ISSN 1986-812X

Financing
Nau~ni ~asopis za ekonomiju

4
Broj 4, godina III, decembar 2012. godine

U OVOM BROJU
www.financingscience.org
Akif Pezerovi
POREZNI KLIN U BOSNI I HERCEGOVINI

Miroslava Gruji-Kalkan
FINANSIRANJE RAZVOJA LOKALNIH ZAJEDNICA
U REPUBLICI SRPSKOJ

Aleksandar Begovi
KONKURENTNOST BANKARSKOG SEKTORA
REPUBLIKE SRPSKE

BESPLATAN PRIMJERAK
Prilog za pretplatnike Finrara


















































EISSN22331131
Nauni asopis za ekonomiju 04/12
Milorad Telebak
Kr(i)tiki osvrt
Zemlja uda
U jednom selu kod Kaknja, roditelj uenika ali se uitelju:
Pomagaj uo, bolan, onog mog malog dica izazivaju, zovu ga
Urac!
Pa, ti si za to kriv to si mu dao ime Enis!... Mogao si mu
dati, recimo, Suljo.
Kako, bolan, Suljo, kad mi se onaj stariji tako zove!
To bi ba bilo dobro. Imao dvojicu Sulja. I zamisli, ti vikne:
Suljo, dajder pivu!, a ono idu dvije pive!
Man se, bolan, uo, nije men do zafrkancije. Na belaju sam
ti, ne mog da najdem onu knjigu Enisu.
Koju knjigu?
Njaku o naoj zemlji. Meini da se zove... Adisa u Zemlji uda,
kako li.
Nije, bolan Adisa nego Alisa, Alisa u Zemlji uda. To je napisao
neki stranac i nije o naoj zemlji. Ali, dobro si rekao i naa bi
se mogla zvati Zemljom uda. Bosna Zemlja uda. Po svemu:
i po beskonanom natezanju oko sastavljanja Vlade i usvajanja
budeta, i po neometanom vrljanju terorista, i po penzionerima
sa 35 godina ivota... Gdje jo jedna polovina zemlje rui drugu
polovinu? Gdje jo ljubitelji sporta ne navijaju za reprezentaciju
svoje zemlje? Gdje se jo lideri nacionalnih stranaka dogovaraju
na tri jezika? Bez prevodioca! Gdje jo...? Nigdje osim u Bosni!
To ne moemo da shvatimo ni mi, a kamoli stranci. Tako je bilo od
davnina. Stranci nikako nisu mogli da shvate lijenost i netanost
ovdanjih ljudi. Ivo Andri je zabiljeio kako je zapovjednik austrijske
vojske prigovorio jednom viegradskom trgovcu: Vi ne znate za
tanost! Ja u vam sad pokazati ta je zapadna preciznost i tanost
u vremenu: poslau svog posilnog na drugu stranu uprije da mi
kupi cigarete. Do tamo mu treba est, i otuda jo est minuta
tano u trinaestom minutu on e biti ovdje sa cigaretama. I zaista
je bilo tako. Na to e trgovac zapovjedniku: Videte Vi ta je
naa bosanska tanost! Ja u poslat momka u Ibrahimov duan
da m donese soli, i on e tano za deset dekika bit oe! I zbilja,
momak je poslije deset minuta pokucao na vrata.
Jes donjo?
Jok, moj efendija! Nikako da najdem nanule! Nejma hi, pa
nejma.
Slino tome, negdje sredinom 19. vijeka, ruski putopisac Aleksandar
Giljferding zabiljeio je razgovor sa nekim handijom u Bosni:
Imate li konak?
Ima.
Ima li buha?
Ima. e s jo u Bosni vidjo da nejma buha?
Uh! strese se on.
Onda spavaj u avliji, tamo hi nejma.
Dobro, namjestite mi tamo postelju. A ima li ta da se pojede?
Ima, bolan, ta go ho!
Ima li mlijeka?
Jok, nejma!
Pa eno tamo krave!
Ko e, bolan, u ovo doba must kravu?
Ima li mesa?
1
Jok, nejma!
Pa ta onda imate?
Ima svata, bolan, ka ti kaem!
Pa ta to svata imate!? gubi gost strpljenje.
Pa ima, eto... somuna i rakije!
Bosanska sporost i tihost imaju i svojih vrlina. Takvi ljudi imaju
vremena i za druenje, i za alu. Bosanci su vrlo duhoviti. Samo
Bosanac misli da ene ive due od mukaraca zato to se ene
ne ene! Samo Bosanac ne baca pregorjelu sijalicu, ve je uva
valjae mu preko dana! Samo Bosanac skida vrata od spavae
sobe zato to mu djeca stalno vire kroz kljuaonicu! Samo Bosanka
uva pare u knjizi, jer je knjiga posljednje to e njen mu uzeti u
ruke. Samo u bosanskim knjiarama se gotovo i ne prodaju knjige,
osim kolskih udbenika. U njima moete kupiti sve drugo svata
pa bi ih trebalo zvati svatarama!
Poznat je vic o bosanskom neznanju stranih jezika. Sjede Suljo i
Mujo pred kafanom na Baariji. Prilazi im neki stranac i pita ih:
Do you speak English? Oni odmahnu glavom. Parlez-vous
francais? nastavlja stranac. Oni opet odmahnu glavom.
Sprechen Sie Deutch? uporan je stranac. Suljo i Mujo slijeu
ramenima. Parlata italiana? Gavarite paruski? Oni opet
nita. Nijemi.
Kad je stranac digao ruke od njih i krenuo dalje, Mujo e Sulji:
Vidi, jarane, da treba znati makar jedan stranjski jezik! to?
to treba? Eto, on ih zna pet, pa koja mu vajda!
Isto je i u Hercegovini, osim to Hercegovci dobro znaju bar svoj
jezik, a Hercegovke dre novac na stolu, pa neka prie ko smije!
(Zapravo, drale su, a sad ga ne dre nigdje, jer ga nemaju!)
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

UPUTSTVO AUTORIMA
DOSTAVLJANJE RADOVA
Radovi se dostavljaju elektronskom potom na e-mail adresu: nancing.redakcija@srrrs.org ili putem pote na
digitalnom mediju na adresu: Finrar d.o.o., Mirka Kovaevia 13 A, 78000 Banja Luka.

PRIHVATANJE RADOVA
Nakon dostavljanja rada i preliminarne ocjene, rad prolazi anonimni recenzentski postupak (recenzent nije upoznat
sa identitetom autora). Recenzent po izvrenoj recenziji alje uredniku povratnu informaciju o radu u vidu miljenja i
preporuke o objavljivanju.

SADRAJ RADA
Rad treba biti relevantan za naunu i strunu javnost, s jasno naglaenim ciljevima i rezultatima istraivanja, zaklju-
kom i referencama u tekstu.
Prva stranica rada treba da sadri: ime i prezime autora, naslov lanka i saetak. Tekst lanka mora poeti uvodom, a
sadri glavna poglavlja, fusnote, tabele, grakone, slike, zakljuak i popis koriene literature i drugih izvora.

TEHNIKO OBLIKOVANJE RADA

Tekstovi se piu u Microsoft Word Windows programu. Obim rada treba iznositi od 15.000 do 32.000 znakova, to je
oko 5 do 10 strana teksta u asopisu. Naslovi poglavlja (od uvoda do zakljuka) moraju biti kratki i jasni, te numerisani
arapskim jednocifrenim brojevima. Potpoglavlja se numeriu dvocifrenim, odnosno trocifrenim brojevima (na primjer:
1; 1.2; 2.1; 2.1.1. itd.). Tabele, grakoni i slike treba da sadre broj, naziv i izvor. Ukoliko tabele, grakoni i slike
sadre posebne znakove, te su raeni u posebnom programu, dostavljaju se na posebnom fajlu, sa tano navedenim
rasporedom po kojem se ukljuuju u tekst.
2

PRAVILA CITIRANJA
a) Knjiga:
1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv knjige, 3) podatak o izdavau, 4) mjesto izdavanja, 5) godina izdavanja
6) strana.
Primjer: Rodi J., Teorija i analiza bilansa, Beostar, Beograd, 1997, str. 172.

b) Rad u zborniku:
1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv rada, 3) naziv naunog skupa i zbornika radova, 4) podatak o izdavau,
5) mjesto izdavanja, 6) godina izdavanja, 7) strana.
Primjer: Rodi J., Najvanije nansijske odluke, Deseti kongres SRRRS Harmonizacija regulatornog okvira u oblasti
raunovodstva revizije i nansija, Savez raunovoa i revizora Republike Srpske, Banja Luka, 2006, str. 118.

c) Rad u asopisu:
1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv rada, 3) naziv asopisa i broj, 4) podatak o izdavau, 5) mjesto izdavanja,
6) godina izdavanja, 7) strana.
Primjer: Rodi J., Raunovodstvene politike preduzea, asopis Finrar, Finrar d.o.o., Banja Luka, 2005, str. 58.

d) Propisi:
1) naziv propisa, 2) naziv i broj slubenog izdanja, 3) lan.
Primjer: Zakon o privrednim drutvima Republike Srpske, Slubeni glasnik Republike Srpske br.127/08, l. 125.

e) www izvori:
1) prezime, inicijal imena autora, 2) naziv rada, 3) podatak o izdavau, 4) mjesto izdavanja, 5) godina izdavanja,
6) strana, 7) potpuna http adresa i datum pristupa dokumentu.
Primjer: Rodi J., Raunovodstvene politike preduzea, asopis Finrar, Finrar d.o.o., Banja Luka, 2005, str. 58,
www.srrrs.org, datum pristupa 17.10.2008.
 SADRAJ:
NAUNI ASOPIS ZA EKONOMIJU

Akif Pezerovi
5 POREZNI KLIN
U BOSNI I HERCEGOVINI

Duko Danii
14 Milenko Jani
ZNAAJ PLANIRANJA
ZA OSTVARENJE CILJEVA
IZDAVA:
Finrar d.o.o., Banja Luka i Financing d.o.o., Brko INTERNE REVIZIJE
www.nancingscience.org
e-mail: nancing.redakcija@srrrs.org
Miroslava Gruji-Kalkan
GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK:
Prof. dr Dragan Mikerevi 20 FINANSIRANJE RAZVOJA
ZAMJENIK GLAVNOG I ODGOVORNOG UREDNIKA: LOKALNIH ZAJEDNICA
Mr Milan Pucarevi
REDAKCIONI ODBOR:
U REPUBLICI SRPSKOJ
Predsjednik:
Prof. dr Novak Kondi
Mihajlo Travar
30
lanovi:
Prof. dr Kata kari Jovanovi DIZAJNIRANJE ORGANIZACIJA
Prof. dr Mirko Pulji
Prof. dr Milorad Ivanievi BUDUNOSTI STRATEGIJA
Prof. dr Hamid Alibai ODLUIVANJA
Doc. dr Milan Lakievi
Doc. dr Duko njegota PO LUNDBERGOVOM MODELU
Doc. dr Goran Radivojac
Dr Dejan Mikerevi
Zoran Mastilo

3
IZDAVAKI SAVJET:
Predsjednik: 36 PENZIJSKO OSIGURANJE
Prof. dr Janez Pranikar
lanovi: BAUK DANANJICE,
Akademik dr Mirko Vasiljevi MOGUNOSTI I OGRANIENJA
Prof. dr Jovan Rodi
Prof. dr Dragan uriin ZA PREOBRAAJ
George W. Kester, D.B.A.
Prof. dr Silvije Orsag
Doc. dr Kemal Kozari Bojan uri
Prof. dr Franc Koletnik
Prof. dr Stanko Stani
43 PRIMJENJIVOST TRINIH
Prof. dr Marko Rajevi METODA VREDNOVANJA
Prof. dr Kadrija Hodi
Prof. dr oko Maleevi PREDUZEA U EKONOMIJAMA
Prof. dr Branko Krsmanovi U RAZVOJU
Prof. dr Radomir Boi
Prof. dr Anelko Lojpur
Prof. dr Nenad Vunjak
Prof. dr Zorica Boinovska Lazarevska Aleksandar Begovi
Prof. dr Zdravko Todorovi 47 KONKURENTNOST
Prof. dr Goran Popovi
Prof. dr Reuf Kapi BANKARSKOG SEKTORA
Doc. dr Vasilj arkovi REPUBLIKE SRPSKE
Prof. dr Gordana Ili
Prof. dr Ljubomir Kovaevi
Doc. dr Jugoslav Jovii
Prof. dr Jovo Ateljevi
Mr Boko eko
Mr Borko Relji
Ranko Travar, dipl. ek.
Dragan Veselinovi, dipl. ek.
Lektor:
Mijana Kuburi-Macura
Graka priprema:
Atlantik BB
Za tampariju: asopis Financing upisan je u Registar javnih glasila Ministarstva prosvjete
Branislav Gali i kulture Republike Srpske rjeenjem broj: 07.030/053-160-19/10 od
tampa Atlantik BB 05.10.2010. godine pod rednim brojem 603.
NAUNI ASOPIS ZA EKONOMIJU 04/12
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

UDK 336.226.3(497.6) PREGLEDNI RAD

10.7251/FIN1204005P
Akif Pezerovi*

Porezni klin
u Bosni i Hercegovini
Rezime
U radu je prezentiran porezni klin u BiH (entiteti i Distrikt), i uporedba sa zemljama OECD-a i nekim drugim zemljama. Porezni klin je raz-
lika izmeu troka rada poslodavca i neto dohotka zaposlenika. Koristei OECD metodologiju i metodologiju KPMG International, ovaj rad
e pokuati da odgovori na pitanja: koliko je visok porezni klin u BiH, kako ga smanjiti, i kako koncept dohotka utie na poreznu politiku.
Kljune rijei: porezni klin, trokovi rada, BiH, porez na dohodak, doprinosi za socijalno osiguranje, OECD.

UVOD Cilj postavljen u ovom radu je da porezni pritisak na bruto dohodak

zaposlenika, odnosno bruto platu u Bosni i Hercegovini (u daljem
Sistemi oporezivanja dohotka danas u pravilu polaze od istov- tekstu: BiH) uporedimo sa drugim zemljama koristei jednoobraznu

jetnog koncepcijskog osnova (teorija trinog dohotka), a sam
sistem, u skladu s neoliberalistikim shvatanjima, trebalo bi,
izmeu ostalog, da je relativno jednostavan, sa jednom poreznom
stopom (at tax rate), ili najvie 23 stope, sa malim brojem
poreznih odbitaka, osloboenja ili izuzimanja od oporezivanja. Na
tendencije ka jednobraznosti sistema uticala je, prije svega, opa
globalizacija, odnosno sve vea mobilnost ljudi, kapitala, roba i
usluga, nastanak ekonomskih integracija, i s tim u vezi porezna
konkurencija, meunarodni sporazumi o izbjegavanju dvostrukog
oporezivanja (ije zakljuivanje, izmeu ostalog, pretpostavlja sline
porezne sisteme), itd. Ako bi sistemi oporezivanja bili zasnovani na
drugaijim koncepcijskim osnovama, bez sumnje da bi bili faktor
smetnji daljnjim integracijama.
Meutim, i pored trenda ka smanjenju razlika izmeu poreznih
sistema u pojedinim zemljama, i dalje ostaju znaajne razlike,
iako ne u samoj lozoji oporezivanja koliko u poreznoj presiji,
odnosno u poreznom optereenju. Visina poreznog tereta u nekoj
zemlji zavisi od ciljeva politike oporezivanja (skalni, ekonom-
ski, socijalni, populacioni i dr.), ali, objektivno, i od veliine baze
oporezivanja, tj. dohotka, tradicije koju sistem oporezivanja dohotka
ima u ukupnom poreznom sistemu, osposobljenosti poreznih vlasti
da upravljaju sistemom, i dr.
Meutim, na meunarodnom planu evidentna su nastojanja da se
nae zajedniki nazivnik za mjerenje porezne presije stvarnog ili
hipotetikog dohotka. Tako utvren dohodak hipotetikog poreznog
obveznika se potom propusti kroz sistem oporezivanja pojedine
zemlje, te se posmatra rezultat oporezivanja. Tako dobijene infor-
macije koriste kako strani ulagai, tako i zaposlenici koji imaju
mogunost biranja mjesta rada, a mogu posluiti i skalnim vlastima
pri deniranju ciljeva porezne politike.
*
Savjetnik u Direkciji za nansije Distrikta Brko BiH, e-mail: akif.pezerovic@bih.net.ba
5
metodologiju, te da ukaemo na znaaj koncepta dohotka i po-
sljedice pri voenju porezne politike. Jedinstven pristup pri mjerenju
tereta poreza i doprinosa koji se plaaju na dohodak od rada
znaajan je iz razloga to jo uvijek nije u BiH u praksi do kraja
implementiran bruto koncept dohotka, te korisnicima informacija
o poreznoj presiji, obino ulagaima, otvara razliite dileme (da
li se stope primjenjuju na bruto ili neto osnovicu, radi li se o neto
dohotku prije ili poslije poreza, da li osnovica ukljuuje i doprinose
koji se plaaju na teret poslodvaca, itd.).
U tom smislu, prvo emo predstaviti prosjenu poreznu stopu kao
pokazatelj stvarnog poreznog optereenja bruto dohotka od nesa-
mostalne djelatnosti, i to kako je tu stopu utvrdila revizorska kua
KPMG International. Naime, KPMG International je BiH rangirala na
19. mjesto po visini obaveza na bruto dohodak od nesamostalnog
rada, i to od ukupno posmatranih 94 zemlje koje obrauje ova
kua. To nije ohrabrujua poruka ulagaima, s obzirom na to da
su zakonske obaveze koje se plaaju iz bruto dohotka sastavni
dio troka rada, ali ni zaposlenima, zbog visokog uea drave
u njihovim primanjima. S tim u vezi, analizirat emo da li je, i u
kojoj mjeri primijenjena metodologija adekvatna za izraunavanje
poreznog tereta na ukupna primanja zaposlenika za BiH, kao i druge
zemlje slinog nivoa razvijenosti.
Drugo, porezno optereenje u BiH emo potom sami utvrditi po
metodologiji koju koristi OECD za zemlje lanice, s obzirom na to
da, po nama, ovaj pristup za manje razvijene zemlje daje realnije
rezultate. Naime, i kad porezna optereenja jesu relativno visoka, ne
moraju biti presudan faktor koji utie na visinu troka rada, koji je
svakako bitan aspekt koji e ulaga uzeti u obzir. Na kraju, s obzirom
na visok nivo optereenja dohotka od nesamostalnog rada porezom
i doprinosima u BiH, razmotriemo mogunosti njihovog snienja.
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

1. POJAM POREZNOG KLINA (TAX WEDGE)
Zakonska (nominalna) stopa poreza na dohodak je stopa koja se
primjenjuje na poreznu osnovicu. Meutim, to obino nije i stvarna
stopa po kojoj e biti oporezovan neki dohodak. Zbog razliitih
odbitnih stavki, mogue je da se odreeni dijelovi dohotka ne
oporezuju. Zato zakonska porezna stopa nije najpogodniji pokazatelj
poreznog optereenja iako se s tim esto poistovjeuje.
Iz tog razloga, a u cilju utvrivanja stvarnog poreznog tereta na
odreeni dohodak, primjenjuje se efektivna porezna stopa (stvarna
porezna stopa, prosjena porezna stopa, porezni klin izraz koji
emo koristiti u nastavku). Prema tome, porezni klin (tax wedge)
predstavlja pokazatelj ukupnih obaveza koje terete bruto dohodak
od nesamostalnog rada, odnosno bruto platu poreznog obveznika
(poreze, doprinose i druga davanja koja su vezana za dohodak).
Porezni klin razdvaja ukupno zaraeni dohodak na dio koji pripada
obvezniku zaposleniku, i dio koji shodno zakonskim propisima
pripada dravi, fondovima, i drugim korisnicima, koji imaju karakter
obaveznosti. Sa stanovita zaposlenika poreskog obveznika te
obaveze predstavljaju oduzimanje dijela njegovog dohotka i umanjenje
ekonomske snage, ali sa stanovita poslodavca sve ove obaveze
kao i dio dohotka koji pripada obvezniku predstavljaju troak rada.
Doprinosi za socijalno osiguranje su ukljueni u porezni klin zato
to takoe predstavljaju vrstu direktnih poreza, te su samim tim
sastavni dio poreskog sistema u irem smislu. Doprinosi su, kao i
porezi, javna i prinudna davanja dravi; takoe, isti organ (porezna
uprava), u pravilu je nadlean za prikupljanje i jednih i drugih javno-
pravnih prihoda. Ipak, porezi nemaju unaprijed odreenu namjenu,
dok doprinosi imaju pa ih moemo s te strane smatrati destinira-
nim porezima (za penziono osiguranje, zdravstveno osiguranje,
osiguranje od nezaposlenosti, za djeiju zatitu). S druge strane,
6
sve zakonske obaveze: porez i doprinosi koji se plaaju iz bruto
plate, odnosno na teret zaposlenika, te eventualno druge za-
konske obaveze, stavljaju se u odnos sa bruto platom i mnoe
sa stotinu.
Utvrivanje veliine poreznog klina prema KPMG International
metodologiji se matematski moe izraziti na sljedei nain:
PK = (BPZ - NPZ) / BPZ, gdje navedeni izrazi imaju sljedee
znaenje:
PK = porezni klin;
BPZ = bruto plata zaposlenika (tj. neto plata zaposlenika + porez
+ doprinosi na teret zaposlenika);
NPZ = neto plata zaposlenika (dio bruto plate koji radnik dobije na
ruke, tj. na raun, poslije odbitaka poreza i doprinosa).
S obzirom na to da razlika BPZ NPZ predstavlja, u stvari, do-
prinose na teret osiguranika i porez, porezni klin se moe izraziti
i na sljedei nain:
(DTZ + P) / BPZ, gdje navedeni izrazi imaju sljedee znaenje:
DTZ = doprinosi na teret zaposlenika; i
P = porez na dohodak (platu).
2.1. Veliina poreznog klina na 100.000 USD
KPMG International je izraunala porezni klin za svaku zemlju i to
na dvije osnovice: na 100.000 USD, i 300.000 USD potencijalno
zaraenog bruto dohotka. S obzirom na to da ne postoji bitna razlika
izmeu poreznog tretmana i jedne i druge veliine bruto dohotka u
BiH (proporcionalne stope doprinosa bez obzira na visinu dohotka,
te mali uticaj poreza na dohodak), analizirat emo samo porezni
klin na 100.000 USD bruto dohotka.

dok plaanje poreza ne prua nikavu neposrednu protivuslugu,

kod doprinosa to nije sluaj: postoje neposredna prava po osnovu U nastavku, prezentujemo dio grafa (koji predstavlja 37 od ukupno
plaanja, pa i visina tih prava moe biti uslovljena visinom plaenih 94 zemlje) sa veliinom poreznog klina kako je to izraunala KPMG
doprinosa (npr. vee uplate doprinosa za penziono osiguranje znai Internationa.
i veu penziju). Grakon 1. Porezni klin na 100.000 USD bruto plate

2. POREZNI KLIN PO METODOLOGIJI KPMG

INTERNATIONAL
Informacije o poreznom klinu za pojedine zemlje izraunava i ob-
javljuje KPMG International u svojoj studiji Individual Income Tax
Rates Survey.1 KPMG International je porezni klin izraunao za
ukupno 94 zemlje, a po prvi put u izdanju studije za 2012. godinu
obraena je i BiH.
O primijenjenom postupku za izraunavanje poreznog klina moe se
zakljuiti iz komentara, uvoda i objanjenja, te prezentiranih infor-
macija2. Izraunavanje poreznog klina je izvreno na sljedei nain:
polazi se od referentne veliine dohotka za sve (94) zemlje od
100.000 USD, a potom i 300.000 USD na godinjem nivou, a
koju ini bruto plata zaposlenika;
Izvor: Individual Income Tax and Social Security Rate Survey 2012,
bruto plata ukljuuje godinji neto iznos koji primi obveznik KPMG International, str. 8, dostupno na http://www.kpmg.com/
dohotka, zakonske obaveze koje se obraunavaju, odbijaju i
global/en/issuesandinsights/articlespublications/pages/individual-
plaaju na teret obveznika zaposlenika (iz bruto plate);
income-tax.aspx
porezni obveznik koristi samo godinji osnovni lini odbitak,
Kao to iz grafa moemo zakljuiti, najvei porezni klin na 100.000
tj. posmatra se obveznik bez odbitaka za izdravane lanove
USD bruto dohotka ima Belgija, i to 47,0%. To znai da se od
porodice ili/i druge odbitke;
ukupno 100.000 USD 47% usmjerava u budete odnosno fondove,
1
KPMGs Individual Income Tax and Social Security Rate Survey 2012, KPMG International, dostupno na http://www.kpmg.com/global/en/issuesandinsights/articlespu-
blications/pages/individual-income-tax.aspx
2
Ibidem, komentar, str. 25, zabiljeke i pojanjenja uz graf na str. 9.
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

a 53% ostaje zaposleniku. Od 47% prihoda koji se usmjerava za
nansiranje drave, 33,9% se odnosi na porez na dohodak (Effective
income tax rate), dok su 13,1% doprinosi za obavezno socijalno
osiguranje plativi na teret zaposlenika (Effective employee social
security rate). Druga zemlja po veliini poreznog klina je Grka sa
46,5%, dok vrlo visoko tree mjesto zauzima susjedna Republika
Hrvatska sa poreznim klinom od 46,1%, od ega se na porez odnosi
26,6%, a na doprinose za obavezno socijalno osiguranje 19,5%.
Susjedna Srbija se nalazi na ak 83. mjestu sa niskim poreznim
klinom od 17% (nije prikazano na grafu).
Prema izraunu KPMG International, BiH se nalazi na devetn-
aestom mjestu, od ukupno 94 zemlje koje su predmet analize.
Porezni klin BiH iznosi 37,5%, s tim da se na porez na dohodak
odnosi 6,5%, a na doprinose za obavezno socijalno osiguranje
31%. Drugim rijeima, od 100.000 USD zaraenog dohotka,
obvezniku e poslodavac obustaviti i u korist budeta i fondova
uplatiti 31.000 USD doprinosa za obavezno socijalno osiguranje,
Tabela 1. Izraunavanje poreza i doprinosa u Distriktu i entitetima na godinju bruto platu (100.000 USD)
i 6.500 USD poreza, a razliku u iznosu od 62.500 USD isplatiti
zaposlenom.
Meutim, postavlja se pitanje kako je izvren obraun za BiH, s
obzirom na to da u BiH ne postoji jedan, nego tri sistema (Federacije
BiH u daljem tekstu: F BiH, Republike Srpske u daljem tekstu
RS, i Brko Distrikta BiH u daljem tekstu: Distrikt) oporezivanja
dohotka, kao i tri sistema plaanja obaveznih doprinosa za soci-
jalno osiguranja, koji dijelom jesu usklaeni, ali nisu identini. Zato
emo, primjenjujui metodologiju KPMG International, za F BiH i RS
(u daljem tekstu: entiteti) i Distrikt aplicirati zakonske propise koji
se odnose na oporezivanje dohotka i plaanje obaveznih doprinosa
za socijalno osiguranje na 100.000 USD, po propisima koji su bili
na snazi 31.12.2011. godine.3
2.2. Veliina poreznog klina izraunatog na 100.000 USD u BiH
U donjoj tabeli prikazan je izraun poreznog klina za oba entiteta
i Distrikt, po propisima koji su bili na snazi u 31.12.2011. godine.

Naziv Distrikt F BiH RS

1. Bruto plata godinja 100.000 100.000 100.000
2. Doprinosi na teret zaposlenika (Distrikt 30,5%, F BiH 31%, RS 33%) 30.500 31.000 33.000
3. Dohodak prije oporezivanja (1-2) 69.500 69.000 67.000
4
4. Osnovni lini odbitak, godinji 2.382 2382 0
5. Poreska osnovica, godinja (3-4) 67.118 66.618 67.000
6. Porez na dohodak (Distrikt 10%, F BiH 10%, RS 10%) 6.712 6.662 6.700
7. Dohodak poslije oporezivanja (3-6) 60.406 59.956 60.300

7
8. Ukupno poresko optereenje (2+6) 37.212 37.662 39.700
9. Efektivna poreska stopa (6/1 x 100)) 6,7 6,5 6,7
10. Efektivna stopa doprinosa (2/1 x 100) 30,5 31,0 33,0
11. Porezni klin efektivna stopa poreza i doprinosa (8/1 x 100) 37,2 37,5 39,7
Izvor: Izraun autora, prema propisima entiteta i Distrikta
Oito je da je porezni klin za BiH KPMG International izraunao USD. Ta injenica moe upuivati na zakljuak da prilikom kreiranja
(samo) za F BiH, to se moe zakljuiti i na osnovu zbirne stope porezne politike u ovom dijelu nikako ne bi trebalo sniavati porezno
doprinosa (31%). Dakle, nije izvren izraun za sve tri jurisdikcije, optereenje jer je ono i onako vrlo nisko, te bi dalje sniavanje vodilo
pa potom eventualno utvrena srednja vrijednost. dilemi svrhe oporezivanja. S druge strane, efektivna stopa doprinosa
za socijalno osiguranje koja je jednaka zakonskoj stopi iznosi 31%
2.3. Komponente poreznog klina izraunatog na 100.000 USD bez obzira na visinu bruto dohotka (u entitetima i Distriktu propisane
Ako razloimo porezni klin na dva sastavna dijela: efektivnu stopu su samo minimalne, ali ne i maksimalne osnovice) i najvea je od
poreza i efektivnu stopu doprinosa, prvo to pada u oi posmatrajui svih obraenih 94 zemlje.
graf broj 1. je injenica da BiH (u stvari F BiH) ima najniu efektivnu Iz tog razloga bilo bi racionalno preispitati optereenje obaveznim
poreznu stopu od svih prikazanih zemalja (6,5%) u odnosu na doprinosima, a neke mogunosti e biti izloene kasnije.
hipotetiki godinji bruto dohodak (bruto platu) u iznosu od 100.000

3
U RS je u primjeni Zakon o doprinosima (Slubeni glasnik RS, broj 31/09. (preieni tekst), i broj 1/11), prema kojem je zbirna stopa doprinosa iznosi 33% iz bruto
plate (doprinos za PIO 18%, doprinos za zdravstveno osiguranje 12,5%, doprinos za osiguranje od nezaposlenosti 1,0%, i doprinos za djeiju zatitu 1,5%), te Zakon
o porezu na dohodak (Slubeni glasnika RS, broj 91/06, 128/06, 129/08, 71/10. i 1/11) prema kojem je stopa poreza na dohodak 10%, a osnovica bruto plata
umanjena za doprinose za socijalno osiguranje (33%).
U F BiH je u primjeni Zakon o doprinosima (Slubene novine F BiH, broj 35/98, 16/01, 37/01, 1/02, 17/ 06, 14/08), prema kojem zbirna stopa doprinosa iznosi 31%
iz bruto plate (doprinos za PIO 17%, doprinos za zdravstveno osiguranje 12,5%, doprinos za osiguranje od nezaposlenosti 1,5%,), s tim da se plaaju doprinosi i na
teret poslodavca po stopi od 10,5% na bruto platu (6% za PIO, 4% za zdravstveno osiguranje, te 0,5% za osiguranje od nezaposlenosti ) te Zakon o porezu na dohodak
(Slubene novine F BiH, broj 10/08, 09/10, 44/11) prema kojem je stopa poreza na dohodak 10%, a osnovica bruto plata umanjena za doprinose za socijalno osigu-
ranje iz plate (31%), te dodatno za 3.600 KM onovnog linog odbitka na godinjem nivou.
Shodno Zakonu o porezu na dohodak (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH broj 60/10) u Distriktu je stopa poreza na dohodak 10%, a osnovica bruto plata umanjena
za doprinose za socijalno osiguranje, ija zbirna stopa iznosi 30,5% (PIO 17%, zdravstvo 12 %, nezaposlenost 1,5 %) ako je zaposlenik prijavljen Fondu PIO F BiH, u
kojem sluaju se plaa i 6% doprinosa za PIO na teret poslodavca, na osnovicu koju predstvalja bruto plata. Ako je zaposlenik prijavljen Fondu PIO RS, onda je zbirna
stopa doprinosa za socijalno osiguranje 31,5% (PIO 18%, zdravstvo 12%, nezaposlenost 1,5%). Svi zaposlenici rezidenti prilikom utvrivanja porezne osnovice imaju
pravo na osnovni lini odbitak od 3.600 KM na godinjem nivou.
4
Godinji osn. lini odbitak u F BiH i Distriktu = 3.600 KM; 3600/1,511577 = 2.382 USD, kurs 31.12.2011, k. lista br. 256 CB BiH.

2.4. Adekvatnost metodologije za BiH
Svakako, moe se postaviti pitanje koliko je ovaj postupak realan,
odnosno primjenjiv (i) na BiH, odnosno koliko dobijeni rezultati
odraavaju stvarno stanje. S tim u vezi, kad je rije o BiH, postoje
najmanje dva bitna limita koja treba imati u vidu prilikom razma-
tranja rezultata istraivanja iz ove studije, i to:
pored doprinosa koji se plaaju na teret zaposlenika (iz plate),
veina zemalja u svojem sistemu ima i doprinose koji se plaaju
na teret poslodavca; i
visina bruto dohotka (100.000 USD) koja je predmet analize je
enormno visoka za nae prilike.
Naime, uzimanje u obzir samo efektivnih stopa doprinosa koji se
plaaju na teret zaposlenika (effective employee social security
rate), ukazuje da je fokus posmatranja samo plata zaposlenika, a
ne ukupan troak koji u vezi sa radom stvarno ima poslodavac.
Naime, bruto plata je samo dio troka rada koji za rad plaa po-
slodavac, drugi dio su doprinosi na teret poslodavca. Uzimanje u
obzir samo doprinosa koji se plaaju na teret zaposlenika bilo bi
potpuno shvatljivo ako se radi o analizama koje su interesantne
za zaposlenika (ivotni standard, pravednost oporezivanja, prera-
spodjela dohotka usljed oporezivanja, socijalna prava, potranja
za zaposlenjem, i sl.).
Drugo, visina bruto plate od 100.000 USD na godinjem nivou
moda i nije previsoka za neke razvijene zemlje, ali za zemlju
kakva je BiH5 sasvim je sigurno da jeste. Zbog toga se moe
postaviti pitanje koja je svrha, odnosno emu slue ovi izrauni,
ako su tako visoka primanja u BiH, kao i u drugim zemljama u
razvoju prava rijetkost.
Imajui u vidu navedeno, moemo zakljuiti da je osnovna namjera
8
ovog izrauna upuivanje informacije, prije svega, visokoplaenim
zaposlenicima menaderima koji su u situaciji da eventualno
biraju zemlju u kojoj bi obavljali svoju djelatnost. Na taj zakljuak,
pored visine bruto plate koja je predmet posmatranja (100.000
USD), ukazuje i injenica da se uzimaju u obzir samo one obaveze
koje se plaaju iz plate.
Realnije prikazivanje stvarnog stanja, i to kako sa stanovita
optereenosti bruto plate zakonskim obavezama, tako i veliine
ukupnog troka rada za pojedine zemlje koji ima poslodavac, daje
metodologija koju koristi OECD.
3. POREZNI KLIN ZA BIH PO METODOLOGIJI
OECD-A
Organizacija OECD takoe za svoje lanice izraunava i objavljuje
porezni klin na godinjem nivou. Meutim, u ovom sluaju, u fokusu
posmatranja je cijena rada za prosjenog zaposlenika (average
worker). Po naem miljenju, ova metodologija daje realnije rezultate
u odnosu na metodologiju koritenu od strane KPMG International,
posebno za zemlje sa relativno niskim dohocima, kakva je i BiH. S
obzirom na to da BiH nije lanica ove organizacije, nije niti izraunat
porezni klin za nau zemlju. U nastavku emo izraunati porezni klin
po metodologiji koju koristi OECD i izvesti odgovarajue zakljuke.
5
Prema ekspertizi Prelazak na bruto plate u Republici Srpskoj, Finrar broj 9/07, d.o.o. Finrar Banja Luka, koju je izradio prof. dr Rajko Toma, od ukupno zaposlenih
u RS-u u februaru 2007. godine odnosilo se svega 0,07% na lica sa neto platom od 5.001 KM i vie mjeseno, to preraunato na bruto na godinjem nivou iskazano
u USD iznosi cca 66.000 USD.
6
Taxing wages, Paris OECD, 2012, dostupno na http://www.oecd.org/ctp/taxpolicyanalysis/taxingwages-maintrends.htm, (table 0,2).
7
Na grafu broj 1. ovog rada, od 37 zemalja, 33 zemlje imaju obje grupe doprinosa, Individual Income Tax and Social Security Rate Survey 2012, str. 12.
Nauni asopis za ekonomiju - 04/12
Izraunavanje poreznog klina prema metodologiji koju koristi
OECD, o emu se isto tako moe zakljuiti iz uvoda i objanjenja
te prezentiranih informacija, vri se na sljedei nain:6
u fokusu posmatranja je troak rada za prosjenog radnika
(average worker) kao referentna veliina za svaku zemlju
posebno, i to na godinjem nivou;
troak rada ukljuuje neto iznos koji primi obveznik dohotka,
zakonske obaveze koji se obraunavaju, odbijaju i plaaju iz
dohotka (tj. doprinose koji se plaaju na teret zaposlenika i
porez na dohodok), kao i doprinose na teret poslodavca;
poreski obveznik koristi samo osnovni lini odbitak, tj. posmatra
se obveznik bez odbitaka za izdravane lanove porodice ili/i
druge odbitke;
sve zakonske obaveze (porez i doprinosi na teret zaposlenika,
doprinosi na teret posloodavca, te eventualno druge zakonske
obaveze) stavljaju se u odnos sa prosjenim trokom rada i
mnoe sa stotinu.
Utvrivanje veliine poreznog klina prema OECD metodologiji se
matematiki moe izraziti na sljedei nain:
PK = (BPZ + DTP - NPZ) / (BPZ + DTP).
Porezni klin se moe izraziti i na sljedei nain:
(DTP + DTZ + P) / (BPZ + DTP), gdje izrazi imaju sljedee znaenje:
DTP = doprinos za obavezno socijalno osiguranje koje plaa po-
slodavac na svoj teret; i
DTP + BPZ = ukupan troak rada poslodavca.
Prema tome, osnovna razlika u odnosu na KPMG primijenjenu
metodologiju je to je predmet posmatranja prosjean troak rada
radnika za svaku zemlju (a ne 100.000 USD), te to troak rada
pored bruto plate sadri jo jednu kategoriju: doprinose na teret
poslodavca. Naime, veina zemalja7 ima izgraen sistem doprinosa
za obavezno socijalno osiguranje koji se sastoji iz dva dijela: dio
koji tereti primanje zaposlenika odnosno koji je sastavni dio bruto
plate, i dio koji tereti poslodavca, i koji jeste troak koji se priznaje
i za utvrivanje oporezive dobiti poslodavca. Prema tome, fokus
posmatranja u ovom sluaju je troak rada poslodavca, a to je
znaajno prije svega za ulagae zato to se radi o potpunoj (a ne
parcijalnoj, to bruto plata jeste) cijeni kotanja.
Troak rada prosjenog radnika (average worker) obuhvata prosjek
za privredne djelatnosti, dakle bez uprave, zdravstvene djelatnosti,
socijalne djelatnosti, odbrane i td.
3.1. Porezni klin u zemljama OECD-a
U nastavku teksta daje se izraun poreznog klina kako je to, za
svoje lanice uraeno od strane OECD-a (zemlje su poredane prema
prosjeno opadajuem troku rada kolona br. 5, a u koloni broj
6. su rangirane prema veliini poreznog klina).
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

Tabela 2. Porez na dohodak i doprinosi na teret osiguranika i poslodavca kao % troka rada (u USD)

9
Izvor: Taxing wages, Paris OECD, 2012.dostupno na http://www.oecd.org/ctp/taxpolicyanalysis/taxingwages-maintrends.htm (table 0,2)
Prema gornjoj tabeli, Njemaka je prva po visini prosjenog troka 3.2. Porezni klin u BiH po OECD metodologiji
rada u iznosu od 61.971 USD. Prosjean troak rada sastoji od Da bismo komparirali ukupno porezno optereenje sa zemljama
poreza koji se usmjerava prema dravi u iznosu od 15,7%, dijela OECD prema ovoj metodologiji, potrebno je izraunati prosjenu
koji pripada fondovima, a to se sastoji od 17,2% doprinosa na teret stopu poreza i doprinosa za Distrikt i entitete na prosjean troak
osiguranika, i 16,2% doprinosa na teret poslodavca, dok zaposle- rada u privrednim djelatnostima. Takoe je potrebno uzeti u obzir da
niku ostaje razlika od 50,9%. Zbir poreza i doprinosa na prosjean prema propisima kojim se oporezuje dohodak u F BiH, zaposlenik
troak rada, odnosno porezni klin iznosi 49,1%, i Njemaka se po rezident ima pravo na osnovni lini odbitak u iznosu od 3.600 KM
veliini poreznog klina nalazi na treem mjestu u odnosu na zemlje godinje, a isti je sluaj kad se radi o Distriktu, dok vaei propisi
lanice OECD-a. RS ne predviaju umanjenje porezne osnovice po ovom osnovu.
Kao to je ve napomenuto, stope poreza i doprinosa nisu zakonom S obzirom na to da slubena statistika u BiH izraunava i objavljuje
propisane stope, nego efektivne odnosno prosjene stope dobivene podatke o visini prosjene bruto plate isplaene u entitetima i Dis-
kao odnos poreza i doprinosa koje treba platiti na veliinu koja pred- triktu ukupno (ne odvajajui) za privredne i neprivredne djelatnosti
stavlja bruto platu plus doprinose koji se plaaju na teret poslodavca (uprava, zdravstvena djelatnost, socijalna djelatnost i dr.), sami
(odnosno troak rada). Takoe, neke zemlje imaju utvrenu gornju smo izraunali prosjene bruto plate za privredne djelatnosti. To je
granicu za uplatu doprinosa (npr. Austrija 44.000 EUR, Njemaka uraeno na osnovu slubenih statistikih podataka objavljenih od
40.000 EUR), pa kad dohodak prelazi tu granicu apsolutni iznos Agencije za statistiku BiH podrunica Brko8, Federalnog zavoda
doprinosa se ne mijenja. Sve ove razlike u metodologiji je potrebno za statistiku9, i Republikog zavoda za statistiku RS10.
imati u vidu kako bi se razumjela injenica naoko razliitih stopa
doprinosa koji se plaaju na teret zaposlenika u pojedinim zemljama Izraunavanje prosjenog troka rada za oba entiteta i Distrikt je
predstavljenih u grakonu 1. i tabeli 2. izvreno tako da je ponderisana vrijednost prosjenih bruto plata
8
Bilten Statistiki podaci Brko distrikta BiH, broj 4/12, www.bhas.ba/publikacijebd/2012/BRC_2012_002_OPS.pdf
9
Godinji bilten Federalnog ZS Zaposlenost, nezaposlenost i plae 2011 broj 172/2012), http://www.fzs.ba/godsnji_bilteni.htm
10
Statistiki godinjak Republike Srpske za 2011. godinu, http://www.rzs.rs.ba/PublikGodisnjak2012_CIR.htm
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

i broja radnika u djelatnostima od A zakljuno sa K (dakle, bez
uzimanja u obzir plata u upravi, zdravstvu, socijalnoj djelatnosti,
komunalnim djelatnostima i sl.) i potom podijeljena s brojem radnika.
U F BiH prosjena bruto plata podlijee i doprinosima na teret
poslodavca po stopi od 10,5% te smo na bruto platu dodali i ovaj
troak. Za obveznike doprinosa prema F BiH, Fondu PIO-a poslo-
davci iz Distrikta Brko su takoe obavezni platiti 6% na svoj teret.
Koristei navedeni postupak doli smo do sljedeih prosjenih
godinjih trokova plata u djelatnostima od A do K, za 2011. godinu:
Tabela 3. Izraunavanje poreznog klina u Distriktu Brko i entitetima (KM)
prosjeni godinji troak plata u Distriktu iznosi 11.700 KM
(bruto plata) plus 702 KM (6% doprinosa na teret poslodavca),
odnosno ukupno 12.402 KM;
prosjeni godinji troak plata u RS iznosi 12.035 KM (nema
doprinosa na teret poslodavca); i
prosjeni godinji troak plata u F BiH iznosi 12.344 KM (bruto
plata) plus 1.296 KM (10,5% doprinosa na teret poslodavca).

Distrikt Iznos
1 Prosjena bruto plata u privredi 11.700
2 Doprinosi na teret zaposlenika (30,5%) 3.569
3 Dohodak prije poreza (1-2) 8.131
4 Osnovni lini odbitak 3.600
5 Poreska osnovica (3-4) 4.531
6 Porez 10% 453
7 Dohodak poslije poreza (3-6) 7.678
8 Doprinos na teret poslodavca (6% od 1) 702
9 Troak rada (1+8) 12.402
10 Ukupne obaveze (2+6+8) 4.724
11 Porezni klin (10/9) 38,09

RS Iznos
1 Prosjena bruto plata u privredi 12.035
10

2 Doprinosi na teret zaposlenika (33%) 3.972

3 Dohodak prije poreza (1-2) 8.063
4 Osnovni lini odbitak 0
5 Poreska osnovica (3-4) 8.063
6 Porez 10% 806
7 Dohodak poslije poreza (3-6) 7.257
8 Doprinos na teret poslodavca 0
9 Troak rada (1+8) 12.035
10 Ukupne obaveze (2+6+8) 4.778
11 Porezni klin (10/9) 39,70

F BiH Iznos
1 Prosjena bruto plata u privredi 12.344
2 Doprinosi na teret zaposlenika (31%) 3.827
3 Dohodak prije poreza (1-2) 8.517
4 Osnovni lini odbitak 3.600,00
5 Poreska osnovica (3-4) 4.917
6 Porez 10% 492
7 Dohodak poslije poreza (3-6) 8.025
8 Doprinos na teret poslodavaca (10,5% od 1) 1.296
9 Troak rada (1+8) 13.640
10 Ukupne obaveze (2+6+8) 5.615
11 Porezni klin (10/9) 41,17
Izvor: Izraun autora, na osnovu zakonskih propisa za entitete i Distrikt Brko
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12
Prema tome,porezni klin po ovom metodu iznosi:
za Distrikt Brko 38,09%;
za Republiku srpsku 39,70%; i
za Federaciju BiH 41,17%.
Tabela 4: Porezni klin za Distrikt i entitete, kao % troka rada (srednji kurs CB BiH 31.12.2011. godine 1,511577 KM za 1 USD)
Red. Ukupno porezni Porez na dohodak
Naziv
br. klin 6/9 iz tabele 3.
1 2 3 4
1 Distrikt 38,09 3,65
2 RS 39,70 6,70
3 F BiH 41,17 3,61
Izvor: Izraun autora na osnovu podataka iz tabele 3.
Najvei porezni klin na godinji troak rada u privredi ima F BiH,
u iznosu od 41,17%. Osnovni razlog veeg optereenja porezom
i doprinosima u odnosu na RS i Distrikt je postojanje kategorije
doprinosa na teret poslodavca ija zakonska stopa iznosi 10,5%,
a efektivna stopa 9,50%. Veliina poreznog klina RS-a je 39,70%,
a koji se sastoji od 33% doprinosa na teret zaposlenika i 6,70%
poreza. Ako uporedimo ove podatke izraunom na osnovicu od
100.000 USD (tabela broj 1), moe se zakljuiti da je efektivna
stopa poreza i doprinosa nepromijenjena. Razlog je injenica da se
radi o proporcionalnom oporezivanju (jedinstvena zakonska porezna
stopa od 10% bez obzira na visinu osnovice, koja je jednaka: bruto
plata minus doprinosi), kao i proporcionalnoj stopi doprinosa koji se
obraunava iz bruto plate i bez gornjeg limita. Kad je rije o Distriktu,
efektivna porezna stopa je skoro upola nia u odnosu efektivnu
stopu iz potencijalne bruto plate od 100.000 USD, zato to je porez
indirektno progresivan (zbog neoporezivog dijela dohotka linog
odbitka). Iako je efektiva stopa doprinosa koji se plaaju iz plate
proporcionalna, ona nije i jednaka zakonskoj stopi, zbog drugaije
osnovice (bruto plata plus doprinosi na teret poslodavca).
Komparirajui veliinu poreznog klina sa zemljama OECD-a (uz
sve ograde, zapravo, komparirajui sisteme) moemo konstatovati
da se radi o relativno visokom ueu budeta i fondova u bruto
dohotku zaposlenika. Ova konstatacija se odnosi posebno na F BiH,
s obzirom na to da bi porezni klin F BiH meu sistemima zemalja
OECD-a zauzeo ak 10. mjesto iza eke Republike, porezni klin
RS bi bio na 12. mjestu iza Estonije, dok bi Distrikt zauzeo 15.
mjesto. Mogue je svakako utvrditi i aritmetiku sredinu za sva tri
sistema poreza i doprinosa pa to predstaviti kao veliinu za BiH.
Prema visini troka rada, moemo konstatovati da se BiH, odnosno
entiteti i Distrikt, nalazi na posljednjem mjestu od lanica OECD-a.
I dok su informacije o visini poreznog pritiska na dohodak od
nesamostalnog rada (100.000 USD) prizvedene prvenstveno zbog
visokoplaenih menadera, u ovom sluaju informacije mogu
posluiti prije svega investitorima (prosjean troak rada), kao i
zaposlenicima. U stvari, za poslodavca ulagaa je kljuna visina
prosjenog troka rada. Naime, slijedei logiku ekonominosti,
prihvatljiviji je vei porezni klin ako je ukupan troak rada manji,
nego obrnuto.
11
Toma, Rajko , Prelazak na bruto plate u Republici Srpskoj, Finrar broj 9/07, d.o.o. Finrar, Banja Luka, str. 1627.
Sada emo razloiti porezni klin na sastavne dijelove i preraunati
kategoriju troka rada u USD po vaeem srednjem kursu na dan
31.12. 2011. godine.
Doprinosi na teret Doprinos na teret Troak rada u USD
zaposlenika poslodvca (red 9. iz tabele 3. po
2/9 iz tabele 3. 8/9 iz tabele 3. srednjem kursu)
5 6 7
28,78 5,66 8.205
33,00 0 7.962
28,06 9,50 9.024
4. KONCEPT DOHOTKA I UTICAJ
NA POREZNU POLITIKU
U ovom radu poli smo od koncepta bruto dohotka kao kategorije
koja se podrazumijeva. Meutim, u BiH, odnosno u entitetima i
Distriktu jo uvijek nije u potpunosti naputen neto pristup, pa se
ak i mijea sa bruto konceptom, te na taj nain proizvodi probleme
u implementaciji sistema poreza i doprinosa, te onemoguuje jasno
sagledavanje posljedica porezne politike.
Naime, mogua su dva osnovna pristupa dohotku, odnosno plati
zaposlenog, i to:
11
koncept bruto dohotka11, prema kojem cjelokupan dohodak
ekonomski pripada zaposleniku; i
koncept neto dohotka, prema kojem ekonomski neto dohodak
pripada zaposleniku.
Prvi koncept dohotka je preovlaujui u razvijenim zemljama i
veini zemalja u razvoju. Koncept bruto dohotka podrazumijeva
da je dohodak svojina zaposlenika u cjelini, a poslodavac samo
kao agent-posrednik obraunava, obustavlja i uplauje, odnosno
usmjerava porez i doprinose zakonskim korisnicima. Doprinosi
su dijelovi dohotka koje e zaposlenik troiti kasnije (npr. penzije,
naknada za vrijeme nezaposlenosti) ili koji slue za nansiranje
drugih potreba zaposlenika (zdravstvo, druge potrebe). Pretpostavka
primjene ovog koncepta je ugovaranje bruto plate izmeu zaposle-
nika i poslodavca kao zainteresiranih strana na tritu, svakako uz
posredovanje drave. Prema tome, ako se polazi od bruto dohotka
(ugovor bruto plate izmeu zaposlenika i poslodavca), a naknadno
iz odreenih razloga skalna vlast npr. odlui da snizi porez na
dohodak (ili doprinose za socijalno osiguranje), rezultat je da e
budetu, odnosno fondovima, pripasti manji iznos prihoda, a doi
e do poveanja neto dohotka zaposlenika. Troak poslodavca
ostaje isti, s obzirom na to da je ugovorena bruto plata. Svakako,
zbog poveanja dijela koji pripada zaposleniku, mogue je da e
porasti potranja za radom, to bi donekle moglo uticati na snienje
bruto plate, odnosno troka poslodavca. Vrijedi i obrnuto: u sluaju
poveanja poreznog optereenja, neto dohodak zaposlenika e biti
smanjen a poveani prihodi budeta i fondova, dok e troak po-
slodavca opet ostati isti. Ovakav pristup ne utie na ekonominost
poslovanja (troak) poslodavca, te je mogue voditi politiku kojom
se utie na socijalni i ekonomski poloaj zaposlenika, punjenje
budeta i fondova i regulira zapoljavanje i trite radne snage.

Drugi koncept polazi od neto dohotka, prema kojem je izmeu
zaposlenika i poslodavca zakljuen ugovor na neto, pa je samim
tim neto konstanta, a sve promjene u politici oporezivanja dohotka
i politici doprinosa ne dotiu zaposlenika, odnosno neto platu, nego
troak poslodavca. Npr., ako skalna vlast povea porez ili doprinos
za socijalno osiguranje, neto plata zaposlenika ostaje ista, a raste
troak poslodavca za visnu uveanog poreza, s obzirom na to da
promjenu tereta poreza i doprinosa preuzima poslodavac. Dok se u
prvom sluaju instrumentima porezne politike i politike doprinosa,
pored skalnih ciljeva, mogu regulisati i socijalni ciljevi i ponuda
rada, u ovom sluaju se, pored skalnih ciljeva, preteno utie na
ekonominost privrede.
I pored nastojanja u entitetima da se uvede koncept bruto dohotka,
ipak do toga jo nije dolo zbog neusklaene regulative (npr. propisi
o porezu na dohodak i propisi o doprinosima promoviraju koncept
bruto dohotka, dok propisi o radu i penzionom i zdravstvenom
osiguranju suprotan). Naime, izjave i tvrdnje kako se nameti na
rad ne smiju poveavati zato to to poveava trokove privrede,
ukazuju da se radi o prisutnom neto konceptu.
U Distriktu se najdalje otilo s konceptom bruto dohotka (cca 3.200
zaposlenika administracije Distrikta ima ugovore na bruto, kao i
dio preduzea i samostalnih privrednika).
U svakom sluaju, skalnoj vlasti trebaju biti jasne posljedice
eventualne promjene poreznih instrumenata (stopa, osnovica, linih
odbitaka, oslobaanja, podsticaja itd.), odnosno da li e posljedice
snositi preteno privreda ili zaposlenici.
5. MOGUNOSTI SMANJENJA POREZNOG
12
KLINA
Smanjenje porezne presije na dohodak bi moglo donijeti niz koristi,
kako privredi tako i zaposlenicima i zajednici, s tim naravno da to
nije mogue izvesti jednostrano i nezavisno od potronje koja se
nansira iz ovih izvora (penzije, zdravstvena zatita, naknade za
vrijeme nezaposlenosti, djeija zatita i dr.).
Bez sumnje da je ovo danas jedan od najsloenijih problema javnih
nansija za svaku zemlju, zbog injenice da je oporezivanje rada
vrlo visoko, a s druge strane budeti, odnosno fondovi koji se
pune iz ubranih poreza na dohodak i doprinosa posljednjih godina
su suoeni sa kontinuiranim decitima, koji uveavaju javni dug.
Prema tome, s jedne strane bilo bi poeljno rastereti rad zakonskih
obaveza, a s druge neophodno je obezbijediti dodatna sredstva kako
bi se nastavilo nansiranje, a prvenstveno pokrili postojei rashodi
fondova, prije svega penzionog, ali i zdravstvenog osiguranja. Naime,
mora se izbjei scenario po kojem bi bilo neophodno ili doprinose
mnoiti sa dva ili penzije dijeliti sa dva, to je svakako neprih-
vatljivo. Razloga za takvo stanje je vie: od ekonomske recesije i
poveanja nezaposlenosti do promjena u demografskoj strukturi
stanovnitva. Posebno demografski trendovi upuuju na injenicu
da stanovnitvo i u BiH12 sve vie stari, te se posljedino poveavaju
sredstva za nansiranje kako penzija, tako i zdravstvene zatite; s
druge strane, pad ekonomskih aktivnosti i poveanje nezaposlenosti
smanjuju priliv sredstava za nansiranje tih prava.
Zatvaranje gapa izmeu nedostajuih prihoda i rashoda u osnovi
je mogue poveanjem prihoda koji pripadaju fondovima i kre-
sanjem rashoda, odnosno obima usluga socijalnog osiguranja.
Razmotriemo samo preteno kratkorone mjere koje stoje na
12
Godine 2007. u BiH od ukupno 3,8 miliona lica iznad 65 godina bilo je 17% (Tematski bilten 03, Agencija za statistiku BiH, Sarajevo 2011. godine, str. 9) , a 2002. svega
12,17% (Tematski bilten 03, Agencija za statistiku BiH, Sarajevo 2005. godine, str. 14).
Nauni asopis za ekonomiju - 04/12
raspolaganju nosiocima skalne vlasti, a koje mogu rezultirati
poveanjem punjenja fondova, bez dodatnog optereenja rada
zakonskim obavezama.
Na poveanje punjenja budeta i fondova u BiH (entitetima i Dis-
triktu) moe se uticati sljedeim mjerama:
veim angamanom poreznog organa u cilju naplate (ukljuujui
i prinudnu naplatu) dospjelih a neplaenih poreznih obaveza i
doprinosa za socijalno osiguranje (ogranieno zbog injenice da
je veliki broj privrednih subjekata u steajevima ili bez imovine,
pa samim tim mala je mogunost za naplatu);
smanjenjem sive ekonomije, odnosno poveanjem formalnog
dijela ekonomije, ime bi svakako bilo poveano punjenje
budeta i fondova, ali i poboljan ambijent za poslovanje;
proirenje baze za oporezivanje, odnosno za plaanje doprinosa,
npr. na dohodak od povremene samostalne djelatnosti (ugovori
o djelu, autorski ugovori), regres za godinji odmor, topli obrok
itd., uvoenje obaveznog plaanja doprinosa za penziono osigu-
ranje npr. za poljoprivrednike, uvoenje poreza na dohodak
od kapitala tednju, dividende, kapitalne dobitke i sl.;
aktivnim mjerama na podsticaju zapoljavanja (iz budeta i
dr.) ime se poveava i ukupna osnova za obraun i plaanje
poreza na dohodak i doprinosa;
na dug rok poveanje punjenja fondova je mogue samo
stvaranjem pretpostavki za ulaganja i privredni rast i razvoj, to
vodi porastu zaposlenosti, a samim tim i poveanju dohotka iz
kojeg e se plaati porezi i doprinosi.
Prema tome, prvenstveno je potrebno preduzeti mjere koje e
bar zadrati visinu poreznog klina i nee uticati na poveanje
trokova privrede odnosno smanjenja neto dohotka zaposlenika,
zavisno od koncepta dohotka. Ipak, dovoenje u sklad potronje
sa mogunostima (ubranim sredstvima) nije mogue bez znaajnih
reformi u sektoru socijalnog osiguranja i smanjenju pritiska na
fondove, odnosno znaajnije preuzimanje odgovornosti pojedinca
za sopstvenu budunost.
ZAKLJUAK
Porezni klin predstavlja pokazatelj ukupnih obaveza koje terete bruto
dohodak od nesamostalnog rada, odnosno bruto platu poreznog
obveznika ili troak rada poslodavca. Ocjena je da je porezni klin
u BiH, mjeren prema jedinstvenoj metodologiji koja je koritena i
za niz drugih zemalja, relativno visok.
Naime, prema metodologiji koju koristi KPMG International, na bruto
platu od 100.000 USD, BiH zauzima 19. mjesto od ukupno 94 zemlje
koje su bile predmet analize, sa visinom poreznog klina od 37,5%,
a prema zakonskoj regulativi koja je bila na snazi 31.12.2011.
godine. U stvari, radi se o poreznom klinu F BiH koji je od strane
KPMG International predstavljen kao veliina za cijelu zemlju. S
obzirom na tu injenicu, izraunali smo veliinu poreznog klina i
za RS (39,7%) i za Distrikt (37,2%). Ocjena je da ova metodologija
nije ba najpogodnija za zemlju koja ima viestruko nie dohotke
od rada (ko to u BiH isplauje platu od 100.000 USD godinje?), te
zbog injenice da nisu obuhvaeni doprinosi na teret poslodavca
kao dio troka rada, to je itekako bitna informacija za investitore.
Kako bismo realnije utvrdili efektivno optereenje rada porezom
i doprinosima, primijenili smo metodologiju koju koriste zemlje
Nauni asopis za ekonomiju - 04/12
OECD-a. Sutinska razlika je da osnovica u ovom sluaju predstavlja
troak rada prosjenog zaposlenika u privredi (average worker)
sa doprinosima koji terete poslodavca. Prema ovom postupku,
od ukupno 34 zemlje OECD-a, prema veliini poreznog klina od
41,17% BiH se nalazi na 10. mjestu (u stvari F BiH, dok bi RS
bila na 12., a Distrikt na 15. mjestu). Meutim, iako su zakonske
obaveze koje terete troak rada relativno visoke, prema veliini
tog troka, BiH je najnia od svih zemalja OECD-a, to ukazuje
na to da visoke zakonske obaveze ne bi trebalo da budu smetnja
za ulaganja, pogotovo stranim investitorima. Naime, sa stanovita
ekonominosti, i relativno visok porezni klin u okviru niskog troka
rada je za poslodavca prihvatljiviji nego nizak porezni klin na visok
troak rada.
Posljedice porezne politike odnosno politike plaanja doprinosa e
zavisiti od koncepta dohotka. Tako npr. smanjenje poreznog klina
neposredno e se odraziti na smanjenja trokova rada u sluaju
primjene koncepta neto dohotka, dok e, u sluaju primjene kon-
cepta bruto dohotka, neposrednu korist imati zaposlenici u vidu
poveanja primanja na ruke.
Iako smanjenje poreznog klina treba biti strateko opredjeljenje,
s obzirom na socijalne usluge koje se nansiraju iz ovog izvora,
kao i na sadanje decitarno nansiranje, to e biti iznimno teko.
Dugoronu ravnoteu prihoda i obima usluga socijalnog osigu-
ranja je mogue postii samo privrednim rastom kao osnovom
za poveanje prihoda, s jedne, i s druge strane, dranjem pod
kontrolom konzumacije prava iz socijalnog osiguranja.
IZVORI
1. Anti, D., Makroekonomska stabilnost i skalni federalizam u
BiH - doktorska disertacija, VMG graka d.o.o., Mostar, 2009.
godine;
2. Bergh, A.,Tumaenje opstanka socijalne drave u vedskoj:
odravanje politike potpore postupnim promjenama, Finan-
cijska teorija i praksa 32(3), Zagreb, 2008. godine;
Abstract
In this paper has been presented the tax wedge in B&H (entities and Distrikt), and comparison with OECD and some other countries. The
tax wedge is the difference between the employers labour costs and the net take- home pay of the employee. Using OECD methodology
and methodology of KPMG International, this article will try to answer these questions: how high is the tax wedge in B&H, how to reduce
it, and how the concept of income effect on tax policy.
Key words: tax wedge, labour costs, B&H, tax on income, social security contributions, OECD.
3. Institut za javne nancije, Javne nancije u Hrvatskoj, tree
promijenjeno izdanje, Gipa d.o.o., Zagreb, 2007. godine;
4. Jeli, B., Javne nancije, Informator, Zagreb, 1997. godine;
5. Jeli, Ba., Jeli, Bo., Porezni sustav i porezna politika, Infor-
mator, Zagreb, 1998. godine;
6. Mikerevi, D., Poresko okruenje kao faktor opstanka, rasta i
razvoja preduzea, Financing br. 2, d.o.o. Finrar, Banja Luka,
2011. godine;
7. Toma R., Prelazak na bruto plate u Republici Srpskoj, Finrar
br. 9/07, d.o.o. Finrar, Banja Luka, 2007. godine;
8. Urban, I., Porezno optereenje rada u Hrvatskoj, Newsletter,
povremeno glasilo Instituta za javne nancije, Zagreb, 2009.
godine;
9. eparovi A., Uticaj poreznog klina na nezaposlenost u zemljama
OECD-a i usporedba s Hrvatskom, Financijska teorija i praksa
33 (4), Zagreb, 2009. godine;
10. Zakon o doprinosima (Slubeni glasnik RS, broj 31/09
(preieni tekst), i broj 1/11);
11. Zakon o porezu na dohodak (Slubeni glasnika RS, broj 91/06,
128/06, 129/08, 71/10. i 1/11);
12. Zakon o doprinosima (Slubene novine F BiH, broj 35/98,
16/01, 37/01, 1/02, 17/ 06, 14/08);
13. Zakon o porezu na dohodak (Slubene novine F BiH, broj
10/08, 09/10, 44/11);
14. Zakonu o porezu na dohodak (Slubeni glasnik Brko Distrikta
BiH, broj 60/10);
15. Individual Income Tax and Social Security Rate Survey 2012,
13
KPMG International, str. 8, dostupno na http://www.kpmg.
com/global/en/issuesandinsights/articlespublications/pages/
individual-income-tax.aspx;
16. Taxing wages, Paris OECD, 2012,dostupno na http://www.oecd.
org/ctp/taxpolicyanalysis/taxingwages-maintrends.htm, (table
0,2).
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

UDK 657.474.57:336.226.3 PREGLEDNI RAD

10.7251/FIN1204014D
Duko Danii*
Milenko Jani**

Znaaj planiranja
za ostvarenje ciljeva
interne revizije
Rezime
Interna revizija u privrednom drutvu predstavlja samostalnu, objektivnu i konsultantsku aktivnost, iji je cilj da doprinese stvaranju
dodatne vrijednosti za entitet. Svoj rad interna revizija treba da usmjeri ka ostvarenju poslovnih i drugih ciljeva koje preduzee ima,
ukljuujui i interese drutvene zajednice. Ova funkcija pomae da se racionalnije i ekasnije upravlja rizicima, kontrolnim i upravljakim
procesima. Da bi interna revizija ostvarila svoje zadatke, potrebno je da njen rad bude usmjeren ka ostvarenju planskih zadataka. Izrada
plana interne revizije je odgovoran i sloen zadatak koji treba da uzme u obzir prioritetne ciljeve organizacije, procjenu rizinih podruja,
znaaj funkcija u kojima je ocijenjena prisutnost faktora sa iznadprosjenim rizicima, realne mogunosti slube interne revizije i dr. Pored
navedenoga, planski zadaci treba da se usklade i sa zahtjevima koje pred internu reviziju postavljaju Meunarodni standardi interne
revizije, zakonodavna regulativa, opta akta i poslovni ciljevi organizacije. Pored godinjih planova koji se jedino i susreu u naoj praksi,
potrebno je da se u planske dokumente ukljue i planovi odjeljenja interne revizije za due vremenske periode. Sadanji poloaj interne
revizije nije adekvatan njenoj ulozi i znaaju te se vrlo esto rezultati interne revizije ne koriste od strane rukovodstva privrednog entiteta
14

kod donoenja poslovnih odluka i za potrebe procjene naina odgovora na poslovne i druge rizike koji se u privrednom ivotu pojavljuju.
Interna revizija se jedino svojim objektivnim pristupom i nepristranim rezultatima moe nametnuti kao funkcija koja je vrlo znaajna za
praenje poslovnih procesa, ocjenu internih kontrola i rizika organizacije.
Kljune rijei: interna revizija, planski zadaci, Meunarodni standardi interne revizije

UVOD odnosno na period od pet, deset ili vie godina. Kako su aktivnosti
interne revizije direktno usmjerene ka cilju ostvarenja tih poslovnih
U javnim preduzeima, ali i u drugim privrednim subjektima, interna planova, to i planove interne revizije treba sainjavati za iste
revizija ima obavezu da svoje aktivnosti usmjeri ka ostvarenju vremenske periode. Meutim, kada je interna revizija u pitanju, u
osnovnih ciljeva i prioriteta konkretne organizacije. Obaveze, praksi se sainjavaju samo godinji planovi. Slina je praksa i u
odgovornosti, ovlatenja i postupci interne revizije u javnom privrednim organizacijama koje nisu obavezne da primjenjuju Zakon
preduzeu denisani su Zakonom o javnim preduzeima, statutom o javnim preduzeima.
javnog preduzea, poslovnikom o radu odbora za reviziju1, pravilnikom
o organizovanju odjeljenja interne revizije, studijom rizika i planom Posebna panja e se posvetiti kljunim faktorima koji opredjeljuju
rada odjeljenja interne revizije. Kod drugih privrednih subjekata koji postupak i nain selekcije prioritetnih zadataka interne revizije kod
nemaju obavezu primjene Zakona o javnim preduzeima mogue izrade godinjeg plana aktivnosti. Teorija planiranja upuuje i na
je pozivanje na odredbe Zakona o privrednim drutvima2, kao i na potrebu izrade operativnih planova koji bi trebalo da aktueliziraju
opta akta koja ureuju osnivanje i rad interne revizije. planske zadatke na nain da se koriguju u skladu sa tekuim
potrebama organizacija. Razlozi i ciljevi operativnog planiranja
U skladu sa optim aktom javnog preduzea, a na osnovu odredbi i usklaivanja planskih aktivnosti interne revizije sa poslovnim
Zakona o javnim preduzeima3, uprava javnog preduzea4 je duna planovima rukovodstva organizacije, koji mogu uticati na redukciju,
da izradi i podnese na razmatranje nadzornom odboru planove izmjene ili proirenje godinjih planova aktivnosti interne revizije,
poslovanja javnog preduzea. Uprava javnog preduzea izrauje takoe e biti razmotreni.
godinji plan poslovanja i srednjoroni (trogodinji) plan poslovanja,
a po potrebi moe da izradi i plan koji obuhvata due vremenske
periode, koji se izrauje za vremenska razdoblja dua od tri godine,
*
Partner u Drutvu za reviziju ADITON B. Luka, e-adresa: aditon.doo@gmail.com
**
Samostalni struni konsultant, e-adresa: janicmil@teol.net
1
U daljem tekstu e se koristiti samo rije odbor ili puni naziv - odbor za reviziju.
2
Vidjeti odrerdbe lanova od 320. do 323. Interna revizija i odbor za reviziju iz Zakona o privrednim drutvima Slubeni glasnik Republike Srpske, broj: 127/08, 58/09
i 100/11.
3
Vidjeti lan 10. i lan 23. Zakona o javnim preduzeima, Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 75/04.
4
Za ovaj pojam e se koristiti i izrazi: privredni subjekt, poslovni entitet, pravno lice, organizacija i dr.
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12
1. PLANIRANJE U INTERNOJ REVIZIJI,
ZAKONODAVNA REGULATIVA
I MEUNARODNI STANDARDI
ZA PROFESIONALNU PRAKSU INTERNE
REVIZIJE
Planiranje predstavlja poetnu fazu upravljanja u kojoj se deniu
ciljevi preduzea, mjere i aktivnosti za dostizanje unaprijed
postavljenih ciljeva. To je kompleksan i dinamian proces koji
se sastoji od niza potprocesa i faza koje treba da rezultiraju
konzistentnim aktom uprave, odnosno vlasnika privrednog subjekta.
Proces planiranja treba da obuhvata sve dijelove i sve funkcije
preduzea, to znai da svaka organizaciona jedinica i svaka funkcija
unutar preduzea vri izradu svog plana radi dostizanja postavljenih
ciljeva, a time i ukupnih ciljeva preduzea. Osnov planiranja jeste
predvianje, pa je ono uvijek povezano sa rizikom i neizvjesnou,
to podrazumijeva da je dostizanje ciljeva koje treba realizovati u
budunosti podlono mnogim promjenama koje nastaju unutar i izvan
preduzea. Planske aktivnosti treba da osiguraju da preduzee kao
entitet u budunosti posluje na nain koji mu omoguava ne samo
opstanak, ve kontinuirani rast i razvoj5. Isti znaaj treba posvetiti
i planiranju koje se odnosi na funkciju i zadatke interne revizije.
Vanost koju je zakonodavac dao planskim aktivnostima odbora
za reviziju i odjeljenja interne revizije mogue je pratiti kroz
Zakon o javnim preduzeima6, koje obligatorno zaduuju odbor i
odjeljenje da saine godinju studiju rizika, kao i plan rada odjeljenja
interne revizije. Odgovornost za predlaganje i donoenje planskih
dokumenata je na direktoru interne revizije i odboru za reviziju.
Iako se u Zakonu ne navodi takva obaveza, planski dokumenti
koji se odnose na internu reviziju trebalo bi da prate poslovne
planove, kako godinje, tako i srednjorone i one koji se odnose
na due vremenske periode. Godinji planovi nisu dovoljni da se
na adekvatan nain artikuliu dugoroni zadaci interne revizije.
Stoga bi organizacija trebalo da sainjava planove interne revizije
koji sadre planske aktivnosti za periode koji su znatno dui, jer
se strateki ciljevi ove konsultantske i korektivne funkcije ne mogu
postii izradom samo godinjeg plana rada.
Meunarodni standardi za profesionalnu praksu interne revizije, koje
je Institut internih revizora7 objavio 2008. godine i inovirao u 2012.
godini, u standardu 20108 Planiranje, odreuje da odgovorna lica
moraju ustanoviti planove zasnovane na ocjeni rizika kako bi odredili
prioritete aktivnosti interne revizije, koji su usaglaeni sa ciljevima
organizacije. Plan angaovanja aktivnosti interne revizije mora se
zasnivati na dokumentovanoj procjeni rizika, koja se vri najmanje
jednom godinje. U ovom procesu, kako se naglaava u odjeljku
A1 Standarda, mora se uzeti u obzir miljenje vieg rukovodstva i
odbora. Izvrni rukovodilac revizije mora da obezbijedi da su resursi
interne revizije odgovarajui, dovoljni, i da se efektivno koriste na
ostvarenju odobrenog plana. Kako se objanjava u standardu 2010,
resursi se efektivno koriste onda kada se koriste na nain kojim se
optimizira ostvarenje odobrenog plana. Termin odgovarajui se
odnosi na skup znanja, vjetina i drugih sposobnosti neophodnih za
realizaciju plana. Termin dovoljni se odnosi na kvantitet resursa
neophodnih za njegovu realizaciju.
5
Vidjeti poglavlje koje razmatra planiranje u privrednim drutvima u knjizi Todorovi J., uriin D., Janoevi S.: Strategijski menadment, Ekonomski fakultet, Beograd,
2003
6
O tome opirnije vidjeti odredbe lanova 26. i 31. Zakona o javnim preduzeima (Slubeni glasnik Republike Srpske, br. 49/04. i 78/11).
7
The Institute of Internal Auditors, https://global.theiia.org/Pages/globaliiaHome.aspx
8
International Standards for the Professional Practice of Internal Auditing (Standards), The Institute of Internal Auditors, oktobar, 2012. https://global.theiia.org/standar-
ds-guidance/mandatory-guidance/pages/standards.aspx, pregledano novembra 2012.
9
Vidjeti Odjeljak A1 u Meunarodnim standardima profesionalne prakse internih revizora 2010 Planiranje.
10
Vidjeti opirnije u knjizi Gulin Danimir i drugi, Poslovno planiranje, kontrola i analiza; Ekonomski fakultet Zagreb, Zagreb 2004.
Standard za profesionalnu praksu interne revizije 2010 - Planiranje,
ne odreuje vremenski period za koji se treba da se donose planovi
interne revizije, da li su to samo operativni, godinji planovi ili
projekcije zadataka interne revizije za neki dui vremenski period.
Meutim, odredbe Standarda naglaavaju odgovornost rukovodstva
interne revizije da svoje aktivnosti usklade sa poslovnim planovima
kao i sa stratekim i operativnim ciljevima vieg rukovodstva
organizacije9. Navedene odredbe Standarda upuuju na zakljuak
da ako se u organizaciji donose srednjoroni ili dugoroni poslovni
planovi, da isto tako treba usvojiti i planove interne revizije za iste
vremenske periode.
Opta naela o planiranju koja su sadrana u standardu 2010 treba
potovati kada su u pitanju privatnopravni privredni subjekti, ali i
javna praduzea, kao i drugi subjekti u kojima je interna revizija
organizovana.
U nastavku e se obrazloiti potreba da se aktivnosti interne revizije
posmatraju i u nekom drugom periodu, a ne samo kao godinje
planske aktivnosti ove funkcije u organizaciji.
2. SREDNJORONI/ DUGORONI PLAN
INTERNE REVIZIJE
Planiranje, s obzirom na vremenski raspon kada se oekuje
ostvarenje poslovnih ciljeva, najee se dijeli na kratkorono,
srednjerono i dugorono. Na bilo koji period da se plan odnosi,
planiranje je sastavni dio strategije poslovnih subjekata. Odnos
strategije i planiranja na osnovu istraivanja ukazuje da se strategija
denie odgovarajuim planovima. Meutim, prisutna je i povratna
15
veza, to znai da planovi i njihova realizacija bitno utie na
redenisanje postavljene strategije. Planovi su povratna veza
(feedback) koji ukazuju menadmentu na promjenu strategije, ali i
buduih planova10.
Planiranje koje obuhvata vremenski period dui od jedne godine
esto se naziva i stratekim planiranjem. Srednjorono i dugorono
planiranje je sloen proces, sa nizom faza, a osnovne su: (1)
pregled i preispitivanje okruenja, (2) popis planiranih zahtjeva,
(3) uspostavljanje i iskazivanje ciljeva organizacije, (4) procjena
postojeih resursa, (5) kreiranje novih ili promjena postojeih modela
planiranja i (6) povezivanje stratekog planiranja s nansijskim
planiranjem.
Adekvatno srednjoronom i dugoronom poslovnom planu
preduzea, odjeljenje interne revizije treba da izradi i plan svojih
aktivnosti za te periode. U tim planskim dokumentima interne
revizije, potrebno je izvriti procjenu rizika za cijeli srednjoroni
ili dugoroni period, kako bi uprava preduzea mogla donositi
odgovarajue odluke iji bi cilj trebalo da bude razvoj organizacije
ili ostvarenje drugih stratekih ciljeva.
Utvrivanjem rizinih podruja osnovnih planskih aktivnosti i
procjenom uticaja tih rizika na ostvarenje poslovnih rezultata u
buduem srednjoronom i dugoronom periodu, odjeljenje interne
revizije preduzea moe znaajno da utie da uprava na adekvatan

nain odgovori zadacima donoenja odluka u svrhu ekasnijeg
poslovanja i razvoja, boljeg koritenja resursa, opravdanosti i
isplativosti ulaganja sredstava u odgovarajuem buduem vremenu.
Na ovaj nain interna revizija bi u potpunosti ispunila svoj zadatak
i opravdala postojanje.11
Utvrivanjem rizika u dugoronom planu interne revizije, mjere koje
se planiraju za smanjenje tih rizika i njihova realizacija, trebalo bi
pozitivno da utiu na ostvarivanje planiranih rezultata. Tim se moe
znaajno doprinijeti realizaciji srednjoronog i dugoronog plana,
to je sluaj sa planovima koji se odnose na redovno poslovanje,
ali i na razvojne planove.
Upravo iz navedenih razloga u odjeljenje interne revizije preduzea
treba uvesti obavezu izrade srednjoronih i dugoronih planova.
Kao osnova za njihovo predlaganje treba da poslue prijedlozi
ili ve usvojeni srednjoroni i dugoroni planovi poslovanja i
razvoja preduzea. Dugoroni plan rada odjeljenja interne revizije
treba postati most izmeu srednjoronih planova poslovanja i
razvojnih planova preduzea s jedne strane i procesa upravljanja
rizicima koji se mogu javiti u realizaciji tih planova s druge strane.
Ti planovi bi umnogome doprinijeli da godinji planovi interne
revizije budu zasnovani na realnoj osnovi, uvaavajui ciljeve koji
su ve verikovani od strane nadlenog organa koji je odobrio plan
poslovanja i razvoja organizacije.
3. GODINJI PLAN INTERNE REVIZIJE
3.1. Preduslovi za uspjean rad odjeljenja interne revizije
U skladu sa zakonodavnom regulativom i Meunarodnim
16
standardima za profesionalnu praksu interne revizije, ali i optim
aktima koji bi preduzee trebalo donijeti12, potrebno je da se osigura
formiranje, odgovarajua organizacija i funkcionisanje interne
revizije. Rukovodstvo odjeljenja interne revizije13 ima obavezu da
saini godinji plan rada i da ga podnese na razmatranje odboru za
reviziju. Opravdane i argumentovane primjedbe i preporuke odbora i
rukovodstva vezane za planiranje revizija, odjeljenje interne revizije
treba uvrstiti u godinji plan.
Uspjenost rada interne revizije koji se treba ogledati u stepenu
ostvarenja postavljenih ciljeva, smanjenju ili otklanjanju rizika u
poslovanju i upravljanju organizacijom, zavisi od niza faktora, a
meu najznaajnijim je ljudski faktor koji se moe sagledati kroz
sljedee zahtjeve:
za interne revizore treba izabrati lica koja su dobro obuena,
sa profesionalnim znanjem i iskustvom u struci, uz poznavanje
procesa rada i funkcionisanja sistema preduzea,
da internu reviziju vre kadrovi koji, pored profesionalnog znanja i
potrebnog iskustva u struci, posjeduju sposobnost komunikacije,
fer odnosa prema svim licima sa kojima je komunikacija
neophodna, kao i sposobnost rjeavanja problema koje susreu
u svom radu u uslovima kada ispitivanjem poslovnih dogaaja
moe doi i do koniktnih situacija,
da reviziju obavljaju lica koja imaju sposobnost timskog rada, a
za poslove za koje su potrebna specijalistika znanja i iskustva,
da bi ih to bolje revidirali, stupaju u kontakt ili angauju
adekvatne strunjake, koji ta znanja i iskustva posjeduju,
11
Vidjeti opirnije u poglavlju 5 Uspostavljanje revizijske strategije, str. 187204 u knjizi Pickett K.H. Spencer, 2007, Osnovni prirunik za internu reviziju.
12
Kao opti akti to mogu biti: statut, ugovor o osnivanju, pravilnik o internoj reviziji, pravilnik o internim kontrolama, pravilnik o raunovodstvu i dr.
13
Vidjeti odjeljak A2 i C1 u Meunarodnim standadima profesionalne prakse internih revizora 2010 Planiranje.
14
Preporuka je da se plan rada usvoji do kraja tekue godine za narednu poslovnu godinu.
Nauni asopis za ekonomiju - 04/12
da interni revizori posjeduju osobinu odabira najbolje prakse i
aktivnosti, da su bez predrasuda i da izbjegavaju sukobe interesa i
da se kod provoenja interne revizije potuju etiki principi, a
koji se odnose na profesionalnu odgovornost revizora.
Godinji plan rada odjeljenja interne revizije se radi na osnovu godinje
studije rizika preduzea koja je prethodno usaglaena sa upravom
drutva. Planom rada treba da budu obuhvaena posebno rizina
podruja poslovanja. Rangiranje prioriteta predlae se na usvajanje
odboru14. Broj i obim planiranih revizija trebalo bi da bude u skladu sa
kadrovskim, strunim i drugim ogranienjima odjeljenja interne revizije,
te da se sa velikom izvjesnou moe realizovati u planskom periodu.
Pored planiranja pojedinih revizorskih aktivnosti koje se odnose na
realizaciju godinjeg plana odjeljenja, potrebno je izvriti i planiranje
drugih poslova. To su izrada godinje studije rizika, procjena obima
i vremena koje je rezervisano za predstavnike eksterne revizije ili
slubenike javne revizije, te planiranje kontinuirane obuke i usavravanja.
Kako bi se proces interne revizije obavio uspjeno, potrebno je
obezbijediti materijalno-tehnika sredstva i druge preduslove, a
izmeu ostalog i:
raunarsku opremu, prevozna sredstva ako postoje odredita
koja su dislocirana od sjedita organizacije i dr.;
strunu literaturu koja obuhvaa i slubena glasila zakonodavnih
vlasti bilo dravnih, entitetskih ili lokalne samouprave;
omoguavanje prisustvovanja kontinuiranoj profesionalnoj
edukaciji koju organizuju profesionalno udruenje ili druga
obrazovna institiucija;
mogunost da se za specina pitanja angauju interni ili vanjski
eksperti iz odreene specijalistike oblasti za koju interni revizor
ili drugi lan tima nemaju potrebna znanja i iskustvo.
Budet odjeljenja interne revizije se sastoji od sredstava za bruto
plate zaposlenih u odjeljenju interne revizije, te za ostala lina
primanja i materijalne trokove. Za obezbjeenje budeta odjeljenja
interne revizije odgovorna je uprava preduzea koja ta sredstva
treba da ukljui u godinji nansijski plan.
Kako bi mogli ekasno, sveobuhvatno i kvalitetno da izvre sve
poslove utvrene planom, ali i vanredne angamane, tim internih
revizora treba da:
ima neogranien pristup svim funkcijama, odlukama i ispravama koji
se tiu imovine i obaveza, kao i izvjetajima o poslovanju drutva;
slobodno komuniciraju sa zaposlenim u preduzeu uz
udovoljavanje zahtjevima o radu i posebnim angaovanjima
tih lica uz pregled poslova koje ta lica obavljaju ili su ga obavila;
trai i dobija neophodnu pomo zaposlenih u organizacionoj
jedinici preduzea, koja se revidira, pa i za pitanja koja se
direktno ne odnose na poslove koje trenutno obavljaju;
zahtijeva pomo strunih lica izvan organizacije kada se ocjeni
da je to neophodno.
na osnovu provedenih postupaka koji su planirani, samostalno
donosi zakljuke i preporuke.
Rukovodilac interne revizije bi trebalo da ima sposobnost upravljanja
procesima interne revizije, poevi od planiranja konkretnog pregleda,
ocjene rizika i odreivanja materijalnosti, pa do okonanja revizije i
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12
donoenja zakljuaka i preporuka. Kada je potrebno, kontaktira najvie
rukovodstvo u sliajevima kada se odgovori na odreena pitanja ne
mogu dobiti od zaposlenih lica i na uobiajeni nain. Takoe, izvrni
rukovodilac revizije treba da je u stalnom kontaktu sa odborom,
odnosno predsjednikom odbora.
Ako je godinji plan odjeljenja interne revizije sainjen u skladu sa
dobro osmiljenom studijom rizika uvaavajui realne mogunosti
lanova revizorskog tima, ne postoje razlozi da se godinji plan interne
revizije ne realizuje u skladu sa oekivanjima. Takoe, realizacijom
godinjeg plana trebalo bi da se ostvare i glavni ciljevi interne revizije,
a to je smanjenje ukupnog poslovnog rizika preduzea i predlaganje
preporuka koje e poboljati ukupan poslovni ambijent u organizaciji.
3.2. Godinja studija rizika osnova za izradu plana
Neophodnost procjene rizika i upravljanja rizicima stvorila je novi
pristup internoj reviziji koji je zasnovan na identikaciji rizinih faktora
u poslovanju privrednih drutava, ali i dugih poslovnih subjekata i
stvaranju strategije adekvatnog odgovora. Ovako postavljena interna
revizija daje dovoljno elemenata rukovodstvu da djelotvornije upravlja
organizacijom, te na taj nain titi i poveava njenu vrijednost.
Politika rizika je veoma bitan dio poslovne politike svakog privrednog
subjekta i ona treba da denie postupanje sa rizicima u okviru
zakonskih i normativnih akata preduzea te prakse uobiajene za
poslovno okruenje ili djelatnost.
Strategija rizika obuhvata sljedee postupke sa rizicima:
 ocjenjivanje rizika,
 prikazivanje i kategorizacija rizika,
 nadlenost rukovodstva nad rizicima,
 provoenje kontrole nad rizicima i
 izvjetavanje o rizicima.
Jedan od najvanijih zadataka interne revizije je izrada godinje studije
rizika, koja se moe sainiti i za due, ali i krae vremenske periode.
Na isti nain kako se donose poslovni planovi i planovi razvoja,
i studija rizika treba da prati iste vremenske periode (dugoroni,
srednjoroni, godinji). U godinjoj studiji rizika treba denisati i
procijeniti rizina podruja poslovanja preduzea, kvantikovati rizike
po njihovom intenzitetu, ime ocjena rizika poslovanja preduzea moe
predstavljati osnovu za planiranje i provoenje revizije. Utvrivanjem
strategije koja se bazira na procjeni rizika, postavlja se temelj za
upravljanje rizicima i za izradu planova interne revizije.15
Sama izrada studije rizika predstavlja najsloeniji posao i ako je studija
rizika na objektivan nain predstavila rizina podruja organziacije,
plan rada odjeljenja interne bie sastavljen na realnim osnovama.
Time e se omoguiti da i provoenje postupka interne revizje u
preduzeu bude ekasno i u skladu sa oekivanjima odbora.
3.3. Elementi godinjeg plana rada interne revizije
Dokument koji treba da predstavlja osnovu za izradu godinjeg
plana rada odjeljenja interne revizije, kako je ve naglaeno, jeste
studija rizika, ije usvajanje prethodi izradi nacrta godinjeg plana
aktivnosti odjeljenja. Ako je studija rizika uraena uz potovanje naela
studioznosti i sveobuhvatnosti, vea je vjerovatnost izrade kvalitetnog
15
Kada je u pitanju postupak i nain izrade studije rizika, itaoce upuujemo na lanak Studija rizika u radu odjeljenja interne revizije, koji e ujedno biti i osnova za
praktinu izradu godinjeg plana rada odjeljenja interne revizije u nastavku, Danii D. i Jani M., Studija rizika u radu odjeljenja interne revizije, Financing br. 03/12.
16
lanak autora Danii D. i Jani M. pod naslovom Studija rizika u radu odjeljenja interne revizije, objavljen je u asopisu Financing br. 03/12.
17
Meunarodni raunovodstveni standardi za male i srednje entitete.
plana rada odjeljenja interne revizije, a samim tim i konanih rezultata
interne revizije u preduzeu.16
Prvi dio godinjeg plana interne revizije treba da sadri pravni okvir
koji ureuje dunosti i odgovornost ove funkcije u organizaciji. To su
prije svega zakonske odredbe koje se tiu dunosti i odgovornosti
odbora ali i samog odjeljenja interne revizije, opta akta privrednog
entiteta kao i pojedinane odluke koje se odnose na rad ove funkcije,
ako su takva akata od nadlenih tijela donesena.
Naredno poglavlje se moe odnositi na denisanje ciljeva interne
revizije. Ostvarenje osnovnih ciljeva ove funkcije trebalo bi da
unaprijedi poslovanje organizacije, povea pouzdanost podataka i
informacija, pomogne u upravljanju rizicima, unaprijedi sistem internih
kontrola i doprinese stvaranju dodatne vrijednosti privrednog subjekta.
Ciljevi revizije su da, izmeu ostalih, ocijeni da li se godinja strategija
privrednog drutva, usvojena od strane vlasnika, odnosno uprave,
ostvaruje dinamikom i na nain kako je to planirano.
Potciljevi revizije su da ocijeni:
 ekasnost da li se dobrima kojima raspolae organizacija,
upravlja na ekasan i ekonomian nain;
 kompletnost da li godinji izvjetaj sadri tane, znaajne
i sve informacije u skladu sa vaeim propisima i internim
aktima privrednog subjekta, koje su neophodne za praenje i
sagledavanje poslovanja preduzea;
 postojanje i vrednovanje da li su sva sredstva, potraivanja i
obaveze evidentirane na fer i taan nain, s tim da se prikazane
informacije mogu potvrditi i provjeriti;
 prezentovanje i objavljivanje da li je godinji nansijski
izvjetaj sainjen prema vaeim zakonskim propisima i MRS/
17
MSFI ili eventuialno MRS za MSE17, to podrazumijeva i njegovu
uporedivost sa prethodnim godinama, jer samo takvi FI mogu
pruiti relevantne informacije o poslovanju preduzea, kako
internim tako i eksternim korisnicima;
 prava i obaveze da li se na adekvatan nain prezentuju
informacije o sredstvima i potraivanjima koja pripadaju
preduzeu, kao o visini i strukturi obaveza na dati datum;
 ovlaenja da li se preduzeem upravlja u skladu sa vaeim
zakonskim propisima, internim aktima i odlukama skuptine.
Sljedee to se treba navesti u godinjem planu rada interne revizije
jeste opis procesa i postupaka bitnih za realizaciju planskih zadataka.
Dinamika i obim plana internih revizorskih postupaka treba da bude
usklaen sa internim pravilima, kompleksnou pojedinog radnog
zadatka i osposobljenou lica koja se planiraju da budu angaovana
na konkretnom zadatku. Proces revizije zasniva se na konceptu
analize poslovanja (poslovnih aktivnosti) i procjene rizika koji su
vezani za svaku konkretnu funkciju ije poslovanje i odgovornosti
mogu biti predmet revizije.
Analiza poslovanja po organizacionim dijelovima privrednog
subjekta, odnosno segmentima poslovnih aktivnosti, uz denisanje
ciljeva i potciljeva revizije, omoguie sagledavanje i konkretizaciju
rizika neotkrivanja materijalno znaajne greake, to mora da se
uzme u obzir kod izrade plana. Takoe, znaajnu ulogu u procesu
planiranja ima i sagledavanje prethodnih revizorskih izvjetaja koji
su povezani sa konkretnom poslovnom funkcijom i napora koji su
preduzeti sa ciljem realizacije datih preporuka.

4. OPERATIVNI (KVARTALNI I MJESENI)
PLANOVI INTERNE REVIZIJE
Pored godinjih poslovnih planova, mnoga preduzea imaju potrebu
da sastavljaju i polugodinje, kvartalne, pa i mjesene planove
aktivnosti. Operativni planovi sadre konkretizaciju zadataka i
odgovornosti pojedinih poslovnih funkcija (nabavke, proizvodnje,
prodaje, nansijske slube, raunovodstva, optih i pravnih poslova,
kadrovske funkcije i dr.)18. Uvoenje prakse usvajanja operativnih
planova poveava vjerovatnost da e se i ciljevi sadrani u godinjem
poslovnom planu privrednog entiteta ostvariti. Operativnim planovima
je mogue korigovati i poslovne aktivnosti relativno brzo prilagoditi
izmijenjenim uslovima privreivanja koji se nisu mogli predvidjeti
u vrijeme donoenja godinjeg poslovnog plana.
Kao i kod poslovnog planiranja, i operativni planovi rada odjeljenja
interne revizije bi trebalo da se sainjavaju na bazi godinjih planova
uvaavajui tekue poslovanje i objektivne okolnosti i informacije
bitne za ocjenu realnosti ostvarenja nekih pozicija ve donesenog
planskog dokumenta. To mogu biti kvartalni, ali se isto tako mogu
sastavljati i mjeseni planovi rada interne revizije.
Da li postoji objektivna potreba za izradom operativnih planova
interne revizije u direktnoj je zavisnosti od veliine preduzea,
sloenosti i specinosti poslova i zadataka koje preduzae obavlja,
veliine odjeljenja interne revizije, broja internih revizora i potrebnih
specijalista koje u toku godine treba angaovati za provoenje
interne revizije u pojedinim segmentima preduzea. Takoe, ocjena
potrebe izrade operativnih planova zavisi djelomino i od broja
revizija koje se, pored revizija sadranih u godinjem planu rada
zahtijevaju od strane uprave preduzea, nadzornog odbora ili odbora
za reviziju, to se moe tumaiti ili kao vanredni poslovi ili poslovi
koji imaju prioritet nad redovnim poslovima odjeljenja.
18
Svako ralanjivanje godinjeg plana po vremenskom intervalu,
ali i elementima koje obuhvata ili korekcija i inoviranje u svrhu
osiguranja njegove aktuelnosti i odgovora na tekue izazove u
poslovanju privrednog subjkleta, predstavljaju korak ka unapreenju
shvatanja o znaaju interne revizije. To se prvenstveno odnosi na
iskoritavanje zakljuaka, analiza i projekcija koje interna revizija
daje u svrhu prepoznavanja poslovnih i drugih rizika u organizaciji
i okruenju, to svakako moe doprinjeti uspjenijem voenju
preduzea i ostvarenju ciljeva sadranih u poslovnim planovima.
5. DOMETI INTERNE REVIZIJE U SADANJIM
PRIVREDNIM USLOVIMA
Osnovne funkcije interne revizije u privrednim drutvima, bila to
drutva od javnog interesa ili je rije o privatnopravnim subjektima,
jeste utvrivanje da li su procesi upravljanja rizicima i interni
kontrolni postupci u organizaciji adekvatni i da li funkcioniu na
nain kojim se osigurava:
 da su poslovni i drugi rizici identikovani i da se njima upravlja
na odgovarajui nain;
 da su znaajne nansijske, upravljake i druge poslovne informacije
tane, pouzdane i pravovremene;
 da su aktivnosti zaposlenih u skladu sa politikama, standardima,
procedurama i vaeim zakonima i propisima, kao i internim
aktima privrednog subjekta;
18
Vidjeti opirnije u knjizi Gulin Danimir i drugi, Poslovno planiranje, kontrola i analiza, Ekonomski fakultet Zagreb, Zagreb 2004.
19
To se najbolje moe sagledati kroz ulogu i uee rukovodstva kod izrade studije rizika i planova rada interne revizije. Dosadanje iskustvo govori da se njihovo uee
moe smatrati minornim. Angaovanje rukovodeeg tima predstavljao bi znaajan doprinos, kako u prepoznavanju, identikaciji i vrednovanju moguih rizika, tako i
kod projektovanja i izrade dugoronih, godinjih i operativnih, kvartalnih i mjesenih planova.
Nauni asopis za ekonomiju - 04/12
 da se resursi ekonomino pribavljaju, ekasno koriste i adekvatno
tite;
 da se realizuju poslovni planovi i investicioni programi, kako bi se
ostvarili ne samo kratkoroni, ve i strateki ciljevi i
 da su svi znaajniji zakonodavni i regulatorni zahtjevi, koji utiu
na rad privrednog entiteta identikovani i da se na odgovarajui
nain potuju i ispunjavaju.
Djelokrug rada funkcije interne revizije jeste utvrivanje da li je proces
rukovoenja, interna kontrola i upravljanje rizicima u preduzeu
adekvatni i da li funkcioniu na nain kojim se osigurava realizacija
strategije poslovanja i razvija.
Odnos prema internoj reviziju u javnim, ali i drugim preduzeima,
jo uvijek nije na potrebnom nivou i uobiajeno zavisi od pozitivnih
osobina internog revizora i direktora odjeljenja interne revizije i
njihove sposobnosti da ostvare dobru komunikaciju sa rukovodstvom
i zaposlenim u organizaciji19. Na internu reviziju se gleda kao na
neko strano tijelo, a njena funkcija se u preduzeu svodi samo na
zakonsku ili statutarnu obavezu. Odbor i uprava, kada je interna revizije
u pitanju, svoje obaveze prema ovoj funkciji odrauju ponekada iz
isto formalnih razloga.
Ponekada i vrlo korisne ocjene rizika u poslovanju do kojih je interna
revizija dola nisu nali primjenu kod upravljanja poslovnim funkcijama
i procesima u privrednom drutvu. Odnos prema funkciji interne revizije
vidljiv je i iz vrlo diskutabilnog nivoa preporuka koje se provode, to
je ponekada sluaj i sa preporukama eksterne revizije. Osporavanje
rezultata rada revizorske profesije vidljiv je i kada su javna preduzea
u pitanju jer se ponekada problematizuju i osporavaju preporuke iz
izvjetaja Glavne slube za reviziju javnog sektora Republike Srpske.
Mogue je da je sadanji status funkcije interne reviizje posljedica
neadekvatnosti strukture zaposlenih koji rade u odjeljenjima interne
revizije, stepena njihove obuenosti i radnom iskustvu koje su stekli, ali
i u tome to rukovodstva preduzea kod donoenja tekuih i stratekih
odluka ne prepoznaju korisnost rezultata rada interne revizije.
Danas, kada interna revizija nije u potpunosti nala svoje mjesto u
preduzeu pa u mnogim privrednim organizacijama njeni ciljevi nisu
jo u potpunosti denisani, nije mogue oekivati njen pun doprinos
upravljanju preduzeem.
ZAKLJUAK
Interna revizija je nezavisna samostalna funkcija koja ispituje i ocjenjuje
aktivnosti poslovanja preduzea i koja treba da pomogne upravi i
odboru u ekasnom izvravanju njihovih obaveza, vrei analize,
procjene i dajui preporuke, miljenja i sugestije u vezi sa aktivnostima
koje revidira. Cilj interne revizije u privrednom drutvu je da se na
razumnoj osnovi procijeni da li sve poslovne funkcije svoje obaveze
izvravaju odgovorno i na korektan nain, u skladu sa optim pravilima
i oekivanjima sadranim u poslovnim planovima i drugim aktima
organizacije. Takoe, interna revizija ocjenjuje i uinke poslovnih
funkcija organizacije, a naroito rad i rezultate rada internih kontrola.
Formiranje jedne nove funkcije u organizaciji nije lak proces, jer se
oekuje da adekvatno odgovornosti i sloenosti poslova koje obavlja
ta funkcija, mora postojati doprinos i znaaj te funkcije. Ako se u
toj funkciji ne vidi njen smisao i znaaj, tada je poloaj i uvaavanje
lica kojima je delegirana ta funkcija osjetno tei, to je est sluaj i
Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

sa odjeljenjem interne revizije. Uprave privrednih drutava trebalo bi
da iskoriste rezultate rada interne revizije te da na adekvatan nain
sagledaju preporuke, zakljuke i miljenja koja im se upuuju. Ovakvim
odnosom prema internoj reviziji znaajno bi se osnaio i poboljao
proces rukovoenja privrednim entitetima, to bi rezultiralo brim i
ekasnijim donoenjem odluka. Boljim iskoritavanjem rezultata interne
revizije ukupan nivo rizika koji se javljaju u poslovanju preduzea bilo
bi sigurno znaajno manji, a upravljanje rizicima ekasnije.
Izrada planova rada i aktivnosti interne revizije ne bi trebalo da se zavrava
na godinjem planu, ve bi u skladu sa realnim potrebama organizacije
trebalo razmotriti donoenje srednjoronih i dugoronih planova interne
revizije. Kada su u pitanju sloeni poslovni sistemi, potrebno je razmotriti
obavezu izrade operativnih planova aktivnosti internih revizora. Ako se
u planske aktivnosti, kao i u proces donoenja studije rizika ukljui i
rukovodstvo organizacije, to e umnogome doprinijeti da se poloaj interne
revizije podigne na vii nivo, koji ovoj funkciji i pripada.
IZVORI
1. Bai Meliha, Alma Malinovi, 2009. Prirunik za internu reviziju,
Sarajevo, Institut internih revizora Bosne i Hercegovine.
2. Todorovi J., uriin D., Janoevi S.: Strategijski menadment,
Ekonomski fakultet, Beograd, 2003.
3. Danii D. i Jani M.: Studija rizika u radu odjeljenja interne
revizije, Finansing br. 03/12.
4. urasovi Vladislav, 2007. Interna kontrola i interna revizija,
Banja Luka, Savez raunovoa i revizora RS.
8. Lojpur Anelko i Lakievi Milan: Korporacijsko upravljanje u
teoriji i praksi privatizacije, Ekonomske fakultet Podgorica, 2004.
9. McNamee David, Assessing Risk, Second edition, The
Institute of Internal Auditors Research Foundation, 2004.
10. Nerandi Branislav, 2007. Interna i operativna revizija, Novi
Sad, Budunost d.o.o. Zrenjanin.
11. OECD smjernice za korporativno upravljanje u dravnim pre-
duzeima http://www.oecd.org/daf/corporateaffairs/41814777.
pdf ) (pregledano 03.12.2012.)
12. Pickett K.H. Spencer, 2004. Interni revizor u praksi, Beograd,
Kosmos Beograd.
13. Roth James, How Do Internal Auditors Add Value?, Journal The
Internal Auditor, 2003.
14. Sawyer Lawrence B., The Practice of Modern Internal Audit,
The Institute of Internal Auditors, 2005.
15. Spencer Pickett, Auditing the Risk Management Process, The
Institute of Internal Auditors, 2005.
16. Switzer M. Suzan, 2007. Izvetaji interne revizije, Posle
Sarbanes-Oxley zakona, Prirunik za proces izvetavanja,
Beograd, Kosmos Beograd.
17. The Institute of Internal Auditors, International Standards for
Professional Practice of Internal Auditing, 20012. https://global.
theiia.org/standards-guidance/mandatory-guidance/Pages/
Standards.aspx (pregledano 02.12.2012)
18. The Institute of Internal Auditors, International Professional
Practice Framework, 2009.
19. The Institute of Internal Auditors, The Role of Internal Audit in

5. Gulin, Danimir; Tuek, Boris; ager, Lajo: Poslovno
planiranje, kontrola i analiza, Ekonomski fakultet Zagreb,
Zagreb 2004.
6. Kondi Novak, Nevenka Petrovi, 2008. Uloga interne revizije
u korporativnom upravljanju, Zbornik radova, 3. simpozijum
o korporativnom upravljanju, Savez raunovoa i revizora
Republike Srpske.
7. Kondi Novak, Nevenka Petrovi, 2009. Interna revizija kao
dio sistema internog nadzora u preduzeu, Zbornik radova, 4.
simpozijum o korporativnom upravljanju, Savez raunovoa i
revizora Republike Srpske.
19
Enterprise wide Risk management, Position Statement, 2004.
20. The Institute of Internacional Auditors Global Practices Centar,
2005. Profesionalna praksa interne revizije, Beograd, Savez
raunovoa i revizora Srbije.
21. Tuek Boris; Sever Sanja: Uloga interne revizije u poveanju
kvalitete poslovanja poduzea u Republici Hrvatskoj empirijsko
istraivanje, Zbornik Ekonomskog fakulteta u Zagrebu, godina
5, 2007. http://hrcak.srce.hr/26135 (pregledano 07.12.2012.
g.)
22. Vitorovi Bogoljub, 2004. Interna kontrola i interna revizija,
Profesionalna regulativa u raunovodstvu, Beograd, Savez
raunovoa i revizora Srbije.

Abstract
Internal audit in the company is an independent, objective and consulting activity designed to contribute to the creation of added value for
the entity. The internal audit should be directed to the achievement of business and other goals, including the interests of the community.
This feature helps to rationally and effectively manage risks, controlling and managing processes. In order for internal audit to achieve its
tasks it needs to be focused towards achieving planned tasks. Making internal audit plan is a complex and responsible task that should
take into account the priority objectives of the organization, assess risk areas, importance of function assessed with an above-average
presence of risk factors, the real possibilities of the internal audit service and others. In addition to the mentioned, planning tasks need to
be harmonized with the requirements set by International internal audit standards, legislation, and general acts of the business objec-
tives of the organization. In addition to annual plans that can only be encountered in our practice, it is also necessary to include in the
planning documents plans of internal audit division for longer periods of time. The current position of internal audit is not adequate to its
role and importance and the results of internal audit are not often used by the management of the entity in making operating decisions
and assessing the response to business and other risks that are occurring in the economy. Internal audit can only with its objective and
unbiased results be imposed as a feature that is very important for business process monitoring, evaluation of internal controls and risks
of the organization.
Key words: internal audit, planned tasks, International internal audit standards
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

UDK 336.748.12:338.22(497.6 RS) PREGLEDNI RAD

10.7251/FIN1204020G
Miroslava Gruji-Kalkan*

Finansiranje razvoja
lokalnih zajednica
u Republici Srpskoj
Rezime
Postojea koncepcija nansiranja lokalne uprave u RS se zasniva na stavu da lokalna zajednica treba da ima dovoljno sredstava za svoje
funkcionisanje. Zakonom o budetskom sistemu RS preciziran je nain i omjer u kojem se javni prihodi dijele izmeu budeta Republike
Srpske i budeta optina i gradova. Lokalne zajednice u RS karakterie visok nivo zavisnosti od prihoda koji im se transferiu sa viih
nivoa vlasti i nemaju mogunosti da utiu na visinu kljunih izvora nansiranja, osim na neke lokalne takse i naknade.
Za nansiranje veih projekata optine mogu oekivati pomo kroz preraspodjelu sredstava iz entitetskih budeta putem podsticajnih
sredstava za razvoj pojedinih sektora i djelatnosti. Donacije se takoe ubrajaju u tradicionalne izvore nansiranja. Kreditiranje projekata
lokalnog razvoja iz sredstava entitetskih investiciono-razvojnih banaka takoe je izvor zaduivanja.
Praksa je pokazala da je sa aspekta rizika najbolja kombinacija kombinovano nansiranje projekata emisijom obveznica i iz drugih
izvora. Mogue su kombinacije obveznica i pretpristupnih fondova, obveznica i javno-privatnog partnerstva, obveznica i lizinga, itd. Javno-
privatna partnerstva do sada nisu bila dovoljno koritena u praksi u Republici Srpskoj i pored toga to u poreenju sa drugim izvorima
20

nansiranja otvaraju znaajno vee mogunosti za nansiranje razvoja, obavljanje javnih usluga i zadovoljenje potreba graana.
Kljune rijei: lokalne zajednice, budet, donacije, zaduivanje, krediti, lizing, obveznice, fondovi, javno-privatno partnerstvo.

UVOD Zakon o lokalnoj samoupravi iz 2004. godine je usvojio uobiajenu

Kao i cijelo drutvo, i lokalna samouprava u Republici Srpskoj je u procesu
transformacije. Planska privreda i dogovorna ekonomija zamijenjene
su trinom privredom i konkurentskom ekonomijom, jednopartijsko
ureenje zamijenjeno je viepartijskim i pluralistikim politikim siste-
mom, a drutveni odnosi postali su u cjelini manje rigidni i vie elastini.
Prelaz se odvija u vie sfera, poinje u normativnoj, a realizuje
se u stvarnoj, koja je viedimenzionalna i viestruko uslovljena
nizom socijalnih, politikih, kulturnih, ekonomskih i drugih faktora.
U normativnom pogledu, reforma lokalne samouprave u Republici
Srpskoj poela je donoenjem Zakona o lokalnoj samoupravi
1999. godine, a nastavljena donoenjem novog Zakona o lokalnoj
samoupravi 2004. godine.
Iako je s poetkom procesa tranzicije ekonomski poloaj lokalnih
zajednica bio drastino pogoran, broj njihovih nadlenosti nije
sutinski smanjen. One su izgubile samo ona ovlatenja koja su
proizlazila iz prirode osnovnog svojinskog odnosa u socijalizmu:
prestale su kontrolisati lokalnu privredu i imenovati direktore
lokalnih dravnih preduzea. Ostale su sve njihove obaveze u po-
gledu komunalnog razvoja, optinskih inspekcija, socijalne i djeije
zatite, predkolskog vaspitanja i osnovnog i srednjeg obrazovanja,
primarne zdravstvene zatite, sporta, turizma, zatite okoline,
protivpoarne zatite, itd.
podjelu optinskih nadlenosti na samostalne i prenesene nadle-
nosti, a one samostalne, koje sainjavaju najvei dio optinskih
poslova, sistematizovao je na jasan i pregledan nain u dvije grupe
u regulatorno-upravljake i u uslune.
Pravi obim optinskih nadlenosti moe se sagledati tek ka-
da se one izloe u pojedinostima i kada se predoi ta je sve
potrebno za njihovo ostvarivanje. Tek tada se vidi da optine
naroito urbani centri s razvijenom infrastrukturom i zahtjev-
nim graanstvom moraju raspolagati znaajnim nansijskim
i materijalnim sredstvima i kvalitetnim kadrovskim potenci-
jalom da bi mogle da realizuju sve ono to im zakon daje u
nadlenost. Istovremeno, ruralne optine trebaju velika sredstva da
razviju svoju infrastrukturu i zadre stanovnitvo u odlijevanju prema
gradovima koji nude vii drutveni standard i bolje javne usluge.
Finansiranje lokalnog razvoja nije jednostavna stvar. Bez obzira na
to da li se radi o budetskim sredstvima, donacijama, kreditima ili o
nekom od oblika javno-privatnog partnerstva, pronalaenje i sklad-
no kombinovanje izvora nansiranja za implementaciju razvojnih
projekata predstavlja jedan od najveih izazova lokalnog razvoja.
Finansiranje nije rutinska stvar, pa su kvalitetno planiranje i pra-
gmatina rjeenja i inovativni odgovori na probleme i izazove
lokalnog razvoja presudan faktor koji odvaja uspjene od neu-
spjenih. Efektivna implementacija kompleksnih razvojnih projekata

* Poreska uprava Republike Srpske, e-mail: pjsokolac@poreskaupravars.org

 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12
podrazumijeva kvalitetno planiranje i briljiv odabir odgovarajuih
modaliteta i izvora nansiranja prilagoenih potrebama intervencija
sa aspekata izvora sredstava i ronosti.
1. OBIM NADLENOSTI I VELIINA OPTINA
U Republici Srpskoj prisutne su velike teritorijalne, demografske,
ekonomske i druge razlike izmeu optina i veliki raskorak izme-
u normativnog denisanja i stvarnog ispunjavanja nadlenosti:
jednoobrazno denisane nadlenosti optine ostvaruju sa velikim
razlikama i u pogledu obima i u pogledu kvaliteta.
S jedne strane, ogromne su razlike izmeu optina u prostornoj i u
demografskoj veliini, u ekonomskoj snazi, stepenu urbanizacije, i
sl. S druge strane, zakonodavstvo ne pravi razliku izmeu optina
(i gradova) sa stanovita njihovih nadlenosti, bez obzira na njihovu
veliinu (teritorijalnu, demografsku), ekonomsku snagu i stepen
urbanizacije.
U stvarnosti, optine se selektivno odnose prema ostvarivanju svojih
zakonom denisanih nadlenosti. Drugim rijeima, ne izvravaju u
potpunosti svoje nadlenosti onako kako je to zakonom propisa-
no. Iako formalno na to nema pravo, veina optina prilagoava
stvarni obim ta e vriti, a ta ne i stepen ostvarivanja nadle-
nosti u kojoj mjeri e ispunjavati zakonom postavljene standarde
u pruanju usluga sredstvima kojima raspolae i okolnostima na
terenu.
Male i nerazvijene optine do 80% svog budeta koriste za
funkcionisanje administracije, tj. za plate slubenika i odbor-
nika i za materijalne trokove uprave, a neke ak i transfe-
re od vlade pretau u plate1. Logino je da takve optine ne
mogu dobro ispunjavati svoje zakonske nadlenosti i da su
njihovi graani uskraeni za kvalitetne optinske usluge.
Nadlenosti koje su optine dobijale zakonima o lokalnoj samo-
upravi su u Republici Srpskoj prilagoene razvijenim sredinama;
problem je u tome to je i danas vie od polovine optina, prema
kategorizaciji koju svake godine sainjava Vlada, svrstano u grupu
nerazvijenih ili izrazito nerazvijenih sredina, to znai da ne mogu
obavljati veinu zakonom im namijenjenih nadlenosti.
Sve nadlenosti lokalne samouprave praktino su denisane kao
izvorne. Jedna od posljedica je da su optine i gradovi duni da
ostvarivanje svih tih nadlenosti nansiraju iz svojih sredstava. S
druge strane, Republika zadrava sebi pravo da donosi i mijenja
normative i standarde kojih se optine moraju pridravati; tako
svako poskupljenje koje podizanje standarda donosi pada na teret
optinskog budeta a on se u nansijskom smislu ne usaglaava
automatski s promjenama koje donosi izmjena zakonskih propisa.
U svakom sluaju, postoji potreba preciznijeg denisanja i razvr-
stavanja nadlenosti na izvorne i prenesene, u skladu sa evropskim
praksama i standardima.
Jedan od najveih problema jedinica lokalne samouprave u Re-
publici Srpskoj svoju genezu ima u postojeoj neujednaenoj
prostorno-demografskoj slici jedinica lokalne samouprave, koju
ne prati i kodikacija u skalnoj politici i obimu nadlenosti. Op-
tinski budet, kao najvaniji instrument u ispunjavanju zakonom
predvienih nadlenosti, esto nije u mogunosti da zadovolji sve
potrebe graana i sve lokalne poslove predviene Zakonom o
lokalnoj samoupravi.
1
Strategija razvoja lokalne samouprave u Republici Srpskoj za period 20092015, Banja Luka, mart 2010; str. 7.
2
Strategija razvoja lokalne samouprave u Republici Srpskoj za period 20092015, Banja Luka, mart 2010; str. 9.
Najvee razlike u mogunostima optina se vide u strukturi raspo-
reenih rashoda u optinskim budetima. Iako nadlenosti optina
predviene Zakonom o lokalnoj samoupravi u Republici Srpskoj
obuhvataju i socijalnu zatitu, u malim optinama su ovi poslovi
uglavnom zanemareni zbog nedostatka sredstava. Prema funkcio-
nalnoj strukturi rashoda u budetima, primjeuje se da male optine
izdvajaju svega 15% svog budeta na socijalnu zatitu, dok se
taj broj kod velikih optina kree do ak 1520%.2 Slino je i sa
izdvajanjem za obrazovanje, zdravstvo i rekreaciju, kulturu i religiju.
Usljed neophodnosti funkcionisanja administracije i izvravanja
brojnih poslova, te velike zastupljenosti administrativnih trokova
u budetu, male optine nemaju mogunosti da se posvete ovim
poslovima, to zbog materijalnih, to zbog ljudskih resursa. Osim
izdvajanja za trokove administracije, male optine najvie izdva-
jaju za odravanje, rekonstrukciju i skromnu izgradnju komunalne
i putne infrastrukture, to im ne ostavlja prostora za razvoj tzv.
socijalne infrastrukture koju je zakonodavac dao u nadlenosti
svim optinama.
Jedinice lokalne samouprave u Republici Srpskoj karakterie visok
nivo zavisnosti od prihoda koji im se transferiu sa viih nivoa vla-
sti, tako da nemaju mogunosti da utiu na visinu kljunih izvora
nansiranja, osim na neke lokalne takse i naknade. Dosadanja
praksa se sastojala u injenici da su kriterijume u raspodjeli za-
jednikih poreza odreivali vii nivoi vlasti, istovremeno deniui
i uee pojedinih nivoa u raspodjeli, naplatu zajednikih poreza i
kontrolu primjene zakonskih propisa. Jedinice lokalne samouprave
nisu imale mogunost da kontroliu ili utiu na prikupljanje onih
poreza koji predstavljaju njihove izvorne prihode i koji im u potpu-
nosti pripadaju, kao to je sluaj sa porezom na imovinu. Novim
zakonom o oporezivanju nepokretnosti lokalnim samoupravama je
21
data mogunost da odreuju stopu za oporezivanje procijenjene
vrijednosti nepokretnosti u intervalu izmeu 0,05% i 0,5%.
U potpunosti je jasno da jedinice lokalne samouprave imaju vei
interes i motiv za ekasniju naplatu ovog poreza, ali za to nemaju
nadlenosti niti razvijene infrastrukture. U vezi sa gorenavedenim,
pojavljuje se potreba za preispitivanjem postojee organizacije Po-
reske uprave i eventualnim uvoenjem novih lokalnih i regionalnih
poreskih organa koji bi u potpunosti bili posveeni naplati i kontroli
primjene zakonskih propisa u vezi sa izvornim prihodima jedinica
lokalne samouprave.
2. POJAM I MJESTO LOKALNIH PRIHODA
U SISTEMU JAVNIH PRIHODA
Lokalni javni prihodi predstavljaju prihode lokalnih organa vlasti iz
kojih se, po unaprijed utvrenim pravilima, nansiraju njihovi javni
poslovi. Lokalna samouprava mora imati na raspolaganju obim
sredstava koji e biti dovoljan za nansiranje vrenja pripadajuih
joj funkcija u datoj drutveno-politikoj konstelaciji odnosa unutar
dravnog ureenja jedne zemlje. U tom smislu, jako je bitno izba-
lansirati odnos izmeu rashodne strane, koja proistie iz ustavom i
zakonom utvrenih nadlenosti i, na osnovu toga izvedenih, javnih
poslova, i prihodne strane bilansa njihovih budeta. Njihova neu-
jednaenost dovodi do vertikalne neravnotee u odnosima izmeu
centralnog nivoa i jedinica na lokalnom nivou vlasti. Drava mora
izgraditi mehanizme za uravnoteenje tog bilansa, a institucionali-
zovanje lokalnih javnih prihoda predstavlja jedan od naina rjeenja
tog problema.

Lokalni javni prihodi mogu biti modelirani u obliku derivativnih
i originarnih, tj. neskalnih oblika javnih prihoda. Pri tome treba
istai da se kako u teoriji, tako i u praksi javljaju odreene dileme
koje su, prije svega, vezane za odreivanje stepena samostalnosti
koji bi lokalni nivoi vlasti trebalo da imaju pri uvoenju i utvrivanju
skalnih oblika javnih prihoda. U tom smislu, treba odrediti uslove
koje lokalni skalni oblici treba da ispune da bi se mogli inkorporirati
u sistem javnih prihoda kome pripadaju. Pored ispunjenja optih
uslova i karakteristika koje, po deniciji, skalni oblici javnih
prihoda treba da posjeduju, lokalni, u odnosu na sistem javnih
prihoda kome pripadaju, treba da ispune i odreene zahtjeve
koji su dati relacijom opte posebno. Naime, oni predstavljaju
integralni dio sistema vieg reda, te njihovo ustanovljenje ne smije
da ugrozi njegove osnovne postavke i realizaciju glavnih ciljeva.
Pri tome, treba da posjeduju i odreene elemente koji e ih initi
posebnim i dovoljno funkcionalnim da ispune zahtjeve nansiranja
posebnog entiteta vlasti u jednoj dravi.
Pitanje ostvarivanja neskalnih oblika ne bi trebalo da izaziva po-
sebne dileme. Prirodno je i sasvim opravdano da lokalni nivoi vlasti
posjeduju imovinu, da mogu osnivati ustanove i javna preduzea i iz
njih crpiti odreenu nansijsku snagu. Postojanje odreenih oblika
imovine, u smislu da mogu posluiti kao odreeni vid garancije,
daje osnov, odnosno mogunost za korienje javnih zajmova,
kao posebne vrste prihoda koji se, isto tako, mogu koristiti kao
izvor njihovog nansiranja. Korienjem originarnih prihoda jaa
se nansijska snaga lokalnih vlasti, a da se pri tome ne remeti
funkcionisanje makroekonomskog sistema odreene zemlje. Znaaj
ovih oblika javnih prihoda proizlazi iz utvrenog koncepta politike i
ekonomske uloge drave, denisanog javnog interesa i prilaza u
rjeavanju problema koji proistiu iz karakteristika istih i mjeovitih
22
javnih dobara, kao i postignutog nivoa razvijenosti trita u zemlji.
U odreenim politikim, kao i u krugovima pojedinih teoretiara
mogu se sresti miljenja da se omoguavanjem fiskalne ne-
zavisnosti i davanjem prava na samostalno uvoenje lokalnih
skalnih oblika javnih prihoda, izmeu jedinica lokalnih nivoa
vlasti mogu stvoriti uslovi za njihovo meusobno takmienje i
konkurenciju.3 Time bi se stvorili uslovi za uspostavljanje tri-
ta jedinica lokalnog nivoa vlasti. Po zastupnicima ove ideje,
konkurencija koja bi mogla prouzrokovati seljenje ljudi i kapitala u
druge lokalne jedinice vodila bi ih ka znatno viem nivou skalne
i nansijske odgovornosti. Trini signali bi ih podsticali da ne-
prestano poboljavaju svoju ekasnost, efektivnost i kvalitet rada.
Tim procesom bi se spustila cijena ukupnih javnih usluga u datoj
dravi i njeno funkcionisanje, odluke i intervenciju pribliilo princi-
pima i racionalnosti trinog modela. Sve to bi vodilo ka skalnom
rastereenju i pruanju vee slobode i podsticaja za ekonomske
aktivnosti privrede i stanovnitva.
Analizirajui zahtjeve koje, prema datom sistemu javnih prihoda,
lokalni skalni oblici treba da ispune i naine nansiranja jedinica
lokalnog nivoa vlasti koje su zasnovane na trinoj logici, dolazi se do
zakljuka da osnove uvoenja, odnosno utvrivanja lokalnih skalnih
oblika javnih prihoda treba da budu zasnovane na primjeni pore-
skih naela i naela makroekonomskog i politikog sistema kome
pripadaju. Ispunjenje ovih zahtjeva iziskuje postavljanje adekvatnog
modela raspodjele javnih prihoda izmeu centralnog i lokalnog nivoa
vlasti. Drava bi polugama sistema raspodjele i upravljanjem siste-
mom javnih prihoda trebalo da ima dovoljno mogunosti da ispuni
ciljeve uspostavljanja horizontalne i vertikalne skalne ravnotee,
3
Prokopijevi, M., Trina demokratija, Graanske inicijative, Beograd, 2001, str. 4950.
4
Popovi, D.: Nauka o porezima i poresko pravo, Institut Otvoreno drutvo, Institut za ustavnu i zakonodavnu politiku, Savremena administracija, Beograd, 1997, str. 62.
5
Savanovi, S.: Finansiranje lokalnog razvoja, EDA, Banja Luka, 2009, str. 14.
Nauni asopis za ekonomiju - 04/12
garantovanja odreenog nivoa u kvalitetu pruanja javnih dobara i
usluga privredi i graanima koji ive na njenoj teritoriji, kao i vrenja
neutralizacije negativnih eksternih efekata koji bi se mogli pojaviti
izmeu jedinica lokalnih nivoa vlasti, uz istovremeno ispunjavanje
ciljeva makroekonomske stabilizacione i razvojne politike.
Sistemi raspodjele javnih prihoda koji se, izmeu odreenih nivoa
vlasti, mogu primijeniti u skalnom sistemu jedne drave mogu se
konstruisati po osnovu sljedea tri metoda:4
metod vlastitih poreza,
metod poreskog preklapanja i
metod zajednice prihoda.
Po osnovu metoda vlastitih poreza, nii nivoi vlasti, u okviru svoje
jurisdikcije, imaju pravo da slobodno i samostalno utvruju i uvode
sopstvene skalne oblike javnih prihoda. Iz njega mogu proizai
dvije krajnje varijante sistema: sistem slobodnog i sistem vezanog
oporezivanja. Sistem slobodnog oporezivanja daje potpunu skalnu
nezavisnost niim nivoima vlasti, tako da oni samostalno oporezuju
razliite poreske objekte i ureuju poresku osnovicu i visinu poreske
stope. Kod sistema vezanog oporezivanja, centralni nivo odreuje
i utvruje skalne oblike koje nii nivoi vlasti mogu da uvedu, a
sloboda i nezavisnost im je data pri propisivanju poreske osnovice
i visine poreske stope.
Po osnovu metode poreskog preklapanja, centralni nivo vlasti
utvruje kako poreske oblike, tako i poresku osnovicu koja vai za
poreze koji pripadaju niim nivoima vlasti. Nii nivoi vlasti imaju
slobodu da, na tako utvren poreski oblik i osnovicu, samostalno
odrede visinu poreske stope.
Po osnovu metode zajednice prihoda, centralni nivo vlasti utvruje
kako poreske oblike, tako i poreske osnovice, kao i stope poreza.
Nii nivoi vlasti nemaju nikakav oblik slobode i skalne nezavi-
snosti u tom pogledu, ve samo pravo da, po unapred utvrenim
kriterijuma i formuli, sa centralnim nivoom dijele ostvarenje tako
odreenih prihoda.
Imajui u vidu navedene odlike ovih metoda, odnosno moguih
naina raspodjele pripadnosti poreza u sistemu javnih prihoda, moe
se izvui zakljuak da je njihovo kombinovanje put koji je najblii
uspostavljanju optimalnog reenja prilikom modeliranja skalnog
sistema odreene drave.
3. RAZVOJNI RESURSI I RAZVOJNI PROJEKTI
Razvojni resursi su ogranieni, stalno i svuda. Dobro upravljanje
razvojem uvijek polazi iz ove take, nastojei da maksimizira ko-
risti od raspoloivih materijalnih, ljudskih i nansijskih potencijala.
S obzirom na zahtjevnost u pogledu potrebnih resursa i vremena
za implementaciju, projekti lokalnog razvoja mogu se razvrstati u
dvije osnovne grupe:5
projekte brzog djelovanja i
katalitike projekte.
Projekti brzog djelovanja su konkretni, jednostavni, praktini pro-
jekti, koji treba da daju rezultate u vrlo kratkom roku, esto od
samo nekoliko mjeseci, i po pravilu su manje zahtjevni u pogledu
potrebnih resursa. Njihova implementacija treba da pokae da
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12
inicijative lokalnog razvoja mogu da daju brze, vidljive i konkretne
rezultate, to motivie lokalne aktere na aktivnije uee u procesu
lokalnog razvoja.
S druge strane, katalitiki projekti predstavljaju intervencije sa zna-
ajnim potencijalom multiplikacije usmjerene na kreiranje javnih, a
ne individualnih dobara i koristi. Kao takvi, oni imaju dejstvo poluge,
oslobaaju zarobljene resurse, stvaraju pretpostavke za pokretanje
novih razvojnih aktivnosti i otvaraju put novim poslovnim prilikama.
Katalitiki projekti su, u pravilu, usmjereni na rjeavanje problema
koji predstavljaju prepreku razvoju, a za koje trini mehanizmi
ne mogu samostalno da se pobrinu, bilo zbog prevelikog rizika,
predugog roka povrata investicije ili nedovoljnog prota.
Katalitike projekte karakterie potreba za:6
znaajnijim nansijskim sredstvima (npr. za ulaganja u in-
frastrukturu, obnovu i prenamjenu zaputenih industrijskih
kapaciteta),
intenzivnom saradnjom (npr. prevazilaenje nedostataka u
razvoju vjetina, povezivanje razvojnih agencija sa malim i
srednjim preduzeima MSP),
specinim znanjima (npr. povezivanje MSP sa istraivako-ra-
zvojnim centrima, sertikacija) i politikom podrkom (reforme).
Finansiranje lokalnog razvoja najproblematinije je u domenu upravo
ovih, kompleksnih i zahtjevnih, razvojnih projekta, gdje optinska
budetska sredstva i lokalno znanje nisu dovoljni za njihovo nan-
siranje, otpoinjanje i uspjenu implementaciju.
U pogledu nansiranja razvojnih planova optinama najvie nedo-
staju nansijski resursi, a isti vie nedostaju malim nego velikim
optinama. Optine najvie raunaju na vlastite (budetske) izvore
nansiranja i na domae fondove.
Pridavanje najveeg znaaja nansijskim resursima najvie ukazuje
na nedovoljnu nansijsku samostalnost optina, ali istovremeno
upuuje i na njihovu nepripremljenost na koritenje eksternih izvora
nansiranja. Vea nansijska zavisnost malih optina reeksija je
njihove loije nansijske i materijalne pozicije, ali i kritinog ne-
dostatka kadrovskih i organizacionih kapaciteta. Relativno velika
upuenost na vlastite budete i domae fondove vie govori o tome
koliko su optine u stvari nepripremljene za nansiranje iz drugih
izvora, nego to svjedoi o postojanju kvalitetnih domaih fondova
za nansiranje razvoja.
Znaajniji lokalni (katalitiki) projekti, koji stvaraju dugorone
razvojne pretpostavke, u pravilu se ne nansiraju iskljuivo iz
budetskih izvora ni u mnogo bogatijim zemljama. Iako su suo-
ene sa nedostatkom vlastitih sredstava potrebnih za nansiranje
razvoja, sa visokom cijenom i ogranienjima u pogledu mogu-
nosti kreditnog zaduivanja, kao i sa opadajuom donatorskom
podrkom, praksa pokazuje da lokalne zajednice u RS jo uvijek
nedovoljno koriste raspoloive nansijske izvore, kao to su fondovi
EU i entiteta. Vrlo je malo optina u RS pripremilo ozbiljne planove
implementacije razvojnih projekata koji kombinuju vie razliitih
modaliteta nansiranja.
Nedostajua sredstva za nansiranje razvoja mogu se obezbijediti
kroz nadolazee pretpristupne i pristupne evropske fondove i kroz
znaajnije koritenje privatnog kapitala (u formi javno-privatnog
partnerstva ili zaduivanjem putem municipalnih obveznica), a
velike mogunosti postoje i u domenu meuoptinske saradnje.
6
Savanovi, S.: Finansiranje lokalnog razvoja, EDA, Banja Luka, 2009, str. 15.
7
Zakon o budetskom sistemu Republike Srpske (Slubeni glasnik RS, br. 54/08, 126/08. i 92/09).
Uspjeno nansiranje i implementacija skupljih i dugoronijih
(posebno infrastrukturnih) projekata podrazumijeva da je nansi-
ranje usklaeno sa zahtjevima pojedinih intervencija i prilagoeno
potrebama investicije sa aspekata izvora i ronosti. Kvalitetno
planiranje, uz usklaivanje razliitih izvora nansiranja u pripremi
i primjeni odgovarajuih modaliteta nansiranja razvojnih projekta
(javno-privatno partnerstvo, koncesije, obveznice...), pretpostavka
je efektivnijeg koritenja potencijala instrumenata lokalnog razvoja,
kao to su poslovne zone, parkovi i inkubatori, marketing lokacija,
unapreenje investicione klime, privlaenje investitora i mnogi drugi.
Uporedo sa pomjeranjem fokusa jedinica lokalne samouprave
sa administrativnog na projektni i razvojni pristup, vlastiti struni
kapaciteti i eksterna struna podrka sve vie dobijaju na znaaju.
Razvoj ljudskih i organizacionih kapaciteta klju je za uspjeno
planiranje, koritenje raspoloivih i razvoj novih modaliteta nansi-
ranja lokalnog razvoja i presudan faktor za efektuiranje potencijala
lokalnih razvojnih instrumenata.
4. IZVORI FINANSIRANJA LOKALNOG
RAZVOJA
Visok nivo zavisnosti od prihoda koji se transferiu sa viih nivoa
vlasti, kao i nemogunost znaajnijeg uticaja na visinu kljunih
izvora nansiranja (osim na neke lokalne takse i naknade) ograni-
ava nansiranje kapitalnih investicija na nivou lokalnih zajednica.
Kriterijume u raspodjeli zajednikih poreza odreuju vie instance
vlasti, koje istovremeno deniu i uee pojedinih nivoa u raspodje-
li, naplatu zajednikih poreza i kontrolu primjene zakonskih propisa.
23
Kao mogui izvori nansiranja lokalnih projekata pojavljuju se:
budet,
donacije,
zaduivanje (krediti kod banaka, lizing, izdavanje obveznica),
domai i meunarodni fondovi,
privatni kapital putem javno-privatnog partnerstva (partnerstva
javnog i privatnog sektora).
Budet lokalnih zajednica, entiteta i drugih nivoa vlasti je tradicionalni
izvor nansiranja javnog sektora i kapitalnih investicija od javnog
znaaja. Budetska sredstva se obezbjeuju iz prihoda koji mogu
biti poreski prihodi i neporeski prihodi. Poreske prihode ine direktni
i indirektni porezi koji se koriste u skladu sa Zakonom o izvrenju
budeta i drugim propisima. Neporeski prihodi imaju znaajno uee
u ukupnim budetskim prihodima lokalnih zajednica sa tendencijom
rasta. Neporeske prihode ine prihodi od imovine, prihodi od kamata
na depozite, prihodi od zemljine rente, prihodi od taksi i pruanja
javnih usluga, lokalne komunalne takse, boravine takse, naknade
za koritenje uma, optinske novane kazne, prihodi od zakupa,
rente i sl., prihodi od zemljita i druge imovine koja se nalazi na
koritenju kod drugih pravnih i zikih lica i ostali neporeski prihodi.
Prihodi koji se dijele izmeu budeta Republike, budeta optina i
gradova i drugih korisnika su:7
1. prihodi od indirektnih poreza, uplaeni u budet Republike Srp-
ske sa Jedinstvenog rauna Uprave za indirektno oporezivanje,
koji se nakon izdvajanja dijela sredstava za servisiranje spoljnog
duga Republike Srpske dijele na sljedei nain:

budet Republike Srpske 72,0%,
budeti optina i gradova 24,0% i
JP Putevi Republike Srpske 4,0%;
2. porez na dohodak:
porez na prihode od samostalne djelatnosti i
porez na lina primanja, koji se dijele izmeu budeta
Republike i budeta optina i grada u razmjeri 75:25;
3. naknada za promjenu namjene poljoprivrednog zemljita koja
se dijeli izmeu budeta Republike i budeta optina i grada u
razmjeri 30:70;
4. koncesiona naknada za korienje mineralnih sirovina koja se
dijeli izmeu budeta Republike i budeta optina i grada u
razmjeri 30:70;
5. posebne vodne naknade:
naknade za zahvatanje povrinskih i podzemnih voda,
naknade za proizvodnju elektrine energije dobijene kori-
enjem hidroenergije,
naknade za vaenje materijala iz vodotoka, koje se dijele
izmeu budeta Republike i budeta optina i grada u
razmjeri 70:30 i
naknade za zatitu voda koje se dijele izmeu budeta
Republike, budeta optina i grada i Fonda za zatitu ivotne
sredine Republike Srpske u razmjeri 55:30:15;
6. oduzeta imovinska korist i sredstva dobijena od prodaje oduzetih
predmeta iz nadlenosti Republike uprave za inspekcijske
24
poslove, koja se dijeli izmeu budeta Republike i budeta
optina i grada u razmjeri 70:30.
Pojedinano uee optina i gradova u raspodjeli prihoda vri se
na osnovu formule, a u skladu sa sljedeim kriterijumima:8
75% na osnovu broja stanovnika optine i grada,
15% na osnovu povrine optine i grada i
10% na osnovu broja uenika u srednjim kolama.
Sredstva doznaena optinama i gradovima smatraju se optim
transferom, te ih optine i gradovi troe u skladu sa svojim
budetima.
Prihodi koji pripadaju budetu optine su:
1. porez na nepokretnosti,
2. novane kazne izreene u prekrajnom postupku za prekraje
utvrene odlukama optina,
3. optinske administrativne takse,
4. komunalne takse,
5. posebne vodne naknade naknada za zatitu od voda,
6. optinske naknade za korienje prirodnih i drugih dobara od
opteg interesa,
7. porez na dobitke od igara na sreu,
8. ostali prihodi:
prihodi od donacija i prihodi koje budetski korisnici ostvare
vrenjem redovne i dopunske djelatnosti, koja nije u su-
8
Zakon o budetskom sistemu Republike Srpske (Slubeni glasnik RS, br. 54/08, 126/08. i 92/09).
9
Savanovi, S.: Finansiranje lokalnog razvoja, EDA, Banja Luka, 2009, str. 20.
Nauni asopis za ekonomiju - 04/12
protnosti sa zakonom kojim se ureuje njihova djelatnost,
u procentu utvrenom odlukom o izvrenju budeta i
ostali optinski prihodi.
U iznalaenju naina modaliteta nansiranja lokalnog razvo-
ja potrebno je pravovremeno rezervisati sredstva u optinskim
budetima. Takoe je korisno i potrebno izraditi analize kreditne
sposobnosti optine i pripremiti program viegodinjeg nansiranja,
najmanje za trogodinji period.
Donacije (grantovi) takoe se ubrajaju u tradicionalne izvore nan-
siranja. U RS, ovakav nain nansiranja bio je veoma znaajan i
zastupljen, posebno u poslijeratnim godinama. U tom periodu ovo
je esto bio jedini izvor nansiranja za mnoge lokalne zajednice,
preduzea i preduzetnike. Donacije su se uglavnom plasirale putem
meunarodnih projekata, a imale su za cilj povratak stanovnitva,
oporavak privrede i stvaranje novih radnih mjesta. Prema obliku
davanja bile su u stvarima ili u novcu, uslovne i bezuslovne, i esto
vezane za odreeno geografsko podruje, regiju ili optinu.
Danas se donacije kao izvori nansiranja plasiraju u vidu gran-
tova, subvencija i bespovratnih podsticajnih sredstava od strane
meunarodnih multilateralnih ili domaih entitetskih, kantonalnih
i optinskih institucija i organizacija. Donacije domaih institucija i
organizacija na razliitim nivoima vlasti predstavljaju institucionalnu
podrku razvoju i kao takve su sastavni dio izvora nansiranja u
veini razvojnih planova. Ova sredstva se planiraju u budetima i
plasiraju pod odreenim uslovima.
Proces pristupanja donatorskim sredstvima sastoji se iz etiri
osnovna koraka:9
prikupljanje informacija o raspoloivim sredstvima i uslovima
pod kojima su ta sredstva dostupna,
procjena izvora nansiranja i pronalaenje optimalnih izvora,
provjera usklaenosti ciljeva donatora i implementatora (s
obzirom na to da donator denie ciljeve i odreuje namjenu
plasmana sredstava, to je mogue provjeriti u pozivima za
podnoenje prijedloga projekata),
priprema kvalitetnog projektnog prijedloga, u skladu sa priorite-
tima, i budeta, u skladu sa procedurama koje donator zahtijeva.
Problemi koji se pojavljuju pri koritenju donacija kao izvora nan-
siranja ukljuuju:
nedovoljnu informisanost potencijalnih korisnika o raspoloivim
sredstvima i uslovima pod kojima su ona dostupna,
ogranienost obima raspoloivih sredstva kod domaih donato-
ra, odnosno previsoku minimalnu vrijednost za apliciranje kod
meunarodnih institucija,
dugotrajnost postupka odobravanja nansiranja,
visoke zahtjeve u vezi sa kvalitetom aplikacije (projektnog prijed-
loga ili poslovnog plana), uz prilaganje potrebne dokumentacije.
Zaduivanje kao oblik nansiranja lokalnih zajednica moe da
ukljui:
kreditiranje komercijalnih banaka,
lizing,
izdavanje obveznica i
institucionalnu podrku.
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12
Finansiranje koritenjem kredita poslovnih banaka ubraja se u tra-
dicionalne izvore nansiranja i jo uvijek je najee koriten nain
nansiranja kapitalnih investicija. Ovaj nain nansiranja ujedno je i
najskuplji sa aspekta lokalne zajednice kao korisnika kredita.
Lizing predstavlja nansiranje uz uee korisnika lizinga u nan-
siranju. Postoje dvije osnovne vrste lizinga, nansijski i operativni.
Finansijski lizing predstavlja nansiranje kupovine sa pravom koritenja
predmeta lizinga do isteka ugovora, s tim da se pravo svojine prenosi
na korisnika lizinga po isplati posljednje rate. Operativni lizing je forma
koritenja izabranog sredstva. Ova vrsta lizinga ne nudi vlasnitvo, ve
koritenje i upravljanje predmetom lizinga.
Obveznica je dunika hartija od vrijednosti kojom izdavalac pozajmlju-
je sredstva od kupca. Izdavalac obveznice (emitent) obavezuje se da e
licu koje je naznaeno na njoj ili donosiocu iste (zavisno da li se radi o
obveznici na ime ili na donosioca) isplatiti navedeni iznos (nominalnu
vrijednost obveznice) i platiti kamatu za odreeni vremenski period.
Vlasnitvo nad obveznicom se stie ispunjenjem obaveza u novcu.
Postoje razliite vrste obveznica, u zavisnosti od emitenta, rokova
dospjea, naina obrauna kamate, vlasnika, obezbjeenja glavnice
i drugih obiljeja. Prema emitentu, obveznice se dijele na:
dravne obveznice, koje emituje drava odnosno ovlaeni dravni
organi, najee zbog obezbjeenja sredstava iz realnih izvora
radi usklaivanja priliva i odliva iz bueta, odnosno za pokrie
trenutnih budetskih decita i oekivane budetske potronje, kao
i radi izmirenja obaveza gdje se drava javlja kao garant (npr. u
sluaju izmirenja duga po osnovu stare devizne tednje),
municipalne (optinske) obveznice, koje emituju organi lokalne
uprave, najee radi nansiranja infrastrukturnih objekata i pro-
jekata od javnog interesa.
Primjer emisije dravnih obveznica je emisija obveznica RS za izmi-
renje obaveza po osnovu stare devizne tednje. Pored obveznica za
staru deviznu tednju, vrena je emisija obveznica za dug RS prema
dobavljaima i za isplatu ratne tete.
Karakteristike municipalnih obveznica, osnov za njihovu emisiju i
promet odreen je kroz:10
Zakon o zaduivanju, dugu i garancijama Bosne i Hercegovine
(Slubeni glasnik BiH, broj 52/05. od 02.08.2005. godine),
entitetske zakone o zaduivanju, dugu i garancijama,
zakon o tritu hartija od vrijednosti i odgovarajuu podzakonsku
regulativu,
interne propise emitenta optine/ grada.
Prema Zakonu o zaduivanju, dugu i garancijama, optina se moe
zaduiti samo ako u periodu stvaranja duga ukupan iznos koji dospijeva
za otplatu, po predloenom dugu i cjelokupnom dospjelom neizmirenom
postojeem dugu, u bilo kojoj narednoj godini ne prelazi 18% iznosa
njenih redovnih prihoda ostvarenih u prethodnoj skalnoj godini. Kratko-
roni dug ni u jednom trenutku ne moe prelaziti 5% redovnih prihoda
ostvarenih u prethodnoj skalnoj godini.
5. FONDOVI
5.1. Domai fondovi
Pored kreditnih proizvoda poslovnih banaka, kao mogui izvori
nansiranja na tritu se pojavljuju i fondovi nansirani iz budeta
10
Savanovi, S.: Finansiranje lokalnog razvoja, EDA, Banja Luka, 2009, str. 25.
11
www.dei.gov.ba
institucija i organizacija vlasti na razliitim nivoima, od entitetskih,
do jedinica lokalne samouprave, koji najee ukljuuju kreditne
linije i kreditno-garantne fondove. Ovi instrumenti mogu da djeluju
vrlo stimulativno na postojea preduzea, ali i da doprinesu privla-
enju novih investitora.
U domae izvore nansiranja ubrajaju se fondovi regionalnih
razvojnih agencija (npr. SERDA Sarajevska razvojna agencija)
i razvojnih agencija jedinica lokalne samouprave (npr. CIDEA
Razvojna agencija grada Banja Luka i DAM Razvojna agencija
Mrkonji Grada). Posebnu ulogu ima Razvojno-investiciona banka
RS, koja kroz povoljne uslove nansiranja treba da podstie rast i
razvoj privrednih subjekata i sektora. Entitetska investiciona banka
kreditna sredstva plasira preko poslovnih banaka, ali su uslovi
plasmana diktirani od strane davaoca kredita.
Kreditno-garantni fondovi su kvalitetno sredstvo podrke razvoju
malih i srednjih preduzea i privrede na lokalnom nivou. Omoguuju
jaanje privatnog preduzetnitva i doprinose ukupnom privrednom
razvoju lokalne zajednice ili ireg podruja koje obuhvataju. S obzi-
rom na to da je kvalitetno obezbjeenje kapitala jedna od najveih
prepreka za razvoj malih i srednjih preduzea, kreditno-garantni
fondovi se pojavljuju kao dobar model za laki i povoljniji pristup
bankarskim kreditima obezbjeujui podjelu rizika izmeu banaka
i fonda. Prednosti garantnog fonda za korisnika ukljuuju laki
pristup kreditnim sredstvima uz povoljnije uslove kreditiranja (nia
kamatna stopa), a najee obuhvataju i pruanje strune pomoi
kod pripreme kreditnog zahtjeva. Prednosti za banku oituju se u
smanjenju rizika plasmana (ugovoreni dio rizika snosi fond), dok
lokalne zajednice, kroz pruanje konkretne pomoi malim i srednjim
preduzeima, doprinose otvaranju novih radnih mjesta, boljem
punjenju budeta i ekonomskom razvoju zajednice.
25
Investiciono-razvojna banka Republike Srpske (IRBRS) ima za cilj
podsticanje investicija i stimulisanje razvoja u RS. Pored toga, uloga
IRBRS je i profesionalno i ekasno upravljanje imovinom RS, koja je
formalno-pravno registrovana u est fondova. Sredstva se obezbje-
uju iz portfolija fondova kojima upravlja IRBRS, a plasman se vri
prema Pravilima plasmana sredstava po kreditnim linijama, kojima
se, izmeu ostalog, odreuju korisnici, namjena kredita, nansijski
posrednici, kamatne stope, naknade i drugi elementi. IRBRS ne vri
plasman sredstava namijenjenih razvojnim projektima direktno,
ve posredstvom poslovnih banaka i mikrokreditnih drutava, a
podrku u odreenim projektima pruaju i meunarodne nansijske
institucije, kao to su Svjetska banka, Evropska investiciona banka,
Evropska banka za obnovu i razvoj, itd.
5.2. Meunarodni fondovi
Evropska unija prua podrku zemljama koje su u procesu pristu-
panja, izmeu ostalog, i nansiranjem intervencija kroz razliite
programe. U proteklom periodu, zemlje pristupnice su na raspola-
ganju imale sljedee instrumente podrke EU:11
PHARE (konsolidacija institucija, uee u programima zajed-
nice, regionalni i socijalni razvoj, restrukturisanje industrije i
razvoj sektora MSP),
ISPA (razvoj transportne i infrastrukture za zatitu ivotne
sredine),
SAPARD (modernizacija poljoprivrede i razvoj ruralnih podruja),
CARDS (rekonstrukcija, demokratska stabilizacija, pomirenje
i povratak izbjeglih lica, razvoj institucija i zakonodavstva,
ukljuujui usklaivanje sa EU normama i pristupima, demo-

kratizacija i vladavina zakona, ljudska prava, podrka civilnom
drutvu i medijima, funkcionisanju slobodnog trita, odrivom
ekonomskom i socijalnom razvoju, ukljuujui strukturalne
reforme, promocija zbliavanja i regionalne saradnje izmeu
zemalja kandidata i EU).
Od 2007. godine, EU nansira intervencije u BiH putem IPA fonda
(Instrument pretpristupne pomoi Instrument for Pre-Accession
Assistance). Pored BiH, IPA stoji na raspolaganju Hrvatskoj, Turskoj,
BJR Makedoniji, Albaniji, Crnoj Gori i Srbiji.
Program IPA ukljuuje pet komponenti:12
podrka u tranziciji i izgradnji institucija,
regionalna i prekogranina saradnja,
regionalni razvoj,
razvoj ljudskih resursa i
razvoj ruralnih podruja.
Prve dvije komponente su raspoloive i zemljama kandidatima i
potencijalnim kandidatima (meu kojima je i BiH), dok pravo na
uee u posljednje tri imaju samo zemlje kandidati.
Gledano iz ugla optina, IPA je trenutno najatraktivniji evropski
fond, zbog toga to se iz ovog fonda mogu nansirati projekti
na lokalnom nivou. Pri tome, treba imati u vidu postupke prema
kojima se odobravaju i realizuju raspoloiva sredstva. Provoenje
kompletne procedure, od objavljivanja poziva za podnoenje prijed-
loga projekata, preko prikupljanja aplikacija, do odabira projekata
i sklapanja ugovora, u BiH je jo uvijek pod kontrolom Delegacije
Evropske komisije, mada su lokalne institucije sve vie ukljuene
u rad tijela koja vode ove procese.
26
Priprema kvalitetnih projektnih aplikacija preduslov je za kandido-
vanje projekata. Svaka lokalna zajednica treba da uloi sistematian
napor na izgradnji ovih kapaciteta, jer koristi koje se mogu ostvariti
koritenjem evropskih i drugih donatorskih fondova svakako oprav-
davaju uloene napore. Donatorska sredstva koja se dodjeljuju kroz
IPA fond ne pokrivaju sve trokove implementacije projekta, ve
obino izmeu 50 i 90% od njegove ukupne vrijednosti. Zato je
potrebno obezbijediti sunansiranje iz drugih domaih izvora, kao
to je budet optine, ili od drugih donatora.
6. JAVNO-PRIVATNO PARTNERSTVO
Sredstva koja se ostvaruju putem budeta nisu dovoljna za nansi-
ranje svih funkcija koje se nalaze u nadlenosti lokalnih zajednica.
Polazei od velikog broja nerijeenih pitanja (komunalna infra-
struktura, socijalna izdvajanja, nezaposlenost, gaenje privrednih
subjekata, neuslovni prostori zdravstvenih i obrazovnih ustanova),
jasno je pod kakvim su sve pritiscima optinski budeti.
Da bi lokalne zajednice, u skladu sa svojim zakonskim obavezama i
nadlenostima, mogle izvravati svoje obaveze, namee se potreba
iznalaenja drugih, dodatnih izvora nansiranja pojedinih projeka-
ta. Jedno od moguih rjeenja je partnerstvo javnog i privatnog
sektora. Takav oblik nansiranja je tek u zaetku u RS, a njime se
12
Savanovi, S.: Finansiranje lokalnog razvoja, EDA, Banja Luka, 2009, str. 31.
13
Slubeni glasnik RS, br. 59/09.
14
Commission of European Communities: Green Paper on Public Private Partnerships and community law on public contracts and concessions, COM(2004) 327, Com-
mission of European Communities, Brussels.
15
Report on the public consultation on the Green Paper on Public-Private Partnerships and Community Law on Public Contracts and Concessions, Commission Staff
Working Paper, SEC (2005) 629.
16
COM (2005) 569, Evropska komisija.
Nauni asopis za ekonomiju - 04/12
u potpunosti mijenjaju ustaljene eme obezbjeenja sredstava za
nansiranje zajednikih potreba.
Javno-privatno partnerstvo (JPP) predstavlja skup inicijativa javnog
i privatnog (neprotnog i protnog sektora) u kojima svaka strana
obezbjeuje odreene resurse, uestvuje u odluivanju i ostvaruje
koristi od toga. Ako suzimo prethodnu deniciju, JPP podrazumi-
jeva zajednike poslovne poduhvate u kojima se udruuju resursi
i struna znanja u osmiljavanju i implementaciji projekata radi
ostvarivanja javnih potreba. U uslovima limitiranosti budetskih
sredstava, JPP se pojavljuje kao model kojim se bre dolazi do
stvaranja pretpostavki za kvalitetno pruanje javnih usluga i zado-
voljenje javnih potreba.
Aranmani JPP mogu biti veoma raznovrsni i mogu imati razliite
ciljeve. Mogue ih je uspostavljati u razliitim privrednim i nepri-
vrednim djelatnostima i mogu imati razliit obim i broj uesnika.
Bez obzira na to koji se oblik JPP koristi u realizaciji pojedinog
projekta, obaveze i prava potrebno je uvijek regulisati ugovorom.
JPP se u mnogim zemljama pokazalo kao veoma koristan i eksi-
bilan nain angaovanja kapitala, znanja, vjetina i drugih lokalnih
potencijala. Ono se moe ostvarivati institucionalno osnivanjem
zajednikog preduzea ili ugovornim regulisanjem ulaganja u za-
jedniki poslovni poduhvat. Od interesa partnera zavisi nain na koji
e regulisati svoje odnose, vodei rauna da to bude najekasniji
i najracionalniji pristup, sa to manje administriranja i trokova.
U najkraem, zakonska regulativa koja se odnosi na JPP obuhvata:
entitetske zakone koji reguliu rad lokalne samuprave, komu-
nalnu djelatnost, upravljanje graevinskim i poljoprivrednim
zemljitem i druge zakonske i podzakonske propise,
Zakon o zaduivanju, dugu i garancijama BiH (Slubeni glasnik
BiH, br. 52/05),
entitetske zakone o koncesijma,
Zakon o javno-privatnom partnerstvu RS,13
Zakon o javnim nabavkama BiH.
U mnogim zemljama JPP je razvijeno ak i u onim oblastima o
kojima javni sektor tradicionalno vodi brigu. U situaciji budetskih
ogranienja, ovaj model se koristi za angaovanje privatnih resursa
u izgradnji i obavljanju javnih usluga. Pravni okvir za JPP u EU pred-
stavlja sistem javnih nabavki, a provoenje takvog naina izgradnje
objekata od javnog interesa razraeno je sljedeim dokumentima:
Zelena knjiga o javno-privatnim partnerstvima iz aprila 2004.
godine,14
rezultati procesa konsultacija o Zelenoj knjizi o JPP iz maja
2005. godine,15
smjernice za uspjena JPP, koje je usvojila Evropska komisija
u novembru 2005. godine,16
Evropska povelja o lokalnoj samoupravi.
Iako je JPP esta praksa u evropskim zemljama, Evropska komisija
je tek 2004. godine usvojila Zelenu knjigu (papir) o JPP, a prethodno
su objavljene Smjernice za uspjena JPP. Svrha ovih dokumenata
nije da striktno reguliu ovu materiju, ve da poslue kao svo-
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12
jevrstan vodi za mogunosti i modele JPP. Ovim dokumentima
Evropska komisija je inicirala raspravu o praksi i mogunostima JPP,
izbjegavajui da formalizuje JPP iz razumljivih razloga, jer svako
denisanje modela JPP moe biti smetnja novim inicijativama za
njihov razvoj. Sama praksa je oskudna i nedovoljno poznata, pa je
ovaj model uglavnom preputen inicijativama potencijalnih partnera.
JPP mogu da se grupiu u etiri kategorije:17
ugovori za upravljanje i zakup,
koncesije,
projekti izgradnje od nule (greeneld projekti),
ustupanje vlasnitva.
Svaki od oblika JPP ima svoje podoblike udruivanja, a nazivi se
iskazuju skraenicom kojom se istie osnovni nain udruivanja i
preuzimanja rizika. Razvojem JPP od 80-ih godina prolog vijeka
naovamo stalno nastaju novi modeli udruivanja.
Modelima JPP se otvara prostor koritenju razliitih kombinacija
nansiranja javnog i privatnog sektora, a time i mogunost veeg
angaovanja vanbudetskih sredstava. Ubrzava se rjeavanje pro-
blema u lokalnim zajednicama i poboljava kvalitet upravljanja i
koritenja. Istovremeno, kroz razne vidove saradnje, uspostavlja se
i zajednika odgovornost javnog i privatnog partnera.
Prema Zelenoj knjizi o JPP, u zavisnosti od prirode, JPP se dijeli
na: ugovorno JPP, gdje se partnerstvo izmeu javnog i privatnog
sektora zasniva iskljuivo na ugovornom odnosu, i institucionalno
JPP, koje ukljuuje saradnju izmeu javnog i privatnog sektora u
okviru posebnog pravnog subjekta.
Pod pojmom ugovornog oblika JPP podrazumijeva se partnerstvo
zasnovano iskljuivo na ugovornom odnosu izmeu razliitih subje-
kata. Ovaj pojam podrazumijeva mnotvo modela u kojima se jedan
ili vie projekata, veeg ili manjeg obima, dodjeljuju privatnom par-
tneru, to moe ukljuiti u osmiljavanje, projektovanje, nansiranje,
izvoenje radova, obnovu, koritenje dobara i/ili pruanje usluga.
Osnovna karakteristika institucionalnog oblika JPP je osnivanje
zajednike institucije javnog i privatnog sektora radi realizacije odre-
enog javnog projekta ili pruanja javnih usluga. Ulozi, odgovornosti,
obaveze, raspodjela rizika i upravljanje takvom institucijom rezultat
su ugovora privatnog i javnog partnera. Institucionalni oblik JPP moe
biti uspostavljen osnivanjem nove institucije ili preuzimanjem udjela
i kontrole u postojeoj javnoj instituciji od strane privatnog partnera.
Institucionalni oblici JPP-a se preporuuju pri pruanju javnih usluga
koje su od velike vanosti za javni sektor, zbog ega je potrebno da
javni sektor zadri dio kontrole i nadzora nad pruanjem usluga (npr.
kontrola vazdunog saobraaja, vodosnabdijevanje i sl.).
Koncesioni model predstavlja esto primjenjivan ugovorni oblik
JPP koji je u RS regulisan odgovarajuim zakonskim okvirom.
Karakterie ga direktna veza izmeu privatnog partnera i korisnika.
Privatni partner prua uslugu korisniku umjesto javnog partnera, ali
pod njegovim nadzorom. Prihod koncesionara (privatnog partnera)
sastoji se od naknade korisnicima usluga i, ukoliko je to potrebno,
dodatne subvencije javnog sektora.
U BiH postoji vie primjera nansiranja projekata po modelu JPP,
koji su primjenjivani sa manjim ili veim uspjehom. Ipak, s obzirom
na razvojne potrebe lokalnih zajednica u odreenim sektorima (vo-
dosnabdijevanje, kolstvo, zdravstvo...) i nedostatak tradicionalnih
17
Izvor: Iebrs, Svjetska banka
18
www.sobijeljina.org
19
Ivi, P.: Godina velikih investicija i uspjenog rada, Trnica a.d. Banja Luka, Poslovne novine, br. 1173, str. 24, 01/12/2007.
izvora nansiranja, ne moe se rei da je ovaj pristup zastupljen
u dovoljnoj mjeri.
Izmeu privatizacije preduzea iz odreenih djelatnosti (komunalne
djelatnosti, proizvodnja i snabdijevanje) i JPP postoji snana veza.
U nastavku su dati primjeri JPP u oblasti komunalne infrastrukture,
zajednikog graenja i institucionalnog oblika JPP.
Optina Bijeljina18 je imala problema sa prikupljanjem, odvoenjem i
preiavanjem otpadnih voda i 2005. godine je otpoela sa aktivno-
stima na izgradnji kanalizacionog sistema. Iz sredstava optinskog
budeta nansirana je investiciono-tehnika dokumentacija projekta
i izgradnja prve faze kanalizacione mree. Poto se radi o nastavku
zapoete investicije ija je vrijednost oko 7.000.000 , ista nije mo-
gla u predvienom roku biti nansirana ni iz budeta optine, niti iz
sredstava preduzea, pa se ulo u kreditni araman sa Evropskom
bankom za obnovu i razvoj. Izgradnju objekta komunalne infrastruk-
ture realizuju optina i akcionarsko drutvo Vodovod i kanalizacija
AD Bijeljina, na osnovu ugovora. Projekat je nansiran od strane
optine i graana (putem poveanja cijene vode i kanalizacije).
Optina e biti zakonski titular (nosilac je urbanistike saglasnosti i
graevinske dozvole), pa se investicija vodi u imovini optine, a ne
preduzea. Skuptina optine Bijeljina je prihvatila da se nastavak
realizacije ovog projekta nansira iz budetskih sredstava optine,
za to e se namjenski godinje u periodu od tri godine izdvajati
sredstva. Poveanje cijene komunalnih usluga je strogo namjenskog
karaktera i slui za servisiranje duga po kreditu Evropske banke za
obnovu i razvoj. Preduzee Vodovod i kanalizacija AD Bijeljina je
nosilac kreditnog zaduenja za realizaciju projekta u zajednikom
interesu, a koristie objekat za obavljanje usluga iz okvira osnovne
djelatnosti najmanje do otplate zajma (2022. godina). Obaveze po
zajmu se nansiraju iz sredstava koje preduzee obezbjeuje putem
27
poveanja cijene vodosnabdijevanja na dugoronoj osnovi (oko 60%)
i iz optinskog budeta (oko 40%). Ovo bi bio dobar primjer JPP
po modelu BOT (buildtransferoperate; izgradi prenesiposluj)
da nema naslijeenih problema koji su proizali iz nekonzistentne
privatizacije.
Zajedniko ulaganje pri izgradnji objekata u cilju obavljanja djelat-
nosti za koju je odgovorna lokalna zajednica najee se ogleda
u ulaganju javnog sektora u zemljite i kroz naknade za rentu,
projektnu dokumentaciju i vrenje kontrole, dok privatni sektor
obino nansira graenje, a nakon izgradnje objekat postaje njegovo
vlasnitvo. Privatni sektor koristi imovinu za obavljanje djelatnosti,
a ostvareni prihod dijele javni i privatni sektor prema kriterijumima
denisanim ugovorom. Ovaj model JPP egzistira u praksi BiH dui
niz godina (izgradnja trnih centara, sportskih dvorana, javnih
garaa) pod razliitim nazivima, kao npr. ugovor o zajednikom
ulaganju ili ugovor o zajednikom poduhvatu.
Preduzee Trnica a.d. Banjaluka je u centru Banjaluke izgradilo
moderan prodajni objekat (zelena pijaca, mesnice, ribarnice, malo-
prodajni objekti i druge uslune radnje kai, butici, robna kua,
frizeri, banka). Objekat koji je Trnica po uzoru na banjaluki izgradila
u Istonom Novom Sarajevu ima istu namjenu. Od ovog projekta
oekuju se indirektni efekti na razvoj ruralnih sredina koje gravitiraju
Istonom Novom Sarajevu.19 Projektom su predvieni slini sadraji
kao i u Banjaluci: zelena pijaca, butici, banke, franizne radnje i
sl. Objekat se takoe nalazi na dobroj lokaciji, na zemljitu koje
je atraktivno zbog novih stambeno-poslovnih objekata u izgradnji.
Ovaj objekat e lokalnom stanovnitvu donijeti nove sadraje i nova
radna mjesta, i kao takav predstavlja jedan od primjera dobre prakse

JPP. Optina Istono Novo Sarajevo i Trnica a.d. Banjaluka su u
julu 2007. godine zakljuili ugovor o izgradnji poslovnog objekta
Gradska trnica Lukavica, po modelu JPP. U skladu sa Programom
unapreenja trnike funkcije u optini Istono Novo Sarajevo i
Regulacionim planom, optina je donijela odluku o zajednikom
ulaganju u izgradnju poslovnog objekta gradske trnice kao po-
slovne jedinice u sastavu preduzea Trnica a.d. Banja Luka.
Optina Istono Novo Sarajevo uloila je graevinsko zemljite,
naknadu za rentu, naknadu ranijim korisnicima zemljita, izradu
izvedbenog projekta projektne dokumentacije. Trnica a.d. Banja
Luka ula je u projekat izgradnjom objekta trnice sa izgradnjom
objekta internih saobraajnica u kompleksu Gradske trnice, kao i
izgradnjom pristupne saobraajnice sa parking prostorom prema
izvodu iz regulacionog plana i preuzimanjem pet radnika zaposlenih
u JKP Gradska trnica Lukavica. Optina Istono Novo Sarajevo
nansirala je projekat sa 501.752,07 KM ili 16,72%, a Trnica
a.d. Banja Luka sa 2.498.247,10 KM ili 83,28%. Ovaj model JPP
je DBFO model, odnosno raspodjela dobiti ili gubitka.
Institucionalni oblik JPP je oblik zajednikog ulaganja koji karakte-
rie osnivanje zajednike institucije javnog i privatnog sektora radi
realizacije odreenog javnog projekta ili pruanja odreene javne
usluge. Najee se osnivaju zajednika preduzea ili drugi oblici
organizovanja, gdje je znaajan udio javnog sektora u kapitalu.
Primjer ovakvog modela JPP je projekat izgradnje Vodenog parka
Aquana u Banjaluci, iji je jedan od osnivaa bio grad Banjaluka,
da bi kasnije postao jedini vlasnik kapitala.20 Grad Banjaluka je
zajedno sa privatnim partnerima Atzwanger AG i GP Krajina
a.d. Banjaluka osnovao preduzee u formi drutva sa ogranienom
odgovornou iji je cilj osnivanja ostvarivanje poslovnog poduhvata
izgradnja i eksploatacija Vodenog parka u Banjaluci. Osnivaka
28
vlasnika struktura je sljedea: Grad Banjaluka 74,666% uea
u kapitalu, Atzwanger S.p.A Bronzolo 17,554% i GP Krajina a.d.
Banja Luka 7,780%. Aneksom ugovora o osnivanju, Atzwanger AG,
kao lan drutva i partner koji ima reference, tehniku infrastrukturu,
know-how i zaposlene, bio je generalni ugovara za angaovanje
izvoaa izgradnje Vodenog parka, uz zadravanje odgovornosti za
realizaciju, izgradnju i putanje u rad. U 2005. godini, zakljuen je
ugovor sa izvoaem radova predraunske vrijednosti 5 miliona
evra, a za isti iznos preduzee Aquana d.o.o. se kreditno zaduilo
kod poslovne banke. Kao obezbjeenje kredita su uzeti zalog na
udjelima osnivaa i sopstvene mjenice. Prema procjeni ekonom-
ske opravdanosti ovog projekta, preduzee je trebalo da servisira
obaveze po kreditnom zaduenju iz ostvarenih prihoda od pruanja
usluga, zakupa i drugih poslova iz registrovane djelatnosti i da iste
vrati u roku od dvije godine. Realizacija projekta je okonana i Vodeni
park sa prateom infrastrukturom i objektima puten je u upotrebu
u junu 2007. godine, a grad Banjaluka je u meuvremenu otkupio
udjele preostala dva osnivaa i postao jedini vlasnik preduzea. Iz
priliva koji se ostvaruju nije bilo mogue servisirati kreditne obaveze,
niti podmirivati trokove poslovanja. Grad je, kao jedini vlasnik i kao
garant za navedeno kreditno zaduenje, na osnovu odluke Skup-
tine grada i ugovora sa bankom preuzeo otplatu kredita sa ciljem
konverzije preuzete obaveze u kapital, odnosno poveanja kapitala
u visini otplaenog kredita. Na ovaj nain, preduzee Aquana (iji
je 100%-tni vlasnik udjela grad Banjaluka) rastereuje se obaveza,
to omoguuje poslovanje bez gubitka (najmanje za visinu kamate
na kredit), dok grad poveava svoj kapital i oekuje ostvarivanje
prihoda po osnovu ostvarene dobiti.
Iskustvo u zemljama u tranziciji, naalost, pokazuje da zajednika
preduzea osnovana putem JPP aranmana najee posluju sa
20
Odluka o organizovanju Aquana d.o.o. Banjaluka kao javnog preduzea, Slubeni glasnik grada Banjaluka 22/08.
Nauni asopis za ekonomiju - 04/12
gubitkom i da ih lokalne vlasti u prvim godinama moraju subven-
cionisati, preko cijena usluga, preuzimanjem kamate na kredite ili
na neki drugi nain.
ZAKLJUAK
Budet je tradicionalni i najzastupljeniji izvor nansiranja projekata
lokalnog razvoja u Republici Srpskoj. Meutim, ovaj izvor nasiranja
postaje sve nesigurniji, izmeu ostalog, i zbog promjene u nainu
raspodjele poreskih prihoda, prenoenjem indirektnih poreza (PDV-a
i carine) sa entitetskog na dravni nivo. Jo od 2006. godine, lokalne
zajednice procentualno dobijaju manje ovih prihoda u odnosu na
preanje prihode od raspodjele poreza na promet na nivou entiteta.
Budet velikog broja lokalnih zajednica zadovoljava samo potrebe
nansiranja operativnih trokova, i to za interventno rjeavanje
socijalnih problema, za zdravstvenu zatitu, komunalne usluge i
sl. Budetska sredstva manjih i ruralnih sredina najee su jedva
dovoljna za nansiranje osnovnih trokova funkcionisanja optine,
dok se za nansiranje razvojnih projekata od lokalnog znaaja ne
mogu izdvojiti znaajnija sredstva iz ovog izvora.
Za nansiranje veih projekata optine mogu oekivati pomo kroz
preraspodjelu sredstava iz entitetskih budeta putem podsticajnih
sredstava za razvoj pojedinih sektora i djelatnosti (npr. poljopri-
vrede, MSP, zdravstvenu zatitu i sl.). Zaduivanje javnog sektora
kod poslovnih banaka i drugih kreditora ogranieno je Zakonom o
zaduivanju, dugu i garancijama BiH. Kreditiranje projekata lokal-
nog razvoja iz sredstava entitetskih investiciono-razvojnih banaka
takoe prua odreene pogodnosti. Zaduivanje optina i gradova
putem emisije obveznica, i pored ogranienja koje imaju emitenti i
rizika koji snosi investitor kupac, pokazalo se boljim i ekasnijim
izvorom nansiranja u odnosu na druge oblike zaduivanja.
Mogue su kombinacije obveznica i pretpristupnih fondova, obve-
znica i javno-privatnog partnerstva JPP, obveznica i lizinga, itd.
Direktni lizing u aranmanu lokalne zajednice podlijee zakonskim
ogranienjima u vezi sa zaduivanjem, tako da je i ovaj model nan-
siranja preporuljivo koristiti u kombinaciji sa privatnim sektorom
po nekom od modela JPP. JPP do sada nisu bila dovoljno koritena
u praksi u RS i pored toga to u poreenju sa drugim izvorima
nansiranja otvaraju znaajno vee mogunosti za nansiranje
razvoja, obavljanje javnih usluga i zadovoljenje potreba graana.
Bitna odrednica JPP je udruivanje resursa, a zemljite i nekretnine
predstavljaju najvaniji resurs u vlasnitvu lokalne zajednice. Po-
stoje brojne mogunosti izgradnje i stavljanja u funkciju objekata
drutvenog standarda, kao to su sportske dvorane, kole, bolnice,
vrtii, domovi za stara lica, zatim trnice, garae i sl. Kroz JPP
je mogue realizovati i komercijalne projekte koji e i javnom i
privatnom sektoru omoguiti ostvarivanje dobiti. Privatni kapital se
koristi za izgradnju javnih objekata i poboljanje kvaliteta javnih
usluga, dok je sredstva dobijena od poreskih obveznika mogue
usmjeriti u druge namjene. Tako se, pored budetskih sredstava,
mogu iskoristiti i drugi izvori nansiranja projekata u oblastima
koje je zakon o lokalnoj samoupravi dodjelio u nadlenost optina.
Brojni su primjeri uspjeno ostvarene saradnje javnog i privatnog
sektora u evropskim zemljama, ali i na prostoru RS, koji pokazuju
da je ovaj model nansiranja itekako primjenljiv i da daje dobre
rezultate.
Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

IZVORI 7. Zakon o budetskom sistemu Republike Srpske (Slubeni

1. Ivi, P.: Godina velikih investicija i uspjenog rada, Trnica a.d.
Banja Luka, Poslovne novine, br. 1173, 01/12/2007;
2. Popovi, D.: Nauka o porezima i poresko pravo, Institut
Otvoreno drutvo, Institut za ustavnu i zakonodavnu politiku,
Savremena administracija, Beograd, 1997;
3. Prokopijevi, M., Trina demokratija, Graanske inicijative,
Beograd, 2001;
4. Savanovi, S.: Finansiranje lokalnog razvoja, EDA, Banja Luka,
2009;
5. Odluka o organizovanju Aquana d.o.o. Banjaluka kao javnog
preduzea, Slubeni glasnik grada Banjaluka 22/08.
6. Strategija razvoja lokalne samouprave u Republici Srpskoj za
period 20092015, Banja Luka, mart 2010;
glasnik RS, br. 54/08, 126/08. i 92/09);
8. Zakon o javno-privatnom partnerstvu RS (Slubeni glasnik
RS, br. 59/09);
9. Commission of European Communities: Green Paper on Public
Private Partnerships and community law on public contracts
and concessions, COM (2004) 327, Commission of European
Communities, Brussels;
10. COM (2005) 569, Evropska komisija;
11. Report on the public consultation on the Green Paper on
Public-Private Partnerships and Community Law on Public
Contracts and Concessions, Commission Staff Working Paper,
SEC (2005) 629;
12. www.dei.gov.ba
13. www.sobijeljina.org

Abstract
The current concept of nancing local government in Republic of Srpska is based on the view that local communities should have suf-
cient funds for their functioning. The budget system of Republic of Srpska species the manner and extent to which public revenues are
shared between municipalities and cities. Local communities in the RS are characterized by a high level of dependency on income that
is transferred from the higher levels of government and have no ability to affect the amount of the key sources of funding, besides some
local taxes and fees.
For the nancing of major projects municipalities can expect help by reallocation of funds from the entity budget through incentives for
the development of certain sectors and activities. Donations are also among the traditional sources of nancing. Financing local develop-
ment projects from the entity investment-development banks is also a source of borrowing.

29
Practice has shown that in the terms of risks, the best combination are mixed nance projects - by issuing bonds and from other sources.
Possible combinations are bonds and pre-accession funds, bonds and public-private partnerships, bonds and leases, etc. Public-private
partnerships have not been used enough in practice in Republic of Srpska despite the fact that in comparison with other sources of
funding they open signicantly greater opportunities for development funding, the provision of public services and fullling the needs of
citizens.
Key words: community, budget, grants, loans, loans, leases, bonds, funds, public-private partnership.
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

UDK 005.311.6 PREGLEDNI RAD

10.7251/FIN1204030T
Mihajlo Travar*

Dizajniranje organizacija
budunosti strategija
odluivanja po Lundbergovom
modelu
Rezime
Inovacija u organizaciji, da se proizvede brza, kvalitetna i stvarna promjena, glavni je zadatak i cilj u dizajniranju organizacije budunosti.
Menaderska umjetnost (Managerial Artistry) promovie ozbiljnost promjena, sposobnost uvaavanja, kreativnost, dizajn, i pojednostav-
ljenja odgovarajuih preraenih organizacionih formi. Lundbergov model je brz i jednostavan za upotrebu, prihvatljiv je na svakom hi-
jerarhijskom nivou i otvoren je za lina usavravanja i dopune koje se rukovodiocu, kao uspjenom praktiaru, uine neophodnim. Us-
postavlja s jedne strane prihvatljivu ravnoteu izmeu tipizacije i standardizacije procedure izbora, i sa druge strane specine praktine
situacije, to doprinosi poboljanju kvaliteta i prihvatljivosti odluka. Lundbergov model je interesantan za prilike i uslove zemalja u tran-
30

ziciji (kao to je ovo nae podruje). Veliina preduzea nije prepreka primjeni ovoga modela, mada prirodno u velikim preduzeima ima
vie mogunosti za uspjenu aplikaciju ovoga modela.
Kljune rijei: Lundbergov model, strategija odluivanja, organizacija, dizajniranje, inovacija, varijacije, makroorganizaciona struktura,
makroorganizacione promjene, funkcija, menaderska umjetnost.

UVOD ralanjivanje svih procesa i aspekata djelovanja organizacije,

Kada standardne aktivnosti procesa poboljanja u organizaciji ne
pokazuju eljene rezultate, svaka organizacija, prije ili kasnije,
suoava se sa potrebom da ponovo inovira samu sebe. Inovacija je
primjena nove ideje, postupka, usluge, procesa koji donosi progres
i kvalitet. Inovacija mora da ide dublje nego prosto i jednostavno
restrukturisanje, i mora da ukljui sve zaposlene u proces inovacija,
tj. da su zaposleni motivisani, nagraeni i jasno svjesni doprinosa
i dijela njihove uloge u strategiji organizacionih promjena i daljeg
poslovanja. To je neophodno za svaku novu organizaciju koja
nastaje na odriv nain, sa ekasnou i kvalitetom u poslovanju.
Redizajniranjem organizacije ostvaruju se sljedei beneti:
identikovanje i otklanjanje kljunih barijera za implementaciju
redizajniranja (ranije i tokom samoga procesa);
identikovanje osnovnih, temeljnih problema koji su koili i
spreavali ekasnost organizacije u prolosti i utvrivanje novih
problema kao dijela procesa dizajniranja;
ukljuivanje cijele organizacije u dizajniranje sopstvene bu-
dunosti i kreiranje obavezivanja i lojalnosti svih zaposlenih
za ostvarivanje cilja;
da bi se minimizovalo ograniavanje od strane novonastale
organizacije, kreirajui njenu odrivost;
ekasno pozicioniranje organizacije za budunost;
usklaivanje internog funkcionisanja novonastale organizacije,
eksplicitno sa glavnim ciljevima i potrebama potroaa i okru-
enja.
Inovacija u organizaciji, da se proizvede brza, kvalitetna i stvarna
promjena, glavni je zadatak i cilj u dizajniranju organizacije bu-
dunosti.1 Kao to je Lundberg denisao, ova promjena mora da
se uzme sa ozbiljnou, te da prihvatimo promjenu okruenja kao
svuda prisutnu. Za svaku vrstu konteksta promjene, organizacione
forme i tematiku menaderskog odnosa i sposobnosti, Lundberg
sugerie da organizacije u budunosti treba da budu konguracija
formi, zbog viestrukih kontekstualnih okolnosti, i kao takva kon-
guracija e zahtijevati kombinaciju menaderskih sposobnosti
nazvane menaderska umjetnost (Managerial Artistry)2. Dizajn
organizacije je sistem, struktura, proces, rukovoenje, kultura,
vjetina i praksa zaposlenih, na osnovu kojih se posao izvrava,
i ima neizmjeran potencijal da utie na organizaciono ponaanje
i strategiju upravljanja za postizanje rezultata. Dva faktora opre-

* Telekomunikacije Republike Srpske a.d., e-mail: mihajlo.travar@mtel.ba

1
Travar, Mihajlo; Bobrek, Miroslav; Tanasi, Zorana: Procesna organizacija, Mainski fakultet Banjaluka, 2007, str. 6472.
2
Travar, Mihajlo; Cvijanovi, M. Janko; Lazi, Jelena: Kapacitet za makroorganizacione promene, Ekonomski institut, Beograd 2009, str.160170.
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12
djeljuju iniciranje organizacionih promjena i evolucije organizacije.
Prvo, da li je mogue nai i projektovati tehniki izvodljivo rjeenje,
i drugo, da li e projektovano rjeenje biti prihvaeno u organizaciji.
Problem iniciranja promjena je istovremeno opti i ogranien. On je
eksplikacija pokuaja menadmenta da se suoi sa odstupanjem
od ispunjenja tri osnovna organizaciona cilja: rijeiti unutranje
probleme, odgovoriti na zahtjeve eksternog okruenja i preivjeti
u njemu, i anticipirati vjerovatnu budunost i pripremiti se za nju
denisanjem novih ciljeva i strategija te njihovim ostvarenjem.
1. METODOLOKE OSNOVE ISTRAIVANJA
Istraivanje i savjeti u vezi sa upravljanjem organizacijom reektovali
su ideologiju gradulizma uvjerenja o napredovanju prema cilju
sa postepenim, esto vrlo sporim fazama. Efektivna organizaciona
promjena je bila viena kao malo, inkrementalno podeavanje.
Pretpostavljalo se da je okruenje organizacije stabilno ili rastue.
Meutim, u posljednje vrijeme ulazei u doba diskontinuiteta,
organizaciona promjena se sagledava kao zahtjev da menaderi
izaberu izmeu organizacionog izumiranja ili da odmah preduzmu
radikalne transformacije [4].
Te transformacije podrazumijevaju proces kroz koji preduzee pro-
lazi: brzinu i ekasnost sa kojima ideje prelaze u odreeni rezultat
i kreiranje samoodrive sposobnosti poboljanja pozicije na tritu.
Ova dva pojma, inkrementalnost i transformacija, bez sumnje pre-
vie pojednostavljuju okolnosti sa kojima se suoavaju savremeni
i budui menaderi. Prilino preraen i obuhvaen model promjene
i njegovih prateih okolnosti, potreban je da bi se kreirala odgo-
varajua organizacija i da bi se razvile mnogo vee menaderske
sposobnosti. Dananji menaderi-lideri moraju imati sposobnost i
viziju da pokreu i upravljaju performansama poslovanja u kom-
pleksnom i promjenljivom svijetu. to je dublja promjena, to znatnije
ukljuuje temeljnu strategiju, identitet i kulturu preduzea veliku
potrebu da menadment bude lino i profesionalno ukljuen. Sve
se mijenja vie ili manje globalno, nacionalno, idustrijski i orga-
nizaciono, ljudi, te se zadatak i odgovornost menadera mijenja.
Za mnoge menadere, konstantno sluanje o pojmu promjena,
promjena, promjena, nema kvalitetan uticaj na njihov um, i postaje
veoma teko da se zadri ideja o promjeni. Za ostale menadere
promjena je takozvani refren koji dokazuje nadmonost. ta ako
uzmemo promjenu ozbiljno? ta ako vjerujemo da je rukovoenje
i uspjeh promjene stvarno jezgro menadmenta? To su ciljevi koje
Lundberg ocrtava. Prema Lundbergu, bipolarne koncepcije promjene
okruenja su neadekvatne; uslovi okruenja u kojima organizacije
pronalaze sebe diskontinuiraju promjenu i nisu ni homogeno, niti
apsolutno objektivno realne. Sklonost menadmenta da vjeruje kako
postoji jedan, najbolji, nain za upravljanje, moe biti pogrean
vie nego prethodni, i da postoje novi, kao i stari naini grupisa-
nja komplementarnih naina upravljanja. Menaderska umjetnost
(Managerial Artistry) promovie ozbiljnost promjena, sposobnost
uvaavanja, kreativnost, dizajn, i pojednostavljenja odgovarajuih
preraenih organizacionih formi. Menadersko umijee, dakle, po-
stavlja proaktivne izbore na elo, jer izvrni direktori postaju mnogo
vie svjesni mogunosti, sposobnosti i kreativnosti u organizacionom
okruenju, te uloga izvrnih direktora u procesu promjene i tranzicije
uzima sve veu prominentnost.
Lundbergov model je brz i jednostavan za upotrebu, prihvatljiv je
na svakom hijerarhijskom nivou i otvoren je za lina usavravanja
i dopune koje se rukovodiocu, kao uspjenom praktiaru, uine
3
Travar, Mihajlo; Cvijanovi, M. Janko; Lazi, Jelena: Kapacitet za makroorganizacione promene, Ekonomski institut, Beograd 2009, str. 160170.
4
Travar, Mihajlo; Cvijanovi, M. Janko; Lazi, Jelena: Kapacitet za makroorganizacione promene, Ekonomski institut, Beograd 2009, str. 160170.
neophodnim. Uspostavlja, s jedne strane, prihvatljivu ravnoteu
izmeu tipizacije i standardizacije procedure izbora, i sa druge
strane specine praktine situacije, to doprinosi poboljanju
kvaliteta i prihvatljivosti odluka. Veliina preduzea nije prepreka
primjeni ovoga modela, mada prirodno u velikim preduzeima ima
vie mogunosti za uspjenu aplikaciju ovoga modela. Lundbergov
model je interesantan za prilike i uslove zemalja u tranziciji (kao
to je ovo nae podruje). Naime, ukupna uloga rukovodilaca u
preduzeima dobija na znaaju, pa i onaj dio njihovih uloga koji
je okrenut organizacionim promjenama, kao odgovoru na pro-
bleme koji nastaju u preduzeu i njegovom okruenju. Najee
su organizacione promjene opti i zajedniki problem ili problem
vie instance. Bilo bi vrlo preporuljivo i ekasno da rukovodioci
preduzea proue Lundbergov model, i da kroz taj proces testiraju
svoj misaoni proces selekcije i da ga, vodei rauna o potrebnom
vremenu i neophodnim nansijskim sredstvima, primijene.3
2. PODACI NEOPHODNI ZA DIZAJNIRANJE
LUNDBERGOVOG MODELA
Centralno pitanje koje se odnosi na Lundbergov model iniciranja
projekta promjena je4:
Da li i kako inicirati proces promjena u preduzeu?
Lundbergov model predstavlja proces koji se sastoji od serije
sekvencijalnih izbora. Model ima seriju pitanja za rukovodioca
organizacionih promjena. Kroz odgovore na pitanja, odreenim re-
dosljedom, dolazi se do odluke o nainu iniciranja i putanje strategije
organizacionih promjena. Pitanja su, u stvari, pravila koja odreuju
partikularne izbore, koji vode do sljedeeg izbora i tako dalje, dok se
31
denie ukupna putanja, tj. nain iniciranja organizacionih promjena.
Lundbergov model sadri:
1. skup kontingentnih pitanja varijabli Xi, gdje je Xi = X1,...X6;
na svako pitanje Xi treba odgovoriti sa DA ili NE;
2. skup taaka koje deniu strategiju odluivanja u procesu
organizacionih promjena Yi, gdje je Yi = Y1,...Y12;
3. funkciju ralanjivanja u stablu odluivanja, koja konvertuje
vektore uslova, u izbor pitanja, i tako denie putanju organi-
zacionih promjena, tj. Y = F(X).
Model ima est kontingentnih pitanja varijabli. Na svako pitanje je
potrebno odgovoriti sa DA ili NE o odluci koju je potrebno donijeti,
to vodi do drugog pitanja i iste akcije u stablu odluivanja, i na taj
nain se denie putanja strategije odluivanja preduzea. Da bi se
kreiralo i upotrijebilo stablo odluivanja, treba poeti sa pitanjem:
X1 Da li je u Vaem preduzeu u posljednjih pet godina znaajno
(radikalno) mijenjana makroorganizaciona struktura?
Ako je odgovor DA, potrebno je slijediti vektor oznaen sa DA,
do pitanja:
X2 Ako je odgovor DA, da li je prethodno uraen projekat ma-
kroorganizacionih promjena?
Nakon odgovora na ovo pitanje, slijedi se odgovarajui vektor koji
vodi do narednog pitanja, i na isti nain se primjenjuje dalja pro-
cedura, dok se mogunosti ogranie i smanje do specine grupe
strategije odluivanja. Na taj nain se kreira i denie putanja
procesa organizacionih promjena prema Lundbergovom modelu
stabla odluivanja, i vri izbor specine strategije propisane u
stablu odluivanja.
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

3. ANKETNI UPITNIK
Tabela br. 1: Anketni upitnik za direktore preduzea
Pitanje Opis
X1 Da li je u Vaem preduzeu u posljednjih pet godina znaajno (radikalno) mijenjana makroorganizaciona struktura?
X2 Ako je odgovor DA, da li je prethodno uraen projekat makroorganizacionih promjena?
X3 Da li je preduzee samo uradilo projekat?
X4 Da li je projekat makroorganizacionih strukturnih promjena implementiran?
X5 Da li razmiljate o makroorganizacionim strukturnim promjenama u Vaem preduzeu (nezavisno od toga da li ste ili
niste imali reorganizaciju preduzea u posljednjih pet godina)?
X6 Da li imate ideju u kom pravcu bi trebalo da se mijenja makroorganizaciona struktura Vaeg preduzea?
Izvor: [3]
4. STRUKTURISANI INTERVJU UPITNIK ZA Sami lino kreirali prijedlog promjena i iznijeli ga pred Uprav-
ni odbor ili drugi organ koji odluuje o makroorganizacionim
DIREKTORE PREDUZEA5 promjenama, i nakon usvajanja ga implementirali?
1. Da li je u Vaem preduzeu u posljednjih pet godina znaajno Formirali komisiju (radnu grupu) koja bi imala zadatak da kreira
(radikalno) mijenjana makroorganizaciona struktura? prijedlog makroorganizacionih promjena i prezentuje ih Vama,
DA a Vi onda, nakon eventualnih izmjena, predlaete Upravnom
NE odboru ili drugom organu i nakon usvajanja implementirate?

2. Ako je odgovor da, da li je prethodno uraen projekat mak- Zaduili postojeu organizacionu jedinicu koja se (pored osta-
roorganizacionih promjena? log) bavi problemima organizacije da Vama predloi rjeenje
problema, odnosno da predloi novu makroorganizacionu
DA strukturu, a Vi onda, nakon eventualnih izmjena i usvajanja na
NE odgovarajuem organu, implementirate?
3. Ko je uradio projekat? Formirali komisiju (radnu grupu) koja bi imala zadatak da
Konsultantska rma formulie projektni zadatak, kreira rjeenje, prezentuje ga Va-
ma, Vi ga prezentujete Upavnom odboru, a nakon usvajanja ista
32

Preduzee samo
4. Da li je projekat makroorganizacionih strukturnih promjena
implementiran?
DA
NE
5. Navedite ukratko najvanije probleme, iskustva i pouke tokom
realizacije projekta organizacionih promjena u domenu:
Projektovanja nove makroorganizacione strukture
Uvoenja makroorganizacionih strukturnih promjena
Funkcionisanja (zakljuno sa sadanjim stanjem)
6. Da li razmiljate o makroorganizacionim strukturnim promje-
nama u Vaem preduzeu (nezavisno od toga da li ste ili niste
imali reorganizaciju preduzea u posljednjih pet godina)?
DA
NE
7. Da li imate ideju u kom pravcu bi trebalo da se mijenja makro-
organizaciona struktura Vaeg preduzea?
DA
komisija je zaduena za implementaciju predloenog rjeenja?
Angaovali spoljnog konsultanta (pojedinca ili rmu) koji e ura-
diti projekat i sprovesti, zajedno sa Vama, njegovu implementac-
iju nakon usvajanja od strane odgovarajueg organa preduzea?
Ukratko obrazloite izabranu varijantu grupiui objanjenja u etiri
grupe faktora:
Unutranja snaga preduzea (program, oprema, lokacija,
struni kadrovi, rukovodici, tradicija, organizacija itd.).
Unutranje slabosti preduzea (program, oprema, lokacija,
struni kadrovi, rukovodioci, tradicija, organizacija itd.).
Povoljnosti koje okruenje nudi preduzeu (trite, konkuren-
cija, lokalna podrka, dravna podrka itd.).
Prijetnje iz okruenja (trite, konkurencija, lokalna i dravna
podrka itd.).
11. Iznesite, molim Vas, Va dojam odnosno Vae miljenje o stanju
i organizovanosti drugih preduzea (sa kojima poslujete ili ih
poznajete na drugi nain), naravno, bez navoenja imena tih
preduzea.

NE
8. Ako je odgovor DA, iznestite ukratko ideju:
5. RJEENJE ODLUKA PO LUNDBERGOVOM
9. Ako je odgovor NE, obrazloite ga ukratko:
MODELU
10. Ako biste krenuli u makroorganizacione strukturne promjene
(na osnovu sopstvenog ubjeenja, na osnovu odluke Upravnog Funkcija Y=F(X) izvedena je indukcijom iz praktinog iskustva
odbora ili nekog drugog organa preduzea, ili na osnovu odluke uspjenih menadera, koji su nosioci promjena. Lundbergov model
nekog dravnog organa), da li biste u realizaciji tih promjena: je specino usmjeren na selekciju koju sprovodi rukovodilac, i na

5
Travar Mihajlo, doktorska disertacija: Spremnost proizvodnog preduzea za organizacione promjene, Mainski fakultet, Beograd 2009, str. 137.
Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

praksu u koju se integrisao nastali problem. Model ima dvanaest visno od frekvencije njihove pojave na izlazu modela i koje obuhvataju
razliitih izbora akcije na svom izlazu (tabelu Yi), koji su poredani neza- najvei broj moguih akcija za iniciranje organizacionih promjena.

Tabela br. 2: Strategije odluivanja po Lundbergovom modelu

Strategija
Opis
odluivanja
Y1 Preduzee nije mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina, i ne razmilja o takvoj mogunosti.
Y2 Preduzee nije mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina, i razmilja o toj promjeni, a nema
ideju u kojem pravcu promjena treba da se desi.
Y3 Preduzee nije mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina, a razmilja o takvoj mogunosti i
ima ideju u kojem pravcu promjena treba da se desi.
Y4 Preduzee je mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina (prethodno je uraen projekat koji nije
implementiran), i ne razmilja o daljoj promjeni.
Y5 Preduzee je mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina (prethodno je uraen projekat koji nije
implementiran), i razmilja o daljoj promjeni, a nema ideju u kojem pravcu da se promjena desi.
Y6 Preduzee je mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina (prethodno je uraen projekat koji nije
implementiran), i razmilja o daljoj promjeni i ima ideju u kojem pravcu da se promjena desi.
Y7 Preduzee je mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina prema prethodno uraenom projektu,
i ne razmilja o daljoj promjeni.
Y8 Preduzee je mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina prema prethodno uraenom projektu,
i razmilja o daljoj promjeni, a nema ideju u kojem pravcu da se promjena desi.
Y9 Preduzee je mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina prema prethodno uraenom projektu,
i razmilja o daljoj promjeni i ima ideju u kojem pravcu da se promjena desi.
Y10 Preduzee je mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina
(prethodno nije bio uraen projekat), i ne razmilja o daljoj promjeni.
Y11 Preduzee je mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina (prethodno nije bio uraen projekat),
i razmilja o daljoj promjeni, a nema ideju u kojem pravcu da se dalja promjena desi.

33
Y12 Preduzee je mijenjalo makroorganizacionu strukturu u posljednjih pet godina (prethodno nije bio uraen projekat),
i razmilja o daljoj promjeni i ima ideju u kojem pravcu da se dalja promjena desi.
Izvor: [3]

6. ANALIZA DOBIJENIH REZULTATA

Analiza dobijenih rezultata, na osnovu istraivanja prove- u Republici Srpskoj, prikazana je kroz sljedee tabele i
denih tokom izrade doktorske disertacije u preduzeima grafike prikaze.

Tabela br. 3: Analiza rezultata strategije odluivanja prema Lundbergovom modelu

Strategija
Broj preduzea %
odluivanja
Y1 6 15,4
Y2 0 0
Y3 15 38,5
Y4 1 2,6
Y5 0 0
Y6 0 0
Y7 5 12,8
Y8 0 0
Y9 10 25,6
Y10 1 2,6
Y11 0 0
Y12 1 2,6
Ukupno: 39 100%

Slika br. 1: Graki prikaz analiz rezultata strategije odluivanja prema Lundbergovom modelu
Na osnovu analize strategije poslovanja u 39 preduzea, koja je
dizajnirana prema Lundbergovom modelu, pokazalo se sljedee:6
Najvei broj preduzea, 38,5% (15 preduzea), ima strategiju
odluivanja Y3 to znai da preduzee nije mijenjalo makroor-
ganizacionu strukturu u posljednjih pet godina, a razmilja o toj
promjeni i ima ideju u kojem pravcu promjena treba da se desi.
Za strategiju odluivanja Y9 izjasnilo se 25,6% (10 preduzea)
to znai da je preduzee mijenjalo makroorganizacionu
strukturu u posljednjih pet godina prema prethodno uraenom
34
projektu, i razmilja o daljoj promjeni i ima ideju u kojem prav-
cu promjena da se desi.
Za strategiju odluivanja Y1 izjasnilo se 15,4% (6 preduzea)
to znai da preduzee nije mijenjalo makroorganizacionu struk-
turu u posljednjih pet godina i ne razmilja o takvoj mogunosti.
Za strategiju odluivanja Y7 izjasnilo se 12,8% (5 preduzea)
to znai da je preduzee mijenjalo makroorganizacionu
6
Travar, Mihajlo, doktorska disertacija: Spremnost proizvodnog preduzea za organizacione promjene, Mainski fakultet, Beograd 2009, str. 140.
Nauni asopis za ekonomiju - 04/12
Izvor: [3]
strukturu u posljednjih pet godina prema prethodno uraenom
projektu, i ne razmilja o daljoj promjeni.
Za strategiju odluivanja Y4 izjasnilo se 2,6% (1 preduzee)
to znai da je preduzee mijenjalo makroorganizacionu struk-
turu u posljednjih pet godina (prethodno je uraen projekat koji
nije implementovan), i ne razmilja o daljoj promjeni.
Za strategiju odluivanja Y10 izjasnilo se 2,6% (1 preduzee)
to znai da je preduzee mijenjalo makroorganizacionu
strukturu u posljednjih pet godina (prethodno nije bio uraen
projekat), i ne razmilja o daljoj promjeni.
Za strategiju odluivanja Y12 izjasnilo se 2,6% (1 preduzee) to
znai da je preduzee mijenjalo makroorganizacionu strukturu u po-
sljednjih pet godina (prethodno nije bio uraen projekat), i razmilja o
daljoj promjeni i ima ideju u kojem pravcu da se dalja promjena desi.
Strategije odluivanja Y2, Y5, Y6, Y8, Y11 nema nijedno
preduzee.
Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

ZAKLJUAK prihvaeno u organizaciji. Problem iniciranja promjena je istovre-

Savremene organizacije bi trebalo da tee timskom radu i eksibil-
nom upravljanju ljudima u organizaciji, da imaju razvijenu korpo-
rativnu kulturu i da budu spremne za provoenje organizacionih
promjena. Organizacija budunosti mora sublimisati sve ono to
sadri sintagma new age, a to znai: uidnost, eksibilnost
i dinaminost organizacije, kao i njeno stalno restrukturisanje,
deinstitucionalizaciju, informisanost i brzo reagovanje. Da bi se
prepoznale i obuzdale opasnosti i iskoristile postojee prilike,
dananja preduzea preduzimaju dramatine promjene u svim
oblastima djelovanja. Inovacije i poboljanja proizvoda, usluga i
postupaka e ostvariti dodatno osposobljeni radnici, bolja informa-
ciona tehnologija i usklaeni organizacioni postupci. Spremnost i
sposobnost preduzea da ue u proces organizacionih promjena
bazira se na modelu koji se fokusira na motivaciju, sposobnosti
menadera programa i osoblja, institucionalnih resursa, orga-
nizacione klime, kao prvih bitnih koraka u razumijevanju orga-
nizacionih faktora, koji se odnose na usvajanje i implementaciju
programa promjene u preduzeu.
Lundbergov model daje osnove za kvalitetnu osnovu za strategiju
organizacionih promjena u preduzeima i dizajniranje organizacija
budunosti. Za svaku vrstu konteksta promjene, organizacione
forme i tematiku menaderskog odnosa i sposobnosti, Lundberg
sugerie da organizacije u budunosti treba da budu konguracija
formi, zbog viestrukih kontekstualnih okolnosti, i kao takva kon-
guracija e zahtijevati kombinaciju menaderskih sposobnosti
nazvane menaderska umjetnost (Managerial Artistry). Dva
faktora opredjeljuju iniciranje organizacionih promjena i evolu-
cije organizacije. Prvo, da li je mogue nai i projektovati tehniki
izvodljivo rjeenje, i drugo, da li e projektovano rjeenje biti
meno opti i ogranien. On je eksplikacija pokuaja menadmenta
da se suoi sa odstupanjem od ispunjenja tri osnovna orga-
nizaciona cilja: rijeiti unutranje probleme, odgovoriti na zahtjeve
eksternog okruenja i preivjeti u njemu, i anticipirati vjerovatnu
budunost i pripremiti se za nju denisanjem novih ciljeva i strate-
gija te njihovim ostvarenjem.
IZVORI
1. Cvijanovi, M. Janko: Organizacione promene, Ekonomski In-
stitut, Beograd, 2004.
2. Lundberg, C. Craig: Toward Managerial Artistry: Appreciating
and designing organizations for the future, 1994.
3. Zelenovi, Dragan: Projektovanje proizvodnih sistema, Nauna
knjiga Beograd, 1987.
4. Zelenovi Dragan: Tehnologija organizacije industrijskih
sistema-preduzea, Nauna knjiga Beograd, 1995.
5. Travar, Mihajlo; Cvijanovi, M. Janko; Lazi, Jelena: Kapacitet
za makroorganizacione promene, Ekonomski institut, Beograd
2009.
6. Travar, Mihajlo, doktorska disertacija: Spremnost proizvodnog
preduzea za organizacione promjene, Mainski fakultet, Beo-
grad 2009.
7. Travar, Mihajlo; Bobrek, Miroslav; Tanasi, Zorana: Procesna
organizacija, Mainski fakultet Banjaluka, 2007.

35
Abstract
Innovation in the organization, to produce fast, high-quality and real changes, is the main task and objective in designing the future of the
organization. Managerial Arts (Managerial Artistry) promotes the severity of changes, the ability to respect, creativity, design, and sim-
plication of appropriate processed organizational forms. Lundberg`s model is fast and easy to use, acceptable at each hierarchical level
and is open to personal development and additions that may seem necessary to the manager as a successful practitioner. On one hand
it establishes an acceptable balance between typing and standardization selection procedures , and on the other hand specic practical
situations, which improves the quality and acceptability of decisions. Lundberg`s model is interesting for the opportunities and conditions
in the transition countries (as our region). Firm size is not an obstacle in applying this model, although naturally in large enterprises there
are more opportunities for the successful application of this model.
Key words: Lundberg`s model, strategy of making decisions, organization, design, innovation, variation, macro-organizational structure;
macro- organizational changes; functions; managerial art.
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

UDK 349.3:368.914 PREGLEDNI RAD

10.7251/FIN1204036M
Zoran Mastilo*

Penzijsko osiguranje
bauk dananjice, mogunosti
i ogranienja za preobraaj
Rezime
Bauk krui svijetom. To je bauk bankrotiranog sistema dravnog penzijskog osiguranja.1 Ovu tvrdnju Josa Pinere potvruje injenica da
danas u svijetu najvei broj zemalja imaju PAYGO sisteme koji se zasnivaju na principu meugeneracijske solidarnosti. Odavno su ovakvi
penzijski sistemi u krizi i kao takvi su postali problem, ije loe stanje se sve vie uslonjava, a ne nikako pozitivno rjeava. Najvei
problemi PAYGO sistema (meugeneracijske solidarnosti) jesu ekonomski problemi nansiranje, demografski problemi, organizacioni
problemi i na kraju problemi politike prirode, koji snano utiu na ekonomske. Nijedna zemlja dosad nije preobrazila svoj sistem u smislu
dobrog rjeenja, koji bi se mogao uzeti kao svijetli primjer dananjice. Dakle, nema idealnog modela penzijskog sistema koji bi mogao
posluiti svim drugim, da svoj penzijski sistem preobraze po modelu najuspjenije zemlje. Veina teoretiara u dananje vrijeme smatra
da je ile drava koja je napravila najvei iskorak u smislu preobraaja penzijskog sistema i da je to svijetli primjer koji moda treba
slijediti veina zemalja u svijetu. ta je zapravo ile uradio? Tvorac ileanskog preobraaja penzijskog sistema Jose Pinera svojim projek-
36

tom naprosto je likvidirao obavezno penzijsko osiguranje, drava je prela na drugi vid osiguranja, a to je kapitalizirana tednja. Pozitivni
efekti tog preobraaja mjere se i danas, a prema ocjeni javnosti, oni se kreu uzlaznim trendom. Na tom putu ka uspjenom preobraaju,
a borei se protiv svih ogranienja, danas su zemlje Latinske Amerike (Peru, Bolivija, Meksiko itd.) koje ele da svoje penzijske sisteme
reformiu po uzoru na preobraaj ilea. Nee biti lako, vrijedi ona koliko god drava, toliko novih modela penzijskih sistema.
Kljune rijei: Bauk, kriza, preobraaj, mogunosti, ogranienja, penzijsko osiguranje, nansiranje, PAYGO sistem, demografske projek-
cije, penzije, penzioneri, trite kapitala.

UVOD sa poveanim brojem penzionera i oekivanim poveanjem duine

koritenja prava (usljed dueg ivotnog vijeka), ime sistem tekueg
Osiguranje ima znaajnu ulogu u ekonomskom razvoju svake dr- nansiranja postaje nansijski neodriv.
ave. U Evropi radi oko milion ljudi u osiguranju, godinja premija
Ekonomska kriza polako ali sigurno iz dunike prelazi u penzijsku krizu.
osiguranja i razni oblici plasmana iznose milijarde evra. Osiguranje
Ekonomski strunjaci i strunjaci iz oblasti osiguranja predviaju slom
doprinosi ekonomskom rastu privrede kroz stvaranje novih radnih
penzijskih sistema irom svijeta i smanjenje penzija. Naime, postavlja
mjesta, kroz pruanje odreenog vida zatite koja je potrebna gra-
se pitanje penzijskih primanja pogotovo buduih penzionera. Tempirana
anima. Penzijsko osiguranje i njegova reforma aktuelna je tema i
penzijska bomba ve je poela da se aktivira i nanosi teke gubitke
zauzima znaajno mjesto u planovima kako ekonomski razvijenih
po penzijske sisteme irom Evrope, izazivajui i pokreui socijalne
zemalja tako i zemalja u tranziciji. Cilj reforme penzijskog sistema
nemire i polemike irom zemalja Evropske unije. Zemlje su prinuene
je dugorona odrivost.
da vre transformacije svojih penzijskih sistema kako bi odrale svoje
Penzijski sistem tekueg nansiranja ili PAYGO sistem prisutan je sisteme i uinile ih odrivim.
skoro u svim zemalja svijeta. Sistem tekueg nansiranja zasniva se na
Globalna ekonomska kriza zadala je teak udarac krhkim penzijskim
principu meugeneracijske solidarnosti, u kom radno aktivno stanovni-
sistemima, suoenim sa demografkim problemima i problemima -
tvo svojim doprinosima nansira isplate penzijskih naknada dananjim
nansiranja. Vlade suoene sa novonastalim problemima u penzijskim
penzionerima. Sistem tekueg nansiranja moe da funkcionie samo
sistemima nale su se zateene, uglavnom bez adekvatnog odgovora
u uslovima stabilne politike i ekonomske situacije. Sistem funkcionie
na penzijsku krizu. Njihov pokuaj ogleda se kroz nepopularne mjere,
kada su demografska kretanja izrazito povoljna, a stopa zaposlenosti
a jedna od njih je pomjeranje starosne granice za penzionisanje, to je
visoka. Meutim, ovakav sistem nansiranja ima nedovoljne nansijske
nailo na jak otpor graana i izazivalo socijalne nemire.
rezerve, pa drava mora da obezbijedi svoje uee ili da povea nivo
doprinosa da bi se kompenzovao nedostatak sredstava. Prihodi od
doprinosa padaju sa smanjenjenim brojem uplatilaca, a rashodi rastu

*
Univerzitet u Istonom Sarajevu Fakultet poslovne ekonomije Bijeljina, e-mail: zoran.mastilo@fpe.unssa.rs.ba
1
Jose Pinera.
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

1. NASTANAK I RAZVOJ PENZIJSKOG odnosno ne stvara nikakvu realnu investiciju, niti bilo koje konkretno
bogatstvo. Oni su jednostavno prenosni sistemi koji prenose bogat-
OSIGURANJA stva od dananjih radnika penzionerima dananjice. Naalost, postoje
dva osnovna problema u lancu prenosa, odnosno u funkcionisanju
1.1. Istorijski razvoj i nastanak penzijskog osiguranja tzv. protonog bojlera koji sakuplja doprinose od radno aktivnog
stanovnitva, putem penzija isplauje i usmjerava ih prema korisnicima
Od strane drave uspostavljene su institucije koje ine sistem socijalnog
penzija, tj. penzionerima. Prvi problem je demografski. Imamo, globalno
osiguranja. Treba razlikovati pojam socijalnog osiguranja od socijalne
posmatrano, stvaranje tzv. starakih nacija. Dakle, evropska popu-
sigurnosti. Razvijenost sistema socijalnog osiguranja uslovljeno je
lacija zapravo e se smanjiti. Rezultat takvih demografskih promjena
razvijenou nacionalne ekonomije, a penzijsko i invalidsko osiguranje
uticae da e se odnos radnik/ penzioner ubrzano smanjivati. U prolosti
predstavlja najznaajniji dio socijalnog osiguranja. Isto obuhvata njegove
demografska promjenjivost esto je bila podcijenjena, a ekonomske
najznaajnije rizike: starost, invalidnost i smrt.
analize su bile skoncentrisane na druge faktore neizvjesnosti koji su
Tek krajem 19. vijeka, poslije sticanja prava na sindikalno organi- bitni za istraivanje starosne strukture stanovnitva.3 Broj radnika koji
zovanje, radnici su uspjeli da se izbore za neke oblike socijalnog uplaaju doprinose u sistem penzijskog osiguranja i prebacuju dio svog
osiguranja. Nova koncepcija socijalne funkcije drave javlja se bogatstvo penzionerima je sve manji i manji.
u Njemakoj. Prvi zakon o obaveznom socijalnom osiguranju za
Slika br.1. Odnos populacije 65+ i 2064 godine
sluaj bolesti radnika u industrijskim preduzeima donesen je
1883. godine, zatim 1884. zakon o obaveznom osiguranju za
nesrene sluajeve i 1889. zakon o obaveznom osiguranju za
sluaj iznemoglosti, starosti i smrti, ime je prvi put u jednoj dravi
zaokruen sistem obaveznog socijalnog osiguranja.2 Na prostoru
bive Jugoslavije prvi vidovi penzijskog osiguranja pojavili su se
u Kraljevini Srbiji. Osnovna prava koja se ostvaruju iz penzijskog i
invalidskog osiguranja su:
za sluaj starosti pravo na starosnu penziju,
za sluaj invalidnosti pravo na invalidsku penziju,
za sluaj smrti pravo na porodinu penziju.
Vidovi penzijskog osiguranja su javno-dravno (obavezno), i privatno
penzijsko osiguranje (kapitalizovana tednja).

Iz ove projekcije odnosa radno aktivnog i neaktivnog stanovnitva,

2. KRIZA PENZIJSKIH SISTEMA KAO
GLOBALNI PROBLEM
2.1. Penzijska kriza
irom svijeta, penzijski sistemi su u krizi. Kriza se manifestuje kroz
negativne trendove u privredi, u nekim zemljama i zbog nepovoljnih
okolnosti u kojima funkcionie nacionalni sistem penzijskog osigura-
nja. U krizi su zato to Pay as you go sistemi imaju fundamentalno
pogreno postavljenu strukturu. Pay as you go sistem ne proizvodi
37
uzimajui u obzir trenutnu starosnu granicu za penzionisanje, vidljivo
je da e veina zemalja OECD-a imati problem sa ostvarivanjem
pozitivnog odnosa zaposleni/ penzioner. Stoga veina zemalja
morae to prije da krene u transformaciju svojih penzijskih siste-
ma koji su zasnovani na Pay as you go sistemu. Mnoge zemlje,
nemajui ekasno rjeenje kako reformisati i uiniti postojei sistem
penzijskog osiguranja ekasnijim, kao jedini izlaz vide poveanje
starosne granice za penzionisanje, prema emu radnici iskazuju
svoj otpor.. Predvia se do 2050. pomjeranje starosne granice do
ak 80 godina.
Izvor: OECD Graphic news, 2011.

Tabela br. 1. Demografski trendovi u nekoliko najrazvijenijih zemalja svijeta: 19652060, godinja prosjena stopa populacije (%)
Drava 19651980. 19801990. 19902000. 20002030. 20302060.
Kanada 1,3 1,0 0,8 0,4 0,0
Francuska 0,7 0,5 0,4 0,2 -0,1
Njemaka 0,3 0,3 0,2 - 0,1 -0,3
Italija 0,5 0,2 0,1 - 0,2 -0,4
Japan 1,2 0,6 0,3 0,0 -0,3
V. Britanija 0,2 0,2 0,3 0,2 0,0
SAD 1,0 1,0 0,8 0,5 0,1
Izvor: Broer D.P., Lassila J., Pension Policies an Public Debt in Dynamic CGE Models, Physica Verlag in Association witha, Helsinki, 1997, str. 20.

2
Dr Milimir Lisov, Privatno penzijsko osiguranje, Novi Sad, 2006.
3
Edited by Robert Holzmann and Edvard Palmer, Pension Reform Issues and Prospects for Non-Financial Dened Contribution (NDC) Schemes, THE WORLD BANK
Washigton, D.C. 2006, str. 101.
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

Tabela br. 2. Starija populacija i racio zavisnosti za osam zemalja lanica OECD-a
Racio zavisnosti (broj osoba starijih
Starija populacija (osobe od 65 i vie godina) izraene u % ukupne populacije od 65 i vie godina na 100 osoba od
Drava 15 do 64 god.)
1950. 1980. 1990. 2030. 1980. 2030.
Kanada 7,7 9,5 11,4 22,4 14,1 37,3
Francuska 11,4 14,0 13,8 21,8 21,9 35,8
Njemaka 9,4 15,5 15,5 25,8 23,4 43,6
Italija 8,0 13,5 13,8 21,9 20,8 35,3
Japan 5,2 9,1 11,4 20,0 13,5 31,9
Holandija 7,7 11,5 12,7 23,0 17,4 37,8
V. Britanija 10,7 14,9 15,1 19,2 23,2 31,1
SAD 8,1 11,3 12,2 19,5 17,1 31,7
Izvor: Fabel O., The Economics of pensions and variable retirement schemes, John Waley&Sons, str. 8.

Kriza ve zahvata brojne zemlje sa razliitim sistemima:
Pay as you go sistem irom svjeta propada pod sopstvenom teinom.
Porezi na plate su ve preko 25 odsto u mnogim zemljama Zapadne
Evrope, a u mnogim zemljama Istone Evrope porezi na plate su oko 50
odsto. Takva optereenja su jednostavno drobljenje ekonomije tih ze-
malja. Jedino rjeenje koje se trenutno namee za njih, i za SAD, jeste da
fundamentalno promijene strukturu svojih sistema, to jest da privatizuju
svoje sisteme (po principu reforme Jos Piera u ileu,1981. godine).
2.2. Penzijska kriza u zemljama Evropske unije
38
irom Evrope predviaju slom penzijskih sistema i drastino
smanjenje primanja najstarijih u narednim godinama. U 19 ze-
malja Evropske unije, obim obaveza drave u pogledu nansira-
nja penzijskih fondova je oko pet puta vei nego njihov zajedniki
bruto dug. Ve 2009. godine obim obaveza evropskih zemalja
prema stanovnitvu dostigao je 30 biliona evra (39,3 biliona do-
lara). Najvei udio predstojeih penzijskih isplata odnosi se na
najrazvijenije ekonomije. Tako obaveze Njemake prema penzi-
onerima iznose 7,6 biliona evra, a Francuske 6,7 biliona. Trenutno
rizik po Evropu moe da se sastoji u nekontrolisanom, aktivnom
poveanju penzijskih obaveza. One mogu stvoriti potekoe za

i tranzicijskim zemljama ekonomiju, ukoliko ne bude ekonomskog rasta, a kriza e zaista

potrajati.
Graane irom Evropske unije plai tzv. penzijska bomba, kao
posljedica drugog talasa globalne ekonomske krize. Strunjaci

Tabela br. 3. Demografske promjene u EU (25)

20052050. 20052010. 20102030. 20302050.
Ukupno stanovnitvo 2,1 % +1,2 % +1,1 % 4,3 %
Djeca (014) 19,4 % 3,2 % 8,9 % 8,6 %
Mladi (1524) 25,0 % 4,3 % 12,3 % 10,6 %
Mlai odrasli (2539) 25,8 % 4,1 % 16,0 % 8,0 %
Odrasli (4054) 19,5 % +4,2 % 10,0 % 14,1 %
Stariji radnici (5564) +8,7 % +9,6 % +15,5 % 14,1 %
Stariji (6579) +44,1 % +3,4 % +37,4 % +1,5 %
Veoma stari (80 i vie) +180,5 % +17,1 % +57,1 % +52,4 %
Izvor: Eurostat (2004), Demographic Projections (Baseline scenario).

Suoene sa sve izraenijim problemom starenja stanovnitva, ev- dovele do poboljanja demografske slike. Prema podacima OUN,
ropske zemlje su razvile itav sistem mjera u cilju predupreenja danas u Evropi ima preko 20 odsto stanovnitva starijeg od 60 go-
oekivanih ekonomskih i socijalnih efekata. Meutim, te mjere ug- dina. Po ovom pokazatelju, evropski region vodi. Do 2050. godine
lavnom, odnosno u veini zemalja Evropske unije nisu jo uvijek skoro 35 procenata Evropljana e imati preko 60 god.
Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

Tabela br. 4. Iznos prosjene penzije u odreenim zemljama EU (2011. godina)

Zemlja Prosjena penzija () Zemlja Prosjena penzija ()
Luksemburg 3.000 Slovenija 604
Grka 1.600 Malta 615
Danska 1.411 Portugalija 354
Austrija 1.026 eka 396
Finska 1.050 Maarska 332
Belgija 847 Estonija 288
Ujedinjeno Kraljevstvo 460 Slovaka 351
Nemaka 791 Litvanija 220
vedska 1.060 Poljska 437
Francuska 1.108 Letonija 258
Italija 1.141 Bugarska 145
panija 877 Rumunija 177
Izvor: MMF, www.imf.org

Kao to je 1997. godine uoio britanski ekonomista Tim Kong- 3.1.1. Penzijski sistem Republike Srpske
don, predvianja evropskog rasta pokazuju da je situacija da- Penzijsko i invalidsko osiguranje u RS zasnovano je, kao i kod veine ze-
nas gora nego u bilo koje drugo vrijeme nakon industrijske malja, na principu obaveznog penzijskog osiguranja. Takav sistem, poznat
revolucije. u svijetu kao pay as you go sistem, kod koga se nansiranje vri tekuim
sredstvima, to znai da dananji zaposleni uplauje doprinos, kako bi se
isplatile penzije sadanjim penzionerima. Uplaeni doprinosi ne zadravaju
se na raunima penzijskog fonda, odmah se isplauju penzionerima (po
3. ANALIZA PENZIJSKIH SISTEMA BIVIH principu protonog bojlera). Ovakav sistem penzijskog osiguranja, kao i
JUGOSLOVENSKIH REPUBLIKA u veini zemalja u svijetu, suoava se sa problemima. Osnovni uzroci krize
MOGUNOSTI I OGRANIENJA penzijskog sistema u Republici Srpskoj sadrani su u loim ekonomskim

3.1. Penzijski sistemi u Bosni i Hercegovini i njenim
entitetima
Prema Aneksu 4. Dejtonskog mirovnog sporazuma za Bosnu i Her-
cegovinu, sistem penzijskog i invalidskog osiguranja u nadlenosti
je entiteta.
39
uslovima, politici penzionisanja, demografskim uslovima. Loa razvijenost
privrednog sistema Republike Srpske jedan je od osnovnih uzroka krize
penzija u ovom entitetu. Privredna aktivnost gotovo da je na nultom nivou,
prije svega zbog loe organizovane i sprovedene privatizacije. Republika
Srpska ima problem sa strukturom penzija upravo kao posljedicom loeg
voenja politike penzionisanja koja ostavlja dosta prostora za pekulacije
oko denisanja uslova i kontrole steenih uslova za odlazak u penziju. Sve
to utie na lou strukturu penzija u Republici Srpskoj.

Tabela br. 5. Struktura i ukupan broj korisnika po vrstama prava

Struktura i ukupan broj korisnika po vrstama prava Udio 235.670
starosne penzije 50,15% 118.180
invalidske penzije 17,52% 41.295
porodie penzije 32,17% 75.818
ostala prava 0,16% 377
Izvor: Fond PIO Republike Srpske (podaci iz biltena za septembar 2012. godine)

Nepovoljni demografski trendovi u Bosni i Hercegovini i njenim en-
titetima, niska stopa fertiliteta, utiu negativno na odrivost pen-
zijskih sistema i njihovu budunost. Kada je stanovnitvo mlado,
tada mnogo mlaih uplauje doprinos za malo penzionera. Ali, kako
stanovnitvo stari, tako malo mladih treba da plaa velike dopri-
nose, da bi se isplatile tekue zakonske penzije penzionerima.
Od prvog februara 2012. godine u primjeni je novi zakon o penzij-
skom i invalidskom osiguranju Republike Srpske. Efekti tog zakona
nisu na zavidnom nivou, a njim su najvie nezadovoljni dananji
penzioneri. S pravom, jer je smanjena prosjena penzija sa 320
KM na 311 KM. Dakle, ovaj zakon proizveo je negativne efekte u
penzijskom sistemu Republike Srpske.
Kriza je doprinjela da se u Republici Srpskoj prosjena penzija
smanji i na loem je nivou u odnosu na prosjenu platu, svega 38%
uea, zatim enorman porast broja penzionera, to sve skupa
govor da je penzijski sistem u velikoj krizi. Da bi se odrala redovna
isplata penzija, Vlada Republike Srpske je sve ee u situaciji da
Fondu PIO RS doznauje uveana sredstva. Fond koristi i zaduenja
(dugorona i kratkorona) od komercijalnih banaka sa nimalo po-
voljnim kamatnim stopama.
3.1.2. Penzijski sistem u Federaciji BiH
Ni stanje penzijskog sistema u Federaciji BiH nita nije bolje.
Naime, u ovom entitetu BiH, u smislu reforme penzijskog sistema,
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

malo je uinjeno, Federacija BiH nije usvojila dokument strategije
reforme PIO.
Bez obzira na takvo stanje, sistem je zadrao tekuu likvidnost i
isplatio sve penzije u zakonom predvienom roku. Problemi su isti
kao i u Republici Srpskoj, nepovoljan odnos penzioner/ zaposleni
(1 : 1,4), loe i malo uinjeno na sprovoenju reformi, nizak nivo
prosjene penzije, loe usklaivanje, visoka stopa nezaposlenosti,
problemi nansiranja.
Odnos broja zaposlenih i penzionera neto je povoljniji nego u Republici
Srpskoj, ali i dalje, uopteno posmatrano, lo i nedriv sistem. Prosjena
penzija iznosi 355 KM. Problem politike manipulacije Fondom, usljed
nepovoljne politike situacije prisutan je i u ovom entitetu.

Tabela br. 6. Osnovne karakteristike sistema PIO u Republici Srpskoj i Federaciji BiH (2011)
Republika Srpska Federacija BiH
Prosjena mjesena penzija 320,00 KM 355,00KM
Penzioneri/ zaposleni 1:1,18 1 : 1,40
Penzioni doprinos 18,0% 24%
Potronja na penzije/ BDP 10,8% 9,5%
Usklaivanje penzija Prema raspoloivim sredstvima Prema raspoloivim sredstvima
Izvor: Zavod za statistiku Republike Srpske, 2012.
Iz ovih podataka moe se zakljuiti da je dananje stanje pen- Penzioni sistem u Srbiji zasnovan je na pay as you go sistemu,
zijskog sistema u entitetima BiH (Republika Srpska i Federacija ili preraspodjelnom sistemu nansiranja koji podrazumijeva sistem
BiH) dosta teko, ali nije nerjeivo. Dakle, penzijski sistemi en- tekueg usklaivanja sa rashodima iz penzijskog osiguranja.
titeta i dalje su krhki, uz nastavak zavisnosti penzijskih fondova Do sprovoenja reforme 2011. godine, sistem penzijskog i invalid-
od budetskih transfera, sa nepovoljnim odnosom broja penzio- skog osiguranja u Srbiji sastojao se iz tri odvojena dravna penzij-
nera u odnosu na broj osiguranika. ska fonda: Vojni fond, Fond za poljoprivrednike, Fond za zaposlene.
Sistem javnog penzijskog osiguranja u Srbiji funkcionie po pay
3.2. Penzijski sistem Srbije as you go principu, prema kome tekue zaposleni nansiraju
tekue penzionere (tzv. tekui koncept nansiranja).4
Srbija je zemlja koja ima sistem obaveznog penzijskog osiguranja,
kao i sve zemlje bive Jugoslavije. Obavezno penzijsko i invalidsko Poetkom 2012, zakonskim rjeenjima na osnovu sprovedene re-
osiguranje obuhvata osiguranje od tri vrste rizika: starosti, nas- forme iz 2011. godine, stvoren je integrisan i jedinstven Penzijski
tanka invalidnosti i smrti osiguranika. fond Srbije, u kojem su integrisani radnici, poljoprivrednici, vojni
40

penzioneri i njihova prava.

Tabela br. 7. Kretanja u penzijsko-invalidskom osiguranju Srbije

2010. 2011. 2012.
Broj penzionera 1.626.581 1.638.645 1.689.124
Broj zaposlenih na jednog penzionera 1,24 1,02 0,9
Odnos prosjene penzijske naknade i neto zarade - indeks nivoa 65% 59,6% 58%
Izvor: www.penzijainfo.rs
Grakon br.1 Struktura korisnika penzija u Srbiji (april 2012. godine)

Na osnovu podataka iz graka br. 1, vidljiv

je visok udio invalidskih i porodinih penzija.
Ovo se javlja kao posljedica ogromnog pritiska
novih korisnika na penzioni sistem usljed loe
socio-ekonomske situacije. Porodini i starosni
penzioneri ine zajedno ak 43%, u odnosu na
ukupan broj penzionera.

Izvor: www.penzijainfo.rs

4
Dr Tatjana Rakonjac Anti, Penzijsko i zdravstveno osiguranje, Drugo izdanje, Centar za izdavaku djelatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, str. 152.
Nauni asopis za ekonomiju - 04/12
Grak br. 2. Trino uee dobrovoljnih pen. fondova, mjereno vrijednou imovine
Izvor: Narodna banka Srbije, www.nbs.rs
4. PRAVCI I PUTOKAZI ZA PREOBRAAJ
ILEANSKI MODEL
4.1. ileanska reforma kao model za preobraaj
Svijet bi zaista bio bolje mjesto kada bi svaki radnik istovreme-
no bio i vlasnik kapitala. Radnici bi imali koristi od dugoronog
poveanja vrijednosti sredstava i vie bi ih se ticala ekasnost eko-
nomije. Vano je uoiti da je privatizacija penzijskog sistema u ileu
uvedena u okviru usklaenog paketa radikalnih trinih reformi
poto se smatralo da je istovremena implementacija ovih prom-
jena predstavljala najbolji nain da se povea ekonomski rast, kao
i da se izvue maksimum koristi od svake reforme pojedinano.
Devedesetih godina jo sedam latinoamerikih zemalja krenulo
je putem koji je otvorio ile, pa danas nekih 40 miliona latino-
amerikih radnika posjeduje nansijsko bogatstvo na penzijskim
tednim raunima. Kao jedan od razloga to neke zemlje pruaju
otpor privatizaciji penzionih fondova navodi se i otpor birokratije i
politikih struktura kojima odgovara vie pay as you go sistem jer
ostavlja vie mjesta za potpunu kontrolu i politike malverzacije. U
ileu, ukljuivanje radno zasnovanih politika i programa obuke bilo
je usmjereno na socijalne grupe kao posebno ranjive. U sedam ze-
malja latinoamerikog regiona koje su prihvatile penzijske sisteme
zasnovane na privatnim tednim raunima, strukura tih sistema
veoma tjesno prati ileansku emu. U svakoj od njih privatni fon-
dovi preivljavaju teke poetne godine, tek poinju sa davanjem
relevantnih doprinosa, stvaranju slobodne trine ekonomije.
4.1.1. Efekti primjene ileanske reforme
Provedena reforma u ileu mjeri se sljedeim pokazateljima:
Nakon 15 godina funkcionisanja, rezultati govore da su penzije
u novom privatnom sistemu 50100% uveane, zavisno od
toga o kojoj vrsti prava se radi.
Prema podacima iz 1995, privatni penzioni fondovi upravljaju
sredstvima u iznosu od 25 milijardi USD, to je oko 40% bruto
nacionalnog proizvoda (BNP) ilea.
Privatni penzioni fondovi su unaprijedili funkcionisanje trita
rada i trita kapitala, to se pokazalo kao jedan od najvanijih
efekata u reformi.
Efekti penzione reforme u ileu doprinijeli su privrednom rastu
sa nivoa 3% do prosjeka 6,5% u posljednjih 12 godina.
Najvrednija imovina je imovina domaih kom-
panija, u skladu sa tim ove kompanije broje
najvei broj osiguranika, odnosno uplatilaca
doprinosa. Broj osiguravajuih kompanija po-
rastao je sa est (toliko ih je bilo osnovano
neposredno po uvoenju dobrovoljnog pen-
zijskog osiguranja u Srbiji) na osam, koliko ih
trenutno egzistira na prostoru Srbije, strani
fondovi.
Reforma je doprinijela pozitivnim efektima kod stope tednje u
ileu, koja je porasla na 27% BNP-a, a nezaposlenost je sman-
jena na 5,0%.
Nekoliko zemalja, ukljuujui i Rusiju, planira da uvede penzijsku
reformu ileanskog tipa, i to u skorijoj budunosti. Na drugom
kontinentu, Kina, najbrojnija svjetska nacija, i nominalno jo uvek
komunistika zemlja, razmatra naine rjeavanja krize svog pen-
zionog sistema kroz uvoenje sistema individualnih penzijskih
rauna.
41
Nekoliko razvijenih zemalja ima snane privatne penzijske sisteme.
To je posebno sluaj sa Sjedinjenim Dravama, Japanom, Ujedi-
njenim Kraljevstvom, Holandijom, vajcarskom i Kanadom.
ZAKLJUAK
Moe se zakljuiti da penzijska kriza koja postoji, trenutno je ak-
tuelna irom svijeta. Ista ima dva osnovna uzroka, a to su:
1. trenutno loe postavljeni penzijski sistemi, bazirani na pay as
you go principu;
2. uticaji globalne ekonomske krize, prvi na udaru nali su se up-
ravo penzijski fondovi.
Kriza je zahvatila sve, ukljuujui i razvijene i tranzicijske zemlje.
Demografki, ekonomski, socijalni problemi, dodatno su uticali na
krizu penzijskih fondova irom svijeta.
Ionako krhki sistemi penzijskog osiguranja u zemljama bive SFRJ
doivjeli su dodatni udar, prouzrokovan globalnom ekonomskom
krizom, i moemo slobodno rei da je njihova odrivost ozbiljno
upitna. Zemlje su sprovoenjem reformi pokuale da sistem uine
odrivijim, meutim, veina reformi nije bila ekasna, niti su dale
poboljanja. Sve zemlje bive Jugoslavije morae da transformiu
svoje sisteme, kako bi pruile adekvatan odgovor na trenutno sta-
nje vlastitih penzijskih sistema. Tu transformaciju morae da prati
i poveana privredna aktivnost, razvoj nansijskih trita i trita
kapitala, zatim razvoj zrelije politike situacije. Zato treba vidjeti ta
su uradile zemlje u okruenju, npr. Austrija, kako je ona reformisala
svoj sistem. Moda bi to iskustvo moglo posluiti kao i iskustvo
ilea, kao dobar primjer sa jasnim porukama. Decenijama, aus-
tralijski penzioni sistem koristio je povoljan odnos izmeu upltioca
osiguranja i penzionisanih lica.
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

Penzijsko pitanje, kao jedno od najbitnijih uvijek aktuelnih soci-
jalno-drutvenih, pa i politikih pitanja, pogoeno drugim talasom
globalne ekonomske krize (penzijskom kriza), i dalje je gorue
pitanje bez adekvatnog odgovora.
Globalno posmatrano, usljed neodrivosti Bizmarkove ideje drave
blagostanja na kojoj se bazira veina sadanjih penzijskih sistema
u svijetu (pay as you go), kao mogue rjeenje i pravac u kome
bi trebalo da se transformiu penzijski sistemi u svijetu namee
se ileanski model. To je model potpune privatizacije penzijskog
osiguranja, osnivanje privatnih penzijskih fondova, gdje je garant
drava, kako bi osigurali i izgradili povjerenje graanstva da ulae
doprinos u privatne fondove. Ovaj model trebalo bi da omogui da
radnici sami sebi odreuju doprinose i primanja u budunosti. Isti
bi trebalo znaajno da rastereti dravni budet i omogui znaajnu
akumulacija kapitala, kao i pozitivne efekte na privrednu aktivnost.
IZVORI
1. Broer D.P., Lassila J., Pension Policies an Public Debt in Dy-
namic CGE Models, Physica Verlag in Association witha, Hel-
sinki, 1997.
2. Katarina Stani, Penzijski sistem u Srbiji dizajn, karakteris-
tike i preporuke, USAID SEGA projekat, Beograd, 2011.
3. Keith Ambachtsheer, Ronald Capelle, and Hubert Lum, The
State of global Pension Fund Governance today: Board Compe-
tency still a Problem (June 2007).
4. Dr Koevi Jelena, Aktuarske osnove formiranja tarifa u osigu-
ranju lica, Ekonomski fakultet, Beograd, 2000.
42
10. Fabel O., The Economics of pensions and variable retirement
schemes, John Waley&Sons.
11. Hagemann, Thomas: Pensions-ruckstellungen, Karlsruhe,
2004.
12. Holzman, R. and Hinz, R. (2005), OldAge Income Support in
the 21st Century An International Perspective on Pension
Systems and Reform, The World Bank.
13. Edited by Robert Holzmann and Edvrd Palmer, Pension Reform
Issues and Prospects for Non-Financial Dened Contribution
(NDC) Schemes, THE WORLD BANK Washigton, D.C. 2006.
14. Chile s High Growth Economy, Poverty and Incote Distribution,
1987-1998. THE WORLD BANK.
15. Dr Tatjana Rakonjac Anti, Penzijsko i zdravstveno osiguranje,
Drugo izdanje, Centar za izdavaku djelatnost Ekonomskog
fakulteta u Beogradu.
16. Edward Whitehouse, Pensions Panorama, Retirement-Income
Systems in 53 Countries, THE WORLD BANK WASHIGTON, D.C.
2007.
Korieni sajtovi:
1. www.imf.org, IMF - International Monetary Fund (Meunarodni
monetarni fond)
2. www.rast.rs, Rast
3. epp.eurostat.ec.europa.eu, Eurostat
4. www.cia.gov, CIA
5. www.novosti.rs, Veernje Novosti
6. www.zurnal.info,Magazin urnal
7. www.rzs.rs.ba, Zavod za statistiku Republike Srpske
8. www.fondpiors.org, Fond PIO Republike Srpske
9. www.penzijainfo.rs, Portal Penzija-Info

5. Dr Lisov Milimir, Privatno penzijsko osiguranje, Novi Sad, 2006.

6. OECD Graphic news, 2011.
7. Doc. dr Mastilo Zoran, Penzijsko i zdravstveno osiguranje
pravc i reforme, Bijeljina, 2007.
8. Reforma penzijskih sistema u Republici Srpskoj (2012) Boana
ljivar, Mr Dalibor Toma.
9. Dr Risti arko, dr Miroslav Dini Upravljanje socijalnim -
nansijama, Beograd, 2010.
10. www.makroekonomija.org, Makroekonomija
11. www.nbs.rs, Narodna banka Srbije
12. www.sogepenzija.rs, Societe Generale Pension Fund
13. www.mirovinsko.hr, Hrvatski zavod za mirovinsko osiguranje
14. www.kapitalska-druzba.si, Kapitalska druba
15. www.zpiz.si, Zavod za pokojninsko in invalidsko zavarovanje
Slovenije

Abstract
Bogey circulates in the world. It is the specter of bankrupt state pension insurance. - Jose Pinera. This claim is Jose Pinera conrmed
by the fact that in the world today most countries have PAYG system based on the principle of intergenerational solidarity. Long as these
pension systems are in crisis, and as such have become a problem requiring the condition is more complicated, and does not positively
resolved. The biggest problems PAYGO system (intergenerational solidarity), are economic problems - funding, demographic problems,
organizational problems and problems at the end problems of a political nature, which strongly inuences the economic. No country has
not transformed their system in terms of good solutions that could be taken as a bright example of today. So there is no ideal model pen-
sion system that could be used by all others, to transform its pension system modeled on the most successful country. Most economics
experts today believe that a country that Chile has made the biggest step forward in terms of transformation of the pension system, and
its bright example that might be followed in most countries of the world. What Chile is actually done? The creator of the Chilean pension
system transformation, Jose Pinera your project is simply liquidated mandatory pension insurance and the state is switched to another
form of insurance, which is capitalized savings. The positive effects of this transformation are measured today and in the opinion of the
public, they move upward trend. On the road to Successfully transforming and ghting against all restrictions are now the countries of
Latin America (Peru, Bolivia, Mexico, etc.). Seeking to reform their pension systems modeled on the transformation of Chile. It will not be
easy - as many countries, so many new models of pension systems.
Keywords: Bogey, crises, transformation, opportunities, constraints, pension insurance, nancing, PAYG system, demographic projec-
tions, pensions, pensioners, the capital market.
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

UDK 339.76:336.761]:338.22 PREGLEDNI RAD

10.7251/FIN1204043C
Bojan uri*

Primjenjivost trinih metoda

vrednovanja preduzea
u ekonomijama u razvoju
Rezime
Procjena vrijednosti preduzea spada u red najsloenijih ekonomskih aktivnosti. Profesija procjenjivaa u razvijenim ekonomijama koristi
odgovarajue principe, metode i tehnike za procjenu vrijednosti preduzea. Razvojem odreene ekonomije raste i tranja za uslugama
procjene. U razvijenim ekonomijama vrijednosti preduzea dobijene primjenom trinih metoda vrednovanja spadaju u primarne, dok su
za trita u razvoju samo uslovno relevantne. S tim u vezi, u radu se razmatraju uslovi, posljedice i ogranienja primjene trinih metoda
procjene vrijednosti preduzea kada je rije o zemljama odnosno tritima u razvoju. Kljune razloge koji idu u prilog tome prije svega
treba traiti u neadekvatnoj informacionoj osnovi koja je vezana za kvalitet i kvantitet informacija a posljedica je nedovoljne ekasnosti
trita u ovim zemljama.
Kljune rijei: Procjena vrijednosti preduzea, trine metode procjene vrijednosti, trita u razvoju.

UVOD
Procjena vrijednosti preduzea je sloen postupak, koji se sa-
stoji od velikog broja aktivnosti iji je krajnji rezultat miljenje o
njegovoj vrijednosti na odreeni dan. Praksa procjene vrijednosti
preduzea razvila je veliki broj metoda koje su zasnovane na tri
osnovna pristupa, odnosno principa, i to trinom, prinosnom i
trokovnom. U uslovima ekasnosti trita, primjena ovih me-
totoda teorijski bi trebalo da rezultira jednakim vrijednostima.
Meutim, injenica je da se primjenom aktuelnih metoda u
odreenim uslovima vrednovanja, mogu dobiti bitno razliiti
rezultati, pogotovo kada je rije o tritima u razvoju. Ograni-
enja koja se javljaju prilikom formiranja informacione osnove
neophodne za procjenu vrijednosti i primjenu metoda za vred-
novanje preduzea na tritima u razvoju su brojna. Kako su
metode procjene vrijednosti nastale u zemljama sa razvijenim
nansijskim tritem, njihova primjena zahtijeva odreene pret-
postavke, koje na tritima u razvoju esto ne postoje. Uzimajui
u obzir sve karakteristike trita u razvoju, nestabilne uslove
poslovanja, nerazvijenost trita kapitala, prilikom procjene
vrijednosti javljaju se brojna ogranienja kao to su: nedostatak
43
kvalitetnih informacija o preduzeima, nedovoljno razvijeno
nansijsko trite, nerijeena imovinska pitanja u preduzeima,
nedostatak efektivnih regulatornih okvira iz oblasti procjene i
druga ogranienja. Faktori koji oteavaju primjenu metoda koji
pripadaju trinom pristupu obraeni su u ovom radu kako bi
se skrenula panja na sve komplikacije i modikacije koje to
uvodi u postupak procjene. Vanost ovog problema ogleda se u
injenici da primjena ovog metoda u zemljama u razvoju moe
imati nepouzdane rezultate procjene koji nee odraavati stvarnu
vrijednost preduzea.
1. PROBLEMI IZBORA METODA
VREDNOVANJA
Prema meunarodnim standardima vrednovanja 1 postoje tri
osnovna pristupa odnosno principa procjene vrijednosti, i to
prinosni, trini i trokovni. Na slici 1 prikazani su pristupi i na
njima zasnovane metode koje se koriste u procjeni vrijednosti
imovine, kapitala i obaveza2.

*
Glavna sluba za reviziju javnog sektora RSnansijski revizor, bojan.curic@gsr-rs.org
1
Meunarodni standardi vrednovanja, osmo izdanje, Savez raunovoa i revizora Republike Srpske, Banja Luka, 2009.
2
Mikerevi D.: Princip i praksa procjene vrijednosti preduzea, Finrar, Banja Luka, 2010, str. 148.

Slika 1: Pristupi i metode vrednovanja imovine, kapitala i obaveza
Izvor: Mikerevi D.: Princip i praksa procjene vrijednosti preduzea, Finrar, Banja Luka, 2010.
Svaki od navedenih metoda procjene moe se primijeniti samo
ukoliko su ispunjeni odreeni uslovi za njihovu primjenu. Prilikom
izbora metoda za vrednovanje preduzea, procjenjivai se mogu
suoiti sa razliitim problemima od ijeg rjeavanja zavisi i rele-
vantnost primjene ovog metoda. Problemi uglavnom nastaju u vezi
sa informacionom osnovom i odnose se na kvantitet ili na kvalitet
podataka, a esto i na jedno i na drugo. Nedostatak odgovarajuih
44
podataka moe biti problem u svim fazama ili koracima postupka
vrednovanja. Meutim, on je posebno karakteristian prilikom
odluivanja o pristupu koji e biti primijenjen u vrednovanju odnos-
no metodi koju bi trebalo izabrati. Isto vai i za kvalitet podataka,
od koga takoe direktno zavisi da li e biti izabrane najprikladnije
metode za vrednovanje preduzea.3
Izbor trinih metoda zavisi od mogunosti da se za potrebe vrednovan-
ja obezbijedi kvalitetna baza podataka. Za razliku od prinosnih, trine
metode ne zahtijevaju samo podatke o preduzeu koje se vrednuje,
ve i podatke o uporedivim preduzeima ili o transakcijama u kojima
su predmet kupoprodaje bila uporediva preduzea. Da li postoji dovol-
jan broj preduzea koja su slina preduzeu koje se vrednuje i kolika je
njihova slinost, ne moe se uvijek utvrditi sa dovoljnom pouzdanou.
Zbog toga raspoloivost i kvalitet baza podataka o uporedivim
preduzeima mogu predstavljati znaajno ogranienje za izbor trinih
metoda. Prilikom odluivanja o primjeni trinih metoda, procjenjiva
bi trebalo da vodi rauna o raznim vrstama rizika, koji su neophodni za
korigovanje ili prilagoavanje multiplikatora vrijednosti zasnovanih na
podacima o uporedivim preduzeima. Prilino jednostavna, ali mona
metodologija vrednovanja je putem multiplikatora vrijednosti koja je
izuzetno popularna meu profesionalnim procjenjivaima. Iako popu-
larna, moe biti vrlo rizina ako se nepaljivo primjenjuje u odreenom
ambijentu, to se esto deava.4
U nastavku e ova problematika biti detaljnije razmatrana.
Ogranienja ili problemi zbog kojih procjenjivai nisu uvijek u
mogunosti da izaberu odgovarajue metode za preduzea koja
vrednuju, esto predstavljaju uzrok neizvjesnosti u procjeni. Sa
obzirom na savremene tendencije da su korisnici izvjetaja o vred-
novanju posebno zainteresovani za pouzdanost rezultata, odnosno
3
Poznani V., Cvijanovi M. J.: Metode vrednovanja preduzea, Ekonomski institut, Beograd, 2011, str. 41.
4
Pereiro L., Valuation of Companies in Emerging Markets, Wiley Finance, New York, 2002, p. 247.
5
Leko V., Vlahovi A., Poznani V.: Procena vrednosti kapitala metodologija i primeri, Ekonomski institut, Beograd, 1997, str. 14.
Nauni asopis za ekonomiju - 04/12
intezitet njegovog odstupanja od trine vrijednosti preduzea, od
procjenjivaa se oekuje da objelodani razloge za relevantnost re-
zultata odreene metode u postupku vrednovanja.
2. OSNOVNE KARAKTERISTIKE TRINIH
METODA VREDNOVANJA
Trini pristup polazi od pretpostavke da je vrijednost neke imo-
vine, u ovom sluaju preduzea, zasnovana na cijenama sline
imovine na tritu. Ovaj pristup obuhvata metode koji se zasnivaju
na podacima o uporedivim preduzeima, a vrijednost preduzea
utvruje na osnovu hipoteze da preduzee vrijedi onoliko koliko i
slino kotirano preduzee, ija je cijena poznata sa berze ili na bazi
podataka o cijeni nedavno obavljene transakcije, kada uporedivo
preduzee ne kotira na berzi. Trinim pristupom vrednovanja, do
vrijednosti preduzea uglavnom se dolazi na dva naina.
Prvi nain je korienjem multiplikatora vrijednosti koji se baziraju
na podacima o uporedivom preduzeu, kao to su: trina cijena
akcije/ dobit (P/E) racio koji se najee koristi, zatim trina cijena
akcije/ prihod po akciji, trina cijena akcije/ dividenda po akciji,
trina cijena akcije/ neto novani tok. Vrijednost preduzea se
izraunava tako to se pomenuti multiplikatori, nakon odreenih
prilagoavanja, pomnoe sa podacima o dobitku, prihodu, dividendi
ili novanom tokom preduzea ija se vrijednost procjenjuje. Takav
pristup je slian kapitalizaciji, jer ako je, na primjer, multiplikator
kapital/ dobit jednak 4, onda je on ekvivalentan kapitalizaciji dobiti
primjenom stope od 25%. Multiplikator se prvo utvruje na osnovu
podataka o kapitalu i dobiti preduzea sa kojim se vri poreenje,
a zatim se dobit preduzea koje se procjenjuje mnoi sa 4 ili dijeli
sa 0,25 radi dobijanja indikacije o vrijednosti njegovog kapitala. U
praksi je vrlo teko pronai slina preduzea sa kojima se moe
izvriti poreenje. Zbog toga se, prilikom utvrivanja multiplika-
tora, mora uzeti u obzir, na primjer, razlika u veliini preduzea,
oekivani rast prihoda, rizik ulaganja i slino.5
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12
Prva potekoa sagledavanja istinski uporedivih kompanija moe
rezultovati divergencijama pokazatelja i vrijednosti. U praksi je jako
teko nai kompanije sline po tritima koja opsluuju, ponudi
proizvoda, nivou leverida i veliini. Takoe, poreenja u daleko
razliitim vremenskim momentima mogu dati primjetno razliite
rezultate. Ovo moe biti minimizirano ako procjenjiva sagledava
pokazatelje u prosjeku za est mjeseci ili godinu dana. Drugo,
upotreba ovog metoda na tritima u razvoju moe rezultovati u
znaajnom potcjenjivanju ili precjenjivanju tokom perioda pada ili
rasta trita akcija, jer pristup reektuje trenutnu trinu psihologiju,
Ako se koristi ovaj pristup vrednovanja, bitno je imati na umu da
uporedive kompanije koje smo koristili za evaluaciju preduzea ne
reektuju plaenu premiju na trinu cijenu, s ciljem dobijanja kon-
trolnog paketa kompanije koja je meta. Generalno, premija e biti
odreena kao rezultat pregovarakog procesa i mora reektovati
premije plaene na sadanje akvizicije slinih kompanija. Da li je
procijenjena vrijednost imovine od strane procjenitelja mjera vrijed-
nosti ili vrijednost postignuta na tritu? Poznato je da je Apatinska
pivara u Srbiji procijenjena na 120 miliona evra, a da je prodata za
360 miliona evra. To znai da je premija na procijenjenu vrijednost
preduzea iznosila 200% procijenjene vrijednosti pivare. Analitiari
bi trebalo voditi rauna o tome da mehaniki ne dodaju akvizicionu
premiju na metu, ako postoje dokazi da trine vrijednosti uporedi-
vih rmi ve odraavaju efekte akvizicione aktivnosti, bilo gdje u
industrijskoj grani.
Dostupnost izvora o uporedivim preduzeima na tritima u raz-
voju je oteana, za razliku od dostupnosti na razvijenim tritima.
Na primjer, najpoznatiji izvori su baze podataka meunarodnih in-
stitucija koje se bave berzanskim poslovanjem i koje omoguuju
uvid u te baze, pod komercijalnim uslovima. Pored toga, postoje i
baze podataka o transakcijama, u kojima se nalaze podaci o ku-
povini i prodaji preduzea iz raznih oblasti i djelatnosti. Ove baze
su dostupne zainteresovanim korisnicima pod posebnim uslovima.
Problemi korigovanja nansijskih izvjetaja uporedivih preduzea
su esto veoma izraeni to zbog razliitosti raunovodstvenih poli-
tika, primjenjivosti meunarodnih raunovodstvenih standarda kao
i mogunosti procjenitelja da dobije detaljne podatke o pojedinim
bilansnim pozicijama. Iz nansijskih izvjetaja nije mogue dobiti
sloenije informacije o pojedinim interesantnim pozicijama, jer
obino su nam dostupni samo obrasci zavrnih ili zakljunih listova.
Najee korieni multiplikator vrijednosti u vrednovanju
preduzea je multiplikator cijena/ dobit. Prije nego to se izrauna
procijenjena vrijednost preduzea pomou ovog multiplikatora
potrebno je izvriti korigovanje tog multiplikatora za pokazatelje
likvidnosti, zaduenosti, protabilnosti i sl. Ukoliko je preduzee
koje se vrednuje, prema veini pokazatelja, uspjenije od uporedivih
preduzea, onda multiplikatore treba poveati ili obrnuto.
Drugi nain koristi analizu informacija o transakcijama, odnosno o
kupovini ili prodaji slinih preduzea u bliskoj prolosti. Ukoliko su
takve informacije raspoloive, do indikacije o vrijednosti kapitala
dolazi se na osnovu iznosa za koji su slina preduzea kupovana
ili prodavana. Takoe, razlike izmeu preduzea sa kojim se vri
poreenje i preduzea koje se procjenjuje moraju biti identikovane
i uzete u obzir prilikom donoenja zakljuka o vrijednosti primjenom
ovog pristupa.
Faze, odnosno koraci u primjeni trinih metoda se mogu sistemati-
zovati u nekoliko koraka:
1. korigovanje i normalizovanje nansijskih izvjetaja preduzea
ija se vrijednost procjenjuje;
6
Damodaran A.: The Dark Side of Valuation: Firms with no Earnings, no History and no Comparables, Stern School of Business, New York, 1999, p. 21.
2. identikovanje uporedivih preduzea;
3. korigovanje i normalizovanje nansijskih izvjetaja uporedivih
preduzea;
4. izbor multiplikatora vrijednosti;
5. primjena metoda uporedivih preduzea.
Meutim, primjena ovog pristupa vrednovanja preduzea se
ne preporuuje u tritima u razvoju. Razlog zato, jeste taj to je
postojanje trine ekonomije, razvijene berze hartija od vrijednosti
i trina orijentisanost privrednih subjekata osnovna pretpostavka
primjene trinog pristupa. Ta pretpostavka nije ispunjena na takvim
tritima ni danas u potpunosti, a naroito u periodu kada se poelo
sa praksom procjene vrednovanja preduzea za svrhe privatizacije.
3. FAKTORI KOJI UTIU NA VRIJEDNOST
PREDUZEA DOBIJENU PRIMJENOM
TRINIH METODA U ZEMLJAMA
U RAZVOJU
Da bi ovaj metod mogao da se primjenjuje, neophodno je iden-
tikovati listu uporedivih preduzea. Ona moraju biti slina sa
preduzeem koje je predmet procjene po djelatnosti, tipu ak-
tivnosti, stopi rasta, izloenosti rizicima, nansijskoj strukturi, imidu
u javnosti i dr. Vano je i da preduzea proizvode za isto trite, jer
ukoliko preduzea pripadaju istom sektoru, imaju iste druge karak-
teristike, a ne proizvode za isto trite, ta injenica moe uticati na to
da se njihove vrijednosti razlikuju. Ali, pored slinosti sa preduzeem
ija se vrijednost utvruje po svim prethodno navedenim osobinama,
45
da bi jedno preduzee bilo na listi uporedivih preduzea, neophodno
je da su podaci o tim preduzeima raspoloivi. Trea injenica koja
moe uticati na izbor uporedivih preduzea je faza ivotnog ciklusa
preduzea. Ukoliko postoji veliki broj uporedivih preduzea, ali
ako su ta preduzea u zoni visokog rasta, a preduzee koje se
vrednuje u zoni stabilnog rasta, mogue je da neemo moi infor-
macije o tim preduzeima da koristimo za procjenu parametara
preduzea koje je predmet procjene.6 Ova dva uslova teko je is-
puniti i u praksi razvijenih trinih ekonomija, dok je to u manjim,
tranzicionim privredama, sa nedovoljno razvijenim tritem, kao
to je nae, gdje postoje neke djelatnosti u kojima posluje mali broj
preduzea, pa je teko u tako suenim mogunostima napraviti
izbor uporedivih preduzea, naroito onih koja kotiraju na berzi, pa
se ne raspolae podacima o trinoj ceni akcija, koja je sastavni
dio multiplikatora vrijednosti. Takoe, na tim tritima je mali broj
izvora informacija o preduzeima koja pripadaju pojedinim privred-
nim oblastima, kao to su razne publikacije, baze podataka i slino,
koje postoje u daleko veem broju u razvijenim zemljama.
Osnovni problem primjene ove metode na razvojnim tritima jeste
taj to osnovna pretpostavka koja mora biti ispunjena za njegovu
primjenu, a koja se odnosi na razvijenost trita kapitala nije zado-
voljena. Ispunjenje ove pretpostavke je neophodno da bi cijene ak-
cija uporedivih preduzea bile objektivno formirane na tritu. Ako
cijene nisu objektivno formirane, onda ni multiplikatori vrijednosti
nee biti realni, pa e se doi do iskrivljenih vrijednosti, koje ne
odgovaraju realnom stanju. Da bi se cijene objektivno formirale,
neophodno je da postoji ponuda i plateno sposobna tranja. Uko-
liko je tranja mala, ne moe se oekivati ni objektivno formiranje
trine vrijednosti.
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

Plitko i nerazvijeno trite kapitala omoguava i znaajne promjene
berzanskog kursa usljed manjeg obima transakcija. Broj akcija,
frekvencija njihove razmjene na tritu, kao i obuhvatnost tih tran-
sakcija, jesu faktori koji odreuju pouzdanost ove metode procjene
vrijednosti preduzea. Kako su upravo karakteristike takvog trita
mali broj akcija, mali broj transakcija, pojedinim akcijama na berzi
se ne trguje i po vie mjeseci, odnosno niska likvidnost akcija, mali
broj zainteresovanih investitora, slijedi da ak i ukoliko je mogue
primijeniti ovo metodu, rezultati koji bi bili dobijeni imali bi nizak nivo
pouzdanosti.
Kao rjeenje ovog prethodno pomenutog problema, koji se odnosi
na izbor uporedivih preduzea mogao bi se koristiti izbor upore-
divih preduzea na drugim tritima, odnosno izborom inostra-
nih kompanija kao uporedivih preduzea. Meutim, ni to ne bi
bilo odgovarajue rjeenje, jer se u tom sluaju javljaju druga
ogranienja koja oteavaju primjenu ovog metoda procjene. Ta
ogranienja proistiu iz specinosti privrednog ambijenta, koji
karakteriu platno-bilansni deciti, rastua zaduenost, inacija, i
politika nestabilnost. Iz ovih razloga teko je porediti preduzea
na razvojnim tritima sa preduzeima u drugim dravama, jer se
ambijent u kom posluju preduzea na tim tritima i preduzea iz
drugih zemalja znaajno razlikuje. A to je faktor koji znaajno utie
na poslovanje i na vrijednost preduzea, iz tog razloga se mora biti
izuzetno oprezan prilikom izbora uporedivih preduzea iz drugih ze-
malja, jer ak i ukoliko pripadaju istoj djelatnosti, iste su veliine,
imaju istu nansijsku strukturu, njihove vrijednosti se mogu razliko-
vati ukoliko jedno preduzee potie iz BiH, a drugo iz npr. Austrije,
a zbog izuzetno razliitog privrednog ambijenta i daleko stabilnijih
makroekonomskih uslova u Austriji. Taj problem se moe donekle
rijeiti odgovarajuim korekcijama multiplikatora vrijednosti za poje-
dine rizike zemlje. Takoe, iako je od prije nekoliko godina veina ze-
malja u razvoju propisala sastavljanje nansijskih izvjetaja u skladu
46
berzi, ali je problem to se izvjetaji za prethodnu godinu objavljuju
dosta kasno i za ona preduzea ijim akcijama se trguje, a naroito
za ona preduzea koja nisu kotirana na berzi.
UMJESTO ZAKLJUKA
Iako su trine metode vrednovanja najee koriene za deni-
sanje vrijednosti preduzea, primjena ovih metoda u zemljama u
razvoju, u koje spada i BiH, moe dati iskrivljenu sliku vrijednosti.
Problemi uglavnom nastaju u vezi sa informacionom osnovom koja
se odnosi na kvantitet i kvalitet podataka. Osnovni razlog je nedovolj-
no ekasno trite, koje bi omoguilo objektivno formiranje cijena.
Iz tog razloga rezultati dobijeni ovim metodom procjene moraju se
uzimati u obzir sa posebnom dozom opreza, gdje do izraaja dolaze
profesionalne kompetencije lica koje izraava miljenje o vrijednosti.
LITERATURA
1. Damodaran A.: Damodaran on Valuation, John Wiley, 2006.
2. Pereiro L., Valuation of Companies in Emerging Markets, Wiley
Finance, New York, 2002.
3. Meunarodni standardi vrednovanja, osmo izdanje, Savez
raunovoa i revizora Republike Srpske, Banja Luka, 2009.
4. Rodi J., Filipovi M.: Procena vrednosti preduzea, ASIMEX,
Beograd, 2010.
5. Leko V., Vlahovi A., Poznani V.: Procena vrednosti kapitala
metodologija i primeri, Ekonomski institut, Beograd, 1997

sa meunarodnim raunovodstvenim standardima i meunarodnim

standardima nansijskog izvjetavanja, nansijski izvjetaji na tri-
tima u regionu pa i u BiH i dalje nisu istog kvaliteta kao nansijski
izvjetaji u razvijenim zemljama. To oteava poreenje preduzea,
ali se iz tih razloga i vri korekcija nansijskih izvjetaja i upore-
divih preduzea i preduzea ija se vrijednost procjenjuje (njihovo
usklaivanje sa meunarodnim raunovodstvenim standardima),
kao i njihovo normalizovanje, kroz otklanjanje nekonzistentnosti
izmeu njihovih izvjetaja, koje mogu biti posljedice nekih ekstrem-
nih dogaaja ili primjene razliitih raunovodstvenih politika.
Dodatni problem koji se javlja pri primjeni trinog pristupa procjene
vrijednosti preduzea jeste pribavljanje neophodnih podataka o
uporedivim preduzeima. Do podataka o uporedivim preduzeima
moe se doi samo na osnovu javno dostupnih nansijskih izvjetaja
i publikacija, baza podataka. Kao to je ve pomenuto ne postoji ve-
liki broj javnih publikacija o poslovanju preduzea, a ak i nansijski
izvjetaji doskoro nisu bili uvijek javno dostupni. Iako je osnovna
funkcija nansijskih izvjetaja pruanje informacija eksternim koris-
nicima, u naem regionu su doskoro nansijski izvjetaji svrstavani
pod poslovnu tajnu. Sada postoji obaveza objavljivanja nansijskih
izvjetaja, koja je prije svega vana za preduzea koja se kotiraju na
6. Poznani V., Cvijanovi M. J.: Metode vrednovanja preduzea,
Ekonomski institut, Beograd, 2011.
7. Boi R., Finansiranje preduzea i nansijsko trite, Institut za
ekonomska istraivanja, Pritina 1998.
8. Pavlovi V., Kneevi G.: Adekvatnost trine metode procene
vrednosti kapitala za potrebe privatizacije, Raunovodstvo,
Savez raunovoa i revizora, 2008.
9. Poznani V.: Izbor metoda za vrednovanje preduzea, Zbornik
radova sa Simpozijuma o korporativnom upravljanju, Tesli,
2011.
10. Mikerevi J.D.: Principi i praksa procjene vrijednosti preduzea,
Finrar i Finansing, Banja Luka, 2009.
11. uri B.: Kako se prodaju preduzea?, Semberske novine,
Bijeljina, 2012.
12. http://www.appraisers.org
13. http://www.damodaran.com

Abstract
Valuation of the company is one of the most complex economic activities. Appraisal profession in developed economies uses appropri-
ate principles, methods and techniques for assessing the value of the company. With development of a certain economy also grows a
demand for the services of valuation. In developed economies, value of a company obtained using market valuation methods is a primary
value, while for the emerging market it is only partially relevant. In this context, this paper discusses the conditions, consequences and
limitations of implementing market methods for valuation of companies when it comes to countries i.e. emerging markets. Key reasons to
support it are primarily to be found in the inadequate informational basis that is related to the quality and quantity of information resulting
in a lack of efciency of the market in these countries.
Key words: valuation of the company, market valuation methods, emerging markets.
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

UDK 336.71:339.76(497.6 RS) PREGLEDNI RAD

10.7251/FIN1204047B
Aleksandar Begovi*

Konkurentnost bankarskog
sektora Republike Srpske
Rezime
Banke imaju kljunu ulogu u nansijskoj intermedijaciji kroz mobilizaciju, alokaciju i investiranje nacionalne tednje i drugih oblika
kapitala. U meri u kojoj je razvijen bankarski sektor u sklopu nansijskog sistema zavisi koliko e alokacija kapitala biti ekasna, rast
preduzea dinamian a privredni razvoj u celini ekspanzivan. U ovom radu se anlizira dostignuti stepen razvoja bankarstva u Republici
Srpskoj, njegova vlasnika, trina i konkurentska struktura, perspektiva daljeg razvoja, kao pretpostavke stvaranja robusnijeg, racional-
nijeg i ekasnijeg nansijskog sistema u celini. Pri tome, zastupa se gledite da je dalja konsolidacija, kao pokretaka snaga, neophodna
u ostvarivanju takvog pravca razvoja, to je u skladu sa aktuelnim kretanjima u evropskom i svetskom bankarstvu. U tom smislu, sagle-
davaju se mogui efekti strukturnih promena kroz konsolidacije sa implikacijama na koncentraciju i konkurenciju u sektoru bankarstva.
Krajnji cilj je ekasnija intermedijacija i bolje performanse banaka.
Kljune rei: strukturne promene, konsolidacija, koncentracija, konkurentnost.

UVOD
Da li u bankarskom sektoru Republike Srpske postoji dovoljan
nivo konkuretnosti? Iako se na tom tritu u 2010. godini nadmetalo
10 banaka, neki korisnici bankarskih usluga smatraju da konku-
rencija nije na zavidnom nivou i da bih mogla i morala biti vea,
pravdajui to visokim cenama bankarskih usluga. S druge strane
,bankari i pojedini analitiari tvrde da je konkurencija u Republici
Srpskoj slina kao i u zemljama okruenja, i susednom entitetu, i
da bankari RS posluju na prilno sporom i relativnom malom tritu
koje je ve podeljeno.
Cilj ovog rada ogleda se u analizi osnovnih pokazatelja i uesnika
na bankarskom tritu Republike Srpske, kao i ukazivanju na smet-
nje u racionalnom investiranju i daljoj konsolidaciji u bankarstvu
kao nainu za nastavak strukturalnih promena radi prevazilaenja
aktuelnih problema.
Re konkurencija potie iz latinskog jezika (concurentia) i znai
suparnitvo, takmienje, nadmetanje. Konkuretnost se uglavnom
opisuje kao koncept poreenja sposobnosti kompanija da stvore
prot prodajom i dostavom robe (usluga) na datom tritu, dok se
motiv za postojanje konkuretnosti po pravilu svodi na potencijal tog
trita. Upravo iz ovog razloga, potrebno je sagledati trite pre analize
uesnika na njemu. Po poslednjem izvetaju svetskog ekonomskog
47
foruma, Bosna i Hercegovina, a samim tim i Republika Srpska, ran-
girana je na nezavidnom 109. mestu od ukupno 133 zemlje.
1. UESNICI NA BANKARSKOM TRITU I
VLASNIKA STRUKTURA
U prvoj godini postojanja i delovanja Agencije za bankarstvo
Republike Srpske, na kraju 1998. godine u Srpskoj je 16 banaka
i jedna potanska tedionica imala dozvolu za obavljanje bankar-
skih usluga. Od tada su se desile velike promene u drutveno-
ekonomskom, a tim i u nansijskom sistemu Srpske. Bankarstvo
Srpske je u relativno kratkom roku, poev od 2001. godine,
prolo kroz vlasnike promene, posebno intenzivne u periodu
od 2004. do 2006. godine, kada se broj banaka rapidno smanjio
sa 16 na 10 banaka. To je deo ireg procesa restrukturiranja na
talasu konsolidacija itavog evropskog bankarstva, kako u okviru
zemalja lanica Evropske unije, tako i irom zemalja u tranziciji
koje su na kursu evropskih integracija. Sa 31.12.2010. godine
u Republici Srpskoj posluje 10 banaka, sa veinskim privatnim
kapitalom uz dominaciju uea stranog kapitala. Broj banka se
nije menjao od 2007. godine.

*
Gradska uprava grada Bijeljina
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

Tabela 1: Pregled lijala i ostalih organizacionih delova banaka sa 31.12.2010. godine1

I Banke Republike Srpske Filijala Ostali organizacioni POS Bankomati

delovi ureaji
1. UniCredit Bank a.d. Banja Luka 37 7 48 44
2. Hypo Alpe-Adria-Bank a.d. Banja Luka 5 42 442 45
3. Bobar banka a.d. Bijeljina 6 43 77 5
4. NLB Razvojna banka a.d. Banja Luka 12 57 1.232 55
5. Volksbank a.d. Banja Luka 9 8 282 17
6. Balkan Investment Bank a.d. Banja Luka 11 24 19 11
7. Pavlovi International Bank a.d. Slobomir 4 28 34 3
8. Nova banka a.d. Banja Luka 10 34 729 47
9. Komercijalna banka a.d. Banja Luka 9 7 15 20
10. IEFK banka a.d. Banja Luka 1 1
Ukupno: 104 251 2.878 247
II Organizacioni delovi banka iz Federacije BiH u
RS
1. ProCredit Bank d.d. Sarajevo 2 6 1 9
2. Raiffeisen Bank d.d. BiH Sarajevo 9 18 964 35
3. Volksbank BiH d.d. Sarajevo 1 1 32 3
4. Intesa SanPaolo d.d. BiH 1 5 17 6
5. UniCredit Bank d.d. Mostar 6 - 342 14
6. Fima banka d.d. Sarajevo 1 1 2 1
7. ABS banka d.d. Sarajevo 2 2 4 4
Ukupno: 22 33 1.362 72
Ukupno I + II: 126 284 4.240 319

Banke Republike Srpske posluju na prostoru Republike Srpske
i Federacije Bosne i Hercegovine putem iroke mree poslovnih
jedinica. U 2010. godini banke su nastavile sa otvaranjem novih
poslovnih jedinica, ali istovremeno su i zatvarale neprotabilne
poslovne jedinice, tako da je 31.12.2012. godine broj poslovnih
48
komitentima korienjem savremenih oblika poslovanja, kao to su
elektronsko bankarstvo, bankomati i POS ureaji. Najiru mreu
lijala i ostalih organizacionih delova imaju NLB Razvojna banka
a.d. Banja Luka, ukupno 69, Bobar banka a.d. Bijeljina, ukupno 49 i
Hypo AlpeAdria-Bank a.d. Banja Luka, ukupno 47. Na ove tri banke

jedinica priblino isti kao i sa kraja 2009. godine. Stalno nasto- se odnosi 46% od ukupnog broja organizacionih delova banaka
janje banaka da zauzmu povoljnije pozicije na nansijskom tritu, Republike Srpske. Bankarski sektor RS je u veinskom privatnom
dovelo je, izmeu ostalog, i do poboljavanja bankarskih usluga vlasnitvu, sa dominantnim ueem stranog privatnog kapitala.
Tabela 2: Struktura akcionarskog kapitala sa 31.12.2010. godine2 u hiljadama KM

Red. Banka Privatni kapital Dravni kapital Zadruni kapital

br.
Iznos % Iznos % Iznos %
1. UniCredit Bank a.d. B. Luka 60.777 98 1.202 2 75 0
2. Hypo Alpe-Adria-Bank a.d. B. Luka 175.495 100 0 0 17 0
3. Bobar banka a.d. Bijeljina 24.548 80 6.000 20 0 0
4. NLB Razvojna banka a.d. B. Luka 52.003 100 0 0 0 0
5. Volksbank a.d. B. Luka 23.728 100 0 0 0 0
6. Balkan Investment Bank a.d. B. Luka 30.000 86 5.000 14 0 0
7. Pavlovi International Bank a.d. Bijeljina 18.158 99 0 0 217 1
8. Nova banka a.d. B. Luka 62.937 100 0 0 209 0
9. Komercijalna banka a.d. B. Luka 60.000 100 0 0 0 0
10. MF banka a.d. B. Luka 26.000 100 0 0 0 0
II Ukupno: 533.646 98 12.202 2 518 0

Sa 31.12.2010. godine akcionarski kapital je vei za 28% u odnosu kriterijumu zemalja porekla je izmenjena, na ta je uticao znaajan
na 31.12.2009. godine, zbog izvrene dokapitalizacije u iznosu od iznos dokapitalizacije banaka. Dominantno mesto u vlasnikoj
120,3 miliona KM. Drava je putem Investiciono-razvojne banke RS strukturi i dalje dri Austrija, sa ueem od 46,69% u 2010. godini
(IRBRS) dokapitalizovala dve banke i uticala na izmenu vlasnike (31.12.2009. godine uee je bilo 48,21%) i veinskim kapita-
strukture akcionarskog kapitala, tako da je uee drave sa 1,2 lom u tri banke. U grakonu strukture akcionarskog kapitala po
miliona KM poveano na 12,2 miliona KM, i iznosi 2%, a privat- zemljama, uoljiv je porast uea Srbije, koje je sa 4,75% poraslo
ni kapital je smanjen sa 100% na 98%. Udio zadrunog kapitala na 11,03% zbog dokapitalizacije jedne banke. Struktura akcionar-
konstantno se smanjuje i ne utie na vlasniku strukturu. Takoe, skog kapitala3 prema kriterijumu zemalja porekla sa 31.12.2009. i
u 2010. godini vlasnika struktura akcionarskog kapitala prema 31.12.2010. godine vidi se iz sledeeg grakog prikaza:
1
www.abrs.ba (Preuzeto sa http://www.abrs.ba/publikacije/Izvjestaj_o_stanju_bankarskog_sistema_RS_31122010.pdf, 26.mart 2012.)
2
Izvor: Izvetaj o bankarskom sistemu Republike Srpske za period 01.01.2010-31.12. 2010. godinu, Agencija za bankarstvo Republike Srpske (2011), Banja Luka, str. 7.
3
Izvor: Izvetaj o bankarskom sistemu Republike Srpske za period 01.01.2010-31.12. 2010. godinu, Agencija za bankarstvo Republike Srpske (2011), Banja Luka, str. 8.
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

Grakon 1: Struktura akcionarskog kapitala

Trino uee banaka u ukupnoj aktivi, kapitalu i depozitu mereno prema vrsti vlasnitva vidi se iz sledee tabele4:
Tabela 3: Trino uee banaka

Banke 31.12.2009. 31.12.2010.

Uee u Uee u Uee u Broj Uee u Uee u Uee u Broj
uk. aktivi uk. kapitalu depoz. banaka uk. aktivi uk. kapitalu depoz. banaka

49
1. sa 3,6% 4,7% 3,5% 1 4,7% 7,6% 4,7% 2
veinskim
domaim
privatnim
kapitalom
2. sa 96,4% 95,3% 96,5% 9 95,3% 92,4% 95,3% 8
veinskim
stranim
privatnim
kapitalom

U 2010. godini dolo je do izmene trinog uea banaka me-
reno prema vlasnikoj strukturi, odnosno povean je broj banaka
sa veinskim domaim kapitalom za jednu banku. Uee domaih
banaka na tritu krajem 2010. godine je dve banke, ali jo uvek
sa malim procentom prema ueu aktive i depozita oko 5%, a
i prema ueu kapitala od oko 8%. Bankarski sektor Republike
Srpske i dalje zavisi od banaka sa veinskim stranim kapitalom od
oko 95% u aktivi i depozitima i oko 92% u kapitalu.
2. STRUKTURA BILANSA STANJA I BILANSA
USPEHA
Bilans5 banke predstavlja pregled njenih nansijskih pozicija tj.
sredstava u aktivi i obaveza u pasivi, te akcijskog kapitala kao
posebnog oblika izvora sredstava u banci6. Sa 31.12.2010. go-
dine bilans stanja prikazan je po MRS i po prethodnoj metodologiji
izmene regulative i izvetajne osnove, a u svrhu poreenja sa 2009.
godinom i neophodnosti praenja trendova. Bilans stanja primenom
MRS obuhvata sva potraivanja banaka bez obzira na stepen rizika i
daje realniju sliku o strukturi ukupne aktive. Najznaajnija promena
u strukturi aktive u 2010. godini je smanjenje uea novanih
sredstava sa 28% u 2009. godini na 24% u 2010. godini, to je po-
sledica pada depozita. Depoziti, kao najznaajniji izvor sredstava,
belee pad od 9% i smanjenje uea u ukupnoj pasivi sa 77% na
70%, dok sve ostale stavke pasive belee rast.

4
www.abrs.ba (Preuzeto sa http://www.abrs.ba/publikacije/Izvjestaj_o_stanju_bankarskog_sistema_RS_31122010.pdf, 26. marta 2012).
5
Re BILANS je latinskog porekla i potie od rei ,,bilance, to znai vaga sa dva tasa.
6
Izvor: Vunjak M. Nenad, uri N. Uro, Kovaevi D. Ljubomir (2008), Korporativno i investicijsko bankarstvo, Subotica, str. 93.
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

Tabela 4: Struktura bilansa stanja7 (u 000KM)

OPIS 31.12.2009. 31.12.2010. INDEKS
Stanje Ue- Stanje*8 Ue- St. po preth. Ue-
e e metod.**9 e
1 2 3 4 5 6 7 8=4/2 9=6/2
Aktiva (imovina)
1. novana sredstva 1.505.932 28 1.312.311 24 1.312.311 25 87 87
2. vrednosni papiri za trgovanje 52.034 1 55.067 1 55.067 1 106 106
3. plasmani drugim bankama 40.984 1 57.275 1 57.275 1 140 140
4. neto krediti (4a-4b) 3.504.199 65 3.607.417 67 3.529.731 67 103 101
4a. bruto krediti 3.699.845 3.953.979 3.804.601 107 103
4b. Ispr. vred./ rezervisanja 195.646 346.562 274.870 177 140
5. vred. pap. koji se dre do dosp. 420 0 572 0 572 0 136 136
6. posl. prostor i ost. fik. aktiva 201.788 4 212.117 4 212.117 4 105 105
7. ostala aktiva 75.637 1 131.048 3 100.512 2 173 133
8. Ukupna aktiva: 5.380.994 100 5.375.807 100 5.267.585 100 100 98
9. Ukupni vanbilans (10+11+12) 822.406 612.950 792.864 75 96
10. aktivni vanbilans 545.837 522.614 522.614 96 96
11. klasifikovana aktivagubitak E 144.403 0 179.914 0 125
12. komisioni poslovi (agentski) 132.166 90.336 90.336 68 68
13. Sveukupna aktiva (8+9) 6.203.400 5.988.757 6.060.449 97 98
PASIVA (OBAVEZE):
14. depoziti 4.160.764 77 3.778.035 70 3.778.035 72 91 91
15. uzete pozajmice 0 0 0 0 0 0 0 0
16. obaveze po uzetim kreditima 557.003 10 717.050 14 717.050 14 129 129
17. subordinirani dugovi 10.905 0 15.776 0 15.776 0 145 145
18. ostale obaveze 97.708 2 116.299 2 116.299 2 17 117
19. rezerve za pot. gub. 22.867 1 43.242 1 36.250 0 186 159
20. kapital 531.747 0 705.405 13 604.175 12 133 114
21. Ukupna pasiva (obav.i kap.) 5.380.994 100 5.375.807 100 5.267.585 100 100 98
22. ukupni vanbilans (23+24+25) 822.406 612.950 792.864 75 96
23. aktivni vanbilans 545.837 522.614 522.614 96 96
24. klasifikovana aktivagubitak E 144.403 0 179.914 0 125
25. komisioni poslovi (agentski) 132.166 90.336 90.336 68 68
50

26. Sveukupna pasiva (21+22) 6.203.400 5.988.757 6.060.449 97 98

Tabela 5: Struktura bilansa uspeha10
OPIS 31.12.2009. 31.12.2010. Indeks
Ukupno Uee Ukupno Uee
1 2 3 4 5 6
1. Prihodi po kamatama i sl. prihodi
a) prihod od kamata i sl. prihodi 326.569 69 310.412 68 95
b) operativni prihodi 148.232 31 147.067 32 99
2. Ukupni prihodi (1.a+1.b) 474801 100 457.479 100 96
3.Rashodi
a) rashod po kamatama i sl. rashodi 140.854 31 125.882 27 89
b) poslovni i direktni rashodi 129.364 29 151.032 32 117
c) opertivni rashodi 180.890 40 193.082 41 107
4. Ukupni rashodi (3.a+3.b+3.c) 451.108 100 469.996 100 104
Ukupni prihodi ukupni rashodi (2- 4) 23.693 -12.517
Dobit pre oporezivanja 28.012 32.910 117
Gubitak 4.319 45.427 1.052
Porezi 6.934 8.719 126
Dobitak po osn. pove. odl. sred. i smanj. od. 498 0
Gubitak po osn. pove. odl. sred. i smanj.od. 576 0
Neto dobitak 21.078 27.336 130
Neto gubitak 48.650 0

Bilans prihoda i rashoda banke predstavlja nansijski izvetaj koji od 4% u odnosu na isti period prole godine. Osnovni izvori pri-
sumarno prikazuje nansijsko poslovanje banke, ukljuujui dobit hoda bankarskog sektora su prihodi od kamata i to su najstabilniji
(prot ) ili gubitak za odreeni vremenski period11. Sa 31.12.2010. prihodi. Prihodi od kamata iznose 310,4 miliona KM, i ine 68%
godine ukupni prihodi iznose 457,5 miliona KM sa stopom pada ukupnih prihoda sa stopom pada od 5% u odnosu na 2009. godinu.
7
www.abrs.ba (Preuzeto sa http://www.abrs.ba/publikacije/Izvjestaj_o_stanju_bankarskog_sistema_RS_31122010.pdf, 26. mart 2012).
8
*Bilansna stanja po MRS.
9
**Stanje po prethodnoj metodologiji (bez izmene metodologije izvetavanja)
10
www.abrs.ba (Preuzeto sa http://www.abrs.ba/publikacije/Izvjestaj_o_stanju_bankarskog_sistema_RS_31122010.pdf, 26. mart 2012).
11
Izvor: Vunjak M. Nenad, uri N. Uro, Kovaevi D. Ljubomir (2008), Korporativno i invensticijsko bankarstvo, Subotica, str. 106.
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

U strukturi ovih prihoda, najvee uee je kamata po kreditima Negativan nansijski rezultat bankarskog sektora Republike Srp-
koje iznose 278,7 miliona KM, sa stopom pada od 3% u odnosu na ske sa 31.12.2010. godine posledica je u najveoj meri uticaja glo-
isti period prole godine. Na stopu prihoda po kamatama na kredite balne nansijske krize, koja je zahvatila i relani sektor, a u bankar-
jednim delom uticalo je i smanjenje prosene efektivne kamatne skom sektoru uzrokovala porast rizika, odnosno rast potencijalnih
stope u 2010. godini za 0,74% u odnosu na istu u 2009. godini. kreditnih gubitaka.
Operativni prihodi iznose 147,1 milion KM, ili 32% ukupnih prihoda
i manji su za 1% u odnosu na 31.12.2009. godine.
Tabela 6: Rangiranje banaka prema veliini bruto aktive12 (u 000 KM)
Iznos aktive (u 31.12.2009. 31.12.2010.
mil. KM) Iznos Uee % Broj banaka Iznos Uee % Broj banaka
Preko 500 4.346.249 78 4 4.313.848 75 4
od 300 do 500 383.578 7 1 433.503 8 1
od 150 do 300 672.225 12 3 942.420 16 4
Ispod 150 174.588 3 2 32.598 1 1
Ukupno: 5.576.640 100 10 5.722.369 100 10

Trina pozicija pojedinih banaka, merena po veliini aktive, izme-
njena je. Aktivu preko 500 miliona KM i dalje imaju etiri banke kao
i sa 31.12.2009. godine, ali je uee u ukupnoj aktivi smanjeno sa
78% na 75%. Jedna banka ima aktivu od 300 do 500 miliona KM
sa rastom uea od jednog procentnog poena. Grupa banaka sa
aktivom od 150 do 300 miliona KM poveana je sa tri na etiri ban-
ke, a i u strukturi aktive belee rast uea sa 12% na 16%. Aktivu
manju od 150 miliona KM u 2010. godini ima samo jedna banka.
Banke s aktivom manjom od 300 miliona KM tee pratiti velike ban-
ke, posebno sa aspekta dugoronih izvora sredstava i mogunosti
poveanja obima poslovanja. Ova grupa banka zapoljava 27% od
ukupnog broja zaposlenih u bankarskom sektoru.
Grakon 2:14 Hirschmann-Herndahlov indeks (HHI)
3. INDIKATORI TRINE STRUKTURE
Strukturu trita prevashodno odreuje broj i veliina trinih ak-
tera, njihova koncentracija, barijere novih ulazaka i trina mo,
na osnovu ega se odreuju pojedine tipske strukture poev od
konkurentske do monopolistike. Prema metodologiji Evropske
centralne banke premenjuju se dva indikatora trine strukture
bankarskog sektora, tzv. Hirfendhal-Hirschmann index (HHI)13 i
kocentracijska stopa (CR3). Trina koncentracija na bankarskom
tritu Republike Srpske Hirschmann-Herndahlovim indeksom
(HHI) vidi se iz sledeeg prikaza:

51

Vrednost HHI za tri osnovna segmenta poslovanja aktivu, kredite i
depozite po prethodnoj metodologiji ima trend smanjenja u periodu
od 31.12.2006. godine do 31.12.2010. godine, a u etvrtom kvar-
talu 2010. godine zadrano je priblino isto stanje. HHI jo uvek
pokazuje visoku koncentraciju kredita (iznad 1800 jedinica) zbog
zadravanja visokog uea kredita kod tri banke (66%) u ukupnim
kreditima bankarskog sektora Republike Srpske.
Drugi pokazatelj trine koncentracije u bankarskom sektoru
Republike Srpske je koncentracijska stopa (CR315) za tri najvee
banke:

12
www.abrs.ba (Preuzeto sa http://www.abrs.ba/publikacije/Izvjestaj_o_stanju_bankarskog_sistema_RS_31122010.pdf, 26. mart 2012).
13
HHI se izraava u sledeoj formi: HI = 6 Si2
i=1
Izraunava se kao zbir kvadrata trinih uea uzimajui u obzir celovitu strukturu bankarskog trita. Prema propisima Odeljenja pravde SAD-a, konsolidacije su
dozvoljene ako koncentracija na lokalnom tritu ne prelazi vrednost od 0,18 i ako poveanje ovog indeksa ne bude vie 0,02 posle konsolidacije. Komitet za ban-
karsku superviziju evropskog sistema centralnih banaka smatra da vrednos HHI iznad 0,18 predstavlja poveani nivo koncentracije, a u rasponu od 0,10,18 da je
koncentracija umerena.
14
www.abrs.ba (Preuzeto sa http://www.abrs.ba/publikacije/Izvjestaj_o_stanju_bankarskog_sistema_RS_31122010.pdf, 26. mart 2012).
15
Engl.:concentration ratio (CR) oznaava se prema broju institucija koje se ukljuuju u obraun.

Grakon 316: Koncentracijska stopa
Koncentracijska stopa (CR3) po prehodnoj metodologiji takoe
belei trend pada u posmatranom periodu 2006 do 2010.godine.
Tri najvee banke (u navedenom period sastav grupe se menjao)
sa 31.12.2010. godine ine neto manje od 66% trita kredita,
oko 65% trita depozita i oko 64% trita aktive. Jedan od ra-
zloga smanjenja CR3, posebno za koncentraciju kredita je, pored
smanjenja ukupne aktive i usporenog rasta kredita i porast trinog
uea banaka izvan grupe od tri najvee banke.
52
4. ANALIZE VEZANE ZA UPRAVLJANJE
LJUDSKIM RESURSIMA, ORGANIZACIJU
POSLOVANJA, TEHNOLOGIJU I NIVO
USLUGE
Bankarski sektor Republike Srpske je atraktivan i bio je rastui do
2011. godine, kada je zapoljavao 2993 radnika. Prema podaci-
ma Agencije za bankarstvo Republike Srpske za 2000. godinu u
bankama je bilo 269717 zaposlenih, to je za 296 zaposlenih vie
na kraju 2011. godine. Postavlja se pitanje da li je zaista toliki broj
ljudi neophodan u bankarskom sektoru, odnosno da li banke imaju
toliko posla.
Razliite analize vezane za zadovoljvsto zaposlenih u bankarskom
sektoru18 koje su sprovedene u Republici Srbiji ukazuju da se za-
posleni rukovode iskljuivo zaradom prilikom izbora posla u banci,
odnosno da je (percepcija) zarada glavni motivator za rad. Takoe,
analize ukazuju da su zaposleni u bankarskom sektoru nezadovolj-
ni nainom na koji se njihovi napori i uinak uvaavaju (smatraju
da je vie problem u rukovodstvu nego u njihovom sopstvenom
uinku), potovanjem od strane kolega, vremenom provedenim na
poslu, klimom i ambijentom u kome rade, i nainom rukovoenja
neposrednih rukovodilaca. Pored toga, ambicije u smislu profe-
sionalnog razvoja i napredovanja u slubi su jako izraene. Ipak,
to nisu proaktivne ambicije nego prevelika oekivanja kom-
binovana sa, uglavnom, pasivnim stavom. S druge strane, u pro-
ceni mogunosti za lini i profesionalni razvoj, ispitanici ispoljavaju
rezerve. Moemo konstatovati da je stanje u Republici Srpskoj, pa
16
www.abrs.ba (Preuzeto sa http://www.abrs.ba/publikacije/Izvjestaj_o_stanju_bankarskog_sistema_RS_31122010.pdf, 26. mart 2012).
17
www.abrs.ba (Preuzeto sa http://www.abrs.ba/publikacije/Izvjestaj_o_stanju_bankarskog_sistema_RS_31122011.pdf, 10.12.2012).
18
Armstrong/Gfk Social research. 2007. Ispitivanje miljenja zaposlenih Erste bank grupe u 2007.
Nauni asopis za ekonomiju - 04/12
i u celoj BiH, identino, i da je, u naelu, pozitivan efekat, uslov-
ljen pre svega dolaskom novih inostranih banaka na nae trite,
i na region (Bosna i Hercegovina, Srbija, Makedonija, Crna Gora,
Hrvatska), transfer znanja na lokalno zaposlene u domaim banka-
ma. Meutim, prihvatanje i implementiranje istog zavisi od samog
pojedinca. Bitno je napomenuti da je kvalikovani bankarski kadar
u monopolskoj poziciji, jer moe da diktira uslove, s obzirom na to
da je ih vrlo malo. Trenutno su poslodavci primorani da kvalitetne
kadrove plate (bez obzira na injenicu da Republika Srpska ima
viak nezaposlenih). U prilog tome ide i podatak Agencije za statis-
tiku BiH za 2011. godinu po kom su najvie nominalne neto plate u
privatnom sektoru zabiljeene ba u bankarskom sektoru i u oblas-
tima nansijskog posredovanja.
Organizacije domaih banaka u vlasnitvu stranih akcionara
su usklaene sa standardom grupe i stalno se radi na njihovom
unapreenju, to zbog zahteva regulatornih tela to zbog zahteva
klijenata (odnosno potrebe za poveanjem protabilnosti). Model
organizacije i funkcionisanja polazi od jedinstvenog praenja kli-
jenata u domaem i deviznom poslovanju, na taj nain to se klijent
posmatra celovito i po pravilu ima svog linog bankara (account
managera) koji sa njim ostvaruje neposredan kontakt i pridobija
poverenje.
To podrazumeva da u organizaciji banke rade ire obueni ban-
karski inovnici, koji su u stanju da vre nekoliko vrsta poslova
razliitog tipa, kako bi na taj nain ostvarili to prisniji odnos pover-
enja sa klijentom. Ovaj model odvaja kreditne poslove od poslova
sredstava i likvidnosti i posmatra klijente posebno sa aspekta
kreditnih i investicionih aktivnosti. Na ovaj nain se dolazi do mod-
ela kod koga se izdvajaju sledei sektori: privreda, sredstva i inves-
ticiono bankarstvo, stanovnitvo i procesing /operations/ (u okviru
koga funkcioniu operativno i domai i meunarodni platni promet,
kao i transakcije po kreditima i depozitima).
Analiza domaeg bankarskog trita u segmentu tehnologija koje
se koriste ili uvode, ukazuje da su pozitivniji efekti banaka koje
su se odluile za lokalna softverska reenja, nego banaka koje su
uvele inostrana reenja. injenica je da su lokalna IT reenja um-
nogome savremenija i naprednija od inostranih, automatizovana,
prilagoena su domaim propisima, zahtevima domaeg trita i,
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

naravno, korisniku. Posebno bitno sa aspekta investicije, kotaju
mnogo manje nego inostrana softverska reenja koja su ponuena
domaem tritu. Takoe, lokalno odravanje je mnogo jednostavnije
i bre, s obzirom na to da su softverske kue tu u zemlji i u dnevnom
kontaktu reavaju probleme.
Nivo usluge prema klijentima se razlikuje od banke do banke. Razliite
analize trita u Centralnoj i Istonoj Evropi (koje ukljuuju i Republiku
Srpsku) ukazuju da je kljuni element ponude svake banke kvalitet
usluge, koji zavisi od ponude proizvoda banke, obuenosti i motivi-
sanosti zaposlenih u banci, organizacije posla u banci i tehnologije
koja se koristi u radu19. Klijenti oekuju vei stepen ekasnosti unutar
banke (posebno u kreditnom procesu, od svih slubi i slubenika), vie
povratnih informacija o svom kreditnom rejtingu, vie inicijative u save-
tovanju od strane banke, bre odluke o kreditu, vee angaovanje ban-
ke u kriznim situacijama, i vie intenzivan i profesionalan pristup linih
bankara. U Srpskoj klijenti istiu kredit kao najvaniji proizvod banke,
to je u skladu sa tendencijama u Centralnoj i Istonoj Evropi. Saradnja
sa linim banakrima je kljuna u odnosu sa bankom. Istiu da trini
lideri u bankarskom sektoru imaju moderan imid. Takoe, navode da
su razlozi za promenu banke: provizije, uslovi kredita, slaba ponuda
proizvoda i usluga, kamatne stope, generalno usluga, neljubaznost
osoblja i proces odobravanja kredita. Najnezadovoljniji su dostupnou
osoblja, kvalitetom saveta, stepenom administracije i birokratije, ste-
penom prilagoavanja proizvoda banke potrebama konkretnog klijen-
ta, brzinom donoenja odluke o kreditu, pitanjem kolaterala za kredit,
intenzivnou poslovnog odnosa i kreditnom podrkom banke20. Proi-
zlazi da su kljuni faktori uspeha banke: ekasna organizacija pro-
daje, adekvatan portfolio proizvoda, ekasno i dugorono upravljanje
odnosima sa klijentima, i upravljanje procesom prodaje. Neophodna
je meusobna povezanost i saradnja svih zainteresovanih strana
u procesu, da bi se uspeno zadovoljile potrebe klijenata. Izazovi za
i proizvodima, liderskim osobinama i vrednostima), i proces upravl-
janja zadovoljstvom klijenata (putem razliitih intervjua tokom godine,
i unapreenjem procesa reklamacija i albi).
5. PONDERISANE NOMINALNE I EFEKTIVNE
KAMATNE STOPE
Tokom itavog XIX i XX veka kamata nije bila monetarni fenomen.
Naime, klasina teorija smatrala je da je kamata sastavni deo prota
koji se prenosi na zajmodavca aktom otplate kredita pokazujui na
taj nain da predstavlja rezultat proizodne funkcije realnog kapitala
(proizvodna teorija kamate). Zajmodavac prenosi na preduzetnika
funkcionalnu sposobnost kapitala i naplauje kamatu za ustupljeni
kapital. Postojanje prota (prinosa) na uloeni kapital u procesu proiz-
vodnje je izvor kamate, kao to je postojanje proizvodnog kapitala
nuno za valorizaciju tednje, jer vladanje nad sadanjim novcem je
vladanje sadanjim resursima, koji mogu biti pretvoreni u budue robe,
uz prot. Postojanje protne stope jedan je od razloga to stanovnitvo,
koje bi moglo i samo da uposli novac protabnlno nije voljno da ga
ustupi bez neke naknade (Fon Hajek, 1941).
Kamatna stopa je, dakle, cena pozajmljenih novanih sredstava. Po-
stoje razliiti naini izraunavanja kamatnih stopa vezanih za pojedine
kreditne i nansijske instrumente, odnosno operacije na nansijskom
tritu. Ponderisane nominalne i efektivne kamatne stope raunaju se
na novoodobrene kredite, odnosno primljene depozite u izvetajnom
mesecu. Efektivna kamatna stopa je trina cena bankarskih proiz-
voda, odnosno usluga. Prosene ponderisane nominalne i efektivne
kamatne stope po kreditima za 2010. i 2011. godinu izraunate na
osnovu mesenih izvetaja za bankarski sektor Republike Srpske i za

53
banke su da izgrade: odgovarajui sistem za nagraivanje zaposlenih, poslovne jedinice banaka iz Federacije BiH, a koje posluju u Republici
model kompetencija (koji bi predstavljao kombinaciju znanja o tritu Srpskoj, vide se iz sledee tabele21 u %:

Prosene ponderisane kamatne stope

IXII 2010. IXII 2011.
OPIS Banke RS Jed. banke iz Banke RS Jed. banke iz
FBiH FBiH
NKS EKS NKS EKS NKS EKS NKS EKS
1. Ponderisane kam. stope na kratk. kredite 8.19 9.28 8.51 9.89 7.75 9.32 7.73 8.93
1.1. Privredi 8.15 9.14 8.16 8.53 8.18 9.96 7.23 7.52
1.2. Stanovnitvu 10.47 13.69 10.06 15.93 10.07 12.64 10.20 16.03
2. Ponderisane kam. stope na dugor. 8.30 9.12 9.88 11.15 7.90 8.65 8.72 9.82
kredite
2.1 Privredi 8.24 9.03 8.78 9.55 7.71 8.40 7.58 8.34
2.2 Stanovnitvu 8.55 9.45 10.45 11.96 8.27 9.24 9.07 10.27
2.2.1 Stambeni krediti 6.15 6.47 7.94 8.85 6.12 6.48 7.11 7.69
3. Ukupno ponderisane kamatne stope 8.23 9.22 9.59 10.89 7.82 9.04 8.49 9.61
NKS nominalna kamatna stopa ; EKS efektivna kamatna stopa
Prosena nominalna efektivna kamatna stopa na kredite banaka poena u odnosu na prosenu u 2010. godini, ali su jo uvek vie
u Republici Srpskoj za 2011. godinu imaju trend pada u odnosu od prosenih nominalnih i efektivnih kamatnih stopa na kredite
na iste za 2010. godinu. Prosena nominalna kaamatna stopa banaka iz Republike Srpske za 2011. godinu i to nominalna za 0,67
na kredite za 2011. godinu manja je za 0,41 procentni poen, a procentnih poena, a efektivni za 0,57 procentnih poena, uglavnom
prosena efektivna kamatna stopa belei pad za 0,18 procetnih zbog znatno viih kamatnih stopa na kredite stanovnitvu.
poena u odnosu na prosenu u 2010. godini. Pad kamatnih stopa Prosene ponderisane nominalne i efektivne kamatne stope po
na kredite u 2011. godini evidentan je i kod jedinica banaka iz oroenim depozitima za 2010. i 2011. godinu izraunate na osnovu
Federacije BiH koje posluju u Republici Srpskoj. Prosena nomi- mesenih izvetaja za bankarski sektor Republike Srpske i za po-
nalna kamatna stopa na kredite manja je za 1,1 procentni poen, slovne jedinice banka iz Fedaracije BiH, a koje posluju u Republici
a prosena efektivna kamatna stopa je manja za 1,28 procentnih Srpskoj, prikazane su u sledeoj tabeli22:
19
EFMA. 2008. SME business in Europe 2007
20
Erste Treasury Vienna Funding spread 22/03/10. Dostupan na sajtu: www.erstebank.rs/portal/treasury
21
Agencija za bankarstvo Republike Srpske, pruzeto sa http://www.abrs.ba/publikacije/Izvjestaj_o_stanju_bankarskog_sistema_RS_31122011.pdf, 09.12.2012.
22
Izvor: Agencija za bankarstvo Republike Srpske (http://www.abrs.ba/publikacije/Izvjestaj_o_stanju_bankarskog_sistema_RS_31122011.pdf, 10.12.2012).
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

IXII 2010. IXII 2011.

Prosena ponderisana kamatna stopa
OPIS Banke RS Jed. banaka Banke RS Jed. banaka iz
iz FBiH FBiH
NKS EKS NKS EKS NKS EKS NKS EKS
Pond. kamatne stope na kratkor. depozite 2.46 2.47 0.86 0.90 2.65 2.66 1.70 1.73
Pond. kamatne stope na dugor. depozite 4.71 4.72 3.31 3.40 4.28 4.28 3.64 3.75
Ukupno pond. kamatne stope na depozite 3.02 3.02 1.86 1.91 3.16 3.17 3.10 3.19

Iz tabele se vidi da na iste kategorije oroenih depozita jedinice maru. Prosene kamatne stope na ugovorena prekoraenja i
banaka iz Federacije BiH primenjuju nie kamatne stope od depozite po vienju za 2010. i 2011. godinu vide se iz sledeeg
banaka u Republici Srpskoj, to za rezultat ima viu kamatnu prikaza23:
IXII 2010. IXII 2011.
Prosena ponderisana kamatna stopa
OPIS Banke RS Jed. banaka Banke RS Jed. banaka iz
iz FBiH FBiH
NKS EKS NKS EKS NKS EKS NKS EKS
Pond. kamatne stope na kredite prekoraenja 10.53 10.57 10.22 10.22 10.18 10.29 9.58 9.81
po
raunima
Pond. kamatne stope na depozite po vienju 0.51 0.51 0.22 0.22 0.47 0.47 0.15 0.15

Iz pregleda se vidi da po kreditima po osnovu prekoraenja po
raunima jedinice banaka iz Federacije BiH imaju neto povoljnije
kamatne stope u 2011. godini, dok su na depozite po vienju znat-
no povoljnije kamatne stope banaka Republike Srpske.
implicitnim stanovitem da su suvie velike da bi propale, onda
se radi o nepoeljnoj fragilnoj koncentraciji.
Koncentracija i zdravlje bankarskog sistema su od velikog znaaja
i za efektivnost monetarne politike, posebno u zemljama u kojima
bankarski sektor ima glavnu ulogu u nansijskom sistemu.

ZAKLJUAK
54

Ima vie razloga zbog kojih strukturne promene u bankarskom LITERATURA

sektoru zasluuju posebnu panju. Dostignuti nivo strukturnih pro-
mena u bankarstvu Republike Srpske, vlasnikih, bilansnih, trinih
i konkurentskih, nije dovoljan da obezbedi ekasnu bankarsku
intermedijaciju, to spreava bilo kakvo racionalno ponaanje u
donoenju investicionih odluka.
Iz tog razloga procesi treba da budu nastavljeni kroz dalje konsoli-
dacije ak i po cenu vee koncentacije. Stepeni ostvarene konkuren-
cije i koncentracije, iako naizgled kontradiktorni, mogu na razliite
naine da utiu na stabilnost nansijskog sistema. Konkurentniji
bankarski sistem sa manje uplitanja regulatornih organa tei veoj
stabilnosti. U tom pravcu moe da deluje i koncentrisaniji bankarski
sistem sa manjim brojem veih banaka koje su protabilnije, bolje
diverzikovane, bolje za monitoring i otuda elastinije na potrese.
Ukoliko u takvoj koncentraciji banke ispolje suprotno ponaanje sa
1. Vunjak M. Nenad, uri N. Uro,Kovaevi D. Ljubomir (2008),
Korporativno i invensticijsko bankarstvo, Subotica.
2. Vukovi,V. (2009), Strukturne promene i performance bankarst-
va Srbije 20022008, Institut ekonomskih nauka, Beograd.
3. Vasiljevi S. Mirko, Korporativno upravljanje, Pravni informator
br. 5/2008.
4. Agencija za bankarstvo Republike Srpske, Izvetaj o bankar-
skom sistemu Republike Srpske za period od 01.01.2010
31.12.2010. (2011), Banja Luka.
5. www.abrs.ba (Preuzeto sa http://www.abrs.ba/publikacije/
Izvjestaj_o_stanju_bankarskog_sistema_RS_31122010.pdf,
26. mart 2012).

Abstract
Banks have key role in nancial intermediation by mobilisation, allocation and investing of national savings and other forms of capital.
There is direct positive corelation between development of banking industry in national nancial system, and resource allocation ef-
ciently, dinamic company growth and overall economy expansion. This scientic work analyses achieved level Republic of Srpska banking
industry, its ownership, market and competition structure, and its future prospective as well as factors which can enable more robust,
rational and efcient nancial system. Further consolidation is necessary as a force of developement which is in a full accordance with
european and world banking trends. In that respect possible effects of structural changes and consolidation are given in the article es-
pecially its implication on concentration and competition aspect of the industry. Bottom line are more efcient intermediation and better
performances of the banks.
Key word: structural changes, consolidation, competetiveness.

23
Izvor: Agencija za bankarstvo Republike Srpske (http://www.abrs.ba/publikacije/Izvjestaj_o_stanju_bankarskog_sistema_RS_31122011.pdf, 10.12.2012).
Nauni asopis za ekonomiju - 04/12

55
 Nauni asopis za ekonomiju - 04/12
56

NAUNI ASOPIS ZA EKONOMIJU 04/12