Vinca Bowls With Protoma Vincanske Zdele PDF

MILO[ P.
SPASI], Muzej grada Beograda, Beograd

ADAM N. CRNOBRWA, Narodni muzej u Beogradu, Beograd
VINÂNSKE ZDELE SA PROTOMAMA
UDK: 903.23"634"(497) e-mail: milos.spasic@mgb.org.rs

DOI: 10.2298/STA1464185S Primqeno: 20. februara 2014.
Prilog Prihva}eno: 28. jula 2014.
Apstrakt. Zdele sa protomama pojavquju se od samog po~etka vin~anske kulture i u gotovo neizmewenom obliku
traju do kraja neolita centralnog Balkana. Mogu}e je izdvojiti dva osnovna tipa ovih posuda: zdele sa ~etiri
i zdele sa osam, odnosno ~etiri udvojene protome. Protome na obodima modelovane su u vidu antropomorfnih,
zoomorfnih ili krajwe stilizovanih {ematizovanih predstava. Na svim analiziranim zdelama potpuno izostaju
fizi~ki tragovi bilo kakve upotrebe. U unutra{wosti recipijenata nisu vidqiva nikakva fizi~ka o{te}ewa
koja bi upu}ivala na to da se u wima ne{to mrvilo ili drobilo, a izostaju i tragovi izlagawa posuda na vatri
ili paqewa nekog sadràja u wima. Ako se imaju u vidu metri~ki i tehnolo{ki podaci, najverovatnijom se ~ini teza
da su zdele sa protomama sluìle za konzumirawe ili odlagawe/izlagawe neke materije prilikom nekih sasvim
specifi~nih aktivnosti. Posude ovog tipa vidimo kao fizi~ku pojavnost sociokulturne prakse vin~anskih zajednica,
kao indikatore odnosa u zajednici, ali i kao konceptualizaciju percepcije neolitskog sveta.
Kqu~ne re~i. zdele sa protomama, neolit, vin~anska kultura, Stubline,

ikonografski obrasci, opozicione strukture.
P
ozni neolit centralnog Balkana obeleèn je sociokulturne i ideolo{ke odlike.4 U nastavku
je razvojem vin~anske kulture.1 U poku{a- }emo pokazati kako ta sli~nost pojedinih oblika
ju da sumarno predstavimo {ta je to vin- materijalne kulture moè predstavqati i obrazac
~anska kultura parafrazira}emo obja{wewe D. i specifi~nost.
Bejlija i wegovih saradnika koji termin vin~an- Zdele sa protomama predstavqaju jedan od neko-
ska kultura obja{wavaju kao prekomernu genera- liko desetina tipova vin~anskih posuda od pe~e-
lizaciju, koja je u {irokoj upotrebi kada treba po- ne gline koje se ve} vi{e od jednog veka publikuju
jednostaviti kompleksnost neolitskih zajednica, kao nalazi sa iskopavawa na vin~anskim lokalite-
wihovog pona{awa i materijalne kulture na teri- tima. Kao i kod gotovo svih posebnih oblika vin~an-
torijama dana{we Srbije, zapadne Bugarske i jugo- ske keramike (`rtvenici, prosopomorfni poklop-
zapadne Rumunije.2 Tako se pod kategorijom ozna- ci, zoomorfne i antropomorfne posude i dr.) dobro
~enom kao vin~anska kultura na{ao nepregledan
niz razli~itih poznoneolitskih zajednica, koje, do
izvesne mere, dele sli~ne oblike materijalne kul-
ture.3 Iako se fizi~ka sli~nost materijalne kul- 1 Cf. Chapman 1981; Gara{anin 1951; idem 1979.
ture moè objasniti postojawem ili deqewem jed- 2 Bailey, Cochrane, Zambelli 2010, 161.
ne op{te ideje, kanona, matrice, u stvarnosti su 3 Crnobrnja 2012a, 163.
pojavne sli~nosti mogle imati i potpuno druga~i- 4 Cf. Spasi} 2012a, 295; idem 2012b, 14.
185
SPASI], CRNOBRWA, Vin~anske zdele sa protomama (185203) STARINAR LXIV/2014
nam je poznata ve}ina wihovih stilsko-tipolo{kih stavqaju retki nalazi ukra{eni kanelovawem, ure-
karakteristika, geografska distribucija, pa goto- zivawem i gla~awem. Kanelovawem se izvode line-
vo i wihovo precizno datovawe. Ipak, nakon toliko arne kose trake (Jela, T. I/16) ili naizmeni~ne kose
godina i daqe izostaju temeqne studije o tehnolo- trake koje podse}aju na takozvani parketmuster or-
giji izrade vin~anskih posuda i wihovom kori{- nament (Jela, T. I/15), koji se ~esto pojavquje i na
}ewu, kontekstualne analize sa ostalim oblicima drugim tipovima zdela pozne Vin~e. Urezivawem se
materijalne kulture, tuma~ewe wihove simboli~- tako|e izvode jednostavni linearni motivi na obo-
ke uloge.5 Teku}a studija }e pokazati da teze o ri- du, ali i na spoqnim povr{inama zidova (Mal~a, T.
tualnoj ili kultnoj ulozi ovih predmeta ne moraju III/33; Rast, T. III/34). Na obodu zdele sa Stublina
biti pogre{ne, ve} da moraju imati utemeqewe u se tako|e pojavquju paralelni linearni urezi, ko-
opse`noj analizi svih parametara bitnih za in- ji su postavqeni u naizmeni~nom nizu od po 4 i 6
terpretaciju wihove uloge. ureza izme|u protoma. Izuzetak u ovom krajwe sve-
Povod za pisawe ovoga rada bila je zdela sa osam denom ornamentalnom izrazu predstavqa nalaz zde-
protoma koja je tokom istraìvawa vin~anskog na- le sa protomama sa lokaliteta BeqinGradu{ina
seqa na lokalitetu Crkvine kod sela Stubline na obali Save, izme|u Obrenovca i [apca, ~ije su
prona|ena na podu ku}e 1/2010 (Sl. 1).6 Jasno pona- i unutra{wa i spoqna povr{ina zidova ukra{ene
vqawe ikonografskog obrasca koji je do tada bio sloènom kompozicijom urezanih {ahovskih po-
prisutan samo na zdeli otkrivenoj nekoliko godi- qa u kojima se nalaze naizmeni~no postavqeni
na ranije na Vin~i, kao i prisutnost u istoj ku}i kru`no punktirani ornamenti i urezane spirale
jo{ nekih elemenata koji su upu}ivali na ponavqa- (Beqin, T. II/21). Ova kompozicija se sasvim retko
we obrazaca vezanih za posebne radwe neolitske pojavquje u ornamentalnom repertoaru vin~anske
populacije u {irem arealu, ukazali su na neophod- kerami~ke produkcije.9 Jedini primeri zdele sa
nost temeqnijeg prou~avawa pojavnosti posuda sa protomama ukra{ene tehnikom gla~awa je nalaz iz
protomama u vin~anskoj kulturi. objekta 03/03 u Vin~i, ~ija je unutra{wost ukra-
{ena horizontalnim linijama (T. I/3), i fragment
zdele iz Crnokala~ke bare (T. III/32).
STILSKO-TIPOLO[KA Finiju tipolo{ku klasifikaciju ovih zdela
I FUNKCIONALNA ANALIZA7 mogu}e je izvesti na osnovu broja, poloàja i vrste
protoma na obodu. Oteàvaju}u okolnost pri raz-
Vin~anske zdele sa protomama predstavqaju vijawu tipologije predstavqa ~iwenica da je re~,
veoma ujedna~enu klasu posuda od pe~ene gline. izuzev nekoliko nalaza, o veoma fragmentovanim
Re~ je o zdelama izrazito koni~ne profilacije, ko- predmetima sa o~uvanim malim delom posude sa
sih ili blago zaobqenih zidova i ravnog ili bla- protomom na obodu. Rekonstrukcija izgleda ostat-
go prstenastog dna. Izuzetak ~ini jedna zdela ~iji ka posude, broja i vrste protoma se u takvim slu~a-
je recipijent, u maniru modelovawa takozvanih jevima ~esto ~ini plauzibilna. Generalno posma-
`rtvenika, postavqen na tri kratke noge (Vin~a,
T. I/5). Pojedine zdele imaju blago zadebqan obod
(Jela, T. I/15, II/19), a jedini nalaz koji ima i dve
male, lateralno postavqene jezi~aste dr{ke je 5 Novi milenijum u srpskoj neolitskoj arheologiji je ipak
zdela iz objekta 03/03 sa Vin~e (T. I/3). Zdele su iz- doneo zna~ajan napredak u prou~avawu navedenih aspekata
ra|ene od gline sa malom koli~inom neorganskih vin~anske keramike cf. Vukovi} 2013; Nikoli}, Vukovi} 2008;
Por~i} 2012; Tasi} 2007.
primesa. Spoqne i unutra{we povr{ine zidova su 6 Crnobrnja 2012b, 53, fig. 14. O istraìvawima lokaliteta
gla~ane, ponekad i polirane do visokog sjaja.8 Ve- CrkvineStubline, cf. Todorovi} 1967; Simi}, Crnobrwa 2008;
}ina nalaza pe~ena je u uslovima potpune ili ne- Crnobrnja et al. 2010.
potpune oksidacije, {to je rezultiralo dobijawem 7 Veliku zahvalnost dugujemo kolegama M. Cerovi}u, iz
oker i okermrkih tonova zidova, a nisu retke ni Narodnog muzeja u [apcu, i M. Igwatovi}u, iz Muzeja grada
Beograda, na ustupqenom materijalu i dokumentaciji.
zdele sa protomomama pe~ene u uslovima redukci- 8 Tasi} 2007, Pl. II.
je, tamnosive i, re|e, crne boje, kakav je slu~aj sa 9 U tipologiji M. Gara{anina i S. Stankovi}a, sloène
ve}inom nalaza sa lokaliteta Jela[abac. Zdele kompozicije {ahovskih poqa nose oznaku C3a i C4f, cf. Gara-
su u ve}ini slu~ajeva neukra{ene, a izuzetak pred- {anin, Stankovi} 1985, 29.
186
trano, re~ je o izuzetno stilizovanim predstavama Vrlo je verovatno da }e budu}i nalazi omogu}iti i
qudskih, ìvotiwskih ili hibridnih glava. Pro- izdvajawe tre}eg podtipa ove kategorije zdela sa
tome su uglavnom blago izvu~ene iz oboda posude, protomama, i to zdela sa po dve zoomorfne i dve
malih su dimenzija (0,53 cm) i po pravilu su antropomorfne protome. Dok je kod prve kategori-
okrenute ka unutra{wosti posude. One mawe i {e- je nalaza sa ~etiri protome na obodu donekle bilo
matizovanije su modelovane s izvla~ewem maweg mogu}e tipovati i one predmete koji su fragmen-
dela gline iz ose oboda, dok su ve}e i detaqnije tovani, u drugoj kategoriji, koju ~ine zdele sa osam
predstave aplicirane na obod. Predstave su u ve}i- protoma na obodu, to je gotovo nemogu}e izvesti sa
ni slu~ajeva krajwe {ematizovane, tako da gotovo sigurno{}u. Zdele sa osam protoma imaju zapravo
nije mogu}e odrediti da li se radi o antropomorf- ~etiri naspramno postavqene uparene predstave.
noj ili zoomorfnoj predstavi. Izuzetak ~ine oni Bilo je mogu}e izdvojiti dva podtipa i to na osno-
nalazi gde su jasno definisani anatomski detaqi vu predmeta koji su o~uvani u celosti. Prvom tipu
na glavi, pre svih rogovi ili veoma izduène u{i, pripada zdela iz takozvanog ritualnog seta iz
nos ili wu{ka, te detaqi na licu, koji predstavqa- Vin~e, sa po dve uparene naspramno postavqene
ju ustaqene obrasce u modelovawu antropomorfnih zoomorfne i po dve uparene antropomorfne pro-
predstava. S tim u vezi, dva nalaza sa Vin~e (T. tome (T. I/3).10 Drugom podtipu pripada zdela iz
I/6,7) i jedan sa lokaliteta Jela Benska bara (T. ku}e 1/2010 sa Stublina, sa po ~etiri istovetne,
I/15) jesu jedini nalazi koji se sigurno mogu defi- uparene, krajwe stilizovane i {ematizovane pred-
nisati kao antropomorfne protome, budu}i da je stave, ~ija je blià identifikacija nemogu}a (T.
manir modelovawa nosa, o~iju, pa ~ak i maske i ne- I/1).11 Ovom podtipu verovatno pripada i frag-
ke vrste kape, identi~an pristupu u oblikovawu mentovana zdela sa uparenim {ematizovanim
antropomorfne figuralne plastike. Sigurne zoo- predstavama sa lokaliteta Jela Benska bara (T.
morfne predstave ne mogu se odrediti do odre|ene II/19).12 Fragment zdele sa dve uparene antropo-
vrste, budu}i da prisustvo rogova na stilizovanoj morfne predstave sa istog lokaliteta (T. I/15)
glavi moè upu}ivati na nekoliko razli~itih ì- ostaje za sad van izvedene tipologije, budu}i da je
votiwskih vrsta koje su vin~anske zajednice gajile nemogu}e pretpostaviti da li je zdela imala 2 x 2
ili lovile (bik, jarac, ovan, jelen). U sasvim izu- antropomorfne i 2 x 2 zoomorfne protome, ili su
zetnim slu~ajevima je mogu}e identifikovati i sve predstave bile antropomorfne.13 Zdela sa upa-
neke druge vrste osim pobrojanih. Nalaz zdele iz renim protomama sa iskopavawa na Gorwem gradu
okoline Ni{a ima ne{to detaqnije modelovanu Beogradske tvr|ave predstavqa jedinstven nalaz u
predstavu koja se, mo`da, moè identifikovati s ovoj kategoriji, budu}i da su dve krajwe stilizova-
nekom vrstom ptice (T. III/33), dok jedan slu~ajan ne i {ematizovane predstave razli~itih dimenzija
nalaz sa lokaliteta Jablanica u Mladenovcu ima (T. II/25). Zna~aj tog nalaza vidimo i u ~iwenici
protom u vidu neke vrste gmizavca na obodu. da su nam do sada ostali potpuno nepoznati pri-
Ako se uzmu u obzir sve stilsko-tipolo{ke ka- merci zdela gde jedan par protoma ~ine dve razli-
rakteristike, mogu}e je izdvojiti dve koherentne ~ite predstave.
kategorije nalaza. Prvu ~ine zdele sa ~etiri na- Kao prilog razmatrawu funkcije zdela ovog
spramno postavqene protome. U ovoj grupi mogu}e tipa, u obzir uzimamo metri~ke podatke, tehnologi-
je izdvojiti dva podtipa, i to zdele sa sve ~etiri ju izrade i tragove upotrebe. Gotovo sve analizira-
antropomorfne predstave (Rast, T. III/34; Vin~a, ne zdele sa protomama su posude malih dimenzija,
T. I/6,7) i zdele sa sve ~etiri zoomorfne predsta- ~ija visina, gotovo po pravilu, ne prelazi 10 cm,
ve (Vin~a, T. I/5, 8, 9; Mal~a, T. III/33). Kao kod dok pre~nik oboda varira izme|u 7 cm i 12 cm. Sa-
svih zdela sa protomama, i u ovoj grupi veliki deo svim izuzetno se pojavquju i zdele ve}ih dimenzija,
predstava odlazi na krajwe {ematizovane prikaze
glava koje nije mogu}e identifikovati ni kao an-
tropomorfne ni kao zoomorfne (Jela, T. I/16, 17;
Rast, T. III/35; Grivac, T. II/28, 29; Gomolava, T. 10 Tasi} 2007.
I/14). Jedan takav nalaz zdele sa lokaliteta Jela 11 Crnobrnja 2012b, 57, fig. 14.
Benska bara ima protomu koja odgovara hibridnim 12 Stoji}, Cerovi} 2011, 321, T. CL/65.
predstavama u antropomorfnoj plastici (T. I/16). 13 Stoji}, Cerovi} 2011, 315, T. CXLIV/25.
187
kao {to je slu~aj sa nalazima sa Gorweg grada na i najkompletniji stilsko-tipolo{ki presek posu-
Kalemegdanu i sa lokaliteta Jela Benska bara da ovog tipa.
kod [apca, ~iji pre~nici iznose i skoro 30 cm (T. Zdele sa protomama su pronalaène u razli~i-
II/20, T. II/25). U celosti o~uvane zdele sa Vin~e, tim kontekstima. Najvi{e nalaza poti~e iz naseo-
Stublina i Gomolave pokazuju da odnos visine i binskih konteksta iz ru{evina nadzemnih ku}a,
pre~nika zdela iznosi pribli`no 1:2. U ve}ini ispuna otpadnih jama i sli~nog (Vin~a, Jakovo,
slu~ajeva, zapremina zdela kod kojih je bila mogu- Stubline). Zdele iz otpadnih jama i nalazi koji su
}a metri~ka analiza ne prelazi 0,3 litra, dok je u drugim kontekstima deponovani kao otpad su po
zapremina zdela sa Stublina i sa iskopavawa na pravilu veoma fragmentovani, dok su primerci iz
Vin~i 2006. i znatno mawa.14 Na svim analizira- ku}a ponekad i potpuno o~uvani (Vin~a, Stubli-
nim zdelama potpuno izostaju fizi~ki tragovi bilo ne). Ne postoji striktan obrazac u mestu deponova-
kakve upotrebe. U unutra{wosti recipijenata nisu wa/~uvawa zdela sa protomama u ku}ama. Zdela sa
vidqiva nikakva fizi~ka o{te}ewa koja bi upu}i- osam protoma iz Vin~e prona|ena je u veoma malom
vala na to da se u wima ne{to mrvilo ili drobilo. nadzemnom objektu ~ija funkcija nije bila rezi-
Tako|e, za razliku od srodnih posuda tipa `rtve- dencijalnog karaktera;21 nalaz sa Stublina poti-
nika, na spoqa{wim i unutra{wim povr{inama ~e iz nadzemnog objekta u kom su prona|eni brojne
zdela izostaju tragovi izlagawa posuda na vatri instalacije i predmeti vezani za proizvodwu, ob-
ili paqewa nekog sadràja u wima.15 Ako se ima- radu i ~uvawe hrane;22 ku}u u Anzi u kojoj je pro-
ju u vidu metri~ki i tehnolo{ki podaci, najvero- na|ena zdela sa protomama, autorka tako|e oprede-
vatnijom se ~ini teza da su zdele sa protomama quje kao objekat posebne namene ili ~ak kao
sluìle za konzumirawe ili odlagawe/izlagawe hram.23 S tim u vezi, oba nalaza sa novijih siste-
nekog sadràja prilikom nekih sasvim specifi~- matskih iskopavawa ukazuju na to da se zdele sa
nih aktivnosti.16 U prilog tome da su okolnosti protomama pojavquju u objektima ~ija osnovna
upotrebe ovakvih posuda nesvakida{we (ritualne?) funkcija nije stanovawe. Tako|e, oba pomenuta na-
aktivnosti ide i ~iwenica da sa svih pomenutih laza izgleda da ~ine integralni deo grupe predmeta
lokaliteta postoji ~itav niz kerami~kih oblika, seta kerami~kih posuda.24 Zdela sa Gomolave
sli~nih zapremina i dimenzija, namewenih konzu- predstavqa izuzetak i veoma vaàn prilog ovoj
mirawu hrane i te~nosti. studiji pre svega zato {to je u celosti o~uvana
zdela, prona|ena u grobu. Re~ je o mu{kom skelet-
nom grobu u kome su prona|ene jo{ jedna kerami~-
GEOGRAFSKA DISTRIBUCIJA ka posuda, bakarna narukvica i sekira od gla~anog
I HRONOLO[KI POLO@AJ kamena.25 Razmatrawe raspoloìvog, jo{ uvek nedo-
ZDELA SA PROTOMAMA voqnog, uzorka ide u prilog tezi da ne postoji veza
izme|u odre|enog tipa zdela sa protomama i odre-
Zdele sa protomama pojavquju se u gotovo svim
oblastima centralnog Balkana gde su ìvele zajed-
nice vin~anske kulture (Sl. 2). Najseverniji nalaz
14 Tasi} 2007, 204.
vezujemo za naseqe na lokalitetu Roszke-Ludvar u
15 Marangou 2008.
Ma|arskoj, koje se datuje u veoma rani period vin- 16 Iz pojedinih zdela sa protomama se nije mogla konzu-
~anske kulture.17 Kod Rasta u Rumuniji, lokalite- mirati te~nost. Takav je slu~aj sa zdelom iz Stublina, na ko-
ta koji ujedno predstavqa i jednu od najisto~nijih joj su uparene protome toliko gusto postavqene da iz wih nije
pozicija na kojima prepoznajemo vin~ansku mate- mogu}e direktno konzumirawe te~nosti.
17 Horvath 2006, 117, Pl. II/610.
rijalnu kulturu, tako|e su prona|ene zdele sa pro-
18 Dumitrescu 1980, Pl LXXV/96, 97, LXXVI/98.
tomama.18 Najju`niji nalaz poti~e sa iskopavawa 19 Gimbutas 1974, 59, fig. 30.
u ~uvenoj Anzi,19 dok su najzapadnije zdele sa pro- 20 Trbuhovi}, Vasiqevi} 1983, T. XXIXXII.
tomama prona|ene u vin~anskim naseqima u za- 21 Tasi} 2007, 207.
padnoj Srbiji i Podriwu.20 Najve}i broj zdela sa 22 Crnobrnja 2012b.
protomama poti~e sa lokaliteta u Podunavqu i 23 Gimbutas 1974, 61.
Posavini (Vin~a, Jakovo, Gomolava, Stubline, Je- 24 Crnobrnja 2012b, 57; Tasi} 2007, 204, 205.
la). Nalazi sa tih lokaliteta ujedno predstavqaju 25 Petrovi} 1984, 23; Bori} 2009, fig. 36.
188
Sl. 1. Zdela sa protomama iz ku}e 1/2010 na lokalitetu CrkvineStubline

Fig. 1. Bowl with protoma from house 1/2010 at the site of Crkvine, Stubline
|ene prakse i mesta kori{}ewa/deponovawa. Hro- Gomolavi imaju jasne asocijacije sa poznovin~an-
nolo{ki posmatrano, zdele sa protomama se pojav- skom keramikom, ali i radiokarbonsko datovawe
quju od samog po~etka vin~anske kulture do wenih ukazuje na sam kraj vin~anske kulture.28 Zdele sa
najpoznijih perioda. Nalazi iz Roszke-Ludvar-a, Jakova i Jele su tako|e veoma pozne, ali se verovat-
Anze i iz jame M sa Belog Brda u Vin~i pripadaju no mogu sinhronizovati sa ne{to starijom Vin~a
hronolo{ki najstarijim primercima.26 Nalazi iz D fazom, pre svega zahvaquju}i nalazima posuda
vin~anske zemunice M sa kote 8.98.7 sigurno se ukra{enih urezanim trakama ispuwenim kru`nim
datuju u najraniju fazu vin~anske kulture. Radio-
karbonski datumi sa Vin~e pokazuju da se ovi nala-
zi mogu okvirno datovati u period 53105200. pre 26 Horvath 2006, 117, Pl. II/610; Gimbutas 1974, 59, fig. 30;
n. e.27 S druge strane, najpozniji nalazi koji poti~u Vasi} 1936, 42.
iz objekta 03/03 sa Vin~e, objekta 1/2010 iz Stubli- 27 Bori} 2009, 203.
na, sa Gorweg grada na Kalemegdanu, te iz groba 12 na 28 Cf. Bori} 2009, 199.
189
1) Crkvine, Stubline;
2) Belo Brdo, Vin~a;
3) Gomolava;
4) Jela, [abac;
5) Gradu{tina, Beljin;
6) Kormadin, Jakovo;
7) Kalemegdan, Belgrade;
8) Kara{, Sremski Karlovci;
9) Supska;
10) Grivac;
11) Gradac, Zloku}ani;
12) Vito{evac, Raànj;
13) Crnokala~ka Bara;
14) Mala~a, Ni{;
15) Rast;
16) Anza
Sl. 2. Prostorna distribucija

zdela sa protomama
Fig. 2. Spatial distribution of bowls
with protoma
punktirawem.29 Trenutna evidencija pokazuje da me|u ta dva tipa posuda. Tipologija oblika vin~an-
ipak postoje hronolo{ke razlike u pojavi izdvoje- skih `rtvenika je mnogo raznovrsnija nego {to je
nih tipova zdela sa protomama. Naime, najraniji to slu~aj sa gotovo uniformisanim oblikom zdela
nalazi su oni sa ~etiri naspramno postavqene {e- sa protomama.31 Recipijent `rtvenika je plitak,
matizovane, antropomorfne ili zoomorfne pro- pravougaonog, trougaonog i, re|e, kru`nog oblika .
tome, i taj obrazac }e se zadràti do kraja vin~an- Mala zapremina recipijenta je jo{ jedna sli~nost
ske kulture, dok zdele sa osam protoma za sada nisu sa pojedinim zdelama sa protomama. Koncept mode-
poznate iz ranijih horizonata vin~anske kulture, lovawa antropomorfnih, zoomorfnih ili {ema-
pa se moè pretpostaviti da je obi~aj uparivawa tizovanih protoma na obodu recipijenta je mo`da
protoma verovatno poznijeg datuma. najva`nija stilska odlika obe kategorije nalaza.
Kod `rtvenika su protome obi~no modelovane na
DISKUSIJA
Zdele sa protomama se obi~no tretiraju zajed- 29 Bulatovi} i dr. 2010, T. I, II.

30
no s drugim posebnim oblicima vin~anske kerami- Cf. Stankovi} 1986.
31 Ornamentalne kompozicije na `rtvenicima su tako|e
ke, ali i u vezi sa antropomorfnom i zoomorfnom
mnogo raznovrsnije nego kod zdela sa protomama. Izvesna mor-
plastikom. Najsrodnija tipolo{ka grupa bili bi
folo{ka veza vidi se samo kod jedne zdele iz Vin~e, koja je, u
takozvani kultni stolovi`rtvenicioltari.30 U maniru `rtvenika, poloèna na tri vaqkaste noge cf. Vasi}
morfolo{kom smislu, ne postoje direktne veze iz- 1936, T. LXXVIII, sl. 334; Stankovi} 1986, T. IX/12.
190
Sl. 3. Hronolo{ka distribucija zdela sa protomama na lokalitetu Belo brdo, Vin~a

Fig. 3. Chronological distribution of bowls with protoma at the site of Belo Brdo, Vin~a
uglovima recipijenta i, u zavisnosti od oblika Dugotrajna uniformnost oblika zdela sa pro-

posude, pojavquju se dve, tri ili ~etiri protome. tomama tokom vi{e od 700 godina i nepostojawe
Na `rtvenicima se tako|e pojavquju i antropo- znatne regionalne diversifikacije tipova ~ini
morfne i zoomorfne i {ematizovane predstave, a ove nalaze jedinstvenim. Ostali pobrojani obli-
nisu retke ni kombinacije razli~itih vrsta pred- ci materijalne kulture su znatno vi{e hronolo-
stava. Osnovnu razliku izme|u zdela sa protomama {ki i regionalno osetqivi. Tako su brojni tipovi
i `rtvenika predstavqa orijentacija protoma u `rtvenika ili figurina karakteristi~ni za odre-
odnosu na recipijent. Dok je kod zdela sa protoma- |ene periode i regije vin~anske kulture. Nave{}e-
ma lice iskqu~ivo orijentisano ka unutra{wosti mo poznati tip grada~kih `rtvenika koji se izvan
posude, lica protoma na `rtvenicima su okrenuta oblasti severoisto~ne Srbije i Pomoravqa retko
ka spoqa. Jedan od retkih izuzetaka od ovog na~i- kad pojavquje.34 Sli~no je i sa antropomorfnim
na orijentisawa predstavqa nalaz `rtvenika sa figurinama sa nagla{enim ovnujskim rogovima,
lokaliteta Mali Poàrevac, ~ija je jedna, neznat- karakteristi~nim za ju`no Pomoravqe,35 ili fi-
no ve}a (antropomorfna?), protoma orijentisana gurinama tipa kentaur koje se retko pojavquju van
ka spoqa, dok je druga (zoomorfna?) okrenuta ka
unutra{wosti recipijenta.32 Drugi oblik vin~an-
ske materijalne kulture u vezi s kojim bi trebalo
32 Petrovi} i dr. 2009, 159, sl. 218.
razmatrati zdele sa protomama je antropomorfna
33 Gotovo identi~ne predstave glava figurina i protoma
i zoomorfna plastika. Na~in modelovawa glava
na zdelama prona|ene su i na istim lokalitetima cf. Stoji},
na antropomorfnim i zoomorfnim figurinama Cerovi} 2011, 348/313.
ima dobre paralele u na~inu predstavqawa proto- 34 Jovanovi} 1982; Peri} 2006, T. V/35, 36.
ma na zdelama.33 35 Gara{anin 1979, T. XXXI/5.
191
0 5m
Sl. 4. Osnova ku}e 1/2010, CrkvineStubline: levo plan ku}e, desno snimak iz ortogonalne projekcije:
1) zid; 2) rupe za stubove; 3) podnica; 4) pe} 1; 5) pe} 2; 6) kaseta za skladi{tewe; 7) glineni sto~i};
8) glinena konstrukcija `rvwa; 9) kamene radne povr{ine (palete`rvwevi); 10) grupe keramike na podu ku}e;
11) grupa tegova za razboj; 12a) isto~na glava; 12b) zapadna glava; 12c) ju`na glava; 13) jama 1; 14) jama 2;
15) ju`ni lep; 16) zdela sa protomama
Fig. 4. Plan of house 1/2010, CrkvineStubline, left plan of house, right orthogonal projection:
1) wall; 2) post holes; 3) floor; 4) oven 1; 5) oven 2; 6) storage container; 7) small clay table;
8) clay millstone structure; 9) stone work-surfaces (slabs of millstones); 10) groups of pottery on the house floor;
11) group of loom weights; 12a) eastern head; 12b) western head; 12c) southern head; 13) pit 1; 14) pit 2;
15) southern daub; 16) bowl with protoma
oblasti Kosova i Metohije i ju`nog Pomoravqa.36 vin~anskoj kulturi. U isto vreme, zdele sa protoma-
Hronolo{ki i teritorijalno se razlikuju ~ak i ma se gotovo ne mewaju ni hronolo{ki ni regional-
dimenzije `rtvenika i figurina.37 Za figuralnu no. [ematizovane, antropomorfne i zoomorfne
plastiku i `rtvenike se tako|e ~esto navodi da po- predstave na protomama se pojavquju i u ranoj i u
stoji jasna tendencija u opadawu kvaliteta izrade, poznoj Vin~i, a oblik zdela i oskudna ornamenti-
{ematizaciji i hibridizaciji predstava u poznoj ka su tako|e veoma postojani. Jedinu specifi~nost
192
bi mogla predstavqati hronolo{ka osetqivost dva to da su za gradwu zidova bile kori{}ene {iroke
izdvojena tipa zdela sa protomama. Zdele sa osam, tesane talpe, a ne uobi~ajeni pleter; iznad sever-
odnosno ~etiri para protoma nisu poznate u rani- nog dela ku}e uo~eni su tragovi koji ukazuju da je
jim horizontima Vin~e i, kako se ~ini na osnovu ona imala i gorwi eta` odnosno potkrovnu kon-
sada{we evidencije, one predstavqaju odliku po- strukciju; supstrukcija masivne podnice gra|ena
znije vin~anske kulture. Istovremeno, zdele sa je od delova zidova ranije izgorelih ku}a; u ku}i su
~etiri protome su prisutne tokom celog trajawa se nalazile dve velike pe}i kao i obiqe pokretnog
vin~anske kulture. U nastavku }e biti pokazano da materijala. Izme|u pe}i 1 i zapadnog zida ku}e,
pojava zdela sa ~etiri uparene protome ne mora unutar mno{tva ulomaka velikih skladi{nih po-
biti samo naznaka promena u stilu i na~inu mode- suda (pitosa) koji su ~inili jednu grupu keramike
lovawa, ve} i signal neke markantnije promene so- (GK17), prona|ena je i zdela sa osam protoma (Sl.
ciokulturnog ili ideolo{kog diskursa. 4/16). Ona je bila okrenuta otvorom nadole i nala-
Najve}a razlika izme|u ostalih posebnih obli- zila se ispod masivnog sloja jako zape~enih ostata-
ka vin~anske keramike i zdela sa protomama bi ka ku}e, sa tragovima izgorelih greda i elemenata
ipak mogla da bude ona upotrebna. Tako se u reci- potkrovne konstrukcije. Izme|u zdele i podnice
pijentima `rtvenika ~esto nalaze tragovi paqewa nalazio se grumen amorfnog lepa, dok su se nepo-
ne~ega, dok zdele sa protomama nemaju nikakve sredno iznad i oko we nalazili veliki delovi trbu-
tragove upotrebe. S tim u vezi, `rtvenici su naj- ha pitosa (Sl. 5). Sama zdelica, kao i fragmenti
~e{}e tuma~eni kao recipijenti u kojima je paqe- pitosa uz koje se nalazila, imali su intenzivne
na neka materija koja je osloba|ala svetlost ili tragove sekundarnog gorewa. U neposrednoj blizi-
neki miris, {to su fizi~ko-hemijske analize i po- ni posude sa osam protoma nalazilo se jo{ nekoli-
tvrdile.38 Kontekstualne asocijacije sa ostalim ko predmeta ~ija bi se pretpostavqena namena mo-
klasama predmeta i praksom deponovawa su sli~- gla, u naj{irem smislu, opredeliti kao kultna. Na
ne i ukazuju na neku vrstu ritualne aktivnosti. oko 0,8 m severno od posude sa osam protoma, tako-
Analiza grupe posuda sa tzv. Hajd vazom i grupe sa |e zatrpana ulomcima iste grupe pitosa (GK17),
antropomorfnom posudom sa Vin~e donela je zna- nalazila se loptasta posuda na tri kratke noge, a na
~ajne rezultate koji govore u prilog ritualnog ka- oko 1 m isto~no prona|ena je bikoni~na zdelica
raktera obe grupe posuda.39 Hajd vaza je prona|ena sli~ne zapremine kao i zdela sa osam protoma. Pri
sa deset, u celosti o~uvanih, posuda u plitkoj ja- tome svakako treba imati u vidu i nalaze dva bu-
mi, dok je antropomorfna posuda, zajedno sa jo{ 11 kraniona koji su se nalazili na stubovima ispred
posuda, dva prosopomorfna poklopca, 16 minija- pe}i 1.44 O eventualnim me|usobnim vezama ovih
turnih posuda i amforom sa dve predstave lica, predmeta bi}e vi{e re~i u nastavku, a za sada tre-
prona|ena u jednom nadzemnom objektu.40 Kona~na ba podvu}i da su nalazi zdela sa osam protoma sa
interpretacija vrste i karaktera rituala u kojima Vin~e i Stublina bili deo nekog ve}eg seta posu-
su kori{}ene antropomorfna posuda i Hajd vaza je da ili drugih oblika materijalne kulture, kao {to
nemogu}a, ali je i sama ~iwenica da su posude bile je to slu~aj i sa opisanim kontekstima nalaza Hajd
namewene svakodnevnoj upotrebi i da su kori{}e- vaze i antropomorfne posude iz Vin~e. Dodatnu
ne i/ili deponovane zajedno sa posebnim oblicima
veoma vaàn pokazateq. Va`nim se ~ini i podatak
da u objektu u kojem je prona|ena grupa sa antropo- 36 Tasi} 1957.
morfnom posudom nije postojala pe}.41 Na istom 37 Galovi} 1966.
lokalitetu, jedan vek kasnije, u objektu u kojem ta- 38 Marangou, Stern 2008.
ko|e nije bilo pe}i prona|en je ritualni set sa 39 Nikoli}, Vukovi} 2008.
zdelom sa ~etiri para protoma.42 40 Za Hajd vazu vidi: Nikoli}, Vukovi} 2008, 5158, Fig. 5;
Uslovi nalaza zdele sa osam protoma sa Stu- za grupu sa antropomorfnom posudom vidi: Nikoli}, Vukovi}
2008, 5864, Fig. 8.
blina su naizgled potpuno druga~iji.43 Zdela je pro- 41 Nikoli}, Vukovi} 2008, 58, 60.
na|ena u ku}i 1/2010, dimenzija 13,10 m h 5,10 m, 42 Tasi} 2007, 206207.
koja se nalazi na jugozapadnom delu centralne zone 43 Crnobrnja 2012b, 57.
naseqa. Ku}a je bila veoma solidno gra|ena. Malo- 44 Crnobrnja 2012b, 5859, Fig. 16, 17, 20; Spasi} 2012a,
brojni o~uvani delovi zidnih platana upu}uju na 300, 301, Fig. 11/1, 2.
193
Sl. 5. Zdela sa protomama in situ (ku}a 1/2010, CrkvineStubline)

Fig. 5. Bowl with protoma in situ (house 1/2010, CrkvineStubline)
analogiju u obi~aju deponovawa tih posuda vidimo vih namena samo su slu~ajno zaostali materijalni
i u praksi postavqawa sudova obodom ka dole, {to ostaci koji su sluìli u procesu artikulacije
je slu~aj sa zdelom sa osam protoma sa Stublina ali kompleksnih verovawa, radwi i mi{qewa. Ako raz-
i s antropomorfnom posudom sa Vin~e.45 Jedina mi{qamo na taj na~in, asocijacije bi se mogle
zdela sa protomama bez analogije u praksi depono- traìti i u nagove{tajima obrazaca pona{awa i
vawa je nalaz iz groba 12 sa Gomolave.46 mi{qewa qudi toga vremena. Interesantan isko-
Simboli~ki aspekti zdela sa protomama i{~i- rak u tom smeru na~inili su P. Racki i A. Anders,
tavaju se iz wihove pojavnosti, vrste predstava na sagledavaju}i na~ine upotrebe prostora i delat-
obodu kao i iz wihove asocijacije sa ostalim ob- nosti koje su se odvijale u dva dela poznoneolit-
licima materijalne kulture sa markantnim sim- skog naseqa u Polgar ô{halomu: rondelu okru-
boli~kim asocijacijama i zna~ewem. Udvojene fi- ènom rovovima i velikom ravnom nasequ unutar
guralne predstave na protomama imaju analogije u koga se rondel nalazio.49 Detaqnom analizom svih
konceptualizaciji parnih predstava i u drugim dostupnih podataka (artefakata, poloàja i vrste
klasama materijala. Takav je slu~aj sa dvoglavim
antropomorfnim figurinama47 i posudom sa dva
plasti~no predstavqena lica.48
45 Nikoli}, Vukovi} 2008, 60.
Me|utim, ako kao verovatnu uzmemo pretpostav-
46 Premala evidencija o nekropolama vin~anske kulture
ku da su posude sa protomama, kao i druge klase pred-
ograni~ava raspravu o praksi polagawa bilo kog oblika mate-
meta posebne namene (`rtvenici, prosopomorfni rijalne kulture u grobovima.
poklopci), svoju osnovnu namenu imale u okviru 47 Petrovi} i dr. 2009, 81.
kultne/obredne prakse, analogije ne bi trebalo tra- 48 Nikoli}, Vukovi} 2008, Fig. 8/14.
ìti samo u oblicima artefakata. Predmeti tak- 49 Raczky, Anders 2010.
194
objekata, ìvotiwskih kostiju), autori su do{li vin~anske kulture.54 Imaju}i u vidu ve} navedena
do zakqu~ka o postojawu vi{estrukih opozita iz- razmatrawa I. Hodera, P. Rackog i A. Anders, po-
me|u praksi koje su se odvijale u dva dela toga na- stojawe principa binarnih parova i u vin~anskoj
seqa u rondelu i ravnom nasequ: divqe/pitomo kulturi moèmo smatrati o~ekivanim, a kada ih
(nalazi kostiju ìvotiwa), mu{ko/ènsko (prisu- najzad i prepoznajemo, moèmo se zapitati i zbog
stvo i na~in sahrawivawa), radijalno/linearno ~ega nismo u mogu}nosti da taj princip prepozna-
(orijentacije ku}a), vertikalno/horizontalno mo i u vi{e sfera tada{weg ìvota. Mo`da bi i
(pravci obnavqawa ku}a), gore/dole (vertikalni suprotna orijentacija protoma na zdelama koje raz-
rast tela naspram postojawa jama i bunara), frag- matramo (ka unutra) i istovremenim `rtvenicima
mentarnost/celovitost (kerami~ki nalazi), luksu- (ka spoqa) tako|e mogla da bude jedna od manifesta-
zno/svakodnevno (kori{}ene sirovine, keramika). cija toga principa, i to ne samo u fizi~kom smislu
Na taj na~in je op{teprepoznat princip domus/ ve} i u sferi obi~aja, verovawa, mi{qewa?
agrios u evropskoj praistoriji50 dobio svoju punu Razmi{qawe o nameni zdela sa protomama je
potvrdu upravo u nasequ Polgar ô{halom. teàk zadatak sa neizvesnim i dalekim ishodom,
Sli~an princip parova binarnih opozita mo- ali bi se pritom neizostavno moralo istovremeno
èmo naslutiti i u vin~anskoj kulturi, a putokaz tragati i za namenom i smislom `rtvenika kao wi-
u tom smeru bio nam je i raspored posebnih predme- hovog opozita, kroz wihove fizi~ke i stilske ka-
ta unutar ku}e 1/2010 u Stublinama, u kojoj je pro- rakteristike kao i kontekste u kojima su nalaèni.
na|ena zdelica sa osam protoma. U neposrednoj Takav na~in razmi{qawa nosi veliku prednost,
blizini nalaza zdele sa protomama nalazila se ve- jer se slika o nameni predmeta dobija iz dva izvo-
lika pe}, ispred koje su prona|ena dva velika gli- ra: iz samoga razmatranoga predmeta i iz wegovog
nena modela bukraniona. Oba su leàla na podu opozita, kroz ~iju drugost moèmo sagledati i {ta
ku}e licem okrenuta nadole i nalazila su se po- razmatrani predmet nije da bismo dobili kom-
kraj predwih uglova pe}i. Gledano iz ugla posma- pleksnije saznawe o tome {ta je sve mogao biti.
tra~a, levi bukranion je sasvim sumarno modelovan Pri tome, sve vreme treba imati na umu da se
i kraj wega su prona|eni ostaci roìne gove~eta, zdele sa protomama pojavquju u veoma dugom vre-
dok je desni ne{to pa`qivije modelovan, sa jasno menskom rasponu i na veoma {irokoj teritoriji,
nazna~enim o~ima (u najosnovnijim crtama podse- kao i da je wihova pojavnost i u vremenskom i u
}a na likove vin~anskih figurina), i kraj wega su prostornom smislu jasno ograni~ena. One se mogu
otkriveni ostaci jelewih rogova. Ikonografski vezati, barem na osnovu do sada poznatih podataka,
obrasci sa dve razli~ite antropomorfne predsta- iskqu~ivo za pojavnost koju nazivamo vin~anskom
ve ili kombinacije antropomorfne i zoomorfne kulturom. Prisutne su ta~no onoliko koliko i sa-
predstave nisu nepoznanica u neolitu centralnog ma vin~anska kultura, pojavquju se kad i ona i za-
Balkana i okoline.51 Sli~ne predstave prisutne jedno sa wom i nestaju. Prve posude sa protomama
su na rekonstruisanom `rtveniku sa vin~anskog okrenutim ka unutra{wosti recipijenta javqaju
lokaliteta u Parci.52 Ponavqawe dva ikonograf- se gotovo sinhrono na samom po~etku vin~anske
ska obrasca udvajawa razli~itih vrsta predstava kulture, to jest poznog neolita Balkana, u sredi-
danas je vi{e nego evidentno. S jedne strane ima- {tu wenog areala (Vin~a i Grivac) ali i u krajwim,
mo nalaz dve za sada jedine cele, zdele sa ~etiri rubnim zonama (Roszke-Ludvar i Anza). Ve} na po-
para protoma okrenutih ka unutra{wosti posude ~etku pojave ovih posuda jasno je definisan obra-
(Vin~a i Stubline), dok, s druge strane, imamo kom- zac wihovog fizi~kog izgleda: koni~an profil i
poziciju od dva bukraniona (glave) koja simboli-
zuju dva opozitna principa (mu{ko/ènsko, divqe/
pitomo) i flankiraju kultni objekat (`rtvenik
50
u Parci i pe} u Stublinama53). Hodder 1990, 2092.
51 Cf. Gimbutas 1989, 121/86, 122/90, 229, 76, 77.
Prepoznavawe opozita divqe/pitomo ili mu-
52 Lazarovici, Lazarovici 2006, 314317.
{ko/ènsko u razli~itim parovima protoma na 53 O mogu}im kultnim aspektima koji su mogli biti vezani
posudi iz Vin~e kao i u kompozicijama bukranio- za pe}i u neolitskim ku}ama pisano je vi{e puta cf. Petro-
na iz Parce i Stublina, jedno je od prvih mesta na vi} 2000/2001; Naumov 2010, 230, 232.
kojima taj princip moèmo prepoznati i u arealu 54 Cf. Spasi} 2012a, 305, 306.
195
ravan obod na kome se nalaze ~etiri naspramno ve}i stepen nepromenqivosti kanona, ve}i ~ak i
raspore|ene protome okrenute ka sredi{tu reci- od `rtvenika i prosopomorfnih poklopaca.55
pijenta. Taj obrazac osta}e jedinstven, uz kasniju Moèmo li se usuditi da pretpostavimo kako
pojavu ~etiri para protoma, kroz ~itavo vreme i na pred sobom imamo jasno kanonizovan materijalni
~itavom prostoru na kome su bile u upotrebi. Na obrazac kroz koji se moè naslutiti i jasno defi-
Vin~i, eponimnom lokalitetu, moè se najkomplet- nisan na~in mi{qewa/verovawa jedne odre|ene po-
nije sagledati vremenski raspon u kome se javqa pulacije? Pojava ovih zdela je nejasna, prve posu-
ova vrsta posuda (Sl. 3). Hronolo{ki najmla|e po- de s takvim ikonografskim obrascem javqaju se u
jave ovih posuda prona|ene su u Vin~i, Crkvinama samoj Vin~i kao i na rubnim zonama vin~anske kul-
u Stublinama i na Gomolavi. Ovako dug period, od ture u okviru materijala drugih kulturnih gru-
gotovo 700 godina, u kome bez znatnijih izmena (iz- pa,56 ali wihov nagli nestanak, zajedno s nestan-
uzimaju}i stilske karakteristike samih protoma) kom vin~anske kulture, odnosno poznoneolitskog
opstaje jedan kompleksan igonografski obrazac, na~ina ìvota, ne treba da iznena|uje. Promena
ukazuje pre svega na dugove~an i nepromewen obra- koja dolazi sa napu{tawem posledwih vin~anskih
zac obi~aj/verovawe/obred koji se o~igledno moè naseqa nije samo promena koja se prime}uje u ma-
vezati iskqu~ivo za populacije unutar vin~anske terijalnoj kulturi ve}, i iznad svega, u promenama
kulture. dru{tvenog sistema i organizovawa zajednice.57
Obi~aji, verovawa i obredi koji ih prate pred- Korenite promene dru{tvenog ure|ewa sredinom
stavqaju osnovu identiteta i kohezioni faktor V milenijuma pre n. e. su o~igledno dovele i do
zajednica u svim epohama. Predmeti vezani za wih uru{avawa i nestanka mnogih temeqnih vrednosti
najsporije se mewaju i uporno zadràvaju svoju prvo- tada{wih zajednica, pa i samog sistema verovawa
bitnu i osnovnu formu, ~esto je ne mewaju}i ~ak i i predawa, {to je rezultiralo i nestankom iz upo-
kada dolazi do izvesnih promena u praksama. Ovde je trebe zdela sa protomama, jedne od najpostojanijih
va`no ista}i da zdele sa protomama pokazuju naj- materijalnih manifestacija vin~anske kulture.
55 Cf. Stankovi} 1986, 15, 28.

56 Horvat 2006, 117; Gimbutas 1974.
57 Crnobrnja, in press.
196
* Lokalitet / Site Kontekst / Context Period / Period Referenca / Reference

1. Crkvine, Stubline Pod ku}e / House floor Vin~a D Crnobrnja 2012, 53, fig. 14
2. Crkvine, Stubline Nepoznat / Unknown Vin~a D Tasi} 1973, 70, T. XXXIV/126
3. Belo Brdo, Vin~a Pod ku}e / House floor Vin~a D/D2 Tasi} 2007
4. Belo Brdo, Vin~a Kota 4.1 m / Elevation 4.1 m Vin~a D Stankovi} 1986, 44, T. X/10.
Vasi} 1936, LXXXVIII, 334;
5. Belo Brdo, Vin~a Kota 6.3 m / Elevation 6.3 m Vin~a B2
Stankovi} 1988, 43, T. IX/12
6. Belo Brdo, Vin~a Kota 6.5 m / Elevation 6.5 m Vin~a B2 Vasi} 1936, 162, sl. 339
7. Belo Brdo, Vin~a Kota 6.5 m / Elevation 6.5 m Vin~a B2 Vasi} 1936, 162, sl. 341
8. Belo Brdo, Vin~a Kota 7.1 m / Elevation 7.1 m Vin~a B1/B2 Stankovi} 1988, 44, T. X/8
Vasi} 1936, T. XX, 43;
9. Belo Brdo, Vin~a Kota 8.0 m / Elevation 8.0 m Vin~a A/B1
Stankovi} 1988, 44, T. X/7
Kota 8.45 m /Elevation 8.45
10. Belo Brdo, Vin~a Vin~a A Stankovi} 1988, 43, T. X/6
m
Zemunica M, kota 8.78.9
11. Belo Brdo, Vin~a m / Dugout M, elevation Vin~a A Vasi} 1936, T. XX, 42
8.7-8.9 m
nepublikovano, Muzej grada
12. Belo Brdo, Vin~a Nepoznat / Unknown Vin~a C/D
Beograda, inv. br. AV 271
nepublikovano, Muzej grada
13. Belo Brdo, Vin~a Nepoznat / Unknown Vin~a C/D
Beograda, inv. br. AV 493
Petrovi} 1984, 23, sl.15; Bori} 2009,
14. Gomolava Grob 12 / Grave 12 Vin~a D2
fig. 36
Trbuhovi}, Vasiqevi} 1983,
kv. G/13, 6. o.s. /
15. Jela, Benska Bara Vin~a C/D T. XXI; Stoji}, Cerovi} 2011, 315,
sq. G/13, 6. e.l.
T. CXLIV/25
Trbuhovi}, Vasiqevi} 1983, 28,
kv. K/14, 6. o.s. /
16. Jela, Benska Bara Vin~a C/D I/8; Stoji}, Cerovi} 2011, 336,
sq. K/14, 6. e.l.
CLXV/191
kv. L/16, 5. o.s. / Stoji}, Cerovi} 2011, 345,
17. Jela, Benska Bara Vin~a C/D
sq. L/16, 5. e.l. T. CLXXIV/277
kv. H/17, 2. o.s/ Stoji}, Cerovi} 2011, 320,
18. Jela, Benska Bara Vin~a C/D
sq. H/17, 2. e.l. T. CXLIX/59
kv. H/18, 3. o.s/
19. Jela, Benska Bara Vin~a C/D Stoji}, Cerovi} 2011, 321, T. CL/65
sq. H/18, 3. e.l.
Trbuhovi}, Vasiqevi} 1983, T.
20. Jela, Benska Bara Nepoznat / Unknown Vin~a C/D XXI; Stoji}, Cerovi} 2011, 435, sl.
325
Trbuhovi}, Vasiqevi} 1983,
Slu~ajni nalaz / Accidental
21. Gradu{ina, Beljin Vin~a D T. XXII; Stoji}, Cerovi} 2011, 248,
find
T. XIX/10
Bulatovi}, Kapuran i Strugar 2010,
22. Kormadin, Jakovo Horizont I / Horizon I Vin~a C/D
21, T. I/14
23. Kormadin, Jakovo Nepoznat / Unknown Vin~a C/D Tasi} 1973, 67, T. XXXII/118
24. Kormadin, Jakovo Nepoznat / Unknown Vin~a C/D Tasi} 1973, 67, T. XXXII/119
Kalemegdan, nepublikovano, Muzej grada
25. Nepoznat / Unknown Vin~a D
Beograd Beograda
Kara{, Sremski
26. Nepoznat / Unknown Vin~a C Ga~i} 1990, 7475.
Karlovci
Gara{anin, Gara{anin 1979, 33,
27. Stublina, Supska Sloj 8 / Stratum 8 Vin~a A/B
T. XXXI/3
Sonda A, jama 2 / Sondage Bogdanovi} 1996, 30, T. VI/6;
28. Grivac Vin~a A
A, pit 2 Bogdanovi} 2006, 195, Pl. VII/4
29. Grivac Nepoznat / Unknown Vin~a B2/C Nikoli} 2004, 246, T. 927/e
30. Gradac, Zloku}ani Nepoznat / Unknown Vin~a Stalio 1972, 19, T. IV/58
31. Vito{evac, Raànj Nepoznat / Unknown Vin~a C/D Krsti} 1964, T. II/5
32. Crnokala~ka Bara Nepoznat / Unknown Vin~a Tasi}, Tomi} 1969, 44, sl. 23
33. Radaj~e, Mal~a Nepoznat / Unknown Vin~a Stoji}, Joci} 2006, 135, T. LII/135
34. Rast (Rumunija) Nepoznat / Unknown Vin~a B2/C Dumitrescu 1980, Pl LXXV, 96
35. Rast (Rumunija) Nepoznat / Unknown Vin~a B2/C Dumitrescu 1980, Pl LXXV, 97
36. Rast (Rumunija) Nepoznat / Unknown Vin~a B2/C Dumitrescu 1980, Pl LXXVI, 98
37. Anza (Makedonija) Pod ku}e / House floor Anza IVb/ Vin~a A Gimbutas 1974, 59, fig. 30
Tabela 1. *Redni brojevi u tabeli odgovaraju rednim brojevima slika na priloènim tablama
Table 1. *Ordinal numbers in the table correspond to those of pictures presented in plates
197
BIBLIOGRAFIJA:
Bailey, Cochrane, Zambelli 2010 D. Bailey, A. Gimbutas 1989 M. Gimbutas, The Goddesses
Cochrane, J. Zambeli, Unearthed: a comparative study and Gods of Old Europe, Berkeley Los Angeles 1989.
of Jmon Dog and Neolithic figurines, Norwich 2010. Dumitrescu 1980 V. Dumitrescu, The Neolithic
Bogdanovi} 1996 M. Bogdanovi}, Neolitska Settlement at Rast, BAR International Series 72, Oxford
naseqa u Grivcu, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{- 1980.
tva 11, 1996, 2740. Jovanovi} 1982 B. Jovanovi}, Rudna Glava: naj-
Bogdanovi} 2006 M. Bogdanovi}, Early Vin~a in starije rudarstvo bakra na centralnom Balkanu, Bor
Central Serbia, in: Vorgi} B., Brukner B. (eds.), Current Beograd 1982.
problems of the Transition Period: From Star~evo to Krsti} 1964 D. Krsti}, Neolitsko naseqe u
Vin~a Culture, Zrenjanin 2006, 179196. Vito{evcu kod Ra`wa, Zbornik Narodnog muzeja IV,
Bori} 2009 D. Bori}, Absolute Dating of Metal- 1964, 5163.
lurgical Innovations in the Vin~a Culture of the Balkans, Lazarovici, Lazarovici 2006 C. M. Lazarovici,
in: T. K. Kienlin, B. W. Roberts (eds.): Metals and G. Lazarovici, Arhitectura neoliticului si epocii cuprului
Societies: Studies in honour of Barbara S. Ottaway, din Romania I (Neoliticul), Iasi 2006.
Bonn 2009, 191245. Marangou, Stern 2008 C. Marangou, B. Stern,
Bulatovi}, Jovi} 2010 A. Bulatovi}, S. Jovi}, Neolithic zoomorphic vessels from Eastern Macedonia,
Leskovac: kulturna stratigrafija praistorijskih Greece: Issues of function, Archaeometry 51, 2008,
lokaliteta u leskova~koj regiji, Beograd Leskovac 397412.
2010. Naumov 2010 G. Naumov, Neolithic anthropo-
Bulatovi} i dr 2010 A. Bulatovi}, A. Kapu- centrism: the principles of imagery and symbolic mani-
ran, N. Strugar, Neolitski stratum na lokalitetu festation of corporeality in the Balkans, Documenta
Kormadin u Jakovu iskopavawa 2008. godine, Go- Praehistorica XXXVII, 2010, 227238.
di{wak grada Beograda LVII, 2010, 1142. Nikoli} 2004 D. Nikoli}, Kerami~ko posu|e, u:
Vukovi} 2013 J. Vukovi}, Fragmenti grn~arije Grivac: naselja protostar~eva~ke i vin~anske culture,
kao alatke u kasnoneolitskoj Vin~i, Starinar LXIII, (ur.) M. Bogdanovi}, Kragujevac 2004, 203315.
2013, 191207. Nikoli}, Vukovi} 2008 D. Nikoli}, J. Vukovi},
Galovi} 1966 R. Galovi}, The Monumental Pre- Vin~a ritual vessels: Archaeological context and possible
historic Clay Figures of the Middle Balkans, American meaning, Starinar LVIII, 2008, 5169.
Journal of Archaeology 70/4, 1966, 370371. Petrovi} 1984 J. Petrovi}, Gomolava: arheolo{ko
Gara{anin 1951 M. Gara{anin, Hronologija vin- nalazi{te, Ruma Novi Sad 1984.
~anske grupe, Ljubljana, 1951. Petrovi} 2001/2002 B. Petrovi}, Model pe}i
Gara{anin 1979 M. Gara{anin, Centralnobalkan- iz Progara, Godi{wak muzeja grada Beograda 47/48,
ska zona, u: Praistorija jugoslavenskih zemalja II, (ur.) 2001/2002, 1123.
A. Benac, Sarajevo 1979, 79212. Petrovi} i dr. 2009 B. Petrovi}, V. Kati},
Gara{anin, Gara{anin 1979 D. Gara{anin, M. Spasi}, @ivot u glini: neolitska umetnost na
M. Gara{anin, Supska Stublina praistorijsko tlu Beograda figuralna plastika iz zbirki Muzeja
naseqe vin~anske grupe, Beograd 1979. grada Beograda, Beograd 2009.
Gara{anin, Stankovi} 1985 M. Gara{anin, Peri} 2006 S. Peri}, The Gradac Period in the
S. Stankovi}, Razrada tipologije vin~anske grupe: Neolithic Settlements in the Middle Morava
prilog jedinstvenoj arheolo{koj dokumentaciji, Valey, in: Homage to Milutin Gara{anin, (eds.) N.
Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 2, 1985, 1030. Tasi}, C. Grozdanov, Belgrade 2006, 235251.
Ga~i} 1990 \. Ga~i}, Novi rezultati istraì- Por~i} 2012 M. Por~i}, De facto refuse or struc-
vawa lokaliteta Laka Staza kod Sremskih Karlovaca, tured deposition, Starinar LXII, 2012, 1943.
Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 6, 2010, 7376. Raczky, Anders 2010 P. Raczky, A. Anders, Activity
Gimbutas 1974 M. Gimbutas, Anza, ca. 65005000 loci and data for spatial division at a Late Neolithic site-
B.C.: A Cultural Yardstick for the Study of Neolithic complex (Polgr-Csoszhalom: a case study), in: Leben auf
Southeast Europe, Journal of Field Archaeology Vol. 1, dem Tell als soziale Praxis, (ed.) S. Hansen, Kolloquien
No 1/2, 1974, 2666. zur Vor- und Frhgeschichte 14, Bonn 2010, 143163.
198
Simi}, Crnobrwa 2008 Z. Simi}, A. Crnobrwa, Todorovi} 1967 J. Todorovi}, Crkvine, Stubline,
Sonda`no iskopavawe lokaliteta Crkvine u selu Obrenovac naselje vin~anske grupe, Arheolo{ki pregled
Stubline, Arheolo{ki pregled n.s. 4, 2008, 4446. 9, 1967, 1718.
Spasi} 2012a M. Spasi}, Cattle to settle bull to Trbuhovi}, Vasiqevi} 1983 V. Trbuhovi},
rule: on bovine iconography among Late Neolithic Vin~a M. Vasiqevi}, Najstarije zemqoradni~ke kulture
culture communities, Documenta Praehistorica XXXIX, u Podriwu, [abac 1983.
2012, 285309. Hodder 1990 I. Hodder, The domestication of
Spasi} 2012b M. Spasi}, Metahousing: Neolithic Europe, Oxford, Cambridge 1990.
and Modern Dwelling in Belgrade, Belgrade 2012. Crnobrnja 2012a A. Crnobrnja, Group identities
Stalio 1972 B. Stalio, Gradac: praistorijsko in the Central Balkan Late Neolithic, Documenta
naseqe, Beograd 1972. Praehistorica XXXIX, 2012, 155165.
Stankovi} 1986 S. Stankovi}, @rtvenici i proso- Crnobrnja 2012b A. Crnobrnja, Investigations
pomorfni poklopci iz Vin~e, Beograd 1986. of Late Vin~a House 1/2010 at Crkvine in Stubline,
Stoji}, Joci} 2006 M. Stoji}, M. Joci}, Ni{ Starinar n.s. LXII, 2012, 4564.
kulturna stratigrafija praistorijskih lokali- Crnobrnja, in press A. Crnobrnja, The (E)neo-
teta u ni{koj regiji, Beograd Ni{ 2006. lithic settlement Crkvine at Stubline, Serbia, in: The
Stoji}, Cerovi} 2011 M. Stoji}, M. Cerovi}, Transition from the Neolithic to the Eneolithic in Central
[abac kulturna stratigrafija praistorijskih and South-Eastern Europe in the Light of Recent Re-
lokaliteta u Podriwu, Beograd [abac 2011. search, Prhistorische Archologie Sdosteuropas,
Tasi} 1957 N. Tasi}, Zavr{na istraìvanja na pra- (eds.) W. Schier, F. Drasovean.
istorijskom naselju kod Vala~a, Glasnik muzeja Kosova Crnobrnja et al. 2010 A. Crnobrnja, Z. Simi},
i Metohije IVV, 1957, 1177. M. Jankovi}, Late Vin~a Culture Settlement at Crkvine
Tasi} 1973 N. Tasi}, Neolitska plastika, Beograd in Stubline: Household organization and urbanization in
1973. the Late Vin~a culture period, Starinar n.s. LIX, 2010,
Tasi} 2007 N. N. Tasi}, Ritual Pottery Set from 925.
Vin~a, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 23, 2007, Chapman 1981 J. Chapman, The Vin~a Culture
203210. of South East Europe, Oxford, 1981.
Tasi}, Tomi} 1969 N. Tasi}, E. Tomi}, Crnokala~ka
bara: naselje star~eva~ke i vin~anske kulture, Kru{evac
Beograd 1969.
199
Summary: MILO[ P. SPASI], Belgrade City Museum

ADAM N. CRNOBRNJA, The National Museum in Belgrade
VINÂ BOWLS WITH PROTOMA
Key words. Bowls with protoma, Neolithic, Vin~a culture, Stubline, iconographic patterns, oppositional structures.
Bowls with protoma represent one of several tens of types of and their usage lasts for exactly the same time as the Vin~a culture
Vin~a vessels made of baked clay which have been published as itself, appearing at the same time and together disappearing. The
finds excavated at Vin~a sites for more than a century. We are first vessels with their protoma facing the inside, appear almost
dealing here with bowls of a markedly conical profile, with synchronously at the very beginning of the Vin~a culture, that is
angled and slightly rounded walls and with a flat or slightly the Late Neolithic of the Balkans, in the centre of its area (Vin~a
annular bottom. In most cases these bowls are not decorated, and Grivac), but also in its furthermost peripheral areas (Rszke-
with the exception of the rare finds decorated by fluting, engra- Ldvr and Anza).
ving and polishing. Their most significant peculiarity is the Such a long period of almost 700 hundred years, in which
presence of four or eight protoma on the rim, facing the inside one complex iconographic pattern survives without any signifi-
of the vessel. Taking into consideration all stylistic-typological cant changes (with the exception of the stylistic characteristics
characteristics, it is possible to divide them into two coherent of the protoma themselves), primarily points to a long-standing
categories of finds. The first consists of bowls with four oppo- and unchanged custom/belief/ritual that can evidently be asso-
sitely placed protoma. Within this group it is possible to single ciated solely with the communities within the Vin~a culture. It
out two subtypes, bowls with all four as anthropomorphic (Pl. is important to highlight the fact that bowls with protoma show
I/6, 7; Pl. III/34) or all four as zoomorphic representations (Pl. canonic consistency to the utmost degree, even more so than
I/5, 8, 9; Pl. III/33, 36). Bowls with eight protoma have actual- the concurrent sacrificial alters and prosopomorphic lids. Dare
ly got four pairs of oppositely placed representations. It was pos- we assume, on the basis of all that has been said, that in front of
sible to discern two subtypes based on the objects that were us we have a clearly canonised material pattern through which
completely preserved. The first subtype includes a bowl from a clearly defined way of thinking/beliefs of one distinct com-
the so-called Vin~a ritual set, with two pairs of zoomorphic and munity can be sensed? Their abrupt disappearance, together with
two pairs of anthropomorphic protoma, both oppositely placed the disappearance of the Vin~a culture, that is to say the Late
(Pl. I/3). The second subtype includes a bowl from house 1/2010 Neolithic way of living, should not be surprising. The change
from Stubline with four identical, paired, totally stylised and that comes along with the abandonment of the last Vin~a settle-
schematised representations, whose identification is impossible ments is not only perceptible in the material culture, but also,
(Fig. 1; Pl. I/1). Taking into consideration the metric and techno- and above all, in the social system and the organisation of the
logical data, the thesis that seems most possible is that the bowls community. Fundamental changes in the social structure in the
with protoma served for the consumption of or the storing/dis- middle of the 5th millennium BC, evidently led to the downfall
playing of the content during some quite specific activities. Bowls and disappearance of many deep-rooted values of the commu-
with protoma appear in almost all regions of the central Balkans nities of that time, as well as the very system of beliefs and sagas.
populated by Vin~a culture communities and we do not note them This resulted in the disappearance of the vessels with protomas
in the areas of the neighbouring Late Neolithic communities. utilisation, one of the most steadfast material manifestations of
These bowls appear in a very long and clearly defined time span the Vin~a culture.
200
1 2 3
4 5 6 7
8 9 10 11
12 13 14
15 16 17
Tabla I 12) Crkvine, Stubline; 313) Belo Brdo, Vin~a; 14) Gomolava; 1517) Jela, Benska bara
Plate I 12) Crkvine, Stubline; 313) Belo Brdo, Vin~a; 14) Gomolava; 1517) Jela, Benska Bara
201
18 19 20
21 22
23 24 25 26
27 28 29
Tabla II 1820) Jela, Benska bara; 21) Gradu{tina, Beqin; 2224) Kormadin, Jakovo; 25) Kalemegdan;
26) Kara{, Sremski Karlovci; 27) Stublina, Supska; 28, 29) Grivac
Plate II 1820) Jela, Benska Bara; 21) Gradu{tina, Beljin; 2224) Kormadin, Jakovo; 25) Kalemegdan;
26) Kara{, Sremski Karlovci; 27) Stublina, Supska; 28, 29) Grivac
202
30 31 32 33
34 35
36 37
Tabla III 30) Gradac; 31) Vito{evac; 32) Crnokala~ka bara; 33) Radaj~e;
3436) Rast; 37) Anza
Plate III 30) Gradac; 31) Vito{evac; 32) Crnokala~ka Bara; 33) Radaj~e;
3436) Rast; 37) Anza
203

Vinca Bowls With Protoma Vincanske Zdele PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Vinca Bowls With Protoma Vincanske Zdele PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MILO[ P.

SPASI], Muzej grada Beograda, Beograd

VIN^ANSKE ZDELE SA PROTOMAMA

UDK: 903.23"634"(497) e-mail: milos.spasic@mgb.org.rs

Kqu~ne re~i. zdele sa protomama, neolit, vin~anska kultura, Stubline,

Sl. 1. Zdela sa protomama iz ku}e 1/2010 na lokalitetu CrkvineStubline

na, sa Gorweg grada na Kalemegdanu, te iz groba 12 na 28 Cf. Bori} 2009, 199.

Sl. 2. Prostorna distribucija

Zdele sa protomama se obi~no tretiraju zajed- 29 Bulatovi} i dr. 2010, T. I, II.

Sl. 3. Hronolo{ka distribucija zdela sa protomama na lokalitetu Belo brdo, Vin~a

uglovima recipijenta i, u zavisnosti od oblika Dugotrajna uniformnost oblika zdela sa pro-

ma na zdelama.33 35 Gara{anin 1979, T. XXXI/5.

Sl. 5. Zdela sa protomama in situ (ku}a 1/2010, CrkvineStubline)

`iti samo u oblicima artefakata. Predmeti tak- 49 Raczky, Anders 2010.

55 Cf. Stankovi} 1986, 15, 28.

* Lokalitet / Site Kontekst / Context Period / Period Referenca / Reference

Summary: MILO[ P. SPASI], Belgrade City Museum

VIN^A BOWLS WITH PROTOMA

You might also like