TMMOB

Maden Mhendisleri Odas

Editr
Necati Yldz

Haziran 2016
Tm haklar TMMOB Maden Mhendisleri Odasna aittir. Odann yazl izni
olmakszn bu kitap ya da kitabn bir ksm herhangi bir biimde oaltlamaz.

ISBN : 978-605-01-0892-7
Bask tarihi : Haziran 2016
Teknik hazrlk : Maden Mhendisleri Odas
Bask : Mattek Matbaaclk Ltd. ti.
Tel : 0312 433 2310 Faks: 0312 434 03 56
steme adresi : TMMOB Maden Mhendisleri Odas
Selanik Cad. 19/4 Kzlay / Ankara
Tel : 0 312 425 10 80 Faks: 0 312 417 52 90
nternet adresi : www.maden.org.tr
E-posta : maden@maden.org.tr
SUNU

2016l yllara gelindiinde bu gn tarttmz konularn 1970li yllarda Odamz

tarafndan gndeme getirilerek tartmaya ald ve zm nerilerinin retildii
ancak buna karn siyasi iktidarlar tarafndan meslektalarmzn ve madencilik
sektrnn hibir soruna zm getirilmedii gibi sorunlarn kartopu yumana
dnerek byd grlmektedir.
lkemizde madencilik sektrnn ncelikli amac bata metalrji ve kimya sek-
tr olmak zere ulusal sanayimize ucuz hammadde salamak olmaldr. Ancak
ulusal sanayimiz lkemizde retilmekte olan bata endstriyel hammaddeler ol-
mak zere madencilik vastasyla retilen dier metalik mineralleri ve hammad-
deleri ileyecek dzeyde deildir.
Ulusal madencilik ve sanayi politikamzn olmamas, bu alandaki bilimsel al-
malarn gerektii ekilde desteklenmemesi ve yaamn her alannda uygulanan
planszlk sanayi sektr ile madencilii de olumsuz olarak etkilemektedir. lke
gereksinimlerini karlayacak dzeyde kmr ve demir rezervlerine sahip olma-
mza karn ayn zamanda nemli bir kmr ve demir ithalatsyz. Bir taraftan
ham olarak sattmz sanayi hammaddesi madenleri dier taraftan ilenmi ola-
rak ithal etmekteyiz.
Madencilik; siyasi iktidarlarca cevherin yeraltndan kartlp, ilenmeden satlma-
s eklinde alglanmakta, yetkililerce hammadde ihracat bydke madenciliin
de byd zannedilmektedir. Oysaki madenciliimizin metalrji, kimya, enerji,
inaat ve hatta makine imalat sanayii ile bir btn olarak deerlendirilmesi ve
planlanmas gerekmektedir. Madencilik sektr ile ilgili dier sektrler arasnda
hammadde-u rn balantlar mutlaka kurulmaldr. Hammadde ihracatmzn
artmas lkemizi kaynaklarnn elimizden kayp gittii anlamna geldii artk her-
kes tarafndan grlmelidir.
Odamz sorunlarn zm adna her zaman neden, nasl, niin eklinde-
ki sorularla gerei aa kartacak yaamn temel sorularna yantlar aram,
yeleriyle birlikte rettii zm nerilerini yetkilerle paylam, bundan sonra da
paylamaya devam edecektir. Nasl ki 1970li yllarda tartmaya atmz konu-
lar ile bu konular hakknda ki zm nerilerimiz ancak bugn doruluu kabul
edilerek tartlyorsa yaynlamakta olduumuz lityum konusu da ancak yllar
sonra lkemiz gndemine gelebilecektir.

3
Lityum 21.yzyln nemli madenlerinden biri olacaktr. lkemizde henz lityum
aranmasna ynelik ciddi bir alma yaplmamtr. Yaplan sondajlarla lkemizin
ok az bir blmnde 100 metrelerin altna inilmitir. Genellikle aramalarla derine
inilmediinden yzey madencilii yaplmaktadr. Bulunmu madenlerin iletilmesi
iin de olmadk zorluklarla karlalmaktadr.
Lityumun en nemli kullanm alanlar enerji deposu olarak kullanlan batarya ve
pil retimidir. lkemiz lityum ve rnleri iin 2015 ylnda yaklak 75 milyon dolar
demitir. Gelecek yllarda ithalat rakamlar daha da byyecektir. Bu gnden iti-
baren lityum ve dier madenlerimiz iin gelecee ynelik lkemizin ulusal karlar
dorultusunda gereken admlar atlmaldr.
Maden Mhendisleri Odas kuruluundan itibaren insan ve insan emeini mer-
keze koyan, temel olarak ekonomik kalknmaya ve yoksulluun azaltlarak gelir
dalmnn dzeltilmesi hedeflerine ynlendirilen bir ulusal madencilik politikas
oluturmann, gerek toplumun yarar gerekse madencilik sektrnn geliimi ba-
kmndan son derece byk nem tad grndedir.
Odamzn aksine sorun zmek yerine yandalarna rant salamay ama edi-
nen, siyasi iktidarlar nerilerimizi grmezlikten geldikleri srece zm adna bir
adm dahi ileri gidilemeyecektir. Oda olarak yelerimizden aldmz g ile her
dnemde, her ortamda genelde lkemizin ve halkmzn, zelde mesleimizin ve
meslektalarmzn sorunlarna ynelik almalarmza devam edeceiz.
Hazrladmz bu kitapla meslektalarmzla bilgi paylamnn yan sra yet-
kililerin de gelecekte endstri ve lkemiz iin ok nemli hale gelebilecek olan
LTYUM konusunda uyarlmas amalanmtr. Bu almay bizlerle paylaan
Maden Yksek Mhendisi Necati Yldza yelerimiz adna Ynetim Kurulu olarak
teekkr ederiz.
Sayglarmzla;

Ayhan Yksel
TMMOB
Maden Mhendisleri Odas
Ynetim Kurulu Bakan

4
 NDEKLER
Giri.................................................................................................................... 7
1. Lityum mineralleri......................................................................................... 8
2. Dnya lityum rezervleri................................................................................. 9
3. Dnyada lityum retimi............................................................................... 13
4. Lityumun kullanm alanlar......................................................................... 15
Cam retiminde Li2CO3;............................................................................... 16
Yksek saflkta lityum hidroksit monohidrat;................................................ 16
Lityum karbonat;........................................................................................... 16
Lityum dihidrojen fosfat;............................................................................... 16
Susuz lityum klorr;...................................................................................... 16
Endstri uygulamalar iin lityum karbonat;................................................. 17
Yksek saflkta lityum karbonat;................................................................... 17
5. Batarya zellikleri........................................................................................ 18
6. Dnya batarya arz ve talepleri.................................................................... 24
7. Dnya lityum ve batarya pazar.................................................................. 30
8. Trkiyede lityum rezervleri........................................................................ 33
9. Trkiyede lityum d ticareti...................................................................... 34
10. Lityum retimi............................................................................................ 34
10.1 Gl sularndan lityum retimi............................................................ 36
10.2 Minerallerden lityum retimi............................................................. 38
11. Lityum minerallerinin zenginletirilmesi................................................. 38
11.1 ztleme............................................................................................. 39
11.1.1 Slfrik asitle ztleme.................................................................. 40
11.1.2 Sodyum karbonatla ztleme......................................................... 41
11.2 Yerekimi yntemiyle zenginletirmesi............................................ 42
11.3 Flotasyonla zenginletirme............................................................... 44
12. Lityum bileiklerinin retimi..................................................................... 46
12.1 Lityum karbonat retimi.................................................................... 46
12.2 Lityum hidroksit retimi.................................................................... 48
12.3 Lityum klorr retimi......................................................................... 50
Sonu................................................................................................................ 50
Kaynaklar......................................................................................................... 51

5
6
 LTYUM

Giri
Gemite insanlar bilgisayar szcn drt ilemi hzl ve doru yapan maki-
nalar olarak alglamlard. Bu tanma uygun ilk makine(!) abaks olarak isimlen-
dirilen say boncuudur.
Teknoloji, aratrmaclarn daha ilevsel, daha hzl, daha etkin makine retmeyi
ama edinmeleri sonucu gelimektedir. Abaks de icat edildii gibi kalmam, s-
rekli gelitirilmi, bu almalarn bir aya da gnmzdeki bilgisayara dnt-
rlmtr. lk analog bilgisayar 1931 ylnda Vannevar Bush tarafndan yaplm,
ilk saysal bilgisayar George Stibiz tarafndan 1939da New Yorktaki Bell Labo-
ratuvarnda retilmitir. Bilgisayarlar konusunda en nemli ve hzl gelimelerin
2. Dnya Savandan sonra balad grlmektedir. 1954 ylnda bir grup bilim
adam tarafndan askeri amal kullanm iin ENIAC isimli bilgisayar gelitirilmi-
lerdir. Radyo lambalar kullanld bu bilgisayar sonras elektronik bilgisayara
gei balam ve mekanik donanmlar yerini elektronik devrelere brakmtr.
1987den itibaren Intel firmas her iki ylda bir ana-ilem devrelerini daha hzl ve
daha ok ilem yapabilen modellerle gelitirmeye balamtr. Pentium 486y
586 izlemi, ayn srete dier firmalar da CPU retmiler ve kendi devrelerine
Intel benzeri isimler vermilerdir.
Gnmzde bilgisayar konusunda uzman olmayanlar bilgisayar teknolojisi iin-
de kaybolur hale gelmilerdir.
21.yzyln balarnda bilgisayar teknolojisine bal olarak iletiim sistemlerinde,
zellikle cep telefonlarnda ksa srede byk gelimeler kaydedilmitir. Birka
yz gramla ifade edilen cep telefonu arlklar 100 gramn altna derken bilgisa-
yarn ou ilevi cep telefonlarna sdrlmtr. Bir zamanlar hayal bile edilmekte
glk ekilen grntl grmeler artk cep telefonlaryla yaplabilmektedir.
Teknolojide gelien bu srece belki de en byk katky batarya teknolojisindeki
gelimeler salamtr. Gemiteki byk ve ar bataryalar gnmzde yerlerini
kk ama daha gl bataryalara brakmlardr. lgi alan olmadndan ou
kii batarya teknolojisindeki gelimenin farknda deildir. Farknda olanlar da tek-
nolojideki bu gelimelerin odanda lityum olduunu bilmemektedir.
Yzylmzda elektronik cihazlar ba dndrc ekilde gelierek daha kk,
daha ilevsel elektronik cihazlar insan yaamnda yerini almaktadr. Bu cihazla-
rn yan sra elektrikle alan binek aralarnn kullanm bu yzylda byk oran-
da artacaktr. Buna bal olarak cihazlara enerji salayan bataryalar gelimenin
ayrlmaz bir paras olmaya devam edecektir. Batarya retici firmalar daha kk
boyutta, daha hafif, hzl ve daha ok kez yklenebilen, uzun sre enerji salaya-
bilen, sorunsuz kullanlabilen bataryalar rerinde younlatrdklar almalarn
hz vererek srdreceklerdir.
Bu yzylda teknolojik gelimelere bal olarak insanlarn bata iletiim olmak
zere yaam daha kolaylam, buna karn kiiler arasndaki sosyal ilikiler
zayflarken sanal ilikiler artm, teknolojinin kt amalarla kullanm da tehli-

7
 TMMOB, MADEN MHENDSLER ODASI

keli boyutlara ulamtr. Gelimelerin sosyal boyutundan birey ve toplum olarak

olumsuz ynde etkilenmemek iin bu yzylda insanlar daha dikkatli, daha duyar-
l ve bilinli davranmas gerekecektir.

1. Lityum mineralleri
Lityum, zgl arl 0.534 gr/cm3, ergime noktas 180 oC, beyaz renkli, sertlii
1den az, metaller iinde en hafif olan alkali bir metaldir. izelge 1de periyodik
izelgede lityumun yeri gsterilmitir.

izelge 1: Periyodik izelgede lityumun yeri

Lityum pegmatitlerden, keltilerden ve zeltilerden retilmektedir. Lityum ie-

ren 150ye yakn mineral vardr. Gnmz koullarnda bu minerallerden yalnzca
izelge 2de zellikleri gsterilen drt mineral ekonomik olarak deer tamak-
tadr.

izelge 2: Ekonomik deer tayan lityum mineralleri

Mineral Kimyasal forml % Li2O Younluu, g/cm3

Spodumen Al2O3.Li2O.4SiO2 4-7 3.10-3.20

Ambligonit Al2O3.P2O5.2LiF 7-9 2.88-3.09

Lepidolit Al2O3.3SiO2.2K, LiF 3-4 2.80-3.30

Petalit Al2O3.Li2O.8SiO2 2-4 2.39-2.49

Resim 1de deiik spodumen mineralleri gsterilmitir.

8
 LTYUM

Resim 1: Spodumen

2. Dnya lityum rezervleri

ekil 1de 21.yzylda retilecek elektrikli binek aralarnn temel hareket sistem-
leri gsterilmitir.

ekil 1: Elektrikle alan deiik aralar

Lityum uzun yllardan bu yana kullanlan bir metaldir. 2008li yllarda pil reti-
mindeki teknolojik gelimelere bal olarak dnyadaki lityum rezervlerinin talebi
karlamayabilecei dncesi ile bir alma yaplmtr. Bu alma sonucunda
HEV, Hybrid Electric Vehicles, PHEV, Plug-in Hybrid Electric Vehicles, BEV,
Batary Electrical Vehicle ve EV, Electric Vehicles dier elektrikli aralar iin
retilecek bataryalar ile bilgisayar ve cep telefonu bata olmak zere elektronik
eyalar iin enerji kayna olarak kullanlabilecek yeterinden fazla lityum rezer-
vinin olduu belirlenmitir. Bu rezervlerinin yan sra u anda literatre girmemi
Afganistan, Tibet ve ABDde mevcut yataklarn yan sra dnyada ok sayda
lityum yataklarnn mevcut olduu da bilinmektedir.
Lityum konsantre, metal veya LiCO3, LiOH gibi kimyasal bileikler halinde de
pazarlanmaktadr. Bu nedenle kullanm amacna uygun bileik seildiinde de-
erler Li, Li2O ya da LEC lityum edeeri karbonat, olarak verilmektedir. izelge
3de lityum ve bileiklerinin evirim izelgesi gsterilmitir.

9
 TMMOB, MADEN MHENDSLER ODASI

izelge 3: Lityum evirim izelgesi

Bileik Li Li2O Li2CO3

Lityum 1.000 2.153 5.324

Lityum oksit, Li2O 0.465 1.000 2.473

Lityum karbonat, Li2CO3 0.188 0.404 1.000

Spodumen, LiAlSi2O6 0.037 0.080

Dnyada mevcut lityum rezervlerinin yaklak %60 gibi nemli ksm zelti,
%25 pegmatit, geri kalan %15lik ksm da kelti ve dier tip yataklardr.

Grafik 1de dnyadaki nemli pegmatit yataklar ve rezervleri gsterilmitir.

Grafik 1: nemli pegmatit lityum rezervleri

Dnya pegmatit lityum rezervleri yaklak 4x106 ton olup bu rezervler geni alan-
lara yaylm kk rezervlerdir. Dnyann en byk pegmatit rezervleri olan Gre-
en bushes (Avustralya) ve Manono-Kitolo (Kongo Demokratik Cumhuriyeti) ya-
taklarnn rezervleri ancak orta boyuttaki bir zelti lityum rezervi kadardr. Baz
pegmatit rezervlerin byk lekli olmasna karn retim maliyetleri yksektir.
Seici madenciliin yapld, zellikle ii cretlerinin dk olduu lkelerde
dk maliyetle yaplan yeralt madenciliiyle lityum retilmektedir.

izelge 4de dnyadaki lityum rezervleri zerinde yaplm almalardan birinin

sonular gsterilmitir.

10
 LTYUM

izelge 4: Dnya lityum rezervleri

Rezerv lke Rezerv tipi Rezerv,x106t Li Ortalama %Li
Uyuni Bolivya zelti 10.2 0.0532
Atamaca ili zelti 6.3 0.14
Kings Mountain Belt ABD Pegmatit 5.454 0.68
Qaidam in zelti 2.02 0.03
Kings Valley, NV ABD Sedimenter 2.0 0.27
Zabuye in zelti 1.53 0.068
Manono/Kitotolo Kongo Pegmatit 1.145 0.58
Rincon Arjantin zelti 1.118 0.033
Brawley ABD zelti 1.0 -
Jadar Valley Srbistan Sedimenter 0.99 0.0087
Hombre Muerto Arjantin zelti 0.8 0.052
Smackover ABD zelti 0.75 0.0146
Gajika in Pegmatit 0.591 -
Greenbushes Avustralya Pegmatit 0.56 1.59
Beaverhill Kanada zelti 0.515 -
Yichun in Pegmatit 0.325 -
Salton Sea ABD zelti 0.316 0.02
Silver Peak ABD zelti 0.3 0.02
Kolmorzerskoe Rusya Pegmatit 0.288 -
Maerking in Pegmatit 0.225 -
Maricunga ili zelti 0.22 0.092
Jiajika in Pegmatit 0.204 0.59
Daoxian in Pegmatit 0.182 -
DXC in zelti 0.181 0.04
Olaroz Arjantin zelti 0.156 0.07
Brezilya, Kanada, in, Portekiz Pegmatit 0.147 -
Goltsovoe Rusya Pegmatit 0.139
Pomostundrovskoe Rusya Pegmatit 0.139
Ulug-Tanzek Rusya Pegmatit 0.139
Urikskoe Rusya Pegmatit 0.139 -
Koralpa Avusturya Pegmatit 0.1 -
Mibra Brezilya Pegmatit 0.1 -
Bikita Zimbabwe Pegmatit 0.0567 -
Dead Sea srail zelti - 0.001
Great Salt Lake ABD zelti - 0.004
Searles Lake ABD zelti - 0.005
TOPLAM 38.33
Kaynak: Paul Gruber & Pablo Medina, University of Michigan

izelgeden dnyada lityum rezervleri toplamnn 38x106 ton olduu grlmekte-

dir. Bu rezervlerin ounda retim yaplmaktadr. Bolivyada Uyuni, ilide Atama-

11
 TMMOB, MADEN MHENDSLER ODASI

ca ve ABDde King Mountain Belt rezervleri toplam dnya rezervlerinin yaklak

%60n, dnyann en byk 10 lityum rezervi toplam da dnya rezervinin %85ini
oluturmaktadr. En byk 10 lityum rezervinin 6si zelti, 2si pegmatit, 2si de
sedimen tipi yataklardr. Bolivyada Salar de Uyuni 10.500 km2 alan, deniz sevi-
yesinden 3.656 metre yksekliiyle dnyann en nemli zelti lityum rezervle-
rinden biridir.
Lityum yataklar irili ufakl olarak dnyada yaylm durumdadr. Harita 1de dn-
yada nde gelen lityum rezervlerine sahip lkeler gsterilmitir.

Harita 1: Dnyada lityum rezervlerine sahip lkeler

Kaynak: US Geological Survey, 2015 deerleri

Harita Kanada, Rusya, Afganistan gibi baz lkelerde lityum rezervi olmad
izlenimi vermektedir. Bu lkelerde de lityum rezervleri mevcuttur. Hatta harita-
da grlen lkelerin de gerek rezerv deerlerinin baka lkelerle paylalmak
istememi olmalar gz ard edilmemelidir. Esasen lityum gibi dnyadaki dier
maden rezervleri ile ilgili literatrde deiik rakamlarla karlalmasnn nedeni
de budur.
Lityum uzun yllardan bu yana batarya retiminde kullanlmaktadr. 2000li yllar-
dan sonra lityumun batarya retiminde kullanlmas zerinde almalar daha da
younlatrlmtr.
Lityum talebinin artna paralel olarak lityum minerallerinin retimine ynelik
yeni projeler hazrlanmtr. Harita 2de 2010 ylnda hazrlanm nemli lityum
projeleri gsterilmitir.

12
 LTYUM

Harita 2: Dnyada lityum retim projeleri

Haritada lityum projelerinin zengin lityum rezervlerine sahip ili, Arjantin, in

gibi Gney Amerika ve Asyada younlam olduu grlmektedir. 2010 yl iin
hazrlanm bu haritada gsterilen projelerin ounda gnmzde retim yapl-
maktadr.

3. Dnyada lityum retimi

1980li yllarda pegmatit kayalardan yaplan retimle, o tarihlerden bu yana G-
ney Amerikada zeltiden yaplan retim rekabet etmeye balamtr. Bu reka-
bete karlk dnyadaki en yksek tenrl pegmatit yataklarnn iletildii Bat
Avustralyada Talison Lityum iletmesi dnya talebinin yaklak %30unu, inin
de lityum gereksiniminin yaklak %75ini karlamaktadr.
Grafik 2de 2009 ve 2015 yllarnda lkelerdeki Li retimi gsterilmitir.

Grafik 2: 2009 ve 2015 yllarnda rezerv olarak zengin lkelerde Li retimi

13
 TMMOB, MADEN MHENDSLER ODASI

Grafikten lityum bakmndan zengin rezervlere sahip lkelerde retimin de yk-

sek olduu, bu lkelerde lityum retiminin 2009dan 2015e, 6 yl iinde yaklak
2 kat artt grlmektedir.
izelge 5de Dnya lityum ve lityum kimyasallar retim deerleri gsterilmitir.

izelge 5:Dnya lityum ve lityum kimyasallar retim deerleri, ton

lkeler 2009 2010 2011 2012 2013e

Arjantin, zelti
Lityum karbonat 8.574 11.178 10.000 9.700 9.500
Lityum klorit 4.279 6.644 4.480 4.350 4.200
Australya, spodumen 197.482 295.000 421.391 456.921 421.000
Brazilya, konsantre 15.929 15.733 7.820 7.084 8.000
Kanada, spodumen 10.000 -- -- -- --
ili, zelti
Lityum karbonat 25.154 44.025 59.933 62.002 52.358
Lityum klorit 2.397 3.725 3.864 4.145 4.091
Lityum hidroksit 2.987 5.101 5.800 5.447 4.197
in, karbonat 20.000 21.000 22.000 24.000 25.000
Portekiz, lepidolit 37.359 40.109 37.534 20.698 38.000
ABD, karbonat W W W W 4.600
Zimbabwe, spodumen ve pekmatit kayalar 50.000 47.000 48.000 53.000 50.000
Kaynak: USGS

Dnyada en zengin lityum rezervlerine sahip lkeler ili ve Avusturalyadr. Ayn

zamanda bu lkeler dnyann nde gelen lityum reticisi lkeleridir. Grafik 3de
2013 ylnda lityumun lkelere gre retim yzdeleri gsterilmitir.

Grafik 3: Lityumun lkelere gre retim dalm oranlar

Kaynak: www.lithium-au.com, USGS, 2013

2014 ve 2015 yllarnda dnya lityum retiminin gsterildii izelge 6da 2015
ylndaki retimin bir nceki yla gre kk oranda artt grlmektedir.

14
 LTYUM

izelge 6: 2014 ve 2015 yllarnda dnya lityum retimi, ton

Sra lke 2014 yl Li retimi, t 2015 yl Li retimi, t

1 Avustralya 13.300 13.400

2 ili 11.500 11.700

3 in 2.300 2.200

4 Arjantin 3.200 3.800

5 Zimbabve 900 900

6 Portekiz 300 300

7 Brezilya 160 160

Dnya toplam 31.700 32.500

Kaynak: USGS, 2015

Dnya toplam lityum rezervlerine, yllk lityum retim ve tketim miktarna, gele-
cekte olas talep miktarna bakldnda batarya retimi iin ok uzun yllar gerek-
li lityumun karlanaca grlmektedir.

4. Lityumun kullanm alanlar

Lityum kullanmn kimyasal ve teknik uygulamalar olarak ikiye ayrma olana
vardr. Kimyasal olarak lityum tketimi; lityum karbonat, lityum bromid, butil lityum
ve lityum hidroksit bileimlerinde olabilmektedir. Lityumun kimyasallar batarya,
metal lityum da zel alaml malzeme retiminde kullanlmaktadr.
Grafik 4de lityum bileiklerinin kullanm oranlar gsterilmitir.

Grafik 4: Lityum bileiklerinin kullanm oranlar

Kaynak:http://www.pureenergyminerals.com/why-lithium/

15
 TMMOB, MADEN MHENDSLER ODASI

Lityum; cevher, konsantre, metalik lityum ve lityum bileikleri eklinde retilip

pazarlanmaktadr. Lityumun ounlukla Li2CO3 olarak tketilmektedir. Endstride
kullanlan lityumun %50nden fazlas Li2CO3, %25e yakn LiOH, geri kalan da
lityum metali ve dier lityum kimyasallar olarak kullanlmaktadr.
Yksek kaliteli spodumen konsantresi %7.5 LiO2, <%0.1 Fe2O3, tane boyu-
tu -250 m, cam retiminde kullanlan spodmen konsantresi %5 LiO2, <%0.2
Fe2O3, %0.1 nem, tane boyutu -850+150 m, petalit konsantresi 4.4 LiO2,
%0.05 Fe2O3, Lepidot konsantresi %4.0 LiO2 %0.1 Fe2O3 iermektedir.

Lityum metali;
Saf lityum metali, yklenebilir lityum iyon bataryalarda ve uak parala-
r yapmak iin alminyum, bakr, manganez, kadmiyum ieren alamla-
rn retiminde,
Nkleer reaktrlerin soutulmasnda ve nkleer tepkimelerde kullanl-
maktadr.

Cam retiminde Li2CO3;

Camn akcln azaltarak kolay ekil verilmesini salamakta,
Camn erime derecesini drerek retim giderlerini azalmakta,
Cam retim frnlarnn kapasitesini,
Ani s deiiklerine kar camn direncini artrmakta,
Cam endstrisinin dier pahal katk maddeleri yerine Li2CO3 veya lityum
mineral konsantresi kullanlarak camn fiziksel zellikleri iyiletirilmektedir.

Yksek saflkta lityum hidroksit monohidrat;

Batarya ve lityum kimyasal maddelerin retimlerinde, ya, korozyona
dayankl inko pigmentlerinin retiminde, karbondioksit emici olarak
kullanlmaktadr.

Lityum karbonat;
Lityum karbonat ila endstrisinde,
Batarya retiminde katot ve elektrolit retimi iin ana hammadde duru-
mundadr.

Lityum dihidrojen fosfat;

Lityum bataryalar, lityum demir fosfat katot malzemelerinin retiminde
kullanlmaktadr.

16
 LTYUM

Susuz lityum klorr;

Lityum klorr ve lityum bromr nem alc,
zellikle lityum metal, alminyum lehim, klima iin kurutucu, zel i-
mento hammaddesi katk maddesi, lityum piller iin elektrolit retmek
iin tketilmektedir.

Endstri uygulamalar iin lityum karbonat;

Alminyum elektroliz, zel cam, seramik, sr, emaye, lityum klorr, lit-
yum florr, lityum bromr, lityum hidroksit monohidrat, vb. dier lityum
kimyasallar retilmektedir.

Yksek saflkta lityum karbonat;

Yksek saflkta lityum tuzlar ve tek kristal lityum malzemelerin retil-
mesi iin, optik zel cam, emaye, tp, katalizr, fosfor tozu, lityum batar-
ya malzemeleri retiminde kullanlmaktadr.

Seramik sektrnde feldspat kkenli cruf hammaddelerinin yerine spodumen

[LiAl(Si2O6)] de kullanlmaktadr. Bu kullanmla cams halde bulunan seramik
maddelerinin younlamas ve tam ergimeye daha abuk ulalarak enerji tke-
timi drlmektedir.
Lityum cila ve sr maddelerinin akcln azaltp emme derecesini drerek
seramik retimde nemli tasarruf salamaktadr. Sr maddelerinin ssal genle-
mesini azaltarak seramik srna sl ve kimyasal kararllk kazandrmaktadr. Lit-
yum renkli TV iin ok nemli bir girdi olmamakla birlikte, renkli TV camlarnn
kullanm mrlerini arttrmaktadr.
Metalik lityum tel olarak ekilebilmekte ve levha haline getirilebilmektedir. Saf
lityum, lityum ve potasyum klorr bileiminin elektroliziyle elde edilmekte olup
suyla hemen tepkimeye girdiinden nemden abuk etkilenmekte, neme kar va-
zelinle kaplanarak korunmaktadr.
Dnyada retilen lityum en fazla batarya retiminde kullanlmaktadr. Yklenebilir
bataryalar genellikle cep telefonu, dizst bilgisayar gibi elektronik cihazlarda,
tek kullanmlk klasik bataryalar da hesap makinalar ve dijital kameralarda kul-
lanlmaktadr. Bu bataryalar hafif, uzun mrl ve alkalin bataryalara gre daha
youn enerjiye sahiptir.
Gelien teknolojiye paralel olarak dnya lityum kullanm da artmakta, sektrel
kullanm oranlar da deimektedir. Grafik 5de 2015 ylnda dnyadaki lityum
tketiminin yzde olarak sektrel dalm gsterilmitir.

17
 TMMOB, MADEN MHENDSLER ODASI

Grafik 5: 2015 ylnda dnyada lityum tketiminin sektrel dalm

Kaynak: Global Lithium

Grafik 6da dnyadaki Li tketiminin 2001 ile 2015 yllar arasnda miktar olarak
sektrel dalmndaki deiim gsterilmitir.

Grafik 6: Lityumun karbonat edeeri sektrel kullanm

2000li yllardan gnmze kadar batarya retimindeki art dier kullanm alan-
larna gre daha yksek oranda gereklemitir. Gelimelere bakldnda n-
mzdeki yllarda lityum tketimin katlanarak artaca grlmektedir.

5. Batarya zellikleri
Bataryalarn zellii zgl enerji deeri, salad enerji ve kullanlp yeniden
ykleme saylar ile ifade edilmektedir. Bu arada bataryann boyutu, fiyat da
nem tamaktadr. Bilgisayar ve cep telefon arlklar artk gram olarak ifade
edilir hale gelmitir. Bu olumlu gelimelerin en nemli kayna da batarya reti-
mindeki gelimelerdir.

18
 LTYUM

Resim 2 : Cep telefonundaki fiziksel geliim

ou kiiye kulland telefon ya da dizst bilgisayar bataryasn enerjisi bit-

meden doldurulmamas nerilmitir. Elektronik cihazlarda nikel-kadmium (Ni-Cd)
bataryalar uzun yllar kullanlmtr. Dizst bilgisayarlarda artk kullanlmamak-
tadr. Bu bataryalar ar olmas yan sra memory effect olarak isimlendirilen
olumsuz bir zellie de sahiptir. Tamamen enerjisi boalmam bataryalar tekrar
yklenmeye balandnda, yklemenin balad seviyenin biraz gerisinde bo-
luk olumakta, elektronik cihazn kullanm srecinde bataryann gc derek
bu boluklara denk gelindiinde anlk enerji kesilmesi ya da dk voltaj ne-
deniyle elektronik cihazda hafza kayb, bilin yitimi, normal olmayan davran
sergilemesi gibi sorunlarla karlalmaktadr. Bu sorun memory effect olarak
isimlendirilmektedir. Bu srete cep telefonu ya da bilgisayar ksa sreli kapanp
almakta, ya da bilgisayar kendiliinden kapanmaktadr. Bu nedenle rn satc-
lar tarafndan Ni-Cd bataryalarn tam boaltlmadan doldurulmamas nerilmek-
tedir. Artk telefonlarda ve dizst bilgisayarlarda lityum-iyon, lityum polimer
bataryalar kullanldnda byle bir sorunla karlalmamaktadr.

Ticari amal ilk kurun-asit bataryalar 1859 ylnda retilmitir. Gnmzde de

aralarda yaygn olarak kullanlan bir batarya eididir. Maden ocaklarnda da
yaygn olarak kullanlmtr. Hatta kemere takldnda, bazen iindeki asit szd-
nda asidin deri ile temas ettii yerler yanmtr. Kurun-asit bataryalar arl-
nn sorun olmad kullanmlarda ekonomiktir.

AGM ve JEL bataryalarda kullanlan asit elektrolit sv fazda deildir. Buna bal
olarak bataryann bakma gereksinim duyulmadan kullanm ile kapal yerlerde
kullanma olana bu bataryann stnlkleridir. Tamas ve depolanmas kolay-
dr. Mobil uygulamalar iin ok uygundur.

Grafik 7de kurun-asit, AGM/JEL ve lityum-iyon bataryalar arasndaki ykleme

saysna bal olarak karlatrmal kullanm etkinlii gsterilmitir.

19
 TMMOB, MADEN MHENDSLER ODASI

Grafik 7: Kurun-asit, AGM/GEL ve lityum-iyon bataryalar karlatrlmas

1970li yllarda SLA sealed lead-asit, daha sonraki yllarda VRLA valve re-
gulated lead acid bataryalar retilmitir. Bu pillerin en etkin alma scakl
25C olup, alma ortam her 8C ykseldiinde batarya mr de yar yarya
ksalmaktadr.
Nikel kadmium(NiCd) bataryalar dk zgl enerjiye sahip olmalarna karn
uzun mrldr. Bu bataryalar telsizlerde, medikal cihazlarda, video kameralar-
da kullanlmaktadr. Toksit ierikli olduundan uygun deildir.

NiCd bataryalar:
Ksa srede ykleme olana vardr.
1000 defadan daha ok kullanp-yklenebilmektedir.
Dk scaklkta kullanlabilmektedir.
Fiyat uygundur.
Deiik fiziki ekillerde retimi yaplabilmektedir.

Buna karn:
Dk zgl enerji deerine sahiptir.
Memory effect, toksit zellii vardr.
Kullanlmadnda kendiliinden boalmaktadr.

Nikel-Metal Hydride (NiMH) bataryalar yksek zgl enerji deerine sahiptir.

Toksit zellii olmadndan cep telefonu ve dizst bilgisayarlarda kullanlmak-
tadr. Bu piller ar, elik yapl, maliyeti yksek pillerdir. Gnmzde retilen
NiMH piller NiCd pillere gre 40 kat daha zgl enerji deerine sahiptir. NiCd
bataryalara gre daha dengesiz olup yksek scaklklarda ar alma ortam-

20
 LTYUM

larnda bataryann mr ksalmaktadr. Kendiliinden boalma zellii NiCdden

daha yksektir.
Lityum-iyon polimer bataryalar fiziki olarak ok ince ve yaygn olarak cep te-
lefonlarnda kullanlan bataryalardr. Bu bataryalar dierlerinden ayran zellii
kullanlan elektrolittir. 1970li yllarda elektrolit olarak kuru, kat polimer elektrolit
kullanlmtr. Bu elektrolit elektrii iletebilen ancak iyon alveriini izin vermeyen
plastik benzeri filmi andrmaktadr. Daha sonraki almalarda polimer elektroliz
gzenekli seperatre emdirilmitir.
Lityum polimer ve lityum iyon bataryalarda lityum tuzu kullanmaktadr. Ancak
lityum iyon elektrotlar bir arada tutmak iin metal koruyucu kullanlrken, lit-
yum polimer bataryalarda byle bir koruyucu kullanlmamaktadr. Bu nedenle
lityum polimer bataryalar daha hafif, ince, esnek ve kullanma uygun ekillen-
dirilebilmektedir.
Lityum polimer bataryalar, kullanlmad zamanlarda dier bataryalara gre
daha az yk kaybederler. Bu bataryalar hacim ve arlklarna gre daha ok
yksek zgl enerji younluuna sahiptirler. Ancak kapasite st yklendiinde
yangn tehlikesi vardr. Bu nedenle yklenmesi ve kullanm iin zel devreler
gerektirmektedir.
Lityum-iyon bataryalar (Liion, LIB) ok hzl gelien bir batarya eididir. Yksek
enerji gereksinimi ve arlk istenmeyen uygulamalarda kullanlmaktadr.
Li-iyon bataryalarn gelitirilmesine ynelik ok sayda alma yaplmtr. Lit-
yum bataryalar zerinde yaplan almalar 20.yzyln bana kadar gitmektedir.
Anot malzemesi olarak Li ilk olarak 1970li yllarda kullanlmtr. 1980li yllarda
lityum metali kullanlarak yaplm bataryalarda, lityum metalinin kararsz olmas
nedeniyle gvenlik ile ilgili sorunlar yaanm, daha sonra lityum metali yerine
lityum iyonlar kullanlmaya balanmtr.
Lityum metali zgl enerji deerini yksek olmasna karn su ile ani ve yanc bir
tepkime veren alkali bir metal olmas nedeniyle bataryann kullanm sresinde
da s veren tepkime olumaktadr. Bunun sonucu olarak bataryada oluan ani
snma bataryann gvenirliliini olumsuz ynde etkilemitir.
Daha sonraki yllarda grafit anot malzemesi olarak kullanlm, ancak dk ka-
pasiteli olmas nedeniyle bataryalardan istenilen sonu alnamamtr.
Batarya retilirken kullanlan malzemelerin enerji kapasitesi, zehirli etkisinin olup
olmad, geri dnm, ucuz olmas, hafif olmas, gvenirlii, evreye olas
etkisi gibi zellikleri n plana kmaktadr. Bu kapsamnda Li metalinin Mg, Ca,
Al, Si, Ge, Sn, Pb, As, Sb, Bi, Pt, Ag, Au, Zn, Cd, vd gibi dier metallerle yapt
alamlar zerinde de aratrmalar yaplmtr. Anot olarak kullanlabilecek mal-
zemeler iinde Sn, Si, Pb, As, Sb, Al gibi metallerin yksek kapasite deerlerine
sahip olduu belirlenmitir.
Lityum-iyon bataryalarn zgl enerji deeri NiCd bataryalarn iki kat kadardr.
Daha aktif elektrot kullanlarak zgl enerji deerini NiCd bataryalarn 3 katna

21
 TMMOB, MADEN MHENDSLER ODASI

karlmtr. Yaplan almalarla her ynyle NiCd bataryalardan kat kat stn
li-iyon bataryalar retilmitir.
Li-iyon bataryalarn zgl enerji deeri yksek, memory effect zellii olmayan,
az bakm isteyen, kendiliinden boalma zellii dk olan g kaynaklardr.
Bu stnlklerine karn; kullanmlarnda koruma devreleri gerektirmeleri retim
maliyetini ykseltmekte, bu da sat bedeline yansmaktadr. Bu bataryalar stok-
lamaya uygun deildir. Kullanlmasa bile stokta uzun sre kaldnda kullanm
mrleri ksalmaktadr.
Gnmzde yaygn olarak kullanlan Lityum-iyon bataryalar bir ya da birden ok
hcreden, her hcre de pozitif elektrot, negatif elektrot ve elektrolit olarak 3 ana
ksmdan olumaktadr.
Mevcut ticari LIBlarda anot ve katot srasyla yaklak teorik kapasitesi 372
mAh/g olan grafit ve teorik kapasiteleri 200 mAh/gdan dk olan lityum kobalt
oksit ve lityum mangan oksit gibi lityum metal oksitler ya da lityum demir fosfat-
tan olumaktadr. Negatif elektrot grafitten olumaktadr. Elektrolit lityum iyonlar
ieren bir organik zcdr. Lityum heksaflorofosfat, yeniden yklenebilir lityum
iyon bataryalarda elektrolit zelti olarak sklkla kullanlmaktadr.

ekil 2de Lityum-iyon pillerin kesiti gsterilmitir.

ekil 2: Lityum-iyon pillerin kesiti

Lityum-iyon bataryalarn dier bataryalara gre stnlkleri:

Lityum-iyon bataryalar hafif ve enerji younluklar yksektir. 6 kglk
kurun-asit bataryann verdii enerjiyi 1 kg arlndaki lityum-iyon
batarya ile salama olana vardr.
Lityum-iyon bataryalarda aylk yk kayb %5 civarnda iken NIMH batar-
yalarda bu kayp %20 civarndadr.
Lityum-iyon bataryalar tekrar yklemek iin tamamnn boaltlmas
gerekmemektedir, memory effect etkileri yoktur.

22
 LTYUM

Yaklak bin kez lityum piller kullanlp tekrar yklenebilmektedir.

Bu stnlklerine karlk:
Lityum-iyon bataryalarn mr 2-3 yl gibi ksadr.
Lityum-iyon bataryalar scakla kar hassastr, abuk bozulabilir.
Lityum-iyon bataryalar tam boaltlrsa hasar grebilir.
zel koruma devreleri gerektirir, fiyatlar dierine gre yksektir.
Doru retilmediyse bu bataryalarn, alevli ortamda patlama olasl
vardr. Bu risk her milyon bataryada 2-3 batarya kadar dktr.

Batarya gvenlii lityum pil endstrisi iin neme sahip bir konudur. Byk boy
pillerin kk boylu pillere gre gvenlik sorunlar daha ciddi boyuttadr.
Fosfat, lityum demir fosfat bataryalarda katot olarak kullanld zaman, gven-
lik artmaktadr. Fosfatlar yksek scaklklara dayankl, dolaysyla ar ykleme
veya ksa devre artlarnda dengeli olduundan kullanm daha gvenlidir.
Lityum demir fosfat bataryalar zellikleri nedeniyle geni bir kullanm alanna sa-
hiptir:

Otobs, elektrikli arabalar, tur otobsleri, hibrid aralar gibi byk

elektrikli aralar.
Bisikletler, golf arabalar, kk arabalar, forkliftler, elektrikli ara teker-
lekli sandalye, temizlik aralar gibi hafif elektrikli aralar.
im kesme makineleri, elektrikli testereler, elektrikli matkaplar gibi
elektrikli el aletleri.
Uzaktan kumandal oyuncaklar, arabalar, tekneler, uaklar, vb.
Rzgar enerjisi depolama ve gne donanmlar.
Uyar lambalar, UPS, madenci lambas, acil durum klar, vb.
Kk tbbi ekipman ve portatif cihazlar.
Laptoplar, cep telefonlar, kameralar, iPod, vb

Li-Co bataryalar en yksek zgl enerji deerine sahiptir. Manganez ve fosfat Li

bataryalar kobalt kullanlan bataryalara gre daha yksek akm salamaktadr.
Grafik 8de yapsna gre bataryalarn tadklar zgl enerji younluklar gs-
terilmitir.

23
 TMMOB, MADEN MHENDSLER ODASI

Grafik 8: Deiik bataryalarn zgl enerji karlatrlmalar

Nikel metal hydride (NiMH) bataryalar kadmiyum iermemektedir. Bu bataryalar

da dk ve yksek oda scaklklarndan etkilenmektedir. Ni-Cd bataryalara gre
yaklak 2 kat mrldr.

6. Dnya batarya arz ve talepleri

21.yzylda daha ekonomik olduu, evreyi daha az kirlettii iin elektrikle al-
an ara says artacaktr.

Resim 3:Elektrikle alan binek aracnn yklenmesi

21.yzylda elektrikle alan aralar daha da gelitirilecektir. Binek aralarnn

bataryalarnn yklemesi ya da deitirilmesi iin gnmzde akaryakt istasyon-
larnn benzeri batarya istasyonlar gnlk yaantmzda ok kullanacak me-
kanlardan biri olacaktr.
Grafik 9da elektrikli ara sat ve 2020 ylna kadar yaplm sat tahmini gs-
terilmitir.

24
 LTYUM

Grafik 9: Elektrikli ara sat ve hedefleri

Kaynak: Navigant Research

izelge 7de 2014 ve 2015 yllarnda lkelere gre elektrikli binek aralarnn top-
lam pazar iindeki %si gsterilmitir.

izelge 7: 2014-15 yllarnda elektrikli binek aralarnn pazar iindeki pay

2014 yl % 2015 yl %
Sra lke Sra lke
pay pay

1 Norve 13.84 1 Norve 22.39

2 Hollanda 3.87 2 Hollanda 9.74

3 zlanda 2.71 3 zlanda 2.93

4 Estonya 1.57 4 sve 2.62

5 sve 1.53 5 Danimarka 2.29

6 Japan 1.06 6 sve 1.98

7 Danimarka 0.88 7 Fransa 1.19

8 svire 0.75 8 ngiltere 1.07

9 ABD 0.72 9 Avustralya 0.90

10 Fransa 0.70 10 in 0.84

izelge incelendiinde indeki elektrikli ara saysnn yksek olmasna karn,

2014 ylnda pazar paynn yksek olduu 10 lke arasna girememitir. 2015

25
 TMMOB, MADEN MHENDSLER ODASI

ylnda in bu sralamaya 10.srdan girdii grlmektedir. Gelecek yllarda inin

bu izelgede daha st sralara trmanaca beklenmektedir.
Ayn izelgede Avrupadaki lkelerde binek ara saysnn toplam pazar iindeki
paynn yksek olduu grlmektedir. Bunun nedeni lke topraklarnn nispeten
kk ve dz olmasndan da kaynaklanmaktadr. Belki de en nemli neden bu l-
kelerde yaayan insanlarn daha kltrl, gelecek nesil ve evre asndan daha
duyarl olmasndan kaynaklanmaktadr. ABD bu sralamada gerilerde yer almak-
tadr. nk ABDde yaayan insanlarn ou dnyada yaayan dier insanlar
iin kendi refah seviyelerinden taviz vermeye yanamadklarndan kaynaklan-
maktadr. Hatta ABD bu nedenledir ki ancak 1980li yllara petrol krizinden sonra
kk silindirli ara retmeye balamtr.
Lityum iyon bataryalar gnmzde elektronik cihazlarda yaygn olarak kullanlan
batarya eididir. Li-iyon bataryalar NiMH ile ayn enerjiyi salayabilirken arlk
olarak 20%-35% daha hafiftir. Elektronik cihazlarn kullanmnda memory effe-
ct sorunu yaanmamaktadr. Daha iyisi retilinceye kadar Li-iyon bataryalar
nmzdeki yllarda da elektronik cihazlarda ve elektrikli aralarda yaygn
olarak kullanlacak batarya olacaktr.
Grafik 10da Li ieren batarya retimindeki gelime gsterilmitir.

Grafik 10: 1990-2013 yllar arasnda Li ieren batarya retimindeki gelime

Kaynak: http://rockstone-research.com/index.php/en

2015 ylnda Dnya nfusuna aadaki gibidir:

in Halk Cumhuriyeti: 1.365 milyar ,dnya nfusunun %19u
Hindistan: 1.250 milyar, %17.4
Amerika Birleik Devletleri: 313 milyon, %4.43
Endonezya: 255 milyon, %3.5
Rusya: 140 milyon, %2.0
Japonya: 125 milyon, %1.7
Almanya: 80 milyon, %1.14

26
 LTYUM

Grafik 11de lkelerin elektrikli binek ara says gsterilmitir.

Grafik 11: lkelerin elektrikli hafif binek ara sat says

in dnyada nfusu en yksek olan lkedir. Elektrikli binek ara saysnn en

fazla olmas da bu nfusla ilgilidir. Bu yzylda, mevcut nfusa ve nfus artna
bal olarak elektrikli ara says satnda en byk art inde olacaktr. Dier
taraftan in nfusunun nemli bir blmn orta ve dk gelirli insanlar olu-
turmaktadr. Alm gcnn snrl olduu bu insanlarn daha ekonomik aralara
ynelmesi elektrikli ara saysnn artnda etkin olacaktr.

Grafik 12de gnmze kadar gelimelere dayal olarak gelecekte bataryalarn

kullanld tahmini ara ve cihaz saylar gsterilmitir.

Grafik 12: Bataryalarn kullanm yerine gre saylar

Kaynak: Ericsson Mobility Report, 2015

27
 TMMOB, MADEN MHENDSLER ODASI

Grafik 13de Lityum karbonat edeer lityum tketim tahmini gsterilmitir.

Grafik 13: Lityum tketim tahmini

Grafik 14de Asya lkelerinin gelecekte lityum talebinin artaca grlmektedir.

Grafik 14: 2015 tketilen ve 2020 ylnda lityum talebi

Grafik 15de da lityum tketiminin sektrel dalmndan gelecekte dnyada en

ok lityum tketiminin batarya retiminde olaca grlmektedir.

Grafik 15: Dnya Li tketiminin sektrel dalm

28
 LTYUM

Grafik 16da yklenebilir ve klasik lityum batarya retimi iin lityum talebi gste-
rilmitir.
Grafik 16. Batarya retiminde kullanlacak lityum talep tahmini

1980li yllarda yaanan petrol krizi sonras daha az yakt tketen binek aralar
retilmeye balanmtr. Gnmzde de ounluk iin ncelikli seim daha az
yakt tketmek yerine daha konforlu aralar seilmekten yanadr.
Binek aralarnda daha az yer kaplamas iin batarya, arka koltuun arkasna
ya da zemine yerletirilmektedir. Aracn zeminine yerletirilen bataryalar arlk
merkezinin de zemine daha yakn olmas salayarak aracn devrilme olasln
drmektedir. Dier taraftan da daha kk boyutlu elektrik aralar retimiyle
de petrolden kaynaklanan evreyi olumsuz ynde etkileyen gazlarn da mmkn
olduunca drlmesi amalanmaktadr.

Resim 4: Binek aralarnda batarya

Elektrikli aralarn kullanm iin unutulmamas gereken gerek, kullan-

lan bataryalarn tekrar yklenmesi iin bir enerji kaynana gereksinim ol-
duudur. Bu kaynaklarn banda da fosil yakt kullanan enerji santralleri,
hidrolik santraller, nkleer, rzgar santralleri ve gne enerjisidir. Bu ger-
ek iinde fosil yakt kullanan enerji santrallerinin yzylmzda da vazge-
ilmezliini koruyacadr.

29
 TMMOB, MADEN MHENDSLER ODASI

7. Dnya lityum ve batarya pazar

Daha hafif ve daha ilevsel batarya retmek iin yllardan bu yana zerinde al-
ma yaplmaktadr. Kurunun ar metal olduu, insan sal zerindeki olumsuz
etkileri nedeniyle kullanm azalmaktadr. Lityum bataryalarn yaygn olarak kulla-
nm kurun batarya kullanmn ikinci plana itmitir.
Batarya retiminde kullanlan lityum karbonatn, batarya reten lkeler tarafn-
dan yaplan ithalat miktarlar Grafik 17de gsterilmitir. 2015 ylnda Gney Kore,
in ve ABD nde gelen lityum ithalats lke konumundadr.

Grafik 17: Baz lkelerin Li2CO3 ithalat

Grafik 18de 2010-2015 arasndaki gerekleen lityum pazar ve 2020 ylndaki

beklenti gsterilmitir.

Grafik 18: 2010-2015 yllarnda lityum pazar ve 2020 ylndaki beklenti

Grafikte grld gibi 2010 ylndaki 700x106 $ olarak gerekleen dnya lityum
pazarnn 2020 ylnda 1.7x109 $ olaca ngrlmektedir. Bu pazardaki en byk
pay da batarya retimine ynelecektir. Pazarn iinde olacak lkelerin banda
da in ve dier Asya lkeleri yer alacaktr.

30
 LTYUM

Li esasl retilen bataryann pazar deeri de Grafik 19da gsterilmitir.

Grafik 19: Li esasl bataryalarn pazar tahmini deerleri

Grafikten 2011 ylnda 1.5x109 $ olan lityum batarya pazarnn 2020 ylnda
15.6x109 $a ykselecei ngrlmektedir. Bu artn nedeni bu yzylda batarya
ile alan ara saysndaki ykselitir. Gelecek yllardaki lityum madenciliinde
ve batarya retimindeki gelimeler teknolojik gelimelere ve yeni enerji kaynak-
larna bal olacaktr.
Lityum fiyat 2000li yllarda 1.500 $/tLCE (Lityum karbonat edeeri) iken 2007
yllarda 5.500 $/tLCE seviyelerine kmtr. 2008/2009 yllarnda dnyada yaa-
nan ekonomik krizde lityum karbonat fiyatlar dmtr. 2010-2011 yllarndan
sonra fiyat art nceki yllardaki art oranna uygun ekilde ykselmi, 2015
ylnda 5.700 $/tLCE seviyesine ulamtr. Fiyat artnn, miktar olarak dnya
talebindeki %10-11 arta bal olarak ykselecei tahmin edilmektedir.
Grafik 20de Li (LCE) fiyatnn 2001-2015 aras deiimi gsterilmitir.

Grafik 20:Li (LCE) fiyatnn 2001-2015 aras deiimi

Kaynak:SP Angel, Warren Dick

31
 TMMOB, MADEN MHENDSLER ODASI

Kukusuz lityum fiyatlar saflna gre de deimektedir. %99.5 Li2CO3 fiyat

6.500 $/t iken %99.9 Li2CO3 fiyat 8.500 $/tdur. %99.99 Li2CO3 fiyat 15.500 $/t
civarndadr. Batarya retiminin %75inde %%99.5, %15inde %99.9 ve %10nun-
da da %99.99 ierikli Li2CO3 kullanlmaktadr.
Lityum ve kimyasallar fiyatlar genellikle alc-satc arasndaki grmelerle be-
lirlenmektedir. LiOH ve Li2CO3 talep art eimi birbirine yakn da olsa lityum
hidroksit fiyat lityum karbonat fiyatna gre daha yksektir. Grafik 21 yklenebilir
bataryalarda kullanlacak lityum kimyasal talep tahmini deerleri gsterilmitir.

Grafik 21 :Yklenebilir bataryalarda kullanlacak lityum kimyasal talep tahmini

Kaynak:Benchmark Mineral Intelligence

Grafik 22de 2005-2020 yllar aras Li2CO3 fiyatlar ve beklenen deiim gste-
rilmitir.

Grafik 22: 2005-2020 yllar aras Li2CO3 fiyatlar ve beklenen deiim

Grafik 23de 2005-2020 yllar aras LiOH fiyatlar ve beklenen deiim gsteril-
mitir.

32
 LTYUM

Grafik 23: 2005-2020 yllar aras LiOH fiyatlar ve beklenen deiim

2015 ylnda 5.500 $/ton civarnda olan olan Li2CO3 fiyatnn 2025li yllarda 8.500
$/tonlara, 7.500 $/ton olan LiOH fiyatnn da 11.000$/tonlara ykselecei tahmin
edilmektedir. Esasen bu tahmin arz-talep ile gelien teknolojiye bal olacan-
dan gelecek yllarda yaplan tahminlerin gerekleme olasl dktr.

8. Trkiyede lityum rezervleri

lkemizde dorudan ve genel olarak lityum minerallerine ynelik sayl aratr-
ma yaplmtr. Kaynaklarda ve DPT Madencilik Sektr zel htisas Komisyonu
Raporlarnda Trkiyede ekonomik boyutta kayda deer lityum rezervine rastlan-
mad ifade edilmektedir(A.Bykbur). Konya-Ereli-Akhykde su kaynakla-
rnda 58 ppm ve Tuz Glnde ortalama 80 ppm kadar lityum bulunmutur. Eti-
bank tarafndan Bat Anadoluda bor sahalarnda yaplan almalarda hektoritler
iinde yine ppm dzeyinde lityuma rastlanmtr. Yozgat-Sorgunda pegmatitler
iinde lepidolitin varl bilinmekte ise de u ana kadar zerinde nemli bir al-
ma yaplp sonu elde edilememitir.
Bilinen bir gerek, lkemizde yalnz lityum madeni iin deil dier madenler iin
de aramaya ynelik yeteri kadar aratrma yaplmaddr. Bunun sonucu olarak
lkemizde yzey madencilii yaplmaktadr. 30 yl nce lkemizde altn rezervi-
nin olmad ifade edilirken son 20 yldan bu yana lkemizde altn retilmekte-
dir. lkemizde devletin hazrlad ve uygulanan bir madencilik politikas yoktur.
Devletin, madenciye daha ok ceza verme, madenciden daha ok devlet hakk
almaya ynelik gnlk politikalarla uramak yerine yapmas gereken; yaplm
maden arama almalarn deerlendirmesi, aramaya, retime, madenlerimizin
lke sanayisinde hammadde olarak kullanmna ve pazarlanmasna ynelik ciddi
bir madencilik politikas oluturmas gerekmektedir. Devletin madencilik politikas
yaplmaldr, aranmaldr eklinde neriye ynelik deil, hangi tzel kiiliin,
hangi maddi kaynak ya da kaynaklar kullanarak yapaca almalar ak ekil-
de belirtilerek yaplacaktr, aranacaktr, retilecektir eklinde olmaldr. Bu
kapsamda ncelikle lityum madeninin aranmas, olas iletilebilir rezervlerin be-
lirlenmesi durumunda da retim, hammadde olarak lke sanayisinde kullanlmas
ve pazarlamasna ynelik politikalar belirlenmelidir.

33
 TMMOB, MADEN MHENDSLER ODASI

9. Trkiyede lityum d ticareti

Trkiyede lityum retimi yoktur. lkemiz lityum gereksinimini ithalat yolu ile kar-
lamaktadr. izelge 8de Trkiyenin lityum kimyasallar ve lityum batarya ithalat
deerleri i gsterilmitir.

izelge 8: Trkiyenin lityum ve lityumlu pil d ticareti

2010 yl ithalat 2015 yl ithalat

thal edilen lityum bileii
Miktar $ Miktar $

Lityum alkali metal 40 kg 19.955 176 kg 26.071

Lityum iyodr, oksi iyodr 41 kg 8.018 24 kg 20.403

Lityum iyodat ve periyodat - - 2 kg 1.474

Lityum nitrat 22 kg 5.400 42 kg 8.913

Lityum karbonat 770.125 kg 4.003.178 1.372.452 kg 8.353.781

Lityum oksit ve hidroksitler 267.593 kg 1.617.194 268.488 kg 2.154.152

Lityum niyobat wafer 1 kg 205 - -

91.496 kg 152.798 kg
Lityumlu silindirik piller 6.005.910 6.718.189
8.007.054 adet 11.146.818

42.447 kg 65.747 kg
Lityumlu dme piller 1.286.085 2.117.680
15.824.430 adet 15.429.998 adet

5.163 kg 9.981 kg
Lityumlu dier piller 712.899 2.290.442
204.270 adet 160.449 adet

316.190 kg 1.815.459 kg
Lityum iyonlu batarya 15.854.912 56.296.702
8.496.233 adet 21.567.657 adet
Kaynak: TK

izelgeden grld gibi 2010 ylnda 30 milyon dolar olan lityuma dayal rn
ithalat 2015 ylnda 75 milyon dolarlar seviyesine kmtr. Bu artn en nemli
nedeni lkemizdeki bata telefon ve dizst bilgisayar kullanc says art ve
teknolojik gelimelerdir.

10. Lityum retimi

Petalit, lepidolit ve ambilojenitin kullanm iin zenginletirmesi gerekmezken,
iindeki demir ve dier safszlklar nedeniyle spodumen zenginletirilmektedir.
Dnyada lityumun %50sinden daha fazlas gllerden alnan zeltilerden retil-
mektedir. zeltiden lityum retim maliyeti pegmatit minerallerden retilene gre
ok daha dktr. retim orann gelecek yllarda gl suyu ynnde daha da

34
 LTYUM

artaca tahmin edilmektedir. Dnyada lityum mineral ve gl sularndan retilme

aamalarnda cevher zenginletirilmektedir. Zenginletirme sonras amalanan
son rne gre uygun sreler seilmektedir. ekil 3de lityumun kullanm ama-
cna uygun temel retim sreleri gsterilmitir.

ekil 3: Lityum rnleri temel retim sreci

Lityum retimi iin kullanlan baz gllerin zellikleri izelge 9da verilmitir.

izelge 9: nemli baz Lityum kaynaklar

lke Kaynak Arlka % Li Yzey alan, 103 km2 Younluk, gr/cm3

Arjantin H.Muerto 0.062 565 15

Arjantin Rincon ~0.04 0.25-0.28 30-40

Arjantin Olaroz 0.07 0.12 55

Arjantin Cauchari 0.051

Bolivya Uyuni 0.045 ~10 11-12

ili Atamaca 0.15 3 200

Pegmatitlerden lityum mineralleri ak ya da kapal ocaklarda klasik madencilik

yntemleri ile retilmektedir. Bu cevherler zenginletirilerek mika ve feldispat yan
rn olarak alnmakta, lityum konsantresi de belirli ilemlerden geirilerek kulla-
nm amacna uygun lityum bileiklerine dntrlmektedir.

35
 TMMOB, MADEN MHENDSLER ODASI

10.1 Gl sularndan lityum retimi

Lityumun kullanlan en nemli bileii Li2CO3dr. Gl sularnn Lityum ieriinin
dk olmasna karn bu sulardan lityum kazanm kolay ve ekonomiktir. Lityum
kazanm iin en nemli belirleyici gl suyunun ierdii Mg++ / Li+ oran olup bu
orann en ok 6 / 1 olmas istenmektedir. Oran arttka kazanm iin yaplacak
almalarn maliyeti ykselmektedir.
izelge 10da baz gllerin Li ve Mg ierii gsterilmitir.

izelge 10: Baz gllerin Lityum ve Mg ierii

Gl Li+, ppm Mg++, ppm

Salar de Atamaca, ili 1.500 9.600

Zabuye, Tibet 970 10

Salar del Hombre, Arjantin 600 700

Silver Peak, ABD 200 300

Great Salt Lake, ABD 60 8.000

Scarles Lake, ABD 83 340

Dead Sea, rdn 20 40.000

Li2CO3 retiminde lityum ieren gl suyu uygun bir alandaki havuzlara alnp g-
ne enerjisi ile buharlatrlmaktadr. Buharlatrma ile Lityum deriimi ykseltilen
zeltiye CaCl2 ilave edilerek slfat iyonunun jips olarak kmesi salanmaktadr.
Ortamdaki NaCl, KCl, MgCl gibi tuzlar slfat olarak ktrldkten sonra sv-kat
ayrm ve merkezka susuzlandrc ya da filtrelerden geirilerek zeltideki kat
ortamdan alnmaktadr.
Filtreleme sonras zeltinin Lityum ierii %4-6 arasnda artrlmaktadr. Bu -
zelti safszlk olarak bor ve magnezyum iermektedir. Magnezyum ortama kire
ve soda kl ilave edilerek iki aamada ktrlmektedir. Li2CO3 kristalletirilme-
den nce zelti iindeki bor mineralleri de temizlenmektedir.
Safszlklardan temizlenmi Lityum deriimi yksek zeltiye soda kl ilave edi-
lerek Li2CO3n kristalleerek kelmesi salanmaktadr. Ykama, filtreleme, ku-
rutma ve paketleme ilemlerinden sonra Li2CO3 konsantresi elde edilmektedir.
ilide bulunan Salar de Atamaca gl Lityum metali olarak dnya lityum re-
zervinin %27ine sahiptir. Bu nedenle ili iin Lityumun Suudi Arabistan denil-
mektedir. Yaplan almalarda gln olutuu arazinin gl tabanndan 35 metre
derinlie kadar geirimli kayalardan, bu derinlikten sonra 600-900 metre kristal-
lemi geirimsiz tuz tabakasndan olutuu belirlenmitir.

36
 LTYUM

ekil 4de Salar Atamaca glnn kesiti gsterilmitir.

ekil 4: Salar Atamaca gl kesiti

Bu gln yzey alan 3.500 km2 olup gln yzeyinden itibaren 15-30 metre de-
rinlik aralnda Lityum ierikli zelti olumaktadr. Bu zelti de pompalarla al-
np buharlatrma havuzlarna baslmaktadr.

ekil 5de Salar de Atamaca Gl lityum karbonat konsantre retim sreci gs-
terilmitir.

ekil 5: Salar de Atamaca Gl lityum karbonat konsantre retim sreci

Lityum karbonat retim srecinde glden alnan su birbirine geili havuzlarda

aamal olarak buharlatrlmaktadr. Gl sularnn ierdii safszllarn bir ksm
havuzlarda buharlama srasnda kmektedir. Havuza ilk gnderildiinde 1.500
ppm Lityum ierikli gl suyu deriimi havuzlarda buharlatrma sonras %4-6
Liya kmaktadr. Deriimi artrlan zelti tanklara alnmakta soda kl ilavesiyle
Ca ve Mg bileikleri ktrlerek temizlenmektedir. Temiz zeltideki lityum kar-
bonat da kire ilavesiyle ktrlp kazanlmaktadr.

37
 TMMOB, MADEN MHENDSLER ODASI

Resim 5de Salar de Atamaca Glnde buharlatrma havuzlar, Resim 6da Ar-
jantinde lityum retilen Salar de Olaroz gl buharlatrma havuzlar gsterilmi-
tir. Bu gllerdeki lityum retim iin benzer yntemler uygulanmaktadr.

Resim 5: Salar de Atamaca Glnde buhar- Resim 6: Salar de Olaroz gl buharla-

latrma havuzlar trma havuzlar

10.2 Minerallerden lityum retimi

Pegmatit yataklar kuvars, sodyum feldispat, spodumen, lepidolit, petalit, lithiofilit,
mikrolin, %1-5 arasnda muskovit iermektedir. Bunlarn yan sra bu yataklarda
tantalyum, niyobyum, kolombit, tantalit, spessarit, biotit, pollisit, amfibolit, demir
ve titan oksitler, turmalin, klorit ve apatit de bulunmaktadr.
Volkanik kayalardaki lityum oran olduka dktr. Lityum mineralleri arlkla
granitik pegmatitler iinde bulunmaktadr. En nemli mineraller spodumen (Li2O,
Al2O3.4SiO2) ve petalitdir (Li2O.Al2O3.8SiO2). Spodumen teorik olarak % 8.03
Li2O iermektedir. letmeden retilen cevher 1-2% Li2O ierirken lityum karbonat
retilecek cevherin % 6-7% Li2O (75% - 87% spodumen) iermesi istenmektedir.
%7.6 Li2O ieren ve dk demir ierikli cevher seramik retiminde kullanlmak-
tadr.

11. Lityum minerallerinin zenginletirilmesi

Lityum ieren mineraller iinde en deerli olan spodumendir. Dk kapasite-
ler sz konusu olduunda spodumeni dier safszlklardan elle ayrma olana
vardr. Spodumenin younluu beraber bulunduu safszlklardan yksektir. Bu
zelliinden yararlanlarak -4 mm boyuta krlm %0.8 Li2O ieren cevherden,
ar ortam konilerinde zenginletirerek yaklak %45 kazanmla %5.35Li2O ie-
ren konsantre alnabilmektedir.

38
 LTYUM

ekil 6de spodumen mineralinin genel zenginletirme ak gsterilmitir.

ekil 6: Spodumen mineralinin genel zenginletirme akm emas

Spodumen cevheri genellikle -12 mm boyuta krlmaktadr. -12mm+0.5mm ara-

lndaki ceher iindeki feldispat ar ortamda yzdrlmektedir. Bu amala,
cevher ve safszlklarn younluuna gre, arlka ~%70 ferrosilikon, ~%30da
manyetit kullanlarak etkin younluu ~ 2.65 g/cm3 olan bir ar ortam hazrlan-
maktadr.
Batan cevher 2mm akl elekle kapal devre alan bir deirmende tlmek-
tedir. -2mm boyutundaki cevher hidrolik ayrcda ayrlan +150 boyuttaki cevher
iki kademede kaba ve temizleme spirallerinden geirilerek iri boyuttaki tantalyum
mineralleri kazanlmaktadr. Bu mineraller de uygun devrelerde falcon ve sallan-
tl masalarda zenginletirilmektedir.
Deirmende tlen flotasyona gnderilecek malzemenin tamam manyetik
ayrcdan geirilerek ortamdaki manyetik mineraller de temizlenmektedir. Bu
aamadan sonra cevherin siklonlarda lam alnmaktadr.
Flotasyonun ilk aamasnda amblygonit (Li,Na)AlPO4(F,OH) flotasyonuyla cev-
herin ierdii fosfat temizlenmektedir. Bu devrede spodumenin bastrlmas iin
pH 9.2de niasta kullanlmaktadr. Amblygonit flotasyonundan montebrasit Li-
Al(PO4)(OH) gda sektrnde kullanlan bir yan rn olarak alnmaktadr.

11.1 ztleme
Spodumen genellikle kuvars granit pegmatit kayalar iinde yer almaktadr. Bu
kayalar ayn zmanada feldispat , muskovit yan sra baz tantalit ve niobit de
iermektedir.
Spodumen ve petalit gibi lityum mineralleri genellikle pegmatit kayalardan re-
tilmektedir. retilen cevher kullanm amacna uygun hazrlanm bir sreten

39
 TMMOB, MADEN MHENDSLER ODASI

geirilerek karbonata evrilmektedir. Karbonata evrilecek spodumen minerali

ya da konsantresinin en az %6.0 Li2O iermesi gerekmektedir. evirme ilemi
de yaygn olarak spodumenin yksek scaklkta frnlarda karbonatlatrlmasyla
gerekletirilmektedir.
%6 Li2O ve %5 nem ieren spodumen konsantresi dner frnlarda yaklak
1.050oC-1.100oC scaklk arasnda karbonatlatrlmaktadr. 1.150oC scakln
zerinde cevher eriyerek cam fazna geeceinden sl ilem srecinde scakla
dikkat edilmesi gerekmektedir.
1.050oC-1.100oC scaklk aralnda spodumen -spodumen formundan -spo-
dumen formuna dnmektedir. Bu dnm sonras spodumen yaklak olarak
hacminin %30u kadar genleerek slfrik asitle tepkimeye girecek duruma gel-
mektedir. Bu genleme nedeniyle spodumenin 3.1 g/cm3 olan younluu da ~2.4
g/cm3e dmektedir.
Frndan kan -spodumen akkan yatakl soutucularda 100oC scakla sou-
tulmaktadr. Soutulmu malzeme de ou zaman deirmenlerde 200 boyutu
altna tlmektedir.
Kalsine olmu -spodumen ekil 7de gsterildii gibi slfrik asit ya da sodyum
karbonat ile ztlenmektedir.

ekil 7: Spodumenin ztlenmesi

11.1.1 Slfrik asitle ztleme

Bu yntem Amerikan Spodumen Sreci olarak bilinmektedir. Srete kavurma
sonras -spodumen soutulup %95-97 deriimli slfrik asitle kartrlmaktadr.
Bu karm 200oC-250oC scaklktaki dner frnlarda tekrar kavrulmaktadr. Ka-
vurma srecinde 170oC scaklkta s veren bir tepkime balamakta ve kavurma

40
 LTYUM

srecinde -spodumen tepkimeyle lityum slfata dnmektedir.

2LiAlSi2O6 + H2SO4 H2O + Al2O3 + 4SiO2 +Li2SO4 (1)
Lityum slfat da suda kolay eriyen bir bileiktir. Slfatlandrma ve asitle eriyi-
e alma srecinde ortamdaki demir, manganez, magnezyum gibi safszlklar da
slfat formuna dnerek asitle ztlenebilecek duruma gelmektedir. kinci kez
kavrulmu konsantre tanka alnarak suda ztlenmektedir. ztleme sonras ka-
t-sv ayrma srecinde ortama soda kl (Na2CO3) ve kostik soda (NaOH) ilave
edilerek bu safszklar hidroksit olarak ktrlp ortamdan alnmaktadr.
Li2CO3 soda ilave edilip scaklk ykseltilerek kristalletirilmektedir. Kristalletir-
me sonras zelti filtrelenerek %98-99 saflkta Li2CO3 kristalleri elde edilmekte-
dir. Bu bileiin iinde safszlk olarak dk oranda Na, Al ve Ca bulunmaktadr.
Na2SO4 sistemde buharlatrmayla kristalletirilerek ayrlmaktadr. Bu kristaller
de susuzlandrlma sonras filtrelenerek kazanlmaktadr. Srete 1 ton Li2CO3
retimi iin yaklak 2 ton Na2SO4 aa kmaktadr. Na2SO4 deterjan sektrne
pazarlanmaktadr.
Karbonatlatrma sreci sonunda elde edilen rnn yaklak kimyasal ierii
izelge 11de verilmitir.

izelge 11: Lityum karbonatn ierii

Bileik Forml Oran Bileik Forml Oran

Lityum Li2CO3 >99.5% Kalsiyum Ca 0.005%

Sodyum Na 0.025% Potasyum K 0.001%

Demir Fe 0.001% Manganez Mn 0.001%

Bakr Cu 0.001% Silika Si 0.005%

Magnezyum Mg 0.01% Klorit Cl 0.003%

Aluminyum Al 0.005% Sulfat SO4 0.08%

Kurun Pb 0.001% Nem H 2O 0.40%

11.1.2 Sodyum karbonatla ztleme

Sodyum karbonatla ztlemede, kavurma sonras -spodumen suda kartrlp
datlarak 215oC scaklkta yaklak 20 bar basn altnda otoklavlarda Na2CO3
ile ztlenmektedir. Daha sonra ortama CO2 verilerek zlemeyen Li2CO3 z-
lebilir LiHCO3e dnmektedir. Bu aamada ortamdaki sodyum, alminyum ve
demir gibi safszlklar oluan tepkimelere bal olarak deiik bileikler halinde
kmektedir.

41
 TMMOB, MADEN MHENDSLER ODASI

ztleme srecinde ortamdaki sodyumun oluturduu bileikler genellikle eko-

nomik olarak deer tamaktadr. Ortamdan sodyum bileikleri alndktan sonra
ok az potasyum ieren zeltiden %99 saflkta Li2CO3 kristalleri retilmektedir.
retilen Li2CO3n rafine edilmesi sreci:
HCl asidi ile zme,
Ca(OH)2 ilavesi,
Karbonat giderme eklindedir.
Rafine sreci retilen Li2CO3n ierdii safszlklara baldr. Ortama HCl ilave
edildiinde normal buharlama yntemiyle Li2CO3 rafine edilmektedir. Ortama
Ca(OH)2 ilave edilerek karbonat giderme ilemiyle de CaCO3 ktrlp ortam-
dan alnmaktadr:
Li2CO3 + Ca(OH)2 2LiOH + CaCO3 (2)
Karbonat giderme ilemi slfrik asitle ztleme sonras ilave temizleme amacy-
la da uygulanmaktadr.

11.2 Yerekimi yntemiyle zenginletirmesi

ekil 8de spodumen mineralinin yerekimi ve flotasyonla zenginletirildii akm
emas gsterilmitir.
Akm emasnda flotasyonda spodumen dextrin ile bastrlp silis yzdrlerek
temizlenmektedir. Flotasyon srecinde ortamdaki H iyon deriimi ok nemlidir.
Dextrin yksek pH deerlerinde daha etkili olmaktadr. Bu arada flotasyonda top-
layc olarak kullanlan aminlerin etkinlii pH deerinin 11.3den yksek olduun-
da dmektedir.

ekil 8: Spodumen mineralinin yerekimi ve flotasyonla zenginletirilmesi

42
 LTYUM

Dier bir yntemde tlm cevherin lam alndktan sonra kostik soda ile
kartrlp toplayc olarak anyonik ya asitleri kullanlarak yzdrlmektedir.
Flotasyon ncesi cevherin sodyum florit, quebracho ve sodyum lignin sulfonat ile
kartrlp ya asitleriyle zenginletirme olana da vardr. Yaplan almalarda
%1.4 Li2O ieren cevherden %75 kazanmla %6.4Li2O tenrl konsantre retil-
mitir. Cevherin manyetik mineraller iermesi durumunda da manyetik ayrclarla
ya da flotasyonla spodumeden temizlenmektedir.
ekil 9daki akm emas deiik kalite ve boyutlarda spodumen konsantresi re-
tilmektedir.

ekil 9: Spodumen zenginletirme tesisi

Avusturlayada The Greenbushes iletmesinde ~%4.0Li2O (%1.86 Li) ierikli cev-

her retilmektedir. Bu cevher krc devrelerinde -12 mm boyuta krlp zenginle-
tirilmektedir.
Zenginletirme tesisinde cevher, %75-80 kat ierikli plp hazrlanarak, 75 mm
bilyann kullanld bilyal deirmelerde -3mm boyuta tlmektedir. -3 mm bo-
yutundaki cevherin -250 boyutu hidrolik snflandrclarda ayrlp siklonlarda
lam atlmaktadr.
+250 boyutundaki cevher 820 akl elekten geirilerek elek st deirmen-
lere, elek alt da spirallere gnderilmektedir. Spirallerde younluu yksek mi-
neraller, zellikle de kasiterit ve tantalit atk olarak ayrlrken younluu dk
olan spodumen konsantre olarak alnmaktadr. Bu konsantre de siklondan gei-
rilip lamndan temizlenmektedir. Konsantre filtrelenip kurutulduktan sonra d-

43
 TMMOB, MADEN MHENDSLER ODASI

k alan iddetli manyetik ayrclarda ierdii manyetik mineraller ayrlmaktadr.

Bu aamalardan sonra cam retiminde kullanlacak kalitede, yaklak %2.23 Li
(%4.8Li2O, ~%60 spodumen, %40 kuvars) < %0.13Fe2O3 ierikli spodumen kon-
santresi retilmektedir.
-20 boyutundaki lam alnm -250 cevher de iki aamal flotasyon devresinde
zenginletirilmektedir. 700g/t ya asidinin kullanld, %35-40 kat, 10-15 dakika
kartrma ve pH=7.1 olarak hazrlanan kaba flotasyon devresinden alnan kon-
santre, %45 kat younlukla, pHn 6.7 olduu temizleme flotasyon devrelerine
gnderilmektedir. Flotasyonla zenginletirme sonras %88 kazanmla konsantre
alnmaktadr. Flotasyon at kuvars ve feldispat iermektedir.
Flotasyon konsantresi, pH=1.5-2.0 olduu ortamda slfrik asitle kartrlarak
yzeyindeki ya asitleri temizlenmektedir. Konsantre srasyla dk alanl man-
yetik ayrclardan, spiral ve masa devrelerinden, yksek alan iddetli manyetik
ayrcdan geirilerek yaklak %3.49 Li (%7.5Li2O, ~%95 spodumen, %5 kuvars),
%0.10Fe2O3 ierikli spodumen konsantresi elde edilmektedir. Bu konsantre de
deiik srelerden geirilmekte, kurutup boyutlandrlarak bir sonraki kullanma
uygun hale getirilmektedir.

11.3 Flotasyonla zenginletirme

ekil 10da spodumenin flotasyonla zenginletirme akm emas gsterilmitir.
Akm emasnda flotasyonda ya asitleri karm, spodumen flotasyon devresin-
de pH dzenleyici olarak soda kl kullanlmaktadr.

ekil 10: Spodumenin flotasyonla zenginletirme akm emas

pH deerinin 1 olduu mika flotasyonunu takiben pH 10 deerinde kaba spodu-

men flotasyonu gerekletirilmektedir. Cevher ieriinde mikann dk oranda
bulunmas durumunda mika flotasyon sreci atlanp spodumen temizleme dev-
resine sodyum silikoflorid ilave edilip mikann bastrlma olana da vardr. Kaba

44
 LTYUM

sprme ve temizleme devrelerinden sonra spodumen konsantresi retilmek-

tedir. Tenrn ykseltilmesi iin temizleme devresinden alnan konsantre tekrar
tlp zenginletirilebilmektedir.
ekil 11deki akm emasyla izelge 12de kimyasal ierii verilen cevher zen-
ginletirilmektedir.

ekil 11: Spodumen minerali zenginletirme akm emas

izelge 12 : Pegmatit kayacn ierii

Bileik Arlka,%, ppm

Li2O 1.4-1.5

Na2O 1.2-3.8

K2O 2.2-2.7

CaO 0.26-0.46

Al2O3 12.2-17.9

SiO2 73.2-74.0

Fe2O3 0.51-0.97

45
 TMMOB, MADEN MHENDSLER ODASI

Zenginletirilecek cevher arlka %15-25 spodumen, %12-15 K-feldispat,

%28-33Na-feldisoat, %25-35 kuvars, %5-15 muskoit ve dier mineraller olu-
turmaktadr.
Krclardan gelen -25 mm cevher ubuklu ve sonras siklonlarla kapal devre
alan bilyal deirmenlerde tlmektedir. Bilyal deirmenlere cevhere 450
g/t NaOH ilave edilmektedir. Siklon 212 boyutunu ayrmakta, siklon st akm
su ilave edilerek dier bir siklona gnderilirken alt akm deirmene geri dnd-
rlmektedir.
kinci siklondan ayrlan +45 boyutundaki cevher kil ama tanklarndan sonra
tekrar siklona gnderilerek cevherin ierdii -15 boyutu lam olarak atlmak-
tadr. lam atlm %55 kat ierecek ekilde plp hazrlanp, pH 7 civarnda,
700g/t ya asiti, %5-7 rosin asidi karm ve glikol tipi kpk yapc ile flotasyona
hazrlanmaktadr. Plp nce kaba spodumen flotasyon devresine, bu devrenin
konsantresi de temizleme devresine gnderilmektedir. Sonuta -212+15 boyu-
tundaki cevherin flotasyonundan %94.5 kazanmla %6.34 Li2O tenrl konsantre
alnmaktadr. -212+15 boyutlar arasndaki atktaki Li2O tenr de %0.12 ol-
maktadr.
Arlka flotasyona beslenen cevherin %70ini atk oluturmaktadr. Asidik or-
tamda slfonat ilavesiyle demir ve mika flotasyonla ayrlmaktadr. Demir-mika
devresinden alnan mika konsantresi kil ama tanklarndan sonra -75 boyutu
siklonlardan alnarak, siklon alt akm temizleme devrelerine gnderilip mika da
kazanlmaktadr.
Dk tenrl demir ieren feldispat seenekli olarak spirale ya da kuvars ve fel-
dispatn ayrlmas iin hidroflorik asidin kullanld dier bir flotasyon devresine
beslenmektedir.

12. Lityum bileiklerinin retimi

12.1 Lityum karbonat retimi

Lityum bileikleri iinde en yaygn kullanlan lityum karbonattr. Bata batarya
retimi olmak zere yap kimyasallar, cam, seramik ve emaye endstrileri iin
hammadde olarak kullanlmaktadr. LiCO3den tpta ila da retilmektedir. Dier
lityum bileiklerinin retiminde kullanlan ana maddedir. Ayrca kaynak elektrot-
lar imalat, alminyum elektrolizinde de katk olarak kullanlr.
ekil 12deki akm emasnda ilk aama saflatrmada ykl zeltinin ierdii Al
ve Fein hidroksit olarak kmesi iin ortamn pH deeri kire ile ayarlanmakta ve
ortama hava verilmektedir. ~ pH = 6 ve 25oC plp scaklnda, cevher ieriine
gre ortamdaki Al, Fe,Ti, Ag ile Mnnin %35i ve az miktarda da Li kmektedir.

46
 LTYUM

ekil 12: Spodument konsantresi temizlenmesi ve kristalletirilmesi

kinci safszlatrma aamasnda zeltide kalm Ca, Ba, Mg, Cr, Mn, Mo, Sr, Zn
ve K gibi dier metallerin lityum karbonat kristalletirilmesi ncesi ktrlerek
temizlenmesi gerekmektedir. Bunun iin zeltinin pH deeri 10a karlmakta,
ortama sodyum hidroksit ve soda kl ilave edilip zelti bir sre kartrlmak-
tadr. Bu ortamda Mn ve Znnin tamam, Cann yaklak yars kmektedir. Bu
srete ok dk oranda Li da zeltiye ksma karmaktadr.
izelge 13de lityumun karbonatn sudaki znrl gsterilmitir.

izelge 13: Lityum karbonatn sudaki znrl

Li2CO3 g / 100 g zelti

Scaklk,oC Su zelti Li, ppm Scaklk,oC Su zelti Li, ppm

0 1.54 1.52 7062 40 1.17 1.16 5389

10 1.43 1.41 6551 50 1.08 1.07 4971

20 1.33 1.31 6086 60 1.01 1.00 4646

25 1.29 1.28 5947 80 0.85 0.84 3902

30 1.25 1.24 5761 100 0.72 0.71 3298

Bileiklerin scakla bal znrl ok deiiktir. rnein tuzun znrl-

scaklkla fazla artmazken bor bileikleri iin bu art olduka fazladr. Scaklk
artka sudaki znrl den bileik says olduka azdr. Li2CO3 bu bileik-
lerden biridir.

47
 TMMOB, MADEN MHENDSLER ODASI

erdii katnn kristalletirilmesi iin zeltinin doygun hale getirilmesi amacyla

scakl yksek ve basnc deiik bir ortama alnmas gerekmektedir.
Kristalletirilecek ykl zelti 95oC scakla kadar stlmaktadr. Bu zeltiye
Na2CO3 ve kristalletirmeyi kolaylatracak lityum karbonat kristal ekirdekleri
ilave edilerek yaklak 1 saat bekletilmektedir. Sre sonunda lityum karbonatn
yaklak %75i kristalleerek kmektedir.
Kristaller koyulatrc sonras filtrelenerek ya da merkezka sv-kat ayrclarla
ayrlmakta, yk alnm eriyik tekrar kullanm iin devreye geri dndrlmekte-
dir. Alnan kristaller scak suyla ykanarak 120oC scaklktaki frnlarda kurutul-
maktadr.
retilen kristallerin Li2CO3 tenr 99.6% civarnda olup ieriinde temizlenmesi
gereken Al, Si, Ca, Mg, S ve az da olsa Na gibi safszlklar da iermektedir.

12.2 Lityum hidroksit retimi

LiOH anmaya kar ve yksek scaklkta kullanlan lityumlu gres, batarya, se-
ramik ve portland imento retiminde, nkleer reaktrlerde soutma sisteminin
korozyona kar korunmasnda ve astronotlarn uzay yolculuu srasnda solu-
numla kardklar CO2 gaznn emilmesinde kullanlmaktadr.
2 LiOHH2O + CO2 Li2CO3+ 3 H2O veya (3)
2 LiOH(k) + CO2(g) Li2CO3(k) +H2O(s) (4)
ekil 13de lityum hidroksit retimi akm emas gsterilmitir.

ekil 13: Lityum hidroksit retimi

LiOH retmek iin nemli Li2CO3 filtre keki veya kuru rn ile % 5den fazla kire
ieren yeterli miktarda devir daim suyu ve 35 kg LiOH /1m3 deriimli zelti kul-
lanlmaktadr.
Li2CO3 ve Ca(OH)2 karm kaynama noktasn yakn bir scaklkta tepkimele-
rin gereklemesi iin bir sre kartrlmaktadr. Tepkime sonucu oluan CaCO3
ters akl koyulatrclarda ktrlerek temizlenmektedir. Koyulatrc st ak-
m zelti ile koyulatrc alt akmnn filtre suyu birletirilmektedir. Birletirilen

48
 LTYUM

zelti ya dorudan ya da seenek olarak kire ve soda kl ilave edilip ortam-

daki safszlklar aktif karbona sorultulmakta, zelti filtrelenerek ierdii safsz-
lklar temizlendikten sonra kristalletiricilere gnderilmektedir.
Kristalletiricilerde zelti 40oC scakla soutularak lityum hidroksit mono hid-
rat olarak kristalletirilmektedir. Bu kristaller susuzlandrlp kurutulduktan sonra
da kullanma sunulabildii gibi eriyie alnp tekrar kristalletirilerek safszlklar
artrlabilmektedir.
Susuz lityum hidroksit retmek iin vakumlu ortamda inert bir gaz kullanlarak
mono hidratn bnye suyu alnp topaklanmaktadr. ekil 14de spodumenden
kalsinasyon yntemiyle lityum hidroksit mona hidrat ve lityum hidroksit retim
akm emas gsterilmitir.

ekil 14: Lityum hidroksit retimi

ekildeki uygulamada spodumen konsantresi ile tlm kireta konsant-

re/kire ta oran 1/3.5 olacak ekilde kartrlp plp hazrlanmakta bu plp
1000oC scaklktaki dner frna beslenmektedir. Bu scaklktaki sl ilemle kire-
ta kalsine olarak kirece, -spodumen de -spodumene dnmektedir.
Frn ortamnda kire -spodumen ile tepkimeye girerek dikalsiyum silikat ve lit-
yum oksidi oluturmaktadr. Sre sonunda frndan malzeme topaklar olutura-
rak kmaktadr.
Frndan kan malzeme soutulup tldkten sonra suyla ztlenmekte, ka-
demeli ters akl koyulatrclarda dikalsiyum silikat ktrlmekte, ykl zelti
koyulatrcdan st akm olarak alnmaktadr. Bu zelti ile alt akmn filtrelen-
mesi sonras filtre suyu birletirilerek kademeli vakum-buharlatrmal kristal-
letiricilere gnderilmektedir. Kristalletiricilerden alnan kristaller susuzlandrlp
LiOH.H2O ekilde pazarlanmaktadr.

49
 TMMOB, MADEN MHENDSLER ODASI

12.3 Lityum klorr retimi

Lityum klorr retmek iin de nemli ya da kuru lityum karbonat filtre keki kullanl-
maktadr. ekil 15de lityum klorr retim sreci gsterilmitir.

ekil 15: LiCl ve metalik lityum retimi

LiCO3 zeltinin younluu 1.18-1.19 gr/cm3 olacak ekilde HCl asidi ilave edilip
kartrlmakta, kartrma srecinde ortamdan CO2 gaz k olmaktadr. Plpe
baryum klorit ilave edilerek slfatl bileiklerin kmesi, slfrik asit ilavesiyle de
ortamdaki fazla baryumun kmesi salanmaktadr. Bu aamadan sonra orta-
mn pH deerinin 7 civarna getirilmesi iin lityum karbonat ilave edilmektedir.
ken safszlklarn temizlenmesi iin zelti filtrelenerek %40 LiCl ierecek e-
kilde buharlatrlp pazarlanabilir hale getirilmektedir.
Dier bir uygulamada zeltinin ierdii su, ii seramik denmi kule ve sonras
frnda buharlatrlmaktadr. Buharlama sonucu LiCl kat hale getirilerek pazar-
lanmaktadr.
Lityum klorr retim srecinde HCl asidi kullanldndan bu asidin korozyon etki-
sine kar bu plpn getii tanklar ve borular zel olarak kaplanmaktadr.

50
 LTYUM

Sonu
Gelien teknoloji iindeki maden mhendislerinin meslekle ilgili ncelikli grevi
teknolojik gelimelerin hammadde gereksinimini karlanmak olmaldr. Gn-
mzde ak retiminde hala kurun kullanlmaktadr. Kurun ar bir metal olup
zaman iinde ak retimi ve dier kullanm alanlar daralmaktadr. Bor madeninin
enerji kayna olarak kullanm iin de beklenen teknolojik gelime yakalanama-
mtr. Lityum; yzylmzn batarya retiminde en nemli metali olacaktr.
lkemizde lityum kaynaklarnn belirlenmesi gerekmektedir. Bu kaynaklarn reti-
mi, zenginletirilmesi ve en nemlisi de retilen konsantrenin kendi sanayimizde
hammadde olarak kullanlmas ama edinilmelidir. Aksi taktirde lityumun retilip
hammadde ya da konsantre olarak ihra edilmesi lkemiz adna hibir anlam
tamayacaktr.

Not: Bu alma 2014 ylnda Mad.Yk.Mh. Necati Yldz tarafndan hazrlanm

Cevher Hazrlama ve Zenginletirme, kitabnn II.Cildindeki (ISBN 978-975-
96779-5-4, 1500 sayfa) Lityum balkl 44.blmn (1223-1235 sayfalar aras)
istatistiksel eklentilerle dzenlenmi halidir.

Kaynaklar
Alternative Lithium Minerals Processing Concepts, DORFNER Analysenzentrum
und Anlagenplanungsgesellschaft mbH Scharhof 1 92242 Hirschau www.anzaplan.
com
Atl Bykbur, Lityum: Gelecekte nemi Artacak m?, Metalrji ve Malzeme
Mhendisi Eti Holding A.. Ar-Ge Dairesi Bakanl, Maden Mhendisleri Odas
Blteni, Haziran 2003.
Aybars NC, Nide niversitesi Jeoloji Mhendislii Blm r. aybarsinci@gma-
il.com, Onur AYDIN Madencilik Trkiye onur@madencilik-turkiye.com, Lityum.
Battery Market Development for Consumer Electronics, Automotive and Industrial
Director, Avcenne Energy Christophe PILLOT Presentation Outline, The recharge-
able battery market in 2013, XEV market in 2013, Battery Market Forecasts.
Battery Market Development for Consumer Electronics, Automotive and Industrial:
Materials Requirements & Trends Batteries 2014 Christophe Pillot Director avicen-
ne Energy, September24 26, 2014 Nice, France.
Canada Lthum Corporaton, Toronto (Ontario) Technical Report NI 43-101 on the
Pre-Feasibility Study for the Quebec Lithium Project Project No.: 5939001 Date:
May 2010.
Donald E. Garrett, Handbook of Lithium and Natural Calcium Chloride, Their de-
posites, processing, uses and properties, Elsevier, 2004.
DPT, T.C. Babakanlk Devlet Planlama Tekilat Mstearl, Yayn No: DPT :
2421 . K: 480, Madencilik zel htisas Komisyonu Endstriyel Hammaddeler Alt
Komisyonu, Dier Endstri Mineralleri alma Grubu Raporu Cilt-2, Mart 1996.

51
 TMMOB, MADEN MHENDSLER ODASI

Fact Sheet: Lithium, Polinares EU Policy on Natural Resources, POLINARES wor-

king paper n. 38, March 2012.
Hard Rock Lithium Processing, Lithium Extraction From Spodumene, SGS Minerals
Services Sgs T3 1001 05-2012.
http://www.galaxyresources.com.au/project_ jiangsu.shtml ,Jiangsu Lithium Carbo-
nate Plant (Zhangjiagang, China).
Immo H.Redeker, Chief Engineer, Flotation of Feldspar, Spodumene, Quartz and
Mica from Pegmatite in North Carolina, USA., presented at the Canadian Mineral
Processors AAnnual Meeting in Ottawa, January 20, 1981.
Immo H.Redeker, Chief Engineer, Flotation of Feldspar, Spodumene, Quartz and
Mica From Pegmatites in North Carolina, USA., 13th Canadian Mineral Processors
Annual Miting in Ottawa January, 1981.
Ivar S.Fossum, CEO, Evaluation of Li-bearing pegmatite, 26 an 27 May, Lisbon.
Ivar S.Fossume, CEO, Exploration and Production of high-end minerals and metals,
Nordic Mining, Evaluation of Li-bearing pegmatite, May, Lizbon.
brahim Hakk nal, Lityum Metali, Kullanm Alanlar ve Gelecei, Madencilik Tr-
kiye Dergisi, 50.says, 15 Ekim.2015.
John Meyer, Sergey Raevskiy, Lithium Market Overview, December 2015 Carole
Ferguson, Simon Beardsmore.
Lithium and Lithium Compounds, , Kirk-Othmer Encyclopedia Of Chemical Techno-
logy. John Wiley & Sons, Inc.
M. Menndez*, A. Vidal, J. Torao, M. Gent, Optimization of spodumene flotation,
The European Journal of Mineral Processing and Environmental Protection, Vol.4,
No.2, 1303-0868, 2004, pp. 130-135, Escuela Tcnica Superior de Ingenious de
Minas, Universidad de Oviedo C/ Independencia, 13, 33004 Oviedo, Spain, 15 Mar-
ch 2004.
Mason K.Banks, William T., MCDanial, Philpp N Sales, A Method for Concevtration
of North Carolina Spodumene Ore Transactions AEM, February 1953, Mining En-
gineering 1953.
Mason K.Banks, William T.McDaniel, Philip N.Sales, A Method for Concentration
of North Carolina Spodumene Ores., Mining Engineering Transaction, February
1953.
GmbH Scharhof 1 92242 Hirschau www.anzaplan.com
Mehul Oswal, Jason Paul and Ruhhua Zhao, A comparative study of Lithium-Ioan
Battaeries, 2010, AME 578 project: A Comparative study of LFP Batteries and tra-
ditional Lithium Batteris.
Mined Minerals, Spodumene Ore, Cabot Corporation, www.cabot-corp.com.
Paul Gruber & Pablo Medina, Global Lithium Availability: A Constrant For Electrc
Vehcles? A practicum submitted in partial fulfillment of the requirements for the
degree of Master of Science (Natural Resources and Environment) at the University
of Michigan April 2010, Faculty advisors: Professor Gregory Keoleian, Professor
Stephen Kesler.
Steve H. Mohr GavinM. Mudd and Damien Giurco, Lithium Resources and Produ-

52
 LTYUM

ction: Critical Assessment and Global Projections Minerals ISSN 2075-163X www.
mdpi.com/journal/minerals, Article Received: 12 January 2012; in revised form: 20
February 2012 / Accepted: 13 March 2012 / Published: 19 March 2012.
Steve H. Mohr, Gavin M. Mudd and Damien Giurco, Lithium Resources and Produ-
ction: Critical Assessment and Global Projections, Minerals 2012, 2, 65-84; OPEN
ACCESS minerals ISSN 2075-163X www.mdpi.com/journal/minerals Article Envi-
ronmental Engineering, Department of Civil Engineering, Monash University, Clay-
ton, VIC 3800, Australia 2 Institute for Sustainable Futures, University of Techno-
logy, Sydney, Ultimo, NSW 2007, Australia.
Technical Report Quebec Lithium Project Barraute, Quebec, Technical Report 43-
101 On The Canada Lithium Corporation Toronto (Ontario) Pre-Feasibility Study For
The Quebec Lithium Project Project No.: 5939001 Date: May 2010, Prepared by:
Canada Lithium Corporation and BBA Inc.
The Lithium Market September 2013 by Fox Davies Capital
The rise of lithium, A detailed Q&A on its production and uses. SP Angel, Warren
Dick|23 December 2015.
The Trouble with Lithium 2 Under the Microscope, Meridian International Researc-
he Les Legers, 27210 Martaille, France, 29th May 2008.
Ya Chen, Qianqiu Tian, Baizhen Chen, Xichang Shi, Ting Liao, Preparation of lithi-
um carbonate from spodumene by a sodium carbonate autoclave process, Scho-
ol of Metallurgical Science and Engineering, Central South University, Changsha
410083, China, Elsevier, Hydrometallurgy Volume 109, Issues 1-2, September 2011,
Pages 43-46.
Zhen Nie, Lingzhong Bu, Mianping Zheng, Yongsheng Zhang, Conversion of Spo-
dumene to Lithium Chemicals, DORFNER Analysenzentrum und Anlagen planun-
gs gesellschaft Crystallization path of salts from brine in Zabuye Salt Lake Tibet,
during isothermal evaporationInstitute of Mineral Resources, Chinese Academy of
Geological Sciences, Beijing, Natural Resources and Environmental Issues: Vol.
15, Article 40.

53
 TMMOB, MADEN MHENDSLER ODASI

54