Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 266

PGS. TS.

Nguyn Hong Lc (Ch bin)


TS. Trn Th L - ThS. H Th Minh Thi

Gio trnh
Sinh hc phn t

Nh xut bn i hc Hu
Nm 2007
NH XUT BN I HC HU
a ch: 01 in Bin Ph, Hu - in thoi: 054.834486

Chu trch nhim xut bn:


Gim c: Nguyn Xun Khot
Tng bin tp: Hong Hu Ha

Ngi phn bin:


PGS. TS. Nng Vn Hi

Bin tp ni dung:
TS. Nguyn Th Mai Dung

Bin tp k thut-m thut:


Hong Tu

Trnh by ba:
Nguyn Hong Lc

Ch bn vi tnh:
Nguyn Hong Lc

SINH HC PHN T
In 500 bn kh 1624 cm, ti Cng ty In Thng k v Sn xut Bao b Hu,
36 Phm Hng Thi, Hu. S ng k KHXB 151-2007/CXB/02-03/HH.
Quyt nh xut bn s: 08/Q-HH-NXB, cp ngy 12/4/2007. In xong v
np lu chiu thng 4 nm 2007.
Li ni u

Sinh hc phn t l khoa hc nghin cu cc hin tng sng mc


phn t. Phm vi nghin cu ca mn hc ny c phn trng lp vi mt
s mn hc khc trong sinh hc c bit l di truyn hc v ha sinh hc.
Sinh hc phn t ch yu tp trung nghin cu mi tng tc gia cc h
thng cu trc khc nhau trong t bo, bao gm mi quan h qua li gia
qu trnh tng hp ca DNA, RNA v protein v tm hiu cch thc iu
ha cc mi tng tc ny.
Hin nay, sinh hc phn t v sinh hc t bo c xem l nn tng
quan trng ca cng ngh sinh hc. Nh pht trin cc cng c c bn ca
sinh hc phn t nh cc enzyme ct hn ch, DNA ligase, cc vector to
dng, lai phn t, k thut PCR... sinh hc phn t ngy cng t nhiu
thnh tu ng dng quan trng.
Gio trnh sinh hc phn t ny cung cp nhng kin thc c bn cho
sinh vin vi cc ni dung chnh sau:
- Cu trc v chc nng ca gen
- Cu trc genome
- Cc qu trnh ti bn, phin m v dch m ca nguyn liu di truyn
- iu ha biu hin gen
- Sa cha v bo v gen
- Ti t hp v chuyn gen
Do mi c xut bn ln u nn gio trnh ny kh trnh khi thiu
st hoc cha p ng c yu cu bn c. V th, chng ti mong nhn
c nhiu kin ng gp ln xut bn sau c hon thin hn.
Chng ti chn thnh cm n Qu Nng cao cht lng-D n Gio
dc i hc h tr chng ti bin son gio trnh ny, PGS. TS. Nng
Vn Hi c bn tho v gp nhiu kin qu bu.

Cc tc gi
Chng 1

I. Nucleic acid

(RNA).

1. Deoxyribonucleic acid

5
.

5 m.

Sinh hc phn t 5
Lin kt hydrogen

(a) Cu trc ca DNA

RNA
Hnh 1.1. Chui xon kp ca DNA

mch

o
20 A
o
100 A
o
300 A
1.3).

Sinh hc phn t 6
o
100 A

o o
ng knh 100 A 300 A .
Trong nhn t bo, cc si va k trn kt hp cht ch vi nhiu protein
khc nhau v c vi cc RNA to thnh nhim sc cht, mc t chc cao
nht ca DNA.

NH2
u 5
N N
O H Adenine
N N H
O P O CH2
O
O
Phosphate H H
Deoxyribose O
H H
O H N N H
H Guanine
O N N NH2
O P O CH2
O O
H H
NH2
H H
O H H N
Cytosine
O H N O
HOCH2 OH
O P O CH2
O O O
H H
H
O
H H CH H
HO OH O H 3 N Thymine
Ribose (RNA) (DNA)
O H N O

O O P O CH2
H O
H N O
H H
N O H H
H O H
Uracil (RNA)
u 3

Hnh 1.2. Cu trc cc nucleotide in hnh

Sinh hc phn t 7
DNA xon kp

Nhn ca
8 phn t histone 2 nm

DNA

11 nm

Histone H1

30 nm

300 nm

700 nm
1400 nm

Hnh 1.3. Cu trc nucleosome v nhim sc th. Phn t DNA c cun li


trn nhim sc th lm cho chiu di ngn li hn 50.000 ln.

:
- .
10-15% genome (h gen) -

Sinh hc phn t 8
).
- .
-
-

5S RNA.
- .
.

,
.

2. Ribonucleic acid

sau:
- .
- .
-
.

,s

-protein.

Sinh hc phn t 9
.
:

(mRNA)

2- .
:
Phin m Dch m
DNA RNA Protein

E. coli
1,2 kb.

(tRNA)

:
- .
-
.

2.3. RNA ribosome (rRNA)

n.

Sinh hc phn t 10
E. coli
5S.

exon. Ribosome l nhng phn t cn thit cho s t

. Ngi ta
cng thy ribosome trong ty th, c s tng hp mt s protein ty th.

E. coli

(%) (S)1 (kDa) nucleotide

23 1,2 10 3 3700
rRNA 80
16 0 ,55 10 3 1700
5 3,6 101 120

tRNA 15 4 2,5 101 75

mRNA 5

2.3.1. Ribosome ca prokaryote


T bo c nghin cu v ribosome nhiu nht l E. coli. Ribosome
(70S) ca E. coli gm hai tiu n v: tiu n v nh (30S) v tiu n v

1
S (Svedberg): n v o vn tc lng. H s lng ca mt tiu n v ph thuc
khng nhng vo khi lng ca tiu n v m cn ph thuc vo hnh dng
v rn ca n, iu ny gii thch ti sao s kt hp ca hai tiu n v 50S v
30S li to ra mt ribosome 70S.

Sinh hc phn t 11
ln (50S). Cn c vo h s lng, ngi ta phn bit ba loi rRNA: 23S
rRNA, 16S rRNA v 5S rRNA.
- Tiu n v 30S cha: 1 phn t 16S rRNA (c 1540 nu) v 21
ribosomal protein khc nhau.
- Tiu n v 50S cha: 1 phn t 5S rRNA (c 120 nu), 1 phn t
23S rRNA (c 2900 nu) v 34 ribosomal protein.
Hai tiu n v nh v ln khi kt hp vi nhau s to ra mt rnh
ch tip gip ca chng cho mRNA i qua.

2.3.2. Ribosome ca eukaryote


Ribosome ca eukaryote (80S) ln hn ribosome ca prokaryote cng
bao gm hai tiu n v: tiu n v nh (40S) v tiu n v ln (60S).
- Tiu n v 40S cha: 1 phn t 18S rRNA (c 1900 nu) v 33
ribosomal protein.
- Tiu n v 60S cha: 3 phn t rRNA (5S; 5,8S v 28S) v 49
ribosomal protein.
T
RNA polymerase. :
- .
- : ATP,
CTP.

5 -
.
Th .

.
E. coli

Sinh hc phn t 12
II. Protein

(monome

chung:
COOH
H2N CH
R

L- -amino acid

amino acid, qu .
(NH2 2
-

L D-
.

ca chng. Nhng amino acid trung tnh c mt nhm amine v mt nhm


carboxyl.

protein.
L- -
20 L-
-
:

Sinh hc phn t 13
- Amino acid t . Bao
.
- . Bao
threonine.
- . Bao
-
(-S-S-).
- . Bao

.
- . Bao .
- Iminoacid. Proline.
- . Bao

2O.

nh sau (Hnh 1.4):

Sinh hc phn t 14
- 1. L

).

L phin

(a) Cu trc s cp
(bc 1)

Xon
(b) Cu trc th cp
(bc 2) (c) Cu trc bc 3

(d) Cu trc bc 4

Hnh 1.4. Cc mc t chc ca phn t protein

- 2. L

Sinh hc phn t 15
( -
- , cun xun
.

.
- 3. L
,l
chui polypeptide.

.
- 4. L

Sinh hc phn t 16
.

Bng 1.2. Cc chc nng sinh hc ca protein v mt s v d

Cc nhm chc nng V d


Enzyme Ribonuclease
Trypsin
Phosphofructokinase
Alcohol dehydrogenase
Catalase
Malic enzyme
Protein iu khin Insulin
Somatotropin
Thyrotropin
lac repressor
NF1 (nuclear factor 1)
Catabolite activator protein (CAP)
AP1

Sinh hc phn t 17
Protein vn chuyn Hemoglobin
Serum albumin
Glucose transporter
Protein d tr Ovalbumin
Casein
Zein
Phaseolin
Ferritin
Protein vn ng v co rt Actin
Myosin
Tubulin
Dynelin
Kinesin
Protein cu trc -Keratin
Collagen
Elastin
Fibroin
Proteoglycans
Protein cu trc tm thi Grb 2
(scaffold protein) crk
shc
stat
IRS-1
Protein bo v Immunoglobulins
Thrombin
Fibrinogen
Antifreeze proteins
Snake and bee venom proteins
Diphtheria toxin
Ricin
Protein l/ngoi lai Monellin
(exotic protein) Resilin
Glue proteins

Sinh hc phn t 18
1016

, tu

disulfite

).

albumin.

1.5).

Sinh hc phn t 19
.
(a) (b)

Bn ngoi Bn trong
Hemoglobin Hb(O2)4
(Hb) 4O2 Glucose

Phi Vn chuyn glucose


(mt protein mng)

Tun hon
tnh mch Mng t bo
Tun hon
ng mch

Tim

4O2

Hemoglobin Hb(O2)4
(Hb)

Hnh 1.5. Hai kiu vn chuyn c bn. (a): vn chuyn bn trong hoc gia cc
t bo hoc m. (b): vn chuyn vo hoc ra khi t bo.

Sinh hc phn t 20
.

).

. Chng hn: -

. Fibroin ( - .

:
( -glutamyl-cysteinyl)n-glycine

Sinh hc phn t 21
109

nguyn. Trong c

0oC.

2.8. Protein l/ngoi lai

III. Lipid

Sinh hc phn t 22
i.

a NH2 NH2 V tr kt hp vi khng nguyn


H2N NH2

HOOC COOH
V tr kt hp vi cytophage
HOOC COOH

NH2 NH2
b
H2N NH2

Khng nguyn

c Khng th

Hnh 1.6. S biu din ca khng th v khng nguyn. a: khng th gm 4


chui polypeptide. b: khng th kt hp vi khng nguyn. c: kt hp gia khng
nguyn v khng th.

1.7)

Sinh hc phn t 23
1.3.

CH3(CH2)10 COOH Lauric

CH3(CH2)14 COOH Palmitic

CH3(CH2)7CH=CH (CH2)7 COOH Oleic

CH3(CH2)4 CH= CH- CH2 CH= CH (CH2)7 COOH Linoleic

Oligosaccharide Protein ngoi bin


Glycoprotein Glycolipid

Protein xuyn mng

Hai lp phospholipid
Lp tch ri
Li k nc

Phospholipid
Protein
Gc acid bo k nc
a nc
Protein xuyn mng u a nc
Protein ngoi bin
Glycoprotein
Phn t l ng
Hnh 1.7. S biu din mt on ct ca mng sinh hc
tnh

IV. Polysaccharide

a C1
.

Sinh hc phn t 24
.

nucleic

nucleic acid hay

Ti liu tham kho/c thm


1. H Hunh Thy Dng. 1998. Sinh hc phn t. NXB Gio dc, H
Ni.
2. Alberts B, Bray D, Lewis J, Raff M, Roberts K and Watson JD. 2002.
Molecular Biology of the Cell. 3rd ed. Garland Publishing, Inc. New York, USA.
3. Lewin B. 2000. Gene VII. Oxford University Press, Oxford, UK.
4. Lodish H, Berk A, Matsudaira P, Kaiser CA, Krieger M, Scott MP,
Zipursky SL and Darnell J. 2004. Molecular Cell Biology. 5th ed. WH Freeman
and Company, New York, USA.
5. Watson JD, Baker TA, Bell SP, Gann A, Levine M and Loscik R.
2004. Molecular Biology of the Gene. The Benjamin Cummings/Cold Spring
Habor Laboratory Press, San Francisco, CA, USA.
6. Weaver RF. 2003. Molecular Biology. 2nd ed. McGraw-Hill Company
Inc. New York, USA.

Sinh hc phn t 25
Chng 2

Cu trc genome

Genome (h gen, b gen) l thut ng c dng vi cc ngha khc


nhau nh sau:
- Nguyn liu di truyn ca mt c th: 1) nhim sc th trong t bo
vi khun (hoc mt trong mi loi nhim sc th nu hn mt loi c mt, v
d: cc nhim sc th ln hoc b ca Vibrio cholerae), 2) DNA hoc RNA
trong mt virion, 3) nhim sc th cng vi mi plasmid c kt hp (v
d: nhim sc th v hai plasmid nh trong vi khun Buchnera).
- Tt c cc gen (khc nhau) trong t bo hoc virion.
- B nhim sc th n bi hoc genome n bi trong t bo.
Chui genome hon chnh (ngha l trnh t hon chnh ca cc
nucleotide trong genome) c cng b cho mt s loi vi khun. Cc
trnh t khc cng c cng b, v d genome ca cy cc di
(Arabidopsis thaliana) v genome ngi.
Genome cha ton b thng tin di truyn v cc chng trnh cn thit
cho c th hot ng. cc sinh vt nhn tht (eukaryote), 99% genome
nm trong nhn t bo v phn cn li nm trong mt s c quan t nh ty
th v lp th. a s genome vi khun v phn genome cha trong cc c
quan t thng c kch thc nh v dng vng khp kn. Ngc li, phn
genome trong nhn thng rt ln v phn b trn cc nhim sc th dng
thng.
D n genome l d n xc nh cu trc di truyn chnh xc ca mt
genome c th sng, ngha l trnh t DNA ca tt c cc gen ca n. D n
genome ca mt s sinh vt m hnh (model organisms) c hon thnh
nh sau:
- Cc genome vi khun. Cc trnh t hon chnh ca genome
Escherichia coli c xc nh theo phng thc t hp/tp hp
(consortium) ca cc phng th nghim. Nm 1995, hai trnh t genome
hon chnh ca vi khun Haemophilus influenzae v Mycoplasma
genitalium cng c hon thnh. Loi M. genitalium c mt genome n

Sinh hc phn t 26
gin (khong 580.067 base), do n da vo vt ch vn hnh nhiu b
my trao i cht ca mnh. Loi H. influenzae l mt vi khun c trng
hn, v c genome khong 1.830.121 base vi 1.749 gen.
- Chui genome hon chnh ca nm men Saccharomyces cerevisiae
c hon chnh trong nm 1996, nh mt consortium ca cc phng th
nghim. Genome ca chng di 12.146.000 base.
- Cc d n genome ng vt nh: chut, cu, ln, giun trn
(Caenorhabditis elegans), rui gim (Drosophila melanogaster), hoc
thc vt nh: la nc, la m, ng, to, cc di, m ni bt nht trong s
l d n genome ngi cng c thc hin.
Ngy 12. 2. 2001 genome ngi c cng b vi khong 30.000
gen, t hn nhiu so vi d kin trc y (hng trm ngn gen), v ch gp
hai ln giun trn hoc rui gim. Ngi ta xc nh h gen ngi ging
98% so vi tinh tinh v c n 99% l ging nhau gia cc dn tc, cc c
th. Do , vn hnh thnh v pht trin nhn cch, ch s thng minh...
phi ch yu trn c s x hi v s rn luyn ca tng ngi pht trin
tim nng sinh hc ca bn thn.
Trnh t genome ca nhng sinh vt m hnh rt c ngha trong
nhng nghin cu ca mt chuyn ngnh khoa hc mi l genome hc
(genomics). Da vo y, cc nh sinh hc phn t c th phn tch cu
trc, hot ng v chc nng ca cc gen, lm sng t c vai tr ca
DNA lp li, DNA khng cha m di truyn, DNA nm gia cc gen... iu
c bit c ngha l khi so snh cc genome vi nhau, c th hiu c
hot ng ca genome trong cc c th sng, mi quan h gia chng, s a
dng sinh hc v mc tin ha.
Kt qu bc u so snh genome gia cc loi sinh vt vi nhau
cho thy c ba c im ni bt: 1) cc gen phn b trong genome khng
theo qui lut, 2) kch thc ca genome thay i khng t l thun (tng
quan) vi tnh phc tp ca loi, 3) s lng nhim sc th cng rt khc
nhau ngay gia nhng loi rt gn nhau.

I. Thnh phn v c im ca genome


Genome cha mi thng tin di truyn c trng cho tng loi, thm
ch cho tng c th trong loi. Genome c th bao gm cc phn t DNA

Sinh hc phn t 27
hoc RNA. i vi sinh vt bc cao, kch thc genome thay i t 109 bp
(ng vt c v) n 1011 bp (thc vt). Khc vi t bo tin nhn
(prokaryote), cc gen trong genome ca eukaryote thng tn ti nhiu bn
sao v thng b gin on bi cc on m m khng mang thng tin di
truyn (cc intron). V vy, mt trong nhng vn ang c quan tm l
cn phi bit s lng cc gen khc nhau c mt trong genome cng nh s
lng cc gen hot ng trong tng loi m, tng giai on pht trin v t
l cc gen so vi kch thc genome...

1. Genome ca c quan t
Hu ht genome ca c quan t, nhng khng phi lun lun, c dng
phn t DNA mch vng n ca mt chui duy nht.
Genome ca c quan t m ha cho mt s, khng phi tt c, cc
protein c tm thy trong c quan t. Do c nhiu c quan t trong mt t
bo, cho nn c nhiu genome ca c quan t trn mt t bo. Mc d bn
thn genome ca c quan t l duy nht. Nhng n cu to gm mt chui
lp li1 lin quan vi mi chui khng lp li2 ca nhn. V nguyn tc, cc
gen c quan t c phin m v dch m bi cc c quan t.

1.1. Genome ca ty th
DNA ty th (mitochondrial DNA-mtDNA) l mt genome c lp,
thng l mch vng, c nh v trong ty th.
- DNA ty th ca t bo ng vt m ha c trng cho 13 protein, 2
rRNA v 22 tRNA.
- DNA ty th ca nm men S. cerevisiae di hn mtDNA ca t bo
ng vt nm ln do s c mt ca cc on intron di.
Cc genome ty th c kch thc tng s rt khc nhau, cc t bo
ng vt c kch thc genome nh (khong 16,5 kb ng vt c v)
(Hnh 2.1). C khong mt vi trm ty th trn mt t bo. Mi ty th c

1
DNA lp li m t cc chui hin din hn mt bn sao trong mi genome.
2
DNA khng lp li cha cc chui duy nht: ch c mt bn sao trong genome
n bi.

Sinh hc phn t 28
nhiu bn sao DNA. S lng tng s ca DNA ty th so vi DNA nhn l
rt nh (<1%).
Trong nm men S. cerevisiae, genome ty th c kch thc kh ln
(khong 80 kb) v khc nhau ty thuc vo tng chng. C khong 22 ty th
trn mt t bo, tng ng khong 4 genome trn mt c quan t. nhng
t bo sinh trng, t l mtDNA c th cao hn (khong 18%).
Kch thc ca genome ty th cc loi thc vt l rt khc nhau, ti
thiu khong 100 kb. Kch thc ln ca genome gy kh khn cho vic
phn lp nguyn vn DNA, nhng bn ct hn ch (restriction map)
trong mt vi loi thc vt cho thy genome ty th thng l mt chui
n, c cu to nh mt mch vng. Trong mch vng ny c nhng
chui tng ng ngn v s ti t hp gia chng sinh ra cc phn t
tiu genome (subgenome) mch vng nh hn, cng tn ti vi genome
ch (master genome) hon chnh, gii thch cho s phc tp ca cc
DNA ty th thc vt.

Cyt b D-loop

ND5
ND6 12S rRNA

16S rRNA

16,6 kb
ND4
ND1
ND4L

ATPase 6
ND3 ND2
CO3
ATPase 8
CO2 CO1

Cc gen tRNA
Cc vng m ha
Hng ca gen, 5 n 3
CO: cytochrome oxidase
ND: NADH dehydrogenase

Hnh 2.1. DNA ty th ca ngi. Bao gm 22 gen tRNA, 2 gen rRNA, v 13


vng m ha protein.

Sinh hc phn t 29
Bng 2.1 tm tt s phn cng ca cc gen trong mt s genome ty
th. Tng s gen m ha protein l kh t, v khng tng quan vi kch
thc ca genome. Ty th ng vt c v s dng cc genome 16 kb ca
chng m ha cho 13 protein, trong khi ty th nm men S. cerevisiae
dng cc genome t 60-80 kb m ha cho khong 8 protein. Thc vt vi
genome ty th ln hn nhiu m ha cho nhiu protein hn. Cc intron c
tm thy trong hu ht cc genome ca ty th, nhng li khng c trong cc
genome rt nh ca ng vt c v.
Hai rRNA chnh lun c m ha bi genome ty th. S lng cc
tRNA c m ha bi genome ty th dao ng t khng cho n y
(25-26 trong ty th). Nhiu protein ribosome c m ha trong genome ty
th ca thc vt v sinh vt nguyn sinh, nhng ch c mt t hoc khng c
trong genome ca nm v ng vt.

Bng 2.1. Cc genome ty th c cc gen m ha cho cc protein, rRNA v


tRNA

Ty th m ha cho cc RNA v protein

Loi Kch thc Cc gen m Cc gen m


(kb) ha protein ha RNA

Nm 19-100 8-14 10-28

Sinh vt nguyn sinh 6-100 3-62 2-29

Thc vt 186-366 27-34 21-30

ng vt 16-17 13 4-24

1.2. Genome ca lp th
DNA lp th (chloroplast DNA-ctDNA) cng l mt DNA genome
c lp, thng l mch vng, c tm thy trong lp th ca thc vt.
- Genome ca lp th rt khc nhau v kch thc, nhng ln
m ha cho khong 50-100 protein cng nh rRNA v tRNA.

Sinh hc phn t 30
- DNA lp th di t 120-190 kb. Cc genome ca lp th c
phn tch trnh t cho thy c khong 87-183 gen. Bng 2.2 m t cc chc
nng c m ha bi genome lp th cy trng.

Bng 2.2. Genome ca lp th cc cy trng m ha cho 4 rRNA, 30 tRNA


v khong 60 protein

Cc lp th c hn 100 gen

Cc gen

- M ha RNA
16S rRNA
23S rRNA
4,5S rRNA
5S rRNA
tRNA
- Biu hin gen
Cc r-protein
RNA polymerase
Khc
- Cc chc nng ca lp th
Rubisco v thylakoids
NADH dehydrogenase

Ni chung, cc c im ca genome lp th tng t ty th, ngoi


tr lp th mang nhiu gen hn. Genome lp th m ha cho tt c cc loi
rRNA v tRNA cn thit trong tng hp protein, v cho khong 50 protein,
bao gm c RNA polymerase v cc protein ribosome.
Cc intron trong lp th c chia thnh hai nhm: 1) nhng intron
trn cc gen tRNA thng (mc d khng chc chn) c nh v trong
vng anticodon, ging nh cc intron c tm thy trong cc gen tRNA

Sinh hc phn t 31
ca nhn nm men S. cerevisiae; 2) nhng intron trong cc gen m ha
protein tng t vi cc intron ca cc gen ty th.
Vai tr ca lp th l thc hin qu trnh quang hp. Do , nhiu gen
ca n m ha cho cc protein ca cc phc hp nh v trong cc mng
thylakoid. Mt vi phc hp protein ca lp th ging cc phc hp protein
ca ty th: c mt s tiu n v c m ha bi genome ca c quan t v
mt s khc c m ha bi genome ca nhn. Nhng cc phc hp cn
li c m ha hon ton bi genome lp th.

2. ng hc ca phn ng lai DNA


Bn cht chung ca eukaryotic genome c phn nh qua ng hc
ca s ti lin kt cc DNA (DNA reassociation kinetics) b bin tnh. S ti
lin kt gia cc chui DNA b sung xy ra nh bt cp base, ngc li vi
qu trnh bin tnh (denaturation) m nh chng c tch ri (Hnh 2.2)
thc hin s ti bn hoc phin m. ng hc ca phn ng ti lin kt
phn nh s khc nhau ca cc chui hin din, v th phn ng ny c th
c dng nh lng cc gen v cc sn phm RNA ca chng.

DNA si i

Bin tnh

DNA si n

Hi tnh

DNA c hi tnh

Hnh 2.2. DNA c th bin tnh v hi tnh

Sinh hc phn t 32
Bng 2.3 m t phn ng ti lin kt. S hi tnh ca DNA
(renaturation) ph thuc vo s va chm ngu nhin ca cc chui b sung.
Phn ng ca cc DNA ring bit c th c m t bng cc iu kin cn
thit cho s hon thnh mt na (half-completion). y l tch s ca
C0 t1/2 v c gi l C0t1/2. Gi tr ny t l nghch vi hng s tc . Do
C0t1/2 l tch s ca nng v thi gian yu cu cho mt na ng, nn
mt gi tr C0t1/2 ln hn dn n mt phn ng chm hn.

Bng 2.3. Mt phn ng ti lin kt ca DNA c m t bi C0t1/2

Phn ng lai ph thuc vo C0t

Tc phn ng

Phn ng theo phng trnh bc hai


dC
kC 2
dt
C l nng ca DNA si n thi im t.
K l hng s tc ti lin kt.

Tin phn ng

Ly tch phn phng trnh tc gia cc gii hn: nng


ban u ca DNA = C0 thi im t = 0; nng duy tr si
n = C sau thi gian t
C 1
C0 1 k .C 0 t

Thng s ti hn l C0t1/2

Khi phn ng hon thnh mt na thi im t =


C 1 1
C0 2 1 k .C 0 t 1/2
1
V th C0t1/2 = C 0 t 1/2
k

Sinh hc phn t 33
S hi tnh ca DNA thng c dng ng cong C0t, ng cong
biu din th phn s ca DNA c ti lin kt (1-C/C0) theo log ca
C0t. Hnh 2.3 trnh by ng cong C0t ca mt s genome n gin. Cc
ng cong c dng tng t nhau, nhng gi tr C0t1/2 ca mi ng l
khc nhau.
Cc genome trong hnh 2.3 i din cho cc ngun DNA khc nhau
(PolyU:PolyA, thc khun th MS2, thc khun th T4 v vi khun E. coli).
C0t1/2 lin quan trc tip vi lng DNA trong genome. iu ny phn nh
tnh trng khi genome tr nn phc tp hn, th s c thm mt s bn sao
ca mt vi chui c bit trong mt lng DNA c trc. V d: nu C0
ca DNA l 12 pg, th n s cha khong 3.000 bn sao ca mi trnh t
trong genome vi khun.

Hnh 2.3. C0t1/2 ph thuc vo phc tp ca genome. PolyU:PolyA, thc


khun th MS2, thc khun th T4 v vi khun E. coli.

3. Kch thc ca genome


Khng phi tt c cc on DNA trong genome u tng ng vi cc
gen (m ha cho protein hoc mt sn phm cn thit cho hot ng sng
ca t bo). T nhng nm 1970, bng cc th nghim gy bo ha t bin
ngi ta c th xc nh c s gen nm trn mt on nhim sc th.
Ngy nay, nh cc k thut phn tch DNA v RNA hin i (Southern blot,
Northern blot, microarray...) cc nh khoa hc c th xc nh s gen hot

Sinh hc phn t 34
ng trong mt t bo. V d: t bo nm men S. cerevisiae (sinh vt
eukaryote bc thp) c khong 4.000 gen hot ng, cn t bo ng vt c
v khong 10.000-15.000 gen. Nh vy, nu di trung bnh ca mt gen
khong 10 kb th tng s chiu di cc gen hot ng trong mt t bo cng
ch chim 1-2% genome. Hay ni cch khc, ch mt phn rt nh genome
mang thng tin di truyn cn thit cho hot ng sng ca t bo. Vy phn
genome cn li c vai tr g, v tnh phc tp ca loi c lin quan g vi
kch thc genome hay khng?
lm sng t vn trn, chng ta cn xem xt kch thc genome
ca mt s loi gn nhau trong bc thang tin ha (c phc tp loi
tng t nhau) cng nh genome ca nhng loi xa nhau (c tnh phc tp
khc nhau). Chng hn:
- Genome ca ngi c kch thc khong 3,3 109 bp, trong khi
genome ca nhng loi lng c di khong 3,1 109 bp hoc thc vt c
th ln n 1011 bp. Nh vy, c phi l cc loi lng c c tnh phc tp
tng t c th chng ta?
- Hay l ngay trong cng mt loi, chng ta cng nhn thy c s mu
thun v kch thc genome? V d: rui nh (Musca domestica) c genome
khong 8,6 108 bp, ln gp su ln kch thc genome ca rui gim
khong 1,4 108bp. Ngoi ra, trong cc loi lng c kch thc genome ca
chng cng thay i kh ln t 109-1011 bp. V sao ngay trong cng mt loi
m kch thc genome li bin thin nhiu nh vy, c phi rui nh c cu
to phc tp hn nhiu so vi rui gim?
T nhng d liu trn, chng ta c th nhn nh rng tnh phc tp
ca loi khng lin quan n kch thc ca genome. Tuy nhin, vai tr ca
phn genome cn li (phn khng m ha) n nay vn cha c bit
nhiu.

4. Tng s gen c bit mt s loi eukaryote


C 6.000 gen nm men S. cerevisiae, 18.500 gen giun trn, 13.600
gen rui gim, 25.000 gen Arabidopsis, v c kh nng 30.000 gen
chut v < 30.000 gen ngi.
Nh chng ta bit, mi quan h gia kch thc genome v s
lng gen khng cn na. Genome ca cc sinh vt eukaryote n bo

Sinh hc phn t 35
c cng phm vi kch thc vi genome ca vi khun ln nht. Cc
eukaryote bc cao c nhiu gen hn, nhng s lng khng tng quan vi
kch thc genome.
Hnh 2.4 cho thy genome ca loi nm men S. cerevisiae di
13.500 kb v loi nm men S. pombe l 12.500 kb, c khong 6.000 gen v
5.000 gen tng ng. Khung c m trung bnh khong 1,4 kb, v th
khong 70% genome c chim gi bi cc vng m ha. S khc nhau
ch yu gia chng l ch 5% gen ca S. cerevisiae c intron, so vi 43%
ca S. pombe.
Genome ca giun trn c khong 18.500 gen. Mc d genome ca
rui gim ln hn genome ca giun trn, nhng chng li c s gen t hn.
n nay, chng ta cha hiu ti sao rui gim-mt c th phc tp hn
nhiu-ch c 70% s gen so vi giun trn. iu ny cho thy khng c
mt mi quan h chnh xc gia s gen v tnh phc tp ca c quan.

Hnh 2.4. S lng gen ca sinh vt eukaryote rt khc nhau. Thay i t


6.000-40.000 nhng khng tng quan vi kch thc genome hoc phc tp
ca c th.

Cy Arabidopsis c kch thc genome trung gian gia giun trn v


rui gim, nhng li c s gen ln hn c hai (25.000). iu ny mt ln
na cho thy khng c mt quan h r rng, v cng nhn mnh nt c bit

Sinh hc phn t 36
ca thc vt, l c th c nhiu gen hn (do s nhn i ca ng b t tin
truyn li) cc t bo ng vt. a s genome Arabidopsis c tm thy
trong cc on c nhn i, gi rng c mt s nhn i xa xa trong
genome (to ra mt dng t bi). Ch 35% cc gen ca Arabidopsis hin
din nh cc bn sao n.
Genome ca la ln hn Arabidopsis khong 4 ln, nhng s gen ch
ln hn khong 50%, c kh nng khong 40.000 gen. DNA lp li chim
khong 42-45% genome. Hn 80% gen tm thy trong Arabidopsis c
hin din trong la. Trong s nhng gen chung ny, khong 8.000 c trong
Arabidopsis v la nhng khng thy bt k genome ng vt hoc vi
khun no (nhng gen c phn tch trnh t). C kh nng y l tp
hp cc gen m ha cho cc chc nng c trng ca thc vt, chng hn
nh quang hp.

II. Tnh phc tp ca genome


Kt qu nghin cu ng hc ca cc phn ng lai c tin hnh
gia genomic DNA vi cDNA (complementary DNA-DNA b sung), gia
DNA vi mRNA cho thy hu ht cc gen hot ng u nm trong thnh
phn DNA khng lp li. Nh vy, thnh phn ny c ngha rt quan trng
trong vic nh gi tnh phc tp ca genome. Hay ni cch khc, da vo
thnh phn DNA khng lp li c th bit c kch thc genome cng
nh mc tin ha ca loi. Nu nh kch thc genome ( trng thi n
bi) c coi l mt thng s ng hc (k hiu C), th gi tr ny c trng
cho tng loi v khng phi lun lun t l thun vi tnh phc tp ca loi.
Ngc li, gi tr C phn nh cc c im sau:
- S lng DNA m ha cho cc sn phm cn thit i vi hot ng
sng ca c th rt nh so vi s lng DNA c trong genome.
- C s bin i rt ln ca gi tr C gia mt s loi m tnh phc tp
ca chng khng khc nhau nhiu.
Genome vi khun c xem l ch cha cc on DNA khng lp li
v cc gen thng tn ti bn sao n. Ngc li, genome ca eukaryote
thng cha cc gen c hai hoc nhiu bn sao. Hn na, trnh t
nucleotide ca cc bn sao ny c th khng ging nhau hon ton mc d
sn phm protein m chng m ha c cng mt chc nng. Cc bn sao
tng ng ca mt gen c xp chung vo mt nhm gi l mt h gen

Sinh hc phn t 37
(gene family). Nh vy, ngoi cc gen c mt bn sao ging nh vi
khun, genome ca eukaryote cn cha cc h gen. Hu ht cc gen m ha
cho protein c phn lp u nm trong cc h gen khc nhau. Cc gen
trong mt h thng hot ng theo thi gian v khng gian. iu c
ngha, mi thnh vin trong h thng hot ng mt thi im nht nh
trong qu trnh hnh thnh v pht trin c th hoc hot ng trong cc m
chuyn bit. Khi mt thnh vin trong h b t bin (bt hot) th thnh
vin khc c th hot ng thay th.
Khi nim v gen c hnh thnh khi cc nh di truyn hc c in
nghin cu biu hin cc tnh trng mi do gy t bin DNA ca genome
vi khun hay thc khun th (bacteriophage). Mt gen c xem l mt
on DNA m bt c t bin no xy ra trn u dn n xut hin tnh
trng mi. iu ny d hiu i vi nhng genome ch cha cc gen c mt
bn sao (nh genome ca prokaryote). Tuy nhin, genome ca eukaryote,
khi c nhiu gen cng qui nh mt tnh trng hoc cc gen tng ng
trong mt h c th hot ng h tr thay th nhau th t bin trn mt gen
khng phi lc no cng quan st c mc phenotype. Mt khc, cc
on DNA tng ng vi trnh t m ha (coding sequence, exon) cho mt
protein thng b ngt qung bi cc on DNA khng cha thng tin di
truyn (non-coding sequence, intervening sequence, intron). Cc intron
c phin m cng vi cc exon sang phn t RNA gi l phn t tin thn
mRNA (pre-mature mRNA hay pre-mRNA) nhng sau chng b loi b
v cc exon c ni li vi nhau to thnh phn t mRNA hon chnh
(mature mRNA hay mRNA) c dng cho qu trnh sinh tng hp protein.
Qu trnh ct cc intron, ni exon khng tun theo mt trt t bt buc m
bin ha a dng to ra cc phn t mRNA khc nhau t mt phn t pre-
mRNA (Hnh 2.5). Bn cnh mRNA, cc phn t rRNA v tRNA cng
c hnh thnh t cc phn t tin thn cha intron. Ngoi ra, cn c hin
tng m di truyn ca gen ny nm xen k vi cc m di truyn ca gen
khc (cc gen nm gi ln nhau-overlapping) hoc trng hp dch chuyn
khung c ngay trn mt on DNA.
Chng ta bit n chc nng ca cc phn t RNA trong hot ng
sng ca t bo. Bn cnh ba loi RNA c nghin cu kh k (mRNA,
rRNA v tRNA), vai tr ca mt s loi RNA khc mi c pht hin vo
nhng nm cui th k 20. Chng kim sot s hot ng ca gen (hin

Sinh hc phn t 38
tng bt hot gen-gene silencing), tham gia phn ng c sa thng tin di
truyn trn phn t mRNA (hin tng RNA editing) hay quyt nh tnh
bn vng ca mRNA (cc ribonuclease) Thm ch c nhng phn t pre-
mRNA c tng hp khng phi m ha cho protein m vi mc ch
phn ct to ra nhng phn t RNA c kch thc nh hn tham gia qu
trnh kim sot hot ng ca cc gen khc. t bin nhng on DNA
m ha cho tt c cc loi RNA ny thng gn lin vi vic xut hin tnh
trng mi. Do , cn xem xt cc on nucleotide nh cc gen mc d
chng khng m ha cho protein.

Trnh t m ha RNA

DNA
Promoter Terminator
PHIN M

M ui Poly(A)
Exon Intron Exon Intron Exon
Pre-mRNA 5 AAAAAAA 3

Trnh t ch huy on ko di
Hon chnh RNA: loi b intron

Trnh t m ha protein

mRNA 5 AAAAAAAA 3

DCH M

Polypeptide

Hnh 2.5. Cc gen b gin on c biu hin thng qua RNA tin thn. Cc
intron c loi b, trong khi cc exon c ni li vi nhau. mRNA ch c cc
trnh t ca exon c dch m thnh chui polypeptide.

Ngy nay, theo quan im ca sinh hc phn t, mt gen c xem l


mt on DNA m ha cho mt sn phm cn thit i vi hot ng sng

Sinh hc phn t 39
ca t bo. R rng rng khng phi ch c DNA m ha cho protein m c
cc DNA m ha cho rRNA, tRNA v cc loi RNA khc tham gia vo
nhng phng thc kim sot hot ng ca genome cng c xc nh l
gen.

III. Thay i trt t ca cc on DNA trong genome-Transposon


1. S thay i trt t ca cc on DNA trong genome
Nh bit kch thc v cu trc genome ca cc loi rt khc nhau.
Nguyn nhn ca s a dng ny l do: 1) trao i cho gia cc cp nhim
sc th tng ng xy ra trong phn bo gim nhim dn n s a
dng trong loi; 2) trong genome trt t cc on DNA cng nh cu trc
cc gen c sp xp li, c trng cho tng c th. Chnh cc yu t di
truyn c kh nng di chuyn gia cc v tr trong mt genome hoc gia
cc genome khc nhau gp phn lm a dng di truyn gia cc c th
trong loi.
Cc yu t di truyn c kh nng di chuyn c xp vo ba nhm
chnh ty thuc vo tnh c lp ca chng:
- Nhm th nht gm cc yu t c kh nng di chuyn gia cc v tr
khc nhau trong genome.
- Nhm th hai gm cc yu t c kh nng ghp vo v tch ra khi
genome tn ti c lp trong t bo (cc episome nh plasmid F,
bacteriophage).
- Nhm th ba ch di chuyn di s kim sot ca t bo nhng
giai on sinh trng pht trin nht nh sp xp khi ng mt s gen
c bit (hnh thnh cassette hot ng nm men S. cerevisiae, k sinh
trng n bo Trypanosome).
S di chuyn ca cc yu t nhm th hai v th ba lin quan ti ti
t hp tng ng hoc ti t hp cc v tr c hiu. Mc d khng c
kh nng tn ti c lp bn ngoi genome, nhm th nht t kim sot s
di chuyn ca chng trong genome v khng i hi s tng ng gia
chng vi v tr ghp vo. Do , c th ni chng di chuyn mt cch t do
trong genome v c gi tn chung l cc yu t di chuyn (transposable
elements, transposons). Trong khi thc khun th c xem l episome,

Sinh hc phn t 40
th thc khun th Mu v mt s retrovirus eukaryote c xem l
transposable elements.
2. Cc transposon
Cc yu t di chuyn c th c chia lm hai loi da vo cch thc
di chuyn ca chng:
- Loi th nht c gi l retroelement, chng phi tri qua hnh thc
trung gian RNA trong qu trnh di chuyn (RNA genome c sao chp nh
reverse transcriptase to ra cDNA ghp vo v tr mi) (Hnh 2.6).
- Loi th hai l cc on DNA hoc b tch ra hoc c ti bn to
thm bn sao ghp vo v tr mi. Thng thng, loi th hai ny c
gi l transposon.

Bn sao mi
DNA ca genome Retroelement ca retroelement

(1) Phin m

(2) Dch m (5) Xen on ca


RNA retroelement DNA
(3) Phin m ngc
RNA thnh DNA
Reverse
transcriptase

(4) Tng hp si
DNA th hai

Hnh 2.6. Retroelement

(
. sinh vt eukaryote, cc transposon cn c gi l
yu t kim sot (controlling elements).

. cy ng, ng

Sinh hc phn t 41
.
Khi di chuyn, cc transposon gy ra vic sp xp v t chc li
genome ca tng c th nh to cc on DNA mi v tr chng ghp vo
v tch ra. Chng c th di chuyn ti v tr bt k v hon ton khng cn
mt mi quan h no gia hai v tr mi v c. Khi tch ra transposon c th
mang theo cc on DNA bn cnh, gy ra s mt on ti v tr c. Ngc
li, khi ghp vo v tr mi, chng gy ra hin tng thm on hoc chuyn
on v tr mi. Do , transposon ging nh cc vector chuyn ch DNA
t ni ny sang ni khc trong mt genome hoc t genome ny sang
genome khc.
Ngoi ra, trao i cho gia cc transposon tng ng hai v tr
khc nhau trn mt hoc trn hai nhim sc th cng to ra nhng bin i
tng t. Nhng bin i dn n vic sp xp li genome, to ra tnh a
dng gia chng v tnh c th ring ca tng c th. c bit, s thay i
v tr ca cc transposon cn c th nh hng n hot ng ca cc gen
phn b xung quanh ngay khi chng khng lm thay i trt t nucleotide
nhng gen ny. Tn s ghp ca cc transposon vo genome khong 10-5-
10-7 sau mi th h. Ngc li, tn s tch ra khong 10-6 n 10-10.
Cc transposon c th chia lm hai nhm da vo kh nng di chuyn
c lp hay phi ph thuc vo s c mt ca transposon khc:
- Nhm th nht gm cc on DNA c kh nng di chuyn c lp.
Chng cha gen m ha cho cc protein iu khin qu trnh , v d nh
enzyme nhn bit hai u transposon tch chng ra khi v tr c v ghp
vo v tr mi. Do , qu trnh ny c thc hin hon ton c lp. Nh
kh nng ny, chng to ra cc t bin khng bn vng.
- Nhm th hai gm cc transposon khng c kh nng t hot ng,
tc l chng khng c kh nng di chuyn do khng mang thng tin di
truyn m ha cho cc enzyme cn thit. V vy, cc transposon loi ny to
ra nhng t bin gen mt cch t pht nhng l t bin bn vng. Vic di
chuyn ca transposon nhm ny ph thuc vo s c mt ca transposon
c kh nng hot ng c lp cng nhm. Hai transposon c th xp vo
cng nhm khi chng c cu trc tng ng nhau, c bit l cc on

Sinh hc phn t 42
oligonucleotide phn b hai u transposon. y l v tr enzyme nhn
bit v ct ni transposon v tr i v n.
Cc transposon n gin nht vi khun c gi l IS (insertion
sequences). Chng c th nm trn chromosome hoc trn cc plasmid.
Transposon vi khun khng gi mt chc nng no trong t bo. Trnh t
nucleotide mt u IS thng lp li nhng ngc chiu so vi u kia
(inverted repeat). V d nh GGTAT-Xn-ATACC. Do , khi si i IS tch
thnh hai si n th mi si ny c kh nng hnh thnh lin kt b sung ti
hai u ca IS to cu trc thn-quai/cn-thng lng (stem-loop).
Transposon thng m ha cho cc enzyme transposase lm nhim v
nhn bit chui nucleotide lp li ngc chiu (inverted repeat) ct
transposon v di chuyn. Khi mt IS c ghp vo v tr bt k ca
genome th mt on ngn DNA ti v tr ny c nhn i, tc l hai u
ca IS c chn bi cc nucleotide ging nhau, sp xp theo cng mt
chiu. V vy, on ngn DNA ny c gi l lp li xui chiu (direct
repeat). Chiu di ca chng thng khong 9 bp (Hnh 2.7). Da vo s c
mt ca cc on cng chiu v ngc chiu c th xc nh c v tr
transposon ghp vo hoc chuyn i.
Ngoi cc IS, vi khun cn c cc on DNA c kh nng di chuyn
vi kch thc di hn, gi l Tn. Cc Tn thng phn b trn plasmid (phn
t DNA dng vng, kch thc thng khng ln) v c kh nng chn vo
bt k v tr no trong genome. Chng thng mang thng tin di truyn m
ha cho cc protein khng khng sinh. Gia IS v Tn c mi quan h v
trnh t cc nucleotide. Cc Tn thng c gii hn hai u bi mt loi
IS no .
Qu trnh di chuyn ca mt transposon t v tr c (v tr cho, donor)
sang v tr mi (v tr nhn, recipient) xy ra theo hai c ch khc nhau:
- C ch sao y bn chnh (transposon c mt c hai v tr). Theo
c ch ny, phin bn sau khi c sao chp t v tr cho s c ghp vo
v tr nhn. Nh vy, mi ln di chuyn th s lng bn sao c tng ln.
Qu trnh ny lin quan n hai loi enzyme: transposase (tc ng vo hai
u bn gc transposon) v resolvase (tc ng ln bn sao).
- C ch tch ra khi v tr c di chuyn n v tr mi. Theo c
ch ny, mt transposon c th tch ra khi v tr c v ghp vo v tr mi.
Nh vy, s lng transposon khng thay i. Kiu di chuyn ny ch cn

Sinh hc phn t 43
enzyme transposase. Khi transposon chuyn i, v tr c b gy v n c
ni li nh c ch sa cha DNA trong t bo.

123456789 987654321
123456789 987654321
Transposase gene

ATGCA
TACGT
DNA ch V tr ch DNA ch

ATGCA123456789 987654321ATGCA
TACGT123456789 987654321TACGT
Lp li Lp li Transposon Lp li Lp li
xui chiu ngc chiu ngc chiu xui chiu

Chiu di tng s Chn lc ch


IS1 9 bp 23 bp 768 bp ngu nhin
IS2 5 bp 41 bp 1327 bp cc im nng
IS4 11-13 bp 18 bp 1428 bp AAAN20TTT
IS5 4 bp 16 bp 1195 bp cc im nng
IS10R 9 bp 22 bp 1329 bp NGCTNAGCN
IS50R 9 bp 9 bp 1531 bp cc im nng
IS903 9 bp 18 bp 1057 bp ngu nhin

Hnh 2.7. Mt transposon c on lp li ngc chiu gm 9 nucleotide


(123456789) gn vo v tr c 5 nucleotide (ATGCA). on ngn ATGCA c
mt c hai u ca IS v c trnh t nucleotide sp xp theo cng mt chiu.

Khi transposon ghp vo v tr mi, mt on nucleotide ngn


c sao thnh hai bn, mi bn nm mt u ca transposon (direct
repeat). Ti v tr nhn, mi si n DNA b ct lch nhau vi nucleotide.
Transposon ni vo cc u ct, to ra hai khong trng (gaps). Chng c
sa cha theo nguyn tc to cp b sung. Do , on nucleotide nm gia
hai vt ct c sao chp thnh hai bn, mi bn mt u v trnh t sp
xp cc nucleotide ging nhau. V vy, chng c gi l lp li xui chiu.

Sinh hc phn t 44
IV. Tng tc ca T-DNA vi genome thc vt
S di chuyn DNA t genome vi khun sang genome thc vt c
nghin cu kh k i vi tng tc gia Argobacterium tumefaciens hoc
A. rhizogenes vi hu ht cc cy hai l mm. Hin tng di chuyn DNA
ny gy nhng bin i v mt di truyn, biu hin vic xut hin cc khi
u trn thn cy (A. tumefaciens) hoc mc rt nhiu r t (A. rhizogenes) ti
ni b nhim vi khun.
A. tumefaciens A. rhizogenes thc
vt. Tuy nhin, sau bnh c duy tr li khng ph thuc s tn ti ca
vi khun. l do mt s gen ca vi khun c chuyn vo genome
cy ch v hot ng gy bnh.
Cc gen vi khun c kh nng di chuyn v hot ng trong t bo
thc vt nm trn Ti-plasmid (tumor inducing plasmid) ca A. tumefaciens
hoc trn Ri-plasmid (hairy-root inducing plasmid) ca A. rhizogenes. Cng
nh cc khi u ng vt, cc t bo thc vt c DNA vi khun ghp vo
genome b chuyn sang trng thi mi, s pht trin v bit ha ca
chng hon ton khc vi cc t bo bnh thng. l do hot ng ca
cc gen vi khun trong genome ca thc vt. Bnh thng, nhng gen ny
c mt trong genome vi khun nhng chng ch c hot ng (m) sau
khi hp nht vo genome thc vt v chu s kim sot ca t bo cy ch.
Qu trnh ny c tnh cht c hiu vt ch, tc l mt loi vi khun ch c
kh nng gy khi u trn mt s loi cy ch ny m khng tng tc c
vi cc loi cy khc.
Vic to khi u hay thc hin qu trnh chuyn gen t vi khun sang
genome thc vt dn n bin i trng thi sinh l ca t bo thc vt i
hi cc iu kin sau:
- Phi c hot ng ca cc gen trn ba vng chvA, chvB, pscA nm
trn nhim sc th ca vi khun khi ng vic bm dnh vi khun vo
thn cy.
- Ti-plasmid hoc Ri-plasmid phi mang vng vir (nm ngoi vng
T-DNA). Vng ny mang cc gen cn thit cho vic tch v vn chuyn
T-DNA sang t bo thc vt.
- Cc gen trn vng T-DNA ca Ti-plasmid hoc Ri-plasmid c
ghp vo genome thc vt gy bin i trng thi cc t bo ny.

Sinh hc phn t 45
1. Ti-plasmid v Ri-plasmid

.
Agrobacterium mang cc vng T-DNA, vir
(virulence region), gen chuyn ha opine, v vng ori khi u sao chp
trong t bo vt ch.
S khc nhau gia Ti-plasmid v Ri-plasmid ch, vng T-DNA ca
Ti-plasmid cha cc gen tng hp auxin, cytokinin v opine. Trong khi ,
vng T-DNA ca Ri-plasmid ch mang gen tng hp auxin v opine. y l
im khc nhau gy ra hiu qu tc
Agrobacterium
-
A. tumefaciens
A. rhizogenes

2. T-DNA
-
, cytokinin
v opine (trng hp Ti-plasmid) hoc auxin v opine (trng h -
-
(right border-RB) v bin tri (left border-LB), mi bin c chiu di 25 bp.

3. Vng vir
- - -

vir
vir
virA, virE2, virB, virD, virD2,
vir
-

Sinh hc phn t 46
.

4. Qu trnh chuyn T-DNA vo t bo thc vt


Qu trnh ct on T-DNA ra khi plasmid v vn chuyn n vo t
bo thc vt trc ht ph thuc vo sn phm ca cc gen vir. Vi khun
xm nhim ti bt k v tr tn thng no trn thn cy. Cy c vt thng
do s hng ngu nhin ca mng t bo thc vt hoc do vi khun tit ra
hn hp nhng cht c m ha bi cc gen vir. Hot ng ca cc gen
ny c hot ha bi hp cht phenolic ca cy (v d nh acetosyringone,
catechol, cc dn xut ca chalcone...). Ngoi ra, cc monosaccharide nh
glucose, arabinose c mt trong mi trng cng lm tng kh nng gy
cm ng nhm gen vir.
Protein VirA ng vai tr quan trng trong vic quyt nh loi cy
ch b nhim bi Agrobacterium. Trong thc t, Agrobacterium khng c
kh nng xm nhp vo cy mt l mm, c th protein VirA khng nhn
bit cc tn hiu do cy mt l mm tit ra. Ni chung, Agrobacterium
-

Agrobacterium
. Hin nay, ngi ta cng thnh cng trong vic
chuyn gen vo mt s cy mt l mm nh la, ma... qua trung gian A.
tumefaciens.
A. tumefaciens, do T-DNA hp

- A. rhizogenes
- A.
rhizogenes
.
gn T-DNA vo t bo thc vt, u tin vi khun A. tumefaciens
phi tip xc vi thnh t bo thc vt b tn thng. Qu trnh ny c
thc hin nh cc gen chvA v chvB. Gen chvB m ha mt protein lin

Sinh hc phn t 47
quan n hnh thnh -1,2 glucan mch vng, trong khi gen chvA xc
nh mt protein vn chuyn, nh v mng trong ca t bo vi khun.
Protein vn chuyn gip vn chuyn -1,2 glucan vo khong gia thnh t
bo v mng sinh cht. -1,2 glucan gi vai tr quan trng vi khun
Agrobacterium tip xc vi thnh t bo thc vt. Nu khng c s tip xc
ny, s khng c s dn truyn T-DNA.
Cc sn phm protein ca vng vir c tc dng cho vic dn truyn T-
DNA t vi khun vo t bo thc vt. Cc loi protein rt cn thit cho
qu trnh ct T-DNA khi plasmid, cm ng thay i mng t bo thc vt
m chng tip xc, tham gia di chuyn phn T-DNA qua mng vi khun ti
t bo cht ca t bo thc vt, vn chuyn ti nhn ri cui cng xm nhp
vo genome ca cy ch.
Thc cht, ch ring T-DNA ca plasmid c chuyn vo genome t
bo thc vt, m khng cn phn no khc. Qu trnh dn truyn ch do sn
phm ca cc gen vir v gen chv quyt nh m khng lin quan n cc gen
khc trn T-DNA. Tuy nhin, chui DNA 25 bp (RB v LB ca T-DNA) c
vai tr l v tr cm ng cho cc sn phm ca t hp cc gen vng vir, c
bit l protein t gen virE mang chng dn truyn vo t bo thc vt.
Chng hot ng nh cc tn hiu nhn bit v khi ng qu trnh dn
truyn. Trc ht gen virA trong t hp gen vng vir c phosphoryl ha
nh tc ng ca cc hp cht phenol nh acetosyringone gii phng ra t
cc t bo thc vt tn thng. Sn phm ca qu trnh ny li tip tc
phosphoryl ha gen virG. Sn phm ca gen virG lin tip lm hot ha
ton b cc gen vir cn li, m hai gen cui cng c hot ha l gen virB
v virE. Trc , khi gen virD c hot ha, sn phm ca n cm ng
nhn bit RB v LB ca T-DNA v lm t phn T-DNA ra khi DNA ca
plasmid thnh cc si n. ng thi, qu trnh phosphoryl ha ny cng
lm thay i thm sut mng t bo thc vt, mng t bo b mm ra v b
thng. Cc si n T-DNA c gn vo protein do gen virE tng hp v
dch chuyn v pha mng t bo vi khun. Ngay sau , si T-DNA c
trt t vi khun vo t bo thc vt. Cu ni chnh l s tip hp
(conjugation) gia hai t bo do cm ng sn phm gen virB m thnh. Khi
T-DNA c chuyn giao vo t bo thc vt, chng nhanh chng hp
nht vo genome t bo thc vt c n nh v di truyn nh cc gen bnh
thng khc.

Sinh hc phn t 48
V. Sp xp v khuch i cc gen trong genome
1. Sp xp li cc gen
Ni chung, genome c cu trc v t chc bn vng. DNA ca
genome thng khng b bin i bi s pht trin v tnh, nhng thnh
thong cc trnh t ca chng cng c th b chuyn ch trong gen, b ci
bin, khuch i hoc thm ch bin mt, nh l mt trng hp t nhin.
Trao i cho trong phn bo gim nhim l mt trong nhng nguyn
nhn gy ra bin i ca genome. Tuy nhin, iu ny xy ra ch yu trong
t bo sinh dc m khng c trong cc t bo soma. Vic sp xp li
genome s dn n nhng thay i sau:
- To ra cc gen mi cn thit cho s biu hin trong cc trng hp
c bit.
- S ti sp xp c th p ng cho vic m hoc ng gen. y cng
chnh l c ch ca s iu ha biu hin gen.
Mt v d in hnh l hin tng sp xp li cc gen trong genome
ca nm men S. cerevisiae v ca k sinh trng Trypanosome chu Phi khi
gy chng ng li b vt ch.

1.1. Chuyn i dng giao phi ca nm men


Nm men c th tn ti c hai dng n bi hoc lng bi. Cc
dng lng bi l d hp t trng hp locus kiu giao phi, v cc t bo
n bi c th hoc l MATa hoc MAT. Vic chuyn i trng thi c
thng qua giao phi, kt hp cc bo t n bi thnh lng bi v qua vic
ti to giao t mi. Tuy nhin, giao phi ch xy ra gia hai loi t bo n
bi a v . Cc t bo n bi cng loi khng th kt hp vi nhau to
thnh t bo lng bi.
MAT (mating type locus) l v tr hot ng hay cassette hot ng:
mt vng c bit ca nhim sc th s 3 cha cc gen qui nh dng giao
phi (a v ). Cc gen ny cn tn ti hai v tr khc trong genome. Tuy
nhin, chng u b bt hot. Hai v tr ny c gi l hai v tr tnh
(hay cassette tnh HML v HMR). Mi v tr tnh ch mang cc gen qui nh
cho mt dng giao phi. Khi cc gen c sao chp t mt v tr tnh vo v
tr hot ng th mRNA mi c tng hp t cc gen . Nh vy, qu

Sinh hc phn t 49
trnh sao chp quyt nh dng giao phi ca nm. Bn gc lun c bo
tn v tr tnh v bn th hai xut hin v tr hot ng.
Nu v tr tnh c mang t bin th chng s c sao chp vo v tr
hot ng. Tuy nhin, nu xy ra t bin cassette MAT th tnh trng mi
xut hin khng bn. Mt khi dng giao phi chuyn i th cc gen c v
tr MAT b thay th bi bn sao ca v tr tnh khc. Lc , t bin b loi
i v tnh trng mi s bin mt.
So snh gia cc dng cng si nm (homothallic) v khc si nm
(heterothallic) ngi ta nhn thy dng heterothallic c gen HO hot ng
v c th chuyn i t ng gia cc kiu giao phi, v v th mt bo t
n c th lm tng qun th t phi, trong khi dng homothallic khng c
gen HO v duy tr cng mt kiu giao phi trong sut chu trnh sinh trng
n bi.
Phn tch di truyn cho thy cc gen sau y cn cho vic chuyn i
kiu giao phi:
- MAT
- HO, m ha cho enzyme endonuclease
- HML (cho MATa chuyn thnh MAT )
- HMRa (cho MAT chuyn thnh MATa)
Trnh t cc nucleotide v tr tnh v v tr hot ng ch khc nhau
mt on ngn k hiu l Ya v Y (Hnh 2.8). Enzyme HO-endonuclease
nhn bit v tr c hiu ti ranh gii phn cch gia Z v Y v ca cassette
hot ng MAT v ct c hai si DNA ti . iu c bit l enzyme ny
khng ct DNA khi chng hin din cassette tnh.
Sau khi on Y ca vng MAT b phn hy ht, on Y ca mt trong
hai cassette tnh c dng lm khun mu sao chp vo v tr b phn
hy (Hnh 2.8). Nu t bin xut hin vng MAT (on Y), tnh trng
mi ch biu hin tm thi. Mt khi dng giao phi chuyn i, cc gen bnh
thng c sao chp vo vng MAT v t bin b loi i.

1.2. Chuyn i gen Trypanosome


Trypanosome c kh nng ln trnh c h thng min dch ca vt
ch thng bng cch thay i khng nguyn b mt (surface antigen) ca
chng. Mi loi khng nguyn c tng hp nh hot ng ca mt gen

Sinh hc phn t 50
tng ng ti v tr hot ng. Gen ny c th b thay th bi mt gen m
ha cho loi khng nguyn khc nm mt v tr tnh no trong genome.
Mi v tr tnh cha mt gen trng thi khng hot ng. Gen ny ch
c m khi chuyn n v tr hot ng. Trong genome ca Trypanosome,
c rt nhiu v tr tnh nhng ch c mt v tr hot ng.

W X Y Z HML

MATa
Ya Ct HO

Xm ln si

Ko di u 3

Chuyn trng thi

Y HML

Y MAT

Hnh 2.8. Qu trnh chuyn i dng giao phi t a sang nh trao i gen
gia vng MATa v HML trn nhim sc th s 3

Bnh thng, Trypanosome s tri qua mt s ln bin i hnh thi


khi c truyn t rui chu Phi sang vt ch. B mt ca t bo
Trypanosome c bao bc mt lp n gm 5106 phn t ca mt loi
glycoprotein (VSG-variable surface glycoprotein). y chnh l khng
nguyn b mt ca Trypanosome khi chng xm nhp vo vt ch. iu
ng ch l chng c kh nng thay i khng nguyn b mt, do trnh
c phn ng min dch ca t bo vt ch. Qu trnh thay th khng
nguyn b mt ph thuc vo s chuyn i cc gen m ha cho chng xy

Sinh hc phn t 51
ra mt v tr c bit trong genome (v tr hot ng). Chuyn i gen m
ha khng nguyn b mt nhm mc ch hot ha gen m ha khng
nguyn b mt mi thay th cho khng nguyn tn ti trc . Khi mt gen
ang hot ng b thay th bi mt gen khc s tng ng vi vic xut
hin khng nguyn mi v loi b khng nguyn c.
- Cu trc ca mt VSG Trypanosome
Cu trc chung ca mt VSG c m t trn hnh 2.9 v 2.10. Mt
VSG va c tng hp di khong 500 amino acid gm tn hiu N-
terminus, tip theo l on peptide quyt nh tnh khng nguyn; on
peptide bo th gia cc VSG v ui k nc. Phn t ny c tng hp
di dng protein tin thn (pre-protein). Do , chng phi tri qua bin
i hai u NH2 v COOH tr thnh dng protein hon chnh (mature
form). Dng ny c nh vo mng t bo u COOH.
Mt loi Trypanosome c th to ra t nht khong 100 VSG t khi
nhim cho n khi gy cht vt ch. S gen m ha cho VSG c th nhiu
hn 1.000 gen, tt c cc gen ny u nm trong genome. Tuy nhin, ti mt
thi im bt k ch c mt gen hot ng tng hp nn mt loi VSG. Do
, s thay i khng nguyn tng ng vi s thay i hot ng ca gen.
Khi mt gen mi c m, gen hot ng trc n phi b c ch hon
ton. Lc , mt khng nguyn mi s thay th khng nguyn tn ti trc
n.
Hnh 2.9 cho thy chui polypeptide cha khong 500 amino acid. N-
terminus cha mt peptide tn hiu cho s vn chuyn qua ER (li ni sinh
cht, endoplasmic reticulum) v ti mng plasma, c tch ra khi protein
hon chnh. Vng bin thin l khc nhau mi VSG, iu cho thy cc
VSG c t hoc khng c tnh ng nht. Hng ti phn C-terminus, chui
polypeptide c bo ton tt hn v phn ny c gi l vng tng
ng. ui k nc cha mt tn hiu nhn bit gn vi m neo
glycolipid (glycolipid anchor) (Hnh 2.10). Khi m neo c gn th 20
amino acid cui cng s c tch ra.
Glycoprotein bin i b mt (VSG) c gn vi mng thng qua
mt m neo glycolipid cha ethanolamine, mt cu trc glycan mang mt
s gc mannose (mannose moiety), mt glucosamine v mt
phosphoinositol lin kt vi 1,2-dimyristoyglycerol c gai trong mng
plasma. Gc glycolipid l yu t quyt nh phn ng lai (cross-reacting)

Sinh hc phn t 52
(CRD) c nhn bit bng cc khng th phn ng vi tt c dng bin i
ca VSG, nhng ch khi VSG c phng thch khi mng. Mng lin kt
vi VSG khng c nhn bit bi cc khng th anti-CRD. S phng thch
VSG c xc tc bi hot tnh ca trypanosome-specific phospholipase C
c gi nh l hin din mt bn trong (inner face) ca mng plasma.
Ngi ta khng bit rng enzyme c th ct lin kt phosphoester trn mt
khc ca mng nh th no.

Peptide tn hiu
N-terminus Vng tng ng Vng bin thin

H2N COOH

20 360 100 20
ui k nc
C-terminus

Hnh 2.9. S minh ha chui protein ca mt VSG c trng

Protein

C-terminal
amino acid

Ethanolamine

Glycan Glucosamine

Inositol
Phospholipase C

Mng 1,2-Dimyristoylglycerol

Hnh 2.10. Cu trc ca m neo glycolipid ca VSG

- Hot ng ca gen VSG


Gen m ha cho mt VSG c gi l bn gen gc (basic copy gene).
Cc gen ny c phn thnh hai nhm ty thuc vo v tr ca chng trn
nhim sc th.

Sinh hc phn t 53
+ Cc gen nm telomere (khong 5-15 kb)>200 gen.
+ Cc gen nm cch telomere hn 50 kb.
Tng t nh nm men, cc gen m ha cho VSG nm ri rc trong
genome v trng thi khng hot ng. Mt gen bt k c hot ha ch
khi n c sao chp vo v tr hot ng (expression site) trong khi nguyn
bn ca n vn c bo tn v tr tnh. Bn sao ca bn gen gc vo v tr
hot ng c gi l ELC (bn sao hot ng-expression linked copy). V
tr hot ng nm gn telomere. Nh vy, vic chn mt bn gen gc
sao chp to bn sao hot ng s ph thuc vo v tr ca bn gen gc
telomere hoc nm pha trong telomere. C hai gi thit mt gen tr nn
hot ha nh sau:
- V tr hot ng khng thay i m ch c cc ELC thay th cho
nhau. Bn sao ca mt bn gen gc s thay th cho bn sao ca mt gen
khc ti v tr , iu ny xy ra tng t nh cc gen cassette tnh
c sao chp vo cassette hot ng trong trng hp vi nm men.
- V tr hot ng thay i, khi cn tng hp mt VSG mi, gen v tr
hot ng c b ngng v gen mt v tr khc (gn telomere) c khi ng.
Mt s phn t mRNA tng ng vi cc VSG khc nhau c phn
lp v c xc nh trnh t nucleotide (thng qua cDNA). iu ngc
nhin l phn oligonucleotide u 3 ca mi gen VSG u khc vi phn
3 ca cc mRNA c phin m t cc gen . Mt khc, cc gen ny
khng c phn 5 ging nh cc mRNA. Nh vy, cc mRNA khng c
tng hp hon ton trn khun mu cc gen ny. Phn 3 ca cc mRNA
tng ng vi phn 3 ca v tr hot ng ELC, trong khi phn 5 (gm 35
nucleotides) c tng hp t nhng on DNA khc v c gn vo
mRNA (hin tng trans-splicing).

2. Khuch i cc gen
S lng bn sao ca mt s gen cng c th c tng ln tm thi
trong qu trnh pht trin cc t bo soma. Vic tng s lng ca mt gen
c bit no ph thuc vo tng iu kin c th ca t bo v xy ra
khng ph bin. Cc bn sao c th nm tp trung thnh mt nhm gm bn
sao ny ni tip bn sao khc hoc c th tn ti nh nhng on DNA c
kh nng ti bn c lp. Chng hn:

Sinh hc phn t 54
- S nhn bn ca gen m ha cho rRNA trng ch. Trng ch c
ng knh khong 2-3 mm, d tr rt nhiu rRNA. Chng c phin m
t rt nhiu gen rDNA. Cc gen ny c nhn ln (khong 2.000 ln) theo
c ch vng trn quay (xem chng 4) trong qu trnh pht trin v tn ti
di dng cc vng trn khp kn.
- Khi nui cy cc t bo ng vt c v trong mi trng c bit,
DNA ti mt s v tr trong genome c nhn ln. V d: nui cy cc t
bo ung th trong mi trng cha c t methotrexate. Cht ny c ch
hot tnh ca enzyme dihydrofolate reductase (DHFR) gi vai tr trong tng
hp cc nucleotide ca DNA. Cc t bo ung th nui cy trong mi trng
c cht c ny pht trin thnh cc qun lc t bo khng li c t. Khi
nng cht c tng dn, nng DHFR cng tng theo, c th t ti
1.000 ln ln hn mc bnh thng. Nng enzyme tng do s lng cc
gen m ha cho chng tng. C ch chnh xc ca hin tng ny cha r
rng, nhng c th xy ra theo hai cch:
- Trao i cho khng cn bng gia hai nhim sc t (chromatid) ca
nhim sc th dn n mt s t bo khng c gen dhfr v mt s khc c
hai bn sao ca gen ny. Trong mi trng c c t, trao i cho khng
cn bng c lp i lp li v cc t bo cha nhiu gen dhfr vn pht trin
tt trong mi trng ny.
- Cc on DNA (100-1.000 kb) cha 2-4 gen dhfr (~31 kb/gen) c
sao chp t nhim sc th bnh thng to ra cc nhim sc th rt nh,
khng c tm ng. Cc nhim sc th nh ny ghp vo cc nhim sc th
bnh thng khc. Qu trnh ny lp i lp li v qua mt s ln phn bo
nguyn nhim, t bo no mang s lng ln cc gen dhfr cng c iu kin
pht trin thun li trong mi trng c cha c t.

3. Bin np gen
Mt phng thc tng kh nng di truyn l ng dng cc tng tc
vt ch cng sinh-k sinh, trong DNA l c chuyn vo t bo vt ch
t mt vi khun. C ch ny tng t vi s tip hp ca vi khun. S biu
hin ca DNA vi khun trong vt ch mi ca n s lm thay i kiu hnh

Sinh hc phn t 55
ca t bo. V d in hnh l vi khun A. tumefaciens cm ng to khi u
t bo thc vt b chng xm nhim.
Khi DNA l c a vo t bo eukaryote, n c th tn ti ngoi
nhim sc th hoc c hp nht trong genome. Nu xy ra theo trng
hp th hai, genome s mang nhng t bin di truyn v nhiu khi DNA l
vn tip tc hot ng lm xut hin cc tnh trng mi. Vic a cc gen l
vo t bo soma hoc t bo sinh dc m vn duy tr hot ng ca nhng
gen c gi l chuyn nhim (transfection). C th biu hin tnh trng
mi nh hot ng ca gen l a vo t bo sinh dc c gi l c th
chuyn gen. Qu trnh ny c th lm thay i s n nh ca genome.
DNA sau khi c tim vo trong cc t bo trng ng vt c th c hp
nht trong genome v truyn cho th h sau nh mt thnh phn di truyn
bnh thng. Kh nng a mt gen chc nng c trng c th tr thnh
mt k thut y hc s dng cho vic cha bnh di truyn.

Ti liu tham kho/c thm


1. V Th Thng Lan. 2002. Sinh hc phn t. NXB i hc Quc gia H
Ni, H Ni.
2. Alberts B, Bray D, Lewis J, Raff M, Roberts K and Watson JD. 2002.
Molecular Biology of the Cell. 3rd ed. Garland Publishing, Inc. New York, USA.
3. Cantor CR and Smith CL. 1999. Genomics. John Wiley & Sons, Inc.
New York, USA.
4. Dale JW and Von Schanzt M. 2002. From Gene to Genome. John Wiley
& Sons, Ltd. West Sussex, UK.
5. Lewin B. 2000. Gene VII. Oxford University Press, Oxford, UK.
6. Lodish H, Berk A, Matsudaira P, Kaiser CA, Krieger M, Scott MP,
Zipursky SL and Darnell J. 2004. Molecular Cell Biology. 5th ed. WH Freeman
and Company, New York, USA.
7. Watson JD, Baker TA, Bell SP, Gann A, Levine M and Loscik R.
2004. Molecular Biology of the Gene. The Benjamin Cummings/Cold Spring
Habor Laboratory Press, San Francisco, CA, USA.
8. Weaver RF. 2003. Molecular Biology. 2nd ed. McGraw-Hill Company
Inc. New York, USA.

Sinh hc phn t 56
Chng 3

Cu trc v chc nng ca gen

I. nh ngha gen
Chng ta c th im qua nhng mc chnh trong lch s nghin cu
v gen nh sau:
Mendel (1865) l ngi u tin a ra khi nim nhn t di truyn.
Johansen (1909) xut thut ng gen (t genos, ngha l sn sinh,
ngun gc) ch nhn t di truyn xc nh mt tnh trng no . Sau ,
Morgan trong nhng nm 1920 c th ha khi nim v gen, khng nh
n nm trn nhim sc th v chim mt locus nht nh, gen l n v chc
nng xc nh mt tnh trng.
Vo nhng nm 1940, Beadle v Tatum chng minh gen kim tra
cc phn ng ha sinh v nu gi thuyt mt gen-mt enzyme. Tuy nhin,
trng hp hemoglobin l mt protein nhng li gm hai chui polypeptide
do hai gen xc nh, do gi thuyt trn buc phi iu chnh li l mt
gen-mt polypeptide.
Vo nhng nm 1950, DNA (deoxyribonucleic acid) c chng
minh l vt cht di truyn. M hnh cu trc DNA ca Watson v Crick
c a ra v l thuyt trung tm (central dogma) ra i. Gen c xem
l mt on DNA trn nhim sc th m ha cho mt polypeptide hay RNA.
Cui nhng nm 1970, vic pht hin ra gen gin on sinh vt
eukaryote cho thy c nhng on DNA khng m ha cho cc amino acid
trn phn t protein. V th, khi nim v gen li c chnh l mt ln na:
Gen l mt on DNA m bo cho vic to ra mt polypeptide, n bao
gm c phn pha trc l vng 5 khng dch m (5 untranslation) hay cn
gi l vng ngc hng (upstream) v pha sau l vng 3 khng dch m
(3 untranslation) hay cn gi l vng cng hng (downstream) ca vng
m ha cho protein, v bao gm c nhng on khng m ha (intron) xen
gia cc on m ha (exon).
Hin nay, c th nh ngha gen mt cch tng qut nh sau: Gen l
n v chc nng c s ca b my di truyn chim mt locus nht nh trn

Sinh hc phn t 57
nhim sc th v xc nh mt tnh trng nht nh. Cc gen l nhng on
vt cht di truyn m ha cho nhng sn phm ring l nh cc mRNA
c s dng trc tip cho tng hp cc enzyme, cc protein cu trc hay
cc chui polypeptide gn li to ra protein c hot tnh sinh hc. Ngoi
ra, gen cn m ha cho cc tRNA, rRNA v snRNA...

Bng 3.1. Tm tt lch s nghin cu v di truyn hc

Mc Nm Cc s kin chnh
thi gian

1850 1865 Gen l cc nhn t ht

1871 Khm ph ra nucleic acid

1900 1903 Nhim sc th l cc n v di truyn

1910 Gen nm trn nhim sc th

1913 Nhim sc th l cc dy sp xp mch thng ca gen

1927 t bin l nhng thay i vt l ca gen

1931 S ti t hp xut hin bi hin tng vt cho

1944 DNA l vt liu di truyn

1945 Gen m ha cho protein

1950 1951 Trnh t protein u tin

1953 DNA c dng xon kp

1958 DNA ti bn theo phng thc bn bo th

1961 M di truyn l b ba

1977 Cc gen ca sinh vt eukaryote b gin on

1977 DNA c th c phn tch trnh t

1995 Genome ca vi khun c phn tch trnh t

2000 2001 Genome ngi c phn tch trnh t

Sinh hc phn t 58
II. L thuyt trung tm
1. S xc nh di truyn cu trc bc mt ca protein
Cu trc khng gian ca chui polypeptide c xc nh bi trnh t
sp xp ca cc amino acid tc cu trc bc mt. Nh vy, mc d c nhiu
mc cu trc khng gian khc nhau, nhng cu trc bc mt tc trnh t
sp xp cc amino acid chi phi ton b cc mc cu trc khc. Vic xc
nh di truyn phn t protein trng thi t nhin c y hot tnh sinh
hc ch quy t li ch yu xc nh cu trc bc mt l .

2. Cc enzyme mt hot tnh do t bin


Nhiu nghin cu cho thy, vic mt hot tnh enzyme nhiu khi
khng phi do vng mt ca enzyme, m ch do cc bin i trn phn t
(modification). C trng hp t bin dn n nhng thay i tinh vi,
enzyme vn c hot tnh nhng s biu hin khc nu thay i iu kin.
Chng hn:
nm mc Neurospora crassa, enzyme tyrosinase do gen T xc nh,
xc tc cho phn ng chuyn ha tyrosine thnh dihydroxyphenylalanine.
Alelle T+ ca dng hoang di sn xut tyrosinase c hot tnh nhit
bnh thng v c 60oC. Mt t bin TS sn xut tyrosine c hot tnh
nhit bnh thng, nhng li mt hot tnh 60oC.
Nh vy, trong a s trng hp, t bin ca mt gen khng lm
bin mt enzyme m ch bin i cu trc dn n thay i hot tnh. Cc
t bin ca cng mt gen c th gy ra nhng bin i khc nhau trn
enzyme. Cc hin tng chng t rng cu trc ca enzyme chu s kim
sot trc tip ca gen.

3. Bn cht cc bin i di truyn ca protein


Bn cht chnh l quan h mt gen-mt polypeptide.
Nh nu trn, ngi ta khm ph ngi c nhng gen to ra
hemoglobin (Hb) khi bin d s to ra nhng hemoglobin bt thng do sai
hng cc chui polypeptide hoc (Bng 3.2 v 3.3) v gy ra cc bnh
di truyn.

Sinh hc phn t 59
Bng 3.2. Cc loi hemoglobin chui polypeptide

Th t amino acid 1 2 16 57 58 68 116 141

Tn amino acid Val Leu Lys Glu His Asp Glu Arg
Loi hemoglobin Hb I Asp
Hb Nocfolk Asp
Hb M Boston Tyr
Hb B Philadelphia Lys
Hb O Indonesia Lys

trng hp ny, th t cc amino acid c th b sai lch. T nhng


d liu trn ta thy cc dng t bin to mt Hb bt thng l thay mt
amino acid ny bng mt amino acid khc.

Bng 3.3. Cc loi hemoglobin chui polypeptide

Th t amino acid 1 2 3 6 26 67 121 146

Tn amino acid Val His Leu Glu Glu Val Glu His
Loi hemoglobin Hb S Val
Hb C Lys
Hb E Lys
Hb M Minvauki Glu
Hb O Rp Lys

Qua hai chui polypeptide v chng ta thy c mt s dng


hemoglobin bt thng ngi. Trn mi chui, ch trnh by nhng amino
acid b thay i dng t bin. S th t ch v tr ca amino acid trong
chui polypeptide. Mi hemoglobin bt thng c th c t cho mt ch
cng tn (nu c) ca a phng c tm thy.

Sinh hc phn t 60
t bin c biu hin bi s thay th v tr ca mt amino acid ny
bng mt amino acid khc.

4. S tng quan ng tuyn tnh gen-polypeptide


4.1. t bin tryptophan synthetase-s ng tuyn tnh gia gen v chui
polypeptide
Nghin cu trn enzyme tryptophan synthetase xc tc cho phn ng
tng hp tryptophan ca E. coli ngi ta nhn thy c nhiu t bin xy ra
trn cng mt gen m ha cho tryptophan synthetase.
Thc hin ti t hp trong gen (nguyn tc l gen cc v tr cng xa
nhau trn nhim sc th cng d ti t hp), ngi ta nhn c cc dng
bin d c tnh cht khc nhau, v tnh c khong cch tng i gia
nhng im khc nhau ca t bin c xc nh. V tr bin d trn th
nhim sc tng ng vi v tr ca amino acid trn chui polypeptide. Nh
vy, c th cho rng c s ng tuyn tnh gia gen v chui polypeptide
(Hnh 3.1).

Cc v tr ca t
bin trn DNA

+
H3N COO-

1 15 22 49 175 177 183 211 213 234 235 243 268


Cc gc amino acid
Lys Phe Glu Tyr Leu Thr Gly Gly Gly Ser Gln b thay i

STOP Leu Val Gln Met Cys Arg Ile Arg Glu Val Cys Asp Leu STOP

Hnh 3.1. Tng quan ng tuyn tnh gia gen v enzyme tryptophan
synthetase ca E. coli thng qua cc v tr t bin v cc gc amino acid b
thay i

Nhiu dng t bin ca tryptophan synthethase c to ra. Bng


c ch ti t hp, nhng khong cch tng i gia nhng im khc nhau

Sinh hc phn t 61
ca t bin c xc nh. Sn phm protein ca mi dng t bin
c phn tch, v nhng thay i cc amino acid khc cng c xc nh.
Ngi ta tm thy mi tng quan hon ton gia nhng khong cch
ca cc t bin c tm thy trn gen vi khong cch ca amino acid b
thay i trong phn t protein.

4.2. t bin
4.2.1. Khi nim
Mt gen (DNA) c 4 loi base v mt phn t protein c 20 loi
amino acid1, nhng gia chng c mi tng quan nh th no. u tin,
ngi ta cho rng mt base qui nh mt amino acid, nhng nhng tnh ton
cho thy khng hp l. V ch c 4 base trong DNA v 20 amino acid trong
protein, cho nn mi codon phi cha t nht 3 base. Hai base cng khng
th lm thnh mt codon bi v ch c 42 = 16 cp hp l ca 4 base. Nhng
3 base th c th bi v s c 43 = 64 b ba hp l. V s lng b ba hp l
ln hn 20, cho nn s c trng hp mt vi codon ch nh cng mt
amino acid. V d: UCU, UCC, UCA, UCG, AGU v AGC u cng m
ha cho serine.
T , ngi ta a ra khi nim m di truyn (tn hiu di truyn). M
di truyn cho php c th t trn DNA bit th t trn chui
polypeptide. M di truyn khng m h, c ngha vi mt trnh t chng
hn ATA ta bit n ghi m cho mt amino acid g, v cng thy rng c
nhiu m di truyn xc nh cho mt amino acid (Bng 3.4).

4.2.2. t bin im
L t bin ch tc ng mt v tr, ni r hn l mt base. Khi thay
i mt base trn DNA s to ra s thay i mt amino acid (Hnh 3.2).

1
Hai mi amino acid c tm thy trong cc phn t protein l: Alanine (Ala),
Arginine (Arg), Asparagine (Asn), Aspartic acid (Asp), Cysteine (Cys), Glutamic
acid (Glu), Glutamine (Gln), Glycine (Gly), Histidine (His), Isoleucine (Ile),
Leucine (Leu), Lysine (Lys), Methionine (Met), Phenylalanine (Phe), Proline (Pro),
Serine (Ser), Threonine (Thr), Tryptophan (Trp), Tyrosine (Tyr) v Valine (Val).

Sinh hc phn t 62
t bin d nhin xy ra trn DNA v c sao li trn mRNA trong
phin m, ri trn protein trong dch m.

Bng 3.4. M di truyn chung

V tr V tr th hai V tr
th nht th ba
U C A G

U Phe (F) Ser (S) Tyr (Y) Cys (C) U


U Phe (F) Ser (S) Tyr (Y) Cys (C) C

U Leu (L) Ser (S) STOP STOP A


U Leu (L) Ser (S) STOP Trp (W) G

C Leu (L) Pro (P) His (H) Arg (R) U


C Leu (L) Pro (P) His (H) Arg (R) C
C Leu (L) Pro (P) Gln (Q) Arg (R) A
C Leu (L) Pro (P) Gln (Q) Arg (R) G

A Ile (I) Thr (T) Asn (N) Ser (S) U


A Ile (I) Thr (T) Asn (N) Ser (S) C
A Ile (I) Thr (T) Lys (K) Arg (R) A
A Met (M) Thr (T) Lys (K) Arg (R) G

G Val (V) Ala (A) Asp (D) Gly (G) U


G Val (V) Ala (A) Asp (D) Gly (G) C
G Val (V) Ala (A) Glu (E) Gly (G) A
G Val (V) Ala (A) Glu (E) Gly (G) G

Ch thch
Nhng n v m (codon) c c theo chiu 5 3.
STOP: codon kt thc (cn gi l v ngha).

Sinh hc phn t 63
t bin im c cc dng sau:
- t bin sai ngha. Thay i mt amino acid trong protein, c th
dn n mt trong ba kt qu sau:
+ Khng hu qu no c, v amino acid khng nm trong v tr hot
ng hoc khng c vai tr trong cu trc enzyme.
+ C bin i nh chui polypeptide s to ra tnh mn cm yu vi
nhit, lm gim s n nh chui polypeptide.
+ Mt hn hot tnh enzyme nu ng ngay v tr hot ng ca
enzyme .
- t bin v ngha. Thay i mt base. Nu l mt codon v
ngha s lm ngng ko di (tng hp) chui polypeptide v tr amino acid
ny. Tc l nu codon ny nm u s khng c chui polypeptide hot
ng.
- t bin acridine hoc t bin dch khung. t bin ny do cht
acridine mu da cam to ra (hoc cn gi l t bin dch khung, frameshift,
do thm vo hoc bt i mt base) (Hnh 3.2 E v D). Nh vy, mt t
bin trn khung c khi thm vo (C) hoc mt i (A) thng s dn n
xut hin mt codon stop lm ngng chui polypeptide v enzyme s khng
c hot tnh.

4.2.3. t bin km hm
n nay, ngi ta nhn thy mi sai lch trong vic tng hp protein
nu c u xy ra t DNA, cn qu trnh din ra t RNA n polypeptide
lun lun ng. Nghin cu mt vi kiu protein t bin ta thy:
- t bin sai ngha. Lm xut hin mt bt thng trong trnh t
amino acid. Kt qu protein mt hot tnh. Hot tnh ny c th c phc
hi, hoc do mt t bin ngc cho li protein cu trc ban u.
- t bin v ngha. Lm mt i mt phn chui polypeptide, phn
cn li khng c hot tnh, v hot tnh ny c th c li c nh t bin
trong mt codon b t bin.
Thng thng, nhng gen km hm t bin v ngha khng nm
gn v tr ca t bin y. l nhng gen lm bin i h thng dch m
khi tng hp protein.

Sinh hc phn t 64
A AUG ACU CGG AAG UCA CUA ACG AUU AGG CUU UAC ...

Met Thr Arg Lys Ser Leu Thr Ileu Arg Leu Tyr ...

B AUG ACU AGG AAG UCA CUA ACG AUU AGG CUU UAC ...

Met Thr Pro Lys Ser Leu Thr Ileu Arg Leu Tyr ...

C AUG ACU CGG AAG UGA CUA ACG AUU AGG CUU UAC ...

Met Thr Arg Lys Kt thc

D AUG ACU CGG ACA GUG ACU AAC GAU UAG GCU UUA ...

Met Thr Arg Thr Val Thr Asp Asp Kt thc

E AUG ACU CGG AGU GAC UAA CGA UUA GGC UUU AC ...

Met Thr Arg Ser His Kt thc

Hnh 3.2. Cc dng t bin im

A: trnh t cc codon v cc amino acid tng ng dng t nhin.


B: thay i mt base (C thnh A) lm thay i mt amino acid (Arg thnh
Pro) gy nn t bin sai ngha.
C: thay i mt base (C thnh G) sinh ra mt codon v ngha (UGA).
D: thm mt base (C) gy nn t bin acridine hoc t bin dch khung, c
s di khung c.
E: mt mt base (A), gy nn t bin acridine, chm dt c.

5. L thuyt trung tm ca sinh hc phn t


Tng hp protein trong t bo c cc c im sau:
- Cc phn t thng tin nh nucleic acid v protein c tng hp
theo khun. Tng hp theo khun va chnh xc va t tn enzyme. Tuy

Sinh hc phn t 65
nhin, cn c vo hng lot tnh cht ha hc cc protein khng th lm
khun mu cho s tng hp ca chnh chng. V vy, khun mu tng
hp nn protein khng phi l protein.
- Sinh tng hp protein tch ri v khng gian vi ch cha DNA.
Nhiu nghin cu cho thy tng hp protein c th xy ra khi khng c mt
DNA. S kin ny th hin r rng nht nhng t bo eukaryote. Trong
nhng t bo ny, hu nh ton b DNA tp trung nhim sc th trong
nhn, cn tng hp protein ch yu din ra t bo cht. To xanh n bo
Acetabularia khi b ct mt phn cha nhn vn tng hp c protein v
sng vi thng nhng mt kh nng sinh sn. R rng, ni cha DNA mang
thng tin di truyn v ch sinh tng hp protein tch ri nhau v khng
gian.
- DNA khng phi l khun mu trc tip tng hp protein, do
phi c cht trung gian chuyn thng tin t DNA ra t bo cht v lm
khun tng hp protein. Cht phi c c trong nhn v t bo cht vi
s lng ph thuc vo mc tng hp protein.
- Cht trung gian c xem chnh l RNA nh cc c im sau:
+ RNA c tng hp ngay trong nhn c cha DNA, sau n i
vo t bo cht cho tng hp protein.
+ Nhng t bo giu RNA tng hp protein nhiu hn.
+ V phng din ha hc RNA gn ging DNA: chui polyribo-
nucleotide thng cng cha 4 loi ribonucleotide A, G, C v uracil (U). N
c th nhn c thng tin t DNA qua bt cp b sung.
Ni chung, trong t bo khng th tm thy cht no khc ngoi RNA
c th ng vai tr trung gian cho tng hp protein. Mi quan h ny chnh
l thng tin di truyn i t DNA qua RNA ri n protein v c biu din
hnh 3.3. Mi quan h ny cn c gi l l thuyt trung tm (central
dogma), c Crick a ra t 1956 n nay v cn bn vn ng.
Vo nhng nm 1970, ngi ta pht hin qu trnh phin m ngc
t RNA tng hp nn DNA nh enzyme reverse transcriptase. n nay, vic
sao chp (tng hp) RNA trn khun mu RNA cng c chng minh
nhiu loi virus. Ngoi ra, thng tin t protein cng c th c truyn sang
protein (prion ca bnh b in). Ring dng thng tin t protein ngc v
mRNA/DNA th cha c tm thy (Hnh 3.4).

Sinh hc phn t 66
Phin m Dch m
DNA mRNA Protein

Sao chp

Hnh 3.3. L thuyt trung tm ca Crick

Phin m Dch m
DNA mRNA Protein
Phin m ngc ?

Sao chp (virus) (prion)

Hnh 3.4. Nhng b sung mi vo l thuyt trung tm ca Crick

6. DNA v m di truyn
Chng ta bit c s lin quan ng tuyn tnh gia DNA v phn t
protein, t d dng d on rng trnh t c hiu ca cc amino acid
trn phn t protein s c m ha bng nhm cc nucleotide trn phn t
DNA. C tt c 4 loi base, nu cc base c nhm i tc 2 nucleotide m
ha cho mt loi amino acid th tt c ch c 16 t hp, khng cho 20
loi amino acid. Nh vy, n v m ha (codon) phi gm 3 nucleotide
(xem phn 4.2).
Vn tip theo l xc nh chnh xc cc codon no m ha cho tng
amino acid. Nirenberg v Matthaei s dng enzyme tng hp nhn to
RNA. Khi dng ch mt loi nucleotide l U s nhn c RNA l poly(U),
nu ch dng A s nhn c poly(A).
Nm 1961, Nirenberg v Matthaei dng poly(U) thay cho khun
mu mRNA tng hp protein trong h thng v bo (c amino acid,
enzyme tng hp protein, nhng khng c DNA...), sn phm thu c l
chui polypeptide polyphenylalanine ch cha mt loi amino acid l
phenylalanine. iu chng t codon UUU m ha cho phenylalanine.
y l codon u tin c xc nh. Sau , h cng chng minh c
rng AAA m ha cho lysine, GGG cho glycine v CCC cho proline.

Sinh hc phn t 67
Nm 1964, Khorana tm ra phng php tng hp mRNA nhn to
vi trnh t lp li (nh AAG AAG AAG...) v nh n gii quyt xong cc
vn cn cha r rng.
Bng m di truyn (Bng 3.4) cho thy trong 64 codon, c 3 codon
UAA, UAG, UGA khng m ha cho amino acid c gi l v ngha (non-
sense), ng thi l codon kt thc (termination) tc du chm cu, chm
dt chui polypeptide.
M di truyn c tnh suy bin (degeneration) tc mt amino acid c
nhiu codon m ha, ch tr methionine v tryptophane ch c mt codon
(tng ng l ATG v TGG). Cc codon ng ngha tc m ha cho cng
mt amino acid thng c hai base u tin ging nhau, nhng khc nhau
ci th ba. V d: CCU, CCC, CCA v CCG tt c u m ha cho proline.
Trn thc t, U v C lun lun tng ng nhau v tr th ba, cn A v G
tng ng nhau trong 14 trn 16 trng hp.
Tr mt s ngoi l, m di truyn c tnh ph bin (universal) tc ton
b th gii sinh vt c chung b m di truyn.

III. Cu trc v chc nng ca gen


Khi nghin cu cc quy lut di truyn Mendel v hc thuyt di truyn
nhim sc th, gen c quan nim nh mt im trn nhim sc th, va l
n v chc nng xc nh mt tnh trng, va l n v t bin, va l n
v ti t hp. Cng vi s pht trin ca di truyn hc, khi nim v gen
c c th ha thm, cu trc v chc nng ca gen c hiu chi tit hn.

1. Cu trc gen
Mt gen thng c xem gm c hai phn, phn mang m di truyn
c phin m sang phn t mRNA v phn DNA lm nhim v iu khin
hot ng ca gen (Hnh 3.5). C hai phn u c cu trc c bn kh ging
nhau mi sinh vt prokaryote v eukaryote. Tuy nhin, gen eukaryote cn
c cu trc c th lin quan n cc c ch kim sot khc nhau i vi
hot ng ca gen.
Cu trc mt gen in hnh ni chung u c promoter, v tr RNA
polymerase hot ng khi u phin m. i khi nm rt xa gen, c th
thy cc enhancer (vng tng cng) hoc silencer (vng c ch) c vai tr

Sinh hc phn t 68
lin quan n qu trnh phin m. di ca mt gen thay i ty theo s
lng v di ca cc intron cha trong n.

Vng 5 Vng 3
n v phin m cng hng
ngc hng

Vng promoter Cc exon

Cc enhancer Hp CCAAT Hp TATA Cc enhancer

Chui 5 Cc intron Chui 3


khng m ha khng m ha

Hnh 3.5. Cu trc chung ca mt gen

Vng DNA mang m di truyn s c phin m sang phn t


mRNA. Qu trnh ny thc hin theo chiu 5 3 trn si mRNA ang
c tng hp. Khng phi mi phin m di truyn trn phn t mRNA u
c dch m sang phn t protein. Hai u 5 v 3 ca phn t mRNA
gm mt s nucleotide khng c dch m m li lin quan n tnh bn
vng ca phn t mRNA hoc tham gia kim sot qu trnh dch m. Hai
on ny gi l vng khng dch m 5 v 3 (untranslated region). Vng
khng dch m 5 nm trc im khi u dch m (3 nucleotide AUG m
ha cho methionine u tin ca chui polypeptide) v vng khng dch m
3 nm sau im kt thc dch m (stop codon c th l UAA, UGA v
UAG). Do t bo prokaryote khng c cu trc nhn nn qu trnh phin m
(tng hp mRNA) v dch m (tng hp protein) xy ra ng thi. Cn
phn t mRNA ca eukaryote c phin m trong nhn, sau phi ct b
intron v gn cc exon li, chu bin i ti cc u 5 v 3 trc khi vn
chuyn ra ngoi t bo cht dng lm khun mu tng hp protein.
Hot ng ca mt gen c nh gi thng qua qu trnh phin m
(tng hp mRNA) v qu trnh dch m (tng hp protein). Hot ng ny
c kim sot rt cht ch bng cc c ch khc nhau mi giai on, nh
bt u v kt thc phin m, qu trnh bin i mRNA, quyt nh tnh bn
vng v kim tra li thng tin di truyn trn cc phn t ny... Do cu trc

Sinh hc phn t 69
sp xp cc gen prokaryote khc vi gen eukaryote nn s phi hp gia
cc c ch iu khin mang tnh cht ring bit cho tng loi genome.
Cc gen prokaryote thng sp xp nm gn nhau v chu s iu
khin chung ca mt promoter, tc l chng c phin m sang cng mt
phn t mRNA. Cu trc ny c gi l operon. Nh vy, mt operon gm
hai hay nhiu gen nm cnh nhau trn mt nhim sc th. Thng thng,
l cc gen cng tham gia vo mt con ng chuyn ha, v d nh cc gen
m ha cho cc enzyme cn thit cho qu trnh chuyn ha glucose.
Do c chung promoter iu khin cho mi gen nm trong mt operon
cho nn ch c mt loi phn t mRNA c tng hp t mt operon (mang
thng tin di truyn ca tt c cc gen nm trong ). Ni cch khc, qu
trnh phin m ca cc gen trong mt operon xy ra ng thi v phn t
mRNA c trng cho operon c gi l mRNA-polycistron.
Tuy nhin, iu cn ghi nh l qu trnh dch m trn cc phn t
mRNA-polycistron xy ra hon ton c lp vi nhau. Mi on tng ng
vi mt gen trn phn t ny u c v tr bm ca ribosome, c m bt u
v kt thc tng hp chui polypeptide ring bit. Do , tc tng hp
cc protein trn cc phn t mRNA-polycistron hon ton khc nhau (Hnh
3.6).

Operon

Operator
Gen cu trc

Gen a Gen b Gen c

Promoter

Hnh 3.6. Cu trc operon trong genome vi khun. Mt operon l mt n v


phin m n bao gm mt chui cc gen cu trc (structural genes), mt promoter
v mt operator.

2. S phn chia nh ca gen


Khi nim locus c a ra ch v tr ca gen trn nhim sc th,
l v tr ca tt c cc allele ca dy a allele. Bn thn hin tng a allele

Sinh hc phn t 70
cho thy gen c cu to phc tp, s bin i ca gen c th dn n nhiu
trng thi allele khc nhau.

2.1. Hin tng allele gi


Theo quan nim c in gen l n v ti t hp. Nu c th mang hai
allele ln a1/a2 ca mt dy a allele s to thnh hai loi giao t l a1 v a2,
lai phn tch vi b m ng hp t ln s ch cho kiu hnh t bin a1 v
a2 m khng c dng ti t hp hoang di. V d:

B m a1/a2 a1/a1
Giao t a1 v a2 a1
Cc con lai a1/a1 v a2/a1 - c hai u l kiu hnh t bin

Tuy nhin, nhiu th nghim cho thy nu tng s c th th nghim


ln 10.000 hoc 100.000, th c th pht hin c dng kiu hnh hoang di
do ti t hp.
V d: Trng hp locus mt qu trm rui gim, c 18 allele. Khi
tng s c th nghin cu ln nhiu ln, ngi ta pht hin cc allele xp
thnh 3 nhm A, B v C. Cc allele ca cng mt nhm, khi lai ln nhau,
khng cho kiu hnh ti t hp hoang di mt bnh thng, m ch c kiu
hnh mt qu trm. Nhng lai allele ca nhm ny vi allele ca nhm khc
s c xut hin kiu hnh hoang di do ti t hp. Hin tng ny c gi
l allele gi.
Hin tng allele gi cho thy gen phn chia nh v mt ti t hp, c
th xy ra ti t hp gia cc phn trong gen. Lc u, hin tng allele gi
c coi l trng hp ngoi l, nhng khi tng s c th nghin cu ln
nhiu ln th r rng l hin tng ph bin. N c tm thy nhiu
i tng khc nhau nh nm men S. cerevisiae, ng, b cu, chut,
bacteriophage...

2.2. Locus rII ca bacteriophage T4


Nghin cu chi tit v cc t bin rII ca bacteriophage T4 lm
sng t hn v cu trc gen. Bacteriophage T4 dng hoang di r+ c kh
nng xm nhim ng thi hai chng E. coli B v K, trong khi cc t bin
rII ch xm nhim chng B m khng xm nhim chng K (Hnh 3.7).

Sinh hc phn t 71
Chng vi khun E. coli
B K
Dng hoang di

Vt tan (plaque) nh Vt tan nh

t bin rII

Vt tan ln Khng c vt tan

Hnh 3.7. Kiu hnh ca cc t bin rII ca phage T4

Benzer (1955) thu c vi nghn t bin rII c ngun gc c lp


vi nhau. ng cho lai cc t bin ny vi nhau v cn c vo s xut hin
cc dng ti t hp hoang di r+ m lp bn cc im t bin (mutation
sites).
Trc th nghim ca ng, rII c coi l mt locus. Tuy nhin, th
nghim ca ng cho thy cc t bin xp thnh hai nhm rIIA v rIIB.
Lai cc t bin rIIA rIIB s c r+, nhng lai rIIA rIIA v rIIB rIIB
th kiu hnh t bin l r.
Cho n nay, chng ta nh ngha mt gen l nh da trn kiu hnh
t bin v v tr trn bn ca n. Bacteriophage l mt m hnh di truyn
n gin (genome ca E. coli di khong 4.600.000 bp, trong khi
bacteriophage T4 l 165.000 bp v bacteriophage khong 46.500 bp),
chng c th sinh sn mt s lng ln rt nhanh (1010 hoc hn th) v d
dng phn tch. Cc th nghim thc hin vi t bin rII ca T4 c thit
lp da trn c s sau:
- Cc gen c mt phm vi v ranh gii hn ch.
- Cc gen c th chia c, c th c s ti t hp gia hai allele trong
mt gen n.
- Hot ng ca gen c th c phn tch bi s phn tch b sung.

Sinh hc phn t 72
Kt qu th nghim cho thy, gen c th phn chia nh v mt t
bin. Cc on rIIA v rIIB c gi l cistron, n v chc nng nh nht
m bo kh nng xm nhim chng K. Thut ng cistron thc cht l gen,
ngy nay n ch c tnh cht lch s, t c s dng. Theo quan nim hin
nay, rIIA v rIIB l hai locus. Hai khi nim mi c a ra l muton-n
v t bin v recon-n v ti t hp.
Benzer tm thy 2.000 im t bin trn on gen c nghin
cu, chng phn b khng u nhau, c nhng im tp trung nhiu t
bin hn. Chiu di gen khong 900 nucleotide. n v t bin muton
y tng ng vi 900/2.000. S t bin ghi nhn c th thp hn so vi
thc t nn muton c th tng ng vi mt cp nucleotide. Ging nh vy
recon c th tng ng vi mt cp nucleotide.
Tm li, gen l n v chc nng, c th chia nh bi cc n v t
bin ti t hp.

3. Th nghim chc nng allele


Mun nghin cu cu trc bn trong mt gen, phi tm hiu nhiu
allele ca gen . Nhiu t bin c kiu hnh ging nhau nhng khng
allele vi nhau. Th nghim chc nng allele c s dng xc nh xem
hai t bin c allele vi nhau khng. y chnh l th nghim m Benzer
dng lp bn locus rII.
Th nghim ny cn c gi l th nghim b sung (complementary
test) v n cho bit sai hng chc nng hai t bin c b sung tc b tr
cho nhau c khng.
Phng php th ny cng c gi l th nghim u-lch (cis-trans
test). S d nh vy l v php th nghim ny so snh hiu qu kiu hnh
ca cc gen t bin hai v tr khc nhau trn nhim sc th tng ng.
v tr lch (trans) cc t bin nm trn hai nhim sc th, cn v tr u
(cis) cc t bin nm trn cng mt nhim sc th. Trng hp sai hng
hai gen khc nhau nn c th b sung c, cn trng hp sai hng cng
mt gen khng b p c s dn n kiu hnh t bin.

Sinh hc phn t 73
cis trans

1 2
a1 a2 + a1 + +
I: Hai t bin
trn mt cistron
+ + + + a2 +
Gen A Gen B Gen A Gen B

3 4
a1 + b a1 + +
II: Hai t bin
trn hai cistron
+ + + + + b
Gen A Gen B Gen A Gen B

Hnh 3.8. Th nghim chc nng allele. I: c kiu hnh t bin do sai hng cng
mt gen nn khng b p c. II: c kiu hnh hoang di do sai hng khc gen
nn b tr c cho nhau.

4. Gen l n v chc nng nh nht


Th nghim chc nng allele c th c thc hin d dng trn cc
i tng vi sinh vt vi cc t bin ha sinh, thng l cc t bin
khuyt dng (auxotroph mutant: mt kh nng tng hp mt cht no ).
V d: nm mc Neurospora crassa c nhiu t bin mt kh nng tng
hp adenine (Ade-). Cc t bin ny d pht hin v c khun lc mu .
C hai dng t bin Adex v Adey, nu d hp t Adex/Adey c kiu hnh t
bin tc l cho khun lc mu , th Adex v Adey l hai allele ca mt gen.
Th nghim chc nng allele cho thy cc t bin Ade N. crassa to
thnh 9 nhm. iu chng t c 9 gen tng hp adenine loi nm ny:
ade1, ade2, ade3... trong ade3 c hai locus nm k st nhau l ade3A v
ade3B (Hnh 3.9).
Qua nghin cu cc gen sn xut adenine ngi ta nhn thy qu trnh
tng hp adenine c lin quan n 9 nhm t bin ca gen ny hoc gen
kia, v u cng c mt kt qu l mt kh nng tng hp adenine. Nh vy,
khi nim gen khng ch kim tra di truyn c chu trnh tng hp adenine,
m gen l n v chc nng nh nht, kim tra mt giai on c bn no

Sinh hc phn t 74
ca chu trnh. Nu bin i di truyn lm sai hng chc nng s dn n
xut hin t bin mt kh nng tng hp adenine.
ade3
ade5 A B
I
ade4 ade2
III
ade6
IV
ade7
V
ade8 ade1
VI

Hnh 3.9. V tr cc gen ade trn cc nhim sc th ca nm mc Neurospora


crassa

Ti liu tham kho/c thm


1. H Hunh Thy Dng. 1998. Sinh hc phn t. NXB Gio dc, H
Ni.
2. Phm Thnh H. 2003. Di truyn hc. NXB Gio dc, H Ni.
3. Alberts B, Bray D, Lewis J, Raff M, Roberts K and Watson JD. 2002.
Molecular Biology of the Cell. 3rd ed. Garland Publishing, Inc. New York, USA.
4. Lewin B. 2000. Gene VII. Oxford University Press, Oxford, UK.
5. Pierce BA. 2003. Genetics: A Conceptual Approach. W.H. Freeman &
Co. New York, USA.
6. Watson JD, Hopkins NH, Roberts JW and Weiner AM. 2004.
Molecular Biology of the Gene. The Benjamin/Cummings Publishing Company,
Inc. California, USA.

Sinh hc phn t 75
Chng 4

Ti bn DNA

I. Chng minh ti bn DNA theo c ch bn bo th


1. C ch ti bn bn bo th
1.1. C ch ti bn prokaryote
c im c bn ca s ti bn l ti bn theo phng thc bn
bo th (semiconservative replication). Ti bn bn bo th ngha l trong
hai chui ca tt c cc phn t DNA bao gi cng c:
- Mt chui ca DNA c (t mt trong hai chui ca DNA m).
- Mt chui ca DNA mi (mi c tng hp).
Mi mt ln ti bn u c s tch ri ca hai chui ca DNA m,
ng thi mi chui m tin hnh sao chp cho mt chui con, chui ny
sau li kt hp vi chui m.
V tr m xon kp v tng hp DNA mi cng mt lc trn DNA gi
l chc ba ti bn (replication fork) do cu trc ca vng ti bn c hnh ch
Y. S tng hp DNA mi gn lin vi vic m xon DNA c.

1.2. C ch ti bn eukaryote
S ti bn t bo eukaryote phc tp hn so vi t bo prokaryote
nhng c ch ca s ti bn eukaryote cng tng t nh prokaryote v
tin hnh theo cc nguyn tc:
- Hai hng.
- B sung, i song song, theo chiu 5 3.
- Khng lin tc mt trong hai chui.
- Cn nhng RNA primer.
Tuy nhin, c mt s im khc nh sau:
- Trong khi prokaryote ch c mt im khi u, th s ti bn
eukaryote bt u cng mt lc nhiu im khi u. iu ny l cn thit
do DNA ca eukaryote c chiu di rt ln.
- Vn tc pht trin ca chc ba ti bn eukaryote (khong 50
nucleotide/s) ch bng 1/10 so vi E. coli.

Sinh hc phn t 76
2. Th nghim ca Meselson v Stahl
Nhng th nghim ca Meselson v Stahl (1957) chng minh l
thuyt ti bn DNA theo kiu bn bo th (Hnh 4.1). Cc tc gi trn
nui cy E. coli trong nhiu th h trong mt mi trng cha 15NH4Cl lm
ngun cung cp nitrogen duy nht. Bng cch ny, DNA c tng hp c
15
N (15N l mt cht phng x nng hn cht phng x thng thng 14N).
mt thi im nht nh (thi im 0), cc tc gi ny chuyn nui cy
vo mt mi trng cha 14NH4Cl. Tip n, sau tng thi gian u n, h
phn tch DNA chit xut t vi khun bng phng php ly tm theo
gradient CsCl.

DNA c tch chit v


ly tm cn bng theo
grandient mt CsCl
Cc phn t
b m gc
DNA nng (15N)

H H

Chui mi
Chui m
Cc phn t con
DNA lai (15N/14N) th h th nht

H L L H

DNA nh (14N)
Cc phn t con
DNA lai th h th hai

L L H L L H L L

Hnh 4.1. Minh ha s ti bn bn bo th. S trnh by s hp thnh cc si


i DNA sau 0, 1, v 2 vng sao chp. H: chui nng (15N), L: chui nh (14N).

Kt qu thc nghim cho thy:


- thi im 0: ch c mt phn t tng ng vi DNA nng 15N.

Sinh hc phn t 77
- Sau mt th h trong mi trng cha 14N: nhng phn t DNA gm
mt chui nng 15N (chui m) v mt chui nh 14N (mi c tng hp).
- Sau hai th h trong mi trng cha 14N: c hai phn t lai (gm
mt chui nng v mt chui nh) v hai phn t u gm nhng chui nh
khng c chui nng.

II. M hnh ti bn DNA-chc ba ti bn


1. M hnh ti bn
M hnh ti bn c nghin cu trn th nhim sc ca vi khun E.
coli, DNA c dng mch vng si i (Hnh 4.2). t ti bn DNA phi
tho ra n gin mt v tr nht nh v ni xut hin chc ba ti bn
(Hnh 4.3).

Th nghim ca Cairns. S dng nucleotide c nh du bng


ng v phng x trong mi trng ang phn chia, ta s bit c tin trnh
ti bn do ht bc xut hin di knh hin vi in t.

Si i
ca con

Si i
ca b m

Hnh 4.2. DNA dng mch vng si i. Chiu di thc t 1,6 mm (4,7106 bp).

2. Chc ba ti bn
Hnh 4.4 m t cu trc ca chc ba ti bn. Nh vo phng php
phng x nh t ghi, ngi ta nhn thy s ti bn thc hin theo hai hng
(bidirectional synthesis). ng thi cng chng minh c vi khun E. coli
(prokaryote) c duy nht mt im gc ti bn, l im m hai chui
xon kp ca DNA m c tch ra, tng ng vi hai chc ba ti bn pht
trin ngc chiu nhau. Chui DNA sau khi tch ra c dng lm khun
mu cho s tng hp DNA mi (Hnh 4.5).

Sinh hc phn t 78
A B
Chuyn ng
ca chc ba ti
bn
Gc

im t (nick) 1

Quay trong Mt im t c bt kn, mt


Hng hng cun im t khc c to ra
cun

im t 2

Hnh 4.3. S ti bn ca phn t DNA si i mch vng ca E. coli. A: s


chuyn ng khng cun li ca cc nhnh trong qu o ti bn, khng c cc v
tr quay t do, gy ra s cun li qu cht ca phn khng c ti bn. B: c ch
si n b t (nick) pha trc ca chc ba ti bn cho php s quay xy ra.

3 5 3

5 3 5
(a)
3
(b)

(c)

Hnh 4.4. S cu trc ca cc chc ba ti bn. (a): Chc ba n trnh by si


ch (leading strand) c tng hp lin tc v si th (lagging strand) c tng
hp gin on. (b): Chc ba i, ph bin trong hu ht mi s ti bn DNA ca
genome. (c): Cc hng hnh hc ca s ti bn DNA, mi tn ngn ch s chuyn
ng dch m ca chc ba, mi tn di v cong ch s quay vng DNA cn thit
quanh cc chc ba.

Sinh hc phn t 79
Si i b m khng ti bn

Hng di chuyn
ca chc ba ti bn

Si con c ti bn

Hnh 4.5. Hnh nh di knh hin vi in t. Phn t DNA mch vng nh ca


E. coli c chiu di thc t 0,01 mm (3.000 bp) ti bn bng kiu . Cc on DNA
b m v con c trnh by trong hnh v.

Hnh 4.6 so snh s khc nhau gia ti bn DNA khng nh hng


v ti bn theo hai hng. Trong ti bn khng nh hng, ch c mt chc
ba ti bn. Trong khi ti bn theo hai hng yu cu hai chc ba ti bn.
Mi tn cong ch hng chuyn ng ca cc chc ba. Hu ht DNA ti bn
theo hai hng.

Gc ti bn Gc ti bn
Ti bn ng thi
Ti bn ch trong c hai hng
trong mt
hng Ti bn khng Ti bn theo
nh hng hai hng
Gc ti bn

Gc ti bn
Chc ba Chc ba Chc ba
ti bn ti bn ti bn

Hnh 4.6. Ti bn DNA khng nh hng v theo hai hng

Hnh 4.7 v 4.8 m t phng thc hp nht cc vng ti bn DNA


rui gim (D. melanogaster). Qu trnh ti bn din ra ng thi trn hng
chc ngn v tr khc nhau ca phn t DNA v to thnh cc vng ti bn,
cc vng ti bn sau s m rng theo hai hng cui cng hp nht
vi nhau to thnh hai phn t DNA.

Sinh hc phn t 80
Hnh 4.7. Hnh nh di knh hin vi in t ca mt on nucleotide rui
gim. Phn t DNA si i di 30 kb cho thy c 7 vng ti bn.

S ti bn bt u Gc ti bn
v theo hai hng

Gc ti bn

S tng hp khi u
gc th hai v cng
theo hai hng

Hnh 4.8. Phng thc hp nht cc vng ti bn DNA ca rui gim. Hai gc
ti bn c trnh by trn hnh v, cc mi tn nh ch hng chuyn ng ca
cc chc ba ti bn.

3. Ti bn DNA theo vng trn quay


Trng hp bacteriophage (thc khun th ) c vt cht di truyn
l mt phn t DNA mch thng si i, khi ta chuyn chng vo vi khun
th cc u dnh kt DNA (cos) ca n gn li theo dng vng trn. S dnh

Sinh hc phn t 81
kt li ny l do hot ng ca enzyme DNA ligase gip to li dng xon.
Khi , s ti bn DNA tin hnh theo c ch vng trn quay (Hnh 4.9).

Cc nucleotide c b sung vo S ko di tip tc


nhm 3-OH, chim ch ca si ca u 3
Hng quay c u tn cng 5-P

3-OH
5-P

Nuclease ct DNA Si c u tn cng


to ra nhm 3-OH 5-P cng c sao
v nhm 5-P chp

Hnh 4.9. Ti bn vng trn quay bacteriophae . DNA c tng hp mi c


mu nht. Si thay th c ti bn trong cc on ngn.

III. Bn cht xon ca DNA-Cc giai on ca s ti bn


Hnh 4.10 m t ton b qu trnh ti bn DNA. Qu trnh ny tri qua
ba giai on chnh sau:

1. M xon
Trc tin ta thy qu trnh m xon ca hai si DNA cn thit phi
c mt enzyme rt quan trng l helicase (cn gi l enzyme m xon).
Chng hn, trn phn t E. coli ch c mt gc ti bn (k hiu l
ori C) di 245 bp. C t nht 8 enzyme hoc protein tham gia vo giai on
khi u ca s ti bn. Nhng enzyme-protein ny m xon DNA gc
ori C v thit lp mt phc hp tin mi (prepriming complex) chun b
cho nhng phn ng ca giai on sau.
Mt phc hp khong 20 protein Dna A c kt hp vi mt vng
ca ori C bt u cho qu trnh m xon v khi u s ti bn. Phn ng
ny cn ATP v mt protein ging nh histone ca vi khun (HU). Tip ,
protein Dna C gip protein Dna B gn vo vng ori C, Dna B chnh l
helicase s m xon DNA theo hai hng to ra hai chc ba ti bn. Cc
phn t protein lin kt si n (single stranded binding protein, protein
SSB) gn vo chui n DNA n nh chui ny. Enzyme gyrase (DNA
topoisomerase II) m xon to siu xon tri ( ). Enzyme primase

Sinh hc phn t 82
(protein Dna G) s xc tc tng hp RNA primer gn vo khun mu
DNA.

Kp
Si ch Polymerase III dimer
Helicase

Chc ba ti bn
DNA b m

Khun mu si ch

Primase
RNA primer
Khun mu si th

Cc protein lin kt
DNA si n (SSB)

Ligase Polymerase I on Okazaki

Hnh 4.10. Qu trnh ti bn DNA

2. Ko di-Tng hp chui Okazaki


Giai on ko di bao gm s tng hp cng mt lc hai chui DNA.
Mt chui c ti bn cng hng pht trin ca chc ba s lin tc (si
ch), cn chui kia s khng lin tc bao gm cc on Okazaki (si th).
Cc nucleotide gn vo u 3 t do, v ko di chui ra nh enzyme DNA
polymerase III theo chiu 5 3. Trong giai on ny, nhiu enzyme
tham gia vo s tng hp hai chui DNA ti chc ti bn. DNA helicase tip
tc tch hai chui DNA m, DNA gyrase m xon, protein SSB n nh
nhng chui DNA n c tch ra, DNA ligase gn cc on Okazaki
trn si th.

Sinh hc phn t 83
(


- .

5
5 3 nhng
ng
). Trong khi di chuyn
tng qung, enzyme primase s tng hp nhng on RNA primer ngn
(11 1 nucleotide) t DNA c tip ni nh DNA polymerase III.
Khi on Okazaki mi c hon chnh, RNA primer c tch ra nh
DNA polymerase I (hot tnh exonulease 5 3) v c thay th bi DNA
cng nh tc dng ca cng enzyme. Cc khe h cn li gia cc on
Okazaki
4.11).

3. Kt thc
Cui cng, hai chc ba ti bn gp nhau pha i din ca nhim sc
th vng ca E. coli. Ngi ta bit rt t v nhng phn ng ca giai on
ny. C th hot ng ca mt loi DNA topoisomerase l cn thit tch
hai phn t DNA vng c tng hp. Qu trnh phn i hai phn t
DNA trong t bo con khi phn chia t bo cng cha c bit r.

IV. Khi nim mi


Ti bn DNA ch xy ra khi c s khi ng mi. Thng mi
(primer) l on RNA ngn gn trc u DNA.
Quan st chc ba ti bn ta thy DNA polymerase gn nhm
phosphate vo u 3-OH t do. Tuy nhin, lc u cha c u 3-OH t
do, do ngay im gc ti bn enzyme RNA polymerase (enzyme
primase) s hot ng to nn mt on mi ngn c u 3-OH t do,
nh DNA polymerase mi bt u hot ng ti bn.

Sinh hc phn t 84
Si ch

DNA b m

Cc on Okazaki

DNA polymerase

Ligase

Si ch

Si th

Hng ti bn

4.11. Hai si DNA mi c tng hp theo hai kiu khc nhau

Nghin cu ti bn bacteriophage M13 (DNA mt si vng). Gi


DNA + (M13) l si (+). T si (+) to ra dng ti bn ( ), si ( ) ny s
dng lm khun to ra si (+) khc.
DNA polymerase s khng hot ng, nu khng c mi ghp i vo
si (+) u tin. Enzyme RNA polymerase s tng hp on mi bng cch
b sung mt s nucleotide vo v tr khi u ti bn, to nn u 3-OH t
do. RNA polymerase bao gm cc n v 2, , v . Cht khng sinh
rifampicin c tc dng c ch n v , khi RNA polymerase s b c ch
v M13 khng c hin tng ti bn. Nh vy, chnh RNA polymerase gi
vai tr khi ng sau DNA polymerase mi bt u hot ng ti bn

Sinh hc phn t 85
c. V vy, u tin phi c mt on mi gn vi DNA bng lin kt
cng ha tr, v on mi ny do RNA polymerase tng hp nn.
Tip tc, on mi RNA s b loi ra bi DNA polymerase (khc vi
DNA polymerase ti bn trn). DNA polymerase ny bt u gn cc
nucleotide vo u 3-OH t do, v sau cng enzyme DNA ligase ni cc
on ti bn ny li (Hnh 4.12).

RNA primer
Si th RNA primer Primase

DNA polymerase III

on Okazaki k tip
c tng hp

DNA polymerase I

DNA ligase

Hnh 4.12. Tng hp cc on Okazaki. Qu trnh ny i hi s gn mi, ko


di, loi b RNA, lm y cc khong trng v hn cc im t. Primase tng hp
on mi RNA, DNA polymerase III ko di on mi RNA thnh on Okazaki
si th, DNA polymerase I s dng dch m im t thay th on mi RNA
bng DNA, v cui cng DNA ligase hn im t.

Sinh hc phn t 86
Nh vy, vic ti bn DNA cn cc enzyme sau:
- Helicase: m xon tch si DNA ang xon.
- SSB: gn trn DNA mt si si lun lun tnh trng m.
- RNA polymerase (primase): tc ng hnh thnh on mi RNA.
- DNA polymerase I: loi b on mi RNA.
- DNA polymerase III (khc vi loi trn) tc ng tng hp DNA
bng cch ko di on mi RNA.
- DNA ligase: gn cc on Okazaki tng hp vi nhau.
T cc nghin cu v ti bn DNA ca bacteriophage M13, ngi ta
a ra s gi thuyt v s bin i DNA mt si ca M13 thnh dng
sao chp ti bn (RF).
V quan st trn chc ba ti bn ang pht trin, ta c th theo di
c s ti bn lin tc v khng lin tc ca cc on DNA mi b sung
cho si DNA khun mu.

V. Enzyme ti bn
1. DNA polymerase
y l enzyme ch yu ca s ti bn, chu trch nhim tng hp hai
chui DNA chc ti bn. C ba loi DNA polymerase khc nhau, c k
hiu l I, II v II. C ch v vai tr ca cc enzyme DNA polymerase cng
rt khc nhau.

Mg2+
(DNA)n + dNTP (DNA)n+1 + PPi
DNA polymerase

1.1. DNA polymerase I


E. coli

3 4.13).

Sinh hc phn t 87
DNA khun mu
5 3

3 5

5 3 Mg2+
Primer
DNA polymerase I

4dNTP

4.13.

E. coli cn c hot tnh exonuclease (hot tnh


ct cc chui nucleotide cc u t do ca DNA) 3 5 xc tc cho s
thoi ha bc thang t u 3 ca c DNA si i v si n khi khng c
dNTPs. Trong trng hp c dNTPs, hot tnh exonuclease trn si i s b
c ch bi hot tnh polymerase. Trong qu trnh tng hp DNA, hot tnh
exonuclease thc hin chc nng c sa bng cch ct b nhng
nucleotide lp rp sai.
5

eo DNA.

Khi u, enzyme DNA polymerase I c xem nh gi vai tr ch


yu trc tip trong ti bn DNA. Nhng sau , ngi ta quan st thy E.
coli t bin khng c DNA polymerase I m vn c s ti bn, v pht hin
rng chnh DNA polymerase III gi vai tr ti bn DNA. Nghin cu tnh
cht v so snh ba loi enzyme trn ngi ta nhn thy DNA polymerase III
mi l enzyme thc s iu khin tng hp DNA. Trong khi DNA
polymerase I ch c vai tr loi b RNA mi nh ct u 5 3 v thay vo
ch RNA mi bng DNA khc, cn DNA polymerase II cha r tc dng,
c l n tham gia vo qu trnh sa cha (thay mt on DNA hng bng
mt on DNA bnh thng) hoc thay th DNA polymerase I khi c kh
khn trong tng hp DNA.

Sinh hc phn t 88
150 dNTP.

2. Cc topoisomer v DNA topoisomerase


2.1. Topoisomer
Gi s c hai phn t DNA mch vng c cng trnh t nucleotide.
Nhng hai phn t ny c th c s vng (linking number-Lk) khc nhau
trong phn t. S vng y c nh ngha l s ln ca mt chui DNA
qun xung quanh mt chui khc. Nhng trng hp ny c gi l
topoisomer. Topoisomer c cc dng sau:

2.1.1. Dng lng lo (relaxed DNA)


dng ny sc cng ca xon kp l ti thiu. l dng cu trc n
nh nht ca phn t.

2.1.2. Dng siu xon (supercoiled DNA)


Trc ca xon kp c th cun xung quanh mnh to thnh mt siu
xon. C hai dng siu xon sau:
- Siu xon dng (+). S vng tng, xon kp xon cng chiu
(xon phi) to thnh dng siu xon dng (positive supercoil).
- Siu xon m ( ). S vng gim, xon kp xon theo chiu ngc
li (chiu tri) to thnh dng siu xon m (negative supercoil),
Phn ln nhng phn t DNA trong t nhin dng siu xon m.

2.2. DNA topoisomerase


Enzyme DNA topoisomerase (l mt enzyme nuclease thun nghch)
c tc dng thay i s Lk ca DNA. Cc DNA topoisomerase c tc dng
thm vo hoc loi bt nhng siu xon trong phn t DNA xon kp. C
hai loi DNA topoisomerase sau:

2.2.1. DNA topoisomerase I


DNA topoisomerase I tn ti c prokaryote ln eukaryote v c tc
dng sau:

Sinh hc phn t 89
- Ct mt chui DNA v tho mt vng xon sau v tr ct.
- Ni li chui DNA b ct bi lin kt phosphodiester mi. DNA
sau khi c ti to li c cu trc lng lo hn (Hnh 4.14).

im t Chuyn si
nguyn qua
ch t gy
v gn li

Lk = n Lk = n+1

Hnh 4.14. C ch hot ng ca topoisomerase I. Enzyme ct mt si n ca


DNA si i, chuyn si nguyn vn qua ch t gy, sau hn ch t gy li.
Qu trnh ny tng s Lk ln 1.

2.2.2. DNA topoisomerase II


prokaryote, DNA topoisomerase II c tn l DNA gyrase. DNA
topoisomerase II c tc dng ct tm thi hai chui ca DNA, c tc dng
sp xp li siu xon, to ra siu xon tri ( ) ca chui DNA xon kp
(Hnh 4.15). Phn ng ny cn 1 ATP.
eukaryote, DNA topoisomerase II cng c tm thy nhng t
c nghin cu.

3. Helicase v protein SSB


3.1. Helicase

th . Phn
ng ny cn s c mt ca ATP (Hnh 4.16).

Sinh hc phn t 90
B phn ti bn

Ti bn

Siu xon dng (+)

t gy DNA Topoisomerase II

Chuyn DNA i
qua ch t gy

Siu xon m ( )

Hnh 4.15. Hot ng ca topoisomerase II chc ba sao chp

3.2. Protein SSB

(Hnh 4.17)
.

Sinh hc phn t 91
ATP
DNA helicase

ADP + P i

Hnh 4.16. Hot ng ca enzyme helicase. DNA helicase tch ri hai si ca


chui xon kp. Khi ATP c b sung vo DNA helicase c lin kt vi si
n, th helicase di chuyn vi mt phn cc xc nh trn DNA si n.
phn cc ngha l DNA helicase c lin kt vi khun mu si th trn chc ba
ti bn.

4. DNA ligase
- 5-PO4
2ATP
(i vi eukaryote) hoc NAD+ (i vi vi khun).

O O
Ligase
DNA-3-OH + O-P-O-5-DNA DNA-3-O-P-5-DNA
2ATP
O O

Sinh hc phn t 92
A B

Lin kt ca cc
SSB b sung

Hnh 4.17. Lin kt ca protein SSB ln DNA si n. Mt lng gii hn ca


SSB lin kt vi 4 trong 9 phn t DNA si n. Khi b sung thm protein SSB,
n s lin kt vi cc protein SSB lin kt t trc. Ch sau khi protein SSB bao
bc hon ton cc phn t DNA si n ban u, th n mi tip tc lin kt vi
cc phn t DNA si n khc.

O-
-O-P-O -
HO O

Enzyme + ATP
hoc
Enzyme + NAD
Enzyme- AMP

O-
- O-P- O- Adenine-Ribose
O
- O-P-O-
HO O

-O O
P
O O

Hnh 4.18. DNA ligase hn cc im t gia cc nucleotide gn nhau

Sinh hc phn t 93
- -

Ti liu tham kho/c thm


1. Phm Thnh H. 2003. Di truyn hc. NXB Gio dc, H Ni.
2. L c Trnh. 2001. Sinh hc phn t ca t bo. NXB Khoa hc v K
thut, H Ni.
3. Alberts B, Bray D, Lewis J, Raff M, Roberts K and Watson JD. 2002.
Molecular Biology of the Cell. 3rd ed. Garland Publishing, Inc. New York, USA.
4. Karp G. 2002. Cell and Molecular Biology: Concepts and Experiments.
rd
3 ed. John Wiley & Sons, Inc. New York, USA.
5. Lewin B. 2000. Gene VII. Oxford University Press, Oxford, UK.
6. Lodish H, Berk A, Matsudaira P, Kaiser CA, Krieger M, Scott MP,
Zipursky SL and Darnell J. 2004. Molecular Cell Biology. 5th ed. Freeman and
Company, New York, USA.
7. Watson JD, Hopkins NH, Roberts JW and Weiner AM. 2004.
Molecular Biology of the Gene. The Benjamin/Cummings Publishing Company,
Inc. California, USA.
8. Weaver RF. 2003. Molecular Biology. 2nd ed. McGraw-Hill Company,
New York, USA.

Sinh hc phn t 94
Chng 5

Phin m

Phin m l qu trnh tng hp RNA t khun mu DNA. Qu trnh


ny v phng din ha hc v enzyme rt ging vi qu trnh ti bn DNA.
C hai u lin quan n cc enzyme tng hp mt chui nucleic acid mi
b sung vi khun mu DNA. Tt nhin, hai qu trnh ny c nhng khc
bit quan trng, m ng ch nht l chui mi trong qu trnh phin m
c to thnh t cc ribonucleotide thay v cc deoxyribonucleotide. Cc
nguyn tc c bn ca qu trnh phin m c thit lp da vo nghin cu
trn prokaryote (E. coli) nhng dng nh cc nguyn tc ny cng c tnh
ph bin cho c eukaryote. Tuy nhin, do s khc bit v cu trc genome
v h thng enzyme nn s phin m prokaryote v eukaryote cng c
nhng c trng nht nh.

I. Cc c im c bn ca qu trnh phin m
1. S phin m to ra RNA b sung vi mt si DNA
Cc ribonucleotide ni tip ca RNA c xc nh da trn nguyn
tc b sung vi cc nucleotide trn DNA khun mu. Khi s bt cp chnh
xc xy ra, ribonucleotide tip theo c lin kt ng ha tr vi chui
RNA ang hnh thnh nh phn ng c enzyme xc tc. Nh vy, sn phm
phin m c ko di tng ribonucleotide mt v b sung chnh xc vi
si DNA c dng lm khun mu.
Qu trnh phin m d c tnh chnh xc cao nhng vn km hn
nhiu so vi qu trnh ti bn DNA (t l mc li l 1/10.000 nucleotide so
vi 1/10.000.000 trong ti bn). l do s thiu mt c ch sa sai hu
hiu, mc d trong qu trnh tng hp RNA cng c hai dng sa sai tn ti.
Tuy nhin, v cc RNA c phin m khng bao gi c sao chp li nn
cc sai st xy ra khng nh hng n vic truyn t thng tin cho th h
sau.

Sinh hc phn t 95
2. S phin m l mt phn ng enzyme
Nhng enzyme chu trch nhim cho qu trnh phin m c t bo
prokaryote v eukaryote u c gi l RNA polymerase ph thuc DNA
(DNA-dependent RNA polymerase), gi tt l RNA polymerase.
RNA polymerase xc tc hnh thnh cc cu ni phospho-diester
ni cc ribonucleotide thnh mt chui thng. Enzyme dch chuyn tng
bc dc theo DNA khun mu v ko di chui RNA theo hng t
5 3, ngha l cc ribonucleotide c thm vo u 3 ca chui RNA
ang hnh thnh. Cc c cht c s dng tng hp RNA l ATP, GTP,
CTP v UTP. Cng ging nh trong s ti bn DNA, nng lng cho phn
ng c cung cp t s thy phn cc cu ni giu nng lng ca cc c
cht ni trn.

3. S phin m ch sao chp chn lc mt s phn ca genome v to ra


nhiu bn sao
S la chn vng no phin m khng phi xy ra ngu nhin. Mi
vng phin m in hnh bao gm mt hoc nhiu gen, c nhng trnh t
DNA c hiu hng dn khi u v kt thc phin m.
i vi mt vng c chn phin m, c th c mt n hng trm
thm ch c nghn bn sao RNA c to ra. S tng hp phn t RNA sau
c bt u trc khi phn t RNA trc hon thnh. T mt gen n c,
trong vng mt gi c th tng hp c hn mt nghn phn t RNA (i
vi eukaryote).
S la chn vng no phin m v mc phin m u c iu
ha. V vy, trong nhng t bo khc nhau hoc trong cng mt t bo
nhng nhng thi im khc nhau s c nhng nhm gen khc nhau c
phin m.

4. Ch mt trong hai si n ca phn t DNA c dng lm khun mu


Vic gn ca RNA polymerase vo promoter ca gen s quyt nh
vic la chn si no trong hai si n ca DNA lm khun mu. Promoter,
ngoi vic mang v tr gn RNA polymerase cn cha ng thng tin xc
nh si no trong hai si n ca DNA c phin m v xc nh v tr
bt u phin m.

Sinh hc phn t 96
5. S phin m c khi pht khng cn mi
RNA polymerase c th khi u s tng hp RNA trn khun mu
DNA m khng cn mi nh DNA polymerase. iu ny i hi
ribonucleotide u tin c mang n v tr bt u phin m phi c
gi n nh trn DNA khun mu trong khi ribonucleotide th hai ang
c a n xy ra phn ng trng hp.

II. Cc giai on ca qu trnh phin m


RNA polymerase tin hnh qu trnh phin m mt gen thng qua
nhiu bc v c chia thnh ba giai on: khi u, ko di, v kt thc.

1. Giai on khi u
u tin, RNA polymerase gn vi promoter ca gen (cng vi cc
yu t khi u) to thnh phc hp promoter-polymerase. Mt khi c
hnh thnh, phc hp ny s c s thay i cu trc cn thit cho vic tin
hnh giai on khi u.
Giai on khi u ny bao gm ba bc nh sau:

1.1. Phc hp ng (closed complex)


Khi RNA polymerase va mi gn vi promoter th phc hp to
thnh trng thi ng. trng thi ny, DNA vn l chui kp v enzyme
gn vo mt pha ca vng xon.

1.2. Phc hp m (open complex)


Lc ny DNA xung quanh im bt u phin m c m xon v
lin kt gia cc cp base b sung b ph v. Hai si DNA vi di
khong 14 bp xung quanh v tr bt u phin m tch ri nhau ra v to nn
vng phin m. Vic m DNA gii phng si khun mu. Hai nucleotide
u tin c mang n v tr bt u c hot ha, chng xp hng
trn khun mu v c ni vi nhau. RNA polymerase bt u chuyn
dch dc theo si khun mu, m xon pha trc v tr trng hp v ti gn
hai si DNA pha sau. Bng cch ny, cc ribonucleotide tip theo c gn

Sinh hc phn t 97
vo chui RNA ang pht trin. on RNA ban u vi s lng
ribonucleotide t hn 10 s b loi b v enzyme bt u tng hp li.

1.3. Phc hp tam nguyn bn (stable ternary complex)


Mt khi enzyme i c khong hn 10 bp, n c xem l thot
khi promoter. Lc ny mt phc hp gm ba thnh phn l enzyme, DNA
v RNA c hnh thnh v qu trnh phin m chuyn sang giai on ko
di.

2. Giai on ko di
Mt khi RNA polymerase tng hp c mt on RNA khong 10
base, n chuyn sang giai on ko di. S chuyn giai on ny i hi
nhng bin i hn na v cu hnh ca RNA polymerase lm cho n cng
gi cht khun mu hn na. Trong qu trnh ko di, enzyme ny thc hin
mt lot nhiu nhim v rt quan trng ngoi vic tng hp RNA. N m
xon DNA trc mt v ti gn DNA pha sau, n tch dn chui RNA
ang hnh thnh ra khi khun mu khi ang di chuyn dc theo gen, v n
cn thc hin chc nng c sa sai ( qu trnh ti bn DNA, cc chc
nng ny do nhiu enzyme khc nhau thc hin).

3. Giai on kt thc
Khi RNA polymerase phin m ht chiu di ca gen (hoc cc gen),
n dng li v gii phng sn phm RNA. Trong mt s t bo, c nhng
trnh t c hiu thc y giai on kt thc. Trong mt s t bo khc,
ngi ta vn cha r yu t no iu khin enzyme ngng phin m v gii
phng RNA khi khun mu.

III. Phin m prokaryote


1. Enzyme RNA polymerase prokaryote
T bo prokaryote ch cha mt loi RNA polymerase. Enzyme ny
c cu to bi nm tiu n v, gm hai tiu n v v cc tiu n v ,
, . Cc tiu n v ny lin kt vi nhau to thnh enzyme li.

Sinh hc phn t 98
Ngi ta lm th nghim tinh sch enzyme li t t bo vi khun ri
cho vo dung dch cha DNA vi khun v ribonucleotide th enzyme s gn
vi DNA v tng hp RNA. Tuy nhin, RNA thu c trong th nghim ny
khng ging vi RNA trong t bo v enzyme gn vo cc v tr khng
thch hp trn DNA. Nu cho thm mt loi polypeptide tinh sch c gi
l yu t trc khi enzyme gn vi DNA th s phin m s bt u ti
nhng v tr chnh xc nh trong t bo.
Vic gn yu t vo enzyme li lm tng i lc ca enzyme vi v
tr khi ng trn DNA, ng thi lm gim i lc i vi cc vng khc.
Khi enzyme li c gn thm yu t s tr thnh dng holoenzyme.

2. Promoter ca gen prokaryote


Promoter ca gen vi khun nm ngay trc v tr khi u phin m.
Bng cch phn tch cc trnh t DNA ny ca mt s lng ln cc gen vi
khun ngi ta nhn thy c hai on ngn tng i ging nhau gia gen
ny v gen khc, mi on gm su nucleotide. on th nht nm cch v
tr khi u khong 35 bp, l s bin i ca trnh t TTGACA. on th
hai nm cch v tr khi u khong 10 bp, l s bin i ca trnh t
TATAAT. Chng ln lt c gi l vng 35 v vng 10 (hp
Pribnow).
i vi cc promoter mnh (v d gen m ha rRNA), ngi ta cn
tm thy yu t UP lm tng s gn ca RNA polymerase vo DNA. C mt
s promoter thiu vng 35 v c thay bng yu t 10 m rng, bao
gm vng 10 chun v thm mt on ngn u 5 ca n (v d gen
gal ca E. coli).
Yu t nhn dng cc vng 35 v 10 hoc yu t 10 m rng
nh cc cu trc c bit ca chng. Ring yu t UP khng c nhn
dng bi m c nhn dng bi mt vng u C tn cng ca tiu n
v , gi l CTD (carboxyl terminal domain).

3. Vai tr ca enzyme RNA polymerase v promoter trong qu trnh phin


m
Khi khi u s phin m, RNA polymerase gn vi DNA vng 35
mt cch lng lo to thnh phc hp ng. Sau , enzyme gn vo

Sinh hc phn t 99
promoter cht hn v phc hp chuyn sang trng thi m. Mt vng DNA
c m xon nm gia hai v tr 11 v +3, ngha l bao gm c v tr bt
u phin m +1. Si n DNA lm khun mu c bc l sinh tng
hp RNA.
Mt khi RNA polymerase tng hp c 10 nucleotide (sau ln khi
u) th yu t ri khi enzyme v c th n gn vo promoter khc
khi u mt qu trnh phin m mi. S tch ri yu t cho php hnh
thnh mt knh thot m thng qua phn RNA c tng hp chui ra
khi enzyme v c ko di (Hnh 5.1).

Khi u DNA

-35 -10 5

Ti xon M xon
Ko di

RNA polymerase
RNA

RNA c gii phng

Kt thc

5
Cu trc
kp tc

Hnh 5.1. Cc giai on phin m prokaryote

Sinh hc phn t 100


4. Tn hiu kt thc
Tn hiu kt thc l nhng trnh t trn DNA c vai tr thc y s
tch RNA polymerase ra khi DNA v gii phng chui RNA mi c
tng hp. vi khun, c hai loi tn hiu kt thc l tn hiu kt thc khng
ph thuc Rho v tn hiu kt thc ph thuc Rho.

4.1. Tn hiu kt thc khng ph thuc Rho


l mt cu trc c bit bao gm hai trnh t i xng b sung
nhau giu GC, tip theo sau l mt lot 8 adenine (chng s c phin m
thnh 8 uracil). Nhng trnh t ny khng nh hng n RNA polymerase
cho n sau khi chng c phin m. Khi cc trnh t i xng b sung
trn RNA s bt cp vi nhau v to nn cu trc hnh chic kp tc (Hnh
5.2). Cu trc kp tc ny ph v phc hp ko di hoc bng cch thc
y m knh thot cho RNA trn RNA polymerase hoc bng cch ph v
mi tng tc RNA-khun mu DNA

5 3

Hnh 5.2. Cu trc kp tc

Cu trc kp tc ny ch hot ng hiu qu khi n c theo sau bi


mt lot U. Ti thi im cu trc kp tc c hnh thnh, chui RNA
ang pht trin vn c gi trn khun mu ch bng cc lin kt gia A-
U. V lin kt A-U yu hn G-C nn chng d dng b ph v bi hiu qu
ca cu trc kp tc, v v th RNA d dng c gii phng.

4.2. Tn hiu kt thc ph thuc Rho


Tn hiu ny l nhng thnh phn RNA m mun hot ng, i hi
phi c yu t Rho. Yu t Rho l mt protein hnh nhn ( E. coli c khi

Sinh hc phn t 101


lng phn t khong 50 kDa) gm su tiu n v ging ht nhau. Yu t
ny c hot tnh ATPase: khi gn vo sn phm phin m, n s s dng
nng lng t s thy phn ATP ko RNA ra khi khun mu v
polymerase.
Yu t Rho iu khin phn t RNA c bit nh tnh c hiu. Th
nht l tnh c hiu ti nhng v tr n gn, l nhng on khong 40
nucleotide m khng gp li thnh cu trc bc hai, chng thng giu C.
Tnh c hiu th hai l yu t Rho gim gn vi bt k sn phm phin m
no ang c dch m (ngha l nhng sn phm ang gn ribosome). vi
khun, phin m v dch m c song hnh cht ch: dch m khi pht
ngay trn RNA ang c tng hp k t khi RNA bt u chui ra khi
RNA polymerase. V vy Rho ch kt thc nhng sn phm vn ang c
phin m qu u tn cng ca gen hoc operon.

IV. Qu trnh phin m eukaryote


1. Cu trc gen eukaryote
Cu trc mt gen m ha cho protein ca eukaryote bao gm cc vng
sau:

1.1. Vng 5 kim sot biu hin gen


Vng ny bao gm cc trnh t nucleotide iu ha biu hin gen v
hot ha s phin m, bao gm:
- Promoter. L nhng trnh t nh v u 5 khng dch m ca
gen c chc nng xc nh v tr bt u phin m, kim sot s lng
mRNA v i khi c tnh c hiu m (tissue-specific). Promoter c th di
n vi nghn bp. Vng ny thng cha mt trnh t bo th gi l hp
TATA nm cch v tr phin m khong 25-30 bp. Hp ny gip xc nh
chnh xc v tr bt u phin m. Ngoi ra, cn c hp CCAAT nm cch
v tr bt u phin m khong 75-80 bp. Hp ny t ph bin hn hp
TATA, n c chc nng tng hiu qu phin m. Mt s gen qun gia m
ha cho cc enzyme hin din tt c cc t bo thng thiu c hai hp
ny v promoter rt giu GC. Ngoi ra, cn c cc thnh phn c hiu
khc.

Sinh hc phn t 102


- V tr gn vng c hiu m. L trnh t DNA tng tc vi protein
c hiu m ch huy gen cu trc sn xut ra tng protein c hiu ca
tng m.
- V tr gn vi vng tng cng phin m (enhancer). Cn gi l
gen tng cng, l nhng trnh t DNA c gn vi cc tc nhn hot ha
kch thch phin m ca cc gen k bn, chng c th tc ng qua mt
khong cch xa v c th tc ng theo hai pha (t 5 hoc 3 ti).

1.2. Vng c phin m


Bao gm cc exon v intron nm xen k. y l mt c im phn
bit vi gen ca prokaryote. Cc exon v intron u c phin m nhng
ch c cc exon l c dch m. Cc intron c bt u bng GT v kt
thc bng AG. Cc intron chim phn ln trong mi gen v chng s c
loi b khi RNA mi c tng hp, cn cc exon c ni vi nhau
to nn mRNA hon chnh (mature mRNA).
hai u ca vng c phin m (coding region) cn c vng 5
khng dch m (5 untranslation region) v vng 3 khng dch m (3
untranslation region). Vng 5 khng dch m c tnh t v tr bt u
phin m cho n codon khi u ATG. Vng 3 khng dch m bt u t
codon kt thc n v tr gn ui poly(A).

1.3. Vng 3 khng dch m


Chc nng cha r, mt s gen vng ny mang cc trnh t iu ha
chuyn bit.

2. Enzyme RNA polymerase ca eukaryote


T bo eukaryote c n ba loi RNA polymerase l RNA polymerase
I (pol I), RNA polymerase II (pol II), v RNA polymerase III (pol III).
Trong , RNA polymerase II m nhn vic phin m cho hu ht cc gen,
ch yu l gen m ha cho protein. RNA polymerase I phin m cc gen
tin thn ca rRNA ln v RNA polymerase III phin m cc gen tRNA,
mt s gen RNA kch thc nh ca nhn (small nuclear, snRNA) v RNA
5S. Cc RNA polymerase ca eukaryote cng bao gm nhiu tiu n v,

Sinh hc phn t 103


trong c nhng tiu n v tng ng vi cc tiu n v trong enzyme
ca vi khun.

Bng 5.1. Cc tiu n v ca RNA polymerase

Prokaryote Eukaryote

Vi khun Archaea RNA pol I RNA pol II RNA pol III

A/A RPA1 RPB1 RPC1


B RPA2 RPB2 RPC2
D RPC5 RPB3 RPC5
L RPC9 RPB11 RPC9
K RPB6 RPB6 RPB6
(+6) (+9) (+7) (+11)

3. Cc yu t gip RNA polymerase khi u phin m


Trong khi RNA polymerase ca prokaryote ch cn thm mt yu t
khi u l khi ng phin m th RNA polymerase ca eukaryote
phi cn nhiu yu t khi u, cc yu t ny c gi l cc yu t phin
m tng qut. Mt khc, s khi u phin m eukaryote cn phi i mt
vi hin tng cc DNA c ng gi trong nucleosome v cc dng cao
hn ca cu trc chromatin. iu ny i hi phi c nhiu yu t khc
thm vo gip khi ng qu trnh phin m.

3.1. Vai tr ca cc yu t phin m tng qut


Cc yu t phin m tng qut gip RNA polymerase vo ng v tr
trn promoter, gip tch hai si n ca DNA ra phin m c bt u,
v gii phng RNA polymerase khi promoter mt khi phin m c
khi ng xong i vo giai on ko di.
Cc yu t ny c gi l tng qut v chng gn trn tt c cc
promoter c s dng bi RNA polymerase II. Do , chng c vit tt
l TFII (transcription factor for polymerase II), bao gm TFIIA, TFIIB...

Sinh hc phn t 104


Nh m t trn, nhiu promoter ca eukaryote cha hp TATA.
Hp ny c nhn dng bi mt tiu n v ca TFIID l TBP (TATA
binding protein: protein gn TATA). Phc hp TBP-DNA to nn mt ci
nn thu ht cc TFII khc v RNA polymerase n promoter. In vitro,
cc yu t phin m tng qut khc n gn vo promoter theo th t sau:
TFIIA, TFIIB, TFIIF cng RNA polymerase II, TFIIE v TFIIH. Sau ,
vng promoter c m xon. Khc vi vi khun, s m xon y cn c
nng lng cung cp t s thy phn ATP nh TFIIH (yu t ny c hot
tnh ging helicase).
Sau cng xy ra hin tng khi u sy ging nh prokaryote
cho n khi c s bin i v cu hnh nhm gii phng RNA polymerase II
khi promoter v i vo giai on ko di. Tuy nhin, y c mt bc
m khng tm thy prokaryote l s gn thm cc gc phosphate vo
ui ca RNA polymerase (ui ny cn c gi l CTD: carboxyl
terminal domain). S phosphoryl ha ny cng c xc tc bi TFIIH nh
hot tnh protein kinase ca n (Hnh 5.3).

3.2. Vai tr ca cc tc nhn hot ha, phc hp trung gian v enzyme bin
i chromatin.
Ngoi cc yu t phin m tng qut, RNA polymerase II cn cn s
h tr ca cc yu t khc (Hnh 5.4).
u tin, cn c cc tc nhn hot ha phin m (transcriptional
activator) n gn vo cc trnh t c hiu trn DNA (cc enhancer) hp
dn RNA polymerase II n v tr bt u phin m. S hp dn ny cn
thit RNA polymerase II v cc yu t phin m tng qut vt qua tr
ngi khi gn vi DNA c ng gi trong chromatin.
Tip n, s khi u phin m in vivo cn cn s hin din ca cc
protein to thnh phc hp trung gian (mediator complex). Phc hp ny
cho php tc nhn hot ha tc ng tt ln RNA polymerase II v cc yu
t phin m tng qut.
Cui cng, s phin m cn cn cc enzyme bin i chromatin, bao
gm phc hp ti to m hnh chromatin (chromatin remodeling complex)
v enzyme histone acetylase. C hai c tc dng gip cho b my khi u
phin m c th gn vo DNA trong chromatin mt cch d dng.

Sinh hc phn t 105


TBP

Hp TATA
TFIIA

RNA polymerase II
TFIIF

TFIIE

TFIIH

Hnh 5.3. Cc yu t phin m tng qut gip khi u phin m

Nh vy, c rt nhiu protein gn vo promoter khi ng s phin


m eukaryote. Th t gn ca cc protein ny thay i i vi cc gen
khc nhau. Thc t, mt s c th gn vi nhau xa DNA ri c mang

Sinh hc phn t 106


n DNA di dng phc hp. V d: phc hp trung gian, RNA
polymerase II, v mt s yu t phin m tng qut c th gn vi nhau
trong nhn tng ri c mang n DNA.

Tc nhn
hot ha
Phc hp
ti m hnh
Phc hp
chromatin
trung gian HAT

RNA polymerase II

Hnh 5.4. Cc tc nhn hot ha, phc hp trung gian v cc thnh phn bin
i nucleosome trong phin m

4. Cc yu t kch thch RNA polymerase II hot ng trong giai on ko


di
Mt khi RNA polymerase II bt u chuyn sang giai on ko di th
cc yu t khi u c loi b nh yu t phin m tng qut v phc
hp trung gian. Thay vo , cc yu t kch thch giai on ko di c
thu ht n, bao gm TFIIS v hSPT5. Ngoi ra, cn c cc yu t khc
c huy ng phc v cho qu trnh bin i RNA mi c tng hp.
Giai on ko di trong phin m c song hnh cht ch vi cc
bc bin i RNA mi c tng hp. Nh phn tch trn, c mt
bc quan trng din ra khi chuyn t giai on khi u sang ko di l s
phosphoryl ha ui CTD ca RNA polymerase II. S phosphoryl ha ny
khng nhng gip RNA polymerase II thot khi cc protein v tr bt u
phin m m cn cho php cc protein khc n kt hp vi ui gip
qu trnh ko di phn t RNA v bin i RNA tin thn.

Sinh hc phn t 107


5. Qu trnh bin i cc RNA mi c tng hp
eukaryote, s phin m ch l bc u tin trong mt lot cc phn
ng bao gm c s bin i hai u ca mRNA tin thn v loi b cc
intron to thnh mRNA hon chnh.

5.1. S gn m vo u 5
Ngay khi RNA polymerase II va mi to ra khong 25
ribonucleotide ca RNA, u 5 ca phn t RNA ny c bin i bng
cch gn thm mt ci m l guanine c bin i ha hc. Phn ng gn m
c thc hin bi ba loi enzyme l:
- Phosphatase c tc dng loi mt gc phosphate khi u 5 ca
RNA mi sinh.
- Guanylyl transferase gn GMP bng lin kt o ngc (5 vi 5
thay v 5 vi 3) vo u 5 ca RNA ang c tng hp.
- Methyl transferase gn nhm methyl vo guanosine (Hnh 5.5).
Trong nhn, m gn vi mt phc hp protein c gi l CBC
(CAP-binding complex: phc hp gn m) gip RNA c x l tt v
c chuyn ra ngoi. M 5 cn c vai tr quan trng trong qu trnh dch
m mRNA trong bo tng.

5.2. S gn ui poly(A) vo u 3 v kt thc phin m


S gn ui poly(A) vo u 3 c lin kt vi s kt thc phin
m. Cc enzyme cn thit cho cc qu trnh ny c tp trung trn ui
CTD ca RNA polymerase II, bao gm CPSF (cleavage and
polyadenylation specificity factor: yu t c hiu tch RNA v gn ui
polyA) v CstF (cleavage stimulation factor: yu t kch thch tch RNA).
Khi RNA polymerase di chuyn n cui gen, n gp nhng trnh t
c hiu (c gi l tn hiu polyA). Trnh t ny c phin m thnh
RNA, thc y chuyn CPSF v CstF n gn vo on RNA ny. Sau
cc protein khc s c tp trung n khi u s tch ri RNA v gn
ui poly(A).
S gn ui c thc hin bi enzyme poly(A) polymerase (PAP).
Enzyme ny thm khong t vi chc n 200-250 adenine vo u 3 ca

Sinh hc phn t 108


RNA c tch ra. Enzyme PAP s dng ATP lm c cht v hot ng
ging RNA polymerase, tuy nhin khng c khun mu. Ngi ta vn cha
r yu t no quyt nh chiu di ca ui nhng qu trnh ny c lin
quan n cc protein gn c hiu vi ui poly(A).
Sau khi RNA c tch ra v gn ui poly(A), RNA polymerase vn
cha kt thc phin m ngay. N cn tip tc di chuyn dc theo khun mu
v to ra mt phn t RNA th hai c th di hng trm nucleotide trc khi
kt thc. Sau , RNA polymerase c tch ra khi khun mu, gii phng
RNA mi v RNA ny s b ging ha.

base base


3 HO 5 5 3

RNA triphosphatase


3 HO 5 3

Guanylyl transferase

5 5
3 HO 3

Methyl transferase
H3C
7 methyl

5 5
3 HO 3

Hnh 5.5. Phn ng gn m vo u 5 ca RNA

Sinh hc phn t 109


5.3. Qu trnh ct ni gen (splicing)
y l qu trnh loi b cc intron v ni cc exon li vi nhau. Qu
trnh ny c thc hin phn ln bi cc RNA thay v protein.
Cc phn t RNA ny tng i ngn (di 200 nucleotide) c gi
l snRNA. C nm loi lin quan n dng ct ni chnh l U1, U2, U4, U5
v U6. Mi snRNA c kt hp vi nhiu protein hnh thnh snRNP.
C ba trnh t nm trn intron ng vai tr quan trng trong qu trnh
ct ni l: v tr ct ni u 5, v tr phn nhnh l mt trnh t giu cc
pyrimidine bao quanh mt nucleotide adenine gn u 3, v v tr ct ni
u 3.
u tin, v tr ct ni u 5 c nhn dng bi U1 snRNP bng s
bt cp cc base b sung. V tr phn nhnh cng c nhn dng bi BBP
(branch-point binding protein: protein gn v tr phn nhnh) v U2AF. U2
snRNP n thay th BBP (nh U2AF gip ). S bt cp base gia U2
snRNA v v tr phn nhnh lm tha ra mt gc A khng bt cp v sn
sng phn ng vi v tr 5. Sau U4 v U6 snRNP cng U5 snRNP n
gn vi phc hp trn.
Dng U1 ri khi phc hp v U6 th ch U1 ti v tr ct ni u 5.
U4 c gii phng U6 tng tc vi U2. iu ny lm cho v tr ct ni
u 5 v v tr phn nhnh c t k nhau v to iu kin cho phn ng
ct ni xy ra. Nucleotide adenine c hiu v tr phn nhnh tn cng v
ct intron v tr u 5. ng thi c mt lin kt ng ha tr xy ra gia
A v tr phn nhnh v u 5 ca intron to nn mt cu trc hnh thng
lng. u 3 ca exon trc ni vi u 5 ca exon k tip v thng lng
intron c gii phng (Hnh 5.6).

V. Phin m ngc
Phin m ngc l qu trnh tng hp DNA da trn khun mu
RNA. Qu trnh ny c xc tc bi mt loi enzyme c bit gi l
enzyme phin m ngc (RT: reverse transcriptase). Enzyme ny c c hot
tnh DNA polymerase v hot tnh RNase H. Cng ging nh DNA
polymerase trong qu trnh ti bn DNA, enzyme phin m ngc i hi
phi c primer (mi) c bit tng hp nn DNA mi.

Sinh hc phn t 110


5 3

snRNP

5 3

snRNPs

5 3

5 3

5 3

5 3

Hnh 5.6. Qu trnh ct ni gen

Sinh hc phn t 111


Enzyme phin m ngc c pht hin ln u tin retrovirus. Sau
khi cc retrovirus i vo t bo vt ch, genome ca RNA ca n s c
phin m ngc thnh DNA si i, ri tch hp vo DNA ca vt ch. Qu
trnh phin m ngc ny kh phc tp, ngi ta c th tm tt thnh 10
bc nh sau:
- Bc 1: Mt tRNA ca t bo c tnh c hiu vi retrovirus ng
vai tr primer khi pht qu trnh phin m ngc. Primer lai vi vng
b sung trn genome ca RNA ca retrovirus gi l v tr gn primer (PBS:
primer-binding site).
- Bc 2: Mt on DNA c ko di t tRNA c trnh t b sung
vi trnh t ca genome RNA ca retrovirus.
- Bc 3: Trnh t R u 5 v U5 ca virus b loi b bi RNase H.
- Bc 4: i khun mu ln th nht (first template exchange) cn
c gi l nhy ln mt: DNA n lai vi trnh t R cn li u 3'.
- Bc 5: Mt si DNA c ko di t u 3.
- Bc 6: Hu ht RNA virus b loi b bi RNase H.
- Bc 7: Si DNA th hai c ko di t RNA cn li ca virus.
- Bc 8: C tRNA v phn RNA cn li ca virus b loi b bi
RNase H.
- Bc 9: i khun mu ln th hai (nhy ln hai): vng PBS ca
si DNA th hai n lai vi vng PBS ca si th nht.
- Bc 10: Ko di c hai si DNA.
R l nhng trnh t lp li trn genome ca retrovirus ( u 5 v 3),
U5 v U3 l nhng vng m ha cho nhng tn hiu tch hp u 5 v 3
(Hnh 5.7).
Ngy nay, ngi ta cng pht hin enzyme phin m ngc cc
virus ng vt khc nh hepadnavirus, v cc virus thc vt nh
caulimovirus. Tt c chng c gi l retrovirus. Ngoi ra, ngi ta cn
pht hin hot tnh enzyme phin m ngc mt s dng ca
myxobacteria v E. coli. Enzyme phin m ngc tr thnh mt cng c
khng th thiu trong sinh hc phn t. N gip cc nghin cu vin phin
m ngc mRNA ca t bo thnh cDNA (complementary DNA), ri sau
c th khuch i, to dng v biu hin bng cc phng php c bit.
S pht hin enzyme phin m ngc nhiu loi virus v c bit l mt

Sinh hc phn t 112


s vi khun cng c ngha quan trng trong vic nghin cu s tin ha
ca h thng sinh gii.

tRNA
3
(1) 5 R U5 U3 R 3 B gen RNA ca
PBS retrovirus
DNA
tRNA
3 R U5
(2)
5 R U5 U3 R 3
PBS

tRNA
(3) 3 R U5

5 U3 R 3
PBS

tRNA
(4) 3 R U5

5 U3 R 3
PBS

PBS
tRNA
(5) 3 U3 R U5

5 U3 R 3
PBS

PBS
(6) tRNA
3 U3 R U5

5 3

PBS
tRNA
(7) 3 U3 R U5

5 U3 R U5 3
PBS
PBS
tRNA
(8) 3 U3 R U5

5 U3 R U5 3
PBS
PBS
(9) 3 U3 R U5 5
5 U3 R U5 3
PBS

(10) PBS DNA ca retrovirus


3 U3 R U5 U3 R U5 5
5 U3 R U5 U3 R U5 3

Hnh 5.7. Qu trnh phin m ngc ca retrovirus

Sinh hc phn t 113


Ti liu tham kho/c thm
1. H Hunh Thy Dng. 1998. Sinh hc phn t. NXB Gio dc, H
Ni.
2. Alberts B, Johnson A, Lewis J, Raff M, Roberts K and Walter P.
2002. Molecular Biology of the Cell. 4th ed. Garland Science Publishing, Inc. New
York, USA.
3. Flint SJ. 2000. Principles of Virology: Molecular Biology, Pathogenesis,
and Control. ASM Press, Washington, USA.
4. Gelehrter TD, Collins FS and Ginsburg D. 1998. Principles of Medical
Genetics. 2nd ed. Williams & Wilkins Company, Baltimore, USA.
5. Griffiths AJF, Wessler SR, Lewontin RC, Gelbart WM, Suzuki DT
and Miller JH. 2005. An Introduction to Genetic Analysis. WH Freeman & Co.
New York, USA.
6. Karp G. 2002. Cell and Molecular Biology. John Wiley & Sons, Inc. New
York, USA.
7. Watson JD, Baker TA, Bell SP, Gann A, Levine M and Losick R.
2004. Molecular Biology of the Gene. Pearson Education, Inc./Benjamin
Cummings Publishing, San Francisco, USA.

Sinh hc phn t 114


Chng 6

Dch m

Dch m l qu trnh cc thng tin di truyn cha trong cc trnh t


nucleotide ca mRNA c s dng to ra cc chui amino acid trong
protein. S tng hp mt protein ring l i hi s tham gia ca hn 100
protein v RNA. B my dch m bao gm bn thnh phn quan trng l
mRNA, tRNA, aminoacyl tRNA synthetase v ribosome. Cc mRNA l
khun mu cho qu trnh dch m. Dch m l mt trong nhng qu trnh c
tnh bo th cao v chim nhiu nng lng ca t bo. Tuy nhin, do cu
trc khc nhau gia mRNA ca prokaryote v eukaryote nn qu trnh dch
m ca chng cng c nhng im khc bit quan trng.

I. M di truyn
1. Cc codon
Do ch c bn loi nucleotide khc nhau trong mRNA v c n 20
loi amino acid trong protein nn s dch m khng th c thc hin theo
kiu tng ng mt nucleotide-mt amino acid c. Chui nucleotide ca
mt gen thng qua trung gian mRNA c dch m thnh chui amino acid
ca protein theo nhng quy lut c gi l m di truyn.
Ngi ta gii m ton b cc amino acid vo nhng nm u ca
thp k 1960. Mi amino acid c m ha bi ba nucleotide lin tip trn
DNA (hoc RNA tng ng), b ba nucleotide ny c gi l mt codon.
Vi 4 loi nucleotide khc nhau s c 43 = 64 codon khc nhau c phn
bit bi thnh phn v trt t ca cc nucleotide. Trong s ny c 3 codon
kt thc (stop codon) l UAA, UAG v UGA c nhim v bo hiu chm
dt vic tng hp chui polypeptide. Trong 61 m cn li c nhiu codon
cng m ha cho mt amino acid (Bng 3.4-Chng 3).
M di truyn c tnh ng nht cho ton b sinh gii tr mt s ngoi
l i vi cc codon ty th. DNA ca bo quan ny c mt s codon m
ha cho cc amino acid khc vi ngha ca cc codon ny trn DNA trong
nhn. V d:

Sinh hc phn t 115


- UGA m ha cho tryptophan thay v bo hiu chm dt vic tng
hp protein.
- AGA v AGG khng m ha cho arginine m bo hiu chm dt
tng hp protein.
- AUA m ha cho methionine thay v m ha cho isoleucine.

2. Cc quy tc chi phi m di truyn


C ba quy tc iu khin s sp xp v s dng cc codon trn mRNA
l:
- Cc codon c c theo hng 5'3'. V vy chui m ha cho
dipeptide NH2-Thr-Arg-COOH c vit l 5'-ACGCGA-3'.
- Cc codon khng chng ln nhau v vng dch m ca mRNA
khng cha cc khong trng.
- Thng tin c dch m theo mt khung c (reading frame) c
nh. V mt nguyn tc, cng mt trnh t RNA c th c ba khung c
khc nhau. Tuy nhin, trn thc t ch c mt trong ba khung c ny cha
thng tin thc s, chnh codon khi u xc nh khung c ng cho
mi trnh t mRNA.

II. Cc ribosome
Ribosome l b my i phn t iu khin s tng hp protein. N
c cu to bi t nht l 3 phn t RNA v trn 50 protein khc nhau1, vi
khi lng phn t l 2,5 MDa (megadalton) i vi ribosome ca
prokaryote v 4,2 MDa i vi ribosome ca eukaryote.

1. Thnh phn cu to ca ribosome


Mi ribosome bao gm mt tiu n v ln v mt tiu n v nh.
Tiu n v ln cha trung tm peptidyl transferase chu trch nhim cho
vic hnh thnh cc cu ni peptide. Tiu n v nh cha trung tm gii
m, l ni cc tRNA c gn amino acid c v gii m cc codon.
Ngoi ra cn c trung tm gn cc yu t tiu n v ln.

1
Chnh xc l t 3-4 phn t RNA v t 55-82 protein.

Sinh hc phn t 116


Theo quy c, cc tiu n v c t tn theo tc lng ca chng
di lc ly tm. n v o tc lng l Svedberg (tn ca nh pht minh
my siu ly tm) v c vit tt l S. Ribosome ca prokaryote l ribosome
70S, trong tiu n v ln l 50S v tiu n v nh l 30S. Ribosome
ca eukaryote l 80S, vi tiu n v ln l 60S v tiu n v nh l 40S.
Mi tiu n v u c cu to bi cc RNA ribosome (rRNA) v
cc protein ribosome. n v Svedberg li c s dng phn bit cc
rRNA (Bng 6.1).
Trong qu trnh dch m, tiu n v ln v tiu n v nh ca mi
ribosome lin kt vi nhau v vi mRNA. Sau mi vng tng hp protein,
chng li ri nhau ra.

Bng 6.1. Cc thnh phn cu to ca ribosome

Cc thnh Prokaryote Eukaryote


phn cu
Tiu n v Tiu n v Tiu n v Tiu n v
to
ln (50S) nh (30S) ln (60S) nh (40S)

rRNA 5S rRNA 16S rRNA 5,8S rRNA 18S rRNA


(120 Nu) (1540 Nu) (160 Nu) (1900 Nu)
23S rRNA 5S rRNA
(2900 Nu) (120 Nu)
28S rRNA
(4700 Nu)

Protein 34 protein 21 protein 49 protein 33 protein

2. Khi nim polyribosome


Mc d mt ribosome ch c th tng hp mt polypeptide ti mt
thi im, nhng mi mRNA c th c dch m ng thi bi nhiu
ribosome. Mt mRNA mang nhiu ribosome c xem l polyribosome hay
polysome. Mi ribosome n c tip xc vi khong 30 nucleotide, nhng
do kch thc ln ca ribosome nn mt cho php trn mRNA l 80
nucleotide cho mi ribosome.

Sinh hc phn t 117


3. Cc v tr gn tRNA trn ribosome
Trn ribosome cha ba v tr gn tRNA l v tr A, P v E. Trong :
- A l v tr gn aminoacyl-tRNA (tRNA c mang amino acid).
- P l v tr gn peptidyl-tRNA (tRNA c mang chui polypeptide).
- E (exit) l v tr gn tRNA m c phng thch sau khi chui
polypeptide c chuyn sang aminoacyl-tRNA.
Mi v tr gn tRNA c hnh thnh ti giao din gia tiu n v ln
v tiu n v nh. Bng cch ny, cc tRNA c gn vo c th bt ngang
qua khong cch gia trung tm peptidyl transferase ca tiu n v ln v
trung tm gii m ca tiu n v nh. u 3' ca tRNA c nm gn tiu
n v ln v vng i m gn tiu n v nh.

NH3
Chui polypeptide
ang tng hp

tRNA c gii
phng t v tr E
Trung tm
peptidyltransferase

C
CC
A A A U CG
5 3
GG G U U U A G C
U
E P A
Trung tm gii m

Chuyn ng ca ribosome

Hnh 6.1. Cc thnh phn chc nng ca ribosome

4. Cc knh ca ribosome
l cc knh cho php mRNA i vo v i ra khi ribosome, v
knh cho php chui polypeptide mi sinh i ra khi ribosome.
mRNA i vo v i ra khi trung tm gii m ca ribosome thng qua
hai knh hp ti tiu n v nh. Trong , knh vo c chiu rng ch
cho RNA khng bt cp i qua. c im ny m bo cho mRNA c
dui thng khi n i vo trung tm gii m, bng cch loi b mi tng tc
bt cp base b sung ni phn t.

Sinh hc phn t 118


Mt knh xuyn qua tiu n v ln to li thot cho chui
polypeptide mi c tng hp. Kch thc ca knh hn ch c s
gp ca cc chui polypeptide ang tng hp. V vy, protein ch c th
hnh thnh cu trc bc ba sau khi n c gii phng khi ribosome.

III. S hnh thnh aminoacyl-tRNA


1. Bn cht ca s gn amino acid vo tRNA
Qu trnh gn amino acid vo tRNA l qu trnh hnh thnh mt lin
kt acyl gia nhm carboxyl ca amino acid v nhm 2'- hoc 3'-OH ca
adenine u 3' ca tRNA. Lin kt ny c xem l mt lin kt giu nng
lng. Nng lng gii phng ra khi lin kt b ph v gip hnh thnh cu
ni peptide lin kt amino acid vi chui polypeptide ang c tng
hp.

2. S nhn din v gn amino acid vo tRNA


S nhn din v gn amino acid vo tRNA tng ng c thc hin
bi mt enzyme gi l aminoacyl-tRNA synthetase.
Qu trnh ny din ra nh sau: u tin, amino acid c adenylyl ha
bng cch phn ng vi ATP, kt qu to thnh amino acid c gn adenylic
acid qua cu ni ester giu nng lng gia nhm COOH ca amino acid v
nhm phosphoryl ca AMP, ng thi gii phng ra pyrophosphate. Sau ,
amino acid c adenylyl ha ny (vn ang gn vi synthetase) phn ng
tip vi tRNA. Phn ng ny chuyn amino acid n u 3' ca tRNA
gn vi nhm OH, ng thi gii phng AMP.
Phn ng tng hp ca qu trnh ny nh sau:
Amino acid + tRNA + ATP aminoacyl-tRNA + AMP + PPi

3. Tnh c hiu ca aminoacyl-tRNA synthetase


Hu ht cc t bo u c mt enzyme synthetase ring bit chu trch
nhim cho vic gn mt amino acid vo mt tRNA tng ng (nh vy c
tt c 20 synthetase). Tuy nhin, nhiu vi khun c di 20 synthetase.
Trong trng hp ny, cng mt synthetase chu trch nhim cho hn mt
loi amino acid.

Sinh hc phn t 119


S nhn din amino acid chnh xc l da vo kch thc, s tch in
v gc R khc nhau ca cc amino acid. S nhn din tRNA da vo cc
trnh t nucleotide khc nhau ca tRNA. T l sai st trong qu trnh gn
amino acid vi tRNA tng ng l kh thp.

4. Phn loi aminoacyl-tRNA synthetase


C hai loi tRNA synthetase.
- Loi I bao gm cc synthetase gn cc amino acid nh Glu, Gln,
Arg, Cys, Met, Val, Ile, Leu, Tyr, Trp vo nhm 2'-OH.
- Loi II gm cc synthetase gn cc amino acid nh Gly, Ala, Pro,
Ser, Thr, His, Asp, Asn, Lys, Phe vo nhm 3'-OH.

IV. Cc giai on ca qu trnh dch m


Qu trnh dch m c bt u bng s gn ca mRNA v mt tRNA
khi u vi tiu n v nh t do ca ribosome. Phc hp tiu n v nh-
mRNA thu ht tiu n v ln n to nn ribosome nguyn vn vi
mRNA c kp gia hai tiu n v. S tng hp protein c bt u ti
codon khi u u 5' ca mRNA v tin dn v pha 3'. Khi ribosome
dch m t codon ny sang codon khc, mt tRNA gn amino acid k
tip c a vo trung tm gii m v trung tm peptidyl transferase ca
ribosome. Khi ribosome gp codon kt thc th qu trnh tng hp chui
polypeptide kt thc. Chui ny c gii phng, hai tiu n v ca
ribosome ri nhau ra v sn sng n gp mRNA mi thc hin mt chu
trnh tng hp protein mi. Qu trnh dch m c chia thnh ba giai on
l khi u, ko di v kt thc.

1. Giai on khi u
1.1. prokaryote
1.1.1. Cc yu t khi u (IF: initiation factor)
C cc yu t khi u xc tc cho tiu n v nh trong vic hnh
thnh phc hp khi u. l IF1, IF2, IF3. Mi yu t khi u c tc
dng nh sau:

Sinh hc phn t 120


- IF1 gip tiu n v nh gn vo mRNA v ngn cn cc tRNA gn
vo vng thuc v tr A trn tiu n v nh.
- IF2 l mt protein gn v thy phn GTP. IF2 thc y s lin kt
gia fMet-tRNAifMet v tiu n v nh, ngn cn nhng aminoacyl-tRNA
khc n gn vo tiu n v nh.
- IF3 ngn cn tiu n v nh ti lin kt vi tiu n v ln v gn
vi cc tRNA mang amino acid. IF3 gn vo tiu n v nh vo cui vng
dch m trc, n gip tch ribosome 70S thnh tiu n v ln v tiu n
v nh.
Khi tiu n v nh c gn ba yu t khi u, n s gn tRNA
khi u v mRNA. S gn hai RNA ny l hon ton c lp vi nhau.

1.1.2. Bc 1: Tiu n v nh gn vo codon khi u


S lin kt gia tiu n v nh vi mRNA c thc hin thng qua
s bt cp base b sung gia v tr gn ribosome v rRNA 16S. Cc mRNA
ca vi khun c mt trnh t nucleotide c hiu gi l trnh t Shine-
Dalgarno (SD) gm 5-10 nucleotide trc codon khi u. Trnh t ny b
sung vi mt trnh t nucleotide gn u 3' ca rRNA 16S. Tiu n v nh
c t trn mRNA sao cho codon khi u c t ng vo v tr P mt
khi tiu n v ln gn vo phc hp.

1.1.3. Bc 2: tRNA u tin c mang methionine bin i n gn trc tip


vi tiu n v nh
Mt tRNA c bit c gi l tRNA khi u n gn trc tip vi
v tr P (khng qua v tr A). tRNA ny c anticodon (b ba i m) c th
bt cp vi AUG hoc GUG. Tuy nhin tRNA ny khng mang methionine
cng nh valine m mang mt dng bin i ca methionine gi l N-
formyl methionine. tRNA khi u ny c gi l fMet-tRNAifMet.
Trong hoc sau qu trnh tng hp polypeptide, gc formyl c loi
b bi enzyme deformylase. Ngoi ra, aminopeptidase s loi b methionine
cng nh mt hoc hai amino acid k tip u chui polypeptide.

Sinh hc phn t 121


Tiu n v 30S

Cc yu t khi u

IF2-fMet-tRNAi
+ mRNA

IF3
fMet

5 mRNA

Phc hp khi u 30S


Tiu n v 50S

IF1 + IF2

fMet

Phc hp khi u 70S

Hnh 6.2. Khi u dch m prokaryote

1.1.4. Bc 3: Hnh thnh phc hp khi u 70S


Bc gn thm tiu n v ln to thnh phc hp khi u 70S
din ra nh sau: khi codon khi u v fMet-tRNAifMet bt cp vi nhau,
tiu n v nh thay i hnh dng lm gii phng IF3. S vng mt IF3 cho
Sinh hc phn t 122
php tiu n v ln gn vo tiu n v nh ang mang cc thnh phn
trn. Nh c tiu n v ln gn vo, hot tnh GTPase ca IF2-GTP c
kch thch thy phn GTP. IF2-GDP to thnh c i lc thp i vi
ribosome v tRNA khi u dn n s gii phng IF2-GDP cng nh IF1.
Nh vy phc hp khi u cui cng c to thnh bao gm ribosome
70S c gn ti codon khi u ca mRNA, vi fMet-tRNAifMet ti v tr P,
cn v tr A ang trng. Phc hp ny sn sng tip nhn mt tRNA mang
amino acid vo v tr A bt u tng hp polypeptide (Hnh 6.2).

1.2. Eukaryote
1.2.1. Bc 1: S hnh thnh phc hp tin khi u 43S
Giai on khi u i hi s h tr ca hn 30 protein khc nhau,
mc d eukaryote cng c nhng yu t khi u tng ng vi prokaryote.
Cc yu t khi u ny c k hiu l eIF.
Khi ribosome ca eukaryote hon thnh mt chu trnh dch m, n
tch ri ra thnh tiu n v ln v tiu n v nh t do thng qua tc ng
ca cc yu t eIF3 v eIF1A (tng t vi IF3 prokaryote). Hai protein
gn GTP l eIF2 v eIF5B lm trung gian thu ht tRNA khi u gn
methionine (ch khng phi N-formyl methionine nh prokaryote) n
tiu n v nh. Chnh yu t eIF5B-GTP l tng ng vi IF2-GTP ca
prokaryote. Yu t ny lin kt vi tiu n v nh theo phng thc ph
thuc eIF1A. Ri eIF5B-GTP gip thu ht phc hp eIF2-GTP v Met-
tRNAiMet n tiu n v nh. Hai protein gn GTP ny cng nhau a Met-
tRNAiMet vo vng thuc v tr P ca tiu n v nh. Kt qu, hnh thnh
phc hp tin khi u 43S.

1.2.2. Bc 2: S nhn dng m 5 ca mRNA


Qu trnh ny c thc hin thng qua eIF4F. Yu t ny c ba tiu
n v, mt tiu n v gn vo m 5', hai tiu n v khc gn vi RNA.
Phc hp ny li c gn vi eIF4B lm hot ha mt enzyme RNA
helicase ca mt trong nhng tiu n v ca eIF4F. Helicase ny tho xon
tt c cc cu trc bc hai c hnh thnh u tn cng ca mRNA. Phc
hp eIF4F/B v mRNA li thu ht phc hp tin khi u 43S n thng
qua tng tc gia eIF4F v eIF3.

Sinh hc phn t 123


5 mRNA
M Cc yu t khi u
Met
+ GTP
Met-tRNAi
Tiu n v 40S

ATP

ADP + Pi
Met

Tiu n v 60 S

Cc yu t khi u

Met

Phc hp khi u 80S

Hnh 6.3. Khi u dch m eukaryote

1.2.3. Bc 3: Tiu n v nh tm thy codon khi u bng cch qut xui


dng t u 5' ca mRNA v s hnh thnh phc hp khi u 80S
Mt khi c gn vo u 5' ca mRNA, tiu n v nh v cc yu t
lin kt vi n di chuyn dc theo mRNA theo hng 5' 3' cho n khi
gp trnh t 5'-AUG-3' u tin m n nhn dng l codon khi u. Codon

Sinh hc phn t 124


c nhn dng bng s bt cp base b sung gia anticodon (b ba i m)
ca tRNA khi u v codon khi u. S bt cp ny thc y phng thch
eIF2 v eIF3 cho php tiu n v ln gn c vo tiu n v nh. S gn
ny dn n phng thch cc yu t khi u cn li thng qua s thy phn
GTP di tc dng ca eIF5B. Cui cng, Met-tRNAiMet c a vo v tr
P ca phc hp khi u 80S. Lc ny, ribosome trong t th sn sng
tip nhn aminoacyl-tRNA vo v tr A (Hnh 6.3).

1.2.4. Nhng yu t khi u dch m gi mRNA eukaryote dng vng


Ngoi vic gn vo u 5' ca mRNA, cc yu t khi u cn lin
kt cht ch vi u 3' thng qua ui poly(A). iu ny c thc hin bi
s tng tc gia eIF4F v protein gn poly(A) bc bn ngoi ui poly(A).
Vic tm thy cc yu t khi u dch m c vai tr "vng ha" mRNA
theo phng thc ph thuc ui poly(A) gii thch c quan st trc
y l mt khi ribosome kt thc s dch m mt mRNA m c vng ha
thng qua ui poly(A) th ribosome mi c phng thch ny l ribosome
l tng ti khi u dch m trn cng mRNA.

2. Giai on ko di
2.1. Bc 1: Aminoacyl-tRNA c a n v tr A nh yu t ko di EF-
Tu
Mt khi tRNA gn amino acid th EF-Tu n gn vo u 3' ca
aminoacyl-tRNA. EF-Tu ch c th gn vi aminoacyl-tRNA khi n lin kt
vi GTP. EF-Tu-GTP a aminoacyl-tRNA vo v tr A ca ribosome. Ch
phc hp aminoacyl-tRNA-EF-Tu-GTP no c anticodon b sung vi
codon ca mRNA ti v tr A th mi c gi li trn ribosome. Sau ,
EF-Tu tng tc vi trung tm gn yu t ca ribosome nm trn tiu n v
ln v thy phn GTP, ri EF-Tu c phng thch khi tRNA v ribosome,
aminoacyl-tRNA nm li ti v tr A.

2.2. Bc 2: Hnh thnh cu ni peptide


Aminoacyl-tRNA ti v tr A c quay vo trung tm peptidyl
transferase v cu ni peptide c hnh thnh. Phn ng ny c xc tc
bi peptidyl transferase, ngy nay n c xc nh l rRNA, c bit l

Sinh hc phn t 125


rRNA 23S ca tiu n v ln. V vy, peptidyl transferase cn c gi l
ribozyme.
Trong qu trnh hnh thnh cu ni peptide, cu ni gia amino acid
v tRNA v tr A khng b ph v. u 3' ca c hai tRNA c a n
gn nhau v nhm amine ca amino acid v tr A tn cng nhm carboxyl
ca amino acid v tr P. Kt qu l tRNA v tr A mang mt dipeptide,
trong khi tRNA v tr P b kh acyl.
Sau xy ra s chuyn dch (xem bc 3): peptidyl-tRNA (ang
mang dipeptide) chuyn sang v tr P, v v tr A sn sng tip nhn mt
aminoacyl-tRNA mi. Cu ni peptide tip theo c hnh thnh theo cch
ging ht trn, trong nhm amine ca amino acid mi lin kt vi nhm
carboxyl u C tn cng ca chui polypeptide ang tng hp. Thc cht,
y l qu trnh chuyn chui polypeptide ang tng hp t peptidyl-tRNA
v tr P sang aminoacyl-tRNA v tr A. V vy, phn ng to cu ni
peptide c gi l phn ng peptidyl transferase.
Nh vy, chui polypeptide c tng hp theo chiu t u N n
u C.
Trong qu trnh ny, khng c s thy phn nucleoside triphosphate.
Nng lng c cung cp t s ph v cu ni acyl giu nng lng gia
chui polypeptide ang tng hp v tRNA.

2.3. Bc 3: S chuyn dch (translocation)


Mt khi phn ng peptidyl transferase xy ra th tRNA trong v tr P
khng gn vi amino acid na, v chui polypeptide ang hnh thnh c
lin kt vi tRNA trong v tr A. mt vng ko di polypeptide mi xy
ra, tRNA v tr P phi chuyn n v tr E v tRNA v tr A chuyn n
v tr P. ng thi, mRNA phi di chuyn qua 3 nucleotide ribosome tip
xc vi codon tip theo. Nhng s di chuyn ny c gi l s chuyn
dch.
Bc u tin trong chuyn dch c song hnh vi phn ng
peptidyl transferase. Khi chui peptide c chuyn sang tRNA v tr A,
u 3' ca tRNA ny hng n vng v tr P ca tiu n v ln, trong khi
u anticodon vn cn nm v tr A. Tng t, tRNA v tr P (m khng

Sinh hc phn t 126


cn gn chui polypeptide na) nm v tr E ca tiu n v ln v v tr P
ca tiu n v nh.
hon thnh s chuyn dch phi c s tc ng ca mt yu t ko
di gi l EF-G. EF-G ch gn vo ribosome khi c lin kt vi GTP. Sau
khi phn ng peptidyl transferase xy ra, s thay i v tr ca tRNA v tr
A l v tr gn cho EF-G. Khi EF-G-GTP gn vo v tr ny, n tip
xc vi trung tm gn yu t v kch thch thy phn GTP. S thy phn
ny lm thay i hnh dng ca EF-G-GDP v cho php n vi ti tiu n
v nh thc y s chuyn dch ca tRNA v tr A. Khi s chuyn dch
c hon thnh, cu trc ca ribosome gim ng k i lc vi EF-G-
GDP, iu ny cho php yu t ko di c phng thch khi ribosome.
Cng vi vic tRNA v tr A chuyn n v tr P, tRNA v tr P chuyn
n v tr E v mRNA dch chuyn ba nucleotide. T v tr E, tRNA c
phng thch khi ribosome (Hnh 6.4).

Phc hp
bc ba

Aminoacyl-tRNA Hnh thnh cu


gn vo v tr A ni peptide
EF-G
Chuyn v

Pi

Aminoacyl-
tRNA gn
vo v tr A

tRNA gii
phng v tr E

Hnh 6.4. Ko di dch m

Sinh hc phn t 127


2.4. Cc yu t ko di c gn GDP (EF-Tu-GDP v EF-G-GDP) c i
GDP thnh GTP trc khi tham gia vo vng ko di mi
EF-Tu v EF-G l nhng protein xc tc m ch c s dng mt ln
i vi mt vng ko di bao gm a tRNA vo ribosome, hnh thnh cu
ni peptide, v chuyn dch. Sau khi GTP c thy phn, hai protein trn
phi gii phng GDP v gn vi mt GTP mi.
i vi EF-G, do GDP c i lc thp vi EF-G hn GTP nn GDP
nhanh chng c gii phng v GTP mi c gn vo.
i vi EF-Tu, cn c s tham gia ca yu t hon i GTP gi l
EF-Ts. Sau khi EF-Tu-GDP c phng thch khi ribosome, EF-Ts c
gn vo EF-Tu v th ch ca GDP. Sau GTP n gn vo phc hp EF-
Tu-EF-Ts. Phc hp sau cng c tch thnh EF-Ts t do v EF-Tu-GTP.

3. Giai on kt thc
3.1. Cc yu t gii phng kt thc dch m
Chu k gn aminoacyl-tRNA ca ribosome, s hnh thnh cu ni
peptide, v s chuyn dch xy ra lin tc cho n khi mt trong ba codon
kt thc vo v tr A. Cc codon ny c nhn din bi cc yu t gii
phng (RF: release factor) (Hnh 6.5).
C hai loi yu t gii phng:
- Cc yu t gii phng loi I nhn din codon kt thc v thc y s
thy phn tch chui polypeptide ra khi peptidyl-tRNA ti v tr P.
Prokaryote c hai yu t gii phng loi I l RF1 v RF2, trong RF1
nhn din codon kt thc UAG v RF2 nhn din UGA, cn UAA c
nhn din bi c RF1 v RF2. Eukaryote ch c mt yu t gii phng gi l
eRF1 nhn din c c ba loi codon kt thc.
- Cc yu t gii phng loi II kch thch s tch yu t gii phng loi
I ra khi ribosome sau khi chui polypeptide c gii phng. Ch c mt
yu t gii phng loi II, c gi l RF3 prokaryote v eRF3
eukaryote. Yu t gii phng loi II c iu ha bi GTP.

Sinh hc phn t 128


5 3

RF1

5 3

Phn tch
peptidyl-tRNA RF1

Hnh 6.5. Kt thc dch m

3.2. S hon i GDP/GTP v thy phn GTP iu khin hot ng ca yu


t gii phng loi II
Yu t gii phng loi II l mt protein gn GTP nhng c i lc vi
GDP cao hn GTP. V vy, phn ln RF3 c gn vi GDP. RF3-GDP
gn vi ribosome theo mt phng thc ph thuc s hin din ca yu t
gii phng loi I. Sau khi yu t gii phng loi I kch thch s phng thch
chui polypeptide, xy ra mt s thay i hnh dng ribosome, v yu t
gii phng loi I kch thch RF3 hon i GDP thnh GTP. S gn GTP vo
RF3 dn n s hnh thnh tng tc i lc cao vi ribosome v y yu t
gii phng loi I ra khi ribosome. S thay i ny cho php RF3 lin kt
Sinh hc phn t 129
vi trung tm gn yu t ca tiu n v ln. S tng tc ny kch thch
thy phn GTP. V khng cn yu t loi I na nn RF3-GDP c i lc thp
vi ribosome v b phng thch ra ngoi.

3.3. S quay vng ca ribosome


Sau khi phng thch chui polypeptide v cc yu t gii phng,
ribosome vn cn gn vi mRNA cng vi hai tRNA ti v tr P v v tr E.
ribosome tham gia vo qu trnh tng hp polypeptide mi, tRNA v
mRNA phi i khi ribosome v hai tiu n v ca ribosome phi ri nhau
ra. Tp hp nhng s kin nh vy gi l s quay vng ribosome (ribosome
recycling).
prokaryote, c mt yu t gi l yu t quay vng ribosome (RRF:
ribosome recycling factor). RRF gn vo v tr A, n bt chc tRNA. RRF
li ko EF-G n ribosome v EF-G kch thch gii phng nhng tRNA ti
v tr P v E. Sau , EF-G v RRF c phng thch khi ribosome cng
vi mRNA. IF3 c th tham gia vo s gii phng mRNA ng thi n
cng cn cho s tch ri hai tiu n v ca ribosome. Kt qu to ra tiu
n v nh gn IF3 v tiu n v ln t do. Ribosome by gi c th tham
gia vo vng dch m mi.

V. Cc nhn t c ch dch m
Qu trnh dch m bao gm rt nhiu bc v tun theo mt quy tc l
khng c mt bc no c th xy ra khi bc trc n cha hon thnh.
Tuy nhin, iu ny to ra mt im yu trong dch m l nu chng may c
mt bc khng hon thnh th ton b qu trnh phi b ngng li. V vy,
dch m thng l im ch tc ng ca nhiu loi khng sinh v cc c
t (Bng 6.2).
Khong 40% cc loi khng sinh l nhng yu t c ch dch m. Cc
khng sinh ny tiu dit vi khun gy bnh ngi hoc ng vt do n tc
ng lm ngng dch m vi khun nhng khng nh hng n dch m
eukaryote, do qu trnh dch m vi khun v eukaryote c nhng im
khc nhau c ngha, v d ribosome khc nhau v kch thc v cc thnh
phn. Nhiu khng sinh gn chn lc vi ribosome ca vi khun v c ch
nhiu bc trong dch m nhng khng nh hng n ribosome ca

Sinh hc phn t 130


eukaryote. V d tetracycline gn vo v tr A ca ribosome vi khun v c
ch s i vo ca cc aminoacyl-tRNA nhng khng hiu qu trn ribosome
ca eukaryote. Nhng khng sinh khc nhau th c ch cc bc khc nhau
trong qu trnh dch m nn chng thng c s dng nghin cu s
hot ng ca b my dch m, c bit l puromycin. Do cu trc ba chiu
ca puromycin ging vi u 3' ca aminoacyl-tRNA nn n c th gn vo
v tr A v c ch s i vo y ca cc aminoacyl-tRNA.

Bng 6.2. S c ch dch m ca mt s khng sinh v c t

Khng sinh T bo ch mc phn t Hu qu


c t ch

Tetracycline Prokaryote V tr A/30S c ch gn tRNA vo


A

Hygromycin B Prokaryote Gn v tr A/30S Ngn cn chuyn dch


Eukaryote ca tRNA t A sang P

Paromycin Prokaryote V tr tng tc Gim tnh chn lc ca


codon-anticodon/30S s bt cp base gia
codon v anticodon

Chloram- Prokaryote Trung tm peptidyl Ngn cn a tRNA


phenicol transferase/50S ti A vo phn ng
peptidyl transferase
chnh xc

Puromycin Prokaryote V tr A/tiu n v Kt thc sm s tng


Eukaryote ln hp polypeptide

Erythromycin Prokaryote Knh thot peptide/ c ch chui


50S polypeptide i ra khi
ribosome

Fusidic acid Prokaryote EF-G Ngn cn phng thch


EF-G-GDP khi
ribosome

Sinh hc phn t 131


Thiostrepton Prokaryote Trung tm gn yu t nh hng s gn ca
/50S IF2 v EF-G vi trung
tm ny

Kirromycin EF-Tu Ngn cn thay i hnh


dng lin quan thy
phn GTP, phng thch
EF-Tu

Ricin, Prokaryote Bin i ha hc Ngn cn s hot ha


-Sarcin Eukaryote RNA trung tm gn cc yu t dch m
yu t GTPase

Diptheria Eukaryote Bin i ha hc EF- c ch chc nng EF-


Tu Tu

Cycloheximide Eukaryote Trung tm peptidyl c ch hot tnh


transferase/60S peptidyl transferase

Cu ni peptide c th c hnh thnh gia puromycin ti v tr A v


chui polypeptide ti v tr P. Tuy nhin, puromycin khng gn vo v tr P
nn s chuyn dch khng xy ra v chui polypeptide gn puromycin ri
khi ribosome d qu trnh tng hp cha kt thc. Do cu trc ca tRNA l
tng t nhau mi sinh vt nn puromycin c ch dch m c vi khun
v t bo eukaryote, hu qu l n tiu dit c t bo vt ch cng vi vi
khun. Thnh thong, puromycin cng c dng iu tr ung th nhm
tiu dit t bo khi u.

Ti liu tham kho/c thm


1. Alberts B, Johnson A, Lewis J, Raff M, Roberts K and Walter P.
2002. Molecular Biology of the Cell. 4th ed. Garland Science Publishing, Inc. New
York, USA.
2. Griffiths AJF, Wessler SR, Lewontin RC, Gelbart WM, Suzuki DT
and Miller JH. 2005. An Introduction to Genetic Analysis. WH Freeman & Co.
New York, USA.

Sinh hc phn t 132


3. John LB, Carey JC, Bamshad MJ and White RL. 2003. Medical
Genetics. Mosby Publishing, Missouri, USA.
4. Karp G. 2002. Cell and Molecular Biology. John Wiley & Sons, Inc. New
York, USA.
5. Pierce BA. 2003. Genetics: A Conceptual Approach. WH Freeman & Co.
New York, USA.
6. Watson JD, Baker TA, Bell SP, Gann A, Levine M and Losick R.
2004. Molecular Biology of the Gene. Pearson Education, Inc./Benjamin
Cummings Publishing, San Francisco, USA.

Sinh hc phn t 133


Chng 7

Sa cha v bo v DNA

Trn phn t DNA c th xut hin nhiu bin i do sai hng trong
qu trnh trao i cht, do cc tc nhn gy t bin vt l v ha hc ca
mi trng. Tuy nhin, genome lun c n nh cao nh cc c ch sa
cha v bo v DNA. DNA l phn t duy nht, m khi bin i hay b ph
hng vn c kh nng c sa cha nh t bo. Cc c ch sa sai rt a
dng v c hiu qu cao. Ba qu trnh bao gm sa sai, ti bn v ti t hp
DNA lin quan cht ch vi nhau. y cng l mt minh chng v s phi
hp cht ch gia nhiu c ch di truyn.

I. Khi qut v cc c ch sa sai


Hu ht cc t bin trn phn t DNA thng c khc phc bng
hai phng thc chnh:
- Sa cha phc hi trc tip (direct reversal repair), hoc:
- Ct b sai hng v sa cha li bng cch dng trnh t b sung
(damage excision and repair using complementary sequence).
Sa cha trc tip thng lin quan n hai loi sai hng trn phn t
DNA do tia t ngoi gy ra l: cyclobutane-pyrimidine dimer (CPDs) v
pyrimidine (6-4) pyrimidone (6-4 PPs). Hai loi sai hng ny u lm bin
dng cu trc xon ca DNA. CPDs v 6-4 PPs c nhn bit v sa cha
nh enzyme photolyase. Enzyme ny s dng nng lng nh sng thc
hin phn ng lm thay i cc lin kt ha hc nucleotide tr li dng
bnh thng. Phn ng sa cha DNA bng photolyase xy ra trong rt
nhiu sinh vt prokaryote v eukaryote. Tuy nhin, qu trnh ny khng thy
ng vt c v. ngi cng cha pht hin c bt k loi photolyase
no.
a s sai hng ca DNA c sa cha bng phng thc th hai. C
ch ny phi s dng thng tin di truyn cha mt trong hai si n DNA.
Khi trnh t nucleotide trn mt si b thay i th si th hai (lin kt b

Sinh hc phn t 134


sung vi si th nht) c dng lm khun mu sa cha nhng sai
hng . Mt s c ch sa cha nh sau:
- H thng sa cha nhn bit cc trnh t DNA khng thch hp vi
cc cp base chun v thay th chng.
- H thng sa cha-ct b (excision-repair system) loi i mt on
DNA v tr sai hng v sau thay th n.
- H thng sa cha-ti t hp (recombinant-repair system) s dng
phng thc ti t hp thay th vng si i b sai hng.
Cc h thng sa cha cng phc tp nh b my ti bn ca n, iu
cho thy tm quan trng ca chng i vi s sng ca t bo. Khi h
thng sa cha phc hi mt sai hng ca DNA, th khng c mt hu qu
xu no xy ra. Nhng mt t bin c th to ra hu qu xu khi DNA b
hng.
Hnh 7.1 tm tt mt s c ch sa cha DNA nh sau:
- Mt vi enzyme phc hi trc tip cc loi sai hng c bit ca
DNA.
- Mt s phng thc sa cha bng cch ct b base, sa cha bng
cch ct b nucleotide, v sa cha ghp i lch, tt c chc nng ca
chng thc hin bng cch loi b v thay th nguyn liu.
- Cc h thng chc nng c th ti t hp to ra mt bn sao
khng b sai hng thay th cho mt si i b sai hng.
- Phng thc ni u khng tng ng ni li cc u si i b
hng.
- Mt s DNA polymerase khc nhau cn thit trong vic tng hp li
cc on DNA thay th.

1. Cc bin i xy ra trn phn t DNA


Trn DNA c th xy ra cc bin i ngu nhin nh sau:
- Gy hay t mch. Phn t DNA c chiu ngang rt mnh, bn thn
n li thng xuyn cun xon v gin xon nn d xy ra t gy mt si.
Tuy nhin, kh nng t cng lc hai si him khi gp hn.

Sinh hc phn t 135


Phc hi trc tip sai hng

Sa cha bng cch ct b base

Sa cha bng cch ct b nucleotide

Sa cha bng cch ct b ghp i lch

Sa cha bng cch ti t hp

Ni u khng tng ng

DNA polymerase xc tc cc tiu n v

Hnh 7.1. Vic sa cha cc gen c th c phn loi theo cc phng thc
s dng cc c ch khc nhau phc hi hoc b qua s sai hng ca DNA

- Base b ct mt. Hin tng ny lm base tng ng khng bt cp


c. Di tc dng ca nhit c th xy ra qu trnh kh purine
(depurination) do thy phn lin kt N-glycosyl.

Sinh hc phn t 136


- Gn cc nhm mi vo base bng lin kt cng ha tr lm thay i
tnh cht nh trng hp methyl ha (gn nhm CH3 vo mt base).
- Bin mt base ny thnh mt base khc lm bt cp sai. V d: qu
trnh kh amine (desamination) ca cytosine bin n thnh uracil.
- Cc base c th tn ti hai dng keto v enol nn c th dn n
bt cp sai. V d: dng enol ca cytosine c th bt cp vi adenine.
- To cc thymine dimer.
- Lin kt cho gia cc mch (interstand crosslink).
Trn y l cc bin i ngu nhin, nu c tc ng ca cc tc nhn
gy t bin cc bin i s xy ra nhiu hn.

2. Khi qut cc c ch sa cha mc phn t


S nguyn vn ca phn t DNA mang thng tin di truyn c ngha
sng cn i vi t bo, nht l t bo prokaryote. t bo vi khun, c n
50% DNA khng b bin i thm ch sau khi ti bn n 100 triu ln. S
n nh cao ca DNA t bo c c nh hng lot cc c ch bo v s
nguyn vn v sa cha ngay lp tc bt k sai hng no va xut hin.
Cc h thng sa sai rt a dng v c hiu qu rt cao E. coli. C
khong 100 locus tham gia trc tip hoc gin tip vo vic bo v DNA v
sa sai.
Ch vi DNA, t bo phi u t rt ln cho s n nh ca thng tin
di truyn. Nu nh s ti bn ch xy ra khi phn bo, th cc c ch sa sai
phi hot ng lin tc. Ti bn c thc hin vi c ch v c bn ging
nhau cc loi t bo v trong mi ln nhn i DNA. Trong khi , sai
hng xy ra rt a dng, nn cc c ch sa sai nhiu hn v vi s lng
gen tham gia ln hn. Hn na, cc c ch di truyn c bn nh ti bn, ti
t hp DNA u c s tham gia ca cc c ch sa sai v ngc li sa sai
cn n ti bn v ti t hp.

3. Bin i lm tng tn s t bin


Nh cc c ch sa sai nn bnh thng DNA t bo c n nh rt
ln, thng s thay th base c tn s 10-9-10-10. Tuy nhin, ngi ta pht
hin c cc dng t bin ngu nhin tng cao hn hn, chng c gi

Sinh hc phn t 137


l mutator (nhn t gy t bin). Trong nhiu trng hp, cc kiu hnh
mutator lin quan n sai hng trong h thng sa sai. E. coli, cc locus
mutator mutH, mutL, mutU v mutS tc ng n cc cu phn ca h thng
sa sai do ghp i lch (mismatch-repair) sau ti bn nn lm cho tn s
t bin ngu nhin tng cao.
Ngoi mutator, s sai hng lm tng tnh nhy cm vi tia t ngoi
(ultraviolet) v tng sai hng khi ti t hp.

II. Cc kiu sa cha


1. Quang ti hot ha
Sa cha trc tip bng quang ti hot ha (photoreactivation) t khi
gp, n bao gm s phc hi hoc loi b n gin cc sai hng v qu trnh
ny xy ra ngoi sng. Quang ti hot ha ca cc pyrimidine dimers,
trong to c hi cho cc lin kt cng ha tr c phc hi nh enzyme
ph thuc nh sng (light-dependent enzyme), l mt v d in hnh (Hnh
7.2). H thng sa cha ny ph bin trong t nhin, v c bit quan trng
thc vt. Trong E. coli, n ph thuc vo sn phm ca mt gen n (phr)
m ha cho mt enzyme c gi l photolyase.
Sau khi x l tia t ngoi gy t bin, nu a ra nh sng th phn
ln sai hng c phc hi. Hin tng ny c gi l quang ti hot ha.
Nng lng ca nh sng kh kin (t 300 n 600 nm) hot ha photolyase
(gen phr E. coli) ct cc vng cyclobutyl pyrimidine dimer (thng l
thymine dimer).
Enzyme ny hot ng trong cc t bo nhiu loi khc nhau. Vo
ban ngy, cc sinh vt thng chu tc ng ca nh sng, nn c ch quang
ti hot ha (quang phc hi) c vai tr quan trng trong sa sai DNA. V
d: Mycoplasma, sinh vt n gin nht hin nay, ch c vi trm gen nhng
mt trong s c dng cho quang ti hot ha.
Ngoi tr sa cha bng quang ti hot ha xy ra ngoi sng, phn
ln cc c ch sa cha khc c thc hin trong ti, nh cc enzyme
nuclease ct b ch sai hng theo nhiu cch nh sau:

2. Sa cha ghp i lch


Sa cha ghp i lch (mismatch-repair) gia cc si DNA l mt
trong nhng mc tiu chnh ca h thng sa sai. Sa cha ghp i lch

Sinh hc phn t 138


c tin hnh khi pht hin trn DNA cc base nm cnh nhau m khng
bt cp thch hp. Cc ghp i lch tng ln trong sut qu trnh ti bn
c sa cha bng cch phn bit gia cc si c v mi v c u tin
sa cha trnh t ca cc si c tng hp mi (Hnh 7.3). Ghp i lch
c to ra bi cc bin i base, l mt kt qu ca s kh amine
(deamination).

Pyrimidine dimer trong


DNA b chiu tia UV

Phc hp DNA v enzyme


quang ti hot ha

Hp th nh sng

Gii phng enzyme


hon li DNA t nhin

Hnh 7.2. Quang ti hot ha

Ghp i lch thng c sa sai bng phng thc sa cha ct b,


c khi u bng mt enzyme nhn bit mt base sai hng thc s hoc
c s thay i chiu hng khng gian (spatial path) ca DNA.

Sinh hc phn t 139


GATC A
CTAG T

Li ti bn to ra s ghp
i lch A-C

GATC A
CTAG C

Si DNA cn sa cha c adenine


khng c methyl ha

A
GATC
CTAG

Si khng c methyl
ha b ct gy

GATC A
CTAG T

Tng hp DNA
Methyl ha sa cha li

GATC A
CTAG T

Hnh 7.3. Sa cha ghp i lch trong ti bn

S nhn bit v sa cha cc sai lch do bt cp base sai trn DNA


c pht hin E. coli, nm men v t bo ng vt c v. vi khun E.
coli, c ba h thng enzyme khc nhau c s dng sa cha cc sai
lch bng cch:

Sinh hc phn t 140


- Loi b ch sai trong ti bn (errors in replication).
- Loi b ghp i lch bn trong cc on trung gian ca ti t hp
(mismatch within recombinant intermediates).
- Loi b thymine ca cp GT trong trng hp 5-methylcytosine b
mt nhm amine (NH2) thnh thymine.

3. Sa cha ct b
C hai loi h thng sa cha ct b, l:
- H thng sa cha ct b base (base excision repair) loi b trc tip
base sai hng v thay th n trong DNA. V d in hnh l enzyme DNA
uracil glycolase, loi cc uracil khng c bt cp (mispaired) vi cc
guanine.
- H thng sa cha ct b nucleotide (nucleotide excision repair) ct
b mt trnh t bao gm cc base sai hng; sau mt on DNA mi c
tng hp thay th cc nguyn liu b ct b. Cc h thng ny ph bin
hu ht sinh vt.

3.1. Ct b base
Vic loi b ch sai c thc hin nh mt hoc vi enzyme N-
glycosylase. N-glycosylase nhn bit base bin i hay mt gc amine hoc
bin dng cu trc xon do sai lch to ra v thy phn lin kt N-glycosylic
gia base vi ng vi pentose. L hng va c to ra do ct b c
DNA polymerase lm y li da vo khun mu b sung i din v ligase
ni lin chng (Hnh 7.4).

3.2. Ct b nucleotide
Vic ct b mt vng c nhiu thymine dimer (do UV) hoc vng lin
kt cho gia cc si, c thc hin nh incision nuclease (nuclease to
khc trn DNA) nh phc hp Uvr ABC ca E. coli, phc hp ny ct cc
on 12-13 nucleotide t mt si DNA. S thy phn c thc hin lin
kt phosphodiester th tm u 5 n ch hng v pha 3 l lin kt
th t hay nm.

Sinh hc phn t 141


DNA

DNA
glycosylase

V tr AP

AP
endonuclease

NTPs
DNA
polymerase Deoxyribose phosphate + dNMPs

DNA ligase

DNA mi

Hnh 7.4. Phng thc ct b base

Sinh hc phn t 142


Cu trc si kp b sung cho nhau ca DNA cho php, nu thng tin
b mt do ct b sai hng trn mt si c th chp li c nh da vo si
n b sung kia. Tuy nhin, mt s sai hng lin quan cng lc c hai si
cng c th c sa cha nh vo mt on nucleotide tng ng tn ti
u trong genome. S mt on hay xen on nucleotide, hay lin kt
cho gia cc si DNA c th c phc hi nh s thay th on tng
ng bng ti t hp. Thm ch s t i c hai si cng ch, c coi l
nng nht trong cc sai hng, c th c gn lin li nh ligase hay ti t
hp (Hnh 7.5).

4. c sa i vi cc base bt cp sai
C ch c sa i vi cc base bt cp sai (proofreading for base-
pair matching) c thc hin trong ti bn DNA. S bt cp cn thn ca
DNA polymerase m bo cho s chnh xc ca ti bn. Trc khi thc hin
phn ng polymer ha ni vi nucleotide, nucleotide triphosphate mi phi
bt cp vi base b sung trn si khun mu. Nu s bt cp sai xy ra,
DNA polymerase s loi b nucleotide bt cp sai.
Thm ch, trc khi nucleotide mi gn vo, enzyme d li cp base
cui nu chng khng bt cp th s polymer ha tip theo b dng. Cp
nucleotide u cui 3 bt cp sai s b loi b bi hot tnh exonuclease
3 5 ca DNA polymerase. Khi s bt cp ca cu trc si kp ng,
qu trnh polymer ha mi c tip tc.
Hot tnh c sa i vi cc base bt cp sai l c tnh ca nhiu
DNA polymerase m bo cho s ko di chnh xc ca si ang c tng
hp. Tuy nhin, trong trng hp cn thit, DNA polymerase c th b qua
ch sai v chp tip nh c ch ti bn error prone (xem mc 6).

5. Cc h thng sa cha ti t hp
Cc v tr c s sai hng, xy ra trong mt phn t con (daughter
molecule), s c phc hi nh s ti t hp thu c mt bn sao khc
ca trnh t t mt ngun khng b sai hng. Bn sao ny sau c dng
sa cha l hng (gap) trn si b hng.

Sinh hc phn t 143


Khi DNA polymerase gp thymine dimer hay mt s sai lch khc
trn si DNA khun mu, c hai kh nng xy ra:
- Polymerase lp dn l hng bng ti bn khng theo khun mu do
ti t hp v vt qua ch sai.

Sai hng
Base t bin b ghp i lch v/hoc vn vo cu trc

To khc
Endonuclease ct trn c hai mt ca base b sai hng

Ct b
Exonuclease loi b DNA gia cc im t

Tng hp
Polymerase tng hp DNA thay th

Ligase hn im t

Hnh 7.5. Ct b nucleotide. Sa cha v ct b mt on DNA c (cc) base sai


hng.

Sinh hc phn t 144


- Polymerase dng li v huy ng khong 1.000 nucleotide pha di
(downstream); ch trng gin on c lp y vi si b sung t si i
ch em (sister duplex) do ti t hp.
Trong c hai trng hp, ch sai lch vn cn v c ct b sau
bi sa sai trc tip hay ct b.

Cc base trn mt si DNA b sai hng

S ti bn to ra mt bn sao c l thng i din vi


si sai hng v mt bn sao bnh thng

L thng c sa cha bng cch thu hi mt trnh


t t bn sao bnh thng

L thng bn sao bnh thng c sa cha

Hnh 7.6. Sa sai nh ti t hp v ti bn

Sinh hc phn t 145


6. H thng SOS
H thng SOS (cha khong 30 gen khng lin kt v thng b c
ch bi protein LexA) s hot ng khi t bo b cc tc nhn gy t bin
to nhiu sai hng trn DNA. Trong trng hp DNA b hng ngng ti
bn, phn ng SOS s phc hi ti bn bng phng thc ti bn error-
prone.
vi khun E. coli ngi ta quan st thy s ph hy DNA lm m
ra khong 20 gen ca h thng SOS, c kim sot m bi cht c ch
LexA (LexA repressor).
Trong trng hp c nhiu sai hng cn cp cu, LexA b kch thch,
thay i cu hnh, t ct v mt hot tnh c ch. Lc cc gen ca h
thng SOS c m ra. Nu qu trnh sa sai thc hin khng kp th t bo
phi chp nhn hoc b t bin hoc cht.
Protein RecA khi ng h thng SOS nh sau:
- Hp SOS l trnh t DNA (operator) di khong 20 bp c nhn
bit bi protein ca cht c ch LexA.
- Sai hng ca DNA lm cho RecA khi ng phn ng SOS, cha
cc gen m ha cho nhiu enzyme sa cha.
- RecA hot ha hot tnh t phn gii t ca LexA.
- LexA ngn chn h thng SOS, nhng phn ng t phn gii ca n
hot ha cc gen ca h thng ny.

6.1. Sa cha theo c ch error-prone


Phn t DNA c th b sai hng nng n khi b chiu tia t ngoi hoc
khi chu tc ng ca cc tc nhn gy ung th (carcinogens). Lc ,
khng phi ch mt si n DNA b hng m c hai si u b t gy v
mt i mt s nucleotide. Thng tin di truyn ca on hng b mt hon
ton nn khng c si khun mu sa cha theo cc c ch thng
thng. Trong trng hp ny, t bo cn li mt gii php duy nht tng
kh nng sng st l sa cha DNA mt cch ngu nhin vi t l sai st
(t bin) cao nhng d sao vn duy tr c s sng. y chnh l c ch
sa cha DNA error-prone (cn c xem nh l s pht sinh t bin
SOS). Nh vy, sa cha DNA theo c ch ny cng l mt trong nhng
nguyn nhn to nn tnh a dng ca DNA.

Sinh hc phn t 146


Khi phn t DNA b t bin, mt s protein c bit s lm nhim v
dng qu trnh tng hp DNA sa cha theo cc c ch khc nhau. Bi
v nu t bo tip tc phn chia (tc l DNA tip tc c nhn ln) th t l
t bin cao s xut hin khin s t bo sng st gim xung.
Mt s trng hp sai hng c sa cha bng c ch error-prone:
- DNA kt hp vi cc base khng b sung trn si con (bt cp sai).
- DNA b sai hng khng c sa cha do DNA polymerase III b
gi li trong sut qu trnh ti bn.
DNA polymerase V (c m ha bi gen umuD v umuC ca E.
coli), hoc DNA polymerase IV (c m ha bi gen dinB ca E. coli)
c cm ng trong h thng SOS, tng hp mt on b sung cho si
DNA b hng. DNA polymerase V l mt phc hp cha hai protein tiu
n v UmuD v mt protein tiu n v UmuC (Trong qu trnh sa cha
error-prone, protein RecA, hot ng nh mt co-protease, gin tip t
xc tc ct protein UmuD thnh mt on c hot tnh, UmuD). DNA
polymerase IV v V l mt phn ca mt h ln, bao gm cc DNA
polymerase l nhng enzyme cn thit trong sa cha DNA b sai hng do
chng c hot tnh polymerase.
Cc protein tiu n v UmuD (thc t l UmuD) v UmuC c kh
nng gn cc nucleotide vo si DNA bt chp khng tn ti si khun mu.
Nh vy, chng c th c ch hot tnh t sa exonuclease 3 5 ca DNA
polymerase hoc chnh chng l mt loi DNA polymerase c bit (DNA
polymerase V). Khi t bin xy ra trn gen m ha cho UmuD v UmuC,
cc t bo vi khun s sng st t hn t bo bnh thng di tc dng ca
tia t ngoi. Mt vi plasmid mang gen mucA v mucB, tng ng vi gen
umuD v gen umuC, khi c a vo trong vi khun s lm tng tnh
khng vi tia t ngoi. Ngoi ra, khi c hai si n DNA u chu t bin
nhng nu trong genome cn c t nht mt bn sao ging ht on b hng,
lc on b hng c th c phc hi nh c ch trao i cho dng bn
sao lm khun mu.

6.2. Protein LexA


Hot tnh ca RecA gy ra s phn gii sn phm protein ca gen
lexA. LexA l mt protein nh (22 kDa) kh n nh trong cc t bo khng

Sinh hc phn t 147


b x l, ni n c chc nng nh mt cht c ch nhiu operon. Phn ng
phn gii l khng thng xuyn; LexA c hot tnh protease mun c
hot ha bi RecA. Khi RecA c hot ha, n s gy ra phn ng t phn
gii ca LexA lm bt hot chc nng c ch ca LexA, v cm ng phi
hp tt c operon m n c lin kt. Phng thc ny c minh ha
hnh 7.7.

VNG IU HA CC GEN CH

Gen recA b c ch gen lexA Gen ch b c ch

CM NG CA RecA

RecA khi ng s phn gii LexA

RecA c hot ha

Gen recA c cm ng Gen lexA Gen ch c biu hin

Hnh 7.7. LexA v RecA c quan h i khng thun nghch. Protein LexA c
ch nhiu gen c cc chc nng sa cha, recA v lexA. Hot tnh ca RecA dn
n phn gii protein LexA v cm ng tt c cc gen ny.

Cc gen ch ca protein c ch LexA c nhiu chc nng sa cha.


Mt s gen SOS ny ch hot ng cc t bo b x l. Nhng gen khc
hot ng cc t bo khng b x l, nhng mc biu hin c tng

Sinh hc phn t 148


ln nh s phn gii ca LexA. Sau khi phn gii LexA, gen c th c
biu hin t promoter th hai ging nh promoter u tin.
Protein LexA c ch cc gen ch ca n bng cch lin kt vi mt
on DNA di 20 bp c gi l hp SOS, bao gm mt trnh t lin ng
(consensus sequence: 5-CTGTN8ACAG-3) vi 8 v tr bo ton tuyt i
(N8). Ging nh cc operator khc, cc hp SOS xp chng ln cc
promoter tng ng. locus lexA, i tng ca s c ch t sinh, c hai
hp SOS cnh nhau.

6.3. Protein RecA


S cun li trc tip ca protein RecA trong sa cha-ti t hp ch l
mt trong nhng hot tnh ca n. N c th c hot ha bi cc x l
lm sai hng DNA hoc c ch s ti bn trong E. coli. iu ny gip n
khi ng mt chui phc tp nhng thay i kiu hnh c gi l phn
ng SOS, yu t cn thit cho s biu hin ca nhiu gen m cc sn phm
ca chng c cc chc nng sa cha. Cc hot tnh kp ny ca protein
RecA lm cho ngi ta khng bit r s thiu ht trong sa cha cc t
bo t bin recA l do mt chc nng trao i si DNA ca RecA hay l do
mt vi chc nng khc m s cm ng ca n ph thuc vo hot tnh
protease.
S sai hng xut hin c th do chiu tia UV (hu ht trong cc trng
hp nghin cu) hoc do cc nhn t lin kt cho hoc s alkyl ha
(alkylation). S c ch ti bn do mt s phng thc nh thiu ht
(deprivation) thymine, b sung thm thuc, hoc cc t bin trong mt s
gen dna, c cng hiu qu.
u tin l hot ha RecA bng x l sai hng. Chng ta khng bit
nhiu v mi quan h gia s sai hng v s thay i t ngt trong hot
tnh RecA. Mt bin ng ca cc trng hp sai hng c th cm ng phn
ng SOS. Hin nay, ngi ta thin v kin cho rng RecA c hot ha
bi mt s cht trung gian trong chuyn ha DNA.
Tn hiu cm ng c th cha mt phn t nh c phng thch t
DNA; hoc n c th l mt vi cu trc c to thnh trong chnh DNA.
iu kin in vitro, hot tnh ca RecA i hi s c mt ca DNA si n
v ATP. V th, mt vi tn hiu c th hin din vng si n mt v tr

Sinh hc phn t 149


sai hng. S tng tc ca n vi RecA l nhanh: phn ng SOS xy ra
trong mt vi pht x l sai hng.

Tm li. RecA v LexA l cc mc tiu chung trong hp SOS: RecA


khi ng s phn gii ca LexA, nhn t c ch recA v chnh n. V th,
phn ng SOS to ra s khuch i ca c hai protein RecA v cht c ch
LexA. Kt qu l khng cn mu thun nh lc u na.
Vic tng mc biu hin ca protein RecA cn thit cho vai tr
trc tip ca n trong cc phng thc sa cha-ti t hp. V s cm ng,
nng ca RecA c tng ln 50 ln so vi nng ban u ca n
khong 1.200 phn t/t bo. Nng cao cc t bo c cm ng c
ngha l c RecA m bo rng tt c protein LexA b phn gii.

III. Bo v DNA: H thng ct hn ch (R)-Bin i (M)


Ngoi cc h thng sa sai, t bo cn c h thng bo v DNA. Cc
vi khun c h thng min nhim hiu qu DNA l, l: h thng ct hn
ch-bin i (restriction-modification system) hin din trong nhiu loi vi
khun, trong DNA c bin i bi cc enzyme c hiu.
S bin i xy ra nhm mc ch bo v DNA chng li s phn hy
enzyme (ct hn ch) bi cc endonuclease ca chnh chng. S bin i
bao gm mt kiu c trng ca phn ng methyl ha cc gc nucleotide
trong DNA. Bng cch dng S-adenosylmethionine nh l mt cht cho, cc
enzyme methyl ha (methylase) s hot ng trn DNA si i (dsDNA).
Cc v tr m c s bin i cng c nhn bit bi cc enzyme hn
ch (restriction enzyme, RE) tng ng, tuy nhin cc enzyme hn ch
khng th ct DNA trong cc v tr c bin i ny mt hoc c hai
si DNA.
Cc vi sinh vt prokaryote ln eukaryote u c cc enzyme methyl
ha gn nhm CH3 nhng im nht nh trn phn t DNA. Cc enzyme
ny c tnh c hiu cao chuyn ha cho tng dng vi khun, v th DNA
ca mi dng vi khun ch c methyl ha nhng v tr c bit nht
nh. Nh , mi vi khun d dng phn bit DNA ca bn thn chng vi
DNA ngoi lai (foreign DNA) (v d: DNA ca bacteriophage) xm nhp
vo trong t bo. Cc enzyme ct hn ch l mt loi endonuclease ca mi

Sinh hc phn t 150


dng vi khun (xem chng 9), khng ct DNA ca chng v c
methyl ha nhng im cn thit m ch ct DNA ngoi lai (ca
bacteriophage) do chng khng c methyl ha nhng v tr nht nh.
Cc c ch ch yu bin i ca DNA ca n mt cch c hiu v ct
hn ch (restriction) cc phn t DNA khng c nh du. H thng R-M
ngn chn DNA ngoi lai khng c hot ng chc nng nhng c th thc
hin ti t hp.
H thng R-M c hai tnh cht cn bn:
- Hot tnh restriction (ct hn ch) c hiu chng s xm nhp ca
DNA ngoi lai.
- Hot tnh bo v DNA ca bn thn n.
H thng R-M ln u tin c pht hin khi nghin cu hin tng
nhim bacteriophage vo E. coli. S bin i thng l methyl ha nhm 6-
NH2 ca adenine nhng trnh t nucleotide c hiu trong h thng kiu II,
C5 ca cytosine c methyl ha. Ct hn ch c thc hin do cc h
thng endonuclease. Chng nhn bit cc im c hiu t nht mt si
DNA khng b bin i. Endonuclease ct t si nhiu im nhn bit v
sau cc on ngn c ct bng nucleotide khc.
Phn ln cc DNA b bin i c cc c tnh di truyn khng n
nh. S methyl ha thng mt qua ti bn trong t bo ch.
Cc nghin cu cho thy chng E. coli B c 3 gen lin kt cht vi
nhau m ha cho 3 sn phm khuch tn: cc polypeptide phc v cho s
ct hn ch, cho s bin i v to s c hiu ca im nhn bit.
DNA si kp nhy cm hn vi s bin i v ct hn ch. Cc
bacteriophage si n nh M13 v X 174 t b tc ng hn. S bin i
ca mt si DNA min nhim DNA l. Do vy, DNA ti bn bn bo
tn c bo v bi methyl ha si khun.

1. Cc methylase ca R-M
Methylase l enzyme c hot tnh xc tc gn mt nhm methyl vo
mt phn t, v d: DNA methyltransferase c chc nng methyl ha cc
gc C trong DNA.

Sinh hc phn t 151


Enzyme methylase to ra mt cp adenine methyl ha (hoc cytosine)
c v tr i xng cho nhau. Cc methylase c lin quan cht ch vi cc
kiu ct hn ch.
- Kiu I. Cc RE c th tin hnh c hai s bin i v ct hn ch.
Mt RE kiu I bao gm ba tiu n v khc nhau (R, M v S) chu trch
nhim tng ng cho vic ct hn ch, bin i v nhn bit trnh t. V d:
EcoB v EcoK (t E. coli chng B v K), cc trnh t nhn bit ca hai
enzyme ny l TGA(N)8TGCT i vi EcoB v AAC(N)6GTGC i vi
EcoK (trong N l mt trong bn loi nucleotide). Nu v tr nhn bit
khng c methyl ha trong mt si, th enzyme RE s methyl ha si ,
nhng nu c hai si u khng c methyl ha th enzyme RE s ct
DNA (cn c ATP). Phn ng ct xut hin mt v tr khng c hiu
>1000 bp tnh t trnh t nhn bit; r rng l enzyme duy tr lin kt v tr
nhn bit ca n, v DNA c di chuyn qua mt v tr th hai trn enzyme
hng ti mt v tr ct hn ch.
- Kiu II. Cc RE l dng chung nht trong vi khun; chng ch thc
hin phn ng ct hn ch-cn s bin i c tin hnh bi mt enzyme
ring bit. Trnh t nhn bit cho hu ht cc enzyme ny l cc trnh t
palindrome ngn (v d: EcoRI nhn bit GAATTC) v thc hin phn ng
ct (khng cn ATP) trong hoc gn k vi v tr nhn bit. Mt vi RE
kiu II ct c hai si cng v tr to ra u bng , trong khi cc RE khc
li to ra u dnh. Cc RE kiu II l cng c hu ch trong cng ngh DNA
ti t hp.
- Kiu III. Cc RE ny tng t cc enzyme kiu I. Mi RE kiu III
c hai tiu n v; n nhn bit mt trnh t i xng ngn, v to ra mt
u so le (cn c ATP) v tr khong 24-26 bp so vi v tr nhn bit. V d
enzyme EcoPI, c m ha bi prophage ca bacteriophage P1.

2. Adenine v cytosine methyltransferase E. coli


S methyl ha A v C thc hin rng ri tt c cc loi DNA.
prokaryote (k cc bacteriophage v plasmid), vai tr th hin r l phn
hy DNA ngoi lai. Vai tr ph l phn bit DNA b m vi si con mi
c tng hp trong phc hi cc ch bt cp sai. prokaryote, cc sinh vt
khng c h thng ct hn ch, vai tr ch yu ca methyl ha c l s
iu ha biu hin ca gen.

Sinh hc phn t 152


Bn cnh cc methylase ca h thng R-M, cn c cc
methyltransferase khc E. coli. Cc nucleotide c methyl ha khng
gn trc tip vo DNA. Cc methylase chuyn nhm methyl t S-adenosine
methionine sang adenine v cytosine nhng im c hiu trn DNA.

3. S methyl ha DNA ca eukaryote


S methyl DNA ca eukaryote c nhiu im khc vi prokaryote:
- Base b bin i ch yu eukaryote l 5-methylcytosine. ng
vt c v, ch c 5-methylcytosine l base b bin i, trong 90% l trnh
t i xng CpG.
- Do cha hiu bit r h thng R-M eukaryote nn ngi ta cho
rng c l methyl ha khng gp phn bo v chng s xm nhp ca DNA
ngoi lai.
S methyl ha ca DNA ng vt c v gp phn vo s iu ha
biu hin ca gen v bit ha t bo. Cc nghin cu cho thy c s tng
quan thun gia methyl ha thp (hyphomethylation) vi hot tnh ca gen
v ngc li gia s methyl ha mnh vi bt hot ca gen. S vng mt
ca cc nhm methyl trn DNA ca rui gim chng t rng sinh vt bit
ha cao c th hot ng khng cn c ch methyl ha.
S methyl ha ng vt c v c th ng vai tr:
- Thay i trng thi ca DNA v c ch i lc ca repressor vi
operator.
- S methyl ha c truyn t theo dng t bo soma.
- Methyl ha c th to s khc nhau gia cc m.
- 5-azacytidine, cht ng ng vi cytidine, tc ng lm t bo
nguyn bo si (fibroblast) bit ha thnh t bo c, c l do c ch c ch
methyl ha DNA v nh vy hot ha gen tng ng.

Ti liu tham kho/c thm


1. Phm Thnh H. 2003. Di truyn hc. NXB Gio dc, H Ni.
2. V Th Thng Lan. 2002. Sinh hc phn t. NXB i hc Quc gia H
Ni, H Ni.

Sinh hc phn t 153


3. Alberts B, Bray D, Lewis J, Raff M, Roberts K and Watson JD. 2002.
Molecular Biology of the Cell. 3rd ed. Garland Publishing, Inc. New York, USA.
4. Lewin B. 2000. Gene VII. Oxford University Press, Oxford, UK.
5. Watson JD, Hopkins NH, Roberts JW and Weiner AM. 2004.
Molecular Biology of the Gene. The Benjamin/Cummings Publishing Company,
Inc. California, USA.
6. Weaver RF. 2003. Molecular Biology. 2nd ed. McGraw-Hill Company,
New York, USA.

Sinh hc phn t 154


Chng 8

iu ha biu hin gen

Nh chng ta bit ba qu trnh thit yu cho s tn ti ca t bo,


l: ti bn, phin m v dch m. Tuy nhin, t bo khng th tn ti c
lp vi mi trng chung quanh. Nh vy, s ny sinh mt vn quan
trng: t bo s iu chnh hot ng ca mnh nh th no cho ph hp vi
cc bin i ca mi trng bn ngoi c th tn ti thch ng? Chng
ny s cp n cc phng thc iu chnh , tc l cc c ch iu ha
s biu hin ca gen cc sinh vt prokaryote v eukaryote.
S biu hin ca cc gen chu s kim sot ca cc c ch iu ha.
Cc c ch ny gi vai tr rt quan trng cho cc hot ng sng, p li
nhng bin i ca mi trng bn trong v bn ngoi c th. Biu hin gen
ca cc t bo prokaryote v eukaryote cng c s khc nhau ng k. Vic
iu ha c thc hin nhiu mc khc nhau v lin quan n tng
giai on pht trin. Theo quan nim v operon, cc gen iu ha
(regulatory gene) gi vai tr quan trng trong vic ng v m cc gen cu
trc (structural gene) c th biu hin tng hp protein ng lc, ng
ni theo nhu cu c th ca t bo.
Trong mi t bo, tt c cc gen u khng hot ng ng thi. V
d: t bo E. coli c khong 107 phn t protein gm 3.000 loi khc nhau.
Nhiu loi protein c n 500.000 phn t, tuy nhin mt s loi khc ch
khong 10 phn t. Nh vy, khng phi loi protein no cng c tng
hp vi s lng ln nh nhau v t bo phi c nhng c cht tng hp
protein mt cch tit kim v hp l nht.
Mt s gen hot ng thng xuyn cung cp sn phm lin tc, mt
s khc ch biu hin nhng giai on nht nh trong chu trnh sng v c
th ch hot ng trong iu kin mi trng khng bnh thng. Mt s
protein cn c tng hp vi s lng ln, mt s khc ch cn c mt
phn t. Do vy, hot tnh ca gen c iu ha bi nhiu c ch khc
nhau c hiu qu tt nht trong vic s dng ngun nng lng ca t
bo.

Sinh hc phn t 155


I. Cc hin tng iu ha
duy tr ni cn bng (homeostasis) v s pht trin ca c th, cc
sinh vt c cc c ch iu ha khc nhau. Cc kiu iu ha u bt
ngun t s biu hin ca cc gen.

1. iu ha thch nghi
Mt s amip (ameba) biu hin s thay i hnh thi v sinh l c
bit p li cc iu kin mi trng khc nhau. Khi cc amip c cho
vo nc, chng chuyn t dng amip sang dng c lng bi. Khi mi
trng thiu dinh dng chng c th chuyn thnh cc dng tng t nh
biu b.
Vi khun trong mi trng dinh dng ti thiu c kh nng tng hp
amino acid. Nhng khi b sung amino acid vo mi trng nui, vi khun
s ngng tng hp amino acid. Lc ngun amino acid t ngoi b sung vo
ht, t bo vi khun li t tng hp li amino acid cho bn thn.
Cc bin i nu trn l thun nghch, chng t s thay i chc nng
y khng phi do bin d di truyn. Cc hin tng trn cn cho thy
vic xut hin hay bin mt cc cu trc mi khng lm nh hng n tim
nng di truyn sn c. C th cho rng, c trng hp mt s gen hot ng,
nhng cng c trng hp mt s gen ngng biu hin. Cc hin tng
c cp trn u do c ch iu ha thch nghi (adaptive regulation) chi
phi.

2. Hot ng ni tip ca cc gen


Khi bacteriophage xm nhim vi khun, DNA ca n lc u s ti
bn, sau cc protein khc nhau mi c tng hp nn to thnh v.
Nh vy, c cc gen sm to ra enzyme ti bn DNA v cc gen mun
xc nh cc thnh phn v protein. iu chng t c c ch iu ha
chc nng ca gen din ra theo mt trnh t nghim ngt. y l kiu iu
ha ni tip (sequential regulation). Hot ng ni tip ca cc gen cn th
hin r trong qu trnh pht trin c th ca cc sinh vt eukaryote a bo.

3. Bit ha t bo
Nhiu sinh vt bc cao nh con ngi cha nhiu t t bo bt ngun
t mt hp t do phn chia nguyn nhim. T mt hp t ban u n khi

Sinh hc phn t 156


trng thnh, c th ngi c khong 200 loi t bo khc nhau. Mi loi t
bo ch biu hin mt phn thng tin ca mnh. Qu trnh chuyn mn ha
chc nng ca t bo c gi l s bit ha hay phn ha (differentiation).
Tuy c s bit ha, nhng t bo vn gi nguyn vn kh nng di
truyn ca mnh. Mt v d rt r l nui cy m t bo thc vt (plant tisue
and cell culture): ngi ta c th nui cy mt phn m phn sinh trong mi
trng dinh dng tng hp cho n khi chng pht trin thnh cy in vitro
hon chnh (plantlet), cc cy ny sau c a ra trng trong iu kin
t nhin v ra hoa kt qu.

4. Khi qut v iu ha prokaryote v eukaryote


C s khc nhau ng k gia prokaryote v eukaryote trong iu ha
biu hin ca gen. Cc t bo eukaryote c cu to phc tp hn nhiu nn
c ch iu ha cng phc tp hn prokaryote.
prokaryote, mc ch ca s iu ha biu hin gen l nhm iu
chnh h enzyme cho ph hp vi cc tc nhn dinh dng v l ha ca
mi trng, m bo c hai yu cu chnh ca t bo l sinh trng v
sinh sn. S iu ha y rt linh ng v c tnh thun nghch.
eukaryote, do t bo khng tip xc trc tip vi mi trng, nn s iu
ha y khng cn nhm mc ch i ph vi cc bin ng ngoi bo.
S iu ha eukaryote hng n vic chuyn bit ha tng loi t bo
vo tng cu trc v chc nng ring v v th khng mang tnh thun
nghch.
Ba thnh phn chnh ca s iu ha biu hin gen l: 1) Tn hiu gy
ra p ng lm thay i biu hin gen; 2) Giai on c thc hin s iu
ha trong qu trnh t ti bn n dch m; v 3) C ch phn t ca s iu
ha biu hin gen.

4.1. S biu hin ca gen prokaryote


B my di truyn ca sinh vt prokaryote l mt DNA mch vng
cha mt s lng gen gii hn c phin m trng thi tip xc trc
tip vi t bo cht (Hnh 8.1).
Chu trnh t bo ngn v khng c s bit ha t bo. V th, hot
ng ca cc gen c iu ha do cc nhu cu ca t bo khi cn thit. Tc

Sinh hc phn t 157


ng ca cc nhn t mi trng lm nhng gen tng ng c m
phin m, dch m tng hp protein hay c hiu qu ngc lm dng li.

RNA
polymerase

DNA
mRNA
Polyribosome

0,25 m

Chiu dch m
DNA RNA
polymerase

Polyribosome

Ribosome

mRNA Polypeptide

Hnh 8.1. S biu hin gen prokaryote

4.2. S biu hin ca gen eukaryote


Khc vi prokaryote, nhim sc th ca eukaryote c cu trc phc
tp. Ngay trn cu trc nhim sc th c s tham gia ca cc protein histone
c vai tr iu ha biu hin ca gen. S iu ha biu hin gen
eukaryote phi qua nhiu mc iu ha phc tp hn so vi prokaryote v
qua nhiu giai on nh: nhim sc th tho xon, phin m, bin i hu
phin m, mRNA ri nhn ra t bo cht, dch m v bin i hu dch m
(Hnh 8.2).
Ngoi ra, a s eukaryote c c th a bo v mi t bo c biu hin
sng khng phi t do, m chu s bit ha theo cc chc nng chuyn bit
trong mi quan h hi ha vi c th.
Cc vi khun thng phn ng trc tip vi mi trng v biu hin
gen thun nghch, nh c ng lactose th m operon phn hy, khi ht
ng th operon ng li. Trong khi , cc t bo eukaryote c nhng con
ng bit ha khc nhau v s chuyn ha l n nh thng xuyn trong

Sinh hc phn t 158


i sng c th. Ngoi s bit ha t bo, cc c th eukaryote a bo cn
tri qua qu trnh pht trin c th vi nhiu giai on phc tp ni tip
nhau, trong c nhng gen ch biu hin phi v sau th dng hn.
Tt c nhng im nu trn cho thy s iu ha biu hin ca gen
eukaryote phc tp hn nhiu, m hin nay li c bit t hn prokaryote.

Tn hiu

NHN
Cht nhim sc

DNA khng ng gi bao


gm kh methyl ha DNA v
acetyl ha histone
DNA
Gen sn sng
phin m
Gen

PHIN M
RNA Exon
Th phin m s cp
Intron
Hon chnh RNA
ui
mRNA trong nhn
M
Chuyn vo t bo cht

T BO CHT
mRNA trong t bo cht

S t gy
ca mRNA Dch m

Polypeptide

Nhng bin i ha hc hu
dch m v vn chuyn ti
t bo

Protein hot tnh

S t gy ca protein

Protein b t gy

Hnh 8.2. S biu hin gen eukaryote

Sinh hc phn t 159


II. Cc mc iu ha
Cc c ch iu ha s biu hin ca gen c th tc ng mt hay
nhiu mc khc nhau. S iu ha c th xy ra mc gen bng s
kim sot thi gian v tc phin m. Cc c ch khc c th hot ng
lc dch m hoc sau dch m.

1. Mc cht nhim sc
Ngay trn cht nhim sc c th thc hin cc kiu sau:
- DNase ct mt s vng trn genome lm tho xon cc gen biu
hin. Hai vng c lu l cc vng nhy cm (sensible) v siu nhy
cm (hypersensible).
- Cc vng nhy cm c lin quan n cc gen c hot tnh cao v
nhng gen qua biu hin ri (nh cc gen hot ng phi). Cc vng
siu nhy cm lin quan n cc gen c hot tnh rt cao (nh cc gen
histone).
- DNA Z (DNA tri) l dng cu trc siu xon c th lin quan n
ng m gen.
- Methyl ha cc base. cc prokaryote s methyl ha c th thc
hin i vi A v C, cn eukaryote s methyl ha ch thc hin vi C v
tr th 5. Methyl ha lm gen ngng hot ng. V d: nhim sc th X bt
hot ngi thuc loi siu methyl ha. Ni chung, s thay i cu hnh
(reconfiguration) c th nh hng n s biu hin ca gen.

2. Mc phin m
y l s iu ha nh hng trc tip n vic m hoc ng ca
gen. Kiu iu ha ny thng gp trong iu ha trao i cht, cng nh
cc qu trnh bit ha t bo.
- S tc ng ca cc trnh t cis (gn k, lin k) nm trn cng mch
DNA nh enhancer (vng tng cng) lm tng s phin m.
- iu ha bi cc nhn t trans (cch qung, t xa) do cc nhn t
khng nm cng trn mt mch DNA.
- Chn la promoter thch hp.
- S suy yu/suy thoi.

Sinh hc phn t 160


3. Mc hu phin m
S iu ha c th biu hin mc tc ng ln mRNA, chng ta
gp trng hp trn khi mRNA b ct b cc intron v gn cc exon li vi
nhau to thnh mRNA hon chnh (RNA processing). Nh vy, cc h
thng nh hng n s hon chnh ca mRNA c th kim tra gin tip
biu hin ca gen tng ng. Cc mRNA ca eukaryote cn c nhng on
khng m ha lin quan ti thi gian tn ti v ra khi nhn vo t bo cht.
- Splicing khc nhau.
- im polyadenine ha khc nhau (polyadenylation).
- t bin trn phn t mRNA.
- Bn chu k phn hy ca mRNA.
- S bo tn cc RNA trong t bo.

4. Mc dch m
S bin i ca cc nhn t khi u IF (inititation factor). L cc
protein kt hp vi tiu n v ca ribosome vo giai on khi ng ca
qu trnh dch m.

5. Mc hu dch m
y c s iu ha hot tnh ca protein. Sau khi mch polypeptide
c tng hp, cc protein nhiu khi phi tri qua cc bin i th cp trc
khi biu hin hot tnh (chc nng). V d: trypsin l enzyme phn gii
protein trong d dy ch c c hot tnh sau khi cht tin thn ca n (pro-
enzyme khng c hot tnh) b ct mt mt on polypeptide.
Cc protein c th chu nhng bin i lp th nh s kt hp cc
enzyme vi mt s sn phm c bit c th lm thay i cu trc khng
gian ca chng dn n mt hot tnh.
- Cc qu trnh glycosylation, phosphorylation tc l gn thm cc
nhm cht nh ng, phosphor protein c hot tnh/chc nng sinh
hc.
- Peptide tn hiu l on gm khong 20 amino acid nm gn pha
u N ca polypeptide, c vai tr gn polypeptide v ribosome ang tng

Sinh hc phn t 161


hp mch ny vi mng li ni sinh cht. Trong b my Golgi,
polypeptide c phng thch ra ngoi.
- S phng thch ra protein c chc nng sinh hc t mt phc hp,
nh t pro-insulin thnh insulin.

III. iu ha biu hin gen prokaryote


Cc gen c phin m to RNA, c gi l cc gen cu trc. Cc
protein c dch m t mRNA c th l enzyme hoc khng phi enzyme.
Trong s cc protein khng phi enzyme c cc protein iu ha (regulatory
protein), chng tng tc vi cc trnh t DNA c hiu kim sot hot
tnh phin m ca cc gen cu trc. Cc gen tng hp cc protein iu ha
c gi l cc gen iu ha (regulatory gen). Pha trc mi gen cu trc
(hoc mt nhm gen) c mt trnh t promoter, ni RNA polymerase nhn
bit (Hnh 8.3). C ch iu ha prokaryote ch yu c thc hin thng
qua operon. y l khi nim ch tn ti prokaryote.

Operon
Operator
Gen cu trc
Gen iu ha RNA Gen a Gen b Gen c
Promoter polymerase Promoter

Phin m
Phin m

mRNA

mRNA
Dch m
Dch m

Protein iu ha
Cc protein (enzyme) A B C

Cc con ng ha sinh
Tin cht X Cc sn phm Sn phm Y
trung gian

Hnh 8.3. Phng thc chung iu ha biu hin gen prokaryote

Sinh hc phn t 162


1. Cu trc ca promoter
Thc cht ca khi s phin m l quan h trc tip gia RNA
polymerase v promoter. Khi RNA polymerase gn vo promoter, n s
phin m to phn t RNA.
Phn ln promoter E. coli v cn bn c cng cu trc:
Nu base u tin c phin m thnh mRNA (lun l purine,
thng l adenine) c nh s +1, th tt c cc base pha 5 hay pha
trc so vi n khng c phin m l s tr ( ). Ngay pha trc +1 c
6 base thng vi trnh t TATAAT xung quanh 10, v trnh t
TTGACA (trnh t lin ng-consensus sequence) xung quanh 35. C hai
trnh t phi hp nhau cho php RNA polymerase gn vo v khi s dch
m, trnh t 35 to iu kin u tin cho vic gn vo.

TTGACA TATAAT mRNA

35 bp 10 bp +1

2. Cu trc ca operon
Operon l n v phin m gm t nht mt promoter v mRNA
bc tip theo m ha cho cc trnh t ca mt hay nhiu chui
polypeptide. Tuy nhin, operon c th c mt hay nhiu im iu ha khc
vi promoter. Cc gen khng chu s iu ha do tc ng mi trng, to
sn phm thng xuyn, c gi l cc gen cu trc. S lng sn phm
ca cc gen ny c th dao ng ph thuc vo i lc tng i ca cc
promoter ca chng i vi RNA polymerase. Cc promoter c i lc mnh
(strong promoter) to ra nhiu sn phm ca gen hn cc promoter c i lc
yu. Cc gen m sn phm protein ca chng c tng hp p li vi cc
nhn t mi trng, thng c iu khin bi mt hay nhiu protein iu
ha. Trnh t DNA bn trong operon, ni m protein c ch gn vo, c
gi l operator (im iu hnh). Vic gn protein c ch ln operator ngn
cn s phin m ca tt c cc gen cu trc trn cng mt operon. S kim
sot nh vy i vi vi gen gi l kim sot m. Cc operon ca vi khun
thng to ra cc mRNA a gen, nhng mRNA ca eukaryote ch mt gen.

Sinh hc phn t 163


Cc protein cn thit cho biu hin gen c gi l cht hot ha.
Chng c th gn vi cc im khi s nm bn trong ca promoter ca
operon hay im tng cng hoc c th gn nhng trnh t xa operon.
Vic gn ca protein iu ha vo im khi u (initiator) hay enhancer,
kch thch s phin m ca cc gen cu trc, c gi l c ch kim sot
dng. S kch thch cc gen iu ha phn ng c th l t cc phn t
tng i nh nh ng, amino acid n cc phn t ln hn nh cc phc
hp hormone steroid v cc protein th th (receptor). Cht lm cho gen
phin m c gi l cht cm ng, c tc ng ngc vi cht km hm.
Cc gen cm ng thng tham gia vo cc phn ng thoi dng (catabolic
reaction), nh phn hy cc polysaccharide thnh ng n. Cc gen c
ch thng tham gia vo cc phn ng bin dng thc hin vic tng hp
cc cht nh amino acid t cc tin cht n gin hn.

3. iu ha thoi dng: Kim sot m-cm ng


Trong thoi dng, cc cht thc n c phn hy d dng to nng
lng hoc cc cht cn thit cho qu trnh tng hp. C ch iu ha y
l s c mt ca c cht (v d lactose) dn ti tng hp cc enzyme phn
hy.
V d in hnh cho trng hp ny l operon lactose ca E. coli. -
galactosidase l enzyme c chc nng i. Chc nng u tin ca n l
thoi dng lactose thnh glucose v galactose. Chc nng th hai ca n l
chuyn lin kt 1-4 ca glucose v galactose thnh lin kt 1-5 ca
allolactose. Bnh thng enzyme ny khng hin din nng cao trong
t bo, khi vng mt lactose trong mi trng. Ngay sau khi cho lactose vo
mi trng nui khi khng c glucose, enzyme ny bt u c to ra. S
vn chuyn lactose xuyn qua mng t bo c hiu qu nh protein vn
chuyn galactoside permease. Protein cng xut hin vi nng cao khi c
lactose trong mi trng.
S iu ha ca operon lactose cn ph thuc vo nng glucose
trong mi trng. Nng glucose ny li kim sot nng bn trong t
bo ca phn t nh cAMP (cyclic adenosine monophosphate), l cht bt
ngun t ATP v lm tn hiu bo ng cho t bo. T bo c xu hng s
dng glucose hn l lactose lm ngun carbon v glucose c bin
dng trc tip cung cp carbon v to nng lng. Cc enzyme bin dng

Sinh hc phn t 164


glucose thuc loi cu trc v t bo tng trng ti a vi ngun glucose.
Khi ngun glucose cn, t bo phn ng li bng cch to ra c-AMP. Vic
tng nng c-AMP trong t bo gy nn hng lot s kin, trong s hin
din ca lactose, dn n s phin m cc gen cu trc ca operon lactose.

3.1. Cu trc ca operon lactose


H thng lactose (lactose system) bnh thng (Hnh 8.4) gm c gen
iu ha (i hoc R) v operon mang trnh t promoter (P) locus operator (O)
v ba gen cu trc cho -galactosidase (Z), permease (Y) v transacetylase
(A). Nhiu t bin cc locus ny c pht hin.

3.2. Hot ng ca h thng


- iu kin cm ng (c lactose). Lactose c chuyn vo t bo rt
yu v ch c vi phn t permease lm vic. Khi vo trong t bo, mt s
lactose (lin kt -1,4) c chuyn thnh allolactose (lin kt -1,6) nh -
galactosidase. Allolactose l cht cm ng, n gn vo protein km hm v
gy bin i cu hnh to phc hp allolactose-repressor. Phc hp ny mt
kh nng gn operator. Lc ny operon c m, RNA polymerase bt u
phin m cc gen cu trc. Ton b s kin din ra nh trn hnh 8.4b.
- iu kin khng cm ng (khng c lactose). Gen iu ha ca
operon thng xuyn tng hp protein km hm (repressor protein) mc
thp, v n c promoter t hiu qu. S tng hp cc protein ny b tc
ng do nng lactose trong t bo. Ngc li, promoter bnh thng ca
operon lac gn vi RNA polymerase rt c hiu qu. Khi khng c ng
lactose, protein iu ha hot ng (active regulator protein) cn gi l
protein km hm gn vo promoter hay c trnh t operator v protein
km hm chim on ny. Nh vy, s phin m ca tt c cc gen cu trc
ca operon lac b dng (Hnh 8.4a).
Do s lng permease tng, nn lactose vo t bo vi s lng ln v
c phn hy bi -galactosidase. Khi lactose c s dng ht, cc
protein km hm gn tr li vo operator lm operon b ng; s phin m
cc gen cu trc b dng.

Sinh hc phn t 165


Bn thn gen iu ha lacI ch c mt promoter (Pi) v gen cu trc
ca protein km hm. Promoter ny yu, khi cc protein km hm c s
lng ln, n b cc protein ny gn vo lm dng phin m.

Operon
(a) Khng c lactose
RNA Operator lacO
polymerase Gen cu trc
Gen iu ha
lacI Khng th lin kt X lacZ lacY lacA
pI lacP

Phin m v Khng phin m


dch m

Protein iu
ha hot ng
(protein km
hm)

RNA Operator lacO


(b) C lactose polymerase
X

X
Phin m v
Phin m v
dch m
dch m

Protein iu
ha hot ng

Enzymes
Protein iu -Galactosidase Permease Transacetylase
ha bt hot

Glucose
Allolactose
Lactose Galactose
-Galactosidase

Hnh 8.4. Operon lactose v hot ng ca n

4. iu ha bin dng: Kim sot m-c ch


Bin dng (anabolism) l qu trnh tng hp nn cc cht cn thit
cho t bo. V d tng hp cc amino acid.

Sinh hc phn t 166


Qu trnh tng hp tryptophan bt u t tin cht tryptophan l
chorismic acid, tri qua 5 giai on k tip do enzyme xc tc. H thng
tng hp amino acid tryptophan E. coli l v d in hnh v operon b
km hm do s kim sot m.

4.1. Cu trc v hot ng


H thng tryptophan cng c cu trc tng t h thng lactose gm
gen iu ha trpR v operon tryptophan (promoter, operator v 5 gen cu
trc). Cc gen cu trc xc nh 5 enzyme c xp theo th t tng ng
vi chc nng xc tc theo trnh t cc phn ng ca chui bin dng
tryptophan (Hnh 8.5).

(a) Nng tryptophan thp


Operator
RNA
polymerase Cu gen cu trc
Gen iu ha
(trpR) 5 UTR trpE trpD trpC trpB trpA
PR Promoter
X
Phin m v dch m Phin m v dch m

mRNA

Protein iu ha Enzymes
bt hot

Chorismate
(trp repressor) Tryptophan

Operator
(b) Nng tryptophan cao

PR

Phin m v dch m Khng phin m

Protein iu ha
bt hot

Hnh 8.5. Operon tryptophan

Sinh hc phn t 167


S khc nhau cn bn vi h thng lactose l gen iu ha. Gen iu
ha ca h thng tryptophan tng hp thng xuyn aporepressor protein, l
cht km hm m ring n khng c hot tnh. Khi tryptophan d tha n
tr thnh cht corepressor (ng km hm) v kt hp vi aporepressor
thnh phc hp km hm (holorepressor) c hot tnh. Phc hp ny gn
vo operator ca operon tryptophan (trp) lm dng phin m cc gen cu
trc. Khi nng tryptophan thp, n tch khi phc hp km hm v
aporepressor mt hot tnh. Lc ny cc operator li c m v RNA
polymerase dch m 5 gen cu trc tng hp 5 enzyme to tryptophan
(Hnh 8.5). S iu ha kiu ny cn gi l iu ha c ch ngc (retro-
inhibition) do sn phm cui cng c mi lin h ngc (feed-back).
Nh vy, hot ng ca h thng ny ngc li vi h thng lactose:
khi c tryptophan th operon b ng, thiu tryptophan th gen c m.

4.2. S suy yu (attenuation)


Kiu iu ha th hai c pht hin operon tryptophan c gi l
s suy yu. u 5 ca mRNA a gen (polycistronic) ca operon ny c 5
enzyme. on ny c gi l trnh t leader (trnh t ch huy). Mt phn
ca trnh t ny c phin m to leader peptide gm 14 amino acid, m
chc nng n nay cha r.
C ch kim tra m s tng hp mRNA c bt u nhng kt
thc sm vi chiu di mRNA ngn hn c gi l s suy yu. V d: cc
t bo E. coli ang tng trng trong mi trng thiu mt amino acid no
, nhng cha cc enzyme cn c cho s tng hp ca tt c 20 amino
acid cn thit to ra protein. Khi thm mt amino acid (tryptophan) vo
mi trng s lm gim ng k s tng hp ca cc enzyme cn cho s to
amino acid . Phn ng ny c tnh thch ng v duy tr cc ngun enzyme
khng cn cn na khi sn phm cui cng ca chui sinh tng hp
(tryptophan) ang c trong t bo (c ch ngc).
Operon tryptophan c phng thc iu ha hot ng gen th hai,
hon ton c lp vi h thng repressor-operator (cht km hm on iu
hnh). operon tryptophan, s tng hp mRNA bt u t 161 base trc
codon khi s ca trpE, enzyme cu trc u tin c phin m. t bin
do mt on DNA ngay pha trc trpE, gii phng trpE khi s km hm
ca phc hp represser-operator. Cc t bin ny lm tng mc biu

Sinh hc phn t 168


hin ca c operon ln gp su ln. Tinh sch cc DNA c phin m in
vitro cho thy phn ln mRNA kt thc ngay base 139 v khng bao gi
t ti trpE. y, c s km hm phin m ngay trc gen cu trc v khi
mt n s biu hin ca gen c hiu qu hn. on di ca mRNA nm
trc trpE c gi l leader (trpL) v on km hm phin m c gi l
attenuator (trpa, ch khng phi trpA). Cui cng, quan st cho thy s suy
yu dao ng theo nng ca tryptophan thp, nhiu phn t mRNA c
to ra hn qua attenuator v ton b operon c phin m. S suy yu l
mt phng thc khc kim sot s biu hin ca gen.

Ribosome phin dch


nhanh mRNA khi
tryptophan phong ph

dn ti to thnh cu trc
stem-and-loop c ch RNA
polymerase v kt thc phin
m

Hnh 8.6. S suy yu xy ra khi cu trc th cp c bit to thnh trong


mRNA. mRNA c trnh by y l t trnh t leader ca operon trp. Nu
tryptophan trong t bo phong ph v trnh t leader c phin dch nhanh, th
mRNA s to thnh cu trc thn v quai (stem-and-loop) hot ng nh l mt tn
hiu kt thc phin m.

C ch suy yu thc hin s kt hp gia phin m v dch m. RNA


polymerase bt u phin m cc gen m ha cho cc enzyme sinh tng hp
cn thit to ra tryptophan. V d: khi hin din tryptophan n nhanh
chng t ti im (trn RNA mi c tng hp) gi l attenuator v dng
phin m ti y.
Attenuator c chc nng nh im kt thc ch khi tryptophan hin
din. S phin m dng khi trnh t leader t attenuator. Nu c

Sinh hc phn t 169


trytophan trong t bo, s dch m ca cc codon c thc hin, v c
phin m v dch m c thc hin hon chnh cho n lc RNA
polymerase t ti im attenuator, ni kt thc s phin m. Khi khng c
trytophan, dch m dng v phn leader ca mRNA cun li sao cho
attenuator khng thc hin chc nng, trong trng hp ny s tng hp
ca mRNA ton vn cho operon tryptophan c to ra. Vi s hin din
ca cc enzyme , trytophan c tch ly vi s lng ln trong t bo.
Attenuator l dng tinh t ca s c ch, iu ha hot ng gen, to c
hiu cho s tng hp amino acid trong t bo.
C ch repressor iu ha th h thng tryptophan, trong khi h
thng c ch attenuation kim sot nng tryptophan mt cch tinh t. S
suy yu ca operon Trp cng nhy cm vi nng ca mt s amino acid
nh histidine v leucine.

5. Kim sot dng v cm ng


C ch iu ha dng, cm ng c tm thy operon arabinose
ca E. coli. Arabinose l cht ng, cn ba enzyme (c m ha bi cc
gen araB, araA v araD) cho s bin dng. Hai gen khc nm xa operon
gp phn a arabinose vo t bo. Gen iu ha araC nm gn cc gen B,
A v D. Sn phm ca gen araC l protein km hm ca operon khi khng
c ng arabinose.
Tuy nhin, khi c ng arabinose trong t bo, n gn vi repressor
(protein araC) hnh thnh nn phc hp activator (hot t) to thun tin cho
s phin m ca RNA polymerase.
Trn thc t, cc nghin cu cho thy c ch iu ha ny rt phc
tp. V d: cAMP v protein hot ha thoi dng (catabolite gene activator
protein) cn c gi l CRP (cyclic AMP receptor protein-protein th nhn
cAMP) u tham gia vo s iu ha ca h thng arabinose.

Sinh hc phn t 170


Hot t

L-Arabinose
Gen c ch
(bn ngoi)

araC mRNA Cc v tr
iu chnh
Cc gen cu trc
araC araO2 araO1 CAP araI araB araA araD
Gen iu ha
araBAD mRNA

Pemease L-arabinose L-arabinose L-arabinose


system isomerase isomerase isomerase

L-Arabinose L-Arabinose L-Ribulose L-Ribulose-5-P D-Xylulose-5-P


(bn ngoi) (bn trong)
ATP ADP

Hnh 8.7. Operon arabinose ca E. coli

IV. iu ha hot tnh ca eukaryote


Cc c ch iu ha eukaryote c th xy ra 5-6 mc khc
nhau (xem mc II). Trong phn ny ch nhn mnh thm mt s c im
ca iu ha hot ng gen eukaryote:
- cc operon ca prokaryote, cc gen iu ha v cc promoter
thng nm gn nhau, nhng eukaryote cc gen iu ha t khi nm gn
cc promoter do chng kim sot.
- Cc enhancer l nhng trnh t cng nm trn mt phn t vi cc
promoter c th c hng trm cp base pha trc hoc pha sau promoter
m chng kch thch.
- Trnh t iu ha 5 pha trc c promoter eukaryote thng rt
di, c khi hng chc kilobase (kb).
- C nhiu kiu iu ha dng cc nhn t c tc ng t xa (trans)
l cc protein.
S phin m c th c kch thch bi cc tn hiu khc nhau. S
iu ha hot ng gen prokaryote phn ln p ng li cc tn hiu bn
trong.

Sinh hc phn t 171


1. Cc promoter
Tng t nh vi khun, cc promoter ca eukaryote cng nm pha
trc im xut pht ca mRNA v c nhng trnh t c bo tn trong
tin ha. Hp TATA, nh hng cho RNA polymerase bt u phin m,
nm khong di 30 basepair (bp) ng vt c v, v 60-120 nm men.
Hp TATA hot ng c hiu qu cng vi hai trnh t tng ng pha
trc khong 40 bp l CCAAT v 110 bp l trnh t giu GC.
S thay i hp TATA lm gim tc phin m. Hiu qu ca tc
phin m c o bng s thay i ca tng base trong promoter, cc
thay i base ngoi hp TATA v cc trnh t pha trc khng gy hiu
qu i vi tc phin m, trong khi cc thay i nhng yu t c
nu trn lm gim ng k tc phin m. Khc vi promoter ca
prokaryote, cc promoter ca eukaryote kh m bo nhn bit cc tn hiu
mt cch y RNA polymerase khi s phin m in vitro. Hp TATA
v cc trnh t pha trc phi c nhn bit bi cc protein iu ha, v
chnh cc protein ny gn vi cc im nht nh trn chng v hot ha s
phin m.

2. Cc enhancer
Enhancer l cc trnh t c tc ng cis (lin k), chng tng tc
phin m ng k t cc promoter nm ngay trn cng mt phn t DNA.
Tnh c o ca cc enhancer l ch chng c kh nng thc hin mt
cch hiu qu khi mt khong cch rt xa, c khi n vi nghn cp base.
Ngoi ra, chng c hot ng chc nng bt k hng no, d pha
trc hay pha sau promoter.
Xt trn mt gc no , cc enhancer tng t promoter. C th,
chng c t chc gm mt dy cc trnh t c tc ng cis nhn bit
cc nhn t tc ng t xa (trans) (Hnh 8.8).

3. Cc protein l nhn t c tc ng trans


Mt vi protein, nhn bit hp CCAAT, c xc nh t bo
ng vt c v. Cc nhn t ny c th c phn bit gia cc n v ca
cc phn t CCAAT. Cc hp GC c nhn bit bi cc nhn t ph. Cc
v d v cc tc ng trans (trans-acting factor) tm thy nm men v

Sinh hc phn t 172


ng vt c v. Cc nhn t trans c c im chung l gm hai vng cu
trc v chc nng chnh:
- Vng gn nhn t trans vo DNA.
- Vng tc ng ln s phin m.
ng thi cc nhn t trans c bn kiu tc ng nh:
- ngn tay km (zinc-finger)
- xon-vng-xon (helix-turn-helix)
- xon-nt-xon (helix-loop-helix)
- dy ko leucine (leucine-zipper) (Hnh 8.9).

Promoter
Activators
Gen
DNA
Enhancers
Hp TATA

2 Cc nhn t phin m

RNA polymerase

3 RNA polymerase

Phc hp khi u phin m


Tng hp RNA

Hnh 8.8. Enhancer ca DNA eukaryote

c tnh chung ca cc cu trc va k l chng lun lun gn ln cc


trnh t cis di dng dimer (gm hai dimer).

Sinh hc phn t 173


Trnh t cis v nhn t trans thng c cc tng tc c hiu do
nhng lin kt yu hnh thnh gia cc phn t ca nhn t trans vi cc
base ca trnh t cis. V d, trng hp tng tc gia cc hormone steroid
vi cc enhancer.
Nhiu protein c tc ng trans tham gia vo tin trnh pht trin ca
c th rui gim, chng c vai tr c bit trong xc nh s sp xp cc
on thn ca rui.
Nh vy, cc gen eukaryote c hot ha bi hai trnh t DNA c
tc ng cis l promoter v enhancer, chng nhn bit c cc nhn t
protein c tc ng trans, cc nhn t trans cho php RNA polymerase khi
s phin m v t tc phin m ti a.

A. Xon-nt-xon B. Xon-vng-xon
Khung
Cp base
ng-phosphate

DNA COOH

NH2

C. Ngn tay km D. Dy ko leucine

Hnh 8.9. Cc kiu tc ng ca nhn t trans

Sinh hc phn t 174


4. Hormone
V d r nht v cc cht iu ha ni ti ca hot tnh gen l
hormone. l nhng cht to ra do mt lot t bo c hiu qu n cc t
bo khc. Cc hormone thng c vn chuyn n cc phn ca c th
nhng ch tc ng n cc t bo c cc receptor tng ng.
S tng tc gia hormone vi receptor gy ra tn hiu tc ng n
cc vng c trng ca DNA, gy hot ha gen hoc mt nhm gen tng
ng.
Cc hormone c th kch thch phin m bi mt trong cc c ch sau:
- Hormone c th lm cho DNA tch khi histone v to iu kin
cho RNA polymerase bt u phin m.
- C th lm cht cm ng (inducer) gy bt hot phn t receptor.
- C th gn trc tip vi on DNA c hiu to thun li cho vic
gn RNA polymerase hoc protein l nhn t phin m (protein
transcription factor).
- C th hot ha effector protein lm thnh phc hp gn DNA v
kch thch gn RNA polymerase.
- C th gn vi protein to phc hp hot ha kch thch gn RNA
polymerase.

5. Kim sot cc cht thng gp trong nhn


Mt s nhm phn t hin din rt nhiu trong mi t bo eukaryote,
nh cc histone, cc cht ca b my dch m, cc cu phn ca mng
Vi chng trnh khc nhau c thc hin duy tr s lng ln ca
chng trong t bo. Cc chng trnh gm:
- S phin m lin tc v lp li trong t bo.
- S lp li cc gen.
- S khuch i ngoi nhim sc th cc trnh t gen c hiu.

5.1. S phong ph
Cc gen m ha cho rRNA v tRNA c nghin cu k. Phn ng
lai n gin DNA-RNA cho thy nhim sc th ca Xenopus c vng t
chc hch nhn (nucleolus organizer) cha 450 bn sao ca DNA m ha

Sinh hc phn t 175


cho 18S v 28S rRNA. Ngc li, trong mi nhn c 20.000 bn sao ca
cc gen m ha cho 5S rRNA v cc gen ny khng nm vng t chc
hch nhn.
Cc gen m ha cho histone cng c vi nhiu bn sao c lp li
hng trm ln.
S phong ph ca cc gen nu trn m bo s lng cn thit cho
dch m khi phi tng hp hng triu phn t protein vo lc cn thit.

5.2. S khuch i gen


Mt v d v s khuch i gen trong nhn l cc ch phnh (puff) ca
nhim sc th khng l hay a si (polytene chromosome) tuyn nc bt
ca rui gim. cc ch phnh ny, DNA nguyn nhim sc (euchromatic)
c khuch i khong vi nghn ln.
Trong nhn t bo trng ca Xenopus, c hng trm nhn con ngoi
nhim sc th (extrachromosome nucleoli) vi kch thc khc nhau, mi
nhn con cha cc vng trn rDNA kch thc khc nhau, m vai tr n
nay cha r. Cc DNA vng trn ny sn sinh nhiu rRNA mc hp l.

V. S bit ha t bo
1. Cc t bo bit ha mang thng tin ging nhau
cc sinh vt bc cao cng nh ngi, c th trng thnh gm
nhiu loi t bo khc nhau. Cc t bo ny u bt ngun t mt hp t
ban u, nhng qua qu trnh bit ha tr thnh cc t bo c cc chc
nng khc nhau. Tuy nhin, thc nghim xc nh rng s lng nhim sc
th, s lng DNA v c t l (A+T)/(G+C) ca cc t bo thuc cc m
khc nhau ca cng mt c th u ging nhau. S dng k thut lai DNA
cho thy DNA t nhng t bo ca cc m khc nhau ca cng mt c th
khng b bin i trong qu trnh bit ha, chng c th t hi tnh
(renaturation) vi nhau.
Th nghim ghp nhn t bo rut ch vo t bo trng b hng nhn
(do chiu tia t ngoi) cho thy 1% t bo ghp nhn pht trin thnh ch
trng thnh. iu ny chng t t bo rut tuy bit ha vn gi nguyn
vn thng tin di truyn to ra ch trng thnh.

Sinh hc phn t 176


Tm li, s lng DNA ca cc t bo bit ha v cn bn ging vi
cc hp t ban u v cha nguyn vn thng tin di truyn pht trin
thnh c th nguyn vn.

2. Cc t bo bit ha tng hp cc nhm protein khc nhau


hiu c s khc nhau gia cc t bo bit ha, cn xt nhiu vn
sau:
- Th nht, nhiu qu trnh l chung cho tt c cc t bo nn c nhiu
protein ging nhau. Nhng protein ny gm s lng nhiu, d phn tch
nh phn ln cc protein cu trc ca thnh t bo v nhim sc th; mt s
protein cn bn ca cc bo quan (li ni sinh cht, b my Golgi, cc
ribosome). Nhiu protein c s lng khng nhiu nh cc enzyme khc
nhau, tham gia vo cc phn ng trung tm ca qu trnh trao i cht, u
hin din nh nhau tt c cc kiu t bo.
- Th hai, mt s protein c s lng phong ph mt s t bo
chuyn ha m vic pht hin chng cn c th nghim ring. V d,
hemoglobin ch c th pht hin t bo mu.
- Th ba, nu nh hn 2.000 loi protein c s lng di do c so
snh gia cc kiu t bo bit ha ca cng mt vi sinh vt vi nhau bng
in di hai chiu polyacrylamide, th mt s khc bit ng k s c tm
thy. D s so snh gia hai dng t bo nui cy (nh cc dng t bo c
v thn kinh) hay gia cc t bo ca cng mt m ca chut (nh gan v
phi), i a s cc protein c pht hin u c tng hp c hai loi
t bo v vi tc tng hp c th khc nhau n 105; ch c vi trm
protein hin din vi s lng khc nhau ng k hai kiu t bo.
Cc nghin cu cho thy cc t bo eukaryote bc cao tng hp t
10.000-20.000 protein khc nhau. Phn ln chng c s lng rt t v kh
pht hin. Nu cc protein him (minor protein) ny khc nhau gia cc t
bo vi mc tng t cc protein di do, th ch mt s lng nh ca
chng cng to nn nhiu khc bit chuyn ha ln v hnh thi v sinh
l ca t bo.
T bo c th thay i s biu hin gen ca chng p li tn hiu bn
ngoi.

Sinh hc phn t 177


Phn ln cc t bo chuyn ha ca sinh vt a bo c kh nng thay
i phng thc biu hin ca gen p li tc ng bn ngoi. V d: nu
t bo b tc ng bi glucocorticoid hormone, th s tng hp mt s
protein chuyn bit c tng vt (Hnh 8.10). Glucocorticoid c phng
thch ra khi b i bng hay hot ng mnh v bo hiu cho gan tng
cng to glucose t amino acid hay cc phn t nh khc nhau. Cc
protein, c to ra do cc enzyme cm ng nh tyrosine aminotransferase
h tr bin tyrosine thnh glucose. Khi hormone khng cn na, s tng
hp cc protein ny gim xung mc bnh thng.
Cc loi t bo khc nhau phn ng vi glucocorticoid bng nhiu
cch khc nhau. V d t bo m, s tng hp tyrosine transferase gim,
trong khi mt s loi t bo khc hon ton khng c phn ng vi
glucocorticoid. Cc v d ny minh ha cho tnh cht chung ca bit ha l
cc kiu t bo bit ha khc nhau thng phn ng li cng mt tn hiu
bn ngoi bng nhiu cch khc nhau. Trn c s , mi kiu t bo bit
ha c mt c tnh n nh thng xuyn. Cc tnh cht phn nh s
biu hin lu bn ca cc nhm gen khc nhau.

Glucocorticoid receptor
trong s hin din ca
glucocorticoid hormone Glucocorticoid hormone

gen 1 gen 1

gen 2 gen 2

gen 3 gen 3

Gen biu hin mc thp Gen biu hin mc cao

Hnh 8.10. Tc dng ca glucocortcoid lm tng mc biu hin ca gen

Sinh hc phn t 178


Nh vy, cc t bo bit ha ch s dng mt phn thng tin. Nhiu
loi t bo chuyn ha tng hp ch yu mt s protein, ngoi cc protein
cu trc v protein c bn s dng cho cc qu trnh sinh l bnh thng. V
d: t bo c tng hp nhiu myosin, mt protein quan trng trong co c,
hay t bo biu b (epithelial) tng hp nhiu keratine. Nh vy, cng nh
cha thng tin di truyn ging nhau, nhng mi loi t bo bit ha ch s
dng mt phn thng tin: tng hp ch yu mt s loi protein .

3. S iu ha mc phin m l ngun gc cn bn ca cc sai khc gia


nhng t bo bit ha
Nu nhng s bit ha gia cc kiu t bo khc nhau ph thuc vo
cc gen chuyn bit m t bo biu hin, th s kim sot biu hin gen
c thc hin mc no?
Gi thuyt c chp nhn hin nay l trong cc t bo bit ha mt
s gen phin m, cn c cc gen khc th khng. Khng c s kin no mu
thun vi gi thuyt ny v n gii thch hp l hn c tnh trng bit ha
ca cc t bo. i vi phn ln gen, s kim sot phin m c tm quan
trng hng u, v ch n mi m bo cho s tng hp khng d tha cc
cht trung gian.
Vic pht hin cc gen iu ha v cc gen ng hay m gip hiu
c s iu ha qu trnh pht trin c th v bit ha t bo. Genome n
bi ca t bo ngi c s lng DNA nhiu hn gp 1.000 ln so vi
genome ca vi khun. Tuy nhin, s lng gen cu trc ngi ch ln hn
10 ln s gen cu trc vi khun. iu cho thy nhiu gen ngi tham
gia vo cc c ch iu ha.
Tm li, genome ca t bo cha cc trnh t nucleotide ca DNA
thng tin to ra hng nghn cc protein v phn t RNA khc nhau. T
bo ch biu hin in hnh mt nhm gen ca n v cc kiu t bo bit ha
khc nhau sinh vt a bo c sn sinh ra do cc nhm gen khc nhau c
s biu hin khng ging nhau. Hn th na, cc t bo c th thay i
phng thc biu hin cc gen ca chng p li nhng thay i ca mi
trng, cc tn hiu t cc t bo khc. Mc d tt c cc bc trong s
biu hin ca gen v cn bn u c iu ha, nhng i vi phn ln cc
gen vic khi s phin m l im kim sot quan trng nht.

Sinh hc phn t 179


Ti liu tham kho/c thm
1. Phm Thnh H. 2003. Di truyn hc. NXB Gio dc, H Ni.
2. L c Trnh. 2001. Sinh hc phn t ca t bo. NXB Khoa hc v K
thut, H Ni.
3. Alberts B, Bray D, Lewis J, Raff M, Roberts K and Watson JD. 2002.
Molecular Biology of the Cell. 3rd ed. Garland Publishing, Inc. New York, USA.
4. Karp G. 2002. Cell and Molecular Biology: Concepts and Experiments.
rd
3 ed. John Wiley & Sons, Inc. New York, USA.
5. Lewin B. 2000. Gene VII. Oxford University Press, Oxford, UK.
6. Lodish H, Berk A, Matsudaira P, Kaiser CA, Krieger M, Scott MP,
Zipursky SL and Darnell J. 2004. Molecular Cell Biology. 5th ed. Freeman and
Company, New York, USA.
7. Walker JM and Rapley R. 2000. Molecular Biology and Biotechnology.
Chapman & Hall Limited, London, UK.
8. Watson JD, Hopkins NH, Roberts JW and Weiner AM. 2004.
Molecular Biology of the Gene. The Benjamin/Cummings Publishing Company,
Inc. California, USA.
9. Weaver RF. 2003. Molecular Biology. 2nd ed. McGraw-Hill Company,
New York, USA

Sinh hc phn t 180


Chng 9

Cng ngh DNA ti t hp

I. M u
Vo nm 1973, mt nhm cc nh khoa hc to ra c th sinh vt
u tin vi cc phn t DNA ti t hp. Theo , Cohen (H Stanford,
M) v Boyer (H California, M) cng cc cng s a c mt on
DNA t mt plasmid ny vo mt plasmid khc, to ra mt plasmid hon
ton mi, plasmid ti t hp. Sau , h a plasmid ti t hp vo trong
cc t bo E. coli. Trong mt thi gian ngn, cc tc gi ny dng cc
phng php ging nhau gn cc gen t hai loi vi khun khc nhau,
cng nh chuyn cc gen t ch vo vi khun. Cc th nghim ny nh
du mt cuc cch mng v cng quan trng trong lch s nghin cu khoa
hc ca nhn loi.
Cng ngh DNA ti t hp l mt tp hp cc k thut phn t
nh v, phn lp, bin i v nghin cu cc on DNA. Thut ng ti t
hp c dng thng xuyn do mc tiu ca n l phi hp DNA t hai
ngun xa nhau. V d: cc gen t hai ngun vi khun khc nhau c th c
lin kt li, hoc mt gen ngi c th c a vo nhim sc th vi
khun. Cng ngh DNA ti t hp (cn gi l cng ngh di truyn, cng
ngh gen hay k thut gen) hin nay bao gm mt mng li cc k thut
phn t c dng phn tch, bin i v ti t hp hu nh mi trnh t
DNA.

1. Tc ng ca cng ngh DNA ti t hp


Cng ngh DNA ti t hp bin i su sc phng thc nghin
cu gen. Trc y, thng tin v cu trc v t chc ca gen thu c bng
cch kim tra biu hin kiu hnh ca chng, nhng nhng k thut mi
to ra kh nng t c cc trnh t nucleotide. Trc y, cc nh di truyn
phi ch i s xut hin cc t bin ngu nhin hoc cm ng phn
tch hiu qu ca s sai khc di truyn, ngy nay h c th to ra t bin

Sinh hc phn t 181


cc im nht nh mt cch chnh xc v xem chng thay i kiu hnh
nh th no.
Cng ngh DNA ti t hp cung cp cc thng tin mi v cu trc
v chc nng ca gen v thay i nhiu khi nim c bn ca di truyn
hc. V d: trong khi m di truyn c xem l rt ph bin, th by gi
chng ta cn bit rng cc m khng ph bin cng tn ti trong DNA ty
th. Trc y, chng ta ngh rng t chc ca cc gen eukaryote ging vi
prokaryote, nhng by gi chng ta bit rng nhiu gen eukaryote b gin
on bi cc intron. Ngy nay, chng ta bit y hn v cc qu trnh
ti bn, phin m, dch m, bin i RNA (RNA processing) v iu ha
gen thng qua vic s dng cc k thut ti t hp DNA. Cc k thut ny
cng c dng trong nhiu trong nhiu lnh vc khc, bao gm ha sinh
hc, vi sinh vt hc, sinh hc pht trin, sinh hc thn kinh, tin ha v sinh
thi hc.
Cng ngh DNA ti t hp cng c ng dng to ra nhiu sn
phm thng mi, chng hn: thuc, hormone, enzyme v cc ging cy
trng-vt nui. Mt nn cng nghip hon ton mi, cng nghip cng ngh
sinh hc, pht trin chung quanh vic s dng cc k thut ny to ra
cc sn phm mi. Trong y hc, cc k thut ti t hp DNA c dng
thm d bn cht ca ung th, chn on cc bnh di truyn v nhim trng,
sn xut thuc v iu tr cc ri lon di truyn.

2. Lm vic mc phn t
K thut gen cho thy mt lot c hi, m ra cc phng thc cn
thit (m trc y c th khng c) gn nh l hin nhin. Vn c
bn l cc gen c kch thc qu nh v c hng ngn gen trong mi t
bo. Thm ch, khi quan st trn knh hin vi mnh nht, th DNA xut hin
nh l mt si dy b xu, cc nucleotide ring r khng th thy, v khng
c mt du hiu no v cc ng nt vt l ch bt u v kt thc ca
mt gen.
minh ha vn ny, chng ta hy xem xt mt v d c trng v
di truyn phn t nh sau: Gi thit rng chng ta mun phn lp mt gen
c bit ca ngi v t n vo trong vi khun sn xut mt lng ln
cc protein ngi c m ha. Vn u tin l tm c gen mong
mun. Genome n bi ca ngi cha khong 3,3 t cp base ca DNA.

Sinh hc phn t 182


Gi s gen m chng ta mun phn lp di 3.000 bp. Nh vy, gen ch ca
chng ta ch chim mt phn triu ca genome; v th tm kim gen ca
chng ta trong mt genome s nh th l kh khn hn rt nhiu so vi
vic tm kim mt cy kim trong mt ng c kh. Nhng thm ch, nu
chng ta c th nh v gen, th chng ta s tch n ra khi genome nh th
no? Khng c forcept nh gp mt mnh DNA n, v cng khng
c mt ci ko c hc no nh ct ra khi genome mt on gen ring
bit.
Nu chng ta thnh cng trong vic nh v v phn lp gen mong
mun, th bc tip theo chng ta cn a n vo trong t bo vi khun. Cc
on DNA mch thng s b thoi bin nhanh bi vi khun; v th gen phi
c chn vo trong mt dng n nh. N cng phi n nh ti bn
thnh cng hoc n s khng c phn chia tip khi t bo phn chia.
Nu chng ta chuyn gen vo vi khun thnh cng trong mt dng n
nh, chng ta vn cn phi m bo rng gen c phin m v dch m.
S biu hin ca gen l mt qu trnh phc tp i hi mt s cc trnh t
DNA khc nm bn ngoi gen. Tt c nhng trnh t ny phi hin din
trong cc hng cc v tr thch hp ca chng sn xut protein.
Cui cng, cc phng php c s dng phn lp v chuyn gen
c hiu qu v cng thp, trong hng triu t bo c hng ti cho cc
phng thc ny, ch c mt t bo c th chn lc thnh cng v biu hin
gen ca ngi. V th, chng ta phi tm kim nhiu t bo vi khun pht
hin c mt t bo mang DNA ti t hp.
Trc y, cc vn ny dng nh l khng vt qua c. Nhng
ngy nay, cc k thut phn t c pht trin khc phc chng, v cc
gen ngi c chuyn d dng vo cc t bo vi khun v chng s
c biu hin tt.

II. Endonuclease hn ch
Trong t nhin, cc enzyme endonuclease hn ch (restriction
endonuclease, RE), gi tt l enzyme hn ch, hin din trong hu ht cc t
bo vi khun ngn cn DNA ngoi lai tip qun b my tng hp protein
ca t bo. DNA ca chnh chng s c bo v khi tc dng ca enzyme
hn ch nh s c mt ca cc enzyme ni bo c th methyl ha

Sinh hc phn t 183


(methylation) cc nucleotide c bit, v th cc nucleotide ny khng c
nhn bit bi cc enzyme hn ch.
Vic pht hin ra cc enzyme hn ch ca vi khun ct DNA nhng
trnh t c bit, gip cho vic thao tc gen d dng hn, do n c th
gim chiu di ca cc phn t DNA thnh mt tp hp bao gm cc on
ngn h
prokaryote.
Mi enzyme hn ch ch nhn bit v ct mt trnh t DNA c bit
thng cha bn hoc su cp nucleotide. V d enzyme EcoRI tch chit t
E. coli ct trnh t GAATTC, enzyme BalI ca Brevibacterium albidum ct
trnh t TGGCCA. C hn 900 enzyme hn ch khc nhau c tinh sch t
khong 250 chng vi sinh vt. Cc enzyme hn ch ct cc phn t DNA si
i theo hai cch khc nhau (Hnh 9.1):

a HindIII

u dnh

b PvuII

u bng

Hnh 9.1. Hai kiu ct ca enzyme hn ch. (a) to ra u so le, v (b) to ra u


bng.

- Ct trn mt ng thng i xng to ra cc phn t u bng


(u th).

Sinh hc phn t 184


- Ct trn nhng v tr nm i xng quanh mt ng thng i xng
to ra nhng phn t u so le (u dnh).
V mt enzyme hn ch ch nhn bit mt trnh t duy nht, cho nn
s v tr ct trn mt phn t DNA c bit thng l nh. Cc on DNA
c ct bi enzyme hn ch c th c phn tch theo kch thc bng
in di agarose gel nghin cu. Do s tng t ca t chc phn t trong
tt c cc c th, cho nn DNA vi khun, DNA thc vt v DNA ng vt
c v tng hp nhau v cu trc. V th, mt on DNA t mt dng sng
ny c th d dng c pha trn vi DNA ca mt dng sng khc. S
tng t ny cng ph hp i vi plasmid, nhn t di truyn ngoi nhn
c tm thy trong nhiu loi vi khun khc nhau. Chng l nhng phn t
DNA mch vng ng si i c dng lm vector mang cc on DNA
ngoi lai dng trong k thut ti t hp DNA.
Eco
5 li (v d: Pst
3 li : Bal
(blunt) 9.1).

Enzyme Ngun vi sinh vt Trnh t nhn bit Loi u

5-G GATCC-3
BamHI Bacillus amyloliquefaciens Dnh
3-CCTAG G-5
5-A GATCT-3
BglII Bacillus globigii Dnh
3-TCTAG A-5
5-G CGC-3
CofI Clostridium formicoaceticum Dnh
3-CGC G-5
5-TTT AAA-3
DraI Deinococcus radiophilus Bng
3-AAA TTT-5
5-G AATTC-3
EcoRI Escherichia coli Dnh
3-CTTAA C-5
5-GG CC-3
HaeIII Haemophilus aegypticus Bng
3-CC GG-5

Sinh hc phn t 185


5-A AGCTT-3
HindIII Haemophilus influenzae Dnh
3-TTCGA A-5
5-C CGG-3
HpaII Haemophilus parainfluenzae Dnh
3-GGC C-5
5-CTGCA G-3
PstI Providencia stuartii Dnh
3-G ACGTC-5
5-CAG CTG-3
PvuII Protrus vulgaris Bng
3-GTC GAC-5
5-CCC GGG-3
SmaI Serratia marcescens Bng
3-GGG CCC-5
5-C CCGGG-3
XmaI Xanthomonas malvacearum Dnh
3-GGGCC C-5

C hai kiu gn khc nhau: gn u bng v gn


4
hoc
n u dnh.
V d: Hnh 9.2 minh ha vic gn cc u dnh c ct bng
enzyme HindIII.

2. Isochizomer

.
:
- Mbo Sau :

5 GATC 3
3 CTAG 5

Sinh hc phn t 186


HindIII HindIII

Khong trng trong


khung ng-phosphate Gn cc on

Khong trng trong


khung ng-phosphate
Ligase

Ligase

- Bam :

5 GGATCC 3
3 CCTAGG 5

: Sal (G XhoI ct trnh t (C

Sal XhoI:

5G TCGAG3 5GTCGAG3
3CAGCT + C5 3CAGCTC5

Sinh hc phn t 187


III. Phng thc to dng
Cc phng thc c bn ca k thut DNA ti t hp l: (1) Gn mt
on DNA vo mt phn t DNA (nh l vector) c th ti bn, v (2) cung
cp mt mi trng cho php sao chp phn t DNA c gn.
C ba nhm vector c dng ph bin to dng cc on DNA
ngoi lai v ti bn (sao chp) trong E. coli; l plasmid, bacteriophage
v cosmid. Tt c nhng vector ny phi c mt s tnh cht cn thit sau:
- Chng c kh nng t ti bn trong E. coli.
- Mang cc gen ch th chn lc d dng phn bit v tinh sch
vector ca th ti t hp vi cc dng khc.
- Chng c cc vng DNA khng cn thit cho s sinh sn trong vi
khun, v th DNA ngoi lai c th c a vo trong cc vng ny.
- Chng c th bin np vo t bo vt ch mt cch d dng.

1. Plasmid vector
c

1-

.
DNA ca plasmid c th c phn lp t nui cy vi khun cha
plasmid bng cch b sung cht ty (nh l sodium dodecyl sulfate-SDS) v
ly tm s sinh tan (lysate)1. Phc hp nhim sc th vi khun, ln hn
plasmid nhiu, s lng xung y ca tube ly tm, plasmid siu xon v cc
on nhim sc th mch thng gi li trong th ni. Plasmid siu xon mt
ln na c phn tch bng ly tm sau khi x l vi CsCl v EtBr.
Plasmid mang cc gen m ha cho cc enzyme thng c li cho vi
khun vt ch. Cc plasmid c th mang cc kiu hnh khc nhau nh:
khng khng sinh, sn xut khng sinh, phn hy cc hp cht hu c phc
tp, sn xut cc enzyme hn ch v enzyme bin i (modification
enzymes).

1
Cht ty lm bin i b mt t bo gii phng cc thnh phn t bo ra mi
trng bn ngoi.

Sinh hc phn t 188


Cc plasmid c th c chuyn vo trong vi khun sau khi vi khun
c x l t bo c th cho thm qua nht thi i vi cc phn t DNA
nh. Qu trnh ny c bit nh l s bin np (transformation). Vi khun
c bin np thnh cng c th c chn lc da trn kiu hnh mi m
chng nhn c t plasmid, chng hn kh nng khng cc khng sinh.
Mt s plasmid hin din trong t bo c s bn sao thp, mt hoc
mt vi bn sao trn t bo, do DNA ca plasmid ch sao chp mt hoc hai
ln trc khi t bo phn chia. Tuy nhin, cc plasmid khc tn ti mt s
bn sao ln hn (10 ti 100 bn sao trn mt t bo) do DNA ti bn lp li
cho n khi t c s bn sao thch hp. Cc plasmid c s bn sao ln
c gi l plasmid dng xon lng lo (relaxed plasmid), v y l mt
trong nhng tnh cht hu ch ca vector to dng.
Hnh 9.3 trnh by mt trong cc plasmid vector th h th hai dng
xon lng lo, pBR322, di 4.363 bp, vector ny cha hai gen khng khng
sinh l ampicillin (Amp) v tetracycline (Tet). S th t ca cc nucleotide
trn vector c bt u vi v tr EcoRI n: T u tin trong chui
GAATTC c quy c l nucleotide th nht. Cc s th t sau c
tip tc quanh phn t vector theo hng t gen khng tetracycline ti gen
khng ampicillin.

9.3. Plasmid vector pBR322. Apr (hay Ampr) v Tetr: gen khng ampicillin
v tetracycline, ori: trnh t khi u sao chp, v mt s v tr nhn bit cho cc
RE.

Sinh hc phn t 189


Hnh 9.4. trnh by mt loi plasmid vector th h th ba l pUC19,
y l loi vector to dng c trng, N mang vng to dng (multiple
cloning sites) hay cn gi l vng a ni (polylinker), vng khi u sao
chp (ori), v hai gen ch th (gen khng ampicillin v gen lacZ).
Ampicillin l loi khng sinh git cht t bo vi khun, nhng nhng vi
khun no cha vector pUC19 s khng li loi khng sinh ny. Gen lacZ
m ha enzyme -galactosidase, bnh thng enzyme ny ct lactose sn
xut ra glucose v galactose. Enzyme ny cng ct X-gal to ra mt c
cht mu xanh; khi X-gal c b sung vo mi trng, cc khun lc vi
khun cha pUC19 s c mu xanh v d dng nhn bit. Vng polylinker
ca vector pUC19 l tp hp mt s v tr nhn bit n ca cc enzyme hn
ch cho php gn on DNA ngoi lai vo plasmid.

400 420 440 460


AGTGAATTCGAGCTCGGTACCCGGGGATCCTCTAGAGTCGACCTGCAGGCATGCAAGCTTGGCATAATCATGGTCAT

EcoRI SacI KpnI BamHI XbaI HincII PstI SphI HindIII


SmaI AccI 1
XmaI SalI lacZ ThrIleMetThr(Met)

Hnh 9.4. Plasmid vector to dng c trng pUC19. Mang cc v tr ct hn ch


n trong vng to dng, vng khi u sao chp (ori), v hai gen ch th (gen Apr
v gen lacZ).

Plasmid c th c ct mt v tr xc nh bng enzyme hn ch.


V th, cc on c to ra c th to vng bng cch kt hp cc u dnh

Sinh hc phn t 190


b sung. Hn na, cc on c to ra bi mt enzyme c bit hot ng
trn mt phn t DNA s c u tng ng (u dnh) vi on c to
ra bi cng mt enzyme hot ng trn mt phn t DNA khc. V th, cc
on t hai phn t DNA khc nhau, t hai c th khc nhau c th kt hp
bng cc lin kt hydrogen thun nghch khi cc on ny c trn li.
Nu s kt hp c gn li sau khi bt cp, th cc on c kt
hp c nh bn vng, s kt hp ca cc on ny c thc hin nh
enzyme DNA ligase (cn gi l polynucleotide ligase) lin kt cng ha tr
cc phn t ti t hp bng cch to ra lin kt phosphodiester gia nhm
5-PO4 ca polynucleotide ny vi nhm 3-OH ca polynucleotide khc.

RE
Ct DNA ngoi lai v RE RE
plasmid vector bng mt
Plasmid vector
loi RE ging nhau

Gn DNA
DNA c to dng

Plasmid ti t hp

Bin np

T bo vi khun

Sao chp vi khun

Sao chp vi khun

Nui cy vi khun cha mt lng ln t bo, sinh trng qua m


37oC s sn xut khong 109 t bo/mL

Hnh 9.5. Phng thc c bn to dng gen trong vi khun E. coli

Sinh hc phn t 191


Hnh 9.5 trnh by ton b phng thc sn xut DNA ti t hp (to
dng gen). Plasmid c ct cc v tr xc nh bng enzyme hn ch.
DNA ca mt genome ngoi lai c ct bi cng mt loi enzyme, mt s
on trong c th c gen quan tm. Plasmid v cc on ca genome
c phi trn v kt hp nh enzyme DNA ligase. Cc plasmid ti t hp
c bin np vo vi khun bng ng nui cy plasmid v vi khun.

2. Bacteriophage vector
Cc bacteriophage c nhiu u im khi c s dng lm vector to
dng. Vector dc s dng rng ri nht l bacteriophage gy nhim
vo t bo E. coli. Mt trong nhng u im chnh ca phage l c hiu
qu chuyn DNA vo trong t bo vi khun cao. u im th hai l mt
phn ba ca genome phage l khng cn thit cho s xm nhim v sinh
sn ca n trong t bo vt ch, khng c nhng gen ny, mt tiu th vn
chuyn thnh cng DNA ca n vo vi khun v sinh sn c. Cc gen
khng cn thit ny, khong >15 kb, c th c thay th bng mt on
DNA ngoi lai khong 15-23 kb. u im th ba l DNA s khng b ng
gi trong v tr khi n di t 40-50 kb; v th cc on DNA ngoi lai
khng bao gi c chuyn vo t bo tr khi chng c chn vo trong
genome phage , iu kin cn thit m bo on DNA ngoi lai s
c ti bn sau khi n vo trong t bo vt ch.
Cc gen cn thit ca genome phage c nh v trong mt cm.
Cc chng ca phage , c gi l vector thay th, c bin i di
truyn vi mt v tr RE duy nht cho EcoRI (chng phage th h mi
EMBL 3 c ba v tr cho cc RE: EcoRI, BamHI v SalI) trn mt mt khc
ca cc gen khng cn thit (Hnh 9.6). V th, c th loi b cc gen khng
cn thit bng EcoRI. DNA ngoi lai c ct bng EcoRI s c u dnh
b sung cho u ca cc on DNA ca phage cn thit (nhnh tri v
phi), c th c kt ni bng DNA ligase. Genome ca phage c cc
on si n ngn c gi l cc v tr cos cn cho s ng gi DNA trong
u ca phage. Genome ti t hp ca phage sau c th c ng gi
trong v protein v c b sung vo trong E. coli. Cc phage gy ra s
xm nhim DNA ti t hp ca chng vo trong t bo vt ch, ni n s
c ti bn. Ch cc on DNA c kch thc thch hp v mang cc gen

Sinh hc phn t 192


cn thit c ng gi trong cc v ca phage, cung cp mt h thng
chn lc t ng cho cc vector ti t hp.

45 kb Nhim sc th ca
EcoRI EcoRI Bacteriophage

Cc gen khng cn thit


Ct loi b cc
(vng trung tm)
gen khng cn thit
>15 kb

Nhnh tri Nhnh phi

Cc nhnh phi v tri


c trn vi DNA ngoi
lai cng c ct bng
EcoRI
EcoRI EcoRI

20 kb Cc u dnh b sung
ca DNA c gn vi
nhau

Nhim sc th ca
bacteriophage ti t
hp sau c ng
gi trong v protein
ca phage

Hnh 9.6. Bacteriophage l mt vector to dng hiu qu

3. Cosmid vector
Cc vector phage ch c th mang cc on DNA c kch thc
khong 15-23 kb. Tuy nhin, cc cosmid vector li mang c cc on
DNA c kch thc ln hn nhiu, khong 45 kb.

Sinh hc phn t 193


cos Scal
BamHI cos DNA

Tet r

ori

Scal

(~45kb) bng BamHI


cos BamHI ori Tetr cos

BamHI
cos ori Tetr cos

T4 DNA ligase

cos ori Tet r cos

50 kb

ng gi phage in vitro

u cos

DNA vector c u
ng gi 50 kb

ui

Si ui

Xm nhim

ori
cos
Tet r

Plasmid

Hnh 9.7. To dng trong cosmid. Hai v tr cos gn v tr ct hn ch ScaI v


BamHI. DNA ngun b ct bi BamHI phn on c kch thc khong 45 kb.
Phn t plasmid DNA c ct bi BamHI v ScaI. Hai mu DNA ny c trn
vo nhau v c gn bng T4 DNA ligase. Sau khi gn xong, nhng phn t ny
c ng gi trong phn u ca phage , v nhng phn t c th ly nhim s
c hnh thnh sau khi to ui.

Sinh hc phn t 194


Cosmid l cc plasmid nh mang cc v tr cos ca phage; chng c
th c ng gi trong v virus v c chuyn vo vi khun nh s xm
nhim ca virus. Do tt c cc gen virus, ngoi tr cc v tr cos, l khng
c, nn cosmid c th mang cc on DNA ngoi lai ln hn hai ln cc
on m phage vector c th mang. Cc cosmid vector c cc thnh phn
sau: (1) mt im khi u sao chp ca plasmid (ori); (2) mt s cc v tr
ct hn ch n; (3) mt hoc hn cc gen ch th chn lc; v (4) cc v tr
cos cho php ng gi DNA trong u ca phage.
DNA ngoi lai c chn vo trong cosmid trong cng mt phng
thc vi plasmid: cosmid v DNA ngoi lai u c ct bi cng mt RE
to ra cc u b sung (u dnh), v chng c lin kt vi nhau bng
DNA ligase. Cc cosmid ti t hp c hp nht trong v, v cc tiu th
phage c s dng xm nhim vo t bo vi khun, cosmid s ti
bn nh mt plasmid. Bng 9.2 so snh cc tnh cht ca cc vector
plasmid, phage v cosmid.

Bng 9.2. So snh cc vector plasmid, phage v cosmid

Vector Kch thc DNA c Phng php Phng php


to dng th c to dng sinh sn chuyn vo vi khun

Plasmid Khong 10 kb Ti bn plasmid Bin np

Phage Khong 20 kb Sinh sn phage Xm nhim phage

Cosmid Khong 45 kb Sinh sn plasmid Xm nhim phage

4. Th vin cDNA
Th vin cDNA (complementary DNA) l tp hp cc on DNA b
sung (cDNA) c tng hp t mRNA ca mt b phn trong c
:
-

Sinh hc phn t 195


.
-

ca

.

.
c nm bc chnh sau:
- Tinh sch mRNA t RNA tng s ca mt phn c th sinh vt.
- Tng hp si cDNA th nht t khun mu mRNA nh enzyme
phin m ngc (reverse transcriptase).
- -
e H ca E. coli. Tng hp si cDNA th hai t khun mu si
cDNA th nht nh enzyme DNA polymerase vi primer l vng cp tc
ca n thu c phn t cDNA si i.
- Ct vng cp tc bng enzyme nuclease S1 v dng enzyme Klenow
sa cha hai u ca si i cDNA to ra u bng.
- Gn cc on ni (linker) vo hai u ca cDNA si i trc khi
to dng trong vector thch hp xy dng th vin cDNA.

5. Th vin genomic DNA

) trnh t
nucleotide quan tm
(physical mapping).

Sinh hc phn t 196


.
Th vin genomic DNA c nhiu ng dng, chng hn lp bn
vt l (physical mapping) ca DNA v xc nh cc gen gy bnh hoc cc
chui DNA quan tm cho nhng phn tch khc.
Sn xut ra cc dng mang cc on chn DNA khc nhau nhng gi
ln nhau c nhiu thun li v th vin c th c s dng trong qu trnh
chromosome walking. Chromosome walking thng c thc hin vi th
vin ca cosmid, phage hoc YAC2.
Cc th vin genomic DNA cng cn thit cho vic xc nh cc gen
gy bnh bng cch to dng chc nng (functional cloning). Theo hng
ny, thng tin v chc nng ca gen c khai thc phn lp gen mong
mun t th vin. Mt oligonucleotide c trnh t da trn chui amino acid
tng phn c dng nh l mt probe (mu d) phn lp dng cDNA
bng cch sng lc th vin cDNA. Dng cDNA ny sau c th c
dng sng lc th vin genome nhm phn lp cc dng genomic DNA
v cho php kho st c im ca chui genomic hon chnh.

IV. Biu hin gen ngoi lai trong vi khun


V mt l thuyt, k thut DNA ti t hp cho php a bt k mt
gen no t mt sinh vt ny vo mt sinh vt khc. Vn quan trng l
lm sao gen ngoi lai c th biu hin trong c th vt ch.
biu hin tt c cc gen ngoi lai trong E. coli phi bt u bng
vic gn on gen ngoi lai vo trong vector biu hin (thng l plas

E. coli. Vector ny phi c cc cu trc


cn thit sau:
- Cc trnh t m ha gen ch th (marker) m bo duy tr vector
trong t bo.
- Mt promoter kim sot phin m (v d: lac, trp hoc tac) cho php
sn xut mt lng ln mRNA t cc gen c to dng.

2
YAC (yeast artificial chromosome): Nhim sc th nhn to ca nm men.

Sinh hc phn t 197


- Cc trnh t kim sot dch m nh vng lin kt ribosome c b
tr thch hp v codon khi u AUG.
- Mt polylinker a gen ngoi lai vo trong mt hng chnh xc
vi promoter.
Ch khi c cu trc y nh th, cc vector biu hin mang gen
ngoi lai mi c bin np vo chng E. coli thch hp. Nu on gen
ngoi lai khng nm gia promoter v v tr kt thc phin m, th n s
khng c phin m.

1. Cc protein nguyn th ti t hp
Cc protein nguyn th (native protein) c th c sn xut trong E.
coli bng cch s dng promoter mnh v mt vng lin kt ribosome
(ribosome binding sites-RBS) hiu qu. biu hin gen prokaryote c
RBS mnh ch cn cung cp mt promoter l . Trong khi , biu hin
mt gen eukaryote (hoc mt gen prokaryote vi mt RBS yu) cn phi
cung cp c promoter ln RBS.

1.1. Biu hin ca gen prokaryote-Promoter

E. coli
. in hnh l promoter (lai) trp-lac.
Promoter trp-lac cn gi l promoter tac (mt dng promoter lai gia
promoter trp v promoter lac) c s dng thnh cng sn xut mt
lng ln protein trong E. coli (Hnh 9.8). Promoter trp
trp -
- . Trong khi
, promoter lac lac
- -D-thiogalactoside
(IPTG) vo mi tr , promoter (lai) trp-lac
trp-35 n lac- lac
lac (lac repressor).

1.2. Biu hin ca gen eukaryote-Promoter v vng


E. coli

Sinh hc phn t 198


. Trong E. coli

- -
E. coli
16S
rRNA.

Vng to dng

tac
5S promoter
T1
Ptac
T2

pKK177-3 ori
(2,9 kb)
r
Amp
2000

1000

Vng to dng

Ptac EcoRI SalI HindIII

SmaI PstI

Hnh 9.8. Vector pKK177-3. pKK177-3 l mt tac vector cha vng to dng gen
ngoi lai cng hng vi promoter tac. Cng hng vi vng ny l rrnB mang
gen 5S ca E. coli v hai nhn t kt thc phin m T1 v T2.


sau :
- 16S rRNA.
-
AUG.

Sinh hc phn t 199


- .

1 (Hnh 9.9). Vector pAS1 mang


promoter PL v RBS ca gen cII ca bacteriophage

E. coli thch hp. Sng lc th bin


np thu cc khun lc c mc phin m cao.

EcoRI 0
HindIII

1000
5000
r
Amp PL PL
nuL
pAS1
nuR
(5,8 kb) tR
cII
ori RBS
BamHI
2000
4000

3000

cII RBS (ribosome-binding sites: vng lin kt ribosome)


PL cII
Met
AAGGAAATACTTACAT ATG GAT CC
cII SD BamHI

Hnh 9.9. Vector pAS1. Vector pAS1 l mt plasmid di khong 5,8 kb mang
promoter PL ca bacteriophage v v tr ct hn ch duy nht BamHI nh v
codon khi u ATG ca gen cII ca bacteriophage .

Sinh hc phn t 200


2. Cc protein dung hp ti t hp
2.1. Protein dung hp
Protein dung hp cn gi l protein lai c m ha bi mt gen lai
(fusion gene) do s dung hp in vitro cc on gen khc nhau. V vy,
protein dung hp s mang trnh t amino acid ca hai protein khc bit. Cc
protein dung hp c xy dng cho cc mc ch khc nhau. S dung hp
gen c thc hin bng cch gn phn m ha ca gen c to dng
gn u tn cng 3 ca gen lacZ. Protein dung hp c nhng u im chnh
sau:
- Protein dung hp thng c sn xut vi hm lng ln do s
khi u phin m v dch m c iu khin bi cc trnh t tiu chun
ca E. coli.
- Dung hp cc trnh t ngoi lai vi cc gen ca E. coli thng cho
kt qu cc sn phm n nh hn cc protein ngoi lai nguyn th.

2.2. Vector biu hin cc gen dung hp vi gen lacZ


Mt s h thng vector c pht trin biu hin cc gen dung hp
vi gen lacZ, in hnh l cc vector h pUR (Hnh 9.10). Chn vector v v
tr ct hn ch thch hp ngi ta c th tin hnh dung hp cho hu ht gen
c to dng.

2.3. Pht hin cc protein dung hp


Gn vector plasmid (v d: pUR) thch hp vi on DNA ngoi lai
to ra mt s dung hp trong khung c. Bin np cc vector ny vo E.
coli. Kim tra cc khun lc ring bit mang on DNA ngoi lai mong
mun bng cch tch chit DNA ca vector plasmid, sau ct bng
enzyme hn ch thch hp v in di kim tra trn agarose gel. Sng lc cc
khun lc sn xut protein dung hp.

2.4. Tch chit cc protein dung hp sn xut khng th


Protein dung hp c th c tch chit theo mt s cch: dng dch
chit urea, sc k i lc aminophenylthiogalactoside, in di sodium
dodecyl sulfate-polyacrylamide gel (SDS-PAGE) hoc phi hp gia cc

Sinh hc phn t 201


cch ny. K thut n gin nht l SDS-PAGE, nhum gel v pht hin
bng protein mi, sau ct bng ny ra khi gel, ng kh ri nghin
thnh bt mn. Bt ny s c dng tim vo th sn xut khng th.

EcoRI
5000 Vng to dng

Pst I

r
Amp
1000

4000
pUR278
(5,2 kb) lacZ

ori

Plac
lac
3000 UV5 2000

Vng to dng
lacZ
pUR278 TGT CAA AAA GGG GAT CCG TCG ACT CTA GAA AGC TTA TCG ATG
BamHI Sal I XbaI HindIII ClaI
pUR288 TGT CGG GGA TCC GTC GAC TCT AGA AAG CTT ATC GAT GAT
BamHI SalI XbaI HindIII ClaI
pUR289 TGT CAG GGG ATC CGT CGA CTC TAG AAA GCT TAT CGA TGA
BamHI SalI XbaI HindIII ClaI
pUR290 TGT CAA AAA GGG GAT CCG TCG ACC TGC AGC CAA GCT TAT CGA TGA
BamHI SalI PstI HindIII ClaI
pUR291 TGT CGG GGA TCC GTC GAC CTG CAG CCA AGC TTA TCG ATG
BamHI SalI PstI HindIII Cla I
pUR292 TGT CAG GGG ATC CGT CGA CCT GCA GCC AAG CTT ATC GAT
BamHI SalI PstI HindIII ClaI

Hnh 9.10. Cc vector h pUR. y l cc vector dung hp vi gen lacZ, c cc


v tr to dng BamHI, SalI, PstI, XbaI, HindIII v ClaI u 3 ca gen lacZ. S
chn vo ca on DNA ngoi lai (cDNA) trong cc v tr to dng thch hp cho
php sn xut protein dung hp ca -galactosidase hot ng vi chui peptide
c m ha bi DNA ngoi lai.

Sinh hc phn t 202


3. Xc nh mc biu hin ca gen c to dng
Ni chung, c ba cch thng c dng xc nh mc biu
hin protein ngoi lai ca gen c to dng:
- in di polyacrylamide gel c SDS xc nh protein c kch
thc thch hp c sn xut mc cao trong cc t bo mang vector
biu hin. Thng thng, protein quan tm c th quan st bng cch nhum
gel vi Coomassie Brilliant Blue hoc bng AgNO3. Nu khng thy c
bng protein mi khi dng cc thuc nhum ny, th nh du s trao i
cht vi 100 Ci ca [35S]Met hoc [35S]Cys trn 1 mL dch nui cy trong
5 pht. Sau , s dng k thut SDS-PAGE hoc phng x t ghi c th
pht hin c protein quan tm.
- Phn tch Western blot bng cch dng cc khng th lin kt c
hiu vi protein quan tm c thm tch ln mng nitrocellulose sau khi
thc hin in di SDS-polyacrylamide gel.
- Nu mc biu hin thp th nn t gen lacZ cng hng vi gen
c biu hin. Nh vy, nu s phin m hoc dch m hn ch biu hin
th nhng thay i trong h thng biu hin c th c kim sot bng
nhng thay i trong hot tnh ca -galactosidase.

Phn tch Western blot


- K thut SDS-PAGE
L k thut in di trn polyacrylamide gel vi s c mt ca SDS
cho php phn tch cc phn t protein c khi lng khc nhau. SDS c
in tch m rt ln v c kh nng lin kt vi mch peptide. Nh vy, s
lng SDS tng tc vi protein t l vi kch thc phn t protein v in
tch ca SDS bm vo c th lm bt c phn t protein no cng chuyn
ng trong in trng t cc m sang cc dng. Do , bng phng
php in di, c th phn tch ring bit cc phn t protein c khi lng
phn t khc nhau.
- Phn ng lai khng nguyn-khng th
Phn ng khng nguyn-khng th c tnh c hiu rt cao. V vy, c
th p dng phn ng ny pht hin s c mt v tinh sch protein.
Khng th (antibody) c sn xut khi a khng nguyn vo ng vt th
nghim (th, chut) v c tinh sch t mu ng vt sau khi gy

Sinh hc phn t 203


nhim. Nhng khng th to ra bng cch ny l nhng khng th a dng
(polyclonal antibodies-do cc t bo lympho khc nhau tit ra), do chng
c kh nng nhn bit mt s khng nguyn. Ngc li, khng th n dng
(monoclonal antibodies) ch tng tc vi mt khng nguyn nht nh.
Khng th c nh du bng enzyme (hoc bng cht pht hunh
quang) pht hin protein c hiu (thng c thm tch/chuyn thm
ln mng nitrocellulose sau khi chy in di SDS, v c nh ) thng
qua k thut Western blot (hoc immunoblot) (Hnh 9.11). Sau khi protein
trn mng lai gn vi khng th th nht c hiu v tip n l khng th
th hai c nh du enzyme (alkaline phosphatase, horse-radish
peroxidase) th phc hp ny s c lin kt vi c cht to mu. S
hin din ca protein ngoi lai (sn phm dch m ca gen ngoi lai c
chuyn vo t bo vt ch) s c pht hin nh s xut hin mu ca
phn ng lai.
S phn b ca protein c hiu trong t bo v t chc m cng c
th pht hin bng k thut lai in situ (in situ hybridization) vi nguyn tc
tng t Western blot. Ngoi ra, khng th c s dng tinh sch
protein c hiu bng kt ta min dch hoc sc k i lc (affinity
chromatography). Khng th nh du c dng nh lng khng
nguyn trong k thut xt nghim hp th min dch lin kt enzyme
(enzyme-linked immunosorbent assay) gi tt l ELISA (Hnh 9.11).

V. Phng php pht hin dng vi khun c DNA ti t hp


1. Lai khun lc v vt tan
DNA c to dng trong plasmid hoc YAC sn xut ra cc khun
lc khi cc nui cy bin np c dn mng trn a agar cha mi trng
sinh trng v nui cy di nhng iu kin thch hp. Cc bacteriophage
sinh tan t bo b chng xm nhim v sn xut ra cc plaque (vt tan) c
dng hnh trn chu vi khong 2-3 mm c mu sng trn thm vi khun
(bacterial lawn) ca lp agar nh (trong trng hp ny ngi ta chun b
a agar c hai lp: lp agar nh c nng agar thp bacteriophage d
sinh tan t bo vi khun, v lp agar y c nng agar cao hn).
Cc vector, nh m t trn, thng cha gen ch th cho php chn
lc nhng t bo vt ch mang vector (th bin np). Cc ch th ny thng

Sinh hc phn t 204


l gen khng khng sinh v cc t bo bin np sinh trng trn mi trng
cha khng sinh tng ng.

1. Gn khng nguyn ln
b mt

2. Ngn cc v tr trng bng


protein khng c hiu

3. khng th th nht c
hiu vi khng nguyn

4. khng th th hai c gn
enzyme lin kt vi khng
th th nht

5. B sung c cht

6. Phn ng to mu ch ra
s hin din ca khng nguyn
c hiu

Phn ng lin kt khng nguyn-khng th

ELISA SDS gel Western blot

Hnh 9.11. K thut Western blot v ELISA da trn phn ng lin kt khng
nguyn-khng th

Ngoi ra, cc vector cn cha cc gen ch th b sung phn bit cc


t bo bin np cha on chn ca DNA ngoi lai vi cc t bo cha cc
vector t ti to li vng. V d: gen lacZ m ha enzyme -galactosidase.
Mt dng (clone) cha cc chui DNA quan tm c bit c th c
xc nh bi lai khun lc hoc vt tan. Mt lng nh khun lc bin np
hoc vt tan c chuyn ln mng nitrocellulose hoc nylon bng cch ph

Sinh hc phn t 205


(overlay) mng ny ln trn a agar. DNA c bin tnh v c nh trn
mng bng un nng (baking) hoc chiu tia cc tm (UV-crosslinking), v
sau c lai trong m cha probe nh du ng v phng x c
trnh t b sung mt phn ca chui c xc nh. V d: C th mt
oligonucleotide tng hp nhn to, c ngun gc t genomic DNA tng
phn, cDNA hoc trnh t protein hoc sn phm PCR. Trong mt vi
trng hp, probe c th c thit k da trn trnh t bt ngun t gen
tng ng ca cc loi khc v thng c lai vi cng lc thp. Cc
probe tha c ra khi mng vi phim X-quang. Theo hng ca
phim (sau khi ra) so snh vi a agar gc, sau s c kh nng gn kt
cc khun lc thc t vi cc khun lc lai dng tnh tng ng trn phim
X-quang.

2. Sng lc th vin gen bng PCR


PCR (polymerase chain reaction) cng c th c ng dng sng
lc cc th vin genomic DNA hoc cDNA c xy dng trong cc
plasmid vector hoc bacteriophage vector. u im chnh ca sng lc bng
PCR so vi sng lc da trn lai truyn thng l t tn thi gian hn. Sng
lc bng PCR c th c m bo trong 3-4 gi trong khi n c th mt
mt vi ngy trc khi pht hin bng k thut lai phn t (molecular
hybridization). K thut sng lc bng PCR th hin ch th v kch thc
ca cc on chn DNA c to dng hn l trnh t ca on chn, tuy
nhin cc primer PCR c trng cho on chn DNA ngoi lai cng c th
c s dng. iu ny cho php kho st chnh xc hn c im ca cc
dng t th vin cDNA v genomic DNA.

Nguyn tc ca PCR
PCR l mt k thut c s dng ph bin trong cng ngh sinh hc
hin i v ng gp rt ln cho nhng tin b v sinh hc phn t, nh
du mt b
cc enzyme hn ch v k thut Southern blot.

in vitro

Sinh hc phn t 206


20 nucleotide.
Taq polymerase l mt loi enzyme DNA polymerase chu nhit (c
vi khun chu nhit cao Thermus aquaticus) c dng tng hp cc
on DNA mi trong mi 4 loi deoxyribo

, s lng

DNA 3- -
5-
- ).

u to ra cc on DNA c chiu di xc
nh. Cc primer thn (synthetic
oligonucleotide) c khong 10-20 nucleotide hoc di hn. Nu bit trnh t
ca on gen cn khuch i th c th tng hp nhn to cc primer tng
ng thc hin PCR v tch chng ra bng k thut in di.
- , qua t 10-6 g DNA ban u c th
khuch i (amplification) ln ti trn 1
bao gm ba giai on c nhit khc nhau:
- Gy bin tnh (denaturation) 90-95oC. Trong giai on bin tnh
phn t DNA khun mu dng xon kp c tch thnh hai si n
(single strands).
- Gn primer (annealing) 40-65oC. Trong giai on ny cc primer
gn vo cc v tr c trnh t tng ng DNA khun mu.
t on nh (cc primer ) v trn cc
i (khun mu v primer) enzyme Taq polymerase
c th bt u qu trnh sao chp khun mu.
- Ko di phn t (extension) 70-72oC. y l khong nhit ti
thch cho Taq polymerase tin hnh tng hp DNA bt u t cc v tr c
primer theo chiu 5 3.

Sinh hc phn t 207


DNA
Nucleotides:
dATP
DNA polymerase dCTP
Chui ch dGTP
dTTP
Primers

Nhit gy bin tnh


tch hai si DNA

Lm lnh cc primer
Primer to lin kt hydrogen Chu k 1
to ra 2
phn t

DNA polymerase b
sung cc nucleotide
vo u 3 ca mi
primer

Chu k 2
to ra 4
phn t

Chu k 3
to ra 8
phn t

Hnh 9.12 (PCR)

3. Sng lc cc th vin cDNA bng cc probe khc nhau

Sinh hc phn t 208


.
- .

ia
in vitro

.
- .

.
- .
in vitro

3
bin

3
S thoi bin (suy bin) ca m di truyn (degeneracy): Bnh thng c th c 64
t hp b ba m ha khc nhau ca 4 nucleotide trong khi ch c 20 amino acid
ph bin v mt amino acid li c th c nhiu b ba m ha.

Sinh hc phn t 209


acid quan tm (probe).
Tro

gel
9.13).

DNA + enzyme Cc on
ct hn ch Mng ny lon Giy thm
hn ch
(hoc nitrocellulose)
I Gel
1
II
Vt xp
III thm nc
Dung dch kim

Chun b cc on ct hn ch in di Thm tch

Giy thm c
tch ra
Phim
Ra tri cc probe I
khng c gn 1II
DNA c nh III
du phng x
lm probe
Lai vi probe nh du phng x Phng x t ghi

. Cc mu DNA ch v genomic
DNA (A) v (B) trong v d ny c ct bng EcoRI v c phn on bng
in di trn agarose gel. DNA ca plasmid mang on chn DNA dng lm mu d
(C) cng c ct bng EcoRI v in di nh l mt i chng dng tnh.

Sinh hc phn t 210


Cc th nghim lai trn mng thng c tin hnh bng cch nh
du probe bng 32P (mc d cc ng v phng x khc nh 35S cng c th
c s dng). Phn ng lai ca Southern i hi hot tnh c hiu ca
probe ti thiu phi l 109 dpm/g, mc d hot tnh 108 dpm/g c th
c xem nh l chp nhn c trong cc ng dng cn cng lc thp.
Cc phng php khng dng ng v phng x (v d: digoxigenin-dUTP)
ngy cng c s dng ph bin hn mc d nhy ca chng l khng
ln. Nhng cc k thut khng dng ng v phng x an ton hn cho
nghin cu vin, to ra cc probe c th c bo qun trong thi gian di
trc khi dng v kt qu pht hin cc tn hiu lai nhanh hn.

VI. Cc ng dng ca cng ngh DNA ti t hp


Cng ngh DNA ti t hp hin nay c rt nhiu ng dng trong i
sng. Cc ng dng ny bao gm sn xut dc phm v cc loi ha cht
khc, cc vi khun c bit, cc cy trng nng nghip quan trng, v cc
vt nui c bin i di truyn... K thut ny cng c s dng rng
ri trong cc xt nghim y khoa v (trong mt vi trng hp) ang c
dng kim tra cc khim khuyt di truyn ngi. Hng trm cng ty
hin nay ang c bit pht trin cc sn phm thng qua bin i di truyn
cc c th sng. Di y l cc ng dng chnh ca cng ngh DNA ti t
hp.

1. ng dng trong dc phm


Sn phm thng mi u tin c pht trin bng cng ngh DNA ti
t hp l cc dc phm dng trong iu tr cc bnh v cc ri lon ngi.
Nm 1979, T hp Eli Lilly bt u sn xut thng mi insulin ngi bng
cng ngh DNA ti t hp. Trc thi im ny, tt c insulin dng trong
iu tr bnh tiu ng c tch chit t ty ca cc vt nui cho tht. Mc
d ngun insulin ny c tc dng tt cho nhiu ngi mc bnh tiu ng,
nhng n vn khng phi l insulin ngi, v mt s ngi tri qua cc
phn ng ph vi protein ngoi lai. Gen insulin ngi sau c chn
vo plasmid v chuyn vo vi khun sn xut insulin ngi. Cc dc
phm c sn xut thng qua cng ngh DNA ti t hp bao gm: hormone
sinh trng ngi (cho tr em mc bnh ci), nhn t to t huyt (cha bnh

Sinh hc phn t 211


kh ng mu), hot t plasminogen m (dng ha tan cc huyt khi
trong bnh nhn b nhi mu c tim), interferon, interleukin, DNA vaccine

2. Cc vi khun c bit
Cc vi khun c vai tr quan trng trong cc qu trnh cng nghip,
bao gm sn xut ethanol t cc nguyn liu thc vt, lc khong t qung,
x l nc thi v cc loi cht thi khc. Cc vi khun ang s dng trong
cc qu trnh ny c bin i di truyn bng cng ngh DNA ti t hp
sao cho chng c th hot ng hiu qu hn. Cc chng vi khun mi hu
ch thu c t k thut hin i ny ang c pht trin phn hy cc
ha cht c v cc cht gy nhim, tng cng thu hi du, tng nitrogen
cho cy trng, v c ch sinh trng ca cc vi khun v vi nm gy bnh.

3. Cc sn phm nng nghip


Cng ngh DNA ti t hp cng c mt nh hng quan trng n
sn xut nng nghip, ni m hin nay n c dng to ra cc cy trng
v vt nui mang cc c im c gi tr. Trong nhiu nm, cc nh bnh
hc thc vt tha nhn rng thc vt b nhim bnh virus th nh sau
s khng li s nhim trng cc chng mang c tnh mnh. V vy, cc nh
di truyn hc to ra tnh khng virus trong cy trng bng cch chuyn
cc gen v protein ca virus vo t bo thc vt. Cy b (squash) bin i di
truyn c tn l Freedom II, mang cc gen ca virus 2 gy bnh khm da
hu (watermelon mosaic virus 2) v virus gy bnh khm mu vng cy
zucchini (zucchini yellow mosaic virus) chng s nhim trng virus.
Mt hng khc c bin i di truyn l tnh khng su (pest)
thc vt lm gim s ph thuc vo cc thuc tr su ha hc. c t
protein t vi khun Bacillus thuringiensis git mt cch chn lc cc u
trng ca cc su b cn trng nht nh nhng li khng gy c cho s
sng ca cc ng vt hoang d, ngi v cc loi cn trng khc. Gen c
t c phn lp t vi khun, lin kt vi promoter hot ng sau c
chuyn vo trong ng, c chua, khoai ty v bng. Gen ny sn xut c
t i vi cn trng trong cy, v su bm khi n cy b cht.
Cng ngh DNA ti t hp cng cho php pht trin tnh khng
cht dit c thc vt. Mt vn quan trng trong nng nghip l iu

Sinh hc phn t 212


khin cc c di cnh tranh nc, nh sng v cht dinh dng vi cy
trng. Mc d cht dit c c tc dng git c di, nhng chng cng c th
gy nguy him cho cy trng. Cc gen cung cp tnh khng cho nhiu loi
cht c di c chuyn vo c chua, u tng, bng, cy ci du v
cc cy trng thng mi quan trng khc. Khi ng rung c canh tc cc
cy trng ny c phun thuc dit c, th c di b git nhng cc cy
trng bin i di truyn li khng b nh hng. Nm 1999, c hn 21
triu ha cy u tng bin i di truyn v 11 triu ha cy ng chuyn gen
c trng trn th gii.
Cng ngh DNA ti t hp cng c ng dng cho cc vt nui. V
d: gen sn xut hormone sinh trng c phn lp t gia sc v c to
dng trong E. coli, cc vi khun ny sn xut mt lng ln hormone sinh
trng ca b, yu t lin quan n tng sn xut sa. Cc ng vt chuyn
gen c pht trin mang gen m ha cho cc sn phm dc liu. V d:
mt gen ngi m ha cho nhn t VIII (hnh thnh t huyt) c lin kt
vi vng iu ha ca gen sn xut -lactoglobulin cu, mt protein to
sa. Gen dung hp c tim vo phi cu, to ra mt con cu chuyn gen
c kh nng sn xut trong sa ca n nhn t ng mu ca ngi. Mt
phng thc tng t c dng chuyn gen 1-antitrysin, mt protein
dng iu tr bnh nhn kh thng di truyn (hereditary emphysema), vo
trong cu. Cu ci mang gen ny sn xut rt nhiu 1-antitrysin khong
15g trong 1 lt sa ca chng.

4. Thuc oligonucleotide
Mt ng dng cng ngh DNA ti t hp trong thi gian gn y l
pht trin cc thuc oligonucleotide c trnh t phn t DNA hoc RNA
nhn to ngn c th c dng iu tr bnh. Cc antisense
oligonucleotide b sung cho cc RNA khng mong mun, nh l RNA ca
virus. Khi c b sung vo t bo, th cc antisense DNA ny lin kt vi
mRNA ca virus v c ch s dch m ca chng.
Cc DNA oligonucleotide si n lin kt cht ch vi cc trnh t
DNA khc, to thnh mt phn t triplex DNA. S to thnh triplex DNA
cn tr lin kt ca RNA polymerase v cc protein khc cn cho s phin
m. Cc oligonucleotide khc l cc ribozyme, cc phn t RNA m chc
nng nh l cc enzyme. Nhng phc hp ny lin kt vi cc phn t

Sinh hc phn t 213


mRNA c hiu v ct chng thnh tng on, ph hy kh nng m ha
protein ca chng. Mt s thuc oligonucleotide sn sng th nghim
trong iu tr bnh AIDS v ung th.

5. Liu php gen


i vi loi bnh di truyn, bnh do t bin gen ngi ta phi cn
n s can thip ca liu php gen, mt hng cha bnh gn lin vi cc
k thut tin tin trong lnh vc cng ngh sinh hc hin i nh cc vi thao
tc gen, sa i thay th gen...
Liu php gen (gene therapy) thc cht l phng php cha bnh
bng gen. C nhiu khi nim khc nhau v liu php gen, nhng cch hiu
chung nht l tp hp cc bin php s dng cc gen cn thit (cn gi l
gen tr liu) nhm mc ch cha bnh cho con ngi.
Trong , gen tr liu c th l:
- Cc gen hot ng bnh thng (gen lnh) c th a vo t bo
thay th gen hng, gen mt chc nng, khi phc hot ng bnh thng ca
t bo v s sng ca c th.
- L nhng gen c kh nng m ha mt protein c hiu, khi a vo
t bo sng c th to nn cc loi protein c hiu. Cc loi protein c
hiu c th c ch hot ng ca mt gen khc trong t bo, km hm kh
nng phn chia ca t bo hoc gy cht cc t bo b bnh.
- Nhng gen khi a vo t bo hot ng ng thi vi cc gen bnh
(gen b t bin trong t bo) lm hn ch tc ng ca gen bnh hoc h
tr, b p cho cc gen b hng.
- Gen tr liu cn l cc gen bt hot c a vo t bo thay th cho
mt gen lnh no , nhm hn ch sn phm khng cn thit ca gen lnh
hoc to ra cho t bo mt trng thi mi, c tc dng chng li bnh tt.
- Gen tr liu c th l nhng on oligonucleotide c tc dng km
hm hot ng ca gen b hng, b t bin trong t bo.

6. Chn on bnh can thip sm


Bng k thut chc i, kt hp ng thi phn tch mu b m bng
enzyme hn ch, ngi ta c th chn on sm trc khi sinh (v enzyme
hn ch c kh nng phn bit c gen t bin vi gen bnh thng). Cc
on DNA ct ra, c phn tch qua phng php in di, em lai vi cc

Sinh hc phn t 214


mu d DNA hoc RNA nh du bng ng v phng x 32P hoc
hunh quang. nh phng x t ghi hoc tn hiu hunh quang cho ta thy
cc on DNA c lai vi cc mu d. Cc on ny c tch ra
nghin cu v xc nh t bin hay bnh thng bng enzyme hn ch, v
mt s t bin di truyn c nh hng n cc v tr dnh cho enzyme hn
ch.
ng dng cc k thut sinh hc phn t trong lnh vc ny c nhiu
thun li hn cc phng php kinh in. Th nht, c th rt ngn c
thi gian nh ng dng k thut PCR, chng hn chn on bnh HIV-1,
dng phng php PCR ch mt mt ngy so vi 3-4 tun nui cy ca
phng php truyn thng. Th hai, i vi cc tc nhn gy bnh kh nui
cy hay khng th nui cy th k thut sinh hc phn t l gii php duy
nht, chng hn Chlamydia, Brucella, vim gan B,... Th ba, vic to dng
mt gen dng lm probe n gin hn vic sn xut khng th c hiu, hn
na vi mt probe ngi ta c th pht hin tt c cc kiu huyt thanh
(serotype) ca tc nhn gy bnh, iu m ch mt khng th khng th lm
c. Cui cng, nu trc kia phi cn n nhiu k thut (quan st di
knh hin vi, nui cy trn mt lot mi trng, min dch hc...) th hng
chn on bng sinh hc phn t ch cn mt k thut (lai phn t hoc
PCR).
i vi tc nhn l virus, cc k thut lai phn t v PCR cho php
chn on nhiu nhm nh papillomavirus, HBV, HIV. c bit phng
php lai ti ch cn cho php xc nh trc tip virus trn lt ct sinh thit.
i vi cc tc nhn vi khun, c nhiu b kit chn on sinh hc
phn t c thng mi ha nh: Mycobacterium tuberculosis,
Mycobacterium pneumoniae, Salmonella, Streptococcus pneumoniae,
Haemophilus influenzae...
i vi cc tc nhn k sinh trng, ngi ta cng thnh cng trong
chn on Plasmodium, Schistosoma, Trypanosoma, Toxoplasma,
Leishmania bng lai phn t. Phng php PCR cn cho php pht hin
tc nhn ngay trong vt trung gian truyn bnh.

7. DNA fingerprinting
S dng cc trnh t DNA nhn dng mt ngi, c gi l DNA
fingerprinting, l mt cng c rt mnh kho st ti phm v cc ng
dng php l khc.

Sinh hc phn t 215


Trong mt ng dng c trng, DNA fingerprinting c th c dng
xc nhn mt s nghi ng hin din hin trng gy n. Mt mu DNA
ca mu, tc, tinh dch hoc m ca c th c thu thp t hin trng.
Nu mu l rt nh, phng php PCR c th c dng khuch i cho
DNA, sn sng cho vic kim tra. Cc mu DNA b sung c thu thp
t mt hoc nhiu nghi can khc.
Mi mt mu c ct vi mt hoc nhiu RE, v kt qu cc on
DNA c phn tch bng in di. Cc on trn gel c bin tnh v
chuyn ln mng nitrocellulose bng thm tch Southern (blot). Mt hoc
nhiu probe (c nh du phng x) sau c lai vi mng
nitrocellulose v c pht hin bng phng x t ghi. Kiu ca bng c
to ra bi DNA t mu c thu thp hin trng sau c so snh vi
cc kiu c to ra bi DNA t nhng nghi can.
Cc probe c dng trong DNA fingerprinting pht hin cc vng
thay i cao ca genome, v th c hi DNA t hai ngi sn xut chnh xc
cng mt kiu bng l rt thp. Khi mt s probe c dng trong phn tch,
th xc sut m hai ngi c cng mt tp hp cc kiu l gn nh khng c
(tr khi h l cp sinh i ging ht nhau).
Mu khp nhau t hin trng v nghi can c th cung cp bng
chng rng nghi can c mt ti hin trng v n.
Probe c dng ph bin nht trong DNA fingerprinting b sung cho
cc trnh t lp li ngn c tm thy rt nhiu trong genome ngi. Con
ngi khc nhau rt nhiu v s lng bn sao ca cc trnh t lp li ny;
v vy, cc a hnh ny c gi l s lng bin thin ca cc on lp li
tun t (VNTRs).
DNA fingerprinting cng c s dng cung cp thng tin v mi
quan h huyt thng v cc ngun c th sng khc. V d: DNA
fingerprinting c dng xc nh mt s mu vi khun gy bnh than
(anthrax) gi bng bu in n nhng ngi khc trong nm 2001 tt c l
t mt ngun mu.

8. Lp bn gen
Mt ng gp c ngha ca cng ngh DNA ti t hp l cung
cp mt lng ln cc marker (ch th) di truyn c dng trong lp bn
gen. Mt nhm trong s cc marker c dng trong lp bn gen l
restriction fragment length polymorphism (RFLP). RFLP l nhng bin i

Sinh hc phn t 216


a hnh trong cc kiu ca cc on DNA c to ra khi phn t DNA
c ct cng mt enzyme hn ch. Nu DNA t hai ngi c ct bi
cng mt enzyme v kiu ca cc on DNA khc nhau c to ra, th hai
ngi ny phi c s khc nhau v cc trnh t DNA ca h. Nhng s khc
nhau ny c di truyn v c th c dng trong lp bn , tng t vi
phng thc m trong s khc nhau v allele c dng lp bn
cc gen thng thng.
Theo truyn thng, bn gen c da vo vic s dng cc sai
khc di truyn to ra nhng sai khc kiu hnh c th quan st d dng.
ng tic l do hu ht cc tnh trng b nh hng bi a gen v mi
trng, nn s lng cc tnh trng c c s di truyn n gin thch hp
cho vic s dng bn b gii hn. RFLP cung cp mt s lng ln cc
marker di truyn c th c dng lp bn gen ca sinh vt.

Ti liu tham kho/c thm


1. Dale JW and Von Schanzt M. 2002. From Gene to Genome. John Wiley
& Sons, Ltd. West Sussex, UK.
2. Erlich HA. 1989. PCR Technology: Principles and Applications for DNA
Amplification. Stockton Press, New York, USA.
3. Glick BR and Pasternak JJ. 2003. Molecular Biotechnology: Principles
and Applications of Recombinant DNA. 3rd ed. ASM Press, USA.
4. Lewin B. 2000. Gene VII. Oxford University Press, Oxford, UK.
5. Maniatis T, Fritsch EF and Sambrook J. 1989. Molecular Cloning-A
Laboratory Manual. Cold Spring Habor Laboratory, USA.
6. Primrose SB, Twyman R and Old RW. 2001. Principles of Gene
Manipulation. 6th ed. Blackwell Science, Oxford, UK.
7. Rapley R and Walker JM. 1998. Molecular Biomethods Handbook.
Humana Press Inc. New Jersey, USA.
8. Surzycki S. 2000. Basic Techniques in Molecular Biology. Springer-
Verlag, Berlin, Heidelberg, Germany.
9. Walker JM and Rapley R. 2000. Molecular Biology and Biotechnology.
Chapman & Hall Limited, London, UK.

Sinh hc phn t 217


Ph lc

Mt s thut ng c bn

Adenine (A).

.
Adenosine diphosphate (ADP). Mt ribonucleoside 5-diphosphate
c cu to t adenine, ng ribose (5C) v hai gc phosphate. ADP c
tc dng nhn phosphate trong chu trnh nng lng ca t bo.
Adenosine triphosphate (ATP). Mt ribonucleoside 5-triphosphate
c cu to t adenine, ng ribose (5C) v ba gc phosphate. ATP l
phn t cha nng lng ha hc chnh ca t bo,
(chloroplast). Cc gc phosphate ca
ATP c mang cc lin kt khi b thy phn s phng thch mt nng lng
t do ln.

.
Allele. Mt trong nhiu dng khc nhau ca mt gen chim mt locus
xc nh trn nhim sc th.

.
Amber codon.
.
Amino acid. L mt phn t nh mang mt gc amine (-NH3) v mt
gc carboxyl (-COOH) lin kt vi cng mt nguyn t carbon. Amino acid

Sinh hc phn t 218


l n v cu trc c s ca chui polypeptide. C 20 amino acid khc nhau
trn cc chui polypeptide

.
Aminoacyl-tRNA (aminoacyl-tRNA). Mt ester gia aminoacyl vi
tRNA tng ng ca amino acid .
AMP vng (cyclic AMP, cAMP). L mt phn t AMP m trong
gc phosphate c lin kt vi v tr 3 v c 5 ca ng ribose. cAMP l
thng tin th hai trong t bo. S to thnh cAMP (xc tc bi enzyme
adenylate cyclase) c kch thch bi mt s hormone.
Ampicillin (Amp).

.
Antisense. Trnh t khng m ha ca mt phn t DNA si i.
Chui cy (chui ngc chiu) b sung vi mRNA v lm khun mu cho
s tng hp mRNA.
Antisense molecule.

.
t ch (epistasis). Tc dng tng h gia cc gen khi mt gen cn
tr s biu hin kiu hnh ca mt gen khng alelle vi n.
ATP-ase. Enzyme thy phn ATP thnh ADP v phosphate, thng
phi hp vi s bin i nng lng.
ATP-synthetase. Enzyme tng hp ATP t ADP v phosphate trong
qu trnh phosphoryl oxy ha (oxidative phosphorylation) mng trong ca
ty th.

Baculovirus.
.
Bn ct hn ch (restriction map). Trnh t cc v tr nhn bit
(recognition sites) ca tt c cc enzyme hn ch (restriction enzyme hay
restriction endonuclease, RE) trn mt phn t DNA.
(genetic map).

Sinh hc phn t 219


hay

.
(restriction map).
Xem bn ct hn ch.
(analog base).

- -C.
Baz nit (nitrogen base).

nn thng tin d .
Bt cp b sung (complementary base pairing). S kt hp thnh
tng i gia cc nitrogen base nm trn hai mch n ca chui xon kp
DNA-DNA, DNA-RNA hoc RNA-RNA thng qua cc mi lin kt
hydrogen. S bt cp mang tnh c hiu: guanine bt cp vi cytosine,
cn adenine bt cp vi thymine trn DNA hoc uracil trn RNA.
Bin i hu dch m (post-translational modification). S thay i
cc lin kt ha tr xy ra trong chui polypeptide, sau khi chui
polypeptide tch khi ribosome v trc khi tr thnh protein hot ng
thc s.
Bin i mRNA (mRNA processing). Qu trnh to thnh mRNA
hon chnh (mature mRNA) hot ng chc nng t sn phm phin m s
cp l mRNA tin thn cha hon chnh (pre-mRNA). Trong qu trnh ny
cc on intron b loi b v cc on exon c ni li vi nhau.

Sinh hc phn t 220


Bin np (transformation). L qu trnh truyn DNA ngoi lai vo
mt t bo nhn, chng hn sphaeroplast hoc protoplast, v c th hp nht
trong nhim sc th nh s ti t hp tng ng hoc c bin i trong
mt n v sao chp t tr (autonomous replicon). S bin np c th xut
hin trong cc iu kin t nhin mt s vi khun (v d: Bacillus,
Haemophilus, Neisseria v Streptococcus), nhng nhiu vi khun (v d:
E. coli) v cc c th sinh vt eukaryote s bin np ch c th xut hin
nhng t bo thm c DNA bng cc phng php nhn to nh: ha
bin np, in bin np...
Bin tnh (denaturation). L hin tng chuyn t dng mch kp
sang dng mch n ca DNA v RNA thng do nhit gy nn. Bin tnh
ca protein l hin tng chuyn t cu hnh hot ng thnh dng khng
hot ng.
Biu hin ca gen (gene expression). L cc qu trnh phin m
(transcription) v dch m (translation) ca mt gen to ra sn phm
protein ca n.
(backbone).
- .

Cm ng (induction). Lin quan n kh nng tng hp mt s


enzyme (sn phm ca gen) vi khun ch khi c mt c cht (substrate)
ca cc enzyme ny trong mi trng. Khi s dng cho khi nim iu ha
biu hin ca gen, t ny c ngha l s khi ng qu trnh phin m do
tng tc gia mt cht cm ng (inducer) vi protein iu ha. V d:
E. coli,
).
CAP (catabolite gene activator protein). Protein hot ha gen d
ha. Mt protein iu ha c bit, kim sot s khi u phin m cc gen
sn xut cc enzyme cn thit cho mt t bo, c th s dng nhng
thc n khc khi khng c mt ca glucose.
Cp baz (base pair, bp). L lin kt A-T hoc C-G trn mt phn t
DNA mch kp, v l n v o chiu di ca mt phn t DNA.
Cu trc bc mt (primary structure). Bao gm trnh t cc amino
acid v nhng cu ni disulfide trong chui hoc gia cc chui

Sinh hc phn t 221


polypeptide. trng hp nucleic acid, l trnh t ca cc nucleotide
trn mt chui DNA hoc RNA c ni vi nhau nh lin kt
phosphodiester.
Cu trc bc hai (secondary structure). L s ni lin nhng amino
acid t u n (u tn cng N) ti u kia (u tn cng C) ca mt phn
t protein. Cng nh vy, trn mt trnh t nucleic acid l s ni lin nhng
nucleotide t u n (u 5) ti u kia (u 3) ca mt chui DNA.
Cu trc bc ba (tertiary structure). Cu trc ba chiu dng cun
xon ca phn t protein hoc chui polynucleotide.
Cu trc bc bn (quaternary structure). Cu trc ba chiu ca mt
protein c nhiu tiu n v (subunit), theo kiu m nhng tiu n v kt
hp khp vi nhau.
Cu disulfide (disulfide bridge). Lin kt ng ha tr to thnh gia
hai chui polypeptide qua trung gian ca mt gc cystine.
Chc ba sao chp (replication fork). Cu trc hnh ch Y hnh thnh
khi phn t DNA mch kp dn xon l ra hai si n lm khun mu
cho tng hp DNA (s ti bn).
Cht cm ng (inducer). Mt hp cht ha hc

.
Cht d nhim sc (heterochromatin). Bao gm cc vng ca h gen
thng xuyn trng thi c c v khng biu hin di truyn. Trng thi
ny c th vnh vin hay tm thi.
Cht nhim sc (chromatin). Phc hp DNA v protein trong nhn
giai on ngh ca qu trnh phn bo. Trong giai on ny khng th phn
bit tng nhim th ring l. Tn gi ny bt ngun t phn ng vi cc
mu nhum c trng cho DNA ca phc hp.
Cht nhim sc tht (euchromatin). Cht nhim sc cha nhng gen
c phin m.
Cht c ch (repressor). Sn phm protein ca mt gen c ch

Sinh hc phn t 222


Chromosome walking. K thut ny dng lp bn nhim sc
th t tp hp cc on DNA ct hn ch chng ln nhau (overlapping). Bt
u t mt th vin trong cha cc on DNA ni trn c to dng.
Mt on DNA mang mt gen bit c la chn v s dng nh mt
probe nhn dng (v d: bng cch lai khun lc) cc on khc, l cc
on chng ln nhau cha cng mt gen. Sau , trnh t nucleotide ca cc
on ny s c phn tch v nh vy c th xc nh c ton b cc
on ca nhim sc th. T , bn ca mt vng c bit s c xy
dng dn dn.
Chu trnh sinh tan (lylic cycle). Mt kiu chu trnh sng ca thc
khun th (bacteriophage) khi n xm nhim vi khun, iu khin cc hot
ng sinh sn v sinh trng bng cc gen ca n v sinh ra cc
bacteriophage th h con
.
C (lysogenic cycle). L hin tng h gen ca
bacteriophage hin din trng thi n nh v khng sinh tan trong t bo
vt ch sng ca n. Cc t bo vt ch c th tip tc sinh trng v phn
chia, v s sao chp ca h gen bacteriophage (prophage) c phi hp vi
nhim sc th ca vt ch sao cho khi t bo phn chia th prophage cng
c chuyn vo trong c hai t bo con. Prophage c duy tr bng cch
hoc hp nht trong nhim sc th vt ch (v d: bacteriophage ,
bacteriophage 105) hoc nh l mt plasmid bn ngoi nhim sc th (v
d: bacteriophage P1 v bacteriophage F116). T bo vt ch c th hoc
khng th biu hin ra mt kiu hnh bin i.
Chui contig (contiguous sequence).
(overlapping).
(concatemer).
.
Chui m ha (coding sequence). on phn t DNA mang m di
truyn xc nh phin m thnh mRNA v sau dch m thnh chui
polypeptide.
(transgenic).
(foreign DNA) bng cc k thut khc nhau (Agrobacterium, vi tim, bn
gen, xung in...) vo mt c th vt ch (vi sinh vt, ng vt hoc thc
vt).

Sinh hc phn t 223


Cistron. Thut ng c, l mt n v ca DNA tng ng vi mt
gen .
Cordycepin.
.
Corepressor.
.
Cosmid.
cos .
Cytosine (C). Base pyrimidine c trong DNA. Trn DNA mch kp
cytosine bt cp vi mt base purine l guanine (G).

D-loop.
.
Deoxyribonucleotide triphosphate (dNTP).
triphosphoryl ha (
).
Deoxyribonuclease (DNase). (phn
hy) DNA si i hoc DNA si n.
Deoxyribonucleic acid (DNA).
,t

nucleotide

(U),
.

Sinh hc phn t 224


.
Nm 1962, Watson (M) v Crick (Anh) chia s Gii Nobel vi
Wilkins (Anh) v pht minh ra cu trc khng gian ca DNA v ngha ca
n trong vic truyn thng tin di truyn. iu ng tic l Franklin, ngi
c nhng ng gp ng k cho pht minh ny mt trc . Theo qui
nh th Gii Nobel khng dc php tng cho ngi mt.
Deoxyribose. Phn t .
(heteropolymer).
.
(heterologous).
.
(nick translation).
32
[ - P]dCTP nh enzyme DNA polymerase I ca E.
coli.
(translation). rn khun mRNA. Qu
trnh chuyn thng tin di truyn trong trnh t base ca mRNA sang trnh t
amino acid ca chui polypeptide trong t bo cn gi l qu trnh sinh tng
hp protein.
(hybrid-arrested translation).
trong s dch m ca mt phn t mRNA c bit (trong h thng dch
m in vitro) b ngn chn do s hnh thnh on lai ca mRNA vi mt
phn t RNA (antisense RNA) hoc DNA (v d: cDNA) b sung.
Dch m ngc (reverse translation). L k thut phn lp cc gen
nh kh nng ca chng trong vic lai vi mt on m oligonucleotide no
, on ny c chun b bng cch d on on m nucleic acid t
nhng on m ha ca protein bit trc.
Dideoxyribonucleotide triphosphate (ddNTP).

(sequencing).
Dimer.
.
DNA (complementary DNA, cDNA).
trn khun mu mRNA nh qu trnh (reverse

Sinh hc phn t 225


transcription)
: trn mRN

chu
xy dng th vin cDNA (cDNA library).
(foldback DNA).
(inverted repe

.
DNA khun mu (template DNA).

.
DNA polymerase.

. Nm 1959, hai nh khoa hc ngi M l


Kornberg v Ochoa c nhn Gii Nobel v nhng nghin cu lm
sng t c ch c bn ca qu trnh sao chp DNA lin quan n DNA
polymerase I.
DNA replicase. Phc hp enzyme v protein c hiu, cn thit cho
s ti bn DNA.
DNA siu xon (supercoiled DNA). DNA xon li trn bn thn n,
thng l kt qu ca s gp khc, m xon hoc xon li ca chui xon
kp DNA.
(satellite DNA). L nhng on DNA mang cc trnh t
lp

.
Dng (clone). Tp hp cc t bo hoc phn t ging ht nhau cng
bt ngun t mt t bo hay phn t ban u.

Sinh hc phn t 226


(germ line).
.
Dot blot. L k

on mi DNA c nh du ng v phng x.

a cistron (polycistronic).
.
(restriction fragment length
polymorphism, RFLP). Tnh a hnh chiu di cc on ct hn ch ch
cc sai bit di truyn v tr nhn bit ca cc enzyme hn ch (chng hn
nh do s thay i mt nucleotide) dn n s sai bit trong chiu di ca
cc on hnh thnh t phn ng ct hn ch DNA vi cng mt enzyme.
RFLP thng c dng thit lp bn di truyn vi mt s marker di
truyn bit trc.
i phn t (macromolecule). Mt phn t c khi lng khong t
vi nghn ti nhiu triu.
(end labelling).
4 polynucleotide kinase.
(blunt end).
li 5 (protruding ends).
(cohesive ends hoc sticky ends).
DN
.
u tn cng C (C terminus). Gc
c chui polypeptide.
u tn cng N (N terminus). Gc amine (NH2) v tr tn cng ca
mt phn t protein hoc chui polypeptide. Tt c cc polypeptide u
c tng hp bt u t u ny, n gc carboxyl tn cng.
(nick). mt si n trn DNA si i.
im nng (hot spot). V tr ca gen c xu hng b t bin nhiu
hn hn so vi cc v tr khc trn phn t DNA.

Sinh hc phn t 227


in di trn gel (gel electrophoresis). K thut dng phn tch
cc phn t nucleic acid hoc protein da vo s dch chuyn ca chng
trn gi th dng gel (agarose hoc polyacrylamide) di nh hng ca
in trng. S dch chuyn ca cc phn t ny ph thuc vo in tch,
cu hnh, kch thc v khi lng phn t ca nucleic acid hoc protein
cng nh dung mi v nng ca cht dng lm gi th.
iu ha hot ng gen (gene operation regulation). iu khin s
hot ng ca cc gen trong qu trnh pht trin c th, m bo cho cc gen
hot ng thi im cn thit, v do vy qu trnh pht trin c th din ra
bnh thng. M hnh operon ca Monod v Jacob l c ch iu ha hot
ng gen n gin nht.
nh m (capping). Gn nucleotide guanine (G) c methyl ha
(ci m) vo u 5 ca phn t mRNA tin thn (pre-mRNA) sinh vt
eukaryote, ci m sau c gi li phn t mRNA hon chnh
(mature mRNA).
on duy nht (unique sequence). Cc on DNA ch c mt hoc
mt vi bn sao trong h gen.
(Klenow fragment).

76.000) ca E. coli 5 3.
on lp li o ngc (inverted repeats).

.
(direct repeats).

.
on Okazaki (Okazaki fragment). Cc on DNA si n tng
i ngn ln lt c tng hp trong qu trnh sao chp (ti bn) DNA
theo kiu gin on dc theo mt trong hai si khun, trong khi dc theo si
khun kia th mch DNA mi c tng hp lin tc. Sau , cc on
Okazaki c ni lin vi nhau bng cc mi lin kt ng ha tr nh
enzyme ligase.
(nested fragments). Mt lot cc on nucleic acid c
chiu di ch khc nhau mt hoc mt vi nucleotide.

Sinh hc phn t 228


ging nhau (palindrome). on DNA mch kp c
trnh t sp xp cc base trn hai mch n ging ht nhau nu cng c
c theo mt chiu (chng hn 5 3). V d: cc on nhn bit ca
enzyme hn ch.
ng du (replica plating). Phng php chuyn nguyn mu cc
khun lc hoc vt tan t mt a thch gc sang a thch mi bng cch
dng mng nylon (v d: mng Hybond-N+) va kht p ln mt thch ca
a gc dnh ly cc t bo trong cc khun lc (colony) hoc vt tan
(plaque) ca a gc, ri a mng ny p ln mt thch mi.
n cistron (monocistron). Mi mRNA monocistron ch m ha cho
mt protein eukaryote.

, n
c th di hn mt gen.
n v sao chp (replicon). on DNA bt u t im khi u sao
chp ko di v hai pha ti hai im kt thc sao chp.
n v ti t hp (recon). on DNA ca gen c chiu di ngn
s trao i cho khng th din ra bn trong n c na. Hin nay,
c bit l mt cp nucleotide.
(virulence).
.
i m (anticodon). L mt on gm ba nucleotide trn tRNA bt
cp vi cm m (codon) trn mRNA theo nguyn tc b sung.
ng polymer (homopolymer)

(nucleic acid).
(mutation).
.
t bin dch khung (frameshift mutation). t bin lm mt hoc
thm mt cp base trong gen dn ti hu qu lm dch khung dc bnh
thng ca mRNA i mt nucleotide. Do vy, lm thay i ton b thng
tin di truyn on gen bt u t im xy ra t bin n cui gen.
t bin ng hon (transition mutation). Kiu t bin thay th
mt cp base purine-pyrimidine ny bng mt cp base purine-pyrimidine

Sinh hc phn t 229


khc ti mt im trn DNA. V d: thay cp GC bng cp AT hoc ngc
li.
t bin gen (gene mutation). Cn gi l t bin im, xy ra do
nhng bin i ca tng nucleotide nh: mt, thm hay thay i v tr ca
nucleotide trn phn t DNA. L nguyn nhn ca s hnh thnh protein
khng bnh thng. Phn ln t bin l c hi nhng chng vn thng
c gi li trong qun th v thng l ln v do c th c duy tr
trong kiu gen m khng nh hng n sc sng ca sinh vt. Tc t
bin t nhin thp, nhng tn s t bin c th tng nh cc tc nhn nh
phng x ion ha v cc ha cht gy t bin gy ra.
t bin khuyt dng (auxotrophic mutation). Cn gi l t bin
ha sinh. t bin lm mt kh nng tng hp mt cht cn thit cho s sinh
trng ca t bo.
t bin l r (leaky mutation). t bin ch lm gim hot tnh
enzyme m khng lm mt hn hot tnh .
t bin ngc (reverse mutation hay reversion). Cn gi l hi
bin. t bin xy ra theo chiu t dng t bin tr v dng bnh thng,
c tc dng phc hi trnh t nucleotide ban u.
t bin nhm ngha (missense mutation). t bin gen khi mt
cp base trong b ba (codon) b thay th bi mt base khc, dn n s thay
th amino acid v tr tng ng trn chui polypeptide bng mt amino
acid khc.
t bin c ch (suppressor mutation). t bin xy ra mt v tr
trn DNA c tc dng loi b hon ton hoc tng phn hu qu ca t
bin ban u xy ra mt v tr khc.
t bin v ngha (nonsense mutation). t bin gen khi mt base
trn DNA b thay th bng mt base khc lm cho b ba tng ng trn
mRNA t ch xc nh mt amino acid chuyn thnh b ba v ngha (khng
xc nh amino acid no), mang tn hiu chm dt qu trnh dch m. V d :
amber codon (t bin amber, amber mutation) hay ochre codon (t bin
ochre, ochre mutation). Kt qu l chui polypeptide ch c tng hp n
b ba xy ra t bin v ngha th dng li.

Sinh hc phn t 230


ui polyA (polyA tail). on trnh t di 50-200 nucleotide adenine
c b sung vo u 3 ca hu ht cc mRNA eukaryote sau khi phin
m.

E. coli (Escherichia coli). Vi khun thng c trong rut non ca


ng vt c xng sng. E. coli c coi nh sinh vt mu cho vic nghin
cu hot ng ca t bo. y l vi khun Gram m c kch thc genome
khong 4106 base-pair. Cc qu trnh biu hin gen (phin m v dch m)
i i vi nhau, sinh ra si mRNA c tng hp mi v c s dng
ngay cho qu trnh dch m. Khng c hin tng bin i sau dch m
(post-translation). V th, E. coli c xem l mt trong nhng t bo vt
ch n gin nht. Rt nhiu th nghim to dng gen ang c thc hin
hng ngy ti cc phng th nghim u s dng E. coli lm vt ch vi
nhiu chng khc nhau v mt di truyn v cho nhng ng dng c bit.
Endopeptidase. Enzyme xc tc ct lin kt peptide trong chui
polypeptide.
Endonuclease. L e

. Nuclease thy phn nhng lin kt phosphodiester gia cc


nucleotide ca mt phn t nucleic acid. Cc nuclease c th c hiu i
vi DNA (deoxyribonuclease) hoc c hiu i vi RNA (ribonuclease).
Enzyme.
.
Enzyme ng phn ha (isomerase). Enzyme xc tc cho s chuyn
ha mt hp cht thnh mt ng phn v tr.
Enzyme gn DNA (DNA ligase).
-
- .
(restriction enzyme, RE).
.
Enzyme hn ch c pht hin vo nm 1970, chng tn ti trong t bo vi
khun, c tc dng ct DNA ngoi lai (v d: DNA ca phage) ti nhng
im xc nh, tiu dit DNA ny. Cho n nay hn 900 enzyme hn ch
c tm thy. Cc enzyme hn ch c s dng rng ri trong cc

Sinh hc phn t 231


phng th nghim thao tc gen nh nhng chic ko ct DNA ti nhng
im c hiu. V tr ct ph thuc vo loi enzyme hn ch c la chn.
Nm 1978, Arber (Thy S), Nathans (M) v Smith (M) c
nhn Gii Nobel nh pht minh ra enzyme hn ch v nhng ng dng ca
chng gii quyt nhiu vn quan trng ca di truyn hc phn t. Cc
enzyme ny l nhng chic ko phn t c th ct DNA thnh nhng
on xc nh, m ra mt thi k pht trin mi ca sinh hc hin i-
Thi k thao tc gen.
(reverse transcriptase).
-
in vitro.
Enzyme ton phn (holoenzyme). Enzyme hot ng gm tt c cc
tiu n v cn thit, cc nhm ngoi v nhng cofactor.
Episome. Nhn t di truyn c trong vi khun, c kh nng t sao
chp trong t bo cht, ng thi li c th xen vo nhim sc th chnh ca
vi khun v sao chp ng thi vi nhim sc th.
Exon. Cc on DNA trong gen c chc nng phin m. Exon tn ti
c sinh vt prokaryote v eukaryote. Ring sinh vt eukaryote cc exon
nm xen k vi cc on intron. Cc intron chim ti 90% tng s DNA ca
t bo eukaryote v khng c chc nng phin m.
Eukaryote. Sinh vt c t bo mang nhn in hnh (nhn tht) ngha
l nhn c bao bc bi mng nhn v tham gia vo hai c ch phn bo
quan trng l nguyn phn v gim phn.
Exonuclease. Loi enzyme nuclease ch tc ng vo u tn cng
ca phn t nucleic acid, ct ra tng nucleotide mt theo thi gian. Chng
c th chuyn ha theo u 5 hoc 3 ca si DNA.
Ex vivo. Thut ng dng ch cc th nghim thc hin trn t bo
nui cy, cc t bo ny sau s c a vo mt c th sng.

-galactosidase. Enzyme c m ha bi gen lacZ. Enzyme ny


thy phn lactose thnh glucose v galactose.
Gy t bin nh hng bng oligonucleotide (oligonucleotide-
directed mutagenesis). Cn gi l gy t bin nh hng im (site-
directed mutagenesis), l qu trnh to ra mt bin i xc nh trn DNA

Sinh hc phn t 232


bng cch s dng mt oligonucleotide tng hp (primer) c mt vi bin
i trong trnh t nucleotide.
Gel chm (gel retardation). Phng php xc nh im bm ca
protein trn cc on DNA, da vo di chuyn chm ca chng so vi
DNA khng b protein bm trong cc th nghim in di trn gel.
Gen (gene). L n v di truyn, yu t quyt nh mt tnh trng c
th. Thng tin di truyn ca cc gen c m ha trong DNA quyt nh
tnh bin d ca loi v ca c th. DNA l mt chui bao gm cc n v
nucleotide, c bn loi nucleotide mang bn nitrogen base khc nhau l
adenine (A), guanine (G), cytosine (C), v thymine (T). Trnh t cc
nucleotide ca mt gen xc nh mt polypeptide hoc mt RNA. Gen c
kh nng b t bin. Cc gen ch yu nm dc theo nhim sc th trong
nhn t bo. Mi gen chim mt v tr xc nh trn nhim sc th gi l
locus. Gen c th tn ti nhiu dng gi l cc allele. Cc gen biu hin
thng qua cc phn t do chng sinh ra l RNA (trong qu trnh phin m)
v protein (trong qu trnh dch m).
Gen cu trc (structural gene) hay gen m ha (coding gene). L
trnh t m ha sn phm protein.
Gen ch th (reporter gene). L mt gen m ha m sn phm ca n
c trc nghim mt cch d dng (v d chloramphenicol
acetyltranferase), n c th c gn vi bt c mt promoter no sao cho
s biu hin ca gen ny c dng th nghim chc nng ca promoter.
Gen iu ha (regulatory gene). Mt gen m sn phm protein ca
n tham gia vo s iu ha biu hin ca mt gen khc. V d: gen m ha
mt protein km hm.
Gen gy cht (death gene). Gen lm cht c th mt giai on no
trong qu trnh pht trin ca chng.
Gen nhy (transposon). L mt on DNA nh c cu trc c bit
nn c kh nng di chuyn t mt v tr ny n mt v tr khc trn phn t
DNA hay t mt nhim sc th ny sang mt nhim sc th khc trong t
bo lng bi. Gen nhy ch chuyn n nhng v tr xc nh trong h gen.
Trong nhiu trng hp gen nhy c th gy t bin ti v tr n di chuyn
n. Gen nhy c th dng lm phng tin gy t bin nh hng.

Sinh hc phn t 233


Nm 1983, McClintock (M) nhn Gii Nobel nh khm ph ra
cc nhn t di truyn vn ng (gen nhy) trn i tng cy ng.
Gen c ch (repressor gene). C hai chc nng: (1) L mt gen iu
ha (regulator) m sn phm ca n l mt protein c tc dng c ch hot
ng phin m ca mt operon. (2) L mt gen phc hi (suppressor) kiu
hnh ban u ca t bin trong mt gen khc.
Ghp i lch (mismatch). S ghp i khng ng vi quy lut b
sung gia cc nucleotide thuc hai si n DNA trong mch kp.
Ghp exon hay splicing (RNA). Qu trnh ct b nhng intron v ni
cc exon ca sn phm phin m ban u (tin thn mRNA) to thnh
mRNA hon chnh (mature mRNA). Qu trnh bin i ny xy ra trong
nhn t bo.
Gi thuyt mt gen-mt enzyme (one gene-one enzyme
hypothesis). Gi thuyt da trn cc cng trnh ca Beadle v Tatum v di
truyn hc ha sinh, theo mi gen kim sot s tng hp mt enzyme.
Gim phn (meiosis). S phn bo tri qua hai giai on ca mt t
bo lng bi (2n) dn n s hnh thnh cc giao t n bi (1n) hoc cc
bo t hu tnh mang mt na vt cht di truyn ca t bo lng bi ban
u.
Gim phn I (meiosis I). Ln phn chia th nht ca gim phn lm
gim s lng nhim sc th i mt na v to ra cc t hp nhim sc th
mi. Ln phn chia ny gm bn giai on: pha u, pha gia, pha sau v
pha cui.
Gim phn II (meiosis II). Ln phn chia th hai ca gim phn dn
n s phn tch cc nhim sc t v hon thnh qu trnh gim phn ni
chung.
Gc ti bn (origin, ori). Trnh t nucleotide hoc v tr trn DNA m
bt u s ti bn (sao chp).
Guanine (G). Mt trong nm nitrogen base c trong thnh phn ca
DNA v RNA, bt cp vi cytosine (C) trong chui xon kp nh ba lin
kt hydrogen.

Helicase. Enzyme xc tc vic tho xon ca chui xon kp DNA


trong qu trnh sao chp E. coli.

Sinh hc phn t 234


H gen hay b gen (genome). L tp hp cc gen c trong mt t bo
n bi eukaryote, trong mt t bo prokaryote hoc trong mt virus.

.
Hiu ng glucose (glucose effect). Hin tng kh hot tnh ca
operon cm ng vi khun khi c mt glucose k c khi hin din cht cm
ng operon.
Histone. Nhm protein kim nm trong phc hp vi DNA cc
nhim sc th eukaryote v ng vai tr quan trng trong vic xc nh cu
trc ca nhim sc th.
Hon chuyn gen (gene conversion).

.
Hot tnh c hiu (specific activity). L hot phng x trn mt
n v nguyn liu, chng hn: mt mu d (probe) nh du phng x c
th c hot tnh c hiu 106 ln m/pht trn microgram. Hot tnh c
hiu cng c dng xc nh hot ca enzyme.
Hi tnh (renaturation). S ti bt cp ca hai mch n DNA b
sung ca mt phn t DNA mch kp.
Hp CAAT (CAAT box). on DNA nm ngc hng cch im
bt u phin m khong 75 nucleotide hin din sinh vt eukaryote. y
l mt trong nhng on tng cng s bm ca RNA polymerase.
Hp Goldberg-Hogness (Golderg-Hogness box) hay hp Hogness
(Hogness box) hay hp TATA (TATA box). on DNA c trong cc
promoter eukaryote tng t hp Pribnow c trong cc sinh vt prokaryote,
nm cch v tr bt u phin m khong 30 nucleotide, c coi l operator
sinh vt eukaryote, c trnh t ph bin ca si bn l TATAAAT.

Sinh hc phn t 235


Hp Pribnow (Pribnow box). Mt phn ca promoter trong cc h
gen prokaryote, nm cch pha trn im khi u phin m 10 nucleotide.
Trnh t ca si tng ng vi hp Pribnow l TATAAT.

In du DNA (DNA fingerprinting) hay in du di truyn (genetic


fingerprinting). L phng php dng cc mu d phng x hoc dng k
thut PCR nhn dng cc bng DNA c cc on lp li vi tn s cao.
Bn mu hnh cc bng DNA l duy nht i vi mi c th, v do vy c
th dng xc nh c trng c th hoc quan h huyt thng.
In du chn DNA (DNA footprinting). Phng php nhn dng cc
vng DNA m cc protein iu ha bm vo.
Intron. Nhng on DNA nh sinh vt eukaryote khng mang
thng tin m ha amino acid, phn b ri rc dc theo phn t DNA. Sau
khi thng tin t DNA c phin m sang mRNA th cc intron trn mRNA
b ct b, cc on mRNA cn li gm ton cc exon c ni li vi nhau
v chuyn n ribosome dng lm khun mu cho qu trnh dch m.
Intron khng thy c sinh vt prokaryote.
In vitro v in vivo.
(in vitro (in vivo

in silico.
Isozymes hay isoenzymes. Nhm cc enzyme cng xc tc mt phn
ng nhng khc nhau v cu trc s cp hoc tc in di,
allozymes .

Ko di on mi (primer extension). S tng hp mt bn sao


nucleic acid bt u t on mi. c s dng nh du phng x on
DNA lm mu d hoc khuch i mt on DNA bng k thut PCR.
Khong cch bn (map distance). S trao i cho trung bnh
xy ra gia hai locus gen trn nhim sc th hoc trn si DNA.
Khuch i (amplification). S sn xut nhiu bn sao ca mt trnh
t DNA.
Khung c m (open reading frame, ORF). L mt trnh t m ha
chui polypeptide c bt u vi m khi u (initiator codon) v kt

Sinh hc phn t 236


thc bng mt m dng (stop codon). Mt khung c m b ngn chn nu
mt stop codon c nh v gn vi m khi u. Mc d v l thuyt

, tuy nhin trong thc t khung c chnh xc


c xc nh bi mt im bt u c nh.
Khuyt on (deletion, deficiency). t bin nhim sc th dn n
lm mt mt on vt cht di truyn v thng tin di truyn cha trong n ri
khi nhim sc th.
Kiu gen (genotype). Cu trc di truyn ca c th. Hin trng ca c
th (kiu hnh) ph thuc vo quan h tri-ln gia cc allele trong kiu gen
v vo mi tng tc gia kiu gen v mi trng.
Kiu hnh (phenotype). Ngoi hnh ca mt sinh vt, l kt qu
tng tc gia kiu gen vi mi trng. Nhiu gen c trong kiu gen nhng
khng biu hin ra kiu hnh v chng b che khut bi cc allele tri.
Nhng sinh vt c cng kiu gen c th c cc kiu hnh rt khc nhau trong
nhng mi trng khc nhau. Kiu hnh ca c th ng hp t v allele ln
gi l kiu hnh ln.
Kiu hoang di (wild type). Dng thng thy nht ca mt gen
trong qun th hoang di. Allele kiu hoang di c k hiu bng mt ch
in hoa hoc thm du cng sau ch vit thng, v d: A hay a+. Allele kiu
hoang di thng l tri v cho kiu hnh bnh thng.
Kiu nhn (karyotype). B nhim sc th c trng ca mt loi vi
s lng, kch thc v hnh thi xc nh ca cc nhim sc th. Mi loi
c c trng bi kiu nhn ring ca n. Cc loi khc nhau c kiu nhn
khc nhau.
Kilobase (kb). 1000 base (hoc cp base), c dng nh n v
o hoc xc nh chiu di ca cc phn t DNA hoc RNA.
Kinase. Cc enzyme xc tc phn ng phosphoryl ha mt phn t
nhn nh ATP.

Lai (hybridization). Ghp cc phn t nucleic acid tch bit li vi


nhau thng qua cc mi lin kt hydrogen gia cc base b sung.

Sinh hc phn t 237


Lai khun lc (colony hybridization). in situ

.
Lai phn t (molecular hybridization). Qu trnh trong hai mch
nucleic acid b sung (A-T, G-C) bt cp hnh thnh nn mt mch kp. y
l mt k thut hu ch pht hin mt trnh t nucleotide chuyn bit.
Lai ti ch (in situ hybridization). Qu trnh bt cp gia mu d (l
mt trnh t DNA si n hay RNA) vi DNA ca t bo c c nh trn
lam knh.
Lp bn hn ch (restriction mapping). K thut dng xc
nh v tr cc im ct hn ch trn phn t DNA.
Lin kt peptide (peptide bond). Mi lin kt ng ha tr trong
chui polypeptide, ni nhm -carboxyl ca mt amino acid vi nhm -
amine ca mt amino acid k tip.
Lin kt phosphodiester (phosphodiester bond). Mt phn t cha
hai alcol, ester ha vi mt phn t phosphoric acid lm cu ni gia chng
vi nhau. V d: chui polynucleotide c ni bi lin kt 5 3
phosphodiester gia hai nucleotide cnh nhau.
Linker. Mt oligonucleotide tng hp c hai u bng,

trc
E. coli to
u bng. Cc linker sau khi gn vi hai u bng ca on cDNA nh
DNA ligase s c ct hn ch to ra u so le tng ng vi hai u
ca vector. Phn ng gn gia on cDNA c mang linker hai u vi
vector cng c xc tc nh DNA ligase.
Locus. V tr m gen nh v trn nhim sc th.
LTR (long-terminated repeat).
.
Lysosome. Mt bo quan c mng bao bc trong t bo cht ca
nhng t bo eukaryote. Lysosome cha nhiu enzyme thy phn.
L thuyt trung tm (central dogma). Thuyt cho rng thng tin
c truyn theo mt chiu t DNA n RNA v n protein.

Sinh hc phn t 238


Mapping and sequencing gene.
cc nucleotide.
M di truyn (codon). Nhm ba nucleotide nm k nhau (b ba) trn
phn t mRNA xc nh mt amino acid trn chui polypeptide, hoc l tn
hiu kt thc vic tng hp polypeptide.
M thoi bin (degenerate codon). M di truyn m mt amino
acid c quy nh bi mt s b ba nitrogen base, ch khng phi ch bi
mt b ba. Thoi bin l c im vn c ca m di truyn tn ti ph bin
sinh gii.
(nonsense codon) hay m dng (stop codon).

(UGA)
Maturation. Qu trnh trong cc mRNA va c phin m tri
qua mt s bin i ha hc tr thnh mRNA hon chnh sn sng lm
khun mu cho vic tng hp protein.
My m nhp nhy (scintillation counter). My dng xc nh
hot tnh phng x trong mt mu th nghim.
Mu d DNA (DNA probe). Mt on RNA hay DNA chuyn bit
c nh du bng ng v phng x hay bng ha cht (cht pht hunh
quang hoc enzyme), dng nh v mt trnh t nucleic acid nht nh
thng qua k thut lai phn t (xem Northern blot, Southern blot...)
Monomer. L cc phn t n v nh, c th lin kt vi cc phn t
n v ging n hnh thnh nhng phn t ln hn (polymer). V d: cc
nucleotide l cc monomer ca nucleic acid v cc amino acid l monomer
ca protein.
M hnh bo ton. M hnh sao chp DNA m theo hai si DNA
b m vn c gi nguyn v lm khun tng hp chui xon kp mi
(chui con).
Mi (primer). Mt trnh t DNA hay RNA ngn, bt cp vi mt
mch ca DNA khun mu v c mang mt u 3-OH t do gip DNA
polymerase bt u tng hp mt chui DNA mi.

Sinh hc phn t 239


M chp (cap). Mt nucleotide bin i, 7-methyl guanine, gn vo
u 5 ca base u tin mi chui mRNA ngay khi bt u phin m. M
cn thit cho s hon chnh, s n nh v s dch m ca mRNA.

Ngoi t bo (exocytosis). Hin tng phng thch vt cht ni bo ra


ngoi t bo.
Nguyn dng (prototroph). Cc t bo c th mc trn mi trng
khng cn b sung thm cht dinh dng.
Nguyn phn (mitosis). Ti bn cc nhim sc th trong t bo sinh
dng eukaryote. S phn chia nhng t bo eukaryote ko theo s phn
chia nhn gi l mitosis. Qu trnh phn chia t bo qua nm giai on
(prophase, prometaphase, metaphase, anaphase v telophase), sau mt t
bo c phn chia v to ra hai t bo c tnh cht di truyn ging vi t
bo m.
Nhn t (housekeeping factor). L mt nhn t khi u c bn
cht enzyme ca sinh vt prokaryote, n l mt phn ca RNA polymerase
gn vi cc v tr promoter trn DNA trong qu trnh phin m. Cc nhn
t khc nhau c hot ha trong phn ng vi cc iu kin mi trng
khc nhau. Mi phn t RNA polymerase c chnh xc mt nhn t tiu
n v. Vi khun E. coli c by nhn t , trong khi cc loi vi khun khc
c s lng cc nhn t rt khc nhau.
Nhn t gii tnh (fertility factor, F). L nhn t di truyn vi
khun xc nh gii tnh c hoc ci ca chng. E. coli, nhn t hu
th k hiu l F xc nh gii tnh c. Khi trong t bo khng c nhn t
F th l t bo ci, k hiu l F . Khi nhn t F nh vo nhim sc th
th l t bo siu c k hiu l Hfr.
Nhn t ko di (elongation factor, EF). Protein c hiu tham gia
vo vic a cc phn t aminoacyl-tRNA n ribosome cho amino acid
trong phc h phn t ni trn c th gn vo chui polypeptide ang c
tng hp.
Nhn t kt thc (termination factor). Yu t protein trong cytosol
cn thit cho vic gii phng chui polypeptide hon thnh trn
ribosome (cng gi l release factors-RF).

Sinh hc phn t 240


Nhn t khi u (initiation factor). prokaryote vit tt l IF, cn
eukaryote l eIF. L cc protein kt hp vi tiu n v ca ribosome vo
giai on khi ng ca qu trnh dch m.
Nhn t Rho (Rho factor). Mt protein c vai tr kt thc s tng
hp mt s mRNA.
Nhim sc th (chromosome). Mt thnh phn ca t bo, bao gm
cc protein v mt phn t DNA c nht. DNA cha nhiu gen, c chc
nng d tr v truyn thng tin di truyn. S lng nhim sc th trong mt
t bo c th thay i t 1 ( vi khun) cho ti trn 100, nhng khng thay
i mt loi nht nh (v d: 46 i vi ngi).
Nhim sc th thng (autosome). Tt c nhim sc th tr nhng
nhim sc th gii tnh hoc nhim sc th ca ty th.
Nhim sc t (chromatide). Hai chui song song v ging nhau, ni
vi nhau bi phn tm ca mt nhim sc th dng n c nhn i,
thc th ny tn ti cho n khi bt u k sau (anaphase).
Northern blot. K thut chuyn v c nh RNA t formaldehyde
agarose gel (sau khi c phn on bng in di) ln mng lai bng nylon
hoc nitrocellulose lai vi mu d (probe) c nh du ng v phng
x [ -32P]dCTP hoc digoxigenin-dUTP. Tn hiu lai sau c pht hin
trn phim X-quang (trng hp [ -32P]dCTP) hoc trn mng lai (trng
hp digoxigenin-dUTP).
Ni thc bo (endocytosis). S xm nhp ca cht ngoi t bo vo
trong t bo.
Nuclease S1. Enzyme thy phn DNA si n.
Nucleic acids. Nhng polynucleotide sinh hc thin nhin, trong
nhng n v nucleotide c kt hp vi nhau bi nhng lin kt
phosphodieste thnh trnh t DNA hoc RNA ring bit.
Nucleolar organizer.
.
Nucleolus.
.
Nucleoside. Mt hp cht gm mt base purine hoc pyrimidine kt
hp ng ha tr vi mt phn t ng pentose.

Sinh hc phn t 241


Nucleosome. n v cu trc ca nhim sc cht, gm mt on
DNA c kch thc khong 200 bp qun bao quanh mt li tp hp 8
protein histone.
Nucleotide. Mt nucleoside phosphoryl ha vi mt trong nhng
hydroxyl ca pentose. Phn t ng vai tr cu trc c s ca DNA v
RNA, gm ba phn: ng pentose (ribose trong RNA, deoxyribose trong
DNA), nitrogen base v gc phosphate.
Nucleolytic.
.
Nuclease Bal 31. Mt loi enzyme exonuclease thy phn c hai si
ca phn t DNA cng mt lc.

Oligo. Tip u ng c ngha l mt t, v d: oligonucleotide


(polynucleotide) c mt t nucleotide hoc oligopeptide (polypeptide) c
mt t peptide.
Oligo(dT)-cellulose. Mt on ngn gm cc gc deoxythymidine
lin kt vi c cht cellulose, c s dng tinh sch mRNA eukaryote.
Oligomer. Thut ng chung ch mt on ngn cc monomer.
Oligonucleotide. Mt on ngn cc monomer l nucleotide, thng
t 20-30 nucleotide.
Operon. Nhm cc gen vi khun chu s iu khin chung ca mt
gen iu ha. Cu trc operon bao gm: 1) Nhm gen cu trc m hot
ng ca chng chu s iu khin chung, 2) Gen iu ha sn sinh ra
protein iu ha, 3) Vng ch huy (operator) v trnh t khi ng
(promoter) chu tc ng ca protein iu ha. Protein iu ha c tc dng
bm vo vng ch huy lm cho n b ng, do vy nhm gen cu trc
ngng hot ng. Khi trong mi trng xut hin c cht ca cc gen cu
trc th c cht ny bt hot ha protein iu ha khin n khng bm vo
vng ch huy c na, vng ch huy c m v nhm gen cu trc li
hot ng.
Operon chu c ch (repressible operons). Cc operon sinh tng
hp chui amino acid b c ch khi mt cht (v d: chui amino acid )
c a vo mi trng.
Orche codon. .

Sinh hc phn t 242


Opal codon. .
n ha (temperate). Trng thi tim tan ca cc bacteriophage t bo
vt ch.

-peptide. Mt phn ca protein -galactosidase, c m ha bi


on gen lacZ.
Periplasm. Phn ngoi bo tng nm gia lp mng ngoi v mng
trong ca vi khun.
Peroxisome. Bo quan c trong t bo cht eukaryote cha enzyme
xc tc cho s to thnh v phn hy peroxide (H2O2).
Phage. Vit tt ca bacteriophage (thc khun th), l loi virus xm
nhim v sinh sn bn trong vi khun. Phage thng c v bc protein,
phc hp bao gm phn u c hnh a din cha nucleic acid (DNA hoc
RNA) v ui m qua nucleic acid xm nhp vo vi khun ch. Sau qu
trnh nhn ln ca nucleic acid ca phage, t bo vi khun ch thng b tan
bin. Loi phage lun lun lm tan t bo vi khun khi chng xm nhim vi
khun gi l phage c. V d: phage T4. Ngc li, cn c phage n ha,
khi xm nhim vi khun n gy nn phn ng tim tan, ngha l h gen ca
phage gn vo nhim sc th vi khun v c sao chp cng vi nhim sc
th . H gen ca phage trng thi gn nh vy vi nhim sc th vi
khun gi l prophage.
Phagemid. L mt loi plasmid vector c mang cc on trnh t ca
phage.
Phn ng chui polymerase (polymerase chain reaction, PCR).
Phng php dng trong phng th nghim khuch i cc on DNA
c bit ln hng triu ln trong vng vi gi thng qua 20-30 chu k nhit,
mi chu k bao gm ba mc nhit : bin tnh 90-95oC, bt cp vi mi
40-65oC hoc hn v tng hp mch mi nh DNA polymerase chu nhit
(Taq polymerase) 70-72oC. PCR c ng dng rng ri trong chn on y
hc, phn tch s a dng sinh hc, chn ging v trong nhiu lnh vc
khc.
Nh khoa hc M (Tin s Mullis) ngi pht minh ra k thut PCR
nhn gii Nobel nm 1993. Cng chia s Gii Nobel vi Mullis l Smith
(Canada) do c nhng ng gp mang tnh nn tng cho vic gy t bin

Sinh hc phn t 243


im nh hng, da trn cc oligonucleotide v vic pht trin chng
trong cc nghin cu protein.
(condensation reaction).

.
Phn ng thy phn (hydrolysis). Phn ng trong mt lin kt
cng ha tr b ph v khi c s kt hp mt phn t nc.
Pht sinh t bin (mutagenesis). Qu trnh to ra t bin trong
DNA.
Phn tch trnh t gen (gene sequencing). L k thut xc nh trnh
t theo cu trc bc mt ca chui cc nucleotide trong mt phn t nucleic
acid. Phn tch trnh t ca DNA c cc phng php ha hc ca Maxam-
Gilbert v phng php enzyme ca Sanger. Trong nhng nm gn y,
mt s phng php xc nh trnh t mi nh s h tr ca my tnh
xut hin. Bn cnh k thut thng thng s dng cc polyacrylamide gel
phn ly cc phn t DNA c di khc nhau, cc k thut mi lin
quan n pht hin hunh quang ca cc nucleotide c nh du, phn
tch trnh t DNA bng khi ph, in di mao dn hoc lai vi cc on
oligonucleotide c tng hp nhn to cng ra i. Nm 1980, Sanger
(Anh) v Gilbert (M) c trao gii Nobel do c nhng ng gp
quan trn v phng php xc nh trnh t cc nucleotide trong phn t
DNA. ng gp ny l mc lch s to ln trong sinh hc phn t, l nguyn
l ca tt c cc my xc nh trnh t DNA t ng ang s dng hin nay
trn khp th gii.
Phn cui (telomere). on cui, phn cui ca mt nhim sc th
thng ca eukaryote, bao gm nhng trnh t DNA ngn c lp li nhiu
ln.
Phn tm (centromere). Phn co tht c thy trn nhim sc th
k gia, l ni hai nhim sc t nh vi nhau.
Phin m (transcription). Qu trnh tng hp mRNA t khun mu
DNA.
Phin m ngc (reverse transcription). Qu trnh tng hp DNA
t khun mu mRNA nh enzyme phin m ngc (reverse transcriptase).

Sinh hc phn t 244


Phng x t ghi (autoradiography). K thut pht hin cc phn t
c nh du phng x thng qua hiu ng to nh ca cc phn t ny trn
phim X-quang.
Phosphoryl ha (phosphorylation). Phn ng to thnh mt dn xut
phosphate ca mt phn t sinh hc di tc dng xc tc ca mt enzyme.
Phosphatase kim (alkaline phosphatase). Enzyme loi b cc
nhm 5-phosphate t u ca cc phn t DNA v li cc nhm 5-
hydroxyl.
Phi t (ligand). Mt phn t hoc mt ion kt hp vi mt protein,
v d: hormone c th kt hp vi th th (receptor) c hiu ca n.
Plasmid. c cu trc mch vng kp, nm trong t
bo cht v ngoi nhn, c kh nng sao chp c lp i vi nhim sc th
ca t bo. Tn ti c sinh vt prokaryote v eukaryote. Ngy nay, cc
plasmid thit k nhn to c s dng rng ri nh l cc vector dng
trong cc k thut to dng v biu hin gen.
Polynucleotide. Trnh t nhng nucleotide ni ng ha tr vi nhau,
trong v tr 3 ca pentose ca mt trong nhng nucleotide c ni vi
mt lin kt phosphodieste v tr 5 ca pentose ca nucleotide tip theo.
Polypeptide. Mt chui di nhng amino acid ni vi nhau bi nhng
lin kt peptide.
Polysome (polyribosome). Cu trc gm nhiu ribosome kt hp vi
mRNA trong qu trnh dch m. Nhng polysome t do trong t bo cht,
tng hp nhng protein ni bo. Nhng polysome kt hp vi mng ngoi
ca li ni sinh cht, tng hp nhng protein dng cho s tng hp mng
hoc c bi tit ra ngoi.
Primase (protein Dna G). L mt dng ca RNA polymerase v l
sn phm ca gen Dna G. Trong vi khun, primase lin kt vi DNA
helicase to thnh mt phc hp gi l primosome. Primase c hot ha
bi DNA helicase nh n s tng hp mt RNA primer ngn xp x 11 1
nucleotide, enzyme DNA polymerase s ko di RNA primer bng cch b
sung cc nucleotide mi. V th, primase l mt nhn t quan trng trong ti
bn DNA bi v nu khng c n DNA polymerase khng th khi u s
tng hp mt si DNA mi.

Sinh hc phn t 245


Prokaryote. Sinh vt n bo khng c nhn t bo in hnh, DNA
nm trong t bo cht khng c mng bao bc, khng c nguyn phn v
gim phn; i din in hnh l vi khun.
Prophage. Phage n ha xen vo nhim sc th ca vi khun tim
tan. N sao chp ng thi vi nhim sc th ca t bo vi khun ch.
Protein. Mt phn t ln gm mt hoc nhiu chui polypeptide, mi
chui c mt trnh t amino acid v mt khi lng phn t c trng.
Protein l hp cht quan trng bc nht i vi c th sng. V cu trc,
protein l phn t mch di gm cc n v cu trc nh l cc amino acid
ni vi nhau qua mi lin kt peptide. Khi lng phn t ca protein t vi
nghn n vi triu. C khong 20 loi amino acid. Cc loi protein phc tp
hn c lin kt thm vi cc nhm b sung.
Protein dung hp (fusion protein). L mt protein ti t hp lai
c m ha bi mt gen lai (fusion gene) do s dung hp in vitro cc on
gen khc nhau trn plasmid vector v sau bin np vo vi sinh vt ch
(chng hn E. coli). V vy, protein dung hp s mang trnh t amino acid
ca hai protein khc bit c tng hp t u N ca vector biu hin.
Protein khng histone (non-histone). Protein acid lin kt vi DNA
trong cc nhim sc th eukaryote. Cn gi l protein khng kim.
Protein nguyn th (native protein). L mt protein ti t hp c
m ha bi mt gen ngoi lai (foreign gene) trong vi sinh vt ch. Khc vi
protein dung hp, protein nguyn th c tng hp t u N ca n ch
khng phi t u N ca vector.
Protein si (fibrous protein). Nhng protein khng tan, c chc
nng bo v hoc cu trc, cha nhng chui polypeptide c cu trc bc
hai.
Purine. Mt hp cht d vng, kim, c nitrogen, l thnh phn ca
nhng nucleotide v nucleic acid. Purine cha mt nhn pyrimidine kt hp
vi mt nhn imidazol.
Purmycin. Mt loi khng sinh c tc dng c ch s tng hp
polypeptide bng cch gn vo chui polypeptide, cnh tranh vi
aminoacyl-tRNA gn ln v tr ca ribosome, v nh vy to ra s kt thc
sm tng hp chui polypeptide.

Sinh hc phn t 246


Pyrimidine. Mt nitrogen base d vng c trong cc nucleotide v
nucleic acid.
Pyrophosphate. Phn t hnh thnh bi hai gc phosphate ni vi
nhau bng lin kt anhydride.
Pyrophosphatase. Enzyme thy phn mt pyrophosphate hu c
thnh hai phn t orthophosphate.

Qu trnh phn tch v tinh sch u ra (downstream


processing). Giai
(bioprocessing). Cc k thut thng c s dng trong b
.
Quang ti hot ha (photoreactivation, light repair). Mt cch sa
cha cc pyrimidine dimer. Cc dimer hi bin trc tip tr li dng ban u
di tc dng ca nh sng bnh thng bc sng 320-370 nm.
Quang hp (photosynthesis). Qu trnh s dng nng lng ca nh
sng to thnh carbohydrate bt u t CO2 v mt tc nhn kh.

Replisome. Mt phc hp a enzyme c tc dng khi ng s ti


bn DNA chc ba ti bn.
Retroposon. Loi transposon hot ng di dng RNA; trc ht
DNA c phin m thnh RNA, RNA ny sau c phin m ngc
thnh DNA v gn xen vo mt v tr mi trn h gen.
Retrovirus. L loi virus RNA cha enzyme reverse transcriptase v
sinh sn di dng DNA mch kp. Chng c kh nng xm nhim t bo
vt ch cao. Khi xm nhim n c kh nng gn h gen ca virus vi h gen
ca t bo vt ch, l c s thit k cc vector liu php gen hiu qu.
Ribonuclease. Enzyme xc tc c hiu vic phn hy RNA bng
cch ct cc mi lin kt phosphodiester trn RNA.
Ribonucleic acid (RNA). Thng l phn t a phn mch n gm
cc n v cu trc c s l ribonucleotide. V mt ha hc RNA rt ging
vi DNA. RNA l v

Sinh hc phn t 247


Ribonucleotide. n v cu trc c s ca RNA, gm ba thnh phn:
ng ribose, nitrogen base v nhm phosphate.
Ribosome.

. Ngi ta cng thy


ribosome trong ty th, c s tng hp mt s protein ty th.
Ribozyme
.
RNA b sung (complementary RNA).
.
RNA kch thc nh ca nhn (small nuclear RNA, snRNA).
Ngoi

.
RNA ligase.
-

.
RNA polymerase.
-
.
RNA ribosome (ribosomal RNA, rRNA). L

E. coli

.
RNase. Enzyme thy phn RNA.
RNA thng tin (messenger RNA, mRNA). Mt loi RNA c
phin m t mt trnh t DNA. mRNA truyn thng tin di truyn t nhim

Sinh hc phn t 248


sc th ti ribosome

otein trn
ribosome.
(transfer RNA, tRNA)

10 sequence.
.
35 sequence.
.
Sn phm phin m s cp (primary transcript). Sn phm phin
m ban u ca cc gen eukaryote cn c gi l mRNA tin thn (pre-
mRNA), thng c kch thc rt ln. N phi c x l (splicing) to
ra phn t mRNA hon chnh (mature mRNA) dng cho dch m.
Sng lc (screening). K thut nhn dng mt dng DNA trong mt
th vin h gen (genomic library) hoc th vin cDNA (cDNA library) bng
mt phng php lai mu d c nh du [ -32P]dCTP vi cc vt tan
(trng hp dng bacteriophage lm vector to dng v cho xm nhim
vo vi khun E. coli) hoc khun lc (dng plasmid lm vector to dng)
ca cc th vin trn mng nylon hoc nitrocellulose. Tn hiu lai c
pht hin bng phng x t ghi trn phim X-quang.
Sinh hc phn t (molecular biology). Khoa hc nghin cu cc
hin tng sng mc phn t. Lnh vc khoa hc tr tui ny l im
gp nhau ca cc khoa hc kinh in nh di truyn hc, ha sinh hc, t bo
hc, vt l hc, ha hc hu c v ha l. Theo cch hiu ph bin hin nay,
sinh hc phn t l khoa hc nghin cu cc gen v hot ng ca chng

Sinh hc phn t 249


mc phn t, bao gm phin m, dch m, sao chp, iu ha biu hin
gen, ti t hp v chuyn gen...
Sinh tng hp protein (protein synthesis). Phn ng ha hc din ra
trn ribosome to nn cc phn t protein t cc amino acid trn c s thng
tin di truyn nhn c t trong nhn t bo thng qua mRNA.
Somatotropin. y l loi hormone c bit, thng c tng hp
trong no ng vt v ngi vi mt hm lng v cng thp. Somatostatin
c vai tr iu ha hormone s

somatotropin.
Southern blot. K thut chuyn v c nh DNA bin tnh t
agarose gel (sau khi c phn on bng in di) ln mng lai bng nylon
hay nitrocellulose lai vi mu d (probe) c nh du ng v phng
x [ -32P]dCTP hoc digoxigenin-dUTP. Tn hiu lai sau c pht hin
trn phim X-quang (trng hp [ -32P]dCTP) hoc trn mng lai (trng
hp digoxigenin-dUTP).
S bn sao (copy number). (1) S cc phn t plasmid c trong mt
t bo vi khun. (2) S lng cc bn sao ca mt gen trong h gen ca mt
sinh vt.
S phng x t ghi (autoradiogram). Hnh nh sinh ra trn phim
X-quang do s pht x ca cc ht phng x.
Si ch (leading strand). Chui DNA trong qu trnh ti bn c
tng hp cng chiu vi hng di chuyn ca chc ba ti bn.
Si c ngha (sense strand). Si n trong chui xon kp DNA
c dng lm khun mu tng hp mRNA trong qu trnh phin m.
Si n DNA th hai khng c dng lm khun mu phin m gi l
si i ngha (antisense strand).
Si th (lagging strand). Chui DNA trong qu trnh ti bn c
tng hp ngc chiu vi hng di chuyn ca chc ba ti bn.
Suppressor. C hai loi: (1) Extragenic-thng l mt gen m ha
mt tRNA t bin c trn codon t bin, theo ngha ca codon u tin.
(2) Intragenic-l t bin c tnh cht b p phc hi khung c m u
tin sau khi c s chuyn dch khung.

Sinh hc phn t 250


Sa cha bng ct b (excision repair, dark repair). Qu trnh sa
cha cc pyrimidine dimer trn DNA (do tia t ngoi sinh ra) bng cch ct
b cc dimer v tng hp on DNA mi thay th no di tc dng ca
cc enzyme c hiu m khng cn n nh sng.

Tc nhn t bin (mutation factor). Bt k tc nhn vt l hoc


ha hc no lm tng ng k tn s t bin so vi tn s t bin t nhin
th u c xem l tc nhn t bin. Cc tc nhn t bin thng dng l
cc tia phng x nh tia X, tia gamma, tia t ngoi; cc ha cht nh cc
ng ng ca cc nitrogen base, nitrogen acid, hydroxylamine, acridin...
Ti bn (replication). S sao chp vt cht di truyn trong chu trnh
phn bo hoc s tng hp DNA ca phage khi phage sinh sn trong t bo
vi khun.
Ti bn DNA kiu bn bo ton (semiconservative DNA
replication). Qu trnh sao chp DNA m hai si cha m dn xon v c
dng lm khun tng hp hai si mi. Khi sao chp xong th mi chui
xon kp con gm mt si c v mt si mi.
Ti bn DNA kiu gin on (discontinuos DNA replication). S
tng hp DNA thnh nhng on ngn, sau ni li vi nhau to thnh
chui polynucleotide di.
Ti bn DNA kiu na gin on (semidiscontinuos DNA
replication). S tng hp DNA lin tc trn mt si khun mu trong hai
si ca DNA mch kp; cn trn si khun mu kia, DNA c tng hp
thnh nhng on ngn gi l on Okazaki, sau tt c chng c ni
li vi nhau nh ligase to thnh chui polynucleotide di.
Ti bn hai hng (bidirectional replication). S ti bn theo hai
hng ngc chiu nhau.
Ti t hp (recombination). Qu trnh m trong nhim sc th
hay phn t DNA t ra ri cc phn t c ni li theo mt t hp mi.
Qu trnh ny c th xy ra trong t bo sng (qua s trao i cho trong
phn bo gim nhim) hay trong ng nghim nh cc enzyme ct v ni
DNA.
To dng (cloning). Cn gi l nhn dng, tch dng hay dng ha,
l s sn sinh nhiu bn sao ca mt phn t DNA, thng l phn t DNA

Sinh hc phn t 251


ti t hp trong plasmid vector, bng cch sao chp phn t trong mt
vt ch thch hp chng hn vi khun E. coli.
Tn s lp li (repetition frequency).

DNA.
Terminal transferase. Enzyme b sung cc gc nucleotide vo u
3 ca oligonucleotide hoc polynucleotide.
(B lymphocyte).
.
T bo Hfr (high frequency recombination cell). T bo gii tnh
c E. coli, c mang nhn t F gn lin vi nhim sc th vi khun. Khi
nhn t F thc y s tip hp ca t bo Hfr vi t bo ci (F ) th cc gen
ca vi khun c truyn sang t bo ci vi tn s cao.
T bo mm phi (embryonic stem cell). T bo phi cha bit ha,
a th chut, c th c nui cy trong mt thi gian di m vn gi
c tnh a th, ngha l kh nng bit ha theo nhiu hng pht trin
thnh cc t bo khc nhau nh: t bo c tim, t bo thn kinh, t bo gan...
Th bin np (transformant). T bo hoc sinh vt nhn c gen
ca mt sinh vt khc trong qu trnh bin np v biu hin chc nng ca
gen ra kiu hnh.
(polymorphism).

(restriction patterns).
Th t bin (mutant). Sinh vt (hoc gen) mang t bin di truyn.
Th khm (mosaic). Phi hoc c th c cc t bo mang cc h gen
khng ging nhau.
Th nhn (nucleosome). Cu trc c s ca cc nhim sc th
eukaryote gm DNA bao quanh mt li histone. Th nhn c dng ht, quan
st thy di knh hin vi in t.
Th ti t hp (recombinant). Cc c th hoc t bo mang cc t
hp gen khc vi cha m ca chng do cc qu trnh ti t hp di truyn
sinh ra.

Sinh hc phn t 252


Thng tin di truyn (genetic information). Thng tin c lu tr
trong cc phn t DNA ca sinh vt dng trnh t sp xp ca bn
nucleotide k hiu l A, T, C v G ng vai tr nh nhng ch ci ca
ngn ng di truyn. Trong ngn ng ny, mi t ch c ba ch ci gi l
mt b ba. Ngha ca mi t l mt amino acid c mt trn phn t protein
tng ng. Mi cu ca ngn ng di truyn l mt gen cha ng thng
tin di truyn m nhim mt chc nng trn vn. Mi chc nng l mt
c tnh sinh l, hnh thi hay cu trc ca s sng. Do c ch sao chp theo
kiu na bo ton ca DNA m thng tin di truyn c truyn chnh xc t
th h n sang th h kia hu nh khng thay i.
Th th (receptor). Protein mng, mt phn nm trong mng t bo,
c kh nng gn mt phi t (ligand) mt ngoi ca mng kt qu l gy
ra mt bin i hot ng trong t bo cht.
(orphan drug).

erythropoetin
.
Th vin cDNA (cDNA library). Tp hp cc dng DNA c to ra
t mRNA ca mt t bo hoc mt m c th trong bacteriophage vector,
i din cho thng tin di truyn m cc t bo biu hin.
Th vin h gen (genomic library). Tp hp tt c cc on DNA
c to ra t phn ng ct hn ch genome trong bacteriophage vector, i
din c cho ton b cho thng tin di truyn ca mt h gen.
Thymine (T). Base loi pyrimidine c trong DNA nhng khng c
trong RNA. Trong mch kp DNA thymine bt cp vi adenine (A).
Tnh trng (trait). Mt c im hoc tnh cht bn ngoi ca cc c
th sinh vt.
Tnh trng a gen (polygenic trait). Tnh trng c xc nh bi
mi tng tc gia nhiu gen, chng hn mu mt ngi.
Topoisomerases. Nhng enzyme xc tc s thay i nhng dng siu
xon m hoc dng ca chui DNA xon kp vng.
Trao i cht (metabolism). Cn gi l qu trnh chuyn ha, l ton
b nhng thay i trong t bo sng ca nhng phn t hu c nh xc tc

Sinh hc phn t 253


bi nhng enzyme. S chuyn ha bao gm c qu trnh tng hp ln thoi
ha.
Trnh t dn u (leader sequence). Mt trong ba phn ch yu ca
mt phn t mRNA. Trnh t ny nm u 5 ca mRNA v mang thng
tin ribosome v cc protein c hiu nhn bit bt u qu trnh tng hp
polypeptide, trnh t dn u khng c dch m thnh trnh t cc amino
acid.
Trnh t iu ha (regulatory sequence). Mt trnh t ca DNA
tham gia vo qu trnh iu ha ca gen. V d: trnh t promoter hoc
operator.
Trnh t chn (insertion sequence, IS). C vi khun, kch thc
nh v tng ng vi transposon, ch mang gen cn cho s gn chn ca
chnh n.
Trnh t ch huy (operator). on DNA ngn nm u operon, k
st promoter ni m protein c ch c th bm vo, c tc dng m hoc
ng operon cho cc gen cu trc trong operon hot ng hoc ngng
hot ng.
Trnh t khi ng (promoter). Trnh t nucleotide c hiu nm
trong thnh phn operon, c chc nng iu ha hot ng ca operon, ni
RNA polymerase bm vo bt u qu trnh phin m. Trnh t c trng
ca promoter c khong 20-200 nitrogen base.
Trnh t lp li (repetitive sequence). Cc trnh t base c nhiu bn
sao cng mt lc trn phn t DNA. C bn loi trnh t lp li: trnh t lp
li n (c mt bn sao), trnh t lp li va (c t 1 n 10 bn sao), trnh
t lp li trung bnh (c t 10 n vi trm bn sao) v trnh t lp li cao
(c t vi trm n vi triu bn sao).
Trnh t lp li ngc chiu (inverted repeat sequence). Mt on
ngn ca DNA c lp li, thng cc u ca mt on di hn, c
hng ngc chiu.
Trnh t lp li xui chiu (direct repeat sequence). on DNA
gm mt dy cc trnh t nucleotide c lp li theo cng mt chiu.
Trnh t ph bin (consensus sequence). on trnh t thy c trong
hu ht cc mu ca mt yu t di truyn c th v c bn vng cao, v
d hp CAAT.

Sinh hc phn t 254


Trnh t Shine-Dalgarno (Shine Dalgarno sequence, SD). Cn gi
l vng lin kt ribosome (RBS), l mt phn ca trnh t nucleotide u
5 ca mt mRNA prokaryote c th kt hp b sung cp base vi u 3
ca 16S rRNA, dng lm tn hiu cho s khi u dch m.
Trnh t tng cng (enhancer). Trnh t nucleotide dng cis lm
tng cng phin m ca promoter trong gen eukaryote. N c th nm
cch promoter hng ngn cp base v hot ng theo c hai hng bt k
v tr no so vi promoter.
Tng ng (homologous). (1) Ni v cc nhim sc th cp i
trong cc sinh vt lng bi. (2) Dng m t cc trnh t DNA ging ht
nhau mt cch tuyt i; tuy nhin, phn trm tng ng gia cc on
lin quan i khi ch tng i.
Ty th (mitochondria). Bo quan c mng bao bc, nm trong t bo
cht ca cc sinh vt eukaryote. Ty th cha nhng enzyme cn thit cho
chu trnh citric acid, vn chuyn electron v qu trnh phosphoryl oxy ha.

gn mi (annealing).

cch s dng cc dNTP c trong mi trng ko di primer nh s xc


tc ca enzyme Taq DNA polymerase (trong khuch i PCR) hoc DNA
polymerase I (trong tng hp cDNA).
c ch amber (amber suppresser).

Vt ch (host). T bo dng nhn cc phn t DNA ln nhiu ln.


Vector. L cc phn t DNA v biu
hin gen, (E. coli hoc nm men).
C ba nhm vector chnh gm: (1) Nhm plasmid, (2) Nhm
phage/phagemid, v (3) Nh

Sinh hc phn t 255


Vector biu hin (expression vector).

, v d: E.
coli. biu hin cc gen ngoi lai trong E. coli phi bt u bng vic gn
n vo trong vector biu hin (thng l plasmid). Vector ny phi c
cc cu trc cn thit sau: (1) Cc trnh t m ha gen ch th chn lc
(selectable marker) m bo duy tr vector trong t bo. (2) Mt
promoter kim sot phin m cho php sn xut mt lng ln mRNA t
cc gen c to dng. (3) Cc trnh t kim sot dch m nh vng lin kt
ribosome c b tr thch hp v codon khi u ATG. (4) Mt polylinker
a gen ngoi lai vo trong mt hng chnh xc vi promoter.
Vector to dng (cloning vector). Phn t DNA mch kp c kh
nng t sao chp trong t bo vt ch. C th gn vo phn t ny mt on
hoc mt vi on DNA khc ngun to nn phn t DNA ti t hp dng
nhn dng.
Vector thay th (replacement vector hay substitution vector). L
mt bacteriophage vector m cc im to dng sp xp thnh cc cp,
do vy phn ca h gen nm gia cc im ny c th c thay th bng
on DNA chn.
Vt tan (plaque). Vng trn trong sut xut hin trn thm c ca
cc vi khun mc trn mi trng thch c, do s tan v lp li nhiu chu
k ca cc t bo vi khun b bacteriophage xm nhim v sinh tan.
V tr cos (cos site).
phage .
Virus. Phc hp cha nucleic acid (DNA hoc RNA) nm trong mt
v bc protein, c kh nng gy nhim v ti bn bn trong t bo vt ch
c hiu, to ra nhiu virus, lan truyn t t bo ny sang t bo khc. Virus
l dng sng khng c cu trc t bo, c kh nng xm nhp vo cc t bo
sng xc nh v ch sinh sn bn trong cc t bo . Ging nh tt c c
sinh vt khc, virus c b my di truyn ca ring mnh, m ha vic tng
hp cc ht virus t cc cht c trong t bo vt ch. Nh vy, virus l
nhng vt k sinh ni bo. Virus phn b khp ni trong t nhin, xm
nhp vo tt c cc nhm sinh vt. Ngi ta bit khong 500 loi virus
xm nhp ng vt mu nng, 300 loi xm nhp thc vt bc cao. Mt s
khi u ung th ng vt v ngi c th do virus. Virus tn ti hai

Sinh hc phn t 256


dng: dng ngh hay ngoi bo v dng sinh sn hay ni bo. Kch thc
ca cc ht virus t 15-350 nm, chiu di ca mt s loi virus c th t ti
2000 nm. Phn ln virus ch nhn thy c qua knh hin vi in t. Cht
mang thng tin di truyn ca virus l nucleic acid: DNA hoc RNA. V vy,
c th phn virus thnh hai loi: loi mang DNA v loi mang RNA.
Vi tim (microinjection). K thut a DNA vo nhn hoc vo t
bo cht ca t bo bng kim mao dn v bm p lc. y l
(animal cell biotechnology),
n i hi thit b vi thao tc (micromanipulator) cc nhy, k nng thc
hnh v s kin nhn cao ca k thut vin.
VNTR (variable number of tandem repeats). Cn gi l tiu v
tinh, ch cc vng ca h gen c trng bi s lp li ca cng mt trnh t
DNA. S lng ln lp li thay i theo c th nn mang tnh a allele rt
cao.
Vng kp tc (hairpin loop). Vng chui n b sung to np gp
cha cc cp base to thnh xon kp,
.
Vn gen (gene pool). Ton b thng tin di truyn c trong tt c cc
gen ca mt qun th ti mt thi im xc nh.
Vng cng hng (downtream). cp n v tr ca mt on
trnh t no nm pha u 3 ca gen hoc mt on gen quan tm.
Vng a ni (polylinker hay polycloning sites). Mt trnh t DNA
mch kp c tng hp nhn to c mang mt lot cc v tr nhn bit ca
cc enzyme hn ch. Trnh t ny c gn vo cc vector dng trong k
thut to dng gen (nh vng to dng).
Vng lin kt ribosome (ribosome binding sites, RBS).
(xem
trnh t Shine-Dalgarno).
Vng nhn (nucleoid). Mt vng trong t bo vi khun tp trung vt
cht di truyn.
Vng ngc hng (upstream region). V tr ca mt trnh t
nucleotide no nm pha u 5 ca phn t DNA so vi gen quan tm.

Sinh hc phn t 257


Vng siu bin (hypervariable region, HVR). Vng trong h gen
bao gm mt s lng bin ng cc trnh t lp li v c dng xc
nh c trng c th (xem in du di truyn).
Vng to dng (multiple cloning sites, MCS).

thng dng, c thit k chn on DNA ngoi lai vo y (xem vng


a ni).

Western blot. K thut phn tch protein da trn nguyn l lin kt


khng nguyn-khng th pht hin protein c hiu c bn cht khng
nguyn (thng c thm tch ln mng nitrocellulose sau khi chy in di
SDS-PAGE, v c nh ). Sau khi protein trn mng lai gn vi khng
th th nht c hiu v tip n l khng th th hai c nh du enzyme
(alkaline phosphatase hoc horse-radish peroxidase) th phc hp ny s
c lin kt vi c cht to mu. S hin din ca protein ngoi lai (sn
phm dch m ca gen ngoi lai c chuyn vo t bo vt ch) s c
pht hin nh s xut hin mu ca phn ng lai.

Xon alpha (helix ). Cu trc xon ca chui polypeptide, thng


l quay phi, vi s lng ti a lin kt trong chui, mt trong nhng cu
trc bc hai ph bin ca protein c tm thy keratin.
Xon kp (double helix). Cu trc ba chiu t nhin ca hai chui
DNA b sung, i song v xon vi nhau.

YAC (Yeast artificial chromosome). Nhim sc th nhn to ca


nm men, c dng lm vector to dng nhng on DNA c kch
thc rt ln trong nm men.
Yu t ngoi nhim sc th (extrachromosomal element). Phn t
DNA khng phi l thnh phn ca nhim sc th t bo vt ch.
Yu t tc ng cis (cis-acting element). on trnh t DNA ch biu
hin hiu qu trn chnh phn t DNA m n tc ng. V d: hp CAAT l
mt phn t tc ng cis i vi qu trnh phin m cc sinh vt
eukaryote.

Sinh hc phn t 258


Yu t tc ng trans (trans-acting element). Yu t di truyn c th
biu hin hiu qu m khng cn nm trn cng mt phn t vi on trnh
t ch. Thng yu t m ha cho mt sn phm protein (c th l mt
enzyme hay mt protein iu ha) v sn phm ny c th khuch tn n
im tc ng.

Ti liu tham kho/c thm


1. Ban T in-NXB Khoa hc v K thut. 2002. T in Bch khoa
Sinh hc. NXB Khoa hc v K thut, H Ni.
2. Alberts B, Johnson A, Lewis J, Raff M, Roberts K and Walter P.
2002. Molecular Biology of the Cell. 4th ed. Garland Science Publishing, Inc. New
York, USA.
3. Karp G. 2002. Cell and Molecular Biology. John Wiley & Sons, Inc. New
York, USA.
4. Lawrence E. 1995. Hendersons Dictionary of Biological Terms. 7th ed.
Longman Group Ltd. Singapore.
5. Singleton P and Sainsbury D. 2001. Dictionary of Microbiology and
Molecular Biology. 3rd ed. John Wiley & Sons, Ltd. UK.
6. Watson JD, Baker TA, Bell SP, Gann A, Levine M and Losick R.
2004. Molecular Biology of the Gene. Pearson Education, Inc./Benjamin
Cummings Publishing, San Francisco, USA.

Sinh hc phn t 259


MC LC

Trang
LI NI U
Chng 1. CC I PHN T SINH HC 5
I. Nucleic acid 5
1. Deoxyribonucleic acid 5
2. Ribonucleic acid 9
II. Protein 13
1. Cu trc ca protein 13
2. Chc nng ca protein 19
III. Lipid 22
IV. Polysaccharide 24
Ti liu tham kho/c thm 25

Chng 2. CU TRC GENOME 26


I. Cc thnh phn v c im ca genome 27
1. Genome ca c quan t 28
2. ng hc ca phn ng lai DNA 32
3. Kch thc ca genome 34
4. Tng s gen c bit mt s loi eukaryote 35
II. Tnh phc tp ca genome 37
III. Thay i trt t ca cc on DNA trong genome- 40
Transposons.
1. S thay i trt t ca cc on DNA trong genome 40
2. Cc transposons 41
IV. Tng tc ca T-DNA vi genome thc vt 45
1. Ti-plasmid v Ri-plasmid 46
2. T-DNA 46

260
3. Vng vir 46
4. Qu trnh chuyn T-DNA vo t bo thc vt 47
V. Sp xp v khuch i cc gen trong genome 49
1. Sp xp li cc gen 49
2. Khuch i cc gen 54
3. Bin np gen 55
Ti liu tham kho/c thm 56

Chng 3. CU TRC V CHC NNG CA GEN 57


I. nh ngha gen 57
II. L thuyt trung tm 59
1. S xc nh di truyn cu trc bc 1 ca protein 59
2. Cc enzyme mt hot tnh do t bin 59
3. Bn cht cc bin i di truyn ca protein 59
4. S tng quan ng tuyn tnh gen-polypeptide 61
5. L thuyt trung tm ca sinh hc phn t 65
6. DNA v m di truyn 67
III. Cu trc v chc nng ca gen 68
1. Cu trc gen 68
2. S phn chia nh ca gen 71
3. Th nghim chc nng allele 73
4. Gen l n v chc nng nh nht 74
Ti liu tham kho/c thm 75

Chng 4. TI BN DNA 76
I. Chng minh ti bn DNA theo c ch bn bo th 76
1. C ch ti bn bn bo th 76
2. Th nghim ca Meselson v Stahl 77
II. M hnh ti bn DNA-chc ba ti bn 78

261
1. M hnh ti bn 78
2. Chc ba ti bn 78
3. Ti bn DNA theo vng trn quay 81
III. Bn cht xon ca DNA-Cc giai on ca s ti bn 82
1. M xon 82
2. Ko di-Tng hp chui Okazaki 83
3. Kt thc 84
IV. Khi nim mi 84
V. Enzyme ti bn 87
1. DNA polymerase 87
2. Cc topoisomer v DNA topoisomerase 89
3. Helicase v protein SSB 90
4. DNA ligase 92
Ti liu tham kho/c thm 94

Chng 5. PHIN M 95
I. Cc c im c bn ca qu trnh phin m 95
1. S phin m to ra RNA b sung vi mt si DNA 95
2. S phin m l mt phn ng enzyme 96
3. S phin m ch sao chp chn lc mt s phn ca genome 96
v to ra nhiu bn sao
4. Ch mt trong hai si n ca phn t DNA c dng lm 96
khun mu
5. S phin m c khi pht khng cn mi 97
II. Cc giai on ca qu trnh phin m 97
1. Giai on khi u 97
2. Giai on ko di 98
3. Giai on kt thc 98
III. Phin m prokaryote 98

262
1. Enzyme RNA polymerase prokaryote 98
2. Promoter ca gen prokaryote 99
3. Vai tr ca enzyme RNA polymerase v promoter trong qu 99
trnh phin m
4. Tn hiu kt thc 101
IV. Qu trnh phin m eukaryote 102
1. Cu trc gen eukaryote 102
2. Enzyme RNA polymerase ca eukaryote 103
3. Cc yu t gip RNA polymerase khi u phin m 104
4. Cc yu t kch thch RNA polymerase II hot ng trong 107
giai on ko di
5. Qu trnh bin i cc RNA mi c tng hp 108
V. Phin m ngc 110
Ti liu tham kho/c thm 114

Chng 6. DCH M 115


I. M di truyn 115
1. Cc codon 115
2. Cc quy tc chi phi m di truyn 116
II. Cc ribosome 116
1. Thnh phn cu to ca ribosome 116
2. Khi nim polyribosome 117
3. Cc v tr gn tRNA trn ribosome 118
4. Cc knh ca ribosome 118
III. S hnh thnh aminoacyl-tRNA 119
1. Bn cht ca s gn amino acid vo tRNA 119
2. S nhn din v gn amino acid vo tRNA 119
3. Tnh c hiu ca aminoacyl-tRNA synthetase 119
4. Phn loi aminoacyl-tRNA synthetase 120
IV. Cc giai on ca qu trnh dch m 120

263
1. Giai on khi u 120
2. Giai on ko di 125
3. Giai on kt thc 128
V. Cc nhn t c ch dch m 130
Ti liu tham kho/c thm 132

Chng 7. SA CHA V BO V DNA 134


I. Khi qut v cc c ch sa sai 135
1. Cc bin i xy ra trn phn t DNA 135
2. Khi qut cc c ch sa cha mc phn t 137
3. Bin i lm tng tn s t bin 137
II. Cc kiu sa cha 138
1. Quang ti hot ha 138
2. Sa cha ghp i lch 138
3. Sa cha ct b 141
4. c sa i vi cc base bt cp sai 143
5. Cc h thng sa cha ti t hp 143
6. H thng SOS 146
III. Bo v DNA: H thng ct hn ch (R)-bin i (M) 150
1. Cc methylase ca R-M 151
2. Adenine v cytosine methyltransferase E.coli 152
3. S methyl ha DNA ca eukaryote 153
Ti liu tham kho/c thm 153

Chng 8. IU HA BIU HIN GEN 155


I. Cc hin tng iu ha 156
1. iu ha thch nghi 156
2. Hot ng ni tip ca cc gen 156
3. Bit ha t bo 156

264
4. Khi qut v iu ha prokaryote v eukaryote 157
II. Cc mc iu ha 160
1. Mc cht nhim sc 160
2. Mc phin m 160
3. Mc hu phin m 161
4. Mc dch m 161
5. Mc hu dch m 161
III. iu ha biu hin gen prokaryote 162
1. Cu trc ca promoter 163
2. Cu trc ca operon 163
3. iu ha thoi dng: Kim sot m-cm ng 164
4. iu ha bin dng: Kim sot m-c ch 165
5. Kim sot dng v cm ng 170
IV. iu ha hot tnh ca eukaryote 171
1. Cc promoter 172
2. Cc enhancer 172
3. Cc protein l nhn t c tc ng trans 172
4. Hormone 175
5. Kim sot cc cht thng gp trong nhn 175
V. S bit ha t bo 176
1. Cc t bo bit ha mang thng tin ging nhau 176
2. Cc t bo bit ha tng hp cc nhm protein khc nhau 177
3. S iu ha mc phin m l ngun gc cn bn ca cc 179
sai khc gia nhng t bo bit ha
Ti liu tham kho/c thm 180

Chng 9. CNG NGH DNA TI T HP 181


I. M u 181
1. Tc ng ca cng ngh DNA ti t hp 181

265
2. Lm vic mc phn t 182
II. Endonuclease hn ch 183
1. Gn cc u b ct bi enzyme hn ch 186
2. Isochizomer 186
III. Phng thc to dng 188
1. Plasmid vector 188
2. Bacteriophage vector 192
3. Cosmid vector 193
4. Th vin cDNA 195
5. Th vin genomic DNA 196
IV. Biu hin gen ngoi lai trong vi khun 197
1. Cc protein nguyn th ti t hp 198
2. Cc protein dung hp ti t hp 201
3. Xc nh mc biu hin ca gen c to dng 203
V. Phng php pht hin dng vi khun c DNA ti t hp 204
1. Lai khun lc v vt tan 204
2. Sng lc th vin gen bng PCR 206
3. Sng lc cc th vin cDNA bng cc probe khc nhau 208
4. Phn tch genomic DNA bng phng php lai Southern 209
VI. Cc ng dng ca cng ngh DNA ti t hp 211
1. ng dng trong dc phm 211
2. Cc vi khun c bit 212
3. Cc sn phm nng nghip 212
4. Thuc oligonucleotide 213
5. Liu php gen 214
6. Chn bnh can thip sm 214
7. DNA fingerprinting 215
8. Lp bn gen 216
Ti liu tham kho/c thm 217

266
Ph lc. MT S THUT NG C BN 218
Ti liu tham kho 259

MC LC 260

267

You might also like