjatsi vale me dy
valt e vecanta . Amplituda e vals
rezultante sht

dhe faza e saj sht .Kur

amplituda e
vals rezultante sht 2A. N kt rast thuhet se valt jan n faz dhe se kemi t bjm me
interferenc konstruktive . Ky sht rasti
kur kreshtat e t dy valve ndodhen n t
njjtin pozicion si n fig 10.15a . N
prgjithsi interferenca konstruktive
ndodh kur ose
kur ku n numr i plot dhe
amplituda sht .

fig 10.15
Nga ana tjetr , nse ose nj shumfish tek dhe amplituda e
vals rezultante sht zero . N kt rast thuhet se kemi interferenc destruktive .Ky
sht rasti kur kreshtat e njrs val koincidojn me gropat e vals tjetr si n fig 10.15b .
Kur faza konstante ka nj vler ndrmjet 0 dhe , vala rezultante ka nj vler t ndrmjetme ,
ndrmjet 0 dhe 2A .

109
Megjithse ne shqyrtuam interferencn e valve me amplitud t njjt , edhe pr valt me
amplitud t ndryshme do t veprohej n t njjtn mnyr . Kur ato jan me faz t njjt
amplituda rezultante sht e barabart me shumn e amplitudave t secils val . Kur diferenca e
fazave sht amplituda rezultante sht e barabart me diferencn e amplitudave t secils
val . Gjat interferencs s valve amplituda lkundjeve t cdo pike t mjedisit nuk ndryshon
me kohn . N varsi t largsis s piks nga dy burimet kjo amlitud merr vlerat ndrnjet

Tabloja e interferencs sht tablo interesante e qndrueshme ku disa pika t mjedisit lkunden
me amplitud maksimale , disa pika nuk lkunden fare dhe shumica e pikave lkunden me
amplitud t ndrmjetme .
N fig 10.16 tregohet nj aparat i thjesht pr t demonstruar interferencn e valve zanore .Zri
nga altoparlanti A drgohet n tubin P. Gjysma e energjis s
vals zanore prhapet n nj drejtim dhe gjysma n drejtim t
kundrt . Prandaj , valt zanore q arrijn tek marrsi M
prhapen secili n rrugn e tyre . Distanca e plot nga A
deri tek M quhet gjatsi e rrugs r .Gjatsia m e vogl e
rrugs sht r1 . Gjatsia e rrugs r2 mund t ndryshoj
duke rrshqitur tubin n form U je (e njjt me rrshqitjen
e nj trompe) . Kur diferenca e rrugve

sht e barabart me zero ose nj shumfish i fig

10.16 plot gjatsi valsh : ather , dy valt q arrijn tek
marrsi jan n faz dhe interferenca sht konstruktive . N kt rast intensiteti rezultant i zrit
q arrin tek marrsi sht maksimal .Kur diferenca e rrugve sht nj shumfish tek i gjysm
gjatsi valsh : ather , dy valt q arrijn tek marrsi jan n diferenc faze
shumfish tek dhe interferenca sht destruktive . N kt rast marrsi nuk dgjon z .
Kur diferenca e rrugve nuk plotson dy kushtet e msiprme intensiteti rezultant i zrit dot ket
nj vler t ndrnjetme .
Shpesh sht e dobishme t shprehet diferenca e rrugve
n funksion t diferencs s fazave ndrmjet dy valve . Le
t jen S1 dhe S2 dy burime koherente dhe P nj pik e
mjedisit me nj diferenc rruge nga dy burimet .
Ekuacioni i valve t dy burimeve mund t shkruhet :
dhe

fig 10.17

Diferenca e fazave t dy alve sht :

110
Duke prdorur , kemi :

10.26

4 Valt e qndrueshme

Le t shqyrtojm dy val harmonike q prhapen n nj mjedis n drejtime t kundrta , me

amplitud , frekuenc dhe gjatsi vale t njjt .Ekuacionet e ktyre valve do t jen :
dhe
ku y1 paraqet valn q prhapet djathtas dhe y1 paraqet valn q prhapet majtas. Ato takohen
diku n kord duke interferuar me njra tjetrn .Sipas parimit t mbivendosjes , mbledhja e ktyre
dy funksioneve jep funksionin e vals rezultante y :

Duke prdorur formulat e trigonometris kjo shprehje

kthehet n :
10.27
Shihet se ky ekuacion nuk i ngjan ekuacionit t vals bredhse , sepse nuk sht funksion i
. Ky ekuacion paraqet ekuacionin e vals s qndrueshme . Matematikisht ky ekuacion i
ngjan m shum ekuacionit t lkundjeve harmonke se ekuacionit t vals .Cdo element i mjedisit
kryen lkundje harmonike me t njjtn frekuenc kndore duke u lkundur njkohsisht (sipas
termit ). Amplituda e lkundjeve t nj elementi t dhn( faktori ) varet nga
pozicioni i tij prgjat mjedisit , i prshruar nprmjet variablit x . Pra, ndryshe nga vala
bredhse, ku elementet e mjedisit lkunden me t njjtn amplitud q sht edhe amplituda e
vals , n valn e qndrueshme elementt lkunden njkohsisht me amplituda t ndryshme .
Meqnse amplituda e nj elementi n pr cdo vler t x sht , shihet se amplituda
maksimale e lkundjeve sht 2A .Kjo vler sht dhe amplituda e vals s
qndryeshme.Amplituda sht maksimale (interferenca sht konstruktive ) kur koordinata x pr
nj element knaq kushtin kufitar pr maksimumet :

ose kur :

ku n sht numr tek : n=1, 3, 5, .... Meqnqse , pozicionet e amplitudave t quajtura

antinyje ( ose bark ) jan :

Vihet re se se largsia ndrmjet dy barqeve t njpsnjshm sht .

111
N mnyr t njjt , tregohet se lkundja harmonike ka nj amplitud minimale (interferenca
sht destruktive ) kur x plotson kushtin kufitar pr minimumet : ose kur nga
ku :

ku n sht numr i plot n=1, 2, 3, .... Kto pika me amplitud zero, q nuk zhvendosen , quhen
nyje . Dy nyje t njpasnjshme jan n distancn . Distanca ndrmjet nj nyje dhe nj

antinyje sht . Ndrmjet dy nyjeve elementet e mjedisit lkunden njkohsisht , por me

amplituda q rriten nga nyja tek barku .

Vala e qndrueshme ka kto karakteristika :
1- Disa pika lkunden me amplitud maksimale (barqet) dhe disa pika nuk lkunden (nyjet).
2- Barqet dhe nyjet nuk zhvendosen prgjat mjedisit , pra vala e qndrueshme nuk sht
val bredhse .
3- Pikat e mjedisit ndrmjet dy nyjeve lkunden n faz (zhvendosen n cdo cast n kah t
njjt ) dhe pikat n dy ant e nj nyjeje lkunden me faz t kundrt (zhvendosjet e
pikave n dy ant jan n kahe t kundrta ).Gjithashtu edhe drejtimi i shpejtsis s
pikave sht i njjt ndrmjet dy nyjeve dhe i kundrt n dy ant e nj nyjeje.
4- Valt e qndrueshme mund t prftohen me m shum se nj frekuenc .
5- Valt e qndrueshme vendosen n mjedise t kufizuara si , valt n nj kord , valt
zanore n nj gyp me ajr , valt e drits n nj lazer , valt elektronike n nj nga orbitat
rrethore etj.
6- Valt e qndrueshme nuk mbartin energji .Kur vendoset vala e qndrueshme ndodh vetm
shndrrimi i energjis nga kinetike n potenciale dhe anasjelltas gjat lkundjes s cdo pike
.

Valt e qndrueshme n korda

Kordat jan burimi i tingujve n instrumentet muzikore si kitara, violina dhe piano .Le t
shqyrtojm nj kord t tendosur me dy skajet e saj t fiksuara .Kur njri skaj i kords lkundet
periodikisht lart-posht me nj amplitud t vogl ,vala rnse dhe vala e pasqyruar nga fundi i
fiksuar i kords mbivendosen duke vendosur kshtu n kord val t qndrueshme .Frekuenca me
t ciln prftohen valt e qndrueshme n kord quhen frekuenca t rezonancs s kords , ose
frekuenca t lkundjeve vetiake t kords . T gjitha frekuencat e rezonancs s bashku
formojn spektrin e frekuencave t rezonancs . Aspekti m i spikatur i ksaj dukurie sht
kuantifikimi .
Frekuenca m e ult e rezonancs quhet frekuenca themelore ose harmoniku i par (rasti i
paraqitur n fig 10.18a) . N kt rast skajet e kords do t jen nyje sepse kto pika jan t
fiksuara , mesi i saj do t jet bark dhe sic shihet gjatsia e kords sht e barabart me gjysm
gjatsie vale :

112
Rasti i dyt (fig 10.18b) tregon frekuencn e dyt m t ult e cila quhet harmoniku i dyt (ose
obertoni i par )dhe sht dyfishi i frekuencs themelore .Harmoniku i tret (obertoni i dyt )
,harmoniku i katrt (obertoni i tret ) e me radh do t jen trefishi , katrfishi , ..... i frekuencs
themelore (fig 10.18 c,d,e)
.Gjatsia e kords n kto
rste sht prkatsisht nj
gjatsi vale , nj gjatsi e
gjysm vale ,..etj . Ather
meq largsia ndrmjet dy
nyjeve t njpasnjshme sht
gjysma e gjatsis s vals,
gjatsia e vals e harmonikut n
plotson kushtin :
( n= 1,2,3,.......)

10.28
Frekuencat pr cdo harmonik
mund t shprehen nprmjet shpejtsis s vals dhe gjatsis s saj . fig
10.18
Duke ditur se ku
shpejtsia v prcaktohet nprmjet tensionit dhe densitetit linear t kordsdhe sht e njjt pr t
gjitha frekuencat : . Ather frekuencat jan :

10.29

ose

10.30

Vlerat e frekuencave jan t kuantizuara , sepse vetm disa frekuenca t valve knaqin kushtin e
msiprm dhe mund t ekzistojn n kord .
Nse nj kord pickohet , ferkohet me hark , goditet ,sic ndodh me instrumentat
muzikore(prkatsisht kitara, violina , piano) , ajo do t lkundet dhe n t vendosen val t
qndrueshme me frekuenca t caktuara . Lkundjet e kords jan t detyruara . Nga valt e
shkaktuara nga ngacmimi fillestar vetm ato q plotsojn kushtin 10.29 mbivendosen duke
formuar sistemin e valve t qndrueshme , thuhet se ato rezonojn me frekuencat vetiake t
kords . T tjerat q nuk knaqin kushtin e msiprm shuhen shpejt . Pra , korda zgjedh n
przierjen e frekuencave kur ajo ngacmohet .

113
Frekuenca e nj korde t dhn mund t ndryshoj duke ndryshuar tensionin e kords T ose duke
ndryshuar gjatsin L t pjess s kords q lkundet . P.sh tensioni i telave t kitares dhe
violins rregullohet nprmjt mekanizmit t vidave n qafn e instrumentit . Duke e shtrnguar
ose duke e liruar nj kord , rritet ose zvoglohet tensioni , si rrjedhim rritet ose zvoglohet
frekuenca e harmonikave . Instrumentisti ndryshon frekuencn duke lvizur gishtat e tij prgjat
kords , duke ndryshuar gjatsin e pjess s kords q lkundet . Kur gjatsia zvoglohet
frekuenca rritet dhe e kundrta .
Nse disa korda kan gjatsi dhe tension t njjt por densitete lineare t ndryshme , shpejtsia
e prhapjes s valve n to do t jet e ndryshme dhe si rrjedhim dhe frekuencat themelore . Dihet
se nj tel i holl i tensionuar njlloj me nj tel t trash me t njjtn gjatsi lshon nj tingull m t
lart ( frekuenc m t madhe ) se teli m i trash . Tek pianoja telat jan me gjatsi dhe trashsi
t ndryshme p.sh telat e notave m t ulta jan m t rnd .

Korda e fiksuar vetm n njrin skaj

Pr nj kord t fiksuar n njrin skaj dhe t lir n skajin tjetr (fig 10.19)gjithnj kemi nyje n
skajin e fiksuar dhe bark n skajin e lir . N kt rast gjatsia e kords duhet t jet nj
shumfish tek i cerekut t gjatsis s vals .Pra gjatsia e vals harmonikut n plotson kushtin
:

10.31

Ather , frekuencat e rezonancs jepen me :

10.32

ku sht

frekuenca e harmonikut t p a r
.Frekuencat vetiake t
sistemit t valve t
qndrueshme rrin tek njra
tjetra si 1:3:5:7.... , q do t
thot se t gjitha
harmonikat cift humbasin

fig 10.19
114
Valt e qndrueshme n shtyllat e ajrit

Deri tani folm pr instrumentet me korda q prodhojn tinguj nga valt trthore q prhapen
prkundr njra-tjetrs n kord . Tepr interes paraqesin edhe instrumentet e klasifikuar si
instrumente fryme .Kta instrumente prodhojn tinguj duke prdorur nj shtylle ajri . Val t
qndrueshme gjatsore mund t vendosen n nj shtyll ajri , si p.sh n nj klarinet, organo, flaut
ose pipe interferojn val zanore gjatsore q prhapen m drejtime te kundrta .Nse sht nj
nyje apo bark n skajin e shtylls s ajrit varet nga fakti nse ai sht i hapur apo i mbyllur .Fundi
i mbyllur i nj shtylle ajri sht nj nyje e zhvendosjes , njlloj si skaji i fiksuar i nj korde sht
nj nyje e zhvendosjes dhe bark shtypjeje meqnse shtypja sht me nj ndryshim faze n
lidhje me zhvendosjen . Nga ana tjetr fundi i hapur i nj shtylle ajri sht nj bark i
zhvendosjes dhe nyje e shtypjes .
Ju ndoshta do t cuditeni se si nj val zanore mund t pasqyrohet nga nj fund i hapur sepse nuk
shfaqet ndonj ndryshim i mjedisit n at pik . sht e vrtet se mjedisi n t cilin prhapet vala
zanore sht ajri brenda dhe jasht gypit ( lkundet ajri n brendsi t gypit dhe m pas kto
lkundje prhapen n ajrin prreth instrumentit ) . Tingulli prftohet nga prhapja e ngjeshjeve
dhe rralimeve t shtypjes dhe dendsis s ajrit n brendsi t gypit . Kur zona e ngjeshur sht n
fundin e hapur t gypit , ajo sht e lir t shprndahet n atmosfer . Prandaj ka nj ndryshim n
karakterin e mjedisit brenda dhe jasht gypit edhe pse nuk ka ndryshim t materialit t mjedisit .
Ky ndryshim n karakterin e mjedisit lejon t ket pasqyrim .
Pr nj gyp me dy fundet e hapura , fundet jan barqe t zhvendosjes . Q t ndodh kjo duhet q
n brebdsi t gypit t ket t paktn nj nyje . Frekuencs themelore t gypit i prket nj nyje n
brendsi dhe dy barqe n skaje . Meqnse largsia ndrmjet dy barqeve t njpasnjshme sht e
barabart me gjysm gjatsi valsh , n kt rast gjatsia e shtylls sht : . Frekuenca

themelore sht :

Harmoniku i dyt (obertoni i par ) , i tret (obertoni i dyt) e me radh e kan frekuemcn nj
shumfish t plot t frekuencs :
10.33

ku v sht shpejtsia e zrit n ajr .

Nse shtylla e ajrit sht e mbyllur n njrin fund dhe i hapur n tjetrin kemi nj nyje t
zhvendosjes n fundin e mbyllur dhe nj bark t zhvendosjes n skajin e hapur . N kt rast
gjatsia e shtylls s ajrit sht sa cereku i gjatsis s vals s harmonikut themelor .

Frekuenca themelore sht :

115
Harmonikat m t larta jan shumfish tek i harmonikut themelor

Valt e qndrueshme jan burimi kryesor i prftimit t tingujve n instrumentet me frym . N

instrumentet si flauti hapja apo mbyllja e vrimave n pozicione t caktuara ndryshon gjatsin e
shtylls s ajrit , duke ndryshuar kshtu frekuencn e tingullit q lshon instrumenti . Kshtu
prftohen tinguj me lartsi t ndryshme . N tromp frekuenca e tingullit ndryshon duke
ndryshuar gjatsin e shtylls s ajrit , q arrihet duke futur ose nxjerr nj pjes t tubit n pjesn
tjetr .

116