I. Uluslararası Hacı Bektaş Veli Sempozyumu Cilt I

Cilt I
T. C. Kltr ve Turizm Bakanl, orum Valilii ve orum Belediyesinin Katklaryla

HTT NVERSTES
HACI BEKTA VEL ARATIRMA ve UYGULAMA MERKEZ
I. Uluslararas
Hac Bekta Veli
Sempozyumu
YAYIN EDTRLER
Prof. Dr. Osman ER
Do. Dr. Mehmet EVKURAN
Yrd. Do. Dr. Muammer CENGL
Yrd. Do. Dr. Adem KORUKCU
YAYINA HAZIRLAYANLAR
Prof. Dr. Osman ER
Yrd. Do. Dr. Habib AKDOAN
Yrd. Do Dr. Metin UAR
r. Gr. Veysel DNLER
Haydar GZYILMAZ
Mustafa YNDEML
Ceyhun Ula SOLMAZ
Ramazan GL
Fatih AKMAN
shak DEMR
Hatice KIR
TASARIM & BASKI

SFN Televizyon Tantm Tasarm Yaynclk Ltd. ti.
Cevizlidere Cad. 1237. Sok. No: 1/17 Balgat/ANKARA
Tel: 0312 472 37 73
www.sfn.com.tr
DAITIM
Hac Bekta Veli Aratrma ve Uygulama Merkezi
Mimar Sinan Mahallesi 3. Cadde lahiyat Fakltesi B Blok 3. Kat PK19100 ORUM
Tel: 0364 234 63 58 /1144-1145 web: http://hbektas.hitit.edu.tr
I. Uluslararas Hac Bekta Veli Sempozyumu Sempozyum Bildirileri-

Bask Yeri ve Yl: Ankara 2011
ISBN: 978-605-872-93-08
Eserde yer alan bildiri metinlerinde ileri srlen grlerin ilmi ve hukuki sorumluluu sahiplerine aittir.
II I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu III
IV I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu
THAF
Aziz hatralarna ithaf olunur.
Hac Dede Reshat Bardhi Cemal ener

Dedebaba, Arnavutluk Aratrmac Yazar
(1935 2011) (1951 2010)
I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu V

I. Uluslararas
Hac Bekta Veli
Sempozyumu
07-09 MAYIS 2010 | ORUM
ORGANZASYON KOMTES
SEMPOZYUM DZENLEME KURULU

Mustafa TOPRAK
orum Valisi
Muzaffer KLC
orum Belediye Bakan
Prof. Dr. Osman ER

HHAM Mdr
Do. Dr. Halil brahim MEK
Yrd. Do. Dr. Habib AKDOAN
Yrd. Do. Dr. Mustafa ARSLAN
Yrd. Do. Dr. Mehmet MT
Yrd. Do. Dr. Metin UAR
SEMPOZYUM SEKRETERYASI
Yrd. Do. Dr. Metin UAR
r. Gr. Veysel DNLER
VI I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

iindekiler
SUNU
Prof. Dr. Reha Metin ALKAN...............................................................................................XI
TAKDM
Prof. Dr. Osman ER ...................................................................................................... XIII
AILI KONUMALARI
Muzaffer KLC ...............................................................................................................XV
Mustafa TOPRAK............................................................................................................ XVII
Agah KAFKAS .................................................................................................................. XIX
Mahmut EVKURAN......................................................................................................... XXI
Faruk ELK................................................................................................................... XXV
Hac Dede Reshat BARDHI ............................................................................................XXVII
AILI OTURUMU
HACI BEKTA VELNN TRK KLTR N NEM

Prof. Dr. Ethem Ruhi FILALI ............................................................................................. 1
BR ANADOLU AYDINI HACI BEKTA VEL
Prof. Dr. Durmu BOZTU ............................................................................................... 11
HACI BEKTA VEL, BEKTALK ve GNMZE YANSIMALARI
Dursun GMOLU...................................................................................................... 17
BRNC OTURUM
VLAYET-NAMENN XIII. YZYIL SOSYAL TARH N KAYNAK DEER

Prof. Dr. Tuncer BAYKARA ................................................................................................ 25
TRKLERN MSLMAN OLMALARINDA VE EHL- BEYTE DUYDUKLARI SEVGDE EHL-
BEYT MENSUPLARININ ROL ZERNE
Yrd. Do. Dr. Mehmet MT.............................................................................................. 31
ARNAVUT TOPRAKLARINDA BEKTALK DOUU ve GELM
Baba Edmond BRAHMAJ .................................................................................................. 53
KNC OTURUM
HACI BEKTA VELDE MAN-AHLK LKS

Do. Dr. Hulusi ARSLAN ................................................................................................... 63
HACI BEKT-I VELNN ULHYET ANLAYII
Do. Dr. Selim ZARSLAN ................................................................................................ 81
HACI BEKTA VEL RETSNDE TKAD UNSURLARIN YER VE NEM
Do. Dr. Sddk KORKMAZ................................................................................................ 91
HACI BEKTA VELNN KURNDAN KTBASLARI VE YORUMLARININ TEFSR
PERSPEKTFNDEN DEERLENDRLMES
Dr. Burhan BALTACI ...................................................................................................... 109
I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu VII

NC OTURUM
ARNAVUTLUK BEKTALNDE SARI SALTIK KLTR

Yrd. Do. Dr. Haim AHN............................................................................................. 129
HACI BEKTA VEL DNCESNN KKLER VE KAZAK DNRLERNDEK YANKILARI
Dr. Muratbek MIRZABEKOV Didar SHAUYENOV Prof. Dr. smail ALIKAN ...... 155
HACIBEKTA VELNN RENCLER, ETKLER, KURUMLARI
Haydar KAYA ................................................................................................................... 169
BRKLCE MUSTAFA VE TASVRL-KULB RNE
Dursun GMOLU.................................................................................................... 187
DRDNC OTURUM
HALLAC-I MANSURUN DNCE DNYASINA GNMZ AISINDAN BR BAKI

Prof. Dr. Pakize AYTA ................................................................................................... 205
VRNNN FAKR-NMESNDE MEZHEB UNSURLAR
Do. Dr. Mehmet ATALAN............................................................................................... 223
HACI BEKTA VELNN KIZILBA KLTRNE ETKLER
Do. Dr. lyas ZM ....................................................................................................... 241
BEKTA BABASI MAHMUD CEVAT VE MAARF- UMUMYE NEZARET TARHE-
TEKLAT VE CRAATI ADLI ESER
Yrd. Do. Dr. Ali Ata YT ............................................................................................. 253
BENC OTURUM
ALEV/BEKTA KLTRNDE NAN MERKEZLER: AMASYA YRES RNE

Do. Dr. Harun YILDIZ ................................................................................................... 267
GE DNEM BEKTA KAYNAKLARINDA HURUFLE YNELTLEN ELETRLER VE
BUNLARIN BR DEERLENDRMES
Do. Dr. Hr Mahmut YCER ......................................................................................... 287
YZYILLARDAN GNMZE GELEBLEN YUNANSTANDAK BAYEZID BABA ASTANES
r. Gr. Neval KONUK.................................................................................................. 309
ALTINCI OTURUM
ALEVLK BEKTALKTE NSAN VE TOPLUM ANLAYII

Do. Dr. Taner TATAR .................................................................................................... 327
USL DVANINDA EHLBEYT SEVGS
Yrd. Do. Dr. Beyhan KESK ............................................................................................. 345
ORUM VE SVASTAN DERLENM HALK R METNLERNDE KONU VEYA AMA
OLARAK HACI BEKTA VEL
Yrd. Do. Dr. M. Mete TALIOVA ................................................................................... 357
BEKTAI DERGHI LE DVN-I HMAYUN ARASINDAK YAZIMALAR ZERNE
Yrd. Do. Dr. Mehmet Emin EN...................................................................................... 373
VIII I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

YEDNC OTURUM
GNMZ MAKEDONYA BEKTALERNN DN NANLARI VE YAAYILARI

Prof. Dr. Metin ZET ...................................................................................................... 389
DAMLA YARGILANAN HAMDULLAH ELEBNN SAVUNMASI
Cemal ENER .................................................................................................................. 419
SEKZNC OTURUM
MENKIBE- HAZRET- TEVFK BABA

Yrd. Do. Dr. mer SAVRAN Dr. Muhammet NCE ..................................................... 431
BR BEKTA YAZMASINA (MECMA-I FEVD) GRE BEKTALK (BLG SOSYOLOJS
AISINDAN BR DENEME)
Dr. Adem EFE .................................................................................................................. 441
YEN BR AH SMAL HATAY DVANI TAKENT/ZBEKSTAN NSHASI
Dr. Emek ENMEZ ....................................................................................................... 473
DOKUZUNCU OTURUM
HACI BEKTA VELDE DERVN NTELKLER

Do. Dr. Hseyin ZCAN ................................................................................................ 487
VLYET-NMENN DNYASI, HACI BEKTAIN MRASI
Dr. Mark SOILEAU ......................................................................................................... 501
KOLU AIK HACIM SULTAN VE HACIM SULTAN MENKIBNMESNDEK TASAVVUF
UNSURLAR
r. Gr. Salih GLERER................................................................................................ 511
ONUNCU OTURUM
HARRZADE, TBYAN VESALL-HAKAK F BEYAN SELASLT-TARAKA GRE

BEKTALK
Prof.Dr. Yakup EK ..................................................................................................... 527
SEKALEYN HADS VE EHL- BEYT KAVRAMI ZERNE GENEL BR DEERLENDRME
Do. Dr. Kadir GRLER .................................................................................................. 553
SEMPOZYUM RESMLER..................................................................................................................581
I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu IX

SUNU
Prof. Dr. Reha Metin ALKAN
Hitit niversitesi Rektr
H
er toplumun mill ve din kimliinin olumasnda katks olan etkili, ka-
rizmatik tarih ahsiyetler, manev liderler vardr. Topluma mal olmu bu
byk insanlar ierisinde yaadklar ada kitleleri evrelerinde toplam-
lar, yazdklar eserlerle de asrlar tesini bir kandil gibi aydnlatmlar; fikir ve gr-
leriyle geni kitleleri etkilemilerdir. Anadolu corafyasnda yaayan bizler entelek-
tel sermaye olarak da nitelendirebileceimiz bu deerli insanlara sahip olma a-
sndan olduka ansl saylrz.
Trkistandan Anadoluya obalar, oymaklar, ocaklar halinde gelen atalarmz, Hora-
san prlerini, erenlerini de birer manev eitimci olarak hemen yanlarnda bulmu-
lardr. O zamanlar iin Diyr- Rm (Bizans topraklar) olarak isimlendirilen Ana-
dolu corafyasna youn g srasnda, Rm Gazleri, Rm Ahleri, Rm Abdallar
ve Rm Baclar gle yzleri, tatl dilleri ve engin gnlleriyle herkesi etkilemeyi
baarm, bu topraklarda dirlik ve dzenlii salamlardr. Belhten koup gelerek
Konyay aydnlatan Mevln Celleddin Rm, Niaburdan Sulucakarahye
postunu sererek, hakikat eran yakan Hac Bekta Veli, ilh akn, edeb ve
irfnn, vicdan ve ahlkn sembol olmulardr.
k Paa-y Vel ve Ah Evran Vel gibi rif, k tipi ahsiyetlerin de himmetleriyle
Kapadokya merkez olmak zere Anadolu, corafyadan vatana dnmtr. Hakk
Yunus Emre, dergh eitimi grm bir derviin nasl asrlar tesini etkileyen bir gnl
fatihi olacann ispatdr. Arslanla ceylan ayn anda kucanda tayan Hnkr Hac
Bekta Veli, ztlar bir araya getirmi, yetmi iki millete bir gzle bakmayan, halka m-
derris olsa da Hakka asdir szyle de dargn gnlleri bartrmtr. O asrlar tesin-
den bugne yansyan fikirleriyle farkl din ve dil mensuplarnn bir araya getirilebilece-
ini reten bir sosyal bilgedir. Kine ve nefrete dman, sevgi ve hogrye dost olan
Hac Bekta Veli; sevgi esasm, sayg arkadamdr sznn de sahibidir. Onun
derghna edeb ile girip, irfn ile kan derviler, drt kap krk makmdan geerek
Abdal Ms, Hacm Sultan, Seyyid Ali Sultan benzeri pr ve mridler olmulardr.
Hac Bekta Veliye nispet edilen Bektlik, onu pr olarak kabul eden Alevlik,
tpk Mevlevlik, Halvetlik gibi Anadoluda alakgnlllk, cmertlik, drstlk,
kanaat, sabr gibi duygu ve deerlerin yaatlmasnda etkili olan yollardr. Kltr,
sanat, mimari ve devlet tarihimizde olduka etkili olan ve Hakka giden bu yollar,
bugn de varlklarn devam ettirmektedirler. Hac Bekta Velinin, Mevlna
Celleddin Rmnin, Niyz Msrnin kutlu nefeslerine olan ihtiyacmz artarak
devam etmektedir.
I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu XI

niversitemizin Hac Bekta Veli Aratrma ve Uygulama Merkezi tarafndan d-
zenlenen I. Uluslararas Hac Bekta Veli Sempozyumu dnyann farkl lkelerin-
den gelen akademisyen, aratrmac ve inan nderlerinin sunduu bildirilerle,
Hnkrn nefesinin gnmze tanmasna katk salayacaktr inancmla, btn
katlmclara teekkr ve sayglarm sunarm. Ayrca sempozyumun dzenlenme-
sinde desteklerini esirgemeyen bata Kltr ve Turizm Bakanl olmak zere, o-
rum Valiliine, orum Belediyesine ve emei geen herkese itenlikle teekkr
ederim.
XII I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

TAKDM
Prof. Dr. Osman ER
HHAM Mdr
H
akk bilenlerin tc (Tcl-rifn), Allaha ulaanlarn ba (Gavsl-Vsiln)
olan Hnkr Hac Bekta Veli, insan srf insan olduundan dolay sevmeyi
ve saymay kendisine ilke edinen bir insan- kmildir. Hnkr, Hoca Ahmet
Yesevinin Trkistanda srdrd irfn gelenei Anadoluya tamtr. Zihnindeki
toplum modeli, yetmi iki milleti, her rk ve cinsiyeti iinde barndrmaktadr. Bu
toplum modelini, Anadolu corafyasnda gerekletirmek iin etkili ve kalc bir ei-
tim projesi uygulamtr. Seyyid Ahmet Rfat Efendi, Hac Bekta Veliyi yle an-
latmaktadr: Hac Bekta Veli Hazretleri, ilah sevgi varlnn , manevi yolla elde
edilen bilginin gerek bals, vecd bahesinin ba , ak fidannn en gzel sevgili-
si, bir keye ekilmeyi terk edenlerin de dedesidir.
Hac Bekta Veli, hakkat eran Anadoluda yakm, etrafna toplad insanlara
tasavvufun inceliklerini anlatmtr. nsan- kmil olmann, Hakka ulamann, drt
kap krk makamdan geerek hakkata kavumann yollarn yetitirdii talebelerine
retmitir. Sahip olduu marifet (Allah tanma) bilgisini dervilerine anlatarak
Allah onlara sevdirmi, rettii tarkat db ve erknna uymalarn talep ederek de
onlar Allaha sevdirmek istemitir. Bir taraftan lah ak kalplerinde duymaya bala-
yan, dier taraftan da nefislerinin arzularna tutsak olmamay renen derviler,
hakkat ehlinin davranlarn gstermilerdir.
Sulucakarahyke (Nevehir Hacbekta) kurduu derghnda yzlerce halife yeti-
tirmi; daha sonra onlar da farkl meknlara ird iin grevlendirmitir. Azerbay-
candan talya Napoliye, Macaristan Budapeteden Msr Kahireye kadar Bekt
babalar, abdallar, dervileri, slamn sevgi ve hogr mesajlarn kimseyi ayrt etme-
den herkese ulatrmlardr. Hac Bekta Veli ve onun rencileri, devlet-millet b-
tnlemesini temin etmiler, Osmanl Devletinin himayesinde ftht hareketinin
aktif tevikileri olmulardr. Gittikleri yerleri ve gnlleri imar etmiler, ellerinden
gelen iyilii kimseden esirgememilerdir. Toplumun birlik ve beraberliini temin
ederek mill gce katkda bulunmulardr. Bu yzden de herkes tarafndan sevilmi ve
itibar grmlerdir. Onlar ise, bu sevgi ve saygy, her zaman toplumun menfaati ve
Allahn rzas iin kullanmlardr. Tarih kitaplar, Bekt tekke ve derghlarnda
yetien k, dervi ve muhiplerin, slamn gzelliini yanstan inanl ve gzel ahlkl
insanlar olduklarn yazmaktadr.
Hac Bekta Veli, Maklt- Gaybiyye ve Kelimt- Ayniyye adl eserinde mrid/velnin
toplum ierisindeki konumunu yle dile getirmektedir: Allahn velsi, kendi zama-
nnn Nuhudur. Onun yardm, Allahn kullarn tfan belsndan koruyan gemidir.
I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu XIII

Su tfannda her ne kadar su bela ise de, vcutlara ynelik olduu iin ondan kurtul-
mak kolaydr. Ancak, cehlet tfan ondan daha zordur, daha ktdr. nk onda
boulan kimse ilelebet kurtulamaz. Hac Bekta Veli, kendi zamannn Nhu ol-
mu; yetmi iki milletten insanlar cehlet tfnndan kurtulabilmek iin ilimden
gidilmeyen yolun sonu karanlktr diyen Hnkrn ilim, irfn ve man gemisine
binmilerdir.
Onun nutkuna, nefesine, himmet ve bereketine bugn daha fazla ihtiyacmz bulun-
maktadr. Hac Bekta Veli ile birlikte, onun yetitirdii rencilerinin eserlerini, fikir
ve grlerini bilmek, anlamak lkemizde yaayan sosyo-kltrel gruplar arasndaki
iletiim ve diyalou phesiz artracaktr. O, aslanla ceylan bir kucakta tayan,
ayrmaya deil, birletirmeye gelen bir veldir. Hac Bekta Veliyi pr olarak kabul
eden Alev-Bekt vatandalarmzn deerlerini, geleneklerini, ihtiya ve problemle-
rini bilmek, zm iin fikir ve projeler retmek milletimizin birlik ve dirliine katk
salayacaktr. Bugn birlikte yaama kltr, oulculuk, karlkl insan haklara
sayg gibi ilkeler zerine kurmaya altmz toplum modelinin, Hac Bekta Veli,
Mevlna Celleddin Rm, Yunus Emre gibi bilgelerin ilhamna ihtiyac bulunmak-
tadr. 6 lkeden oruma gelerek sempozyumumuza katlan 64 katlmcmz, 19
oturumda sunacaklar bildirilerle, Hac Bekta Veliden aldklar ilham bizlerle payla-
acaklardr.
Bu deerli organizasyonda bizleri yalnz brakmayan, maddi ve manev desteklerini
esirgemeyen T. C. Kltr ve Turizm Bakanlna, orum Valilerimiz Mustafa
TOPRAK ve Nurullah AKIRa, orum Belediye Bakanmz Muzaffer KLCye,
Hitit niversitesi Rektrmz Prof. Dr. Reha Metin ALKANa ve tm katlmclara
teekkr ederim. Sadece Trkiyede yaayan bizler iin deil, btn insanlk iin ok
anlaml olan bu bilgi panayr hepimiz iin hayrlar getire, hayrlar feth ola, erler def
ola, mminler bd ola, mnkir ve mnafklar berbd ola, geree h, mmine y
Ali!
XIV I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

AILI
KONUMASI
Muzaffer KLC
orum Belediye Bakan
S
ayn Bakanm, Sayn Valim, Sayn deerli Milletvekillerimiz, Deerli Bilim
Adamlar, Deerli Rektrmz, Deerli konuklar, ben de sizleri sevgiyle,
saygyla selamlyorum.
Trkiyemiz zellikle son on ylnda ok byk bir deiim, ok byk bir
dnm yayor. Tartlmaz zannedilen, tabu gibi grlen, tartlmas gerekli
grlmeyen aslnda zerinde dnldnde tartmaya, konumaya ihtiyacmz
olan birok meseleyi Trkiyemiz artk konuur konuabilir bir hle geldi. Trkiye
fotorafn Trkiyenin sosyolojik yapsn en iyi temsil eden illerden birisi olarak
orumumuz da bu deiimden kendine deni ald ve biz de gerek Belediye olarak
gerek niversite olarak gerekse deiik sivil toplum kurulular olarak bu tartmala-
r, bu mzakereleri yapyoruz ve inanyorum ki aydnlk Trkiyemize biz de yapt-
mz bu almalarla ciddi katklar salyoruz. Bugn de yine burada Trkiyenin
en iyi anlamas gereken deerlerinden birisi olan Hac Bekta Veliyi konuacaz,
onu anlayacaz ve yarnlarmza onun dncelerini, onun yaam anlayn k
tutmas adna buradan edinimler kazanmlar salayacaz. Burada sevgi, bar ve
kardelik felsefesiyle Anadolunun manevi nderlerinden birisi olan Hac Bekta
Veliyi konuacaz.
Hac Bekta Velinin insan sevgisi, yardmlama, dayanma ve bar tleyen
felsefesiyle mill birliimizin salanmasnda elbette ok byk katklar olmutur.
Hac Bekta Veli, toplum hayatna kar kymetli tleri, cehalete kar ilmin -
n savunan felsefesiyle bugn de bilgeliinin parltsyla bizim iin yol gsterici
olmaya devam etmektedir. Hac Bekta Velinin anlay btn farkllklar bnye-
sinde yok ederek Anadoluyu bar ve huzur ierinde yaanan bir corafya hline
getirmitir. O, Hac Bekta Veli ki, bu topraklardan tm dnyaya ses verdi, bu
topraklardan bara, dostlua, kardelie, ar yapt. Bin yl tesinden verdii me-
sajlaryla bugn bile insanln gnl dnyasnda hl yank bulan bir nderlik
ortaya koydu.
te bu topraklar, bu gnl insanlar sayesinde aslanla ceylann dostluuna ahit
oldu. Bu gnl dostlarnn kitabnda horlamak, dlamak, kk grmek, ayrmc-
lk hi olmad. Bu gnl dostlarnn kitabnda dmanlk ve husumet asla olmad.
Onlarn hamurunda zalimi yceltmek, mazlumu hor grmek hi olmad. Bu byk
mimarlarn dnyasnda kardelik var, dostluk var, kucaklamak var. nk onlar
sevgi medeniyetinin, hogr medeniyetinin, birlikte yaama kltrnn doduu,
yeerdii ve dnyaya nderlik tekil ettii Anadolu corafyasnn manevi liderleridir.
I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu XV

Bizler acy bal ile yemesini bilmi, birbirine kenetlenmi, bir milletiz. Kalplerimizi
soumaya, senlik benlik davasyla gnllerimizi ayrtrmaya alanlara asla izin
vermedik, bundan sonra da buna izin vermeyeceiz. Bizler ayn inan ikliminin,
ayn gnl ikliminin damlalaryz. nk bizler ayn yamurun damlalaryla slan-
m, ayn yamurun hamuruyla mayalanm bir milletiz. nancm o ki daha uzun
yllar boyunca da Hac Bekta Veli gibi byk erenlerin gnllerimizde ve zihinle-
rimizde yaydklar k milletimizle birlikte btn insanl aydnlatmaya devam
edecektir.
Dzenlediimiz bu Uluslararas Hac Bekta Veli Sempozyumunun sevgi, bar,
hogr ve kardelie nemli katklar saylayacana olan inancmz bir kez daha
ifade etmek istiyorum. Emei geen btn arkadalarmza yrekten teekkr ediyo-
rum ve btn Anadolu erenlerini rahmet ve kranla anyorum. Sizleri tekrar sayg
ve sevgi ile selamlyorum.
XVI I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

AILI
KONUMASI
Mustafa TOPRAK
orum Valisi
S ayn Bakanm ve deerli hzirn!

ncelikle hepinizi saygyla selamlyorum ve hepinize ho geldiniz diyorum.
Trk dnce ve kltr hayatnda byk etkiye sahip olan Hac Bekta Veliyi
tantmak ve onun dncelerini gemite ve gnmzdeki etkilerini ok ynl ortaya
koymak amacyla, Uluslararas Hac Bekta Veli Sempozyumunun ilimizde dzen-
lenmesini salayan Hitit niversitesi rektrmzn ahsnda, Hac Bekta Veli Ara-
trma ve Uygulama Merkezine ve her trl destei veren Kltr ve Turizm Bakanl-
mza, Belediye Bakanmza ve emei geen herkese teekkr etmek istiyorum.
Sayn Bakanm, deerli katlmclar!
Yzyllar boyu eitli medeniyetlere ev sahiplii yapm olan Anadolu, her medeni-
yetten aldn ncekilerle harmanlayarak bir sonraki medeniyete sunmutur. Uzun
yllar bu kltr harmanna hizmet eden milletimiz, yetitirdii ilim, irfan ve gnl
adamlar vastasyla sosyal yaam ekillendiren kltrel ve moral deerleri insanln
hizmetine sunmutur. te bu gnl adamlarndan birisi hi kukusuz Hac Bekta
Velidir. Bu byk insan, yzyllar nce incinsen de incitme, her ne ararsan ken-
dinde ara diyerek bugn dnya zerindeki sava, kavga ve atmalarn altnda
yatan sebeplere hogrszlk, kibir, gurur, hrs, haset vb. olumsuzluklara kar,
insanla z bir zm sunmutur. Tm insanla penceresini am, btn insanl-
kucaklam ve en temel dncesi insan sevgisi, hogr ve bar olan Hac
Bekt- Velinin, asrlar nce yapt bu arya herkesin ihtiyac olduuna inanyo-
rum. nk tm insanl kucaklayan dncelerinin temelinde yer alan insan
sevgisi, sorunlarmz amann anahtardr. Bu hogry yakaladmz gn inan-
yorum ki dnyamzda savalar sona erecek, sevgi, kardelik ve bar iekleri aacak-
tr. Yaklak sekizyz yldr aramzda yaayan, menkbeleriyle, szleriyle skntya
girdiimiz yerde imdadmza koan, yolumuza k tutan, Hac Bekt- Veli u veciz
szyle insanlar arasndaki bireysel ilikinin nasl olmas gerektiini zetlemitir.
Aya kalkarsan hizmet etmek amacyla kalk. Konuacaksan hikmet ile konu.
Oturacan zaman da saygyla otur. Bu konudaki u sz de dikkat ekicidir:
Karsndaki insann iyi olmasn isteyen nce kendisi iyi olmaldr. Bu szleriyle
toplumda birlik ve dirliin salanmas, gnllere sevgi yumann rlmesi, insanla-
rn kardee yaamasn dile getiren Hac Bekt- Veli, gnlle, hem insana hem de
Hakka ulalacan; kadn-erkek, rk-din ve mezhep ayrm yaplmamas gerektii-
ni szlerinde vurgulamtr.
I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu XVII

Hnkr Hac Bekt- Veli birok tasavvufuda olduu gibi, Allah bizzat insann
gnlnde ve onu zndeki sevgide aram ve bulmutur.
Deerli katlmclar!
13. yzylda yaayan ama felsefesi ve dnceleri dnya var olduka yaayacak olan
byk dnr, gnl adam Hac Bekt- Veliyi, bizi bir araya getiren bu etkinlik
vesilesiyle bir kez daha rahmetle ve minnetle anyorum. nk kendisi sevgi, bar,
hogr ve kardelik gibi Anadoluda kk salan deerlerimizin nclerinden biridir.
Anadolunun mimarlarndan olan Ahmet Yesevi, Mevlna, Yunus Emre ve elbette
ki Hac Bekt- Veli gibi byk dnce insanlar ve inan nderleri, Anadolu
aydnlanmasn balatmlardr. Elbetteki kltr ve medeniyetimizin temellerinde de
bu deerler yatmaktadr. Tabi ki szn z bir arada yaamann ortak paydasn
yediden yetmie insanlarla paylamamz lazm geldiidir. Aslnda ortak payda, Tr-
kiye Cumhuriyeti Devletinin erefli bir yesi, bir vatanda olmaktr. Biz de diyoruz
ki: Bu al bayran altnda birbirini anlayan, hogren ve sayan vatandalarmz bi-
zim geleceimizdir. Aradmz iksir, esasen yetitirdiimiz deerlerin szlerinde
gizlidir. Atalarmz Hac Bekt- Veli, Yunus Emre ve Mevlna bizlere yaamlaryla
ve szleriyle ne gzel rnekler brakmlardr. Gelin bu gzel insanlarn bar ve
sevgi seslenilerine kulak verelim. bir olalm, diri olalm, iri olalm.
Deerli Katlmclar!
Tarih boyunca Krdyle-Trkyle, Alevisiyle ve Snnisiyle herkesle birlikte yaa-
yan milletimiz, Kurtulu Savanda ve Cumhuriyetimizin kuruluunda, nasl omuz
omuza ve gnl gnle mcadele vermise, bundan sonra da birlik ve dirlik ieri-
sinde hayatiyetini devam ettirmeye devam edecektir. Bu bilgi ve dncelerle ili-
mizde dzenlenen Uluslararas Hac Bekta Veli Sempozyumunun insanlarmz
arasnda bar, kardelik ve dostluklarn pekitirildii, cokunun ve yaama sevinci-
nin egemen olduu bir dnyaya vesile olmasn temenni ediyorum.
XVIII I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

AILI
KONUMASI
Agah KAFKAS
orum Milletvekili
D
eerli misafirler szlerime balarken, hepinizi sayg ve sevgiyle selamlyorum.
Kltrmzn manevi mimarlarndan Hac Bekta Veli, alar aan, sevgi,
bar ve kardelik felsefesiyle Anadolu`nun manevi nderlerinden olmutur.
Hac Bekta Veli, Mevlna ve Yunus Emre gibi kltrmzn yap talarndandr.
Hnkrn varlk anlay, insan sevgisi, yardmlama, dayanma ve bar tleyen
felsefesiyle, mill birliimizin salanmasnda byk katklar olmutur. Hac Bekta
Veli, toplum hayatna dair kymetli tleri, cehalete kar ilmin n savunan felse-
fesiyle, bugn de bilgeliinin parltsyla bizim iin yol gstericidir.
Byk medeniyetimizin ve zengin kltrmzn temellerinde, mill birlik ve bera-
berliimizin de mayas olan bu deerler vardr. Hac Bekta Veli gibi byk erenle-
rin gnllerimizde ve zihinlerimizde yaktklar k, milletimizle birlikte, btn
insanl aydnlatmaya devam edecektir. te bu gnl adamlarmzn banda Hac
Bekta Veli geliyor. Tm insanla penceresini am ve tm insanl kucaklam
hnkarn asrlar nce yapt bu arya herkesin kulak vermesi lazm. Eer onun
dncelerini benimseyebilirsek dnyadaki savalar ve tartmalar sona erecek, bar
ortam gelecektir.
Bu sempozyumun Hitit niversitesinin ev sahipliinde ve orum'da gerekleme-
sinden dolay byk mutluluk iindeyim. Ayrca, TBMM Bakanlna verdiimiz
nerge ile orum, Kahramanmara, Sivas, 1 Mays 1977 gibi olaylarn aydnlatl-
mas iin ezber bozan almalar balattk.
nc bin yla girerken Trkiyenin nnde artk kara noktalarn bulunmamas
gerekir. orum 1980 olaylarnda maddi ve manevi adan byk kayplar vermitir.
Ancak bugn orum nemli bir kltr ve kardelik merkezidir.
Gemite orum Olaylar gibi ac tecrbeler yaadk, ancak nmzdeki yllarda
karanlk noktalar istemiyoruz. Alevi, Snni ayrm yapmadan, aclar tartma arena-
sna evirmeden, Devletle milletin barmas konusunda ciddi admlar atyoruz.
orumda olduu gibi Anadoluda da yllardr Alevi ve Snnilerin bir arada yaar-
ken, bir sabah kalktk orumda arza km ve kan dklm. Bu olaylarla ok ey
kaybetti orum. Bizim ekmeimizi bu olaylara sebep olanlar kltmtr. Bunun
hesabn sorumlular vermelidir. Yaray neden kayorsunuz diyorlar. Bunlar neden
byle oldu sorulmal. Neden bir sabah kalktmzda birbirimize dmtk. O
I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu XIX

gnlerin karanlk noktasn karalm. nallah 1 Maysn, Babalarn, orum ve
Mara olaylarnn aydnlanmasna Anayasa almalarndan sonra balayacaz.
Birok sorunumuzun zm Hac Bekta gibi halk erenlerinin manevi retilerin-
de gizlidir. Hac Bekta Veli gibi halk erenlerinin felsefesini daha iyi rendike,
birbirimizi daha ok sevecek, birbirimizi daha iyi anlayabilecek, sevgi ve kardelii-
mizi birbirimizden esirgemeyeceimize inanyorum.
Dzenlenen Uluslararas Hac Bekta Veli Sempozyumunda emei geenleri kutlu-
yor sevgi, kardelik, bar ve hogr ideallerine nemli katklar olacana inanyor,
btn Anadolu erenlerini rahmet ve kranla anyorum.
XX I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

AILI
KONUMASI
Mahmut EVKURAN
Kltr ve Turizm Bakanl
Aratrma ve Eitim Genel Mdr
erisinde byk Trk dnr Hac Bekta Veli'nin de bulunduu Horasan

erenleri, Anadoluda yaayan Hristiyan gruplarla, gle gelmi Trkmen grup-
lar, eitim ve imar faaliyetleriyle ayn kltr potasnda yourmular, Anado-
lunun kltrel btnlnn olumasnda, Balkanlarn slamla ve tasavvuf reti-
leriyle tanmasnda hayati bir rol oynamlardr. Denilebilir ki, Trklerin askeri
fetihlerinden ve siyasi zaferlerinden ok nce, kalplerin ve zihinlerin kazanlmas bu
inan nderlerinin byk abalaryla gereklemitir.
G yoluyla Anadolu'ya gelen derviler da balarna, kimsenin olmad yol kav-
aklarna yerlemi, burada zaviyeler am, bo topraklar zerine kurduklar bu
kurumlar zamanla kltr, imar, dini ve sosyal merkezler haline gelmitir. Bylece
ahlak, edep, davran, inan ve meslek kurallar standartlam; bilgi ve kltr bu
merkezlerde retilmi ve yaylmtr. Bu amala Anadolu'ya gelmi olan Horasan
erenlerinden birisi de Hac Bekta Velidir.
Doumunun 800nc yldnmn kutladmz Hac Bekta Veli, 1209da Hora-
san'n Niabur kentinde domu, ocukluu ve genlii Horasan'da gemitir. Hoca
Ahmet Yesevi Oca'nda; felsefe, sosyal ve fen bilimleri alanlarnda eitim aldktan sonra
ran, Irak ve Arabistan gezerek bilgi ve tecrbesini artrmtr. 1248 tarihinde Anado-
lu'ya gelerek eski ismi Sulucakarahyk olan bugnk Hacbekta'a yerlemitir.
Hac Bekta Veli, ok geni kitleleri etkilemi ve peinden koturmutur. Ona gre
savalarn altnda yatan en nemli sebepler bencillik, hogrszlk, kibir, gurur,
haset ve fesattr. Hac Bekta Velinin ncinsen de incitme! Her ne ararsan ken-
dinde ara! szleriyle insanlk iin gereken hogrnn felsefi-inan temellerini atma-
ya almtr. . Btn insanl sevgi, bar ve kardelie arm Dmannn bile
insan olduunu unutma! sz ile de insana verdii deeri ortaya koymutur.
Hac Bekta Velinin yaad dnem olan XIII. yzyl dnyasnn dnce iklimi
gz nne alndnda limden gidilmeyen yolun sonu karanlktr. szlerinin
yaad an ne kadar ilerisinde olduunu gstermektedir.
Toplumun birlii ve bar iin byk nem tayan Eline, diline, beline sahip ol!
ilkesi hem toplumsal davran ilkesi hem de dini-ahlaki bir deer olarak Hac Bekta
Velinin retisinin zn oluturmaktadr. Hac Bekta Velide Tanr ak ve sevgi-
si ile insan sevgisi hatta hayvan sevgisi en yksek noktaya ulam; etrafnda topla-
nan insanlar gnl erliine ulamann hazzn yaamtr. nsanln ancak XX.
Yzylda, stelik de ou kez politik amalarla kulland insan sevgisi ve insan
I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu XXI

haklarn, Hac Bekta Veli de XIII. Yzylda, stelik insanlarn birbirinin kann
aktt bir dnemde en iten duygularla dile getirmitir. Ehl-i Beyt sevgisi, sarsl-
maz inanc ve engin hogrsyle Hac Bekta Veli, yzyllar boyu kitleleri derin-
den etkilemi; gnmzde de etkilemeye devam etmektedir. Oturduun yeri pak
et, kazandn lokmay hak et! diyerek temizlik, drstlk, almak ve helal ka-
zan konusunda tavsiyede bulunurken ykcla, zulme, smrye ve tembellie
kar da tavrn ortaya koymutur.
Ayaa kalkarsan hizmet amacyla kalk,
Eer konuacaksan, hikmet ile konu,
Ve oturacan zaman, sayg ile otur! szleri ile Hac Bekta Veli, toplumda birlik
ve dirliin salanmas, insanlarn hakkaniyeti ve hogry temel alan Gelin can-
lar bir olalm! mesajn vermektedir. Bir olalm, diri olalm, diri olalm diyerek
gnllere taht kuran Hac Bekta Veli birletirici, yapc, hogr sahibi, sevgi dolu
bir gnl eridir.
Hac Bekta Veli yaptklaryla ve eserleriyle kalplerde ve zihinlerde yle izler brak-
mtr ki, Hoca Ahmet Yesevinin Horasan erenlerinin piri saylmasna karlk Hac
Bekta Veli Rum erenlerinin piri olarak kabul edilmitir. Farkl kltr ve inan
kesimlerinin ba tac ettii byk bir inan nderi olarak ortak deerimizdir.
O, temelini o kadar salam atmtr ki, Anadolu insan bu n kaynann hibir
zaman unutmam, her zaman ba tac etmitir. Hac Bekta Velinin bugn bile
devam eden saygnlna ulaabilen ok az kii vardr.
Aradan geen bunca zamana karn dnceleri hala gcn korumakta ve insanl-
n yolunu aydnlatmaya devam etmektedir. Hnkrn yakt n tm dnyaya
yaylmas ve insanln gndemine tanmas hepimizin sorumluluudur.
Bu amala bakanlk olarak 2009 ylnda kapsaml bir program hazrladk. Yurt iin-
de ve yurtdnda eitli etkinliklere katlm ve destek salayarak yl boyunca Hac
Bekta Veliyi adna yakr ekilde tantmaya altk.
Bugn Bakanlmz ile Hac Bekta Veli Anadolu Kltr Vakf ibirliinde dzen-
lenen Uluslar aras Hac Bekta Veli Sempozyumu nedeniyle beraberiz. Bu etkin-
lik Babakanlk tantma fonu ve bakanlmz tarafndan mali ynden desteklen-
mektedir.
Bakanlmzn yurt ii ve yurt d tekilatlaryla yl boyunca dzenlenen dier
etkinlikler ise unlardr;
- Bakanlmz Aratrma ve Eitim Genel Mdrl uzmanlar tarafndan bu yl
boyunca yurt iinde ve yurt dnda Balkanlarda Bulgaristan, Makedonya ve Arna-
vutlukta alan aratrmalar gerekletirilmitir. Bu almalarla Alevi-Bektai kltr
ve inan nderleri ve nemli mekanlarla ilgili belgeler arivimize kazandrlmtr.
XXII I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

- Bakanlmz ile Hac Bekta Veli Anadolu Kltr Vakf ibirliinde 23-25 Ekim
2009 tarihleri arasnda Ankarada Uluslar aras Hac Bekta Veli Sempozyumu
yaplmtr. Ve program katlmclar uzun yllardan sonra ilk kez Hacbektata mey-
dan evinde Semah dnmlerdir.
- Bakanlmz ile Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma
Merkezi ibirliinde bu ayn sonunda Makedonya-skpte Uluslararas Hac
Bekta Veli Sempozyumu ve Hac Bekta Velinin eserlerinin basm ve datm
gerekletirilmitir.
- Bakanlmz ile Avrasya Yazarlar Birlii ibirliinde yl ierisinde Doumunun
800. Ylnda Hac Bekta Veli Konulu Ozanlar Yarmas dzenlenmitir.
- Ankarada bir baka uluslararas sempozyuma Bakanlmz tarafndan destek ve
katlm salanmtr.
- Bakanlmzca Ktphaneler ve Yaynlar Genel Mdrl tarafndan Gemi-
ten Gnmze Alevi-Bektai Kltr konulu prestij kitap yaymlanmtr.
- Hac Bekta Velinin hayatn ve retisini konu alan drama-belgesel film yapt-
rlmtr.
- Alevi sivil toplum kurulularnn katlmlaryla insanln somut olmayan miras
listesine kaydettirmek zere Semah konulu bir dosya hazrlanarak, UNESCOnun
Paristeki merkezine gnderilmitir. Dosya deerlendirme sreci 2010 yl iinde
sonulanacaktr.
Bu sempozyumun Hac Bekta Velinin retisindeki derinlii kavramak ve bize
brakt miras gelecee aktarmak iin nemli bir frsat olduuna inanyorum.
Emei geen arkadalarma ve siz deerli katlmclara teekkr ederim.
Dualar, Alevi-Bektai kltrnn en gzel rneklerini sergilerler, hogr ve insan
sevgisini yanstrlar. Sizleri byle bir dua ile selamlayarak konumama tamamlyorum:
Meclisiniz Krklar Meydan gibi pak ve temiz olsun.
Hizmeti geenlerin muradlar kabul, maksatlar hasl olsun.
RETSNN TEMEL VE HNKR HACI BEKTA VELDEN SZLER

Anadolunun manevi aydnlanmasn salayan ve yurtlamasna nclk eden eren-
lerin ilki ve en by Hac Bekta Velidir. O horasan erenlerinin byklerinden
ve Rum/Anadolu erenlerinin de piridir. nsann erefi mahlkat olduunu syleyen
Yce Allahn bu szn sahiplenen en ok Anadolu erenleri ve en bata Hnkr
Hac Bekta Veli olmutur. retisinin merkezine ahlak ve insan yerletiren ve
toplumu da bu ynde aydnlatan Hnkr, sadece slam dncesinde deil insanlk
tarihinde de nemli bir yere sahiptirler.
Gkle yer arasnda birok nesne vardr, fakat insandan ulusu yoktur.
Allahn yeri kendini bilenin gnldr, gnl mihraplarn en ulusudur.
I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu XXIII

Marifet nefsi silmek deil, bilmektir.
En byk keramet almaktr.
Bizim yolumuz irfan yoludur; ilimden gidilmeyen yolun sonu karanlktr.
Dirlii ve birlii akldan rak tutmayacaksn.
Kendini bilmeyen dinini de dnyasn da bilemez.
Hac Bekta Veli szleriyle, eserleriyle, deyileriyle Trkenin itibar kazanmasn da
salamtr.
Hac Bekta Veli bugn insanln arad hogr, sevgi ve toplumsal barn te-
mellerini asrlar nce bu topraklarda atm bir inan nderidir.
1. HER NE ARARSAN KENDNDE ARA!
2. HBR MLLET VE NSANI AYIPLAMAYIN.
3. NCNSEN DE NCTME!
4. ELNE, DLNE, BELNE SAHP OL!
5. KADINLARI OKUTUN!
6. NSANIN DEER, YRENN AIRLII KADARDIR.
7. EN BYK KERMET ALIMAKTIR.
8. LM BEKTE BALAR, MEZARDA BTER.
9. EN YCE SERVET LMDR.
10. OKUNACAK EN BYK KTAP NSANDIR
11. LMDEN GDLMEYEN YOLUN SONU KARANLIKTIR.
12. BENM KBEM NSANDIR.
13. KENDNE AIR GELEN BAKASINA YAPMA !
14. ASIL KR, NANKRDR.
15. ALIMADAN GENENLER BZDEN DELDR.
16. ZN BLRSEN ZRDEN KURTULURSUN.
17. NSANIN CEML SZNN GZELLDR.
18. PEYGAMBERLER VE ERENLER, NSANLIA TANRININ HEDYES-
DRLER.
19. DORULUK DOST KAPISIDIR.
20. MRFET, NEFS SLMEK DEL, BLMEKTR.
21. YOLUMUZ LM, RFAN VE NSANLIK SEVGS ZERNE KURUL-
MUTUR.
22. BZM SEMHIMIZ, TANRISAL BR AKTIR.
23. LMDEN GDLMEYEN YOLUN SONU KARANLIKTIR.
Bir Olalm, ri Olalm, Diri Olalm
XXIV I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

AILI
KONUMASI
Faruk ELK
Devlet Bakan
D
eerli konuklar!
Binlerce yllk bir gemie sahip olan ve birok medeniyete beiklik etmi Ana-
dolu corafyas eitli rklara, dillere ve inanlara mensup insanlarn yzyllar
boyunca bar ve huzur ierisinde yaamasna ahitlik etmitir. Bugn dnyann ula-
mak istedii insani deerler yzyllar ncesinde bu topraklarda hayat bulmu, hogrye
dayal birlikte yaama modelinin en gzel nekleri yine bu topraklarda ortaya konul-
mutur. Onun iindir ki ayrmann ve paralanmann hkim olduu bir corafyada
Trkiye her trl istismara ramen birliini ve beraberliini korumay baarm, bu
topraklardaki tm unsurlar kader birlii etrafnda kenetlenmilerdir. Hi kukusuz bu
birlikteliin olumasnda ve Anadolunun hogr ve sevgi havzasna dnmesinde
manevi dnyamz besleyen gnl dnyamz onaran ve yolumuzu aydnlatan Hac
Bekta Veli gibi abide ahsiyetlerin pay ok byktr. Onlarn insann derinliklerini
kefeden retileri farkllklar manzumesi olan toplumumuzun bar ve kardeliini
temsil eden her nemli yap talarndan biridir. Milletimizin huzuru ve kardee yaama
arzusu defalarca kanla, gzyayla ve aclarla snanmasna ramen bugn yetmi iki mil-
yon ite o gnl fatihlerinin kard har sayesinde tek vcut ve tek yrektir. Bunun iin
bizi biz yapan deerleri, kardelik balarn ren gnl insanlarnn ok daha iyi anlal-
mas ve gelecek nesillere retilmesi son derece nemlidir. Bu ayn zamanda savalardan,
terrden ve dier dnyevi sorunlardan bunalan ve bir k yolu arayan insanla karda
sorumluluumuz gereidir. Tarihimiz ve kltrmz hayatlarn insan denen varln
kendi zn bulmasna adayan insanlarn bedenlerini deil gnllerini fetheden ahsi-
yetlerle doludur. Hayatlaryla sylemleriyle ve eserleriyle ebedleen bu ahsiyetler sadece
yaadklar toplumlar deil btn insanl aydnlatmann mutlulua ve huzura ulatr-
mann gayreti ierisinde olmulardr. Orta Asyadan Balkanlara kadar ok geni bir
corafyada yaayan insanlarn gnlleri, bu hogr ve sevgi narnn yapraklar altnda
yzyllar boyunca serinleme imknna kavumulardr. Dnyay hikmetleriyle aydnla-
tan Hoca Ahmet Yesevi, Kim olursan ol yine gel arsyla insanlar kucaklayan Mev-
lana, yaratlan yaratandan dolay sevmeyi tavsiye eden Yunus Emre,incinsende incit-
me diyerek hogry tleyen Hac Bekta Veli, insanlar ilim sahibi olmaya, helal
kazan iin almaya, toplumla i ie yaamaya, efkatli olmaya, temiz olmaya, ruhi
temizlik iin aba gstermeye, z eletiri yapmaya, toprak gibi alak gnll olmaya,
herkese ayn gzle bakmaya, yaratlm olan her eyi sevmeye, sabrl ve cmert olmaya
davet ederek bu corafyada kkl bir dnmn temellerini atmtr. Hac Bekta
Velinin bu ars o gn olduu gibi bu gnde geerliliini korumaktadr. Bu mesajlar
aslnda tm insanladr. nk tm bu hasletler zaman ve mekan d her insann
kendine pay karaca evrensel prensiplerdir. O bu prensipleri belirlerken insan temel
I. Uluslararas HacBekta Vel Sempozyumu XXV

alm ve mrn insanlarn kmil bir yaam srdrmelerine adamtr. Okunacak en
byk kitap insandr. Dmanmzn dahi insan olduunu unutmayn diyerek hal-
kmzn gnllerinde Anadolunun stunlarndan biri olarak yer almtr. nanyorum ki
dnyamz Hac Bekta Velinin ngrd bu temeller zerinde zerine oturtulursa her
ynyle daha ok yaanlr hale gelecektir. Hi kukusuz byk mutasavvf ve dnr
Hac Bekta Velinin bu yaklamna toplum olarak en bata bizim hayata geirmemiz
gereklidir. Ne yazk ki gerekletirememiiz. Aradan sekiz yz yl geti. Onlarn bizlere
brakm olduu kltrel ve toplumsal miras ayn duruluunu ve tazeliini korumakta-
dr. Artk lke ve millet olarak ne kaybedilecek zamanmz ne de feda edilecek canmz
vardr. Bir olmak iin iri olmak iin diri olmak iin Hnkr Hac Bekt- Veli ve dier
gnl dostlarmz bize yol gstermektedirler.
Trkiye nemli bir lke ve nemli bir corafyadadr. Trkiyenin baz sorunlar mev-
cuttu. lki komularyla iyi bir iliki ierisinde olmas gerekiyordu. kincisi Trkiye
ekonomik alanda ve dnyayla birleme anlamnda da mesafe almalyd. Trkiye o
skntl gnleri geride brakt. ncs Trkiyenin kronik sorunlar bahsedilen bu
ana sorunlar zlmeden zlemeyecek sorunlard. Trkiyenin aslnda sadece cum-
huriyet dneminde deil yzyllar aan alevi-snni aslnda halk arasnda olmayan
fakat belli dnemlerde bir atma vesilesi olarak kullanlan ve ok ac sahnelerin ya-
and sreleri zme kavuturmak demokrasi tasn ykseltmeden gerekleti-
rilmesi zor bir durumdur. Bu kronik sorunlardan birisi de Trkler meselesi idi. Bu
problemi yurtdTrkler ve akraba topluluklar bakanl isminde bir birim kurula-
rak zlmeye alld. kincisi ada dnyayla btnleen Trkiyenin kendi bnye-
sinde dezavantajl gruplar var. Bu dezavantajl gruplarn dezavantajlarnn giderilmesi
hususunda almalar yapld. Kadnlarla, ocuklarla, genlerle, zrllerle ve yallarla
ilgili nemli dzenlemeler yapld. Ayrca Trkiyedeki Roman vatandalarn da deza-
vantajlar giderilmeye alld. Ayrca en nemli almalarmzdan bir tanesi de alevi
vatandalarmz teden beri var olan taleplerine cevap aramak olmutur. Bunun iin
yedi adet altay gerekletirdik. Bu sreler ierisinde talepler ortaya konuldu. a-
ltaylarn sonucunda drt tane konunun tarafmzdan zlmesi istendi. Bunlardan
bir tanesi Mara, Sivas ve orum olaylar ile ilgili aratrma komisyonun kurulmasy-
d. Bu komisyonu sz verdik ve u an kuruluyor. kincisi ise Madmak otelinin yaa-
nan o vahetin izlerini silecek ve toplum vicdann rahatlatacak bir ekle dnmesi-
dir. Madmak otelinin istimlk edilmesi ortak karar alnd ve u an istimlak ediliyor.
Madmak otelinin ne yaplacan ise Sivasllar tarafndan oturarak ortak bir karara
balanacaktr. ncs ise Din kltr ve ahlak bilgisi derslerinin statsdr. Din
kltr ve ahlak bilgisi dersinin retimi ile ilgili yeni bir mfredat hazrlanmaktadr.
Yeni mfredatta aleviler ile ilgili blmler yine aleviler tarafndan hazrlanacaktr.
Burada amacmz bir kltr retiminin salanmasdr. Drdncs ise cem evlerinin
statsdr. Bu konuda kurulan hukuk komisyonlar alma yapmaktadrlar.
Son olarak nyarglardan toplum olarak syrlmamz gerekmektedir. Btn insanlar-
mza sahip kmalyz. Btn konularda bilgilendirmeyi doru yapmalyz. Yan yana
gelelim, dertlerimizi ve gnllerimizi birbirimize aalm. nsanlar greceklerdir ki
Trkiye vatandalar arasnda hibir problem yoktur.
XXVI I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

AILI
KONUMASI
Hac Dede Reshat BARDHI

Arnavutluk Bektai Lideri
B
ismillahirrahmanirrahim
Trkiye Cumhuriyeti Devlet Bakan Sayn Bakan elik ve dier aratrmaclar,
dost ve konuklar.
Hac Bekta Veliyi anmak iin organize edilen bu sempozyumda bulunmak ve sizlere
hitap etmek benim iin byk bir onur ve gzel bir mutluluktur. Dnya Bektai
Dedesi olarak sizlere baarlar diliyor ve bu Sempozyumun Hac Bekta Veliyi anla-
mak ve tantmak adna gzel bir netice hazrlatacana inanyorum. Allah bu sempoz-
yumu organize eden ve katkda bulunan herkesten raz olsun.
800 yl nce Hac Bekta Velinin dnyaya gelii ve yakt meale bugn btn dn-
yay aydnlatyor. Bu harika inan dnyann bir ok yerinde kk sald ve olduu her
yerde barn, iyiliin ve kardeliin halklar ve milletler arasnda birlemesine yardmc
oldu. Bektailik hibir zaman zayflamad ve sarslmad. nk O, Allaha ve kullara
kar samimi sevgiyi tledi. Biz Bektailer olarak gnmz Hac Bekta Velinin
rehberliine ihtiyacmz var.
Alimlere tefekkr gerek.
Dervilere zikir gerek.
Dnmeyen Alim tasavvur edilmi hayal gibidir.
Zikretmeyen dervi harab olmu beden gibidir.
Dnmeyen alim kanatsz kua benzer
Zikretmeyen dervi meyvesiz aaca benzer.
Dnmeyen alim gemisiz Nuha benzer.
Zikretmeyen dervi ruhsuz bedene benzer.
Dnmeyen alim Tur-i Sinasz Musa gibidir.
Zikretmeyen dervi k vermeyen kandil gibidir.
Alimlere ilim gerek.
Dervilere sohbet gerek.
Pirimiz Hnkar Hac Bekta Velinin bu tlerine katlmamak mmkn deil. Ben
de diyorum ki bize yaknlk gerek. Birbirimizi tanma ve anlama gerek. Biz insanlar
sevmedike Cenab- Allah da sevmi olamayz. Din, mezhep ve milletimiz ne olursa
olsun bir Allaha inananlar olarak birbirimize yaknlamamz gereklidir. Btn dnya
Bektaileri gibi biz Arnavut Bektaileri dahi heryerde ve herkesle birlik ve beraberliin
ve kardeliin gzel rnei olmaya devam edeceiz. Allah herkesten raz olsun.
I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu XXVII

Hepimiz Mslmanz ve Mslman olarak hepimiz birbirimizin elinden tutmalyz.
Peygamberimiz birdir. Oda Hz. Muhammed (s.a.v)dir. Hz. Muhammed (s.a.v) tm
insanlarn eriatdr. Hz. Ali (k.v) Onun tarikatdr. kiside kemikle et gibi beraber
ayrlmaz bir paradr. Bizler Bektai, Alevi, Halveti ne olursak olalm hepimiz Ms-
lmanz ve bizi birbirimizden hi kimse ayramaz. Hi kimse kardeini ldremez
nk o zaman Peygamber Muhammed (s.a.v)in gzel tlerine inanm olmayz.
Kitabmz Kuran- Kerimdir ve onun tlerine kulak verelim ve hayrmza alalm.
Burada ok gzel bir rnek olup birlik ve beraberlik ve dostlukla hep beraber rnek
olalm inallah. Birbirimizi sevmedike Cenab- Allah da sevmi olamayz. Bir gn
bu dnyadan geceiz ama oraya giderken gzel amellerle gidelim inallah. Bu hayat-
ta gzel iler yapan dier dnyada da yz ak olarak kar. Hep beraber olalm. Her-
kese baarlar diliyorum.
XXVIII I. Uluslararas HacBekta Vel Sempozyumu

CLT I
XXX I. Uluslararas HacBekta Vel Sempozyumu
AILI OTURUMU
Oturum Bakan: Prof. Dr. Serdar KILIKAPLAN
Prof. Dr. Ethem Ruhi FILALI

Hac Bekta Velinin Trk Kltr in nemi
Prof. Dr. Durmu BOZTU

Bir Anadolu Aydn Hac Bekta Veli
Dursun GMOLU
Hac Bekta Veli, Bektailik ve Gnmze Yansmalar
XXXII I. Uluslararas HacBekta Vel Sempozyumu
HACI BEKTA VELNN
TRK KLTR N NEM

Mula niversitesi Kurucu Rektr
(1992-2002)
I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu 1

Hac Bekta Veli'yi kavramak, yceliini anlayabilmek ve onun neden klt-

rmzn kilit talarnn nde geleni olduunu grebilmek iin, Trk tarihinin
13. asrn ok iyi okumak gerekir.
Trk tarihinde 13. yzyl, Seluklu Devletinin siyas, ictima ve iktisad
buhranlarn sonu gelmez tazyiki altnda can ekitii, istikrarsz ve huzursuz bir
devirdir. Yine bu devirde vuku bulan Mool istils, mutasavvflarn yorumuyla,
dizlerinin derman kesilmi, gzlerinin feri snm slm dnyasnda Allah'n
"yeni bir dou" iin insanlarn bana musallat ettii bir kahr ve cell tecellisi
olmutur. Gerekten Mool istils ile Orta Asya, Irak-Suriye ve Anadolu ge-
ni arasnda yaayan ok deiik inan ve kltrlere mensup kitleler aknlk ve
kararszlk iinde bunalmlardr.
te Hnkr Hac Bekta Veli, bu aresiz ve mustarip kitleleri engin sevgi ve
efkat, birlik ve btnlk, eitlik ve kardelik anlayyla kucaklayp "yeniden
dou/halk- cedd" mucizesini gerekletiren ulularn n saflarnda yer alr.
Hac Bekta Veli, tpk Ahmed Yesev gibi, Mevln gibi, Yunus Emre gibi,
Mslmanl bir snger hassasiyetiyle emip bnyesinde erittikten sonra onu saf
ve temiz "Trk Mslmanl kalb" iinde tekrar kitleye sunmu, onlara yep-
yeni bir dnya gr kazandrmtr.
Hnkrn dnya grnde;
slmn temeli ahlk, ahlkn z bilgi, bilginin z de akldr.
mann kemali ahlk gzelliidir.
Erkn, ahlk- Muhammed ve edeb-i Aldir.
Her insan okunmas gereken en byk kitaptr. Esasen insan konuan
Kitbdr/Kurndr.
nsana sayg Tanr'ya saygdr; nk insan Allah'n yeryzndeki halfesidir
ve onu, akl, bilgi ve gnl ile donatmtr.
stelik din kltrndeki ifadesiyle Allah, insan denen varln ftr hak
ve hrriyetlerle donatldn ve zgr iradeye sahip olduunu sylemektedir.
Bu sebeptendir ki, mminin gnl Hakkn Kbesidir; gnl ile Hak Tel
arasnda hicab/perde yoktur.
Hnkr, devam ediyor ve diyor ki;
Hak insana drt gz verdi: kisi ba, ikisi de gnl gzdr. Ba gzyle ya-
ratlmlar; gnl gzyle de Yaradan' grr.
Allah zmzde, zmz de Allahda bildik.
Hi bir milleti ve insan ayplamaynz.
2 I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

ncinsen de incitme.
En yce servet ilimdir.
Kadnlar okutun.
ini aydnlkta gr, karanla brakma.
Akl olmayann iman, iman olmayann akl yoktur.
lim hkimiyete giden yollar aydnlatan bir ktr.
Yolumuz ilim, irfan ve insanlk sevgisi zerine kurulmutur.
slmn temeli ahlk, ahlkn z bilgi, bilginin z akldr.
limden gidilmeyen yolun sonu karanlktr.
Bu szler bu bak as, Hnkr Hac Bekta Velinin, Kur'n'n insan dai-
ma renmeye, bilmeye, aratrmaya, sormaya ve sorgulamaya sevk eden ve
bylece kr krne inanan ve taklde saplanan topluluklar yerine bir "aydn
m'minler" topluluunun olumasn hedef alan temel amacn nasl derinden
ve kkten yakalam olduunun ok ak rneidir. Ve ayn zamanda kltr-
mzn vazgeilemez varlk kodlardr.
Dedik ki, Hnkr Hac Bekta Veli, derin, ama son derece saf ve sade gr-
leriyle On nc yzyln huzursuz, mustarip ve zlimlerin zulmnden bu-
nalm insanlarn etrafnda toplamtr. Onlar, bugn bile her zamankinden
daha ok muhta olduumuz engin sevgi, efkat, birlik ve dirlik ak ile donat-
mtr. Trk Mslmanlnn Ahmed Yesev ocanda tututurulan ateini
sadece Anadolunun drt bucana deil Balkanlara ve dnyaya ulatrm ve
kitlelere mit olmutur.
Neden mi?
nk Hnkr, Trklerin ok byk ounluunun inand ve yaad
dini, yani slm doru okumu, doru anlam ve doru yaamtr.
Bu vesile ile tekrar ifade etmeliyim ki "slm", Hz. Muhammed tarafndan
insanla tebli edilen ve Kur'n- Kerm'den ibaret olan mesajn addr. nk
bizzat Yce Allah, Kur'n- Kerm' ile insanla gnderilen mesajn, yani dnin
adnn "slm" olduunu bildirmitir (3. l-i mrn, 19; 5. Maide, 3).
Bu anlamda slm, Kur'n- Kerm demektir ve iki kapak arasndaki alt bin
ksur ayetten oluan bir Kitb'dr. Bu Kitb, elbette tektir, ona inananlar iin
evrensel ve deimezdir. Amac da akln kullanan, soran, sorgulayan ve kendini
doru bilgi ile donatarak Bir olan Allaha inanm; bilgi, adlet ve ahlk ile do-
nanm; zulmden, eitsizlikten ve her trl ktlkten arnm ve btn gc
ve iradesiyle iyilik ve gzellikte yaran rnek bir toplum oluturmann yollarn

gstermektir. Bu, Kitb'a inanan ve kendilerine "mslman", yani "slm olan"

ad verilen herkes iin de mutlak anlamda byledir. Ne var ki bu "Kitb", yani
Kur'n- Kerm, yani "slm", insanlar aracl ile konuur. Ona eilen ve anla-
yan insana gre ekil kazanr. Onu konuturan insandr, mslmandr. Brak-
nz "mteabih" ayetlerini, "muhkem" ayetlerini anlama, yorumlama ve uygu-
lama hususunda bile saysz denebilecek kadar ok ayrlk ve farkllk yaanm-
tr. Mer halife Hz. Ali'ye kar ayaklanan Haricler de, Muviye de, ortaya
kan onlarca frka da hep slm'a, yani Kur'n- Kerm'e dayandklarn ileri
srerek vcut buldular.
O halde nemli olan bu Kitb'n, ona inananlar, yani mslmanlar tarafn-
dan hayata geirilmesi ve varlmzn ve kltrmzn ayrlmaz paras haline
sokulmasdr.
Bu faaliyet, yaanlan zaman, bulunulan corafya, siyas, tarih ve iktisad
artlarn ve daha eski kltrlerin etkisiyle son derece deiik, renkli ve hatt
zengin yorumlar, anlaylar ve biimler yaratr, yaratmtr. te Kitb'n msl-
manlar tarafndan yaanan biimine "Mslmanlk" denir ve onun iin de bir
tek Mslmanlk deil, birok Mslmanlk vardr. slm yani Kur'n- Kerm,
tek ve evrensel olmasna ramen, onun mslmanlar tarafndan yorumlanan ve
yaanlan biimi, "etnik" anlamda deil, ama corafi ve kltrel anlamda millet-
lere yahut anlaylara gre deiir, deimitir. Bu adan daha slm tarihinin
ilk dnemlerinden itibaren, hem Arap, hem Acem, hem Kuzey Afrika, hem
Hint, hem de Trk Mslmanlndan sz edilmitir ve edilmektedir. nk
slm, bu kavimler ya da corafyalarn kltrlerine dayal olarak yeni zenginlik-
ler ve czibe kazanm ve kazanmakta ya da hedefledii mesaja aykr tutum ve
davranlar nedeniyle yz kararm ve kararmaktadr. Burada sz konusu olan
rf ve detler deil, bir "zihniyet" meselesidir. Dorudan doruya Kur'n mesa-
jn, yatay ve dikey boyutlaryla znden kavrayp ortaya koyma tezidir.
Benim, bir meslektamn 1 Eyll 1998 tarihli Sabah Gazetesinde yazd gi-
bi, en az krk yldan beri yazp-sylediim "Trk Mslmanl" kavram,
"slm"n deil, "Mslmanln" okluuna ve deikenliine iaret iin kulla-
nlmtr. Burada kullanlan "Trk" kelimesi de "etnik" bir anlay deil, bir
milleti, bir corafya ve bir zihniyeti ifade etmektedir.
Esasen Mustafa Kemal Atatrk de Trk Mslmanlnn ilh mesaja, yani
Kur'n- Kerm'in mantna en yakn zihniyeti temsl ettiini fark ettii, grd-
ve kavrad iin, Mslmanlmzn, Arap ve Acem Mslmanlnn ka-
ranlnda kaybolup gitmesine msaade etmemi ve demitir ki:
Mukaddes ve laht olan itikadat ve vicdaniyatmz mulk ve mtelevvin
olan ve her trl menfaat ve ihtirasata sahne-i tecelliyt olan siysiyattan ve
siysetin btn uzviyatndan bir an evvel ve katiyyen tahls etmek milletin,

dnyev ve uhrev saadetin emrettii bir zarurettir. Ancak bu suretle diyanet-i

slmiyenin maaliyat (ycelii) tecell eder. Bu szlerin taland durak da
siyaset tarihimizde nklp Kanunlarnn kabul ve arkasndan laikliin Anayasa
teminat altna alnmas olmutur.
Sanrm imdi burada ksa da olsa neden Trk Mslmanl szn ter-
cih ettiimi aklamam, zellikle zerinde konumakta olduum konu asndan
da ok gerekli olacaktr. Bunun iin geriye gidip, benim Trkiyede Alevlik-
Bektalik, mamiyye as, Gnmz slm Mezhepleri gibi kitaplarmda uzunca
ele aldm slmn dou ve teekkl yllarn ve hemen arkasndan Trklerin
slmlama hdisesini hatrlayalm.
Bildiimiz gibi slm maceras, 610 ylnda irkin/puta tapcln, sosyo-
ekonomik smrnn, ahlkszln ve akla gelebilecek her trl ktln kol
gezdii Mekkede Yce Tanrnn sevgili kulu ve elisi Hz Muhammede indiri-
len ilk vahiyle balam, 632 ylnda artk slmn bakenti konumuna gelen
Medinede son bulmutur.
Kurnn temel amac, toplumda var olan sosyo-ekonomik eitsizlie, bilgi-
sizlie ve ahlkszla zm bulmak; insanlarn yaratl asndan bir ve eit
olduu inancn gerek klmak ve en nemlisi de her trl smrye kar ka-
rak akla, zgr iradeye ve hukukun stnlne dayanan ve ahlak tutum ve
davranlarn egemen olduu model / rnek bir bilgi ve ahlk toplumu / mede-
niyeti oluturmak idi.
Artk sorup sorgulamadan atalarn yolunu izleme anlayna, ksaca taklit
alkanlna son vermek; aratrma, sorma, sorgulama ve renme yoluna gir-
mek arttr; nk inanmann ilk adm ilimdir / bilgidir. Aklc slm dnr-
lerinin de apak bir biimde ortaya koyduklar gibi, man iin / inanmak iin
nce bilmek / marifet gerekir. Bu bakmdan slm inancnn bilgi+man= amel
/ i formlne dayandn sylemek, kesinlikle abart deildir.
Sevgili Peygamberimizin tarifsiz bir zveri ve aba sonucu byk lde ha-
yata geirdii bu gerek bir rnek bilgi ve ahlk toplumu, maalesef, ok erken
dnemde dnyev karlara ve Kurnn iddetle kar kt kabileci anlaya
alet edilmitir.
yle ki, slmn geliinden nceki yllardan itibaren Kurey kabilesinin
Him oullar ile meyye oullar arasnda, Kbe hizmetleri ve dier baz hu-
suslarda stnlk asndan ok cidd baz ekimeler ve rekabet yaanmt.
Hz. Peygamberin nbvvet makamna gelii ile stnlk Haim oullarna
gemiti. Ancak Emev soyunun, Hz. Peygamberin Yce Rabbine yrmesin-
den sonra, nc Halife Osman ibn Affan dneminde balatlan, ama zellik-
le Muviyeden itibaren artan bir biimde eski siyas hrs ve kskanlk duygu-
suyla hareket ettiklerini; hele Muviyenin bu hrs ve kskanln etkisiyle me-

r halife Hz. Alinin hakkn irkin bir ekilde nasl elinden aldn ve onun bu
hareketinin baz Snn evrelerin kabul ettikleri gibi, ictihad fark eklindeki
bir izahla mazur gsterilmeye allmasnn mmkn olmadn ve olamayaca-
n da biliyoruz.
te bundan dolaydr ki Trkler, Snnisi ve Alevisi ile Hz. Peygamber ve
Ehl-i Beytini ta batan beri ba tc etmi; aclaryla kvranm; sevinleriyle
comulardr. Ama Araplar, dolaysyla slmiyeti olduka erken saylabilecek
bir dnemden itibaren tanmaya balam olmalarna ramen, Emevlerin cebe-
rut ve adletsiz ynetimi, Hz. Peygamberin soyuna yaptklar iren zulmler,
mevliyi ikinci snf insan olarak grmeleri gibi, Kurnn hak, adlet ve insaf
llerine smayan tutum ve davranlar, Trklerin hem slmiyete kolayca
yanamamalarnn hem de batan itibaren Emevlere kar olumsuz duygu bes-
lemelerinin en mhim sebeplerindendir.
Maamafih Abbasiler dneminde balayan youn slmlama hdisesine ve
hele Onuncu yzyldaki kitleler halinde slmiyete girme ve onu Trklerin
mill dini haline getirme abalar yannda su, ta, aa, ller, defin, mtem
kltleri, toylar, trenler ve benzeri gelenek ve greneklerin amanliin izlerini
tad bilinmektedir. Ancak bu defa bu kltr unsurlar, Kurndan ve Hz.
Peygamberden ve hatt ounlukla Hz. Ali gibi sevilen ve saylan mslman
nderlerden alnd ileri srlen hadsler ve zengin rivayetlerle sslenerek
slm bir renge brndrlmeye allmtr.
Aslnda Trklerin Tanr / Gk Tengri inanc ile slm inanc arasnda cidd
yaknlk ve benzerlikler vard. Gerekten amanlik slmiyete yakn ana akide-
lere sahipti. Trklerin inand tek Tanrnn sfatlar, Onun kinatn ve
mahlkatn yaratcs olmas, btn olaylara ve insann fiillerine hkim bulun-
mas, slm'n Allah telkkisine ok yaknd. Esasen Trklerin slm dinine
girdikten sonra Allah ad kadar Tanr adn kullanmalar da, phesiz, ona
atfettikleri sfatlarn slmiyetin kabullerine yakn bulunmasndan kaynaklan-
maktadr. slm'n cihad anlay, Trklerin sava ruhuna uygun geliyor;
ehdet yoluyla hiret mkfat kazanmay, az-ok kendi inanlarnda buluyor-
lard. amnlikteki ruhun beks, hiret hayat, cennet ve cehennem akideleri,
Tanr'ya ve ecdda kurban inanlar da slmiyette daha gelimi olarak vard.
Trklerin kermet sahibi, her derde dev bulan, gibden haber veren kamlar,
mslman eyhler ve evliyaya tekabl ediyordu. Esasen tasavvuf erbab, yani
eyhler ve derviler, Trklere slmiyeti dar erat kalplar iinde deil, geni ve
yumuak bir ruh ve mna ile, ou zaman da hurafe ve efsane dolu menkbeler
halinde gizemli bir biimde takdim ediyorlard. Bu mterek esaslar dolaysyla
Trkler, slm dinine ait birok kavram ve terimi kendi din ve dillerindeki ek-
liyle bilhassa halk edebiyatnda kullanmaya devam etmilerdir. Mesel, Tanr;
Ulu-Tanr, umak (cennet), tanr tamu (cehennem), ykn (secde, namaz),

ulu-gn (kyamet), yek (eytan), yazuk (gnah). . . gibi terimler, slm dne-
minde de korunmutur.
Bu da gstermektedir ki, slm ncesi madd-manev pek ok inan ve kl-
tr unsuru, tbir ciz ise, deta slmlatrlm ve ayn samimiyetle yaatlmtr.
Bu husus o kadar ak-tr ki, Trkler, slm kltr evresine girilerinden itiba-
ren tamamen resm slm anlayn benimsemi olmalarna ramen, esas itiba-
ryla Hz. Peygamber ve Ehl-i Beyti'nin sevgisini daima nde tutan ve zaman
zaman menkbelerle rl rivayetlere dayal sflik cereyannn kuvvetle etkisi
altnda kalmlar; bunlar amanlik ve eski kltrlerinin kalntlar ile de birle-
tirme ve hatt aynletirme yolunu tutmulardr. Bunun byle olmas da ilm bir
gerekliktir; nk toptan din deitiren bir topluluk, hatt ihtid eden bir kii,
hi bir zaman btnyle kendi harsndan syrlamaz. Byle bir topluluk, nasl ve
ne derece stn bir medeniyet seviyesine girmi olursa olsun, yzyllardan beri
devam eden ve "gens" (jen)lerine ilemi yaay, dn ve inanlarn, istese
de istemese de, birden bire fed edip onlardan kopamaz. Bu, Trklerin slm
medeniyeti dairesine girilerinde de byle olmutur. zellikle slmiyete giren
gebe Turkmen unsurda bunun izlerini, asrlarca ayn canllk iinde bulmak
mmkn olmutur ve olmaktadr.
ehirlerde yaayan ve daha yksek tabaka olarak mtlea edilebilecek ktle-
nin, slm'n kitab olduu kadar Arap ve ran kltrlerinin tesirine daha fazla
ak olmalar artlar asndan makuldr. Ayn ekilde slmiyeti babalar ve
dedeler eliyle daha sath ekilde anlayan ve zellikle slm kltr merkezlerinden
uzak sahalarda gebe olarak yaayan Trkmenlerin de uzun zaman ve hatt
imdi bile aman inan ve yaaylarn slmiyetle bir biimde de olsa uzla-
trmak suretiyle korumu olduklar hususlar da dorudur ve makuldr.
Nitekim ilk edeb mahsullerimizde, gebe Trkmenlerin saf ve samimi ol-
makla beraber sadece Kelime-i Tevhd'den ibaret sath bir slm bilgisi ve anlay-
na sahip eski Trk hayat ve telkkilerini yaatan, slm iin kfirlerle savaan,
ama kadnl meclisler kurup ara (rak), bal arab, kmz imeye devam eden
kimseler olduklar grlmektedir. Onlarn bu durumu ile ehirli mslmann
yaay arasnda elbette bir farkllk domu ve bu durum inan alanna da yan-
smt. yle ki ehirli Trkmen, kylerde yaayan bu Trkmenleri, yaayla-
rndan tr tenkit etmi; Kitb'n dna kanlar olarak grmeye balamt.
Ancak, bu tenkitlere ve kar klara ramen gebe Trkmenler, kendilerinin
bu yaay ve inanlar dolaysyla hibir zaman slmiyete aykr davrandklar
kanaatna sahip olmamlardr.
Esasen toplum yaaynda varln srdren madd ve manev kltr ve inan
tezahrleri, bu insanlar tarafndan slmiyete aykr olarak dnlmedii iin,
yadrganacak bir nitelikte grlmemekte; ama toplum yaaynn esnek mantnda
az-ok anlam deimesine urayarak yerlerini korumu ve korumaktadr.

uras muhakkak ki, sk sk iaret edildii zere yerleik hayata gemi ehirli
Trkmenler ile gebeler ve kyller arasndaki din hayat ve anlay arasnda,
kayda deer farkllklar vard ve bana gre, iyi ki var olmutur. zellikle kyler-
de ve cra mntkalarda yaayan Trkmen dedelerin, babalarn, eyhlerin kadn-
erkek bir arada sohbet meclislerinde bulunmalar, kadnlar da zikir ve samah
halkalarna almalar, belli dnemlerde yine belli evreler tarafndan, ok haksz
bir biimde, sapklk olarak nitelendirilmitir.
O kadar ki, Ahi Evren'in eyhi mehur sf Evhadddin-i Kirmn bile bu
yzden tenkitlere uramt. Snni tarihi ve limlerin bu hassasiyetlerinde ge-
leneksel kitb slm'n ar bast anlalmaktadr. Ancak bir mesele var ki, onu
gnmzde dahi Snn yazarlar adna elikisiz bir ekilde izah pek kolay g-
rnmyor. Bu evreler Ahmed Yesev'den, Yusuf Hemedn'den, Evhadddin-i
Kirmn'den, Ah Evren'den, Hac Bayram Vel'den, Ynus Emre'den, Hac
Bekta Veliden, Mevlndan ve daha nicelerinden sz aarak, her birinin g-
nllerde slm nrunu uyandrm, insanl aydnlatacak fikir ve grlere sa-
hip lim, fazl, muttak ve kltrmzn olmazsa olmaz temel direkleri olduk-
larn bildirirler; ama nedense, yine onlarn,
"eer, erkek-kadn bir ehl-i hak meclisinde birleerek beraber zikir ve ibadete
devam etseler bile, Hak Ta'l, onlarn kalblerindeki her trl kin ve dmanl
yok etmee muktedirdir"
eklindeki anlaylarn bir trl kabule yanaamamaktadrlar. Galiba onlar,
hayatlarnn her safhasnda kadnn da erkek kadar faal rol oynad, savaa dah
birlikte katld Trkmenlerin slmlama maceralarna pek aldrmamaktadr-
lar. Maamafih ayn durumun, Hz. Peygamber'den birka on yl sonras Arap
toplumunun da bana geldii; Hz. Peygamber zamannda, gnlk hayatta da
din hayatta da son derece faal olan kadnn adnn yok saylmaya baland da
mlumdur.
Unutmayalm ki Ahmed Yesevnin nurunu Anadoluda daha da kkl ve
kalc klan Hac Bekta Veli ve onun yolunda olanlar, Trkn zengin tarihi
iinde yaad ak ve evk dolu, insann kutluluuna inanm, ahlk ve sorum-
luluk bilinci demek olan takvnn egemen olduu din tecrbenin en canl r-
neklerini sergilemilerdir. slm ulemann takdim ettii kuru ve korku ahlk-
nn sarp sarmalad rktc klfndan kararak munis ve yumuak klm-
lardr. ok nemlisi olarak da onlar, hem insann akl ve zgr iradesi ile inan-
masnn ve iyi iler yapp retmesinin yceliini sergilemiler, hem de gnlm-
ze taht kurmu bir Hak ile, Yce Tanr ile birlikte yaamann yollarn bizzat
gstermilerdir.
Ayrca Hnkr Hac Bekta Velinin ve yolunda olanlarn Trk ailesini,
Trk dilini, Trk kltrn ve folklorunu en titiz ekilde korumu ve yaatm

olduklarn bildiimiz ve yle inandmz iindir ki, Trk Mslmanlnn

selmeti ve hatt bekas iin, Alev/Bekta dn ve yaay, din ve edeb
rnleri kendi asl yaps iinde mutlaka ayakta kalmal, yaylmal, yaamal ve
yaatlmaldr.
Dn Anadolu mslman yzyllar boyu saf ve temiz inancyla d grne,
ekle, tesbihinin boyuna, sakalnn ekline ve alvarnn biimine aklp kalmaks-
zn toprak gibi mtevaz olmu; yetmi iki milleti ayplamam ve btn yaratl-
mlar Yaratan'dan tr sevmesini bilmi ve en nemlisi herkesle ve Allah ile
bark olduu iin yce dnimizi istismar etmeye hi mi hi yeltenmemitir.
Oysa bugn, maalesef, vicdanlarmza el uzatanlar ve saf inancmzn, Trk
Mslmanlnn berrak sularn bulandrmaya alanlar vardr. Bunlar
"slm" referans olarak aldklarn syleyerek karmzda Acem-Arap karm
bir zihniyetin mmessilliini sergilemektedirler.
Ancak bizden olanlar mslmandr" eklindeki sahte propaganda ile blclk
yapmakta; slm'n ateten ktdr dedii fitne kazann atelemi olmaktadrlar.
Oysa slm, esenliktir, teslimiyettir. Yani halkn kendisinden emn olmas
demektir. Hnkr Hac Bekta'n diliyle, incinsen de incitme demektir. Gnl
ekip gnl bime demektir. Engin sevgi, bar, huzur, dirlik, dzenlik ve adlet
demektir.
Kur'n'n zne dayal bu anlay rehber edinen atalarmz, Ahmed Yesev
gibi, Hac Bayram gibi, Mevlna gibi, Yunus gibi ulularn rehberliinde yzyl-
lar boyu insanla k olmu, rehberlik etmi ve huzurlu bir din hayatn rne-
ini sunmulardr.
te Hnkr Hac Bekta Veli de, ruh dnyamzn dier ftihleri gibi sadece
bu sebepten bile kltrmz iin emsalsiz nemi haiz ve vazgeilmesi dn-
lemeyecek isimlerdendir. stelik kresellemenin milletimizi ve dolaysyla kl-
trmz bomaya alt bu dnemde, tarih Trk Mslmanlnn saf ve
berrak yzn yeniden aydnlatmak ve gldrmek zorundayz. Aksi halde so-
numuz hsrandr. Onun iin ulu Hnkr'n,
Sevgi, muhabbet kaynar, yanan ocamzda
Blbller evke gelir, gl aar bamzda
Hrslar, kinler yok olur ak meydanmzda
Arslanla, ceylan dosttur kucamzda
dizelerine kulak verelim ve gelin, elimize, belimize ve dilimize sahip kabil-
mek iin "Bir olalm, iri olalm, diri olalm!" vesselm

BR ANADOLU AYDINI
HACI BEKTA VEL

Tunceli niversitesi
Rektr

Sayn milletvekilimiz! Muhterem Beyefendiler! Sayn Dedelerimiz! Basnm-

zn deerli mensuplar!
Szlerime balamadan nce, bu nezih uluslar aras sempozyumu dzenleyen
dzenleme kuruluna tebriklerimi ve teekkrlerimi sunmak istiyorum. Efendim
ben Tunceli niversitesi Rektr ve ayn zamanda niversitemizde gururla
bahsedeceimiz Alevilik Uygulama ve Aratrma Merkezi Mdr olarak, sizleri
tekrar sayglarmla selamlyorum.
Szlerime balarken, Hitit niversitesinden Rektrmz ve Hac Bekt-
Veli Kltr ve Aratrma Mdr Osman Eri hocam bir kez daha tebrik
etmek istiyorum. Nedeni de, u anda bu salonda bulunmaktan dolay ok b-
yk bir mutluluk duymamdr. Art lkemizde niversitelerimiz sra saraylara
ekilmi kristal avizeli salonlarda kelebek kravatl garsonlarn servis yapt, ok
st dzey ve halktan kopuk bilimsel toplantlar deil; halkn aydnlatan u sa-
londa grdm gibi kyden ileden ehirden mahallelerden gelen insanlara
bilim veren, onlarda entegre olmu onlarla btnlemi bir niversite yaratm
olmanzdan dolay da bu her iki deerli yneticimizi de tebrik etmek istiyorum.
ok sevgili canlar biliyorsunuz Alevi yurttalarmzn yaantsnda Aleviliin
nemli iki boyutundan bahsedebiliriz. (Hnkr Hac Bektaa gemeden nce)
bunlardan birinci boyut inan boyutu: Hepimizin bildii gibi Alevilik, elham-
dlillah Mslmanlar ierisinde Snni yorumun dnda kendine has bir yoru-
mu olan, Hak Muhammet Ali yolunda piri rehber olarak Hnkar Hac Bekta
Veliyi kabul eden, Snn yorum d bir slam yorumdur. Bu Aleviliin inan
boyutudur. kinci boyutu ise yaam biimidir. Ayn zamanda bir sosyal yap
tarzdr. Bu sosyal yap tarznda da en nemli bileim ve aktr dedelerimizdir.
Alevi toplumunda dede retmendir, doktordur, savcdr, hkimdir, veteriner-
dir, hekimdir, psikolojik rehberdir. Ben uzun yllar Sivas Cumhuriyet niversi-
tesinde grev yaptm. Divriin kylerinde arazi almas yaparken duymu-
umdur. ok eski yal Alevi yurttalarmzn bir biriyle sorunu olduunda,
bak sen gnn grrsn falanca dedemiz geldiind, e bir cem kurdurup seni
daraacna ektireyim dediini ok iyi hatrlyorum. O nedenle tekrar lkemi-
zin eitli yrelerinden gelen dedelerimize, bir kez daha sayglarm sunmak
istiyorum. Konumalarnda Sayn Osman Eri hocam da buyurdular, Hnkra
Hac Bektaa hnkrmza bir aydn diyebiliriz. ok rahat bir ekilde Anadolu
aydn diyebiliriz. nk hnkarmzn yaad dnem ksmen ncesinde ks-
men sonrasnda, batda bilimle uraan baz insanlar rnein Galileo, Bruno,
Kepler, Kopernik gibi insanlar engizisyon mahkemelerinde yarglanrken, Hn-
kar o dnemlerde bilimden gidilmeyen yolun sonu karanlktr demitir, in-
sanlara en nemli rehber olarak ilimi nermitir. Kz ocuklarnz okutunuz
demitir.

Yetmi iki milleti bir grn demitir. Hi kimseyi bir dierinden ayrt etme-
yin demitir. Bunlar evrensel hukuk, evrensel insan haklar, evrensel demokrasi
kurallar deil de nedir? O nedenle ok sevdiimiz hnkrmz ayn zamanda
bir Anadolu aydn olarak da grmemiz gerekir.
Bugnk konumamda sevgili hnkrmzn sevgi felsefesinin temel kayna-
n tekil eden drt kap krk makam arz edeceim sizlere. Ne yazk ki sevgili
canlar! biz yllar yl drt kap krk makam sevgi felsefesinden yoksun yaamz.
Bununda en nemli nedeni, dnyamzn zellikle bizim ierisinde bulduumuz
corafyay en acmaszca kasp kavuran souk sava dneminin lkemizde insan-
lar birbirinden ayran, blen, insanlar kmelere ayran, insanlar birbirine
dman gsteren, insanlar birbirine nefret ettiren souk sava dneminin o
kt kalntlarn grebiliriz. Ama byk bir mutlulukla ifade edebilirim ki
souk sava dneminin bitmesinden sora bata Avrupa da olmak zere iki Al-
manyann birlemesi, dou Avrupann ve Sovyet rejiminin kmesi ve lke-
mizde de son birka yldr rzgrlarn hissetmeye baladmz hukukun, de-
mokrasinin, insan haklarnn evrensellemesi mcadelesinde, sevinerek gryo-
rum ki artk Alevi yurttalarmzn sorunlar masaya yatrlmakta, ak yrekli-
likle tartlmakta, niversitelerimize uygulama ve aratrma merkezleri kurul-
makta, paneller, kongreler, konferanslar dzenlenmekte, kitaplar, CDler da-
tlmakta ve baslmakta ve bu konu iyi niyetle hogryle tartlmaktadr. Bun-
dan byk bir mutluk duyduumu belirtmek isterim.
Hnkr Hac Bekt- Velinin drt kap krk makam felsefesinin gnmz
Trkesine evirirsek, adam gibi adam olmak demektir. te sevgili canlar!
Sadece Alevi yurttalarmz iin deil tm insanlk iin adam gibi adam olmann
yolu bence drt kap krk makamdr. Drt kap krk makamn kaplar unlar-
dr: 1. kap: eriat, 2. kap: tarikat, 3. kap: marifet, 4. kap: hakikat. Bunlar
Trkeye evirirsek, eriat: kurallar, tarikat: yol, marifet: eitim, hakikat ise
gerei ifade eder. Yani u kaidelerle, kurallarla u yolda ilerleyeceksin, kendini
eiteceksin ki geree ulaasn. Nedir o gerek? Allaha ulama gereidir. Ama
ne hazindir ki gnmz de bu kaplarn isimlerinin bazlarn (eriat, tarikat)
sylemek, sanki bir sula e deermi gibi grlmektedir. sterseniz imdide bu
kaplarn makamlarna ksaca bir gz atalm.
1. kap eriat kapsnn makamlar: 1. makam iman etmek, 2. makam ilim
renmek, 3. makam namaz klmak oru tutmak, zekat vermek ve gc yetenin
hacca gitmesi, seferberlik olunca kamamak ve cenabetten temizlenmek, 4.
makam hela kazanmak, 5. makam nikah kymak, Sevgili canlar hnkar gn-
mzden 800 yl nce adam gibi adam olmann koullarn bize byle retiyor.
Nikahsz yaamayacaksn diyor. Helal kazanacaksn diyor. 6. makam hayz ve
lousalk hallerine riayet etmek. 7. makam cemaat snnetine riayet etmek.
(iinde yaadn toplumun kurallarna uyacaksn kendini toplumdan dlama-

yacaksn) 8. makam efkatli olmak, 9. makam temiz yemek ve temiz giymek,

10. makam iyilii emredip ktl men etmek.
Tarikat kapsnn 10 makamna gz atalm
Tvbe etmek, mrit olmak, sa kesmek, nefsi olgunlatrmak gibi baz ritel-
ler. Hizmet etmek, Allahtan korkmak, Allahtan midi hibir zaman kesmemek,
hidayete ermek, nasihat ve muhabbet sahibi olmak, ak ve evk sahibi olmak,
Allahn zenginlii karsnda kendini fakir hissetmektir.
Marifet kapsnn 10 makamna gz atalm: Edep- hay sahibi olmak, Allah
korkusuna sahip olmak, perhizkr olmak (ar isteklerden kendini sakndrmak),
sabrl olmak, utanmak, ar sahibi olmak, cmert olmak, bilgi sahibi olmak, benlik
duygusunu terk edip, Allaha teslim olmak, Allah ve kendini bilmektir.
Hakikat kapsna bakalm:
Toprak gibi mtevaz ve verimli olmak, btn herkesi bir grmek, kimseyi
ayplamamak, elinden gelen her iyilii yapmak, dnyadaki her eye ve herkese
gven vermek, mlkn mutlak sahibinin Allah olduunu bilmek, sohbet etmek
ve hakikat srlarn sylemek, sr saklamak, Allaha yakarp yalvarmak, Allahn
varln mahede etmek ve ona ulamak.
Sevgili canlar! Sevgili hnkrmzn bize gnmz Trkesiyle adam gibi
adam olmann yollarn gsterdii drt kap krk makamdan sonra Makalatnn
113 ve 118. sayfalarnda geen bir blm sizlerle paylamak istiyorum.
Aynen aktaryorum:
Allah Ademi atm farkl topraktan yaratt. ayet bir topraktan yaratm ol-
sayd, insanlarn suretleri bir olurdu. Ve biri dierini tanyamazd. Sonra kudret
nuruyla can verdi, gzlerini ibret nuruyla ssledi, dilerini Muhammedin nu-
ruyla ssledi, dudan kendisini tespih etmenin nuruyla ssledi, rtsn ema-
net nuruyla ssledi, buyruklarn emir ve nehiy nuruyla ssledi, dizlerini rk
nuruyla ssledi, srtn honutluk nuruyla ssledi, gnln tevhit nuruyla ssle-
di, sfatlar sayg nuruyla dzeltti, vuslat nuruyla getirdi. Dne biliyor musu-
nuz sevgili canlar hnkrmz Ademin yaratlmasndan sonra hangi zelliini
hangi nurla sslendiini vurguluyor. Daha sonra deme Cenb- Haktan bir
nida geliyor. Dn sana bak diyor. Ve sonra adam sa yanna bakt gzel
kimse grd. Dedi ki adnz nedir yeriniz nerededir? Birisi cevap verdi. Adm
akldr, yerim ba ve beyin arasndadr. Bir dieri cevap verdi. Adm: Edep ve
haydr. Yerim yz stndedir. Bir dieri daha cevap verdi: Adm ilimdir. Yerim
insann gs kafesi iindedir. Adem dedi ki: o zaman gelin yerlerinize girin.
Bylece akl demin bana, edep haya insann yzne, sevgi ilim irfanda ade-
min gs kafesine yerleti. Bylece hem onlar rahatlad hem de dem rahatlad.
Sonra deme bir nida daha geldi. Dn bir de sol tarafn bak. dem bakt ve

kt kimse grd. Ve onlar grdkten sonra zld irkildi. Dedi ki sizin ad-
nz nedir? Makamnz nerdedir ve siz ne uursuz topluluklusunuz? Birisi cevap
verdi: Benim adm fkedir. Yerim insann badr dedi. dem dedi ki hayr.
nsann banda akl vardr. fke dedi: yi ya ben gelirsem akl gider. kincisi
cevap verir: Benim adm a gzllktr. Yerim insann yzdr. dem dedi ki
insann yznde edep hay vardr. O da dedi ki iyi ya ben gelirsem edep hay
gider. Bir deeri cevap verir: Benim adm kskanlktr fesatlktr. Yerimde insa-
nn gs kafesidir. dem cevap verdi hayr insann gs kafesinde ilim irfan
vardr. O da dedi ki iyi ya ben gelince onlar gider. Bylece sevgili canlar ben
herkesin bana fke yerine akl, cemaline agzllk tamahkrllk yerine edep
hay, kalbine fesatlk hasetlik yerine, sevgi ilim ve irfan girmesi dileklerimle
Szlerimi bitirmeden nce bir temennimi sizlerle paylamak istiyorum. Gr-
dnz gibi hnkrmz bundan 800 yl nce drt kap krk makamla ve
Maklt eseriyle bize gerei gstermekte. Bugn biz bunlardan uzaklatk.
Souk sava dnemde bizi yanl yere gtren, bizi ayrmaya gtren klt-
rnden etkilenerek yanllar yaptk. Bugn gelin farklklarn, bir arda yaama
kltrnn daha da artmas iin, lkemiz ve tm insanln bu deerleri yeni-
den tanmas iin hep birlikte alalm. Herkese sayglarm sunuyorum.

HACI BEKTA VEL,
BEKTALK ve GNMZE YANSIMALARI
Dursun GMOLU
Aratrmac-Yazar
(Bektai Babas)

Dursun GMOLU
Sayn Valim, deerli hocalarm ve tm katlmclar szlerime balamadan

nce en iten sayglarm sunar, sempozyumun lkemize hayrlara vesile olmas-
n Cenaba- Haktan niyaz ederim.
nsann bir madd taraf, bir de manev taraf vardr. Manevi taraf, yani ruh
dnyas maddeyi ayakta tutan eydir. nsan umudunu, eski tabiriyle imann
yitirdii zaman gerek anlamda tkenmi olur. Yani ayakta kalabilmemiz ruhsal
tarafmzn gcyle mmkndr. Yemek imek gibi bedensel ihtiyalarmzn
nemli olduu inkr edilemez bir gerektir. Ama ruh dnyamz, hepsinden
daha deerlidir. Bilindii gibi dnyada ne kadar insan varsa o kadar dini bak
as vardr. Bu da yaratln doal sonucudur. Yaratlan yaratandan dolay
sevmek slam inancnn gereidir. Din dediimiz ey genel anlamyla inanlar-
mzdaki asgari mtereklerimizdir. Alevilik ve Bektailiin doru alglanabilmesi
iin geirdii tarihsel evreleri ksaca hatrlatmakta yarar olduu kanaatindeyiz.
Btn dinler peygamberler tarafndan insanla tebliinden sonra eitli d-
nemler geirmitir. slmiyet de Hazret-i Muhammedin tebliiyle artan bir
hzda taraftar bulmu ve insanlar kitleler halinde Mslman olmulard. Yce
Peygamberimiz hayatta olduu dnemde gnlk yaam, inan, ibadet ve mua-
melat ile ilgili sorulara cevap vermi, bulunduu toplum iinde dengeli yaamy-
la tevhit inancn yerletirmeyi amalamtr. Tebli ettii dini hkmler ise
Cebrail aracl ile Allahtan kendisine bildirilenlerden baka bir ey deildi.
Hz. Muhammedin ardndan yntemine itirazlar olmakla beraber drt halife
seimle iktidara gelmiler ancak bu srete pek ok sorun yaanmtr. Hazret-i
Muhammed, ileride uyumazln kacan grm olmal ki, Gadir-i Humda
Hz. Alyi Mslmanlarn mevls iln etmitir.
Hz. Ali kendisinden nceki halifenin iktidarda olduu dnemlerde evre-
nin telkinlerine ramen siyasetle ilgilenmemi, hilfetle ilgili talebi olmamtr.
O, zellikle Alevilik ve Bektailik inancna gre btn padiah, yani h- Mer-
dan olduu iin tefekkr ve ibadetle bu sreyi geirmi, kendisine bir ey dan-
lmas halinde sorunlarn zlmesi iin devlete katksn esirgememitir. Dier
taraftan Ehl-i beyt kartl, Hazret-i Aliye dmanlk ve lanetleme gelenei
hem Emeviler hem de Abbasiler dneminde devam etmiti. Abbasi halifeleri,
mam Mlik ve mam Azam Ebu Hanifeden, Ali taraftarl anlamna gelen
iaya kar yeni bir mezhep oluturmalarn, Farslar ve Trkler arasnda ise
milliyet hislerini sokarak aralarnn bozulmas konusunda desteklerini istiyorlar-
d. Bunun karlnda mam Malike ayrca Kfe kadln teklif edilmi, kabul
etmemesi zerine zindana atlm, yz krba vurularak cezalandrlmtr. mam
Mlike yaplan bu teklif, mam Azama da yaplm, kabul etmeyince zindana
atlp, krbalanm ve maalesef orada yedii krbalarn tesiriyle hayatn kay-
betmitir.

HacBekta Veli, Bektailik ve Gnmze Yansmalar
Ayn zamanda, Peygamber efendimiz zamannda uyuturulan Cahiliye D-

nemi detleri ve slm d deerler, slm adna topluma dayatlyordu. Buna
kar kan Ehl-i beyt ve taraftarlar akl almaz zulmlerle karlayor, her frsat-
ta katlediliyorlard. Arabistan corafyasnda yaama imkn bulamayan bu in-
sanlar, slmn yce deerlerini canlar pahasna sonraki nesillere ulatrabilmek
iin zellikle Trklerin younlukta bulunduu Horasann dalk blgelerine
g ediyorlard. Hazret-i Muhammedin, Hazret-i Aliye aktard slm anlay-
n, bu gnl erleri evrelerine yaymaya alyorlard. Araplar, kendileri dn-
daki topluluklar mevl olarak grmekte ve aalamaktayd. Ehl-i beytin zul-
me uramas, Kerbel olay, Araplarn dndaki topluluklarn birbirlerine daha
ok yaklamasna sebep oluyordu. Bu nedenle Trkler, zulme uram olan bu
gnl erlerini barna basm, onlar koruyup kollamtr. Arap hkimiyetinin
kt X. Yzyldan itibaren, Trkistann birok blgesinde youn olarak
bulunan sf derviler, slm tebli etmeye devam ediyorlard. Bu sufilerin
inanlar yz yla yakn bir sre, Trkistan ve evresini tahrip eden Emevi ve
Abbasi Arap ynetiminin slm anlayndan farkl, fakat Kurn ruhuna uygun,
slmn mistik bir yorumuydu.
Trkler, Ehl-i beyte byk sevgi beslemi, yzyllarca onlarn isimlerini o-
cuklarna vermitir. Zamanla ortaya kan siyasi olaylar, Seluklu ve Osmanl
yneticilerinin Trkmen halka nyargl, aalayc baklar, zellikle aldran
Savandan sonra kendi z halkna deta dmanca bir tavr taknmasna neden
olmutur. Osmanl ynetimi, kendisini o seviyeye getiren Trkmenleri ihmal
etmilerdi. Daha sonraki tarihlerde bu aalamalar iren iftiralarn da muhata-
b anlamnda kullanlan Kzlba sz ile halkn ah smaile yaknlk duyma-
sna neden olmutur.
Osmanl Devleti btn yazmalarnda olduka adal ar bir dil kullanr-
ken, ah smail, halk tarafndan bilinen adyla Haty iirlerinde z Trkeyi
kullanmtr. Ehl-i beytin hakk, Ehl-i beyt davas gibi konular iledii gibi
gnmzde bile son derece nemli tasavvufi derinlikler ieren nefesleriyle Ana-
dolu Alevsini derinden etkilemi, gnlerinde taht kurmutur.
Seluklu ve Osmanl Devleti kurulularnda btn desteklerini Trkmen
topluluklardan alm olmasna karn, daha sonra Seluklularn, Farslarn etki-
sinde, Osmanllarn ise Araplarn tesirinde kald ve devletin asli yapsn olu-
turan Trkmenlerin ihmal edildii grlmtr. Bu ihmallerin sonucu olarak
Seluklular dneminde Baba isyanlar, Osmanllar devrinde ise Cell isyanlar-
nn kt tarihi bir gerektir. Bu da binlerce Trkmenin kannn dklmesine
neden olmutur. Kurulu dneminde adalet n planda iken, imparatorluk hali-
ne geldike eitli nedenlerle adaletsiz uygulamalar balam, dolaysyla yzyl-
larca sren isyanlar da beraberinde getirmitir.

Dursun GMOLU
zellikle aldran Savandan itibaren gnmze kadar deien younlukta

olsa bile bugnk tabiriyle Alevi - Bektai denilen bu topluluklara aalayc,
itham edici bir tavrla yaklald nyargl bakld bilinmektedir. Son zaman-
larda bu konularn gndeme gelmesi, tartlmas toplum iindeki nyarglar
krma ynnde olumlu bir seyir takip ettii sevindirici gelimelerdir.
Alevilik ve Bektailik inancn oluturan konu balklar ayn olmasna ra-
men, retilmi olan eserlerdeki tasavvufi anlam derinliklerinde hiyerarik yap-
nn, corafi ve kltrel konumun etkileri grlmektedir.
Aleviliin ve Bektailiin mamiye anlayyla iiliin mamiye anlay ara-
snda da farklar bulunmaktadr. ilik inancna gre Ehl-i beyt neslinden gelen
imamlar gnahszdr, ayrca hem dini, hem de siyasi lider olmas gerekir.
Alevliin imamet anlaynda ise dini liderlik mutlaka Ehl-i beyt neslinden bir
dedeye aittir, fakat siyasi liderlik konusunda asla byle bir artlar sz konusu
deildir. Bektalikte ise aynl-cem srasnda imamet grevi yapan babann yed-
i sahih olup olmad, yani tuttuu elin Hazret-i Muhammede kp kmad-
na dikkat edilir. Eer eli, yani nr zinciri Hazret-i Aliye dolaysyla Hazret-i
Muhammede kmyorsa onun meydanna girilmez, baba olarak kabul edilmez.
Toplu ibadet olan aynl-cemde klnan halka namazna dhil olunmaz. Bektai
rifleri halifelik kavramndan da manev halifelii, yani btn padiahl anlar-
lar, dnya padiahlnda, malnda asla gzleri olmaz. Gz olana da nasip ve-
rilmez. Bekta erenleri ve gnl erleri meseleye tarih boyunca bu ekilde bak-
mlardr. Yirminci yzyl Bektai babalarndan olan Kzm Babann u iiri pek
ok eyi zetlemeye yeterli olduu dncesindeyiz.
Harbt ehliyiz yahu bu gn biz ibn-i vakt olduk
Yetitik vahdet-i srfa kamu envr ile dolduk
Tecelli eyledi ddr ne mzi var ne istikbl
Fen fillh olup Hakkn ceml-i pkini bulduk
Gece gndz niyzm var Hddan gfilim sanma
Gnl Kbe immm hak salt- dime uyduk
Alevi toplumu kyden kente hzl gn yaand 1960 ile 1980 yllar ara-
snda byk deiimler yaad. Alevi dedelerinin inanlarn son derece snrl
imknlarla yaatmaya almas, ulam, iletiim sorunlarnn olmas, daha
nemlisi ibadet pratiklerinin yerine getirilememesi yeni neslin bir ksm tarafn-
dan ibadet tarz sanki hi yokmu gibi alglanmasna ve Alevilii yanl anlama-
larna, alakas olmayan inanlara balanmasna sebep oldu. Bektailiin hiyerar-
ik yapsnn zellii nedeniyle bundan daha az etkilendiini, bilimsel eserler
yazldn, dini konulara vkf babalarn olmas nedeniyle, Bektailiin inan
yapsn daha fazla koruduunu ve toplumunu siyasal etkilerden uzak tutabildi-
ini tespit ediyoruz.

HacBekta Veli, Bektailik ve Gnmze Yansmalar
Konular gnmzle ilikilendirmek gerekirse toplumlar birlikte huzur

iinde yaamas sevgi ve hogr ile mmkndr. Kurnn belirlemi olduu
erevede Allaha, Peygambere ve hirete (Tevhd -Nbvvet - Med) inanan
herkes, slm diresi iindedir.
slm limlerinin byk bir ounluu, dne ait olduu zarur olarak bilinen
eylerin dnda, dnn Mslmanlar tarafndan farkl anlalmas ve yaanmas
yznden insanlarn tekfr olunamayaca hususunda ittifak halindedirler. Sz-
lerimi Turgut Koca Baba erenlerin u szleriyle tamamlamak istiyorum.
Sz tesir eder mi kuru cesede
Talkn almal burada insan
Mnkir, nekir sana sual sormadan
Cevab vermeli burada insan
Srat kprsn dnyada geip
Kevser arabn Ali'den iip
lmeden evveli, ahrete gp
Cennete girmeli burada insan
Bugn kr olanlar yarn da krdr
Hak Muhammed Ali manada birdir
Ukba'da grrm demek kfrdr
Allah' grmeli, burada insan
Atamn belinden indim cihana
Giderken de lzm bir baba ana
Karde tutmak lazm mmin olana
Musahip bulmal burada insan
(Kazm olu Turgut) olur mu baha
Oku kendi rhun iin Ftiha
Nedir Ysin Nedir Sre-yi Th
Bu srra ermeli burada insan

BRNC OTURUM
Oturum Bakan: Prof. Dr. Ethem Ruhi FILALI
Prof. Dr. Tuncer BAYKARA

Vilayet-namenin XIII. Yzyl Sosyal Tarihi in Kaynak Deeri

Trklerin Mslman Olmalarnda ve Ehl-iBeyte Duyduklar Sevgide
Ehl-i Beyt Mensuplarnn Rol zerine
Baba Edmond BRAHMAJ

Hac Bekta Veli ve Arnavutluk Bektilii
VLAYET-NAMENN XIII. YZYIL SOSYAL
TARH N KAYNAK DEER

Uak niversitesi

ZET
Vilyetnme adl eser Hac Bekta Velinin menakbn ele almakta-
dr. Bu eser genel kabule gre, XVI. yzylda kaleme alnmtr. An-
cak bu eserin XIV. Yzyl balarnda oluturulmu olmas kuvvetle
muhtemeldir.
Hac Bekta Velinin hayatn ve evresinde olup bitenlerle ilgili bilgi-
leri ieren Vilyetnme her eyden nce bir menkbedir. Dolaysyla
bir menkbede olaanst motif ve bilgiler oka yer almaktadr.
Anahtar Kelimeler: Vilyetnme, XIII. Yzyl, Hac Bekta Veli,
menkbe, tarih felsefesi
GR
Vilyetnme, XIII. yzyl iinde yaad, adeta kesinlikle bilinen Hac Bek-
ta Velinin menakbn ele alr. Eseri ksmen sadeletirerek yaynlayan Abdl-
baki Glpnarlya gre eser, XVI yzylda kaleme alnmtr. Bize kalrsa, bu
menakbn esaslar XIV yzyl balarnda oluturulmu, fakat Trke metnin
kaleme alnmas biraz daha ge, XVI. yzyl balar olmaldr.
Hac Bekta Velinin ve evresinin bilgilerini ieren Vilyetnme, ncelikle
bir menkbedir ve dolaysyla menkbelerde olaanst motifler ve bilgiler bir
hayli oktur. Oysa yaygn bilinen ekliyle Tarih, olaan insan ve beer olay-
lar konu alr ve onlar inceler. Bu sebeple muhtevalarndaki olaan-st unsur-
lar sebebiyle, bir ksm Trk tarihileri 1970lere kadar menkbeleri tarihin ince-
lenmesinde kaynak olarak ele almama ve kullanmama eiliminde idiler.
Pozitivizmin, yani sonradan materyalizm adyla anlacak ak fiziki olaylar
esas alan anlayn etkisinde kald anlalan bir ksm Trk tarihileri, byle
bilgileri kullanmamlar, adeta yok saymlardr. Geri Ortaalarn menkbele-
rinin bir ksm destan olarak da kabul edilmektedir. Dranimentnme Saltuk-
nme gibi. Bu trden kaynaklardaki bilgileri kabul edilebilir bulmayan tarihiler
oktur. Bunlarn banda, ann en cidd aratrclarndan Mkrimin Halil
Yinan gelmektedir. O, bir menkbeden ok destan olarak da nitelenen Dani-
mentnmeyi iindeki olaan st unsurlar ve metnindeki tutarszlklar sebebiy-
le bu nemli kayna Daniment Gazi incelemesinde yok saymtr.
Oysa Avrupal aratrclar daha XX. yzyl balarnda, yukarda saylan tr-
den destan ve menkbelerde yer alm olan bilgilerin farkna vararak onlar z-
gn kaynaklar olarak ele alm, hatta dillerine evirmilerdi. 1919-1920lerde
Mevlana ve evresinin menakbn anlatan Eflaknin Menakb l, Arifin adl
eserinin CI. Huart tarafndan Franszcaya evrilmesi, bir ksm Trk tarihileri
etkilemitir. Bu yaynn hemen sonrasnda, devrin byk bilgilerinden Fuat
Kprl, bu eserdeki bilgileri ele alp tahlil eden bir inceleme yaynlamtr.

Vilayet-Namenin XIII. Yzyl Sosyal Tarihi in Kaynak Deeri
Menkbe ve menkbe demek gibi olan destanlarla Avrupal msteriklerin il-

gilenmeleri, sonraki senelerde de devam etmitir. nce bir tarihi kayna, Ds-
turnme-i Enver yaynlayp Franszcaya eviren Fransz msterik ve trkolou
. Melikof Hanmefendi, daha sonra Danimentnmeye el atarak onu
1960larda Franszcaya evirmitir. Bylece destan ve menkbe kitaplarnn,
zellikle sosyal konularda tarih kaynak olarak nemi bir kere daha Avrupal
Trkolog ve msterikler tarafndan belirtilmi ve vurgulanm olmaktadr.
Daha ok Trkistan sahasyla ilgilenen hocam Zeki Velidi Togan, menkbe-
lerin tarih olaylarn aydnlatlmasnda kaynak olabileceini bizzat aratrmala-
rnda kullanarak gstermitir. Ancak onun Hoca Bahaeddin Nakibendnin
menakbn Temrn zuhuru yllarn aydnlatmak iin tarihi kaynak olarak
kullanmas dikkati eker. Bizzat Zeki Velidi Togan, Tarihte Usul adl eserinde,
menkbelerin tarih kaynak deerini anlatrken bu olaydan sz etmektedir.
1931-32 knda Temr tarihine ait derslerimde Temrn zuhurunu hazr-
layan fikir cereyanlar meselesini izah ederken, Abdurrahman Caminin tasavvuf
eyhleri hal tercmelerine ait Nefahat al uns nam kitabn, ona Hseyin al-Kasif
ve Aliir Nevay gibiler tarafndan yaplan zeyilleri ve ktphanelerimizde Hoca
Nakibend ve halifelerine ait menkbe kitaplarn mehaz sfatyla gstermi ve
onlardan malumat nakletmi olmam dolaysyla mebuslardan birisi beni mzar
kitaplar mehaz sfatyla kullanyor diye merhum Atatrke jurnal etmi-
ti(1969, 2. bask, s. 49).
Bu bilgiyi, eseri tahlil eden Dr. Abdlhak Adnan Advar, bu gibi bilgilerin,
kuru bilgiler ynna ho bir serinlik ve gzellik kattn belirtmitir.
Zeki Velidi Togan, Bat Trkl ile ilgili menkbe ve destanlarda bamsz
fikir beyan etmeyip Danimentnme konusunda M. H. Yinann fikrini kabul
etmitir. Bununla birlikte gnmz tarih metodu kitaplarnn iinde, menkbe-
lerle ilgili olarak en geni bilgi veren yine kendisidir. Hristiyan azizlerinin men-
kibev hayat hikayeleriyle ilgili Bat yaynlarn ve teki bilgileri hulasa ederek,
dou aleminin menkbelerine temas etmektedir. Yukarda naklettiimiz gibi,
bizzat kendisinin menkbeleri kaynak olarak kullandn belirtmitir. nk
bunlarda, keramet ve olaanstlklerle birlikte dorudan hayattan baz olaylar
da yansmtr. Keza ekonomik hayatla ilgili olarak para kymetlerine temas
edilebildiini nakletmitir. Netice olarak diyor ki biz de kendi eyhlerimizin
mridleri ve halifelerinin statlar hakknda verdikleri malumatn ne gibi nokta-
larda zayflk gstermekte olduklarn tetkik ederek aydnlatmalyz. Biz bunu
yaparsak, bu menkbelerden istifadenin usuln tespit edersek, onlar da bizim
tarihimiz iin kymettar memba olurlar.

Evet, Hac Bekta Veli menakb, Vilayetname, Diyar- Rum, yani Anadolu
corafyasnn XIII. Yzyln iine alan sosyal tarihi iin gerekten kymetli bir
tarihi kaynaktr.
Btn bu bilgilerin nda, Anadolunun ilk Trk devirlerinin bir aratr-
cs olarak Tuncer Baykara da menkbeleri tarihi kaynak olarak kullanm ve
kullanmaktadr. Dolaysyla Hac Bekta Velinin menkbelerini anlatan Vilayet-
name de dorudan bir tarih kayna olarak ele alnmtr. Nitekim vaktiyle Prof.
Dr. Adnan S. Erzi de vaktiyle Vilayet-namedeki baz bilgilerin tarih kayna
olarak kullanlabileceini gstermi, hatta baz ksmlarn Trk Tarih Kuru-
munun Belleteninde yaynlam idi.
Vilyet-namenin Trkiye ktphanelerinde birok yazma nshalar vardr.
Genellikle en eskileri XVII. yzylda istinsah edilen bu nshalar arasnda vaktiy-
le iki ana kme fark etmi idik. Sanyoruz ki Vilayetnamenin yeni bir bilimsel
yaynnda bunlar gn na karlr. Bize kalrsa Vilayetname, XIII. yzyl
sonlarnda teekkle balam, fakat kaleme aln XV yzyl sonlarna rastla-
mtr. Fakat nshalarda, kolaylkla anlalmas iin eski imla ile yazlan isimler,
istinsah edenler tarafndan devrin, XVII yzyln telaffuzuna uydurulmutur.
Bunu undan biliyoruz ki Vilayetnemenin bilinen nshalarndaki Denizli diye
yazlan isimin imls, XV yzyl sonlarna kadar kesinlikle Tonuzlu eklinde idi.
Ancak Vilayetnamedeki olaylarn ak zaman bakmndan XV ve hatta XIV
yzyllar gstermektedir.
II. Sonradan, zellikle XV. yzyldan sonra, yaygn olarak Anadolu adyla
anlacak Diyar- Rumda Trk isknnn (yerlemenin) balamas konusunu
incelerken Vilayetnmeyi kaynak olarak kullanm idik. Vilayetnmede ana
kmede bilgiler vardr.
a. XIII. yzyl insan olarak kabul ettiimiz Hac Bekta Velinin daha
eski atalarna ve hatta Trkistan sahasndaki hayatna dair bilgiler.
Mesela Ahmed Yesevinin huzurunda dar ei zerinde namaz kl-
masn biz, bir keramet veya menkbe olarak ele almadk. Ahmed
Yesevinin yaad corafyada daha ok dar ekilip biildiinin ve
retildiinin delili olarak ele aldk (Trk Kltrne Baklar, Anka-
ra 2001, s. 123). Ouzlarn Sr-derya boylarndaki yurtlarnda, ba-
taklk alanda daha ok dar (msr deil) yetitirildii baka kaynak-
lar ve zellikle arkeolojik kazlarda ortaya km idi.
b. Hac Bektan, ayrntlarn vermedii maceralarndan sonra gel-
dii Suluca Karayk ile ilgili bilgiler. Hac Bektan oradaki ha-
yat ve zellikle ilk zamanlar, Anadoluda Trk isknnn bala-
mas konusunda tamamen zgn bilgiler iermektedir. epni bo-
yunun ulularndan birisinin Kay adl yerde evini kurmas, bu gibi

Vilayet-Namenin XIII. Yzyl Sosyal Tarihi in Kaynak Deeri
coraf isimler yer adlar andan dorudan tarih gerekleri yan-

stmas gereken bilgilerdir. Bunlarn doru olmamas iin bir se-
bep ve gereklilik de yoktur.
Hac Bektan yeni geldi bu yerleme yerindeki hayat, XIII. yzyl-
daki bir ky hayatn gstermesi asndan ok ayr bir kymeti haizdir ve
tamamen zgndr. Bu bilgiler tarafmdan birok aratrmamda, tam
bir tarihi kaynak eseri olarak kullanlmtr. (rnek iin bk. Trkiye Sel-
uklularnn Sosyal ve Ekonomik Tarihi, stanbul 2004, IQ yayn, s.
158 ve dev. )
Hac Bektan Suluca Karaykdeki hayat da, iindeki olaan/-st
unsurlar karlrsa XIII. yzyla ait tam bir ky hayatn yanstr. Burada
kye mescid yaplmas Vilayetnmenin baz nshalarnda yoktur. Bu
trden farkl bilgilerin, yukarda da dediimiz gibi ayrca tamamnn ince-
lenip, ayrca yorumlanmas gerekir ki biz, bunu imdilik yapmayacaz.
Vilayetnamenin bir nshasnda bulunup Glpnarlnn naklettii ke-
simden, Konya ehrinin XIII. yzyldaki yapsna dair kesin bilgilere
ulam idik(1958 basks, s. 95). Bugn dahi baz aratrclarn kabul
etmedikleri bu bilgilere gre Konya kalesi, gayrimslimlere meskndur.
Mevlanann ardan gezip oraya ulamas ve oradan arap oylup dmesi
ile ilgili bilgiler, bazlarn rahatsz etmi olmal ki, bu bilgiler Vilayet-
namenin btn nshalarnda yer almamtr. Oysa bu bilgi, bizim Sel-
uklu ehirlerindeki gayri-mslim mahallelerinin durumuna ait bilgile-
rimizi pekletirmi, adeta kesinletirmitir.
c. Vilayetnamedeki nc kme bilgiler, halifeleriyle ilgilidirler. Burada
corafya ok genilemekte, Anadolu sahasnn baka yerlerini de ilgilen-
dirmektedir. u anda grevli olduum Uak dolaylarna giden Hacm Sul-
tanla ilgili bilgiler bu kesimde yer alr. Buradaki bilgiler de mahall coraf-
ya ile tam olarak rttnden o bilgileri de gerek kabul edebiliriz.
SONU
Hac Bekta Velinin menkbelerinin anlatld Vilyetnme, XIII. yzyl
Anadolunu renmek iin en nemli ve etkili kaynaklarn banda gelir. Geri
teki menkbelerde olduu gibi, daha eski veya daha ok daha sonraki zamanla-
ra ait baz bilgiler de bu menkbelere girmi olabilir. Aratrcya den menk-
belerde yer alan bilgileri ok sk bir tenkide-eletiriye tabi tutmasdr.
Menkbelerdeki bilgiler, sk bir tenkide(eletiriye) tabi tutulmak artyla ta-
rihi kaynak olarak kullanlabilir. Vilayet-namedeki bilgiler de bu esasa bal
olarak kaynak olmaktadr.

TRKLERN MSLMAN OLMALARINDA ve
EHL- BEYTE DUYDUKLARI SEVGDE
EHL- BEYT MENSUPLARININ
ROL ZERNE

Hitit niversitesi lahiyat
Fakltesi

ZET
Bu makalede Trklerin Mslman olmalarnda ve Ehl-i Beyte duy-
duklar sevgide Ehl-i Beyt mensuplarnn rol ele alnmakta. Bu da on-
larn Trklerle karlamalar erevesinde balk altnda incelen-
mektedir: Trklerle birlikte yaayan Ehl-i Beyt mensuplar, Ehl-i Beyt
mensuplarndan bazlarnn Trklerle temasnn coraf bakmdan
imkan ve Ehl-i Beyt mensuplarnn Trklerle bir arada yaamasnn
Trkler arasndaki yansmalar. Bu husus bize, Trklerin din anlay-
nn ekillenmesinde Ehl-i Beytin yeri hususunda fikir verecektir.
Anahtar Kelimeler: Ehl-i Beyt, Trkler, Zeydiler, Taberistan, Buha-
ra, Niabur.
GR
Trkler, Snnsiyle Alevsiyle Ehl-i Beyte byk sayg duyar ve onlar hayrla
anarlar. Bunun rneklerine gerek konuya ilikin yazl edebiyatta gerekse ifah
kltrde oka rastlamak mmkndr. Ehl-i Beyt mensuplar, 8. yzyln (Hic.
2. yy) ilk eyreinden itibaren Trklerin yaad corafyaya yakn blgelere y-
nelmiler, 9. yzyln (Hic. 3. yy) ikinci yarsndan itibaren de Trklerin yaad
blgelere yakn bir yerde ve Anadoluya g gzerghlarndan biri zerinde yani
Taberistan-Deyleman ve Glnn iinde yer ald corafyada devlet kurmular-
dr. Ben bildirimde gerek Trklerin Mslman olmasnda gerekse Trkler arasn-
da Ehl-i Beyt sevgisinin yaylmasnda etkili olan sebepler arasnda, Trklerin Ehl-i
Beyt mensuplaryla karlam olmalarnn yer alabilecei hususuna dikkat ek-
mek istiyorum. Bu husus bize, Trklerin din anlaynn ekillenmesinde Ehl-i
Beytin yeri hususunda fikir verecektir. Bunu da balk altnda inceleyeceim:
Trklerle birlikte yaayan Ehl-i Beyt mensuplar, Ehl-i Beyt mensuplarndan
bazlarnn Trklerle temasnn coraf bakmdan imkan ve Ehl-i Beyt mensupla-
rnn Trklerle bir arada yaamasnn Trkler arasndaki yansmalar. Bu ereve-
de tebliime ncelikle Ehl-i Beyt kavramna ksaca deinerek balayacam.
Ehl-i Beyt Kavram
Ehl kelimesi, kiinin hanm ve insana yaknl bulunan kimse, kiinin aire-
ti ve yakn akrabalar, nesebinin kendisinde topland, ayn dini, ayn sanat
icra eden, ayn evi ve beldeyi paylaan kimse 1 anlamlarna gelir.
1
Eb Abdirrahman Halil b. Ahmed el-Ferhid (170/786), Kitbul-Ayn, I-VIII, thk. Mehd el-
Mahzm-brhm es-Samerr, Messesetl-Alem lil-Matbut, Beyrut 1988, c. IV, ss. 89-90;
Ebul-Hseyn Ahmed b. Fris b. Zekeriyya (395/1005), Mucemu mekyisil-luga, I-VI, Drul-Cl,
Beyrut 1991, c. I ss. 150-1; er-Rgb el-Isfahn (502/1108), Mfredt f garbil-Kurn, stanbul
1986, s. 36; Cemlud-Dn Mkerrem b. Manzr (711/1311), Lisnul-Arab, I-XV, Dru Sdr,
Beyrut 1990, c. XI, ss. 28-29; Mecduddn Muhammed b. Yakb el-Firuzabd (817/1414),
Kmsul-muht, thk. Mektebetu Tahkkikit-Turs f Messesetir-Risle, Beyrut 1993, s. 1245.

Trklerin Mslman Olmalarnda ve Ehl-i Beyte Duyduklar Sevgide Ehl-i Beyt Mensuplarnn Rol zerine
Ehl-i Beyt ise, bir evin sakinleri, ev, hane halk anlamna kullanlr. 2 Bu kav-
ram, Kuranda yerde gemekte ve bu yerlerde ev halk, aile, e manasnda
kullanlmaktadr. 3
Ayrca Ehl-i Beyt kavram, Arap topluluklarnda kabilenin liderliini elinde
bulunduran aileye atfedilmi ve kabile reislerinin ailelerini ifade etmek iin el-
Buyutt4 eklinde oul olarak kullanlarak daha sonraki asrlara da intikal
etmitir. 5 Kavrama sre ierisinde Hz. Peygamberin ailesi iin zel bir anlam
yklenmesi sonucu da farkl deerlendirmeler yaplmtr. zellikle bu kavram
kapsamna Peygamberimizin hangi akrabalarnn dahil olduuna ilikin tart-
malar gnmze kadar devam etmitir.
Kelime olarak ev, hane halk anlamna gelen Ehl-i Beyt kavramnn stlah
olarak yaplan farkl tanmlarndan bazlar unlardr: 6 Ehl-i Beyt;
1. Sadece Rasulullahn hanmlardr.
2. Hz. Peygamber, Hz. Ali, Hz. Fatma, Hz. Hasan ve Hz. Hseyindir.
3. Hz. Peygamberin ocuklar, hanmlar ve Ehl-i Kisdr. Yani Hz. Pey-
gamberin rtnn altna aldklar: Hz. Ali, Hz. Fatma, Hz. Hasan ve
Hz. Hseyin.
2
Halil b. Ahmed, Kitbul-Ayn, c. IV, s. 89; bn Fris, Mucemu mekysil-luga, c. I, ss. 150-1;
bn Manzr, Lisnul-Arab, c. XI, s. 29.
3
Hud 11/73te Hz. brahimin ailesi (ei), ev halk anlamnda, Kasas 28/12de aile (Hz. Mu-
sann annesi) anlamnda, Tathir ayeti olarak bilinen Ahzab 33/33te ise Hz. Peygamberin aile-
si (hanmlar), ev halk anlamnda kullanlr.
4
Buytt, oul olan Buytun cemul-cemidir. Bkz. bn Manzur, Lisnul-Arab, II/15. Beyt ve
Buyt kavramlar, ibadet meknlar iin de kullanlr. ehristn, cahiliyye dnemindeki iba-
dethaneleri aklarken, putperestlerin ibadethaneleri iin Buytul-Esnm ve ateperestlerin
ibadethaneleri iin de Buytun-Nrn kavramlarn kullanr. Bkz. Ebul-Feth Muhammed b.
Abdilkerim e-ehristn (548/1152), el-Milel ven-nihal, I-III, tahk. Ahmed Fehmi Muham-
med, Drus-Surr, Beyrut 1948, c. III, ss. 247-256. Ehl-i Beyt kavramnn, Chiliyye kkleri,
Kurndaki anlam ve slam tarihinde deien kullanlaryla ilgili olarak bk. Moshe Sharon,
Ehl-i Beyt Ev Halk-, ev.: Cem Zorlu, Marife, yl: 4, say: 3 (K 2004), ss. 341-353.
5
Ignaz Goldziher-C.van Arendonk- A.S. Tritton, Ahl Al-Bayt, EI(2), New Edition, Leiden 1960,
c. I, ss. 17-18. Mesel; Ali b. Eb Tlibten sonra olu Hasan b. Aliye biat edildiinde Abdullah b.
el-Abbs, ona eitli tavsiyelerde bulunmutur. Bunlardan birisi, ehl-i buyutt ve-eref olan
Arap airetleri ile iyi geinmesidir. Bkz. Eb Muhammed Abdullah b. Mslim b. Kuteybe ed-
Dinever (276/889), Uynul-Ahbr, I-IV, Drul-Ktbil-Ilmiyye, Beyrut, ts., c. I, ss. 67-68.
6
Ehl-i Beyt kavramna ilikin yaplan tanmlarla ilgili ayrntl bilgi iin bkz. M. Bahaddin
Varol, Siyasallama Srecinde Ehl-i Beyt, Yediveren yay. , Konya 2004, ss. 15-20; Namk Kemal
Karabiber, Ehl-i Beyt Tasavvurunun Erken Dnem Dn, Sosyal ve Politik Hayattaki Yansmalar,
(Baslmam Doktora Tezi), ASBE, Ankara 2007, ss. 8-11; Galip Trcan, mm Ehl-i Beyt
Tanmnn Din Temelleri, Marife, Yl:4, Say:3 K 2004, ss. 55-72, 56 vd. ; Mustafa z,
Ehl-i beyt, DA, stanbul 1997, c. X, ss. 498-9.

4. Ehl-i Kis, Vsile b. Eska, mm Seleme ve Selmn- Frisdir.

5. Hz. Peygamber, hanmlar ve ocuklarnn da dahil olduu tm akrabalardr.
6. Sadakann kendilerine haram olduu kimselerdir.
7. Hz. Peygamberin mmeti veya tm mttak mminlerdir.
8. aya gre ise Ehl-i Beyt, Hz. Muhammed, Hz. Ali, Hz. Ftma, Hz. Ha-
san, Hz. Hseyin ile onun soyundan gelen imamlardr. 7
Bildirimde Ehl-i Beyt mensuplarn, bu son tanm erevesinde Hz. Hasan ve
Hseyin evlad anlamnda kullanyorum. Ehl-i Beyt kavramna ilikin bu ksa
aklamadan sonra Trklerle birlikte yaayan Ehl-i Beyt mensuplarna geebiliriz.
Trklerle Birlikte Yaayan Ehl-i Beyt Mensuplar
Bu balk altnda Ehl-i Beyt mensuplarndan Trklerin yaad blgelere
veya onlara yakn blgelere gidenleri inceleyip, bunlarn Trklerle temas imkan
hususuna deineceiz.
Ehl-i Beyt mensuplar arasnda Trklerin yaadklar corafyaya yakn blge-
lere ilk gelen, Zeyd b. Alinin 740 ylndaki (Hic. 122) ayaklanmasnda ld-
rlmesinden sonra Horasan taraflarna geen olu Yahya b. Zeyddir (743 y-
l/Hic. 125). O, Emev iktidarnn takibi nedeniyle sk sk yer deitirdi. nce
Reye, sonra Kmise geti. Buralarda fazla kalmad. Sonra Serahsa geti ve
orada alt ay kald. Buradan Ebr ehr (Nsbr)e geti ve orada birka ay kald.
Oradan Belhe geti. Yahya, burada Horasan valisi Nasr b. Seyyar tarafndan bir
sre tutuklandysa da, Velid b. Yezidin emri zerine faaliyetlerine son vermesi
artyla taraftarlaryla birlikte serbest brakld. 8 Ancak serbest kaldktan sonra,
Beyhaka giderek faaliyetlerine burada devam eden Yahya, ilk planda Nasr b.
Seyyar tarafndan zerine gnderilen orduyu bertaraf ederek buradan nce He-
rata ardndan da Czcna gitti. Sonuta Nasr b. Seyyarn gnderdii ikinci
7
Muhammed Hseyn et-Tabatab, el-Mzn f tefsril-Kurn, I-XX, Menrtu Cematul-
Mderrisn min Havzatil-Ilmiyye, Kum trz. , c. XVI, ss. 310-312. Bu konuda ayrntl bilgi
iin bkz. Varol, Siyasallama Srecinde Ehl-i Beyt, ss. 15-20.
8
Eb Cafer Muhammed b. Cerr et-Taber (310/922), Trhut-Taber: Trhur-rusul vel-mulk,
tahk.: Muhammed Ebl-Fadl brahim, Kahire: Drul-Merif, t.s. , c. VII, s. 228; Ali b. Bill el-
mul ez-Zeyd (IV./X. yzyl), Tetimmetu mesbhi Ebil-Abbs el-Hasen, (Ebl-Abbas el-
Hasennin el-Mesbhi ile birlikte), tahk.: Abdullah b. Abdullah b. Ahmed el-Havs, Messese-
tl-mm Zeyd b. Ali es-Sekfiyye-Mektebetl-mm Zeyd b. Ali, Amman-Sana 2002, ss. 414-
417;Ebul-Ferec Ali b. Hseyin el-sfehn (356/967), Mektilut-Tlibiyyn, thk. es-Seyyid Ah-
med Sakr, Messesetl-Alem lil-Matbt, Beyrut 1987, ss. 145-148; Eb Tlib Ntk bil-Hak
Yahya b. Hseyin Hrn el-Hrn (424/1033), el-fde f Trhil-Eimmetiz-Zeydiyye, thk. Mu-
hammed Yahya Salim Azzn, Drul-Hikmetil-Yemniyye, Sana 1996, s. 71.

orduya kar koyamayarak, yaplan savata taraftarlaryla birlikte ldrld. 9

Bedeninin, Eb Mslim el-Horasn gelip, defnedene kadar Czcnda asl
kald, Eb Mslim ile Emevi iktidarnn zulmnden kurtulan Horasan halk-
nn, Yahya iin yedi gn yas tuttuu ve o yl doan erkek ocuklarna Yahya ve
Zeyd isimlerini verdii kaydedilir. 10
Yahya b. Zeydin faaliyetlerine Horasan blgesinde devam etmesi ve l-
mnden sonra bu blgede doan ocuklara Zeyd ve Yahya isimlerinin verilmesi,
Horasan blgesinde Ali oullarnn tannd ve sevildii ve himaye edildiini
m etmektedir. Bununla birlikte onun Trklerle temasna dair elimizde her-
hangi bir veri yoktur.
Yahya b. Zeydten sonra Trklerin yaad blgelere Hz. Hasan evladndan
Yahya b. Abdullah b. Hasan (798-800 yllar, Hic. 182-184) gitmitir. Onun
gidii Zeyd kaynaklarda yle anlatlr: Abbasi halifelerinden Hrun Red hali-
fe olduunda Alioullarndan Hseyin el-Fahnin 169/785 ylndaki ayaklan-
masna katlan Yahya b. Abdullah aratt. Bunun zerine Yahya b. Abdullah,
Reye geti. Orada bir aydan biraz fazla kaldktan sonra Horasan blgesine,
Czcn, Belh taraflarna gitti. Hrun Redin onu aramas iddetlendi. Bunun
zerine Yahya Mvernnehire geti. Hrun Redin Yahyay talep emri Ho-
rasan valisi Herseme b. Ayuna ulanca Yahya, Medine, Kfe, Basra ve Hora-
san halkndan 170 kiiden oluan dleri, dostlar ve taraftarlaryla birlikte Trk
Hakanna snd. Trk Hakan ona ikramda bulundu. Meskenlerinin en gze-
line yerletirdi ve ona: Memleketimin hepsi senindir. Ben senin emrindeyim
dedi. Hakan, Yahya ve taraftarlarna ihtiya duyduklar her eyi bol bol verdi.
Yahyann Hakan yanndaki konumu Harun Rede ulatnda o Trk Ha-
kanna en-Nevfel denilen ahs eli gnderdi. O, Hakandan Yahya b. Abdul-
lah kendisine teslim etmesini istedi. Trk Sultan bundan kand ve ona, Ben
bu istediinizi yapmam. Dinimde hile ve hyanete yer yoktur. O sizin Peygam-
berinizin soyundan, yal, alim biri olup, sizden kaarak bana snd. O benim
indimde aziz ve saygn biridir dedi. Yahya b. Abdullah, Trk Sultannn ya-
nnda iki buuk yl kald. Sonra gitmek isteyince Trk Hakan ona, Bir yere
gitme benim yanmda istediin her ey var dedi. Yahya b. Abdullah Trk Sul-
tannn yannda kald srece ona slam ve Tevhidi srekli tebli etti. Allahn
varl ve birliine inanmaya gizli ve aktan tevik etti. Bunun zerine Trk
Hakan gizlice Mslman oldu ve Yahyaya Ashabmn, komutanlarmn ve
memleket halkmn bana zarar vermesinden korktuum iin Mslman oldu-
9
Ahbrud-Devletil-Abbasiyye, tahk.: A. ed-Duri-A. Muttalibi, Beyrut 1971, s. 243; Taber,
Trh, c. VII, ss. 229-230; Ali b. Bill el-mul ez-Zeyd, Tetimmetu mesbhi Ebil-Abbs el-
Hasen, ss. 417-422; Ebul-Ferec el-sfehn, Mektil, ss. 148-150; Ntk bil-Hak, fde, s. 70.
10
Ebl-Hasan Ali b. Hseyin b. Ali el-Mesd (346/957), Murcuz-zeheb ve medinul-cevher,
I-VII, thk. Charles Pellat, Beyrut: Publications de lUniversit Libanaise, 1973, c. IV, s. 50.

umu aklamaya cesaret edemiyorum. ayet aklarsam onlar ya beni ldrr-

ler ya da bu sultanlk benden gider dedi. Sonra Yahya b. Abdullah onun ya-
nndan kp, Kmise yneldi ve ervn b. Sorhbn hakimiyetinde olan Tabe-
ristan dalarna gitti. Sonra Deylem melikine gitti. 11
Yahya b. Abdullahn burada snd Trk Hakannn ismi belirtilmemek-
tedir. Ancak Yahya b. Abdullahn yz yetmi taraftaryla birlikte Trk Haka-
nnn yannda iki buuk yl kald ve bu sre zarfnda ona slam anlatt
onun da Mslman olduu anlatlmaktadr. Bu sre zarfnda Yahyann taraf-
tarlarnn da beraber olduklar Trklere slam anlatmalar, onlar Mslman
olmaya davet etmeleri ve Trklerin de aklamasalar da slam kabul etmeleri
muhtemeldir. Zira slam dininde tebli nemli bir grevdir. Ayrca Trkler,
Ehl-i Beyt mensuplarndan ahslar dorudan tanma imkan iindedirler. ki
buuk yllk sre de az bir sre deildir.
Yahya b. Abdullahtan sonra Hz. Hseyin evladndan Muhammed b. Kasm
et-Talekn (834 yl, Hic. 219), Zeydiyyenin ileri gelenleri ile birlikte12 nce
Horasann Merv ehrine buradan da Talekana giderek bir hareket balatm,
ancak Abdullah b. Tahirin askerleri tarafndan yakalanarak hapse atlmtr. 13
Muhammed b. Kasmn taraftarlar ise Kufe, Taberistan ve Horasan taraflarn-
da yaamaya devam etmilerdir.
Muhammed b. Ksmn Trklerin yaad blgelere gitmesi ve lmnden
sonra taraftarlarnn burada kalmalar onun Trkler tarafndan tannmasn
muhtemel kld gibi onlar tarafndan desteklendiini de gsterir. Ancak bu
hususa ilikin herhangi bir veri tespit edemedik.
Ehl-i Beyt mensuplarndan Taberistan Zeyd Devletinin ikinci lideri Mu-
hammed b. Zeydin olu Zeyd b. Muhammed b. Zeydin de Trklerin arasna
gittii kaydedilir. Onun hakkndaki bilgi u ekildedir:
Abbs Devletinin Smn valisi smil b. Ahmed, 900 ylnda (Hic. 287)
Muhammed b. Hrun es-Serahs komutasnda bir orduyu Crcana Hasan
evladndan Muhammed b. Zeydin zerine gnderdi. Muhammed b. Zeydin
ordusu ar bir yenilgiye urad. Kendisi de ald yara sonucu vefat etti. Cr-
11
Ahmed b. Sehl er-Rz (IV./X. asrn ilk eyrei), Ahbru Fah ve Haberu Yahya b. Abdillah ve
Ehhi dris b. Abdillah, tahk. Mahir Cerrr, Darul-Garbil-slam, Beyrut 1995, ss. 304-306;
Ali b. Bill el-mul ez-Zeyd, Tetimmetu mesbh, ss. 492-3. Biraz farkl bir versiyonu iin bkz.
Humeyd b. Ahmed el-Muhall (652/1254), min Kitbil-Hadikl-verdiyye f menkb eimme-
tiz-Zeydiyye, (Ahbru eimmetiz-Zeydiyye, iinde ss. 171-349), der. ve tahk.: Wilferd Madelung,
Orient Institut der Deutschen Morgenlandschen Gesellschaft, Beyrut 1987, s. 174.
12
Ebul-Ferec el-sfehn, Mektl, ss. 465-466.
13
Taber, Trh, c. IX, s. 7;;Ebul-Ferec el- sfehn, Mektl, ss. 466-471; Mesd, Murcuz-
zeheb, c. IV, s. 350.

canda, daha sonra Gur-i D diye bilinecek mevkie defnedildi. 14 Muham-

medin olu ve halefi Zeyd, savatan sonra esir edilerek Smnlerin merkezi
Buharaya gtrld. Orada bir mddet hapsedildi. Hapisteyken Taberis-
tandaki arkadalarna yazd ackl iirler Smn lideri Emir smile gsteri-
lince ok duyguland ve onu serbest brakt. sterse Taberistana dnebilecei
veya Buharada kalabileceini syledi. Zeyd, Taberistandaki karklklar sebe-
biyle oraya dnmek istemediini, Buharada kalmak istediini ifade etti. O,
hayatnn sonuna kadar orada yaad ve oraya defnedildi. Ayrca oullarndan
Eb Ali smil b. Zeyd b. Muhammed ve ocuklar Buharaya yerleip orada
yaadlar. 15 Eb shk es-Sbnin (994 yl, Hic. 384)yaad dnemde
Zeydin nesli hala Buharada yaamaktayd. 16
Muhammed b. Zeydin ldrld 900 ylnda (Hic. 287) olu Zeyd b.
Muhammed Buharaya gtrlm ve hayatnn sonuna kadar orada yaamtr.
Onun ocuklarndan Eb Ali smil b. Zeyd ve ocuklar da Buharaya yerle-
milerdir. Sonra buradan ayrldklarna dair bir bilgi de verilmemektedir. Eb
shk es-Sbnin (994yl, Hic. 384)dnemine kadar yaklak yz yllk bir sre
gemi, onun olu Zeyd ve ocuklar hala Buharada yaamaktadrlar. Buras
Trklerin yaad bir yer olduuna ve serbest brakld halde Taberistana geri
dnmediine gre Zeyd b. Muhammed, olu smail ve ocuklar Buharadaki
yaamndan ve Trklerle ilikilerinden memnun olmaldrlar. Dolaysyla onla-
rn, Buharada bulunduklar bu uzun sre zarfnda Trklerin slam benimse-
mesi ve Ehl-i Beyte muhabbet beslemelerinde pay sahibi olmalar olduka
muhtemeldir.
Alioullar, 9. yzyln (Hic. 3. yy) sonlarna doru slam dnyasnn Dou
blgelerinde yerel sekinlerden biri olarak ortaya kt. Onlar, Niabur, Heme-
dan, Kum, Rey, Kazvin, Beyhak, Buhara ve Semerkant gibi ehirlerde yerleti-
ler. Ehl-i Beyt mensuplarnn sz konusu ehirlerdeki varln buralarda nakib-
14
Taber, Trh, c. X, ss. 81-2; Mesd, Murcuz-zeheb, c. V, s. 167; Hamza b. el-Hasan el-
sfehn, Kitbu trhi mlukil-ard, Matbau Mazharil-Acyib (Kebrud-Dn Ahmedin katk-
syla) 1899, ss. 209-210; Yaarolu, Taberistan Zeydleri, s. 100.
15
Eb shk brhim b. Hill el-Ktib es-Sb, Kitbul-Mnteza min czil-evvel min kitbil-marf
bit-Tc f ahbrid-devletid-Deylemiyye (Ahbru eimmetiz-Zeydiyye, iinde ss. 7-51), der. ve tahk.:
Wilferd Madelung, Orient Institut der Deutschen Morgenlandschen Gesellschaft, Beyrut 1987, ss.
22-3; Muhammed b. el-Hasan b. sfendiyr, History of Tabaristan, ngilizceye zet olarak ev.:
Edward G. Browne-M.A.-M.B. , E.J. Brill, Leyden 1905, ss. 193-194; Muhammed b. el-Hasan b.
sfendiyr, Trhu Taberistn, I-II, tash.: Abbs kbl, Taberistn 1386/2007, c. I, ss. 278-279;
Hkim b. Eb Sad el-Muhassin b. Muhammed el-Cem, Nuhab min kitbi Celail-ebsr, (Ahbru
eimmetiz-Zeydiyye, iinde ss. ss. 119-133), der. ve tahk.: Wilferd Madelung, Orient Institut der De-
utschen Morgenlandschen Gesellschaft, Beyrut 1987, s. 122.
16
Yaarolu, Taberistan Zeydleri, s. 100.

lerin17 bulunmas da destekler. 18 Ancak sz konusu ahslar hakknda bilgiler,

genel tabakt kitaplarnda pek bulunmaz. Onlarla ilgili bilgiler daha ziyade yerel
tarih kitaplarnda yer alr. 19 Bunlara birka rnek verecek olursak;
Hkim en-Nsbrnin (1014 yl, Hic. 405) orijinali daha geni olan al-
masnn Farsaya evrilmi ksa bir zeti olan Trh-i Nsbrda Niabura
urayan veya orada yaayan yetmiten fazla Aliolu listelenir. 20 Bu ehre ilk
olarak kimin yerletii bilinmemekle birlikte onlarn 9. yzyln (Hic. 3. yy)
ortalarndan itibaren bu ehre yerletii bilinmektedir. Taber, 250/864 yl
olaylarn anlatrken Thir saraynda Himlerin ve Tliblerin Muhammed b.
Thirin meclisinde bulunduklarndan bahseder. 21 Niabur, 10. yzyln (Hic.
4. yy) balarnda pek ok Aliolu nfusuna sahip gibi gzkr. Buharye gre,
Hz. Hseyinin torunlarnn ounluu Badat, Dinever, b, Crcn ve Nia-
burda idi. 22 Ubeydullh b. Abdullh b. Hasan b. Cafer b. Hasan b. Hasan b.
Ali torunlar ise Kn ve Niaburda yaadlar. 23 Alioullarndan bazlar da
Taberistan ve Crcan yoluyla Niabura geldiler. Niaburdaki iki nemli aile,
Hseyn Zubre ve Hasan Buthn aileleridir. 24
IX. yzyl (Hic. 3. yy) Niaburunda nemi artan Hseyn Zubre ailesinin
sosyal statlerinin temeli, kukusuz Peygamber soyundan olmalaryd. 25 Mu-
17
Nakb veya Nakbleraf, Hz.Ftma ile Hz.Alinin neslinden gelen seyyid-eriflerin meselele-
riyle ilgilenmek zere devlet tarafndan tayin edilen yetkili kii. Grevleri arasnda, Hz. Pey-
gamber soyuna mensup kiilerin kaytlarn tutmak, evliliklerinde denklik kurallarna uymalar-
n salamak, haklarn korumak ve onlarn bakalarnn haklarna riayet etmelerini salamak,
fey ve ganimetlerden kendilerine den paylar datmak ve su ileyenlerin cezalarn belirle-
mek yer alr. Bk. Glgn Uyar, Nakb, DA, c. XXXII, stanbul 2006, ss. 321-322; it Tufan
Buzpnar, Nakbleraf, DA, c. XXXII, stanbul 2006, ss. 322-324.
18
slam corafyasndaki ehirlerde, zellikle yukardaki ehirlerde Alioullar ve nakiblerin varl ile
ilgili olarak bk. bn Funduk el-Beyhak (565/1169), Lubbul-ensb, tahk.: Mehd Rec, yy. , ts.
19
Teresa Bernheimer, The Rise of sayyids and sdt: The l Zubra and Other 'Alids in Ninth- to Eleventh-
Century Nishapur, Studia Islamica, No: 100/101 ( Maisonneuve & Larose 2005), ss. 43-69, ss. 44, 47.
20
el-Hkim Eb Abdullh Muhammed b. Abdullh b. Muhammed b. Hamdeveyh b. en-
Numn ed-Dabb et-Tahmn en-Nsbr, Trhu Nsbur telhsu Ahmed b. Muhammed b.
Hasan b. Ahmed el-Marf bil-Halfetin-Nsbr, Tahran ts. ; Bernheimer, The Rise of say-
yids and sdt, s. 48.
21
Taber, Trh c. IX, s. 270. Sz konusu Ali oullar Tahrlerle iyi ilikiler iindeyken Taberis-
tanda Hasan b. Zeydin liderliindeki Zeyd ayaklanmaya itiraklerinden dolay bazlar da
hapsedilmitir. Bu konuda geni bilgi iin bk. Bernheimer, The Rise of sayyids and sdt, ss.
50-51. Niabur ve Beyhakta yaayan Alioullar iin bk. Richard Bulliet, The Patricians of Nis-
hapur, Cambridge, Mass. , 1972, ss. 234-245.
22
Eb Nasr el-Buhr, Srru silsiletil-Aleviyye, tahk.: Muhammed Sdk Bahrul-Ulm, Necef 1962, s. 80.
23
Buhari, Srrus-silsiletil-Aleviyye, s. 20.
24
Bernheimer, The Rise of sayyids and sdt, s. 51.
25

hammed b. Zubrenin iki olu Eb Cafer Ahmed b. Muhammed ve Eb Ali b.

Muhammed, D Hasan b. Zeydin henz idaresini tesis ettii (864 yl, Hic.
250) Taberistana blge halk tarafndan davet edildi. Bunun zerine onlar Ta-
beristana gittiler, ancak Hasan b. Zeydten idareyi alamadklar iin oray terk
edip, Eb Ali b. Muhammed Crcana, Eb Cafer Ahmed b. Muhammed Ni-
abura gitti. 26 Eb Cafer Ahmed b. Muhammedin Niabura gitmesinde muh-
temelen annesinin Abdullah b. Thirin kz kardei olmas etkili oldu. 27 Eb
Cafer Ahmedin drt olundan biri reis ve nakb, 28 dieri kd ve air olarak
anlr. ncs halifeliini ilan etti. 29 Nakiblik bu ailede Seyyid el-Ecel Ebul-
Hseyin Muhammed Yahya ile son bulur. Bu grev 1004 (Hic. 395) ylnda
ondan Hasan oullarndan Seyyid Eb Abdullh el-Hseyin b. Dvd el-
Buthn oullarna geti30 ve bu ailede devam etti. Seluklulardan brhim Yinal
ehri Gaznelilerden aldnda ehirde Seyyid Zeyd nakb olarak bulunmaktadr.
Hatta o ve ailenin dier fertleri, Gazneliler ehri geri alr diye ilk aamada Sel-
uklulara mesafeli durmulardr. 31 Bununla birlikte mevcut durum, Alioulla-
rnn yaklak 864 (Hic. 250) ylndan itibaren ehirde yaadklarn ve her iki
Trk devleti hakimiyetinde de yaamaya devam ettiklerini gsterir. Bu da Ehl-i
Beyt mensuplarnn Trklerle temasn, Trklerin onlar yakndan tanyp onla-
r sevmelerini mmkn klmaktadr. Nitekim Makdisnin (990 yl, Hic. 380),
ehirde Alioullarna Ehl-i Beyt mensuplar olarak sayg gsterildiini32 ifade
etmesi de bu hususu destekler.
26
bn Funduk, Lubb, s. 492; bn Funduk, Trhu Beyhak, s. 254.
27
28
Niaburda ilk nakib Eb Ali Muhammed b. Ahmed (360/970) muhaddis ve alim biri olup, Niabur
hatta Horasandaki Taliboullarnn eyhi olduu ve yz yl yaad nakledilir. Bk. Eb Sad Abdul-
kerim b. Muhammed b. Mansr et-Temm es-Semn (562/1166), Ensb, I-XII, tahk.: Abdur-
rahmn b. Yahy el-Muallim el-Yemn, Mektebet bn Teymiyye, Khire 1400/1980, c. VI, ss.
233-34. Niaburda Zbare ailesiyle ilgili olarak ayrca bk. Semn, Ensb, c. VI, ss. 233-237.
29
bn Funduk el-Beyhak (565/1169), Trhu Beyhak, tahk.: Ahmed Behmenyr, Tahran 1361
(bn Funduk, bu eserini 563/1167de tamamlad) ss. 55, 254; Bernheimer, The Rise of say-
yids and sdt, s. 54.
30
bn Funduk, Trhu Beyhak, s. 55; Bernheimer, The Rise of sayyids and sdt, s. 58.
31
Ebul-Fadl Muhammed b. Hseyin el-Beyhak (Gazneli Sultan Mesd dneminde Divn-
Resil reis vekili, . 470/1077), Trhul-Beyhak, Arapaya ev.: Yahy el-Hab-Sdk Neet,
Mektebetl-Encilo el-Msriyye-Drut-Tbatil-Hadse, Khire ts. , ss. 602-604; R. W. Bul-
liet, The Political-Religious History of Nishapur in the Eleventh Century, D. S. Richards
(Editr), Islamic Civilisations 950-1150, London 1973 iinde ss. 71-91, s. 79.
32
emsddin Eb Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ber el-Makdis (380/990), Ahsent-
teksim f marifeti eklim, Notlar: Muhammed Mahzm, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut
1408/1987, s. 252. Horasan ve zellikle Nisaburdaki Ali oullaryla ilgili olarak bk. Clifford
Edmund Bosworth, The Ghaznavids Their Empire in Afghanistan and Eastern Iran 994:1040,
Librarie du Liban, Beyrut 1973, ss. 194-200.

Niaburdaki Alioullarnn dikkat eken bir yn de onlarn, mezheb ei-

lim ynnden byk bir farkllk iermesidir. Bu erevede, Cafer Sdkn
soyundan Eb Cafer Muhammed b. Hrn b. Msa b. Cafer el-Sdk, 33 ecere
ve tarih konusunda alim olup, Mlik b. Enesin taraftarlarndandr ve bu ere-
vede hukuk fikirler sunar. Dier bir Hseyn, Zeyd olarak nitelenen Eb Ab-
dullh el-Hseyin b. Ali, 373/983 ylnda Kfeden Niabura gelmi ve orada
1006 (Hic. 397) ylnda vefat etmitir. 34 Bir Hasan olan Eb Abdullh Hse-
yin b. Dvud et-Taber bir Snn idi ve onun Osman zikredildiinde Emrl-
Mminni-ehd diyerek alad Aieyi de mml-mminnis-sdka bin-
tis-sdk diye and aktarlr. O, Zubre ailesinden sonra Niaburda nakiblik
grevini stlendi. 35 Alioullar muhtemelen yukarda zikredilen dier ehirlerde
de tamamen yekpare bir grnt arz etmiyordu. Nitekim onlarn hocalarna
bakldnda Snn limlerden de ders aldklar grlmektedir. 36 Alioullarnn
bu durumunun, Snnsiyle Alevsiyle Trkler arasnda sevilip-saylmalarnda da
etkili olmu olmas muhtemeldir.
Ehl-i Beyt mensuplarnn Trklerle temasnn mmkn olduu yerlerden bi-
ri de Beyhaktr. Ebul-Hasan Muhammed b. Zafer b. Muhammed b. Ahmed b.
Muhammed el-Zubrenin (1012 yl, Hic. 403) Beyhaktaki ilk Aliolu olduu
sylenir. 37 bn Funduk 12. Yzylda (1169 yl, Hic. 565) bu ailenin drt nes-
liyle karlam olup, onlarn eceresini 1163-64 (Hic. 559) ylna kadar listeler.
38
Dolaysyla bu aile Beyhaka yerlemi ve bn Fundukun dneminde hala
burada yaamaktadr. Ayrca Beyhakn Zeyd ilim merkezlerinden olmas da39
Ehl-i Beyt mensuplarnn burada aktif olduunu teyit eder. Bu da onlarn bl-
geye hkim olan Trklerle buluma imknn glendirmektedir.
Ehl-i Beyt mensuplarnn Trklerle temasnn mmkn olduu bir baka yer
de Buharadr. Nerah (943 yl, Hic. 332), Emir smail Samaninin Alioulla-
rna Buharann eski ve byk beldelerinden biri olan Berkedin gelirinin yar-
sn vakfettiini ve yine Alioullarnn Buharada baz vergileri de aldklarn
33
Bk. bn Funduk, Lubb, s. 715.
34
Onun tam ismi, Eb Abdullh el-Hseyin b. Ali b. Muhammed b. Zeyd b. Ahmed b. s b.
Yahy b. el-Hseyin b. Zeyd b. Ali b. Hseyindir. Bk. bn Funduk, Lubb, s. 716.
35
bn Funduk, Lubb, s. 713; Bernheimer, The Rise of sayyids and sdt, ss. 49-50. Bu aile ile
ilgili olarak ayrca bk. Bulliet. Patricians, ss. 234-245.
36
Bu konuda geni bilgi iin bk. Bernheimer, The Rise of sayyids and sdt, ss. 59-63.
37
bn Funduk, Lubb, s. 511; bn Funduk, Trhu Beyhk, ss. 54-55. Sealibi onu sufiilerin elbise-
sini giyen zahid bir alim olarak niteler. bk. Ebu Mansur Abdlmelik es-Selib (429/1038),
Yetmetd-dehr fi mehasini ehlil-asr, I-V, tahk.: Mfid Muhammed Kamiha, Darul-Ktbil-
Ilmiyye, Beyrut 1403/1983, c. IV, ss. 486.
38
bn Funduk, Lubb, ss. 697-703; Bernheimer, The Rise of sayyids and sdt, s. 52.
39
Wilferd Madelung, Religious Trends in Early Islamic Iran, The Persian Heritage Foundation,
New York 1988, s. 91.

kaydeder. 40 Ayrca Samanoullarnn iktidarnn sonuna kadar Alevilerle onla-

rn ilikilerinin iyi olduu da anlalmaktadr. 41 Buharada Trkler youn olarak
yaadklarna ve Alioullarndan bazlar da orada yaadna gre Trklerin
onlarla karlamalar olduka muhtemeldir.
Ehl-i Beyt mensuplar, Trklerin yaadklar blgelere veya yaknlarna git-
meleri dnda onlarn yaadklar blgelerin yaknnda Taberistan Zeyd Devleti
adnda bir devlet de kurdular.
Taberistn Zeyd Devleti
Taberistan Zeyd Devletine gemeden nce Zeydiyye hakknda ksaca bilgi
vermek istiyorum. Zeydiyye, siyasi olarak Zeyd b. Alinin 740 (Hic. 122) yln-
daki ayaklanmasyla ortaya kan, retileri ilk defa Ksm Ress (860 yl, Hic.
246) tarafndan sistematize edilen grup olup42, immetin Hasan ve Hseyin
evladnda olduu anlayn benimserler. Temel mezhep esaslar, tevhid, adalet,
el-vad vel-vad, iyilii emredip, ktlkten sakndrmak ve immettir. Zeydiy-
yenin ayrt edici nitelii imamet retileridir. sna Aeriyye ias immetin Hz.
Hseyinden sonra onun evladnda olduunu, imamn isminin nasta aka
belirtildiini ve imamlarnn saysnn on iki olduunu ileri srerken Zeydler
Hz. Hseyinden sonra immetin Hz. Hasan ve Hseyin evladnda olduu ve
imamlarn saysnda bir snrlama olmad anlayndadrlar. Zeydler ilk olarak
864 (Hic. 250) ylnda Taberistan blgesinde43 devlet kurdular.
Hz. Hasan evladndan Hasan b. Zeyd (270/884), 250/862 ylnda Taberis-
tana gelip, burada Tahiroullarnn hakimiyetine son vermi ve Taberistan
Zeyd Devletini kurmutur. Ondan sonra Muhammed b. Zeyd (900 yl, Hic.
287) ve Hasan el-Utrun nemli liderlerinden olduu Taberistan Zeyd Dev-
leti, srekli bamszln muhafaza edemese, etkinlik alanlar daralsa ve nfus-
40
Ebu Bekir Muhammed b. Cafer en-Nerah (348/959), Trhu Buhra (332/943te yazld),
tash.: Mderris Rdav, ntiart Kitabfurui in, Tahran 1317, ss. 18-19, 40; Bernheimer,
The Rise of sayyids and sdt, s. 55.
41
Bk. Nerah, Trhu Buhra, ss. 18-19, 35, 40.
42
Zeydiyyenin douu ve grleriyle ilgili olarak bk. Mehmet mit, Zeydiyye-Mutezile Etkile-
imi Zeyd b. Aliden Ksm er-Ressnin lmne Kadar, sam yay. , stanbul 2010, ss. 37-79,
161-62, 202-215; amlf, Usld-Dne likin lk Zeyd Metinler, Hitit niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, c. 6, say: 11, orum 2007, ss. 81-102.
43
Taberistan Zeydileri hakknda bkz. Hasan Yaarolu, Taberistan Zeydleri, Baslmam Doktora
Tezi, Marmara niv. Sos. Bil. Ens. , stanbul 1998, ss. 66 vd. ; Yusuf Gkalp, Zeydlik ve Taberis-
tanda Yaylmas, Baslmam Yksek Lisans Tezi, ASBE, Ankara 1999, ss. 50-113. Zeydler,
284/897 ylnda da Yemende devlet kurdular. Bu blgedeki Zeydler, toplum olarak gnmze ka-
dar varlklarn devam ettirdiler. Gnmzde Zeydler, Yemende zellikle Kuzey ksmndaki Sade
blgesi ve evresinde varlklarn srdrmektedirler. Yemen Zeydilii hakknda bkz. Yusuf Gkalp,
Zeydlik ve Yemende Yayl, Baslmam Doktora Tezi, ASBE, Ankara 2006, ss. 91-177.

lar azalsa da Zeydler, Ruyan, Deylemn ve Glnda 16. (Hic. 10) yzyln ilk
eyreine yani ah Tahmasb- Safev dnemine kadar varlklarn devam ettir-
milerdir. Bu dnemde blgede kalan Zeydlerin ounluu Oniki mam ili-
ine gemitir. 44
Ehl-i Beyt mensuplarnn kurduu Taberistan Zeyd Devleti, Hazar Deni-
zinin gneyinde Taberistan, 45 Deylem, 46 Giln, 47 Crcan, zaman zaman Ho-
rasan beldelerini de kapsayan bir corafya zerinde bulunmaktadr. Bu blge
Trklere hem komu hem de Trklerin Batya g esnasnda kullandklar en
nemli gzerghlardan biridir. Daha nce Kisra Enuirvan, Taberistan-Crcan
snrnda stratejik neme sahip, Taberistann giri kaps mahiyetinde olan
Teme ehrine bata Trk aknlar olmak zere, Taberistana ynelik saldrlar
nlemek maksadyla dalk blgeden balayp, Hazar Denizine kadar uzanan
bir set yaptrmt. 48 Dolaysyla buras Trklerin nceden aina olduklar bir
yerdir. Ayrca Hazar Denizinin gney dousunda Crcan ve Dihistn blge-
sinde yaayan Trklerin, Hz. mer dneminden itibaren Mslmanlarn bl-
geye gelmeleriyle birlikte onlarla karlatklar ve zaman zaman aralarnda ok
ciddi arpmalarn olduu kaydedilir. 49 Dier taraftan Belzr (892 yl, Hic.
44
Wilferd Madelung, Religious Trends in Early Islamic Iran, The Persian Heritage Foundation,
New York 1988, s. 92; Abdur-Ref, Cunbi-i Zeydiyye der ran, ntirt- zd- Endin,
Tahran 1359, ss. 140-141.
45
Taberistn, Elburz dalarnn kuzeyindeki rann Mzendern eyaletine verilen isimdir. Bu
blge kuzeyde Hazar Denizi, gneyde Elburz, douda Crcn ve batda Giln ile snrlanmtr.
Geni bilgi iin bk. Cl. Huart, Taberistn, A, c. XI, stanbul 1993, ss. 598-599.
46
Deylem, rann kuzeyinde Gln eyaletinin bir blmn tekil eden, Hazar deniziyle Kazvin
arasndaki dalk blgenin yani Elburz dalarnn Hazar denizine bakan yamalar zerindeki
dalk blgenin ve bu blgede yaayan halkn addr. lke ad, burada yaayan halkn adyla
ayn olduu iin snrlar hibir zaman aka tespit edilememitir. Blge halk, burada kurulan
Zeyd Devletinin liderlerinden Hasan el-Utrun abalaryla Mslman olmutur. Geni bilgi
iin bk. Ahmed Ate, Deylem, A, c. III, stanbul 1993, ss. 567-573; Tahsin Yazc, Dey-
lem, DA, IX, stanbul 1994, ss. 263-265.
47
Gln, Hazar denizinin gneyinde bir ran vilayeti olup, Elburz da silsilesinin (Kazvinin)
kuzeyinde, doudan Taberistan veya Mzendern batda Azerbaycan eyaletiyle snrldr. Geni
bilgi iin bk. Cl. Huart, Gln, A, c. IV, stanbul 1993, s. 782.
48
Eb Ali Ahmed b. mer b. Rste, Kitbu Alkn-nefse, tahk.: M.J. de Goeje, Leiden:
E.J.Brill, 1892, 150; Yaarolu, Taberistan Zeydleri, 88.
49
Taber, Trhur-rusul vel-mlk, c. IV, s. 152, c. VI, ss. 532-538; Ebul-Ksm Hamza b. Yusuf
b. brhim es-Sehm (427/1036), Trihu Crcn, Haydarbd 1369/1950, ss. 4-6, 194. Sl ailesi,
Hazar Denizinin gney dou ve gney batsnda ikamet eden ve Hz. mer devrinden itibaren
Mslmanlarla karlap, ilk Mslman olan Trklerdendir. Dolaysyla onlarn yaadklar yer-
lerde Trkler yaamaya devam etmilerdir. Onlar Ouz Trklerinin atas olarak kabul edilir. Sl
Trkleriyle ilgili olarak bk. Emel Esin, SLler slam ile Karlaan lk Trkler Sl (l?
or?) Boylarndan, Seluklulara kadar, Hazar Denizi Kylarndaki Ouzlara Dair, slm Tetkik-
leri Enstits Dergisi, c. II, Cz (Say): 3-4, stanbul 1979, ss. 31-86.

279) ve Kudme b. Cafer de (932 yl, Hic. 320) Crcan snrnda Trklerin
yaadklarn, Crcan halknn onlarn aknlarndan korunmak iin ehre sur
ina ettiklerini ifade ederler. 50 Sz konusu yazarlarn yaad dnem, Zeydle-
rin blgede devlet kurduklar ve zaman zaman buraya hakim olduklar dnem-
dir. Dolaysyla bu durum da, Zeydlerin liderleri olan Ehl-i Beyt mensuplarnn
Trklerle temas kurma ve Trklerin onlar tanma imkann glendirmektedir.
Nitekim Ouzlar arasnda Ehl-i Beyt sevgisi ve Alevliin yaylmaya balad
merkezlerden birinin Crcan olduu ve onun komusu Dihistann da orada
yaamaya devam eden Ouz neslinden Trkmenlerin olduu kadar, Trkiyede
on birinci yzylda yurt kuran Ouzlarn kltr tarihinde nemli bir yer tekil
ettii kaydedilir. 51
Ayrca Trklerin kurduu devletlerden Gazneliler (963-1186 yllar, Hic.
352-582)52 ve Hrizmahlar (1097-1231 yllar, Hic. 490-628)53 bu blgeye
kadar gelmiler ve zaman zaman Zeydlerin yaad yerleri de hakimiyetleri
altna almlardr. Byk Seluklu Devleti (1040-11157 yllar, Hic. 431-
552)nin54 kurulduu corafyaya baktmzda da onlarn genel olarak ran co-
rafyas zerine kurulduunu grrz. Nitekim onlar da Zeydlerin yaadklar
blgelere komu olmular ve daha sonra hakimiyetleri altna almlardr. 55
Gazneli Sultan Mesud tarafndan hizmete alnarak Irak blgesine gnderi-
len Irak Ouzlar, onlara isyan etti ve Seluklu Sultan Turul Beye tabi oldu.
Turul Bey 1042-43 (Hic. 434) ylnda Reye geldiinde Irak Ouzlar, Rey-
Hemedan ve Kazvin arasndaki blgede yayordu. 56 Gebe Trkler, ran co-
rafyasnda kendi hayat tarzlarna en uygun alanlar olan Horasann dou ve
kuzeyi, Elburz dalarnn gney etekleri, Irak- Acemin kuzey bats ve Azer-
50
Ebul-Abbs Ahmed b. Yahya b. Cbir el-Belzr (279/892), Fthul-buldn, tahk.: Abdullh
Ens et-Tabba-mer Ens et-Tabba, Mesesetl-Merif, Beyrut 1407/1987, ss. 469-470;
Ebul-Ferec Kudme b. Cafer (320/932), Nbezn min kitbil-harc, (bn Hurdzbenin
Kitbul-meslik ve memliki ile birlikte), tahk.: M.J. de Goeje, E.J. Brill, Leiden 1889, ss. 261-
62; Esin, slam ile Karlaan lk Trkler, ss. 44-45. Yine bu erevede bn Havkal, Crcana
komu olan Dihistann Ouz Trklerinin snr olduunu ifade eder. Bk. Ebul-Ksm Mu-
hammed b. Havkalin-Nasb (367/977den sonra), Kitbu sretil-ard, Menrtu Dr Mekte-
betil-Hayt, Beyrut ts. , s. 325.
51
Esin, SLler slam ile Karlaan lk Trkler, s. 62.
52
Bk. Erdoan Meril, Gazneliler, DA, c. XIII, stanbul 1996, ss. 480-484.
53
Bk. Aydn Taneri, Hrizmahlar, DA, c. XVI, stanbul 1997, ss. 228-231.
54
Bk. Faruk Smer, Seluklular, DA, c. XXXVI, stanbul 2009, ss. 365-371. Ayrca bk. Esin,
SLler slam ile Karlaan lk Trkler, ss. 57-59.
55
Tahsin Yazc, Gln, DA, c. XIV, stanbul 1996, ss. 68-69, s. 69.
56
Smer, Seluklular, s. 367.

baycanda toplanmt. 57 Bu blgeler, Taberistan Zeydlerinin yaad blge ile

snr olduu gibi, zellikle Rey ehri, Zeydlerin ilm faaliyetlerinin en nemli
merkezi idi. 58 Ouzlarn Elburz dalarnn gney eteklerine yerletirilmelerinde
muhtemelen Deylem-Gilan blgesinden gelebilecek tehlikeler de etkili olmu-
tur. Bununla birlikte sz konusu dalarn kuzey eteklerinden itibaren olan co-
rafyada genellikle Zeydlerin ikamet etmeleri, onlarla dmanca tavrlarn yan
sra imamlar olan Ali evlad hakknda olumlu kanaatlerin gelimesinde de tekili
olmu olabilir. Zira Seluklular dneminde Zeydler, 9-10. (Hic. 3-4) yzyllar-
da kaleleri olan blgelerde yani Deylem, Gln, Taberistn ve Crcanda nispe-
ten hala gl idiler. Kendi imamlar adna hutbe okuyup, sikke darb ettiriyor-
lard. 59 Ayrca daha sonraki dnemlerde Alamut smilleri ile mcadelede Sel-
uklularla paralel bir tutum sergilemilerdir. Deylem blgesinde yaayan
Zeydler Ehl-i Beyt mensubu imamlar el-Hd el-Hukayn (1097 yl, Hic.
490) ve Ebu Talib Yahya b. Ebul-Hseyin Ahmed b. Ebul-Ksm el-Hseyin
b. Meyyed Billh el-Hrun (1226 yl, Hic. 520) liderliinde Alamut
smillerine kar mcadele etmilerdir. 60
Blgenin sz konusu siyasi ve corafi nitelii, Trklerin Ehl-i Beyt mensup-
laryla karlamalar ihtimalini glendirmektedir. Dier taraftan Taberistan
Zeydleri, daha nceki dnemlerde Abbas Devletinin Trk komutanlaryla
mcadele etmilerdir. Kaynaklarda Taberistan Zeyd imamlarnn, sava da
dahil61 Trklerle temaslar erevesinde konumuzla ilgili olarak baz bilgiler
aktarlr. Biz bunlardan zellikle Trklerle Ehl-i Beyt mensuplarnn karlkl
sava dndaki temaslarna dair olan bilgilerden tespit edebildiklerimizi yle
sralayabiliriz.
57
Osman Gazi zgdenli, Seluklular-Sosyoekonomik ve Kltrel Hayat, DA, c. XXXVI,
stanbul 2009, ss. 371-375, s. 372.
58
Madelung, Religious Trends in Early Islamic Iran, s. 90.
59
Alessandro Bausani, Seluklular Dneminde Din, trc.: Ali Erturul, C.. lahiyat Fakltesi
Dergisi, c. X/2, Sivas 2007, ss. 441-465, s. 451.
60
Humeyd el-Muhall, min Kitbil-Hadikl-verdiyye, ss. 325-29, 333-35.
61
Trklerle Ehl-i Beyt mensuplar her zaman olumlu anlamda temas ahlinde olmamlardr.
Bazen de savalarda kar karya gelmilerdir. Bunlardan bir kan yle sralayabiliriz: Taberis-
tan Zeyd Devletinin kurucusu Hasan b. Zeyd (270/862), Abbasi Devletinin Rey valisini
idam ettirince Abbasi Halifesi Mutez, Trk komutan Musa b. Boa ve Mflih es-Saymer li-
derliinde bir ordu gnderdi ve Zeydleri ar bir yenilgiye uratt. Bk. Taber, Trh, c. IX, s.
378; bn sfendiyr, Trhu Taberistn (tiyn), c. I, ss. 264-5. Hasan b. Zeyd, Zeydlerin
hakimiyet sahasn batda Rey ve Kazvine kadar geniletmiti. O lmeden birka yl nce Ab-
basilerin Trk asll komutan Astekin ile olu zgtekin Rey ve Kazvini geri aldlar.61 Daha
sonra Muhammed b. Zeyd iktidara geliinin ikinci ylnda (272/864) zgtekin yeniden savaa
tututu. Ancak meydana gelen savata ar bir yenilgiye urad. Bk. bnl-Esr, el-Kmil fit-
trh, c. VI, s. 345; Yaarolu, Taberistan Zeydleri, s. 96.

Hasan b. Zeyd, 858 (Hic. 266) ylnda Thirlerin Niabur valisi Ahmed b.
Abdullah el-Hucistn karsnda zor duruma dnce frsattan istifade etmek
isteyen ve onun Sr valiliini yrten Hasan b. Muhammed el-Akk kendi
adna biat almaya balad. Bunun zerine Muhammed b. Zeyd tarafndan yaka-
lanarak D Hasan b. Zeydin huzuruna getirildi. Hasan b. Zeyd, Trk Rm
adl adamna onun boynunu vurmasn emretti. 62
Taberistn Zeydlerinin imamlarndan Nsr lil-Hakkn gayretleriyle byk
bir ounluu Mslman olan Deylemlerin63 Abbasi Devleti iinde kurduu
Bveyh hanedan64 ordusundaki balca gruplar arasnda Trkler de yer alr.
Hatta Bveyh hanedannn kurucular arasnda saylan Muizzd-Devlenin
ordusunun nemli bir ksmn Trkler oluturmaktayd. 65 Sz konusu Trkle-
rin komutan Sebktekin et-Trk idi. Bu ahsn i eilimli olduu kaydedilir.
66
u bilgileri verdikten sonra onun i eiliminin mahiyeti hususunda bir de-
erlendirmede bulunmak istiyoruz: Sebktekinin lideri olan Muizzd-Devle
Taberistan Zeyd imamlarndan Mehd li Dinillha byk sayg duyard. O, el-
Haml el-Kummnin de ilerinde yer ald mmiyye ias mensuplarnn
gib imam anlaylarn eletirir, Hasan evladndan ve Zeyd imamlarndan
Mehd li Dnillh gstererek ite benim imamm, sizin imamnz nerede?
derdi. 67 Muizzud-Devlenin bu ifadesi Mehd li-Dinillh ile ok iyi olan iliki-
leriyle birlikte deerlendirildiinde onun daha ok Zeydliine iaret eder. Do-
laysyla Muizzd-Devlenin en nemli komutanlarnda olan Sebktekinin,
onun eletirdii mmiyye ilii eiliminde olmas zayf gzkmektedir. Bunu
u hususlar da destekler.
Bunlardan biri, Bveyhlerin bir i hilafet kurmalarnn nndeki engeller-
den birinin, ordularndaki Trk unsuru olabilecei yani Trk unsurunun ar-
lkl olarak i olmaddr. 68 Bir dier husus da 966 (Hic. 356) ylnda vefat
eden Muizzd-Devlenin yerine geen olu zzd-Devle ile Sebktekinin
aralar aldnda zzd-Devleyi Deylemler ve a desteklerken Sebktekin ve
62
Taber, Trh, c. IX, s. 552; bn sfendiyr, Trhu Taberistn (Browne), s. 186; Yaarolu,
Taberistan Zeydleri, s. 91.
63
Ntk Bil-Hakk, el-fde, s. 152.
64
Abbas mparatorluunda Bveyh Hanedannn hakimiyeti dnemi, onlarn iler ve
Snnlerle ilikileri konularnda bk. Ahmet Gner, Bveyhlerin i-Snn Siyaseti, zmir 1999.
65
Bveyh ordusundaki Trk unsuru hususunda bk. Gner, Bveyhlerin i-Snn Siyaseti, ss. 41-44.
66
Eb Ali Ahmed b. Muhammed el-Marf bi Miskeveyh (421/1030), Min ksml-ahr min kitbi
tecribl-mem, Msr 1333/1915, c. II, s. 247; bnl-Esr, el-Kmil fit-trh, c. VII, s. 305.
67
Ntk Bil-Hakk, el-fde, ss. 182-83.
68
Mafizullah Kabir, The Relation of Buwayhid Amirs with the Abbasid Caliphate, Journal of
the Pakistan Historical Society, 2 (1954), ss. 228-243, s. 229; Gner, Bveyhlerin i-Snn Si-
yaseti, ss. 41-44.

Trklerin Snnlere dayanmtr. 69 Nitekim ayn ordu iinde Trkler ile Dey-
lemlerin gemiten beri rekabet iinde olduklar70 bilinmektedir.
Bu noktay birlikte deerlendirdiimizde yukarda geen Sebktekin et-
Trknin i olduu ifadesinin, onun Ali evladna (Ehl-i Beyte) dierlerine gre
biraz daha fazla sevgi ve sayg duymas veya mmiyye iasndan ziyade Zeyd
eilimli olabilecei eklinde yorumlanabilir. Bunda da Zeyd imamlarndan
Mehd li Dnillhn etkisinin olmas muhtemeldir. Zira yukarda ifade ettii-
miz zere Sebktekinin lideri olan Muizzd-Devlenin Mehd li Dinillh ile
ilikileri ok iyi olup, ona byk deer verir ve kendisinin imam olarak gsterir.
Ayrca Sebktekin et-Trknin bu tutumunun askerleri iinde de yansmalar
olabilir.
Trklerle Ehl-i Beyt mensuplarnn ilikileri hususunda u bilgileri de ak-
tarmak istiyorum. Bveyhlerin mehur veziri Shib b. Abbd (979 yl, Hic.
369), Taberistan Zeyd imamlarndan Meyyed Billah sana Kd Abdl-
cebbr soluna oturturdu. Horasandan Aliolu (Alev) bir eli gelene kadar
konum/mekan olarak Meyyed Billahn stnde biri yoktu. Bu Alev eli Trk
Sultan Hakann yannda ok saygn olduu iin Shib b. Abbd onu karlad.
Shib, huzuruna giren bu eliyi sana oturttu. Meyyed Billah girdiinde kendi
yerinde Alev eliyi grnce ard. Shib b. Abbd Meyyede dayand kol-
tuun stne kmasn iaret etti. Bunun zerine o da stne kt ve meclise
katld. 71
Bu bilgi de Bveyh veziri Shib b. Abbd zamannda ad belirtilmeyen Trk
Hakannn elisinin bir Ali evlad olmas onun Trk Hakan ve Trklerle iliki-
lerinin iyi olduunu m eder.
Taberistan (Deylem-Gln) Zeyd imamlarndan Nsr el-Utruun soyun-
dan Hseyin en-Nsra (1080 yl, Hic. 472) 1040 (Hic. 432) ylnda Hev-
semde biat edildiine yannda Hevsem mtehit ulemasndan on sekiz kii,
fukah, mderris ve filozoflardan iki yz ksur kii, ileri gelen, zengin, ii,
soylu her gruptan durumunun iyi olmasn isteyen yetmi bin kii, Trklerden
gl bir ordu ve Deylem ve Glan ileri gelenlerinin ocuklarndan taraftarlar
69
Miskeveyh, Tecribl-mem, c. II, s. 328; Ebul-Ferec Abdurrahmn b. Muhammed b. el-
Cevz (597/1201), el-Muntazam f trhil-mlk vel-mem, I-IXX, tahk.: Muhammed Abdul-
kadir At-Mustafa Abdulkadir At, Drul-Ktbil-Ilmiyye, Beyrut 1412/1992, c. XIV, ss.
226-27; bnl-Esr, el-Kmil fit-trh, c. VII, s. 342-43. Nitekim bnl-Esr muhtemelen si-
yas ortamn deimesi sonucu meydana gelen bu durumu yorumlayarak Sebktekinin Snn
olduu sonucuna varm gibi gzkr.
70
Miskeveyh, Tecribl-mem, c. II, s. 163; Hill es-Sb, Ebul-Hseyin Hill b. Muhassin b.
brahim es-Sb (448/1056), Rsmu dril-hilfe, tahk.: Mihail Avvd, Drur-Ridil-Arab,
Beyrut 1406/1986, s. 81.
71
Humeyd el-Muhall, min Kitbil-Hadikl-verdiyye, s. 272.

vard. 72 Zeyd liderlerinden ve Ehl-i Beytten olan Hseyin en-Nsrn askerleri

iinde Trklerin nemli bir unsur olmas, Trklerin onu ve Ehl-i Beyt mensup-
larndan insanlar yakndan tanmalarna frsat oluturmu olmaldr. Dolaysy-
la bu da, Trklerin Ehl-i Beyte duyduklar sayg ve sevgide etkili olmu olabilir.
Konuya ilikin bir baka bilgi de udur: Harizmah sultan Muhammed Ha-
rizmah (1220 yl, Hic. 617), Abbas Halifesi Nsr li Dnillh Ebul-Abbasla
aralarnn almasndan sonra hilafette Hz. Hseyin soyundan gelen seyyidlerin
hakk olduu, Abbasoullarnn o makam gasp yoluyla ele geirdikleri, gc
yetecek birisinin bu adaletsizlii dzeltmesi gerektiine dair bir fetva almtr.
Sonra da Halifenin adn lkesinde okunan hutbeden kartmtr. 73 Bu tutum,
her ne kadar siyas gerekelere dayanyorsa da Muhammed Harizmahn Hse-
yin oullaryla ilikisinin iyi olduunu gsterir. 74 ktidarn bu tutumu da Trk-
lerin ve iktidar sahiplerinin Ehl-i Beyt mensuplarn daha yakndan tanmasna
imkan vermi olabilir.
Btn bu bilgiler, Ehl-i Beyt mensuplarnn bir ksm olumlu anlamda ol-
masa da- Trklerle temas halinde olduunu gstermektedir. Peki, bunun Trk-
ler arasnda yansmalar var mdr?
Ehl-i Beyt Mensuplarnn Trklerle Bir Arada Yaamasnn Trkler Ara-
sndaki Yansmalar
Alevsiyle Snnsiyle Trkler arasnda gerek yazl gerekse ifah kltrde
Ehl-i Beyt sevgisine dair pek ok tezahre rastlarz. Ancak biz burada Trklerle
Ehl-i Beyt mensuplarnn bir arada yaadklarn m eden bir kayda iaretle
iktifa edeceiz.
Bu kayt, Yusuf Has Hacibin 462/1070 ylnda tamamlayp, Dou Kara-
hanl Devleti hkmdar Tabga Bura Karahana sunduu Kutadgu Bilig adl
eserinde Ali evld ile iliki hususunda syledii u ifadelerdir:
Hizmetkrlardan baka ve beyin adamlar dnda, mnasebette bulunacak
kimseler unlardr:
Bunlardan biri Peygamberin neslidir; bunlara hrmet edersen, devlet ve saadete
kavuursun.
Bunlar pek ok ve gnlden sev; onlara iyi bak ve yardmda bulun.
Bunlar Ehl-i Beyttir, Peygamberin uruudur; ey karde, sen de onlar, sevgili
Peygamber hakk iin, sev.
72
Humeyd el-Muhall, min Kitbil-Hadikl-verdiyye, s. 322.
73
Alaaddin Ata Melik Cveyn (681/1283), Tarih-i Cihan Ga, ev.: Mrsel ztrk, T.C.
Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1998, ss. 311, 330-31.
74
Sz konusu siyasi gerekelerle ilgili olarak bk. Cveyn, Tarih-i Cihan Ga, ss. 329-331.

Azlarndan yakksz bir sz kmadka, onlarn iini-dn ve asln-esasn

aratrma. 75
Yusuf Has Hacibin bu ifadeleri, Trklerle Ehl-i Beyt mensuplarnn bir ara-
da yaadn ihsas ettirmekte, Ehl-i Beyte duyulan sevgiyi ve onlara gsterilen
saygnn derecesini aka ortaya koymaktadr. Buna gre devlet ve saadetin,
onlara sayg gstermekle olaca ifade edilmektedir. Ayrca burada Ehl-i Beyt
mensuplaryla ilikinin nasl olmas gerektii de aklanmaktadr.
SONU
Sonu olarak Ehl-i Beyt mensuplarndan bazlar, Trklerin arasnda yaa-
mlardr. Trklerin Batya glerinde nemli gzergahlardan biri olan Hazar
Denizinin gneyinde bir Zeyd Devleti kurmulardr. Sz konusu Zeyd Devle-
tin imamlar olan Ehl-i Beyt mensuplarnn askerleri arasnda Trkler yer alm-
lar ve Zeydler bu corafyada toplum olarak 16. (Hic. 10) yzyla kadar varlkla-
rn devam ettirmilerdir. Gazneliler, Harizmahlar ve Seluklular Zeydlerin
yaad bu blgeleri hakimiyetleri altna almlardr. Bylece Trkler, Ehl-i
Beyt mensuplaryla karlap, bir arada yaam ve onlar yakndan tanma frsa-
t bulmulardr. Btn bu hususlar, Trklerin Mslman olmasnda ve arala-
rnda Ehl-i Beyt sevgisinin bu denli yaygn olmasnda Ehl-i Beyt mensuplarnn
etkili olduunu dndrmektedir. Bunu, Trkler arasnda gerek yazl gerekse
ifah kltrdeki Ehl-i Beyt sevgisine dair pek ok tezahr destekledii gibi zel-
likle Yusuf Has Hcibin Ehl-i Beyt mensuplaryla ilikinin nasl olmas gerekti-
ine dair aklamalar da desteklemektedir. Ayrca Trklerin yaad corafyada
veya ona yakn yerlerde yaayan Ehl-i Beyt mensuplarnn mezheb anlay ola-
rak yekpare bir durumda yani sadece i eilimli olmamalarnn Alevisiyle
Snnsiyle Trkler tarafndan sayg gsterilmesi ve sevilmelerinde etkili olmu
olmas muhtemeldir.
KAYNAKA
Ahbrud-Devletil-Abbasiyye, tahk. : A. ed-Duri-A. Muttalibi, Beyrut 1971.
Ahmed b. Sehl er-Rz (IV. /X. asrn ilk eyrei), Ahbru Fah ve haberu Yahya
b. Abdillah ve ehhi dris b. Abdillah, tahk. Mahir Cerrr, Darul-Garbil-
slam, Beyrut 1995.
mul ez-Zeyd, Ali b. Bill (IV. /X. yzyl), Tetimmetu mesbhi Ebil-Abbs el-
Hasen, (Ebl-Abbas el-Hasennin el-Mesbhi ile birlikte), tahk. : Ab-
dullah b. Abdullah b. Ahmed el-Havs, Messesetl-mm Zeyd b. Ali
es-Sekfiyye-Mektebetl-mm Zeyd b. Ali, Amman-Sana 2002.
75
Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig II, ev. Reid Rahmeti Arat, Ankara: Trk Tarih Kurumu
Basmevi, 1988, s. 313.

Ate, Ahmed, Deylem, A, c. III, stanbul 1993, ss. 567-573.

Bausani, Alessandro, Seluklular Dneminde Din, trc. : Ali Erturul, C. .
lahiyat Fakltesi Dergisi, c. X/2, Sivas 2007, ss. 441-465.
Belzr, Ebul-Abbs Ahmed b. Yahya b. Cbir (279/892), Fthul-buldn,
tahk. : Abdullh Ens et-Tabba-mer Ens et-Tabba, Mesesetl-
Merif, Beyrut 1407/1987.
Bernheimer, Teresa, The Rise of sayyids and sdt: The l Zubra and Other
'Alids in Ninth- to Eleventh-Century Nishapur, Studia Islamica, No:
100/101 (Maisonneuve & Larose 2005), ss. 43-69.
Beyhak, Ebul-Fadl Muhammed b. Hseyin (Gazneli Sultan Mesd dne-
minde Divn- Resil bakan vekili, . 470/1077), Trhu Beyhak, Arap-
aya ev. : Yahy el-Hab-Sdk Neet, Mektebetl-Encilo el-
Msriyye-Drut-Tbatil-Hadse, Khire ts.
Bosworth, Clifford Edmund, The Ghaznavids Their Empire in Afghanistan and
Eastern Iran 994: 1040, Librarie du Liban, Beyrut 1973.
Bulliet, Richard W. , The Patricians of Nishapur, Cambridge, Mass. , 1972.
_____, The Political-Religious History of Nishapur in the Eleventh Century,
D. S. Richards (Editr), Islamic Civilisations 950-1150, London 1973
iinde ss. 71-91.
Buzpnar, it Tufan, Nakbleraf, DA, c. XXXII, stanbul 2006, ss. 322-324.
Cveyn, Alaaddin Ata Melik (681/1283), Tarih-i Cihan Ga, ev. : Mrsel
ztrk, T. C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1998.
Eb Nasr el-Buhr, Srru silsiletil-Aleviyye, tahk. : Muhammed Sdk Bahrul-
Ulm, Necef 1962.
Ebul-Ferec el-sfehn, Ali b. Hseyin el-sfehn (356/967), Mektilut-
Tlibiyyn, thk. es-Seyyid Ahmed Sakr, Messesetl-Alem lil-Matbt,
Beyrut 1987.
Esin, Emel, SLler slam ile Karlaan lk Trkler Sl (l? or?) Boylarn-
dan, Seluklulara kadar, Hazar Denizi Kylarndaki Ouzlara Dair, slm
Tetkikleri Enstits Dergisi, c. II, Cz (Say): 3-4, stanbul 1979, ss. 31-86.
Fruzbd, Mecduddn Muhammed b. Yakb el-Firuzbd (817/1414),
Kmsul-muht, thk. Mektebetu Tahkkikit-Turs f Messesetir-Risle,
Beyrut 1993.
Goldziher, Ignaz Arendonk, C. van Tritton, A. S. , Ahl Al-Bayt, EI(2),
New Edition, Leiden 1960.
Gkalp, Yusuf, Zeydlik ve Taberistanda Yaylmas, Baslmam Yksek Lisans
Tezi, ASBE, Ankara 1999.

Gkalp, Yusuf, Zeydlik ve Yemende Yayl, Baslmam Doktora Tezi, AS-

BE, Ankara 2006.
Gner, Ahmet, Bveyhlerin i-Snn Siyaseti, zmir 1999.
Hakkat, Abdur-Ref, Cunbi-i Zeydiyye der ran, ntirt- zd- Endin,
Tahran 1359.
Hkim el-Cem, Hkim b. Eb Sad el-Muhassin b. Muhammed el-Cem
(494/1101), Nuhab min kitbi Celail-ebsr, (Ahbru eimmetiz-Zeydiyye,
iinde ss. ss. 119-133), der. ve tahk. : Wilferd Madelung, Orient Institut
der Deutschen Morgenlandschen Gesellschaft, Beyrut 1987.
Hkim en-Nsbr, el-Hkim Eb Abdullh Muhammed b. Abdullh b. Mu-
hammed b. Hamdeveyh b. en-Numn ed-Dabb et-Tahmn en-
Nsbr, Trhu Nsbur telhsu Ahmed b. Muhammed b. Hasan b. Ah-
med el-Marf bil-Halfetin-Nsbr, Tahran ts.
_____, el-Hkim Eb Abdullh Muhammed b. Abdullh b. Muhammed b.
Hamdeveyh b. en-Numn ed-Dabb et-Tahmn en-Nsbr, Trhu
Nsbur telhsu Ahmed b. Muhammed b. Hasan b. Ahmed el-Marf bil-
Halfetin-Nsbr, Tahran ts.
Halil b. Ahmed, Eb Abdurrahman Halil b. Ahmed el-Ferhid (170/786),
Kitbul-Ayn, I-VIII, thk. Mehd el-Mahzm-brhm es-Samerr, M-
essesetl-Alem lil-Matbut, Beyrut 1988.
Hamza el-sfehn, Hamza b. el-Hasan el-sfehn, Kitbu trhi mlukil-ard,
Matbau Mazharil-Acyib (Kebrud-Dn Ahmedin katksyla) 1899.
Hill es-Sb, Eb shk brhim b. Hill el-Ktib es-Sb (384/994), Kitbul-
Mnteza min czil-evvel min kitbil-marf bit-Tc f ahbrid-deletid-
Deylemiyye (Ahbru eimmetiz-Zeydiyye, iinde ss. 7-51), der. ve tahk. :
Wilferd Madelung, Orient Institut der Deutschen Morgenlandschen Ge-
sellschaft, Beyrut 1987.
_____, Ebul-Hseyin Hill b. Muhassin b. brahim es-Sb (448/1056),
Rsmu dril-hilfe, tahk. : Mihail Avvd, Drur-Ridil-Arab, Beyrut
1406/1986.
Huart, Cl. , Gln, A, c. IV, stanbul 1993, s. 782.
_____, Taberistn, A, c. XI, stanbul 1993, ss. 598-599.
Humeyd el-Muhall, Humeyd b. Ahmed el-Muhall (652/1254), min Kitbil-
Hadikl-verdiyye f menkb eimmetiz-Zeydiyye, (Ahbru eimmetiz-
Zeydiyye, iinde ss. 171-349), der. Ve tahk. : Wilferd Madelung, Orient
Institut der Deutschen Morgenlandschen Gesellschaft, Beyrut 1987.
bn Fris, Ebul-Hseyn Ahmed b. Fris b. Zekeriyya (395/1005), Mucemu
mekyisil-luga, I-VI, Drul-Cl, Beyrut 1991.

bn Funduk el-Beyhak (565/1169), Lubbul-ensb, tahk. : Mehd Rec, ts. , yy.

_____, Trhu Beyhak, tahk. : Ahmed Behmenyr, Tahran 1361 (bn Funduk,
bu eserini 563/1167de tamamlad).
bn Havkal, Ebul-Ksm Muhammed en-Nasb (367/977den sonra), Kitbu
sretil-ard, Menrtu Dr Mektebetil-Hayt, Beyrut ts.
bn sfendiyr, Muhammed b. el-Hasan (613/1216), History of Tabaristan,
ngilizceye zet olarak ev. : Edward G. Browne-M. A. -M. B. , E. J.
Brill, Leyden 1905.
_____, Trhu Taberistn, I-II, tash. : Abbs kbl, Taberistn 1386/2007.
bn Kuteybe, Eb Muhammed Abdullah b. Mslim b. Kuteybe ed-Dinever
(276/889), Uynul-Ahbr, I-IV, Drul-Ktbil-Ilmiyye, Beyrut, ts.
bn Manzr, Cemlud-Dn Mkerrem b. Manzr (711/1311), Lisnul-Arab,
I-XV, Dru Sdr, Beyrut 1990.
bn Ruste, Eb Ali Ahmed b. mer, Kitbu Alkn-nefse, tahk. : M. J. de
Goeje, Leiden: E. J. Brill, 1892.
bnl-Cevz, Ebul-Ferec Abdurrahmn b. Muhammed (597/1201), el-
Muntazam f trhil-mlk vel-mem, I-IXX, tahk. : Muhammed Ab-
dulkadir At-Mustafa Abdulkadir At, Drul-Ktbil-Ilmiyye, Beyrut
1412/1992.
Kabir, Mafizullah, The Relation of Buwayhid Amirs with the Abbasid Calipha-
te, Journal of the Pakistan Historical Society, 2 (1954), ss. 228-243.
Karabiber, Namk Kemal, Ehl-i Beyt Tasavvurunun Erken Dnem Dn, Sosyal ve
Politik Hayattaki Yansmalar, (Baslmam Doktora Tezi), ASBE, An-
kara 2007.
Kudme b. Cafer, Ebul-Ferec (320/932), Nbezn min kitbil-harc, (bn
Hurdzbenin Kitbul-meslik ve memliki ile birlikte), tahk. : M. J. de
Goeje, E. J. Brill, Leiden 1889.
Madelung, Wilferd, Religious Trends in Early Islamic Iran, The Persian Heritage
Foundation, New York 1988.
Makdis, emsddin Eb Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ber (380/990),
Ahsent-teksim f marifeti eklim, Notlar: Muhammed Mahzm, Dru
hyit-Trsil-Arab, Beyrut 1408/1987.
Meril, Erdoan, Gazneliler, DA, c. XIII, stanbul 1996, ss. 480-484.
Mesd, Ebl-Hasan Ali b. Hseyin b. Ali (346/957), Murcuz-zeheb ve
medinul-cevher, I-VII, thk. Charles Pellat, Beyrut: Publications de
lUniversit Libanaise, 1973.
Miskeveyh, Eb Ali Ahmed b. Muhammed (421/1030), Min ksml-ahr min
kitbi tecribl-mem, Msr 1333/1915.

Ntk bil-Hakk, Eb Tlib Ntk bil-Hak Yahya b. Hseyin Hrn el-Hrn

(424/1033), el-fde f Trhil-Eimmetiz-Zeydiyye, thk. Muhammed
Yahya Salim Azzn, Drul-Hikmetil-Yemniyye, Sana 1996.
Nerah, Ebu Bekir Muhammed b. Cafer (348/), Trhu Buhra (332/943te
yazld), tash. : Mderris Rdav, ntiarat Kitabfurui ina, Tahran 1317.
z, Mustafa, Ehl-i beyt, DA, stanbul 1997, X, 498-9.
zgdenli, Osman Gazi, Seluklular-Sosyoekonomik ve Kltrel Hayat,
DA, c. XXXVI, stanbul 2009, ss. 371-375.
Rgb el-sfahn (502/1108), Mfredt f garbil-Kurn, stanbul 1986.
Sehm, Ebul-Ksm Hamza b. Yusuf b. brhim (427/1036), Trihu Crcn,
Haydarbd 1369/1950.
Sharon, Moshe, Ehl-i Beyt Ev Halk-, ev. : Cem Zorlu, Marife, yl: 4, say:
3 (K 2004), ss. 341-353.
Smer, Faruk, Seluklular, DA, c. XXXVI, stanbul 2009, ss. 365-371.
ehristn, Ebul-Feth Muhammed b. Abdilkerim e-ehristn (548/1152), el-
Milel ven-nihal, I-III, thk. Ahmed Fehmi Muhammed, Drus-Surr,
Beyrut 1948.
Tabtab, Muhammed Hseyn et-Tabtab, el-Mzn f tefsril-Kurn, I-XX,
Menrtu Cematul-Mderrisn min Havzatil-Ilmiyye, Kum ts.
Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr (310/922), Trhut-Taber: Trhur-rusul
vel-mulk, tahk. : Muhammed Ebl-Fadl brahim, Kahire: Drul-Merif, t.s.
Taneri, Aydn, Hrizmahlar, DA, c. XVI, stanbul 1997, ss. 228-231.
Trcan, Galip, mm Ehl-i Beyt Tanmnn Din Temelleri, Marife, Yl: 4,
Say: 3 K 2004, ss. 55-72.
Uyar, Glgn, Nakb, DA, c. XXXII, stanbul 2006, ss. 321-322.
mit, Mehmet, Zeydiyye-Mutezile Etkileimi Zeyd b. Aliden Ksm er-Ressnin
lmne Kadar, sam yay. , stanbul 2010.
_____, Usld-Dne likin lk Zeyd Metinler, Hitit niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, c. 6, say: 11, orum 2007, ss. 81-102.
Varol, M. Bahaddin, Siyasallama Srecinde Ehl-i Beyt, Yediveren yay. , Konya 2004.
Yaarolu, Hasan, Taberistan Zeydleri (250-316/864-929), Baslmam Doktora
Tezi, Marmara niv. Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1998.
Yazc, Tahsin, Deylem, DA, IX, stanbul 1994, ss. 263-265.
_____ Gln, DA, c. XIV, stanbul 1996, ss. 68-69.
Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig II, ev. Reid Rahmeti Arat, Ankara: Trk
Tarih Kurumu Basmevi, 1988.

ARNAVUT TOPRAKLARINDA
BEKTALK DOUU ve GELM
Baba Edmond BRAHMAJ

Baba, Arnavutluk

Baba Edmond BRAHMAj
Kymetli din yetkilileri!

Deerli Bektai aratrmaclar!
Dost ve misafirler!
Arnavut topraklarndaki Bektai inancnn douu, gelimesi ve yaylmas ile
ilgili bir tebli sunmak ve ayn zamanda byle byk bir dinleyici karsnda
konumak beni onurlandryor. 800 yl nce doan, bu dzenin kurucusu, Hac
Bektai Veli kendi yetenekleri ve almalar sayesinde byk Mslman aile-
sinde silinmeyen izler brakmtr. Bu byk sofi gelecek Bektai nesillere iyilii,
Allah sevgisini, byk slam ailesine kar sevgiyi aktarabilmitir. Yeni bir felse-
feye dayanarak, zamann gelimelerini takip ederek ve her zaman Kuran- Ke-
rimi bir yol gstericisi olarak kabullenip Peygamberimizin (s.a.s) yoluna uyarak,
Bektai inanc ilk olarak 15. yzylda Arnavut topraklarnn kaplarn almtr.
Arnavutluk Bektailiin dou yeri olduuna dair iki yada yabanc yazar
tarafndan nemli bilgiler sunulmutur ve Bektailiin ikinci Piri, Sar Saltn
Balkan topraklarna gelii ise bunu ispatlayan bir delil olarak kabul edilmitir.
Ayn zamanda Bektailiin bu topraklarda herhangi bir bask altnda kalmadan
yayldn onaylayan gvenli tarihi kaynaklar vardr.
Aslnda bu gelimenin kendi sebepleri vardr. lk olarak Hac Bektai Veli ta-
rafndan kurulan doktrinin temelinde iyiliin, kresel barn, ahlaki temizliin,
vatan sevgisinin, beikten mezara kadar aranan ilmin ilkeleri bulunmaktadr.
Buradan anlyoruz ki Bektailiin ahlaki prensipleri insanlar Allaha yaknlat-
rp onlarn basit ama drst bir hayat srmelerini ve kendi hayatlarnda daya-
nma, hogr ve kardelie yer vermelerini tavsiye ediyor. phesiz ki 15. ve
16. yzylda yaylan bu eilimler sadece Arnavut topraklarda kalmayp deiik
etnik, din ve rklardan oluan btn Balkan topraklarnda, dini ve kiisel gelii-
me dorudan byk bir katk salamtr.
nl Trk gezgin Evliya elebinin notlar mehurdur, bunlarn arasnda 16.
yzylda Kruj, Elbasan, Berat, Vlor, Kanin, Gjirokastr, Prmet, Kavaje ve
Peqin gibi Arnavutluun deiik ehirlerinde tekkelerin kuruluundan bahset-
mektedir. Bu tekkeler ou zaman Trkiyeden, Dnya Bektai Merkezinin
temel att Hac Bektai Velinin blgesinden gelen derviler ve dedeler tarafn-
dan yaplan etkili propaganda eliinde kurulmutur. Bylece Arnavutlarn
Trkiye ile olan ilikileri farkl bir bak asnn altnda geliti, sanki Hris-
tiyanlarn Bektai inancna olan tutumlarna kar bir meydan okuma vard.
Gerei sylemek gerekirse Trkiyeden gelen Bektai yetkilileri Bektai doktri-
nin getirdii barsal ve ilerici ruhun yan sra Arnavut topraklarnda kresel bir
merhamet, kardelik, Kuran Kerim ve Peygamber efendimize(s.a.s) olan sevgiyi
yansttlar. Bu ekilde 13. ve 14. yzylda Arnavutlarn bir ksm ticari yollar

Arnavut Topraklarnda Bektailik Douu ve Geliimi
nedeniyle slami kabul etmilerdi, imdi ise onlara kendi kurucular Pir Hac
Bektai Velinin mesajlarn iletebilen yzlerce, binlerce Bektai de katlyordu.
Makedonya Tetovada ve Kosova Peyada kurulan tekkeler ayn dneme denk
gelir. zellikle Tetovadaki tekke, 19 yl boyunca Hac Bektai tekkesinde posta-
clk yapan Sersem Ali Dedenin himayesi altnda kuruldu. Gsterdii ilgi saye-
sinde bu gnlerde de Sofyadan Manastra kadar Bektai inancnn yaylmasnda
nemli bir merkeze dnen bu muhteem tekke kuruldu. Ayn zamanda kod-
ra'daki Kasm Ali Sultan Bektai tekkesi 16. yzyln balarnda Bektai mmin-
ler ve Hristiyanlar tarafndan da ziyaret edilirdi. nl Fransz aratrmac Nata-
li Kler tekkelerin oalmasyla ile ilgili Qesarakada Hac Baba tekkesinin yanna,
Kruyada Gl Baba derghnn yanna, Delvinada Bekir efendi derghnn yan-
na, Tepelenada Demir Han derghnn yanna, Elbasanda Baba Ali Harasan
tekkesinin yanna v.s Bektailiin yaylmasndan da sz ediyor. Kler belgelerin-
deki bilgileri Degrand, Birge, Babinger gibi aratrmaclardan faydalanarak yaz-
mtr. Burada Arnavutluun gneyinde Tomor danda bulunan Abbas Ali
derghnn da gz ard edilemez olduunu dnyorum. Mitolojik tarihiyle bu
dan ba 17.yzyln balarnda Trkiyeden gelen, Hac Bektai Veliden gel-
dii bilinen Hac Babadan dolay Bektai rengiyle boyanmtr. Kendi keramet-
leri ile tannan bu mehur dervi baka dervilere kaya iine oyulmu at izlerini
takip ettiini sylemitir. Bundan sonra bu dergh Bektai geleneksel kardelii,
kuvvetiyle, inancyla tannan Kerbelann bayraktar Abbas Alinin dergh ola-
rak ziyaret edileceini emretmitir. zellikle Austos aynda binlerce Bektaiyi
bir araya getiren bu Bektai mekn hakknda nl talyan aratrmac Baldac
(Soceta Geografca Roma 1915 sayfa 978) de sz etmektedir. O zamann
Arnavut topraklarn ziyaret eden birok yabanc yolcu ve aratrmaclarn da
vurguladklar gibi Bektai inanc byk bir gelime yaamaktayd. Bu gelime-
nin nedeni yaylan doktrinden tr yeni fiziksel ve ruhsal meknlar arayan
slamla alakalyd. Trkiyeden gelen dervilerin baardklar konu ise bu tarika-
tn her zaman byk slam ailesinin yanna geliebilir, yaylabilir fikri olmutur.
Arnavut topraklarnda slamiyetin yaylmasnda Bektailiin byk bir rol oy-
nada itiraz edilemez. Bu inancn slam leminde muhteem bir mozaiin
domasna byk katkda bulunaca birok aratrmac tarafndan tespit edil-
mitir. Baz aratrmaclara gre yenierilerin misyonunun bitmesi Trkiyedeki
dini evreleri Arnavut topraklardaki Bektai inancna kar ilgisizlie itmitir.
atmalar nedeniyle Arnavut topraklarnda bulunan tekkeler neredeyse Dnya
Bektai Merkeziyle ilikilerini koparmt. Bu srada o zamann vezirlerinden bir
tanesi olan Ali Pash Tepelena Bektai inancnn gelimesinin nemini anlamt.
Anlayl bir siyaseti olarak, Jannann veziri yzyllk atma ve anlamazlkla-
rn Bektai inancnn getirdii bar, iyilik ve Allah sevgisi olmadan zlmeye-
ceini dnyordu. Ayrca bu inan eskiden de olduu gibi Hristiyan, Orto-
doks ve Mslmanlarn aralarn balayan bir kpr roln oynayacakt.

Baba Edmond BRAHMAj
Gerek u ki Al Pash Tepelena Janinadan Kosovaya Bektailiin byk bir

misyoneri olarak tannan Shemem Kemaluddn Baba ile ibirlii yapmtr.
Baz bilgilere gre Janinann veziri Shememi Babann yanna geldii zaman ok
heyecanlanmtr ve kendisinden bu yolun yolcusu olmay yan mhim olmay
talep etmitir. O zamandan beri Janinann veziri Bektailie yn veren baz
tekkelerin kurulmasnda maddi ihtiyalarn karlamtr. Shemem Babann
Fushe Krujada yzlerce mhibi ve a vard. Daha sonra Kruja ve ilelerinde
Bektai doktrinini tebli ederek baz derghlar kurmutur. Shememi Babann
nemli katklarndan nl Trk Profesr Sadeddin Nzhet Ergun kendi kita-
bnda Bektai airleri bahsetmitir. O sadece bu derviin katklarndan bah-
setmiyor, ayn zamanda onu ldrme vakasndan da sz ediyor.
Amerika Birleik Devletlerinde ilk tekkeyi kuran ve yneten byk Arnavut
aziz Baba Rexhebin (1901-1995) Shemem Baba ile ilgili yazm olduu satrlar
ve satrlardaki bilgileri aktarmak byk bir nem tamaktadr. Ali Pash Tepele-
nay bir mhib olarak kabul ettikten sonra Bektai dervi Janina vezirinin yapt-
baz zalimliklerden haberdar olmutu. Bundan dolay dervi vezire bu ekilde
nasihat verir: Kt amellerden vazge. nsanlara yardm et ve halka hizmet et.
Dierlerine zulmetme ve sadece iyilikle davran. Eer byle iyilikle amel edecek-
sen Allah gemite yapm olduun btn gnahlarn affeder. Bunun yerine
bugne kadar davrandn gibi davranacaksan sadece elindekini deil ban da
kaybedeceksin. ( slami Bektai iirleri Miigan ABD-1970 s. 306)
19.yzyln balarna doru Arnavut topraklarndaki tekkeler g kazanmlar-
d. Jannada bulunan Bektai meclisleri Ergjeradan Preveze ve Arta kadar mhib
ve k topluyorlard. Kostur tekkesinde Kolonja, Kore ve Follorineden gelen
binlerce Bektai dindarlar bulunuyorlard. Yunan Ortodokslarn abalarna ra-
men bu tekkeler uzun zamandr Hac Bektai Velinin deerli derslerini, nasihatle-
rini ve emirlerini aktarmtr. Bu Bektai merkezlerine Permetteki Frasher tekkesi
de eklendi. Trkiyedeki Hac Bektai Tekkesini ve baz kutsal meknlarn ziyaret
ettikten sonra bu tekkenin dini lideri Nasibi Tahir Baba, Permet Frashera gelip
orada bulunan Bektai derghn ilerini yrtt. Senelerin gemesiyle mhiblerin
yaknlamas asndan tekke daha geni oldu bylece Gney Arnavutlukta bulu-
nan Arnavutlarn gl bir kardelik merkezine dnt.
Arnavutluun bamszl ilan edildikten sonra 1912 ylnda komularn
kzgnlklar da tekrar harekete geti. Srp- Yunan istilalarna kar gsz den
Arnavut devleti bu tekkeleri, bu kardelik, vatan ve Allah sevgisinin merkezleri-
nin yklndan kurtaramad. 1913-1914 yllar arasnda btn Arnavut toprak-
larnda yaklak 280 dergh yklmtr. Allahn evlerine ve Hac Bektai Velinin
Arnavutlarna kar gerekleen bu ei grlmemi vahet sadece talara ve du-
varlara ynelik deildi. Aslnda daha nce slam yolunu aan Bektai inancna
ynelikti. Bektailerin genel tarihi isimli kitabnda din adam Ali Turabi Bek-

tailie kar yaplan zulm ok edici gerekler nda yanstmtr. 17 Ocak

1921 ylnda Arnavut Bektailer Pritinada ilk Bektai kongresini organize etti-
ler, bundan baka kongreler de organize edilmitir. kincisi 9 Temmuz 1924
ylnda Haydariye tekkesinde, ncs ise Eyll 1929 ylnda Turan(kore)
tekkesinde organize edilmitir. Kongrelerin ruhu mminlerin ahlaki eitimine
ve milliyetiliine katk salayan Arnavut Bektai toplumunun glendirilmesi-
ne yol at. Yardmlama, hogr ve vatan sevgisi Bektai felsefesinin ve btn
doktrinin yenilenmesini salad. Bektai toplumu Arnavutluk ve Bektailik ara-
snda gl bir balant kurarak, kendi kresel yapsn incitmeden kinci Dn-
ya Sava srasnda nemli katklarda bulunmutur. Onun slogan Vatan olma-
dan din olmaz Bektai mminler iin bir ilham kayna olup her zaman onlara
yol gstermitir.
1913 ylnda Trkiye Hacbektata Dnya Ba dedesi Fejzi Dede vefat etti.
Onun yerine Bektailerin Dnya badedesi Sal Niazi Dede geldi. Bu kendi
kiiliiyle uygun bir din adam, organizatr ve lider olduunu ispatlamt.
Dnyann deiik yerlerinden gelen dini yetkililerin gvenini ve takdirini ka-
zanmt. Sali Naz Dede 1925 ylna kadar dnyann btn yerlerinde bulunan
tekkelere, konseylere ve dedelik Konseyine dayanarak gzel bir ekilde Merkezin
ilerini yrtmtr. 1926-1928 yllar arasnda Sali Naz Dedenin Arnavut
babalaryla ve Zog Hkmetiyle yaplan konumalardan olumlu sonular elde
edilmitir. Korada yaplan nc Bektai Kongresi Dnya Bektai Merkezi-
nin Arnavutlua yerlemesinin temellerini atmt.
Bu dedelik merkezi ikinci Dnya sava srasnda da kendi ilerinde devam
etti ve kurtulu savandan sonra 1945 ylnda drdnc, 1950 ylnda beinci
Bektai Kongresi organize edildi. Baz Bar konferanslarna katlan Badede
Ahmeti dnyann dier yerlerinde bulunan Bektai toplumlaryla ibirlii yapa-
rak Bektailie farkl ve yeni boyutlar kazandrmtr. Dede Ahmetin sadklar ve
rencileri vard. Onlarn arasnda Kukesten gelen Reat Bardhiyi Bektailiin
gelecei iin eitti. Bu yksek tesisat komnist devletin dini faaliyetleri kanunla
yasakland 1967 ylna kadar alt.
Burada 1966-1967 yllar arasnda Arnavutlukta olan dini tesislerin korkutu-
cu yklndan da sz etmek istiyorum. Marksist ve dou ideolojilerine eilimli
olan o zamann devlet-partisi ilk olarak iki ana dinin dindarlarnn inanlarn
solmaya ve dini liderlerini ortadan kaldrma amacyla drt geleneksel Arnavut
dini liderlerine kadar uzlamaya alt. O zamanki komnist devletinin bu ba-
arsz giriimini Bektai Kutsal Merkezinde de gryoruz. Komnist devleti bu
inancn geleneksel uygulamalarna ve Bektailiin rfi kurallarna, doktrinine
kar olan yeni kurallar koymaya alt.
Dede Ahmet Myftari ve onlarca Bektai din adamlarndan oluturulan engel
komnist ve ateist rejimin insan d olan saldrlarn durdurabilmiti. Bylece

Baba Edmond BRAHMAj
Dede Ahmet Myftari aralarnda bugn Dnya Bektai Merkezinin lideri Dede
Reat Bardhinin bulunduu bir grup Bektai dervileriyle beraber Arnavutluun
Gneyine Drizar kyne srgn edilir. Oradaki hayat dini, siyasi, sosyal ve
ekonomik engellerle doluydu ancak onlar kendi hayatlarn Bektailie hizmet
etme yoluna adamlard.
Bu iki mehur din adamnn srgnlnden de bahsettim nk bu sadece
kiisel bir dram deildi. Komnist devletinin prensiplerine kar olan bu kural
ve uygulamalara ramen Hac Bektai Velinin derslerine ve Bektai geleneksel
koduna dayanarak yaayan ve dnen onlarca Bektailerin dram idi. 1957-
1967 yllar arasnda Arnavutluun gneyinde bulunan Drizar ky Arnavut
topraklarda yaayan Arnavut halknn tekkesi oldu. Oras yasad yollarla Arna-
vutluk, Kosova, Makedonya, Karada, amera ve Avrupann dier yerlerinden
gelen gen dindarlarca ziyaret edilirdi. Amerikan basnnn hazrlam olduu
rportajda ABD-de olan ilk tekkenin kurucusu, byk Bektai azizi Baba
Rexhep Bizim Kutsal Meknmz vahi komnist devlet tarafndan ynetilen
Tiranda deildir, o Drizar kynde bulunmaktadr diyerek btn Hac Bekta-
i Velinin takipileri iin konumutur.
Ama en kts ve en ac gerek u ki 1967 ylnda birok din adam ceza-
landrld ve sonra srgn edildi, dini kurumlar ykld ve Arnavutluk Cumhuri-
yetinin Anayasasna gre Allaha inanan ve bu inanc tebli eden kii 8 yl hapis
yatard. Byle paradoksal ve sama kararlar sadece ateist ve dinsiz olan bir devlet
tarafndan alnabilirdi. Dini kurumlarn yklmasyla Arnavut dindarlarnn
kalplerinden iman da skeceini dnerek Arnavut diktatrl bu hareketle
in dnce ve eylem modelini tercih etmiti. Ancak her zaman olduu gibi bu
noktada yanlmt.
1967 ylndan sonra ar bir darbe almalarna ramen Arnavutluun dini ku-
rumlar her zaman ateist dncelere kar yerini almtr. Aksine geleneksel
dinlerin dindarlar sadece kendi rfi kodlarn ve doktrinlerinin korumasyla
kalmayp kendi aralarnda olan birlii ve sevgiyi de glendirmiti. Bu balamda
hibir zaman balam olduklar hizmetlerden vazgemeyen, bu inancn dirili-
inden mitlerini kesmeyen komnist devlet tarafndan takip edilen Arnavut
Bektai din adamlarnn roln de unutmamamz gerektiini dnyorum.
Yasad yollarla, psikolojik ve fiziksel basklarn altnda olmalarna ramen 800
yl nce kendi Pirlerinden mehur aziz, lim ve felsefecinin Hac Bektai Velinin
derslerini hayatta tutmay baardlar.
90 yllarn balarnda komnist dogmann llerinde yeni bir rzgr esintisi
hissediliyordu. Uluslararas yetkililerin basks altnda Ocak 1991 ylnda Arnavut
Hkmeti zel bir kararla dini inanlarn uygulanmasna izin vermiti. Herhangi
bir dini toplulua olduu gibi Bektailer iin de 40 yllk sren gecenin ardndan
gn domutu. Eski Bektai din adamlar kendi mhibleri ve sevenlerinin evle-

rinde toplanp 40 yllk bir ykltan sonra bu inancn dirili ve yeniden kalknma
ykn omuzlarna alarak kendi aralarnda yaplacak olan grevlerini paylatlar.
Srgnlk eken ve bu doktrinlerini canl tutan Arnavut dedeleri artk Bektai
dindarlarnn geni kitlelerinden yardm istemiti nk insanlk d ve din kart
trajedinin tek sorumlusu olan Arnavut devleti sadece dini pratiklerin uygulanma-
sna izin vermiti, baka konularda yardmc olmamt.
Bundan sonra Arnavut babalar: Baba Reat Bardhi, Baba Selim Kaliani,
Baba erif Canaj v.s ABD de olan ilk tekkenin komisyonuna bavurdular.
Oradan Batnn her yerinde tanlan o tekkenin kurucusundan Baba Rexhepten
en scak ve kardee tebrikleri ve selamlarn aldlar.
Gsterilen fedakrlk ve abalardan sonra 1991 ylnda Sal Naz Dedenin
tarafndan 1929 ylnda belirtmi olduu meknda Dnya Bektai Kutsal Mer-
kezi ald. Nevruz Sultan Bayramna denk gelen al trenine ABD, Kanada,
Makedonya, Kosova, Karada ve Arnavutluun deiik blgelerinden gelen
binlerce Bektai dindarlar katld. Bektai din adamlar halka hitap ederek ken-
di inancnn ilkelerini aktardlar: bar, kardelik, vatan sevgisi, aile sevgisi. Her
zaman olduu gibi dier inan ve fikirlere ramen kendi byklklerini, c-
mertliklerini korudular.
1991 den bugne kadar yaplan almalar Tirandaki Kutsal Merkezinin
ciddiyetini ve yksek derecede olan sorumluluunu gsteriyor. lk olarak ko-
mnist rejiminden korkan ve srgn edilen dindarlar yeniden toplama ve bir
araya getirme ilemi yapld. Sonra ateist rejiminden dolay dini kurumlarna
korkuyla yaklaan yeni nesil, genlerle bir takm almalar oldu. Bu dnemde
Dnya Bektai Merkezine inancmz hakknda bilgi sahibi olan birok Arnavut
akademisyen ve aydn kiiler de bavurdu. Bu aydnlarn sayesinde Bektai din
adamlar Arnavut devletinin organlarnn yanna kendi haklarn kazandlar.
Dini ritellerinin uygulanmasnn yanna blgede yklm olan tekkelerin ve
trbelerin yeniden kurulmasnn gereklilii hissedildi. Yklm trbe ve tekkele-
rin says yaklak 170 idi ve onlarn yeniden kurulabilmesi iin maddi kaynak-
lar eksikti. Dnyada bulunan milyonlarca Bektai dindarlarn aydnlatan ve hi
snmeyen Hac Bektai Velinin yldz Arnavut Bektai din adamlarna da her
zaman yol gstermitir. nancmzn getirdii iyimserlik sayesinde ve yzlerce
mhiban ve sevenlerin yardmlaryla bu dnemde 114 yeni trbe ve tekke ku-
ruldu. I, ilmi, sevgiyi ve bar yanstan bu Bektai kutsal meknlar ayn
zamanda dini duygular eiten merkezlere ve dindarlar tarafndan en ok ziyaret
edilen kutsal meknlara dnt. Tomorr dandaki Abaz Ali'nin mezarnn
bulunduu trbe her sene geleneksel Bektai ritellerini yapan yzlerce, binlerce
ziyareti(hac) tarafndan ziyaret edildiini sylemek istiyorum. Buradan anla-
lyor ki Dnya Bektai Merkezinin misyonu bu inanc kucaklayan toplumlaryla
ilgilenmekti. Bu da balarn koparm olan din kardelerimizi, bu yolun takip-

Baba Edmond BRAHMAj
ilerini bulup onlarla yeni bir ibirlii yapma anlamna geliyordu. Bu konuda da
bizim Kutsal Merkezimiz byk bir rol oynamtr. Ankarada bulunan Hac
Bektai Veli aratrma Enstits, Hacbekta ilesinin nde gelen yetkilileri ve
lkenin, dinin tanlan akademisyen ve yksek yetkilileriyle grmelerimiz ol-
mutur. Dnya badedesi Dede Reat Bardhi Trkiyenin iki babakanyla g-
rmtr( Ecevit -2002 ve Erdoan 2008) o ayn zamanda Trkiye diyanetin
Bakan Prof. Ali Bardakolu ve stanbulun Ba mfts tarafndan arlanm-
tr. Dede Reat Bardhi kinci Papa Gjon Pal den ve Hindistan, Amerika, Ka-
nada, Almanya, Iran, talya, Makedonyada v.s bulunan dini yetkililerce de
arlanmtr.
Dnya Bektai Kutsal Mekn kendi inancmzn deerli vizyonunu aktarp
kendi alanlaryla organize edilen onlarca sempozyum, uluslararas konferans
ve grmelere katlmtr. Austos 2006 ylnda Japonyada yapm olduu
konumasnda Dede Reat Bardhi Japonlarn ilgisini ekerek onlara Hac Bekta-
i Velinin deerli derslerinden bahsetmitir. Tirandaki Merkez Hac Bektai
Velinin mesajlarn iletebilmek ve kendi almalarnn bir deerlendirilmesini
yapmak iin Arnavut hkmetin bakanlaryla, lkenin ileri gelen yetkilileriyle
de grmeler yapmtr. Youn ve sorumluluk taan bir almadan sonra
Dnya Bektai Kutsal Mekn bu senenin ocak aynda Arnavutluk Cumhuriye-
tin Bakanlar Kurulu ile olan anlamay baaryla tamamlad.
Deerli dostlar!
Yaptmz almalar, am olduumuz engellere ramen birbirimizi daha
iyi tanmaya, ibirlii yapmaya ve aziz Pirimizin nerdii gibi kardee yaamaya
devam etmeliyiz. Bu sempozyumun, bu tarihsel dini bagajn gelecek olan nesil-
lerin eitimine katks olsun. Yzyllar boyunca yaplan zulmlere kar Bektai
doktrinin ayakta kalabilme gerei hepimize bu inancn daha canl ve gl
gelieceini gsteriyor. Bektailiin ve onun parlak geleceinin vizyonu bizim
kardelik bamzdan ve ibirliimizden kaynaklanmaktadr.
Hepinize teekkrler!

KNC OTURUM
Oturum Bakan: Prof. Dr. Durmu BOZTU
Do. Dr. Hulusi ARSLAN

Hac Bekta Velide man-Ahlk likisi
Do. Dr. Selim ZARSLAN

Hac Bekt- Velinin Uluhiyet Anlay
Do. Dr. Sddk KORKMAZ

Hac Bekta Veli retisinde tikd Unsurlarn Yeri ve nemi
Dr. Burhan BALTACI

Hac Bekta Velinin Kurndan ktibaslar Ve Yorumlarnn Tefsir
Perspektifinden Deerlendirilmesi
HACI BEKTA VELDE
MAN-AHLK LKS

nn niversitesi lahiyat Fakltesi

ZET
phesiz Hac Bekta Veli, slam dnce ve kltr tarihinde nemli
bir yere sahiptir. Onun dnce ve gnl dnyasna hkim olan ana
unsurun tasavvufi eler olduu bilinmektedir. Bununla birlikte onu
zgn klan hususlardan biri de iman ile ahlak arasnda kurduu
ilikiye zel bir nem vermi olmasdr. Onun bu alana ynelik yakla-
mlar, modern insann kmazlarna zm oluturabilecek nitelie
sahiptir. Bu almada Hac Bekta Velinin iman ve ahlak anlay
ile bu ikisi arasnda kurduu iliki incelenmektedir.
Anahtar Kelimeler: man, ahlak, akl, bilgi, ahlaki tutarllk
GR
Hac Bekta Velinin, Horasandan Anadoluya gelmeden nce hacca niyet
ettii; Necef, Mekke, Medine, Kuds ve Halep zerinden Elbistana, oradan
da Sivas, Kayseri ve Krehirden Sulucakarahyke geldii, her birinde er-
ban kard hatta Mekkede yl civarnda kald belirtilir. 1 Bu yolculu-
un gzergh zerinde farkl aklamalarn bulunduu bilinmektedir.2 Fakat
dier veliler gibi onun da Anadolunun manevi fatihlerinden hatta en nemli-
lerinden biri olduu zerinde bir ihtilaf yoktur. Btn insanl sevgi ile ku-
caklayan ve birletiren bu velilerin Anadoluda Trk slam medeniyetinin
kurulmasndaki pay byktr. 3 Trkler iddet ve zorbalk yerine sevgi ve
hogr ilklerini benimsemilerdir. Bu sevgi ve hogr Hoca Ahmet Yesev,
Hac Bekta Veli, Yunus Emre ve Mevlna gibi btn insanln mal olmu
yce kiileri yetitirmitir.4
Bektilik zellikle Balm Sultandan sonra byk bir itibar kazanm, devlet
nezdinde himaye ve ilgi grm; 5 Yenieri Oca manen Bektilie balanm;
bylece Bektilik, Anadoluda ve bilhassa Rumelide yaylmtr. 6 Ne var ki bu
aamadan sonra birtakm deiimler yaam, baz Batni yorumlara maruz kalm-
1
Abdulbaki Glpnarl, Menakb- Hac Bekt- Vel,nklap Kitabevi, stanbul 1958, s. 17;
Ethem Ruhi Flal, Hnkr Hac Bekta Vel, Mill Btnlmz ve Hac Bekta Vel, Ata-
trk Kltr Merkezi Bakanl Yay. Anakar 1997, s.8.
2
Ethem Ruhi Flal, Trkiyede Alevilik-Bektailik, Seluk yay., Anakara 1990, s.144.
3
Trk Kltr ve Hac Bekt Vel, Trk Kltr ve Hac Bekt Vel Vakf Yay., Anakara 1988, s.14 vd.
4
Orhan Trkdoan, Alev Bekt Kimlii, Tima yay., stanbul 1995, s.42.
5
Saim Sava, XVI. Asrda Anadoluda Alevlik, Vadi Yay., Anakara 2002, s.147.
6
Mehmet Erz, Trkiyede Alevlik Bektlik, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990, s.75.

Hac Bekt- Velde man-Ahlk likisi
tr.7 Bektliin XIII. yzyldan itibaren son derece geni kitlelere ald, bu
arada devletin takibine urayan Kalenderler, Haydarler, Iklar, Torlaklar vs. gibi
baz ar grlere sahip zmrelerin de bu Ocaa snarak onu Btn, Hurf ve
i vasfl bir edebiyat ve fikirler karmna let etmi bulunduklar gz nne
alnacak olursa, Hac Bekta sonras dnemin kark ve karmak manzaras ks-
men aydnlanabilir. 8 ztrk, bu bozulmada etken olan Hurufilik, ranilik ve
Hristiyanlk gibi temel unsurun bulunduunu belirtir. 9
Bu noktada Hac Bekta Velinin bizzat kendi retileriyle kendisinden son-
ra teekkl eden, kurumsallaan ve sre ierisinde birtakm deiimlere urayan
Bektalik arasnda nasl bir farkn bulunduunu tespit etmek nemlidir. zel-
likle son on yllarda, giderek artan bir biimde gerek Hac Bekta Velinin ahs,
eserleri ve grleri ve gerekse de Bektalik ve Alevlilik zerinde yaplan ara-
trmalarda birbirinden farkl gr ve yaklamlara rastlanabilmektedir.
Bu almalardan bazlarnn Hac Bekta Veliyi veya Bektalii slam d k-
kenlere dayandrdklar grlmektedir. Trklerin eski inan ve kltrlerinin, Ana-
doluya yerleen Trklere yansd tespit edilmektedir. 10 Bu erevede Hac Bekta
Velinin de, Horasandan birtakm slami ve tasavvuf fikirlerle kark eski Trk
inan ve kltrn yannda getirmi olduu kabul edilir. 11 Bektailii meydana
getiren Trkmen zmreleri zerinde, eski Trk inanlar ile Budist ve Maniheist
tesirlere kadar pek ok din unsurun etkileri olduu belirtilir. Bu adan Bektailiin
eski Trk inan, rf ve adetlerinden etkilenmi olmas gayet doaldr. 12
7
Baha Said, Hac Bekta ocann Trkle ettii ok byk iyiliin Balm Sultan tarafndan
Hurufilik ilkleriyle bozulduunu belirterek Hurfiliin kurucusu Fazlullah Esterbdnin dn-
ce ve yorumlarn yle zetler: nsan byk bir gedir. Ba Tanr, ba insandr. Ya da Tanrnn
ba insann badr. Tm evrelerin topland bu bilinmezi bilmek iin insan bedenini anlamak
gerekir. nk bu beden srr- Allahtr. Bu srr Ali yarm at. Ben tamamn ayorum. Ali Al-
lahn insanda grlen kiilii ve evreleri idi. Mehdi adyla Hristiyan, Yahudi, Zerdt, Brahman,
Budha, sonunda da Mslmanlarn bekledii insanl kurtarc, koruyucu varlk benim. Mu-
hammed benim srlarmla giyinmitir. Artk ben size gerei ayorum. zerinizden dinsel rtleri
kaldryoruz. Namaz, Oru, Hac, Zekt insan izgilerini bilmekten oluur. Dediklerimi biliniz ki
balanasnz. Bkz. Nejat Birdoan, ttihat-Terakkinin Alevlik-Bektailik Aratrmas, (Baha Sait
Bey), Berfin yay. stanbul 1995, s. 144-145; Baha Said Bey, Trkiyede Elev-Bekt, Ahi ve Nu-
sayri Zmreler, Haz: smail Grkem, Kltr Bakanl yay., Ankara 2000, s. 242.
8
Flal, Trkiyede Alevilik-Bektailik, s.180.
9
Yaar Nuri ztrk, Tarihi Boyunca Bektilik, Yeni Boyut Yay., stanbul 1990, s.159.
10
Ahmet Ocak, Alev ve Bekt nanlarnn slam ncesi Temelleri, letiim yay., stanbul 2003; Bkz.
Mehmet Erz, Eski Trk Dini ve Alevlik Bektlik, Trk Dnyas Aratrma Vakf Yay. stanbul
1992; Saffet Sarkaya, Anadolu Alevliinin Tarihi Arka Plan, tken Yay. stanbul 2003, II. Blm
11
Erz, Trkiyede Alevlik Bektlik, s.58.
12
Trkdoan, Alev Bekt Kimlii, s.144.

Buna karlk, Bektailii yalnzca bu kaynaklara dayandrmak veya slamn

arlkl etkisini grmezlikten gelmek ilmi dayanaktan mahrum bir yaklam
olur. nk hem Hac Bekta Velinin hayat ve eserleri, hem de Bektilik
incelendiinde, slamn inan ibadet ve ahlak retisinin hkim roln aka
gzlemek mmkndr. Bununla birlikte slamn ok deiik etkilerin altnda
farkl biimlerde, bazen bu retinin snrlarn zorlayan yorumlara tabi tutul-
duu sylenebilir.
Bunlardan hangisinin gerek Bektalik olduu zaman zaman tartlmakta,
farkl fikir ve yaklamlar ortaya atlmaktadr. Bu konudaki karklklar nle-
mek ve doruya en yakn olan tespit etmek iin kanaatimizce ncelikli olarak
bir usul ve yntem tayin etmemiz gerekiyor.
slam dnce geleneinde bilhassa itikd konularda bir hkm ve deer-
lendirme ortaya konmas iin temel bilgi kaynana yer verilmitir. Bunlar-
dan birincisi sahih nakil; ikincisi selim akl ve ncs salam duyulardr.
Daha ak bir ifade ile bu bilgi kaynaklarn: 1-Kuran- Kerim ve sahih snnet
2-Akln deimez klli kaideleri 3- Tecrbenin ortak verileri olarak sralayabili-
riz. yle ise slam dininin itikad hkmlerini belirlerken, bu bilgi kaynan
temel almak gerekir. En azndan gr ve dncelerin, bu temel kaynaklarla
uyumlu olmas lazmdr.
phesiz din bilginleri, nderleri ve velilerinin anlay, yorum ve yaay tarzla-
r da, dinin anlalmas ve yaanmasnda bize rneklik tekil edebilir. Bu farkl
yorum, anlay ve yaay tarzlar, bir nevi dinin farkl alglara, sosyal hayatlara ve
kltrel formlara girmi ekilleridir ve slamn kltrel zenginliini oluturur.
Ancak bunlar da daima slamn ana kaynaklar olarak belirttiimiz Kuran ve
snnet yannda akl ve tecrbenin kesin verileriyle uyumlu olmaldr. Hepimizin
ortak ve salam kayna olan Kuran- Kerimde bu hususta yle denilmektedir:
nsanlar bir tek mmet idi. Sonra Allah, mjdeleyici ve uyarc olarak pey-
gamberleri gnderdi. nsanlar arasnda, anlamazla dtkleri hususlarda hkm
vermeleri iin, onlarla beraber hak yolu gsteren kitaplar da gnderdi. Ancak ken-
dilerine kitap verilenler, apak deliller geldikten sonra, aralarndaki kskanlktan
tr dinde anlamazla dtler. Bunun zerine Allah iman edenlere, zerinde
ihtilafa dtkleri gerei izniyle gsterdi. Allah dilediini doru yola iletir. 13
Ey iman edenler! Allah'a itaat edin. Peygamber'e ve sizden olan ullemre (ida-
recilere) de itaat edin. Eer bir hususta anlamazla derseniz Allah'a ve ahirete
gerekten inanyorsanz onu Allah'a ve Resl'e gtrn (onlarn talimatna gre
halledin); bu hem hayrl, hem de netice bakmndan daha gzeldir. 14
13
Bakara, 2/213.
14
Nis,4/ 59.

u halde din hususlarda mracaat edeceimiz ncelikli kaynak Kuran ve

sahih snnettir. Hac Bekta Velinin de ayn yntemi benimsemi olduunu
rahatlkla syleyebiliriz. Zira bakldnda onun en nemli referansnn ayet ve
hadisler olduu grlr. O, Makltta ilim tr; birincisi beyan olunan ayet-
ler, ikincisi salam farzlar, ncs sabit snnettir. imdi kim bu ilmi bilir-
se o kii gayet ulu kiidir15 demek suretiyle Kuran ve sahih snneti din bilgile-
rin temel kaynaklar olarak grmtr.
te yandan bir ahsn ve retinin grlerini anlamak iin ncelikle o ahs
ve retiye ait temel kaynaklar esas alnmaldr. Bu adan Bektaliin iman,
ahlak ve ibadet retisini belirlemek ve deerlendirmek iin ncelikle Hac Bek-
ta Velinin kendi eserlerine ve grlerine mracaat edilmesi gerekir. Bu eser ve
grlerin ona aidiyetleri veya onun eser ve grleri zerine yaplan farkl yo-
rumlarn slama uygunluklar zerinde bir tartma ve anlamazlk vuku bulmu
ise, bu durumda yine Kuran- Kerime ve Hz. Peygamberin sahih snneti ile
akln ve tecrbenin ortak verilerine mracaatla meseleyi zme kavuturmak
lazmdr. Bununla birlikte ana esaslarda birletikten sonra farkl gr ve yorum-
lar, anlay ve hogryle karlamak gerekir.
Bu ynteme mmkn olduunca uyarak almamzda Hac Bekta Velinin
iman anlayn, ahlak anlayn, sonra da bu ikisi arasnda kurmu olduu ili-
kiyi izah etmeye alacaz. Amacmz manevi ve kltrel deerlerimize giderek
yabanclaan insanmza ve btn insanla model olabilecek bu ulu kiilerin
gr ve dncelerinin tannmas ve daha iyi anlalmasna katk salamaktr.
1. Hac Bekta Velinin man Anlay
Bektalik-Alevlik inanlaryla ilgili olarak, mevcut durum hakknda iki g-
r bulunduu sylenebilir. Bunlardan birincisi, Bekta-Alev inanlarnn s-
lam inan sistemi ierisine dhil olduunu hatta Snnlikle ayn olduunu ileri
srerken; dieri, Snnlikten tamamen farkl olduunu hatta slam d kaynak-
lara dayandn sylemektedir.
Mehmet Erz, Trkiyede Alevlik Bektalik adl eserinde yle demektedir:
Gezip grdmz pek ok Kzlba Trkmen kynde, cami bulunmad
halde, slam dncesinin vicdanlarda yer etmi olduunu grdk. Namaz ve
oru ibadeti dnda, inan bakmndan dier Snni kyler halkndan hemen
hemen farklar yoktur. Allahn varlna birliine inanrlar. Geri ileride zn
ve iyzn aklayacamz bir leme grlse de, bir yaratc dncesi gnl-
lerde sakldr. Hz. Muhammedi Allahn son peygamberi olarak grmektedirler.
Kurann Hz. Muhammede indirilen Allah kelam olduuna iman getirmiler-
15
Hac Bekta Vel, Maklt, Tahkik: Esat Coan, Sad. Hseyin zbay, Kltr Bakanl Yay.,
Ankara 1990, s. 38.(Sonraki dipnotlarda Makltn bu tahkikli neri kullanlacaktr.)

dir. Cebrail, Azrail, Mikail, srafil ve dier meleklere, kadere, ahiret gnne,
maherde hesap sorulmasna inanrlar. Srat kprs inanc aynen Snnler-
deki gibidir Ksacas slamn amentsne gnlden baldrlar. 16 nan ve
itikat bakmndan, hayret edilecek bir yaknlk olduu ortadadr. Hele baz ky-
ler, birka adm daha atm, kylerine cami yaptrmlardr. Bir ksm ise, kasa-
balardaki, ile merkezlerindeki camilere, Cuma namazlarna gitmektedirler17
Gnmz Alev Bekta topluluklaryla ilgili yaplan aratrmalarda, onlarn
ounluunun slam inanlarna bal olduu fakat bazlarnn farkl inanlara
sahip olduu, hatta aznlk bir gurubun ahireti, cennet ve cehennemi inkar ede-
rek ruhun devrini ileri srd belirtilmektedir. 18 Yine baz yazarlar, Bekti-
Alev inanlarn Trklerin eski dinlerine, iilie, Tasavvufa, Hurfilie, Hris-
tiyanlk ve Yahudilie dayandrmaktadrlar. Bazen Bektaliin btn bu inan-
larla slamn bir karmndan meydana geldiini syleyenler olduu gibi; bazen
de asl kaynan slam d inanlar olduunu ileri srenler bulunmaktadr. 19
Yabanc aratrmaclardan rene Melikoff Alev-Bektlerin balca inanlarn,
yeniden bedenleme, beden deitirme (metemsomatos) ya da biimlenmelerin
okluu ile Tanrnn insan suretinde tecellisi (manifestation) ve Alinin tanrsal-
l olarak belirtmektedir. 20 O baka bir yerde, Alevlerin inan felsefelerini
evrimin sreklilii dncesi olarak belirtmektedir. 21 Yine bazlarna gre,
Alev-Bektalerin ounluu ruhun kalptan kalba geeceine inanr. Onlarca
Allah yaptn bozmaz, kurduunu ykmaz. Soru melekleri, kabir azab, Srat,
Mizan, halk ktlkten ekmek iin sylenmi korkutucu eylerdir. 22 Grl-
d gibi devir ve tenash 23 veya Alinin tanrsallatrlmas inanc Alev-
Bektilerin temel inanlar olarak aktarlmaktadr.
Dorusu zellikle Bekta nefesleri ve son dnem eserleri incelendiinde,
birinci gr olduu kadar, bu son gr destekleyecek verileri bulup kar-
mak ya da mevcut verileri o ynde yorumlamak mmkn grnmektedir. By-
lesine karmak bir durumda ncelikle Hac Bektan eserlerine mracaatla
onun iman anlayn tespit etmek en salkl yol olacaktr.
16
Erz, Trkiyede Alevlik Bektlik, s.147-48
17
Erz, Trkiyede Alevlik Bektlik, s.153. Ayrca bkz. Cemal Sofuolu ve Dierleri, Alevlik Bektlik
Tartmalar, TDV yay. Ankara 1997, s.105; Flal, Trkiyede Alevilik-Bektailik, s.278.
18
lyas zm, Gnmz Alevlii, SAM yay., stanbul 2000, s.82-84; sa Doan, Trklk ve
Alevlik, Samsun 1997, s.182-183.
19
Bkz. Faik Bulut, Alisiz Alevlik, Berfin yay. stanbul 1998, s.431-491.
20
Irne Mlikoff, Hac Bekt, ev. Turan Alptekin, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul 2004, s.236,
334; Irne Mlikoff, Anadoluda Heterodoks slam, Yabanc Aratrmaclar Gzyle Alevlik,
(ev. lhan Cem Erseven, Ant Yay. stanbul 1997, s. 48, 52
21
Irne Mlikoff, Hac Bekt, s.341.
22
Abdulbk Glpnarl, Alev Bekt Nefesleri, nklp Kitabevi, stanbul 1992, s. 203.
23
Birdoan, ttihat-Terakkinin Alevlik-Bektailik Aratrmas, s. 149.

mann Tanm
Hac Bekta Veli, yce Allaha eriat, tarikat, marifet ve hakikat olmak zere
drt kap ve bunlara ait krk makamla eriilebileceini syler. Ona gre eriatn
ilk makam iman getirmektir. Hac Bekta Velinin ak bir iman tanmna rast-
lamadk. Fakat aklamalarndan hareketle onun iman iman esaslarn gnl-
den tasdik etmek ve dil ile ikrar etmek olarak tanmladn sylemek yanl
olmaz. Bu hususta o, yle demektedir:
Ama hangi insan ki imann ten zere olduunu sylerse, hata eder. mann
can zere olduunu sylerse de hatadr. yle bilmek gerekir ki rifler katnda
iman akl zeredir. Fakat herkese bilinen, imann dil ve gnl zere olduu-
dur. Kim alap Tanrya gnlden tanklk yapmazsa, mutlak kafirdir. ve
onlar deve inenin deliinden geinceye kadar cennete giremeyeceklerdir. 24 te
yandan diliyle tanklk yapp da gnl ile inanmazsa mnafktr. Cehennemin
en alt tabakasnda olur: phesiz ki mnafklar cehennemin en alt tabakasnda
olacaklar. 25
u halde Hac Bekta Veli, bedenin d grnmn yani amelleri veya
kalptekileri darya farkl bir biimde yanstmas mmkn olan szl ahitlii,
imann asl unsuru olarak deerlendirmemitir. Metinde yer alan gnlden
tanklk etmek ifadesi bize gre, gnlden yaplan tasdikin dil ile doru bir
ekilde ifade edilmesidir. yleyse Hac Bekta, imann asl unsurunu gnlden
tasdik olarak grmekte fakat inancn dil ile ikrar edilmesini gerekli grmekte-
dir. Bu veriler nda Hac Bekta Velinin iman kalp ile tasdik dil ile ikrar
olarak aklayan Hanef veya asl unsurun tasdik olduunu syleyen Mturd
geleneine yakn olduunu sylemek mmkndr.
1. 2. mann Akln Destei ve Kontrolnde Olmas
Hac Bekta Veli iman ile akl arasnda sk bir iliki kurmu, imann oluu-
mu ve tehlikelerden muhafaza edilmesi iin akln lzumu zerinde durmutur.
Bu hususta yle denektedir:
imdi u da bilinmelidir ki Rahmann asl iman, eytann asl ise phe-
dir. Fakat imana phe katmak gtr. nk iman akl zeredir; akl sultandr
ve ten iinde imann naibidir. Sultan giderse naib nasl durabilir? man bir hazi-
nedir; Allahn lanetledii blis bir hrszdr. Akl hazinedardr. O halde hazinedar
giderse, hrsz hazineyi ne eder? Bir sze gre de iman, koyun; akl oban ve iblis
kurttur. oban giderse kurt koyunu ne yapar? Bir sze gre de iman st, akl
24
Araf, 7/40.
25
Nis, 4/145.

beki, blis ittir. de bir evdedir. Beki evden gider st bekisiz kalrsa, it st
ne yapar? imdi ey biare miskin! man senin iinde babotur26
Bu ifadelerden anlalan o ki, Hac Bekta Veli imann akl, dnce ve bilgi
zerine kurulmasn salk veriyor. Akla dayanmayan veya onun kontrolnde
olmayan imann her zaman birtakm sapmalara maruz kalabileceini ifade edi-
yor ki bu gr kanaatimizce Kuran ve sahih hadislerden de destek alan bir
grtr.
1. 3. mann atlar
Aratrmaclardan bir ksm, slm telkkilere uygun olarak, Hac Bekta
Velinin ment esaslar veya iman esaslar olarak ifade edilen alt iman
esasn kabul ettiini belirtir. 27 Baz yazarlar ise, iman esaslarnda Alevi-
Bektailerin Snni-Hanef kesimle ayn yorumlar paylatklarn fakat sadece
kaza-kader konusunda farkl bir anlay, Mutezilenin tesirinde kalm ii-
mmiyyenin adalet grn benimsediklerini belirtir. 28
Hac Bekta Veli, Maklt adl eserlerinde imann artlarn aklamtr. Fa-
kat farkl kiilerce yaplan tahkiklerde bir ayrnt gze arpmaktadr. Esat Co-
ann yapt tahkikli neirde imann artlar Allaha, meleklerine, kitaplarna,
peygamberlere ve ahiret gnne, kadere, hayr ve errin Allahtan olduuna
inanmaktr eklinde alt iman esasna yer verilmitir. Diyanet leri Bakanl-
nn yaynlad nshada ise kadere iman yer almamtr. 29
Bu husus tahkik edilmeye ve aydnlatlmaya muhtatr. 30 Fakat en azndan,
farkl neirlerdeki ortak noktay esas alarak, Hac Bekta Velinin Allaha, me-
leklerine, kitaplarna, peygamberlerine ve ahiret gnne iman etmeyi, imann
artlar olarak kabul ettiini sylenebilir. Kuran- Kerim de bu be iman esasna
inanlmas emredilmektedir. 31 Kuran ve Cibril hadisinde yer alm olsa da
kader kavram ve dolaysyla kadere imann mahiyeti hakknda bir takm farkl
fikirler mevcuttur.
26
Hac Bekta Vel, Maklt, s. 11.
27
Cengiz Gndodu, Hac Bekt- Vel, Aktif Yay., Ankara 2007, s.168
28
Flal, Trkiyede Alevilik-Bektailik, s.284.
29
Hac Bekta Vel, Maklt, s.10; Hac Bekta Vel, Maklt, Trkiye Diyanet Vakf Yay.,
Ankara 2007, s.68
30
ayet Hac Bekta- Velnin Hanef-Mturd geleneine sahip olduu ynndeki tespitler
doru ise, onun kadere iman benimsemi olduu muhtemeldir. Zira Horasan blgesinde Ha-
nef-Maturd geleneinin yaygn olmas ve Hac Bekta- Velnin yaad dnemde Anadolu
zerinde henz iilik etkisinin snrl oluu da bu ihtimali glendirir.
31
4.Nisa, 136: Ey iman edenler ! Allah'a, Peygamberine, Peygamberine indirdii Kitab'a ve daha
nce indirdii kitaba iman (da sebat) ediniz . Kim Allah', meleklerini, kitaplarn, peygamber-
lerini ve kyamet gnn inkr ederse tam manasyla saptmtr.

2. Hac Bektan Ahlk Anlay

man konusunda grdmz farkl iki manzaray, ahlak konusunda da
grmek mmkndr. Bektailerin yahut Alevilerin ahlaki kaytszlkla itham
edildikleri32 ve bu zmreler zerine atlan birtakm iftiralarn bulunduu bilin-
mektedir. Bunlarn tamamen aslsz olduu artk gn yzne kmtr. Zira bu
hususta aratrma yapanlarn hemen tamam, Bekt-Alev topluluun yksek
bir ahlaki duyarlla sahip olduu zerinde ittifak etmilerdir.
Bununla birlikte bu kesimde slamn baz helal ve haramlar ile ibadetlere
kar bir kaytszlk veya duyarszln bulunduu ynnde birtakm deerlen-
dirmeler de vardr. 33 Kimi yazarlar, Alev-Bektalerde rak ve arap gibi alkoll
ikilerin yasaklanmadn, baz blgelerde haha kullanldn sylemektedir-
ler. 34 Alevleri, Bektalik iinde gren Mlikoffa gre Alevler, hibir mezhep
biimine bal deillerdir. Ne abdest alp be vakit namaz klarlar, ne Ramazan
orucu tutarlar, ne de Mekkeyi ziyaret ederler. 35 Bir baka yazar Alev-
Bektalerin, btin inanlar benimsedikleri iin namaz, oru, hac gibi din
kaytlardan kurtulduklarn syler. 36 Yine onlarn, haraml salam ayetlerle
saptanm olan btn yasaklar da helal saydklar sylenir. 37
Bu farkl deerlendirmeleri belirlediimiz usul gereince ncelikle Hac
Bektn kendi eserlerine mracaat ederek bir sonuca balayabiliriz. Hac Bek-
ta Velinin Makalatta drt kap krk makam olarak ortaya koyduu sistem
incelendiinde, slamn ahlak ve ibadet nizamnn, bu sistemin tmne hkim
olduu rahatlkla grlebilir.
Hac Bektn, ahlak sistemi hakknda genel bir tespit yapmamz gerekirse,
o ncelikle iyi ve ktnn belirlenmesinde akl ve nakli iki temel kaynak olarak
almaktadr. O Akl, yeryznde Tanr Telnn terazisidir. Yeryznde akl
lsnden iyi bir ey yoktur. nk her iyi eyi bilen ve buyuran akldr. 38
demek suretiyle ahlak felsefesi asndan ok nemi haiz bir fikir beyan etmitir.
Anlalan o ki bu hususta Hac Bekt, akl ahlakta l olarak alan Maturidi
geleneini takip etmitir. Bununla birlikte o akl amaz bir kaynak olarak deil,
Maturidi gibi, beeri zaaflara maruz kalabildii iin yanlabilen bir kaynak ola-
rak deerlendirmitir. yle der:
32
Sava, XVI. Asrda Anadoluda Alevlik, s.48 vd.
33
ztrk, Tarihi Boyunca Bektilik, s.179.
34
Mlikoff, Anadoluda Heterodoks slam, s. 48.
35
Mlikoff, Anadoluda Heterodoks slam, s. 48.
36
Glpnarl, Alev Bekt Nefesleri, s. 203.
37
Baki z, Alevlikle lgili Osmanl Belgeleri, Can yay., stanbul 1997., s.118.
38
Hac Bekta Vel, Maklt , 59.

Vcutta bir akl ve bir de heva vardr. Akln da hevann da elli be askeri
var. Fakat akl askeri; dzen ve temkinde (emri bilmarf ve nehy alel-
mnker)dir. Akln subas ilhamdr; hevann subas ise vesvesedir. Bu ikisi her
gn savarlar. Her ne zaman ki akl askeri heva askerini yenerse; o ten ve can
yaradan katnda aziz olur. Ne zaman ki-Allah gstermesin- heva askeri akl aske-
rini yenerse; o ten ve o can yaradan katnda hor olur. 39
u halde Hac Bekta Veli, akln iyi ve kty bilmede nemli bir role sahip
olduunu belirtmekle birlikte, akln kt arzularn etkisinde kalabileceini ve
dolaysyla yanlabileceini de sylemi olmaktadr.
te yandan Kuran ve snnet, Hac Bekta Velinin ahlaki sisteminin en
nemli dier iki kaynadr. Maklt bu adan deerlendirdiimizde, neredey-
se orada yer alan her hkm ve grn Kuran ve snnetle temellendirilmi
olduunu grrz.
Netice olarak Hac Bekta, akl ile Allahn emir ve yasaklarn iyi ve kty
belirleyen; baka bir ifade ile tutum ve davranlar belirlemede otorite kabul
eden bir anlaya sahiptir. Onun ahlaki sisteminde yer alan faziletleri, bireysel ve
toplumsal alardan ele alabiliriz.
2. 1. Bireysel Faziletler
Hac Bekta Velinin drt kap, krk makam eklinde ortaya koyduu din-
tasavvuf ahlak sistem, en genel manas ile insan dnya ve hirette mutlu klmay
amalayan ve bu amaca ulamas iin ona birtakm ferdi ve sosyal erdemleri ka-
zandrmak isteyen bir sisteme sahiptir. Kmil insan-fzl toplum idealine yne-
lik bu davran ve neriler paketi, din-tasavvufi ve ahlaki bir muhteva tamakta
olup her dnem ve ada rnek alnabilecek bir nitelie sahiptir. 40
Dier tarikatlarn ounda olduu gibi Bektaliin hedefi de ncelikle in-
san- kmili yani olgun insan ortaya karmaktr. Tasavvuf literatrle ifade
edilecek olursa, Bektalik avamdan insan- kamile doru bir seyir takip eder. O
aamada artk insan- kmilin ruhunu, gnln temizlemi olmas, sevgiliden
gayri her eyi (msiv) gnlnden karmas, benlikten kurtulmas, nefsine ege-
men olmas gerekir. Bu ise ak, tarikat ve mrid ile olacaktr. 41
Hac Bekta Velinin ahlak anlaynn en nemli zelliklerinden biri de, ah-
laki bakmdan zahirle batnn; i ile dn veya yaplan iyi eylemlerle onlara ait
niyetin uyumlu olmas ilkesidir. Buna gre insan nce, ahlaki erdemleri kendi
znde iselletirmelidir. Bu olmad srece zahiren yaplan ilerin bir deeri
yoktur. Kii nce kendi iini temizlemeli ki, d temizlii bir anlama gelebilsin.
39
40
Cengiz Gndodu, Hac Bekt- Vel, s.161.
41
Bedri Noyan Dedebaba, Btn Ynleriyle Bektilik ve Alevlik, Ard Yay., stanbul 1999, II,146.

O, bu dncesini ifade etmek iin, ikiyle dolu kap rneini verir. Ona gre,
ikiyle dolu olan bir kabn az kapatlp denize atlsa ve d bu suretle on yl
sreyle ykansa bile, yine de ii pis olarak kalacaktr. 42 Hac Bekta Veli bu
rnekle, insann ncelikle iindeki kt ahlaktan arnmas gerektiini; aksi hal-
de zahiri temizliin yahut ze ulamayp kabukta kalan gzelliin makbul ol-
madn syler. Bu hususta yle der:
Vay sana ki, iinde kibir ve hased (kskanlk), cimrilik, dmanlk, tamah,
fke, gybet, kahkaha (amata) ve maskaralk ile bunlar gibi nice eytan fiili varsa,
suyla ykanp nasl arnacaksn? ayet byleyse hakikaten bil ki arnamazsn. 43
yle anlalyor ki Hac Bekta Vel, slamn z ile eklinin btnlemesini
grmek istemektedir. Sadece ekle bal olup, z ihmal etmek ona gre doru
deildir. 44 Buna mukabil, Hac Bektan bu dnceleri asla, zahiri temizliin
veya ibadetlerin nemsiz olduu manasna gelmez. Zira o, cenabetlik halinde
ykanp temizlenmeyi, temiz yemeyi ve temiz giyinmeyi; ayrca namaz, zekat, hac,
oru gibi ibadetleri eriatn mutlaka yerine getirilmesi gereken makamlar arasnda
saymaktadr. 45 Fakat o bu temizlik ve ibadetleri yaparken, zellikle i ile dn,
zahirle batnn ahlaki uyumlulua sahip olmasn istemektedir.
Hac Beta- Vel, ncelikle niyetin dzeltilmesini ve yaplan ktlklerden
uzaklamay sistemin bana koymutur. Bunun iin o kurduu sistemin devam
olan tarikat makamnn hemen balarnda kulun kt hallerinden vazgeip Allaha
samimi bir ekilde tvbe etmesi gerektiini sylemektedir. Kt arzularna kar
nefis mcadelesinde olgunlap pimek, hizmet etmek, ktlklerden uzak kalmak,
Allahtan korkmak ve yaplan hatalar telafi edebilmek iin Allahn rahmetinden
mit kesmemek gibi tarikat makamlar insan- kamil olma ynnde kiiyi olgunla-
tran aamalar olarak grnmektedir. 46
Yine marifet ve hakikat makamlarnda da ahlaki olgunlamann srd g-
rlr. Edep, korku, perhizkrlk, sabr ve kanaat, utanma ve cmertlik, ilim,
miskinlik, marifet ve kendini bilmek eklinde sralanan marifet makamlarnn
ounluu da yine insan- kamil olma yolunda kiiyi olgunlatran ve Hakka
yaklatran ahlaki erdemlerden olumaktadr. 47 Yine hakikat makamlarndan,
alak gnlll ifade eden toprak olmak, gvenilir olmay ieren dnyada
42
43
44
Mehmet Aydn, Hac Bekta Velde Din Boyut, Mill Btnlmz ve Hac Bekta Vel,
Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yay Anakara 1997, s.30.
45
Hac Bekta Vel, Maklt, s. 13-14.
46
47

yaratlm btn nesnelerin kendisinden emin olmas, 48 biiminde belirtilen

hususlar da yine bu yolda ferdi olgunlatran ahlaki faziletlerdir.
Hac Bekta Veliden sonra onun adna kurulan Bektailik tarikatnda da bu
ahlaki ilklere son derece nem verildii grlmektedir. rnein bu tarikata
girmek isteyen kii, ikrar vermeden nce gusledip tra olur. Daha sonra rehberi
kendisine tarikat abdesti aldrr. Abdest esnasnda her bir azann gemite ile-
dikleri gnahlardan tvbe edilir. Bundan sonra gnahlardan uzak durmas iin
dua edilir. Sonunda tarikata giren Talibe Mridi u duay okur:
Ey talip! Yalan syleme. Gybet etme. ehvetperest olma. Kibir ve kin tut-
ma. Buz, inat ve haset eyleme. Grdn rt. Grmediini syleme. Elinle
koymadn eye el sunma. Elinin ermedii yere el uzatma. Sznn gemedii
yerde sz syleme. bret ile bak, hilm ile syle. Ke izzet, bye hizmet
eyle. krarn saf kl, Hakk zerinde mevcut bil. Erenlerin her srrna agh ol.
Nefsine rif ol ki hakk bilesin. zn tarikatta saf ve sabitkadem eyle. Hakikat
ve marifeti zerinde toplayp kmil insan ol. Mridin Muhammed, Rehberin
Ali, gruhun Nc, Pirin Hac Bekta Velidir. Huu!. Dost!. . . 49
Bektalere gre, varlk, benlik, gsteri, byklenmek, herkesi hor grmek,
tamahkrlk, iyilii baa kakmak, haddini bilmemek gibi eyler tamamyla k-
tdr ve tarikat ehline yaramaz. Tarikat ehli eli ak, gz toktur; ktl
iyilikle karlar, kendisini herkesten aa grr, kardelerinin hayrna koar, a
doyurur, susuzu kandrr onlara can-ba verir. Bir zm tanesi bile ezilir de krk
kiiye sunulur. Bir lokma bile bin kiiye blnr. Tarikat yolunda benlik-senlik
yoktur, dirlik birlik vardr. 50 Tek kelimeyle Bekta olmak, vlmeye deer
yksek ahlak sahibi olmaya dayanr. 51
Bu ahlaki erdemlerle olgunlaan insan, bu faziletleri ayn zamanda evresine
ve yaad topluma da yanstr.
2. 2. Sosyal Faziletler
nsann en belirgin zelliklerinden biri de toplum iinde yaamasdr. Sosyal
hayat insan iin bir eit mecburiyettir. nk insanlar, yalnz bana yaayacak
gte deillerdir. Bu sebeple toplum hayatn devam ettirebilmek iin birbirle-
riyle olan mnasebetlerini iyi bir ekilde dzenlemek zorundadrlar. 52 Toplum
hayatn dzenleyen hukuk, sosyal ahlak kurallar, rf ve adetler gibi yazl veya
szl kurallar mevcuttur. Hac Bekta Velinin drt kap krk makam ierisinde
48
49
Abdulkadir Sezgin, Hac Bekt- Vel ve Bektlik, Sezgin Neriyat, stanbul 1990, s. 178-179.
50
51
Muhammed Sreyya, Tarikat- Aliyye-i Bektiyye, Sadeletiren: Ahmet Grta, TDV yay. Ankara 1995, s. 21
52
Erol Gngr, Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak, tken Yay. stanbul 2000, s.99

belirtmi olduu din tasavvuf ahlaki sistem ayn zamanda toplumsal boyutu
olan kurallar btndr. Ancak onlarn ierisinden bazlar zellikle toplumsal
hayat daha yakndan ilgilendirmektedir.
Hac Bekta Veli, eriatn nc makamnda seferberlik olunca kamayp
dmana kar gelmek eklinde belirttii bir nemli ilkeyle, toplumun hayati-
yetini devam ettirmede ok nemli olan vatan savunmasna deinmitir. Hac
Bekta yine snnet ve cemaat ehlinden olmak eklinde belirledii makam
Cemaatle klnan namaz, yalnz bana klnan namazdan yirmi yedi defa daha
faziletli olur. hadisiyle delillendirmekle ibadetin toplumsal boyutuna dikkat
ekmitir. Keza o, inizden insanlar hayra aracak, iyilii emredecek, ktlk-
ten alkoyacak bir topluluk bulunsun. 53 ayetini hatrlatarak iyilii emredip,
yaramaz ilerden sakndrmak ilkesini eriat makamlarndan biri olarak saym-
tr. 54 Hac Bekta Veli, Topluluk ancak hakl beraberlikle ayakta durabilir. 55
Demek suretiyle, topluma birlik ve dirlik kazandracak nemli sosyal erdemlerin
kazandrlmasn amalamtr.
nsanlar aras ilikilerde Hac Bekta Velinin nemsedii ilklerden biri de,
ncelikle bakalarna zarar vermemek, yaplan ktlklere dahi iyilikle karlk
vermektir. O, yle demitir:
Bilge kii (hakm) odur ki, din ve dnya ilerinde kardelerine sknt ver-
mez. Uygunsuz eylerden saknarak kendi nefsine sknt verir. 56 yilie kar
ktlk, hayvanlktr; ktle kar iyilik insanlktr. 57
Tarikat makamlar arasnda saylan hizmet etmek, makam sahibi, cemaat
sahibi, nasihat sahibi ve muhabbet sahibi olmak gibi hususlar da, yine toplum-
sal hayat destekleyen unsurlardandr. 58 Hakikat kapsnn makamlar arasnda
sayd toprak olmak, yetmi iki milleti ayplamamak, elinden geleni esirge-
memek, dnyada yaratlm btn nesnelerin kendisinden emin olmas59 gibi
ahlaki ilkeler toplumsal hayat sevgi ve gven esasna dayandran ok nemli
sosyal faziletlerdir. Bylece o, insanlara kar alak gnll davranmay, her
trl ayrmcl ve telemeyi terk etmeyi, insanlara elinden geldiince yardm
etmeyi, hibir varla haksz yere zarar vermemeyi tlemitir.
Hac Bektatan sonra da bu erdemlerin yaatld grlmektedir. Btn bu
ilkeler Bektaler arasnda ncelikle bakasna; hatta hibir canlya zarar verme-
53
Al-i mran, 3/104.
54
55
Hac Bekt- Vel, Maklt- Gaybiyye, vr. 5a , s.9 Aktaran: Gndodu, Hac Bekt- Vel, s. 231
56
Hac Bekta Veli, Fevid (Yararl tler), Haz:Baki z., Can Yay., stanbul 1996, s.51
57
Hac Bekta Veli, Fevid (Yararl tler), s.81
58
Hac Bekta Vel, Maklt, s. 17-18
59
Hac Bekta Vel, Maklt, s. 20

mek esasna dayandrlm60 ve eline, diline, beline sahip ol eklinde formle

edilmitir. 61
Netice olarak Hac Bekta Velinin din tasavvufi ahlaki sistemi, insan hem
ferdi hem de sosyal bakmdan olgunlatran erdemlerden olumaktadr. Bir
btn olarak dnldnde o, dikey ve yatay ilikiler ann tamamn gz
nne alan bir sistematie sahiptir. Aadaki szleri adeta bu dncesini zet-
ler gibidir:
Tanrya kar doruluk, halka kar insaf, byklere hizmet, el altndakilere
sevecenlik, dmanlara yumuaklk, dostlara sevgi (vefa), nefsine dzen, dervilere
cmertlik, bilginlere alak gnlllk, cahillere suskunlukla grn. 62
3. Hac Bekta Velide man-Ahlak likisi
Hac Bekta Veliyi zgn klan eylerden biri de, iman ile ahlak arasnda
kurduu ilikiye zel bir nem vermi olmasdr. nemle belirtilmelidir ki Hac
Bekta Veli, genelde her bakmdan tutarl ve elikisiz bir hayatn inasna nem
vermektedir. O, drt kap ve krk makam eklinde belirttii din-ahlaki-
tasavvuf sisteminin birbirini tamamladn, bunlarn tamamnn yaplmas
halinde ancak izilen alap Tanrya ulama hedefinin gerekleebileceini
sylemektedir. Bu hususta yle demektedir:
Krk makam budur ve biz onu ifade ettik. Eer sen de hemen bilirsen (-
renirsen) iyidir. Eer bu krk makamn birisi eksik olursa, hakikat tamam ol-
maz; nk art eksik olur. Mesel, bir kii diliyle iman etse ve gnlyle etme-
se, zekt tam vermese, hacca giderken yoldan geri dnse, Tanr Telnn h-
kmlerinden birini batl saysa ve Muhammed Mustafay inkr etse, Hz. Mu-
hammedin sahabelerinden birini haksz bilse, iledii btn ameller heba
olur te aziz kardeim bu krk makamn hibirisi eksik olmamal. nk
krk makamdan hibir nesne eksik deildir. 63
u halde Hac Bekta Veli, eriat, tarikat, marifet ve hakikat arasnda tam bir
uyumun olmas gerektiini sylemektedir. Bu ayn zamanda imanla, ahlak ve
emelin de uyumunu gerektirir. O, konuyu daha yakndan ele alarak btn iman
esaslaryla onlarn gerei olan ahlaki davranlar arasnda sk bir iliki kurar.
Mesela o, Tanrya inanmann ama ayn zamanda onun emir ve yasaklarna
kaytsz kalmann eliik olduunu syleyerek yle demektedir: imdi alap
Tanrya inanmak, buyruunu tutmak, saknn dediinden saknmak, imandr.
60
61
Sofuolu ve Di., Alevlik Bektlik Tartmalar, s.112.
62
Hac Bekta Veli, Fevid (Yararl tler), s.60.
63
Hac Bekta Vel, Maklt, s. 20-21

Tanr Tebreke ve Telnn buyruunu tutmayp sakn dediinden saknma-

mak Tanrya inanmamaktr. 64
Bylece Hac Bekta Veli, Allaha inanyorum diyen bir kiinin, bu inancn
gerei olarak onun emir ve yasaklarn amellerine ve ahlaki davranlarna yan-
stmas gerektiini sylemektedir.
Yine o, meleklere imann da ahlaki davranlara yansmas gerektiini belirt-
mitir: yle der: Tanrnn meleklerine inanmak imandr. imdi azizim, her
bir kiiyi yz altm melek korur. Bunca melekler arasnda edepsizlik edersin
de, senin gibi kii arasnda edepsizlik etmezsin. Hani nerde kald meleklere
inanm olduun?65
Hac Bekta Veli, kitaplara imanla-ahlaki davranlar arasndaki ilikiyi de
yle izah etmektedir: Tanrnn Kuranna ve dier kitaplarna inanmak da
imandr. imdi iin; kibir, haset, cimrilik, tamah, fke, gybet, kahkaha, amata
ve maskaralklarla doludur. imdi azizim! Hangi kitapta bunlardan birisinin
iman ehlinin iinde olaca buyrulur? Nerde kald; (Tanrnn) kitaplarna ve
teblilerine inandn?66
Peygamberlerinin yapm olduu kk hatalarn bile Tanr tarafndan yz-
lerine vurduunu belirten Hac Bekta Veli, adeta hesaba ekilmeyecekmi gibi
fuzuli iler peinde komann, peygamberlere iman esasyla aykrlk tekil etti-
ini vurgulamtr. 67
Hac Bekta Veli, ahlakl olmann ahirete imanla ilikisini de u ekilde izah
etmektedir: Ey Mminler! Kyamete inanmak, byle sizin gibi inanmak deil-
dir. Zira siz haram ve helal ne bulursanz giyinir; donanr, haksz yere nimetler
yiyip beslenirsiniz. te bu inanmak mdr ki siz inanm olacaksnz?68
Gnl byk bir ehre benzeten Hac Bekta Veli, bu ehirde biri rahmani
dieri eytani olan iki sultan bulunduunu syler. Onun izahna gre, Rahmani
sultan akl, naibi iman ve subas miskinliktir. 69 eytn sultan blis olup, naibi
nefs, subalar kibir, hased, cimrilik, agzllk, fke, gybet, kahkaha ve mas-
karalktr. 70 Anlatmn sembolle ssleyen Hac Bekta, korku, nefsi ar istek-
lerden muhafaza (perhizkrlk), sabr, hay, cmertlik, dinginlik (miskinlik),
ilim, can ve akl gibi erdem ve faziletlerin iman askerlerinin komutanlar oldu-
64
Hac Bekta Vel, Maklt, s.11
65
Hac Bekta Vel, Maklt, s.11.
66
67
68
69
70

unu, bunlar eksik olduu zaman imann da drst olamayacan belirtir. 71

Keza o, maskaralk, kahkaha, gybet, fke, agzllk, cimrilik, hased, kibir,
ten, heva, nefis ve blis gibi ktlk unsurlarnn, marifet ve imann dmanlar
olduunu ve kiiyi Allah sevgisinden uzaklatrabileceini belirtir. 72
Bu veriler dikkate alndnda Hac Bekta Velinin dce sisteminde iman-
la ahlak arasnda; baka bir adan imanla-amel arasnda sk bir iliki bulundu-
u sylemek mmkndr. O, imanla birlikte iyilikleri terk edip ktlkler
peinde komann ahlaki adan byk bir eliki dourduunu vurgulamakta-
dr. Buna ramen o, gnahkrlar iman dairesinin dna iten Harici veya Mute-
zil bir anlaya da sahip deildir. Zira O Muhakkak ki Allah kendisine ortak
koulmasn affetmez; bunun dndaki gnahlar diledii kimseye balar. ayeti-
ni hatrlatarak, amelin imandan ayr olduunu ve gnahn insann kfrne
hkmetmek iin yeterli bir neden olmadn aka belirtmitir. Fakat o yine de
imanla amel arasnda, baka bir deyile mmin olmakla ahlakl olmak arasnda
sk bir iliki kurmutur.
SONU
Kurn- Kerimi, sahih snneti ve akl selimi din ve ahlak alannda doruya
ulamann kaynaklar olarak gren Hac Bekta Veli, iman ve ahlak anlayn da
bu kaynaklara dayandrmtr. man inan esaslarn tasdik ve ikrar olarak
anlayan Hac Bekta Veli, imann oluumunda ve srdrlmesinde akln rolne
dikkat ekmitir. O, akl tarafndan kontrol edilmeyen imann daima birtakm
tehlikelere maruz kalacan belirtmitir. nerdii sistem iindeki ahlaki erdem-
ler, insan ahlaki bakmdan aama aama olgunlatran bir rgye sahiptir. Bu
erdemler kiinin nce kendisine, sonra Tanrsna, baka insanlara hatta canl ve
cansz btn varlklara kar sorumlu, yaratklara kar adaletli, merhametli ve
iyiliksever bir insan olmasn hedeflemektedir.
Hac Bekta Velinin fonksiyonel bir iman anlayna sahip olduu anlal-
maktadr. O, gnahkr kimseleri inansz kiiler olarak grmemitir. Buna kar-
lk o, imanla ahlak veya iman ile ibadet arasnda sk bir iliki kurmutur. Hac
Bekta, iman eden bir kimsenin bunun gerei olan ahlaki erdemleri davranla-
rna yanstmas gerektiini sylemitir. O, inanyorum dedii halde, bu imann
gereklerini yerine getirmeyen kimsenin ahlaki adan byk bir eliki iinde
olduunu belirtmitir. Bu husustaki dncelerini zetle i ile dn, zahir ile
batnn, iman ile amelin uyumu, olarak ifade edebiliriz.
Gnmzn en byk sorunlarndan birinin ahlaki yozlama olduu bilinen
bir husustur. Modern ahlak anlay maalesef, ahlaki ve din kaytlardan arnm,
71
Hac Bekta Vel, Maklt, s. 32
72

yalnzca kendini dnen; kar ve hazza odaklanm bir insan modeli dour-
mutur. Hac Bekta Velinin iman ve ahlak anlay, bu modelin yaratt so-
runlarn zmnde yeni bir k, yeni bir nefes olabilecek ve hayatmza yeni-
den tanmas gereken bir anlay olarak grnmektedir.
KAYNAKA
Aydn, Mehmet, Hac Bekta Velide Din Boyut, Mill Btnlmz ve Hac
Bekta Veli, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yay Anakara 1997, s. 30.
Baha Said Bey, Trkiyede Elev-Bekt, Ahi ve Nusayri Zmreler, Haz: smail
Grkem, Kltr Bakanl yay. , Ankara 2000.
Birdoan, Nejat, ttihat-Terakkinin Alevlik-Bektailik Aratrmas, (Baha Sait
Bey), Berfin yay. stanbul 1995.
Doan, sa, Trklk ve Alevlik, Samsun 1997.
Erz, Mehmet, Trkiyede Alevlik Bektlik, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990.
_____, Eski Trk Din ve Alevlik Bektlik, Trk Dnyas Aratrma Vakf
Yay. stanbul 1992.
Bulut, Faik, Alisiz Alevlik, Berfin yay. stanbul 1998
Flal, Ethem Ruhi, Hnkr Hac Bekta Veli, Mill Btnlmz ve Hac
Bekta Veli, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yay. Anakar 1997.
_____, Trkiyede Alevilik-Bektailik, Seluk yay. , Anakara 1990.
Glpnarl, Abdulbk, Alev Bekt Nefesleri, nklp Kitabevi, stanbul 1992.
_____, Menakb- Hac Bekta Veli, nklap Kitabevi, stanbul 1958.
Gndodu, Cengiz, Hac Bekta Veli, Aktif Yay. , Ankara 2007.
Gngr, Erol, Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak, tken Yay. stanbul 2000.
Hac Bekta Veli, Fevid (Yararl tler), Haz: Baki z. , Can Yay. , stanbul 1996
_____, Maklt, Tahkik: Esat Coan, Sad. Hseyin zbay, Kltr Bakanl
Yay. , Ankara 1990
_____, Maklt, Trkiye Diyanet Vakf Yay. , Ankara 2007.
_____, Maklt- Gaybiyye, vr. 5a, s. 9 Aktaran: Gndodu, Hac Bekta Veli, s. 231
Mlikoff, Irne, Anadoluda Heterodoks slam, Yabanc Aratrmaclar Gzy-
le Alevlik, (ev. lhan Cem Erseven, Ant Yay. stanbul 1997.
_____, Hac Bekt, ev. Turan Alptekin, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul 2004.
Muhammed Sreyya, Tarikat- Aliyye-i Bektiyye, Sadeletiren: Ahmet Grta,
TDV yay. Ankara 1995
Noyan Dedebaba, Bedri, Btn Ynleriyle Bektilik ve Alevlik, Ard Yay. ,
stanbul 1999, II, 146.

Ocak, Ahmet, Alev ve Bekt nanlarnn slam ncesi Temelleri, letiim yay. ,
stanbul 2003
z, Baki, Alevlikle lgili Osmanl Belgeleri, Can yay. , stanbul 1997. , s. 118.
ztrk, Yaar Nuri, Tarihi Boyunca Bektilik, Yeni Boyut Yay. , stanbul 1990
Sarkaya, Saffet, Anadolu Alevliinin Tarihi Arka Plan, tken Yay. stanbul 2003
Sava, Saim, XVI. Asrda Anadoluda Alevlik, Vadi Yay. , Anakara 2002.
Sezgin, Abdulkadir, Hac Bekta Veli ve Bektlik, Sezgin Neriyat, stanbul 1990.
Sofuolu, Cemal lhan, Avni, Alevlik Bektlik Tartmalar, TDV yay. An-
kara 1997.
Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Vakf, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli,
Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Vakf Yay. , Anakara 1988.
Trkdoan, Orhan, Alev Bekt Kimlii, Tima yay. , stanbul 1995.
zm, lyas, Gnmz Alevlii, SAM yay. , stanbul 2000.

HACI BEKTA VELNN
ULHYET ANLAYII

Frat niversitesi lahiyat Fakltesi
Kelm Anabilim Dal retim yesi

ZET
Allah bilmek, tanmak ve tantmak, ancak onun isim, sfat ve fiille-
rini incelemekle mmkn olabilir. Allaha ait niteliklere ilahi sfatlar
denilmektedir.
Ehl-i Snnet kelamclar gibi Hac Bekta Veli de kendisinin ulhiyet
anlayn ortaya koyarken Allahn bilinmesi gereken ynlerine temas
eder. Bunlar Allahn zat ya da varl, isimleri, sfatlar ve fiilleri-
dir. Ona gre de bu ynlerin iyi bilinmesi Allahn tannp, bilinme-
sini kolaylatracaktr.
Hac Bekta Veli, insann Allah biliini, insann kendi nefsini bil-
mesiyle de ilikilendirmektedir. Bu yaklama gre Allah bilmek, in-
sann kendini bilmesiyle balamaktadr. Allahn bilinmesinde hare-
ket noktas insandr. nsann benlik bilgisi Tanr bilgisinin balangc
olmaktadr. Onun Tanrnn isim ve sfatlardan olan Rahmn ve
Rahme ykledii mana kendinden nce yaam slam bilginlerinin
anlay ekliyle rtmektedir. slam kelamclarnn Allah anlayla-
ryla ilikin olarak tarttklar konulardan birisi de Allahn inanan-
lar tarafndan grlp grlemeyeceidir. Hac Bekta Veli Allahn
rzasn kazanm bireylerin Allahn cemalini grebilecei inancn-
dadr. Bu anlayyla onun Ehl-i Snnetin grn paylat ortaya
kmaktadr.
Hac Bekta Veli, insanlarn Allah bilip tanmalarndan sonra onun
rza ve honutluuna ermek iin dnyadan yz evirmeleri ve ahirete
ynelmeleri gerektiini belirtir. Ancak bu suretle yani Allaha kar so-
rumluluklarn yerine getirdikleri zaman Yce Allahn dostluuna
ulaabilirler. nsanlar Allahtan ve dolaysyla onun rzasndan uzak-
latran kt iler ya da davranlar nefsin kendini beenmilii yani
kibirlilik, tevazusuzluk, hrs, cimrilik, kin, dmanlk, fke, gybet,
hainlik, haset ve kskanlktr. Bu kt eylemleri terk edip piman
olarak ona teslim olanlar ise Allahn honutluunu kazanr ve cennet
nimetlerine kavuur. Hac Bekta Veli Allah tanyp samimi bir e-
kilde emirlerini yerine getirip, yasaklarndan kananlarn mkfat-
nn cennet olacan Kuran ayetlerine dayandrr.
Hac Bekta Velinin Ulhiyet anlay, asl vahyi temellere dayanan
slamn Tanr anlayyla rtmektedir.
Anahtar Kelimeler: Hac Bekta Veli, Ulhiyet anlay, Allahn
isimlerine yaklam.

Haci Bekta Velinin Ulhiyet Anlay
1- Hac Bekta Velinin Hayat ve Genel Din Anlay

Kltr tarihimizde tarihi ve menkbevi kiiliiyle nemli bir etki ve iz bra-
kan dnrlerimizden birisi de hi phesiz Hac Bekta Velidir. 12. yzylda
Orta Asyada slamn yaylmas iin faaliyet gsteren Ahmet Yesev (.
1166)nin tesiri glerle Anadoluyu da etkilemitir.1 Byk Trk mutasavvf
Ahmet Yesevinin etkisinde kalan Hac Bekta Veli de Orta Asyadan Anado-
luya g ederek ilk olarak Sivasa daha sonra da Krehirin Sulucakarahyk/
Hacbekta ilesine yerleen, orada yaayp orada vefat eden 2 Anadolunun
Trklemesinde ve Mslmanlamasnda nemli roller slenen bir maneviyat
nderidir. Kesin olarak bilinmemekle beraber 1271 (669h. ) ylnda ld
kabul edilmektedir.
Seluklular zamannda Putperest/ amanist Mool istilasnn etkisiyle ba gste-
ren olumsuz dini cereyanlarna kar durarak, Moollarn tahribatn azaltt. Trk
tresinin devam iin elinden gelen gayreti gsteren Hac Beta-i Veli, sohbet top-
lantlar dzenleyerek mminlerin eline, diline, beline ve iradesine sahip olmalar
gerektiini tledi. Hanmlarn da ana, eine ve iine dikkat etmesi gerektiini
zellikle vurgulad. Kuran- Kerimin de vurgulad gibi3 insan psikolojisine uygun
yumuak bir slup kullanarak mmin olmayanlar (rgp yresindeki Hristiyanla-
r) slamiyete kazanmaya alt. Dini anlatma ve yayma faaliyetlerinde Ehl-i Beyt
sevgisi zerinde durdu. eref ve namusa nem verdi. nsan sevgisini yaymaya alan
Hac Bekta Veli din ve vatan sevgisine ayr bir nem verdi. Allah ve vatan savun-
mas iin mal ve candan fedakrlk yaplmasn istedi. ehitliin manevi derecesini
hadislerden istifade ederek vd. Kklerin byklere saygl davranmasn telkin
etti. Hz. Peygamberin insanlara durumlarna gre konuun, davrann4 hadisi gere-
ince dayanmay ve vefal olmay tledi. Konukseverlik zerinde de duran d-
nrmz, insan gnln incitmenin sakncalarn belirtti. Sohbet srasnda hak-
szlk yapanlar uyararak toplumsal dayanmann gelimesine alt. Komu hakk-
nn dince nemine deindi. Ksknlerin barmasn ve helallemesini tleyerek
toplumda yaygnlamasn salad. Kardelik balarnn kuvvetlenmesi iin baz
dzenlemelerde bulundu. Hz. Peygamberin iki gn birbirine eit olan aldanm-
1
Fuat, Kprl Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, DBY. Ankara, 1991, 49.
2
kpaa-zde, Tevrih-i l-i Osman, stanbul, 1332, 204-205.
3

( Reslm!) Sen, Rabbinin yoluna hikmet ve gzel tle ar ve onlarla en gzel e-
kilde mcadele et! Rabbin, kendi yolundan sapanlar en iyi bilendir ve O, hidayete erenleri de
ok iyi bilir. Nahl, 16/125.
4
Kellimun-Nse ala Kadri Uklihim la ala Kadri uklikum/ nsanlarla onlarn akllar mikta-
rnca konuun, kendi aklnz miktarnca deil. Farkl rivayetler iin bkz. el-Mnv, Feyzul-
Kadir, Msr, 1356, c. III, s. 378/ c. IV, 299; Ebu Nuaym el-sfehn, Hlyetl-Evliy, Beyrut,
1405, c. II, s. 300; bn Hacer Ebul-Fazl el-Askaln e-afi, Lisanl-Mizn, Beyrut,
1406/1986, c. VI, s. 274.

tr5 hadisi gerince sosyal hayatta tembellik ve miskinlie yer olmadn vurgulad.
Bilmeyenlerin bilenlerden renmesi gerei zerinde durdu.6 Bu dncelerinin ana
kayna phesiz ki Allahn kelam Kurandr7. nk Kuranda ilim renmenin
nemi ve bilginin kimlerden alnacana ilikin birok ayet vard. 8 Ksaca Kuran
kltrne sahip olan Hac Bekta Veli, slmiyeti eski Trk treleriyle badatrarak
sunmaya alt. Kuran- Kerimin nda insanlara yol gstermeye nem verdi.
Tasavvufun inceliklerine temas etti. slmiyeti, davran biimini, gerei ve marifeti
aklad. Kt ve haram eylerden saknmaya, kalp ve niyet temizliine vurgu yapt.
Alakgnll ve mtevazi olmann dindeki nemine sklkla temas etti. Onun dini
ve tasavvuf grleri etrafnda toplanan ballar zamanla Bektailik diye kendi
adna izafe edilen bir tarikatn domasna vesile olmulardr. Her byk dnrn
zamanla farkl yorumu yapld gibi, Hac Bekta Veli hakknda da ok farkl nite-
likte makaleler yazlmtr. yle ki zaman zaman kendisine ait olmayan grler ona
mal edilmitir. Buna ramen onun grleri zaman ierisinde Tuna kylar, Arna-
vutluk ve Balkan lkelerinde yaayan kitleleri etkilemitir. 9
Hac Bekta Veli brakt eserleriyle de halk etkilemeye devam etmektedir. Sz
konusu bu eserler kendisinin ilmi dzeyi hakknda bilgi verir mahiyettedir. Elimiz-
de bulunan eserlerin ierisinde en kapsamls ve nemli olan phesiz Maklttr.
Gr ve anlay biimini en iyi ekilde ifade eden bu eseridir. Bireyin Tanrya var
yollarn ya da insann Allahn kendisinden honut olaca ekilde yaamasnn
prensiplerini anlatt bu eserini drt kap krk makam eklinde formle etmi ve
eer bu krk makamdan biri eksik olursa, hakikat tamam olmaz diyerek sz konu-
su prensiplerin nemine vurgu yapmtr. Kendisine atfedilen dier eserleri ise un-
lardr: 1- Kitabl-Fevid (. Ktp. , Trke yazmalar Blm, Nr: 55) 2- Hac
Bekta Velinin Nasihatlar/ Nasayih-i Hac Bekta Veli (Hacbekta le Halk Ktp.
Nr. 29daki mecmua iinde) 3- Besmele erhi, almamzda bu eserden yararlan-
dk. 4- Fatiha Sresi Tefsiri 5- athiyye ve Hadis-i Erban erhi. 10
2- Ulhiyet Anlay
Kelamda Allah anlay, btn dier dini tasavvurlar ve varlklar arasndaki
iliki biimlerini ekillendirdii iin nem tamaktadr. Bir inan ve dnce
sistemine btn rengini veren Varlk durumundaki Allahn ispatnn mmkn
5
Men Estev yevmhu fehuve mabnun. Deylem, Firdevs, 3/611; Beyhaki,
6
Eer bilmiyorsanz, bilenlere sorun Nahl, 16/43.
7
(Resulm) Deki: Hi bilenlerle bilmeyenler bir olur mu? Dorusu ancak akl sahipleri bunlar
hakkyla dnr. Zmer, 39/9.
8
Nahl, 16/43; Taha, 20/114; Kasas, 28/80; Mcadele, 58/11; Alak, 96/1-5.
9
brahim Agh, ubuku. Trk-slam Kltr zerinde Aratrmalar ve Grler, Ankara ni-
versitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1987, s. 215-216.
10
Hnkar Hac Bekta Veli, Maklt, (Hazrlayanlar: Ali Ylmaz, Mehmet Akku, Ali ztrk),
Ankara, 2007, Giri ksm, s. 18-19.

olup olmad ise dnrler arasnda tartma konusu olmutur. Allah delil-
lendirmeye gtren sebep, mmin iin, bir varla kr krne balanma an-
lamndaki taklitten kurtulup, bu ball hayatn anlamlandraca bir tahkik
durumuna ykseltmektir. Sz konusu ispat delilleriyle, srekli iman alan evre-
sinde varlk zemini bulan ekk, phe ve reyb gibi zihin hallerinin ortadan
kalkmas ve bilgi seviyesine kan bir imann gereklemesi hedeflenir.
Allahn varl, birlii ve buna ilikin inan esaslarnda akl delil ve burhan-
larla ispatlarn yaplp yaplamayaca hususu slm dnr ve bilginleri arasn-
da tartma konusu olmutur.
Bilindii zere Allah bilmek, tanmak ve tantmak, ancak onun isim, sfat ve fi-
illerini incelemekle mmkn olabilir. Allaha ait niteliklere ilahi sfatlar denilmekte-
dir. Bunlar kendi arasnda zati, selbi, fiili ve subti eklinde kategorilere ayrlr. Zat
sfatlar, Allahn zatndan ayrlmas mmkn olmayan ve zatnn gerei olan nitelik-
lerdir. Fiili sfatlar, Allahn yaratma, ekil verme, yaatma, gzetme, rzklandrma,
nimetlendirme, ldrme gibi nitelikleridir. Zat sfatlar olarak da adlandrlan selbi
sfatlar ise Allahn birlii, Onun balangcnn ve sonunun olmamas, kendi bana
var olmas, yaratlanlara benzemeyii gibi niteliklerdir. Subuti sfatlardan kast ise
Allahn hayat, bilgi/ilim, irade, kudret, grme, iitme, kelam ve tekvin sahibi olu-
unu gsteren niteliklerdir. Allahn varl ve birlii konularnda Kurann taknd
slp ve ileri srd deliller, bu hususlarn, selim ftrat ve yaratln korumu
bireyler tarafndan doal olarak kendiliinden bilinip kabul edilecei esasna daya-
nr. Kuranda geen konu ile ilikili ayetlerin daha ok soru biiminde veyahut
hayret uyandran knama ve uyar11 niteliinde ifadeler tamas, bu konular zerin-
de bireylerin dnp tefekkr etmelerini, akl muhakemeler yapmalarn tevik
eder bir nitelie sahip olduunu gstermektedir. slm filozof ve dnrlerini zel-
likle de kelm limlerini Allahn varl ve birliini de ierisine alan inan esaslarn
kantlamak iin akl aklamalara ynelten ve ynlendiren saiklerin belki de en
nemlisi Kurann bu teviki olmutur.
Bununla birlikte Allahn varl ve birliini kantlamak ok da kolay bir ey
deildir. nk O, insan duyularyla alglanp, tecrbeleriyle kantlanabilecek
trden bir varlk olmadndan, Onun varln istisnasz her bireyin kabuln
gerektirecek bir ekilde ispatlamann zorluu kendiliinden ortaya kmaktadr.
Bununla birlikte yani lemi yaratan ve idare eden yce Allahn varln ispat-
lamann zorluu yannda, Onu inkr ederek yok saymann ierdii glkler
daha oktur. 12
11
Bkz. el-Mminn, 23/84 -89; en-Neml, 27/59 -64; el-Ankebt, 29/61, 63; ez-Zmer, 39/6.
12
Bkz. Bekir, Topalolu. Allahn Varl (sbat- Vacib), Ankara, 1981, 21; Topalolu, Bekir,
Allah, DA, stanbul, 1989, II, 475.

Hac Bekta Veli (. 669/1271) de kendisinin ulhiyet anlayn ortaya ko-

yarken Allahn bilinmesi gereken ynlerine temas eder. Bunlar Allahn zat ya
da varl, isimleri, sfatlar ve fiilleridir. Bu ynlerin iyi bilinmesi Allahn tan-
np, bilinmesini kolaylatracaktr.
Ehl-i snnet kelamclarna gre Allahn zatn bilmek, Onun varln,
ezel/ ncesiz ve ebed/ sonsuz olduunu, cevher, cisim ve araz olmayp belli bir
ynde bulunmadn, herhangi bir meknda kalmadn, Onun ahirette gz-
lerle grlebileceini ve Allahn bir tek olup ei ve benzerinin olmadn kabul
etmek anlamna gelmektedir. 13
slm limleri ayn manay ifade eden kelime farklaryla birlikte Allahn ta-
nmn u ekilde yapmlardr: Allah, varl zorunlu olan ve btn vglere
layk bulunan ztn addr. 14 Crcn ise Tariftnda Allah kelimesini gerek
ilha ve btn gzel isimlerin (el-Esml-Hsn) manalarna dellet eden bir
iaret15 olarak tanmlar.
Allahn varlnn bilinmesi, Kuranda takdim edilen akl delillerle mmkn
olabilir. Mtrd kelamclarndan bn Hmm, insann Allahn varlna ulamas
iin el-Bakara sresi 2/164, el-Vka sresi 56/ 58-72 ayetlerini delil olarak ileri
srer. Bu Kuran pasajlar ise yeryz ve gkyznn yaratlmasnda, gece ile gn-
dzn birbiri peinden gelmesinde, Allahn gkten indirip de l haldeki topra
canlandrd suda, yeryznde her eit canlnn yaylmasnda, bitki ve hayvanlarn
var edilmesinde, aktlan spermin/meninin yaratlmasnda, yeryzne ekilen tohu-
mun bitirilip yeertilmesinde, itikleri suyun gkyznden indirilmesinde, yaktkla-
r aalarn yaratlmasnda dnen ve bunlarn meydana geliinden ibret alan kim-
seler iin Allahn varl ve birliini ispatlayan birok deliller olduunu vurgular.
bn Hmm da anlan bu hikmetli ilerin, insan hayrette brakan bir dzen ieri-
sinde vuku bulan bu hadiselerin kendi bana olamayaca ve bir yaratcdan ms-
tani bulunamayacan belirtir. Ona gre ileri srlen bu deliller eitli akl dze-
yinde bulunan insanlarn Allahn varlna kani olmalar iin yeterlidir. 16
nsanlarn Allah bilmemeleri ve tanmamalar kibir, gurur ve byklenme-
leri dolaysyladr. Bu pozisyondaki insanlar Allaha gstermeleri gereken itaat ve
boyun emeyi bakalarna zg klmaktadrlar. 17
13
bn Hmm, Kemal, Kitab el-Msyere, (Kemaleddin bn Eb erifin el-Msmeresi ve bn
Kutluboann Hiyesi ile birlikte) Bulak, 1317/ 1899, 9.
14
Tehnev, Muhammed Ali b. Ali, Ulhiyye mad., Kef Istlahtil-Fnn, c. I, stanbul,
1984; Topalolu, Allah, 471.
15
Crcn, erif Ali b. Muhammed, Kitabt-Tarift, Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1416/1995, 34.
16
bn Hmm, Msyere, 16.
17
bn Hmm, Msyere, 17.

Hac Bekta Veli de Allahn isim, sfat ve filleriyle bilinebilecei kanaatinde-

dir. O Besmele Tefsirinde Allahn isim ve sfatlarndan sz eder. Ona gre Tan-
r Telnn en byk ismi (ism-i azam) Allahtr. Tanrnn Allahtan baka ne
kadar ismi varsa bunlarn hepsi sfattr. O Allahn bu tr isimlerinin fiil ve ey-
lemlerine delalet ettiine inanr. Mminler iinde Hlk sfatnn yaratclna,
Rahman sfatnn rahmetinin okluuna, Rahm sfatnn mminler iin efka-
tinin okluuna delalet ettiini dnr. Allah isminin ise Tanrla delalet
ettiini belirtir. 18 Hac Bekta Veli Allah bu isim ve sfatlarnn yannda ltuf,
inayet ve kerem sahibi olarak da nitelendirir. 19 O Raf ve Gafrdur da. 20 Ona
gre bu sfatlar da Tanrnn fiillerini artrr. 21 Hac Bekta Veli gnahkr
insanlarn da Allah onun rahman ve rahim sfatlaryla baka bir ifadeyle bu
sfatlarn tecellisiyle tanyabileceini ngrr. Bu anlayn insanlarn anlayabi-
lecei tarzda sosyal yaamdan rnekler vererek aktarmaya alr. 22
Tanrnn isim ve sfatlardan olan Rahmn ve Rahme ykledii mana kendin-
den nce yaam slam bilginlerinin anlay biimiyle rtmektedir. O bu sfatlar-
dan sz ederken Ey dnyada Rahman ve ey ahirette (mminler iin) Rahm olan
Tanr, hem mmin hem kfir hem canl canavara her trl iyilik ve balarn eriir.
Kfir, gece gndz kfreder. Tanr ona rzk, salk, uyku verir. Onu uyutur, kendi
uyumaz bekler. Ama kyamet gn olduunda sonsuz rahmet denizlerini mminle-
re has/ zg klar, kfirlere haram klar23 diyerek Allahn Rahman sfatnn btn
canllar kapsadn ancak Rahm sfatnn kyamet gn yalnz mminlere zg
olduunu, merhametinin sadece inananlara olacan belirtir.
slam kelamclarnn Allah anlaylaryla ilikin olarak tarttklar konulardan
birisi de Allahn inananlar tarafndan grlp grlemeyeceidir. Tanr tasavvur-
larnda ar tenzih ve tatil grn benimseyenler Allahn grlemeyeceini
ifade ederken bu grn aksini dnen yani Allaha sfat nispet eden kelamclar
ise Allahn grlebileceini belirtmilerdir. Hac Bekta Veli Allahn rzasn
kazanm bireylerin Allahn cemalini grebilecei inancndadr.24 Bu anlayyla
Ehl-i Snnetin tanr tasavvurunu paylat ortaya kmaktadr.
Hac Bekta Veli, insanlarn Allah bilip tanmalarndan sonra onun rza ve
honutluuna ermek iin dnyadan yz evirmeleri ve ahirete ynelmeleri ge-
18
Hac Bekta Veli, Kitb- Tefsr-i Besmele Maa Maklt- Hc Bekt Vel, Manisa Ktphane-
si, No: 3536, v. 3a-3b; Hac Bekta Veli, Besmele Tefsiri (erhi Besmele), Hazrlayan, Hamiye
Duran, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar , Ankara 2009, Orijinal metin, 3a-3b.
19
Hac Bekta Veli, Maklt, v. 7a.
20
Hac Bekta Veli, Kitb- Tefsr-i Besmele, v. 14b.
21
Hac Bekta Veli, Kitb- Tefsr-i Besmele, v.2b.
22
Bkz. Hac Bekta Veli, Kitb- Tefsr-i Besmele, v. 6b.
23
Hac Bekta Veli, Kitb- Tefsr-i Besmele, v. 8b-9a
24
Hac Bekta Veli, Kitb- Tefsr-i Besmele, v. 10a; Hac Bekta Veli, Maklt, v. 6b.

rektiini belirtir. Ancak bu suretle yani Allaha kar sorumluluklarn yerine

getirdikleri zaman Yce Allahn dostluuna ulaabilirler. 25 nsanlar Allahtan
ve dolaysyla onun rzasndan uzaklatran kt iler ya da davranlar nefsin
kendini beenmilii yani kibirlilik, tevazusuzluk, hrs, cimrilik, kin, dmanlk,
fke, gybet, hainlik, haset ve kskanlktr. 26 Bu kt eylemleri terk edip pi-
man olarak ona teslim olanlar ise Allahn honutluunu kazanr ve cennet ni-
metlerine kavuur. 27 Hac Bekta Veli Allah tanyp samimi bir ekilde emirle-
rini yerine getirip, yasaklarndan kananlarn mkfatnn cennet olacan
Kuran ayetlerinden rnekler28 vererek aklar. 29
Hac Bekta Veli, Allahn beden ve can ile deil akl ile bilinebilecei kanaa-
tindedir. O, bireyin Tanrya gnlden samimi bir ekilde inanmazsa mnafk
olacan belirtir. Mnafklarn ise cehennemin en alt katnda olacan Kuran
ayetiyle delillendirir. 30 mann neliini yahut felsefi bir tabirle mahiyetini ak-
larken, slam dnce tarihinde kelamclarn birbirleriyle tartt, kelam okul-
larn birbirinden ayran iman- amel ilikisine de deinmekte ve imann amel-
den ayr olamayacan vurgulamaktadr. O bu dncesini amak iin Allahn
emirlerini yerine getirmenin ve yasaklarndan kanmann da iman olduunu
sylemektedir. 31 Bu grn de u ayete dayandrmaktadr: Onlar Allaha ve
ahiret gnne inanrlar. yilii emrederler. Ktlkten menederler, hayr ilerinde
birbirleriyle yarrlar. te onlar salihlerdendir. 32 Ancak o amellerin imann bir
paras olduunu syleyen Hariciler ve Mutezillerin konumuna dmemek
iin olacak, her amelin imana ve her masiyetin de kfre gtrmeyeceini vurgu-
lar. 33 Bu yaklam da onun zelde Ehl-i Hadis ve Selefiyyenin genelde ise Ehl-i
Snnetin iman anlayn benimsediini dndrmektedir.
Hac Bekta Veli Makaltnn Ariflerin Tevhidi konusunu iledii ksmda
ise Allahn bilinip tannmas hususunda Yce Allahn insanlara kendi varln,
birliini, isim ve sfatlarn bildirdiini belirtir. Buna gre Allah gkleri ve yeri
yaratan, mlk sahibi, yegne kudret ve tasarruf sahibi/ khir, yce ve byk,
25
Hac Bekta Veli, Kitb- Tefsr-i Besmele, v. 9b.
26
Hac Bekta Veli, Kitb- Tefsr-i Besmele, v. 24a-24b; Hnkr Hac Bekta Veli, Maklt, (Hazr-
layanlar: Ali Ylmaz, Mehmet Akku, Ali ztrk), Ankara, 2007, Orijinal metin, v. 2a, 2b, 4a.
27
Hac Bekta Veli, Kitb- Tefsr-i Besmele, v.24b- 25a.
28
Gaiye, 88/15- 16; Vaka, 56/15-16, 89; nsan, 76/21.
29
Hac Bekta Veli, Kitb- Tefsr-i Besmele, v.25a.
30
Nisa, 4/145.
31
Hac Bekta Veli, Maklt, v. 8b.
32
Al-i mrn, 3/114.
33

byklk ve ikram sahibi/ zl-Celli vel-krm, mutlak g sahibi/ zuntikm,

kerem ve ltuf sahibi/ latif, Hayy ve Kayymdur. 34
Hac Bekta Velinin ulhiyet anlay Ehl-i snnet kelamclarnn tanr tasav-
vurlaryla rtmektedir. Allahn varln bilmek mmkn olmakla birlikte,
Onun nitelikleri bilinemez. Ona gre de insanlar Allahn mahiyetini/neliini ve
niteliini bilmekten acizdirler. Yalnzca onun isimlerini bilirler ve ona gre de onu
tanm olurlar. 35 Onun Allahn isimleriyle bilenebilecei yaklam Kurann
yaklamyla uyumludur. nk Kuranda Allahn sfatlarndan deil, isimlerin-
den sz edilmektedir. 36 En gzel isimler (el-Esml-hsn) Allahndr. O halde
Ona o gzel isimleriyle dua edin. Onun isimleri hakknda eri yola sapanlara uyma-
yn 37 Allahn zatn nitelendiren kavramlar kelamclar tarafndan isim veya
sfat terimleriyle ifade edilmitir. Zati isimlerin bir ksm Allahn ulhiyetine
yakmayan kavramlar ondan uzaklatrmakta, sonra da yetkinliini gsterecek
isimleri Ona vermekte (Evvel, hir, Bki, Zhir, Btn, Hay, Kdir, Muktedir,
Kv, Metn gibi) bir ksm, Allahn kinatla ilikisini tesis etmekte (Bri, Bedi,
Mbdi, Mud, Melik, Kayym, Vli, Mheymin gibi) dier bir ksm dorudan
insanla ilikisini gstermektedir. (Adl, Muksit, Hakem, Rafi, Muiz, Rakb,
Gaffr, Mcib, Hsib, Vehhb, Mmin gibi.)
Yine Hac Bekta Veli insann Allah biliini, insann kendi nefsini bilmesiy-
le ilikilendirmektedir. Bu balamda o alap Tanry nasl bildin? eklindeki
soruya alap Tanry kendi zmzden, kendimizi de alap Tanrdan bildik.
diyerek cevap vermekte, bu grn de Hz. Peygamberin Nefsini bilen,
rabbini bilir38 eklindeki hadisiyle kantlamaya almaktadr.39 O zaman ona
gre Allah bilmek, insann kendini bilmesiyle balamaktadr. Allahn bilinme-
sinde hareket noktas insandr. nsann benlik bilgisi Tanr bilgisinin balangc
olmaktadr. Ancak yine de Tanr, mahiyeti ve nitelikleri ynnden bilinmezli-
ini korumaktadr.
34
35
36
Bkz. Har, 59, 23-24. O, yle Allah'tr ki, O'ndan baka tanr yoktur. Grlmeyeni ve grleni
bilendir. O, esirgeyendir, balayandr. O, yle Allah'tr ki, kendisinden baka hibir tanr yoktur. O,
mlkn sahibidir, eksiklikten mnezzehtir, selmet verendir, emniyete kavuturandr, gzetip koru-
yandr, stndr, istediini zorla yaptran, byklkte ei olmayandr. Allah, mriklerin ortak ko-
tuklar eylerden mnezzehtir. O, yaratan, var eden, ekil veren Allah'tr. En gzel isimler Onundur.
Gklerde ve yerde olanlar O'nun nn yceltmektedirler. O, galiptir, hikmet sahibidir.
( 22)

( 23)

37
Araf, 7/180.
38
Aclun, smail b. Muhammed, Keful-Haf, Kahire, trs. II, 262.
39

SONU
Allah isimleriyle birlikte niteleme gelenei Kuranla balamtr. Hac Bekta
Velinin de Allahn isimleriyle bilinebileceini sylemesi Kuran- iyi bilip kavrad-
n ve onu rehber edindiini gstermektedir. Kelamclarda yaygn olan Allah
sfatlaryla bilme meselesi ya da Allahn sfatlar meselesi Kuran kaynakl bir tart-
mann rn olmayp, farkl din ve geleneklerle karlamann ve bunlara kar
slam inancnn savunulmas nedeniyle ortaya kan bir tanmlama biimidir.
Neticede Hac Bekta Velinin Ulhiyet anlay, asl vahyi temellere daya-
nan slamn Tanr anlayyla byk lde rtmektedir.
KAYNAKA
Aclun, smail b. Muhammed, Keful-Haf, Kahire, trs.
kpaa-zde, Tevrih-i l-i Osman, stanbul, 1332.
Crcn, erif Ali b. Muhammed, Kitabt-Tarift, Darul-Ktbil-lmiyye,
Beyrut, 1416/ 1995.
ubuku, brahim Agh, Trk-slam Kltr zerinde Aratrmalar ve Grler,
Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1987.
Ebu Nuaym, el-sfehn, Hlyetl-Evliy, Beyrut, 1405.
el-Mnv, Feyzul-Kadir, Msr, 1356.
Hac Bekta Veli, Kitb- Tefsr-i Besmele Maa Maklt- Hc Bekt Vel, Ma-
nisa Ktphanesi, No: 3536.
_____, Besmele Tefsiri (erhi Besmele), Hazrlayan, Hamiye Duran, Trkiye
Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 2009.
Hnkar Hac Bekta Veli, Maklt, Hazrlayanlar: Ali Ylmaz, Mehmet Akku,
Ali ztrk, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 2007.
bn Hacer, Ebul-Fazl el-Askaln e-afi, Lisanl-Mizn, Beyrut, 1406/1986.
bn Hmm, Kemal, Kitab el-Msyere, (Kemaleddin bn Eb erifin el-
Msmeresi ve bn Kutluboann Hiyesi ile birlikte) Bulak, 1317/ 1899.
Kprl, Fuat, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, DBY. Ankara, 1991.
Tehnev, Muhammed Ali b. Ali, Kef Istlahtil-Fnn, stanbul, 1984.
_____, Allahn Varl (sbat- Vacib), Ankara, 1981.
Topalolu, Bekir, Allah, DA, stanbul, 1989.

HACI BEKTA VEL RETSNDE
TKAD UNSURLARIN YER VE NEM

Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi
slam Mezhepleri Tarihi
ABD retim yesi

ZET
Hac Bekta Veli, Trk ve slam kltrnden beslenen, eyh Ahmet Ye-
sev geleneini, Trklerin Orta Asyadan Anadoluya gelirken tadkla-
r Hanef-Mturd anlay erevesinde temsil eden nemli mutasavvf-
lardan birisidir. Ona izafe edilen eserlerde yer alan, Tevhid-Nbvvet
ve Med konusundaki itikad unsurlar incelendiinde, ele alnan konu-
larn bir kelamc ya da filozof gz ile deil, daha ok sf bak asyla
ilendii grlr. Bu hususlarn en nemlilerini, Allah sevgisi, Peygam-
bere itaat, cennete ulama ve cehennemden saknma/sakndrmaya y-
nelik tavsiyeler oluturur. Bu konularn ilenmesi srasnda yaplan yo-
rumlar, imann gnlk hayata yansmas ve tesirlerinin aka grl-
mesine yneliktir. mann temel ilkeleri ile ilgili hususlarda her hangi
bir tartmaya girilmemekte ve bu ilkelerin benimsenmesinin nemi
zerinde durulmaktadr.
Hac Bekta Velinin hayatn anlatan menakp tr eserlerdeki tas-
virler, medrese dilinden daha ziyade, Trk halkn hedef alan bir sa-
delie sahiptir. Tasavvuf gelenee uygun olarak ounlukla sembolik
dil kullanlr ve hakikat, mecaz yoluyla anlatlr. Bu zellikler kendi
eserlerinde nadiren kullanlmakta ya da pek gze arpmamaktadr.
Tebliimizin hazrlanmasna baz yazarlar tarafndan, Alevlik-
Bektaliin slam Dini ile herhangi bir ilikisinin bulunmad ek-
linde ileri srdkleri iddialar sebep olmutur. Bu iddialarn geersiz-
lii, zellikle Hac Bekta Velinin eserlerine mracaat edilerek ortaya
konulacaktr.
Anahtar Kelimeler Yesevlik, Mturdlik, Hac Bekta Veli, Tevhid,
Nbvvet, Med
GR
Hac Bekta Veli, Trk ve slam kltrnden beslenen, eyh Ahmet Yesev
geleneini, Trklerin Orta Asyadan Anadoluya gelirken tadklar Hanef-
Mturd anlay erevesinde temsil eden nemli mutasavvflardan birisidir.
Ona izafe edilen eserlerde yer alan, Tevhid-Nbvvet ve Med konusundaki
itikad unsurlar incelendiinde, ele alnan konularn bir kelamc ya da filozof
gz ile deil, daha ok sf bak asyla ilendii grlr. Bu hususlarn en
nemlilerini, Allah sevgisi, Peygambere itaat, cennete ulama ve cehennemden
saknma/sakndrmaya ynelik tavsiyeler oluturur.
Hac Bekta Velinin hayatn anlatan menakp tr eserlerdeki tasvirler,
medrese dilinden daha ziyade, Trk halkna ynelik sade bir slupla ilenmek-
tedir. Tasavvuf gelenee uygun olarak ounlukla sembolik bir dil kullanlmak-

Hac Bekta Vel retisinde tikad Unsurlarn Yeri ve nemi
ta, keif, keramet gibi unsurlara yer verilmekte ve hakikat, mecaz yoluyla anla-
tlmaktadr. Hac Bektan bizzat kendi eserlerinde im yollu ifadelere fazla yer
verilmemekte, ounlukla ak seik bir dil kullanlmakta ve slam inanc en
sade ekliyle takdim edilmektedir.
Hac Bekta Velinin retisinde yer alan ve slamn temel inan esaslar olan
Usl- Selse hakknda getirilen yorumlar, imann gnlk hayata yansmas ve
tesirlerinin ak bir biimde grlmesine yneliktir. Bu bak as ile hedeflenen ey,
iman-amel btnl iinde, ahlakl, faziletli ve olgun bir insann yetitirilmesidir.
mann temel ilkeleri ile ilgili hususlarda her hangi bir tartmaya girilmemekte ve bu
ilkelerin benimsenmesinin nemi zerinde durulmaktadr.
Hac Bekta Veli retisinde yer alan itikad unsurlar zerinde younlama-
mzn sebebi, baz yazarlar tarafndan Alevlik ve Bektaliin slam Dini ile
herhangi bir ilikisinin bulunmad eklinde ileri srdkleri iddialardr.1 Bu
grlerin yanll zellikle Hac Bekta Velinin eserleri merkeze alnarak,
almamz boyunca temellendirilmeye allacaktr.
Hac Bekta Veli retisinin temeli olan eyh Ahmet Yesev ve Yesevlik ile
olan ilikisi bilinen bir husustur. Bu konuyu ele alan baz aratrmalar bulun-
makla birlikte2 daha ok Bektlik kltrnn yazl temel kaynaklarna mra-
caat edilecektir. 3 Aksi takdirde Hac Bektaa im yollu izafe edilen szde hete-
redox metinler ortaya konulmad srece onun ve tarikatnn sapkn olduu
iddias hep havada kalacaktr.
Hac Bektan din anlaynn eyh Ahmet Yesev ile olan ilikisi eserlerde
bulunan fikirlerden takip edilebilir. 4 Her ikisinin anlatt Allah inanc arasnda
paralellikler bulunmaktadr. 5 Konumuzun zellikle Hac Bekta retisi olmas
1
Mesela bkz. F. R. Haslok, Bektalik Tetkikleri, MEB, Ankara, 2000, s. 64; Ksa bir deerlen-
dirme iin bkz. Faruk, Bilici. Alevi Bektai lahiyatnn Gnmz Trkiyesindeki levi, Ale-
vi Kimlii, TVY Yay. stanbul, 2003, s. 68 vd.
2
Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, DB, Ankara, 1991, s. 48-54, 110-112;
Hac Bekta Vel, A, c. 2, s. 461-464; Bedri Noyan, Bektalik Alevlik Nedir?, Ankara, 1987,
s. 21 vd; Seyfullah Korkmaz, Ahmed Yesev ve Hac Bekta Veli, Erciyes niversitesi SBE
Dergisi, Kayseri, 2001, c. 11 s. 325-355. Kr. Haslok, Tetkikler, s. 70-71; Yaar Nuri ztrk,
Tarihi Boyunca Bektailik, Yeni Boyut, stanbul, 1992, s. 54 vd.
3
Ak ifadeler iin bkz. Maklt- Gaybiyye ve Kelimt- Ayniye, Haz. Komisyon, Ankara, 2004, s. 14.
4
Makltn Marifetin Asln Beyan blmnde anlatldna gre, kul alap Tanrya, krk
makamda eriir ve dost olur. O krk makamn onu eriat, onu tarikat, onu marifet ve onu da
hakikat iindedir. eriatn ilk makam iman getirmektir: mann art altdr: Allaha, melekle-
rine, kitaplarna, peygamberlerine, hiret gnne, kadere, hayr ve errin Allahtan olduuna
inanmaktr Kim alap Tanrya gnlden tanklk yapmazsa, mutlak kfirdir. Bkz. s. 8.
5
Kr. Hoca Ahmed Yesevi, Divan- Hikmet, haz. Hayati Bice, TDV Yaynlar, Ankara, 1993, s.
3, 5, 20, 21, vd.

sebebiyle onun tevhid, nbvvet ve Med konularndan ne anladna ynel-

memiz meseleyi daha ak hale getirecektir.
1. Tevhid
Hac Bekta Veliye izafe edilen eserlerle birlikte tasavvuf kltrn byk
bir ksmnda Allaha iman konusundaki bahislere fazlaca rastlanmaz. Bunun
sebebi Allaha imann deil, edinilen imann ilevsellii zerinde durulmasdr.
Sufi, iman konusunda herhangi bir tereddt olan birisi deil, sahip olduu
imann eserlerini kendi zerinde gstermeye gayret eden bir mmin ya da bir
veldir.
Hac Bektata Allaha iman konusu o kadar nettir ki, Vilyetnmede yer
alan bir rivayete gre kendisi daha beikte iken imann ikrar etmitir. Rivayete
gre dnyaya geldiinde annesi Hatem Htun alt ay ocuunu emzirememi,
alt ayn sonunda ocuk ehadet parman kaldrm ve Ehed en l ilhe il-
lallhu vahdeh l erke leh ve ehed enne Muhammeden abdhu ve raslh
demitir. Azndan kan ilk sz bu olmu, bundan sonra abdestsiz yere basma-
m ve bir an bile ibadetten ayrlmamtr. 6
Hac Bekta Velinin Makltnda, marifet makamnn tevhid anlayna
dair mstakil bir blm ayrdn grrz. Bu blmde Kuran- Kerimden
baz ayetleri sralayarak hem tevhid anlayn hem de Allah sevgisini iler. 7
Burada Allahn ncelikle birliini, heybetini, kahrn, izzetini, muhabbetini,
yardmcln, rzk datcln, dostluunu, rahmetini, ilmin nemini, hik-
metini ve saysz eyleri kullarna rettiini anlatr. Devamnda Onun bildirdi-
i her eye inanmak ve kretmek gerektii vurgulanr. 8
Hac Bekta Velinin Tevhid ve Allah sevgisi konusundaki grlerinden or-
taya kan manzara, gazabndan daha ok rahmeti ile bilinen bir Allah inancdr.
Bu erevede Allah Tealann zat ile ilgili olarak birliine, rahmetine, merhame-
tine9 ve yaratclna10 iaret eder. Allahn nasl tannmas gerektii konusunda,
6
Vilyet-nme, s. 1-4. Bu ahadet ibaresinin sonunda yer alan ve ehed enne Aliyyen Veliyul-
lah yani Ali Allahn velsidir ksmnn Hac Bektan dier eserlerinde geen ehadet ifade-
lerinde yer almadn belirtmek gerekmektedir. Mesela bkz. erhi Besmele, Her Yn le Hac
Bekt- Veli erisinde, Rt arda, Karnca Matbaaclk, zmir, 1985, s. 93, 114; Maklt-
Gaybiyye, s. 15-16.
7
Bkz. Hac Bekta Vel, Maklt, haz. Esad Coan, sadeletiren: Hseyin zbay, Kltr Bakan-
l, Ankara, 1996, s. 32-43. Bununla birlikte daha ilk sayfalarda Kelime-i ahadetin nemine
vurgu yaplarak bdet etmek ve ehdet getirmek sizden, cennet iinde kklerinizi ykselt-
mek Tanrdan denilerek, iman ve amelin nemi vurgulanmaktadr. Bkz. s. 13. Ayn ekilde
bkz. Maklt- Gaybiyye, s. 2, 3, 4, 10, 11-12,
8
Aziz Yaln, Yorum ve Aklamalarla Makalat- Hac Bekta Veli, Der Yaynlar, stanbul, 2000, s. 281-287.
9
Tanrnz tek bir Tanrdr, ondan baka Tanr yoktur, ok rahmetli, ok merhametlidir,
Bakara, 2/163; Allah insanlara kar ok merhametlidir, Ahzb, 33/43.

Ona kulluk etmenin nemine,11 Onun mlknn geniliine,12 kullar zerin-

deki tasarruf, tedbir ve heybetine,13 izzet ve yceliine,14 celal ve ikram sahibi
oluuna,15 yardm ediciliine,16 gl ve zalimlerden intikam alclna,17 l-
tufkrlna,18 Peygamberinin yolundan gitmek sebebiyle doacak muhabbeti-
ne,19 yardm ve nusretine,20 rzk datclna,21 kifayet ve yeterliliine,22 hik-
meti iinde hayrnn okluuna23 ve ilmin kayna olduuna24 iaret eden ayetle-
ri esas alr.25 Yapm olduu yorumlar teknik anlamda kelm olmaktan daha
ziyade, Kurann btnl iinde ve sf aklamalardr.
Kuran- Kerme engin bir vukfiyetinin bulunduu ve Vilayetmede anlat-
lan tasavvuf kiiliine uygun yorumlar yapt aktr. Tasavvuf kltrde yay-
gn olan baz nakilleri kullanarak, Allah tanma konusunda kiinin kendisine
ynelmesini tavsiye eder. 26 Bununla birlikte Tevhid konusu iinde ilimden sz
etmesi ve ilime gndermede bulunmas, 27 onun Ahmet Yesev zerinden, akla
byk deer veren Mturd geleneinden etkilendiini dndrmektedir.28
Hac Bekta Veli, Esm-i Hsn hakknda aklamalarda bulunurken
Cenb- Allahn rahmet ve rahimliinin n planda olduuna deinir. Buna
gre Yce Tanrnn en yce ismi Allahtr. Bunun dndakiler ise sfattr.
Hlk sfat yaratcln, Rahman rahmetinin okluunu ve Rahm efka-
tinin okluunu bildirmektedir. Mminler iin Allahn Rahman sfatndan
yardm dilemek cehennemden kurtulu, Rahim sfatna snmak cennete ka-
10
Allah ki o gkleri ve yeri yaratmtr, brahim, 14/32; Secde, 32/4.
11
Allahn verdii renge boyann; boyas Allahnkinden daha gzel olan kim var; ve biz ona
kulluk edeceiz, deyin, Bakara, 2/138.
12
Gklerin ve yerin hkmranl onundur, Bakara, 2/138.
13
O kullarnn stnde yegane mutasarrftr, hkimdir, haberdrdr, Enm, 6/18.
14
O, esiz derecede yksek ve byktr, Bakara, 2/225 ve r, 42/4; zzet btnyle
Allahndr, Ftr, 35/10.
15
Celal ve ikram sahibi Rabbinin ismi ne kutludur, Rahmn, 55/78.
16
Ne gzel sahip ve ne gzel yardmcdr, Hac, 22/78.
17
Ve Allah ok stn ve zalimlerden intikam alcdr, l-i mran, 3/4 ve Mide 5/95.
18
Allah kullarna ok ltufkrdr; dilediini hesapsz nimetlere boar, r, 42/19.
19
Bana uyun ki Allah da sizi sevsin, l-i mran, 3/31.
20
nsanlara yardm etmek bizim zerimize bir vecibedir, Rm, 30/47.
21
Dnya hayatnda onlarn geimliklerini aralarnda biz paylatrdk, Zuhruf, 43/32.
22
Kim Allaha dayanrsa O ona kfidir, Talk, 65/3.
23
ve kime hikmet bahedilmise gerekten ona pek ok iyilik verilmi demektir, Bakara, 2/269.
24
Allah size evvelce bilmediiniz eyleri retir, Bakara, 2/151.
25
Bkz. Maklt, s. 32-33. Ayrca bkz. Yaln, Makalat- Hac Bekta, s. 281 vd.
26
Maklt, s. 34; Fevaid, s. 153.
27
Maklt, s. 34.
28
Bilhassa her ey bir eydir, fakat cahil hi bir eydir hadisinin zikri iin bkz. Maklt, s. 37.
Ayrca bkz. Snmez Kutlu, Alevlik-Bektalik Yazlar, Ankara Okulu, Ankara, 2006, s. 35 vd.

vumak ve Allah ismine iltica etmek de aradaki perdelerin kaldrlp Cemlul-

laha kavumak demektir29
Hac Bekta Velinin Tanr anlayndaki, Allahn rahmetine yaplan vurgu
Ulu Tanrnn gnahkr bir kuluna hitabyla ifade edilir. Buna gre kullarnn
kovduu kimseleri kendisi davet etmekte, onlarn yz evirdii kimselere kendi-
si rahmetle muamele etmekte ve onlar kabul etmektedir. 30 zellikle iman amel
ayrmn esas alan Mturd ve mezhebinin etkisini bu anlayta grmek mm-
kndr. Bu anlay Harun Reit zamanna izafe edilen bir hikye ile de zengin-
letirilir. Hikyeye gre bir bedev lde bulunmayan nadir bir sebzenin tohu-
munu bulmu, yetitirmi, pek beenmi ve bunu padiaha layk grmtr. Bir
gn hediye olarak yetitirdii sebzeyi alp padiaha gtrr. Aslnda gtrd
sebzenin tad olduka acdr ve padiaha sunulmayacak trdedir. Fakat l or-
tam iin makbul saylabilecek bir hediyedir. Padiah ise bedevnin iyi niyetine
karlk onun hediyesini kabul eder ve onu ihsanla uurlar. Hac Bekta bu du-
rumu, as bir kulun Allah tarafndan L ilahe illallah dedii iin balanaca-
nn rnei olarak nakleder. 31
Hac Bektan Tevhid konusunu anlatt rneklerden bir bakas Hasan-
Basrden naklettii hikyedir. Rivayete gre bir gn Hasan- Basrye dnyada
gnlnn ho olduu bir gnn hangisi olduu sorulmu, o da bir kadn ile ei
arasnda geen konumay iitince hissettiklerinin, olduunu sylemitir.
Hikyeye gre kadn einin kendi zerine bir baka kadn e olarak almasna
tahamml edemeyeceini ifade etmitir. Hasan bu szlerin benzerini Kuranda
aram ve Allahn btn gnahlar balayabilecei ancak kendisine ortak ko-
ulmasn asla affetmeyecei ayeti olduunu grmtr. 32
Enes b. Mlik kanalyla nakledildiini ifade ettii bir hikye ile hem Fatiha
Suresinin oluumu hem de Tevhid konusu anlatlrken, sadece Allaha kulluk
etmenin gerekliliine deinir. Hikyeye gre Levh, Kaleme neyi nasl yazdn
sorarken, bir nida gelir ve yazmasn ister. Kalem neyi yazacan sorduunda,
iyyke nabd ve iyyke nestani (yalnz Sana kulluk eder ve yalnz Senden
yardm dileriz) yazmas cevabn alr. Kalem yazar ve bundan bir nur srar,
Ara dokunur ve ondan Tevhid denizi yaratlr. 33 Bunun anlam sadece Allaha
kulluk etmek ve sadece ondan yardm dilemektedir. Yani, irkten ve nifaktan
uzak olmaktr.
29
erhi Besmele, s. 94.
30
erhi Besmele, s. 96.
31
erhi Besmele, s. 96-97, 98-99.
32
Nis, 4/47 ve 115. Bkz. erhi Besmele, s. 101.
33
Fatiha Tefsiri, Haz. Hseyin zcan, Horasan Yaynlar, stanbul, 2008, s. 71-72.

Esm-i Hsnya gndermenin de yapld Fatiha Suresinin son ayetlerine

getirilen yorumda, Srtallezne enamte aleyhim (kendilerine nimet verdikleri-
nin yoluna) cmlesinin on dokuz harften olutuu, Hak Telnn doksan do-
kuz adnn bulunduu ve her kimin bu on dokuz harfi okursa Hak Telnn
doksan dokuz ismini zikretmi gibi sevap alaca anlatlr. 34
Tasavvuf makamlar ve hallerin anlatld Fevid adl eserinde ise Fakr-
Hakk Halinden sz ederken Hac Bekta Veli, bu halin, Allahtan baka var-
lklara balanmamak anlamna geldiini dile getirir. Hz. Peygamberden nakle-
dilen bir hadis metnini zikrederek nsanlara ihtiya duyup, boyun emenin,
kfirlie yakn olduunu bu konu ile ilikilendirir. 35 Ona gre Hakkn varln
idrak mertebesine eren kii, Beyazid-i Bistmi, Seyyid Nesm ya da Hallc-
Mansr gibi byk sflerin ulat mertebeye ular. 36
Hac Bektaa gre Allah Telnn kullarna hidayet etmesi kendi elinde-
dir. Allah kuluna muhta deil, kul Allaha muhtatr. Her ne zaman Yce Ya-
ratc kendisini bir kimseden saklarsa ve ona hibir delil ve haber gndermezse,
ona kimse ne hidayet edebilir ne de haber gnderebilir. 37 Byle olmasna karn
O gneten daha aikrdr. Nasl ki her ahs kendi sanat ile daha iyi tannr ve
bilinirse, btn lem de Allahn sanat olduundan O aikrdr. 38
Hac Bekta Veliye gre Kendi nefsini bilen, Rabbini bilir sznn akla-
mas kul ile Allah arasndaki ilikinin alm eklindedir. Buna gre Rabbinin
rubbuyetini bilen kendi nefsini ubdiyetle, kendini fakr ile bilen Rabbini
gns (zenginlii) ile, kendini taksr (kusurlu olma) ile bilen Rabbini tevkr
(yceltme, sayg duyma) ile kendini tecll (yceltme) ile bilen Rabbini tafdl
(Rabbinin ikram) ile ve Kendini fen (yok olma) ile bilen, Rabbini bek (sonu
olmama) ile bilir. 39
zetle Hac Bekta Veli retisinde Tanr inanc son derece nettir. Bu Tanr
ile kast edilen Kurann haber verdii, Hz. demden sonra btn Peygamber-
lere vahiy gnderen ve en son slam Dinini btn insanla tebli etme grevi-
34
Fatiha Tefsiri, s. 76. Gerek orijinal metinde (bkz. s. 112) gerekse sadeletirilmi metinde her
kim bu doksan dokuz harfi okursa Hak Telnn doksan dokuz isimlerini zikretmi gibi sevap
bulur ifadesi yer almaktadr. Ancak metinin siyak ve sibak burada on dokuz harfi okursa
eklinde olmaya daha uygundur. Kanaatimizce burada mstensih bir hata sonucu doksan do-
kuz ibaresini kullanmtr. Eserin sonraki basklarnda bu mstensih hatasnn dzeltileceini
mit etmekteyiz.
35
Fevaid, Hazreti Alinin Din le lgili Szleri ve Hac Bekta- Velinin Makalat, Besmele Tefsiri ve
Fevaidi erisinde, Haz. Hayati Uyar, Devran Matbaaclk, Ankara, 2005, s. 121-123.
36
Fevaid, s. 123-124.
37
Fevaid, s. 150, 162.
38
Fevid, s. 165.
39
Fevid, s. 153; Maklt, s. 281-287.

ni Hz. Muhammede veren Allah Tealdr. Ona inanp, onun af ve rahmetine

gvenme dncesinin alm eklindedir. Bu inanc insanla tebli eden Pey-
gamberin ve peygamberlik anlaynn ne olduu konusu ise ikinci nemli bir
husustur.
2. Nbvvet
Hac Bekta Velinin eserlerinde yer alan Peygamberlik anlay, Tevhid
inanc ile ilikili ve son derece aktr. Makltta yer alan ifadelerde Hz. Mu-
hammedin nbvvetinin kalp ile tasdik edilmesi gerektii vurgulanr. Bir kii-
nin diliyle iman ettiini syledii halde bu inan kalbinde olmasa veya Tanr
Telnn hkmlerinden birini batl saysa ya da Muhammed Mustafy inkr
etse yahut sahablerinden birisini haksz bilse, iledii btn amellerin heb
olaca belirtilir. 40
Nbvvet konusu Vilyetnmede anlatlan bir hikye ile yle ele alnr: Ta-
tarlar Mslman olup, Rum lkesine yerleir ve Hnkra muhip olurlar. Bu-
nunla birlikte eski inanlarndan tamamen kurtulamaz, putlarn gizleyip, ara
ara ekmein iine saklayarak birbirlerine ulatrr ve bylece ona ibadet etmek-
ten vazgemezler. Hac Bekta ve baz halifeleri bu durumdan haberdar olur.
Hnkr bir gn halifeleri arasnda Hoy Ata diye bilinen, erenlik mertebesine
erimi azizi arr ve onu Tatarlarn bu yanl tutumundan kurtulmasn sa-
lamak zere grevlendirir. Hoy Ata da Tatarlarn lkesine varr ve aralarnda bir
yl ikamet eder. Bu arada onlarn putlarn nereye sakladklarn renir. Zaman
iinde Hoy Ata her gn bir arka yk odun getirerek bir yerde yar. Padiahn
ava gittii bir gnde yd odunlar atee verir, koarak gider ve onlarn putla-
rn sakladklar yerden alr, koa koa atein iine kendisi de girerek putlarn
atee atar, kendisi de atein zerine bada kurup oturur. Padiah gelip niye
byle yaptn sorunca, Hoy Ata; onlarn Mslman olduklarn, Allaha ve
Peygamberini tandklar ve erenlere muti olduklarn, artk putlardan uzakla-
malar gerektiini belirterek onlar uyarr. Sonra kendisini Hac Bekta Velinin
gnderdiini, onlara gerek dini retmeyi emrettiini, dinin Muhammed yolu
olduunu, maher gnnde Muhammed-Ali bayra altnda birleebilmek iin
putlardan uzak durmalar gerektiini hatrlatr. Yaanan bu olay zerine Tatarlar
eski yaptklarna tvbe ederler ve inanlarn dzeltirler. 41
Hac Bekta Velinin, Hz. Peygambere olan sevgi ve saygs hakknda
Vilyet-nmede anlatlan kerametle bezenmi hikyenin ieriini dorulayan
ifadelerini teki eserlerinde de bulmak mmkndr. 42 Filhakika, eserlerinin
giriinde yer alan hamdele ve salvele ksmlar tevhid ve nbvvet anlaynn
40
Maklt, s. 18.
41
Vilyet-nme, s. 44-45.
42
Fatiha Tefsiri, s. 65; erh-i Besmele, s. 92.

rnekleri olmakla birlikte, Fatiha Tefsirindeki cmleler bilhassa zikre deer

niteliktedir. Besmele ile balayp, hamd- sen ile devam eden ifadeler son dere-
ce hotur:
Hamd lemlerin Rabbi olan Allahadr. Salt ve selam onun en hayrl yaratt-
Muhammed aleyhis-selmn ve onun btn ehlinin zerine olsun. Bundan son-
ra, lemin, ayn on drd gibi aydnlk ve en yksek mevkide olan, insanln
efendisi, btn varlklara mucize olarak gnderilen, btn kainatn en by, en
ycesi ve mmetinin balanmasna arac olan ve kyamet gnnde mmetine ba
olan ve temiz olanlarn en ycesi ve vef kubbesinin ay yzls, temiz ve sfliin
evveli ve balangcnn en iyisi, ba, reisi, mevcdtn, btn varlklarn en erefli-
si, lemlerin sevinci, insanln en iyisi ve zamann tamamlaycs son peygamber,
btn varlk lemi iinde en sekin olan, kendisine tesbih edilen ve yce hikmetleri-
nin ululuk sfatna mahsus olan yceltilmi, arnm, olan Muhammed Mustafa
aleyhisselam, Allahn selam onun, ehlinin, dostlarnn, elerinin, Ehl-i Beytin
soyundan gelenlerin, hidayet veren mritlerin ve doru yolu bulan halifelerin ze-
rine olsun. Bundan sonra O (Hz. Muhammed) inci gibi deerli szleriyle, eker
azndan buyurur ki43
fadelerin buradan sonras Mira gecesinde Hz. Peygamberin sorup da Ceb-
railin verdii cevaplarla devam etmektedir. Bu derece iten, samimi ve coku
dolu ifadeleri ismiyle tarihte iz brakm, aralarnda Hac Bektan da bulundu-
u, Mturd, Mevlana, Yunus veya Fuzl gibi abide ahsiyetlerin eserlerinde
bulmak mmkndr.
Hac Bekta Veli, Peygamber inancn blisin durumunu anlatt bir riva-
yetle yle tasvir eder: Hz. Peygambere, ktan maka bir mektup olan
Kurandan44 Fatiha Suresi nazil olduunda, lanetli blis yas tutmu ve ok a-
lamtr. Bunu gren eytann askerleri bana toplanp, niin aladn sormu-
43
Fatiha Tefsiri, s. 65. Hz. Peygambere sevgi ve sayg ieren erh-i Besmeledeki ifadeler ise u
ekildedir: Dua ve selamlar, beeni, sayglarn en by, gnderilenlerin en ycesi, peygamberle-
rin ulusu, vefal ve byk Muhammed Mustafa aleyhisselama olsun ki, o yazuklular (gnahkrlar)
efaatsdr. s. 92. Fevaidin girii ise Hz. Peygamberin szleri ile balamaktadr: eriat szle-
rimdir, tarikat ilerimdir, marifet sermayemdir, hakikat hallerimdir, fazlet dinimdir, muhabbet
esasmdr, evk hareket vastamdr, sayg arkadamdr, ilim silahmdr, tevekkl rtmdr, kanaat
hazinemdir, doruluk kararghmdr, yakn yerimdir, fakrm vncmdr. Bu ifadelerden sonra
bir rub ekleyen Hac Bekta, Peygambere olan sevgisini bir iirle dile getirir:
Fakr leminde her trl varln belirtilerinden soyutlanmak en iyisidir
lh akn kssasnda dilsiz olmak en iyisidir

Fnlik yolunda beni ne muhtr kl ne mecbur kl
Yalnz Ahmed-i Muhtrn ayana bam koy
Bkz. Fevaid, s. 122.
44
Maklt- Gaybiyye, s. 25-27.

lar, o da Hz. Muhammede Fatiha Suresinin indiini, Muhammed mmetinin

bu sureyi okuyunca cennete gireceini ve artk onlara g yetirip, azdramayaca-
n sylemi ve yasa brnmtr. Hac Bektaa gre bir kimse doruluk ve
samimiyetle iman edip, peygamberi hak bilir ve namazn klarsa, Hak Tel
cehennem ile onun arasna yetmi bir rahmet perdesi koyacak, her perdenin
araln yetmi bin yllk yol mesafesinde yapacaktr. 45 Allah Tel Hz. Mu-
hammede, hibir peygambere vermedii iki nur vermitir. Bunlardan birincisi
Fatiha Suresi, ikincisi de Bakara Suresidir. 46
Hac Bekta Velinin peygamber anlayn zetleyen gzel rneklerden bir
bakas da erh-i Besmelede zikrettii Allah Tel ile eytan arasnda geen ko-
numadr. nsann yaratlna duyduu ekememezlik ve onu saptrma istein-
den dolay eytan, gnahkr ve aslerin durumuna sevinir ve onlarla cehennem-
de bulumay mit eder. Bunun zerine Cenab- Allah o gnahkrlarn pey-
gamberi olan Hz. Muhammed Mustafann yz suyu hrmetine onlara azap
etmekten utanacan syler ve bylece eytann sevincini kursanda brakr. 47
Hac Bektan tanmlad nbvvet ve velyet hallerine gre, Hz. Mu-
hammed, bir dizi tasavvuf mertebeden geerek htim makamna erimitir.
Bu srece gre kendisinden nce gelen peygamberleri tasdik etmekle iman
makamna ermi, bundan dolay ad bid olmutur. Yzn dnyadan ve tm
varlklardan tamamyla evirmi, bylece zhd makamna ermi ve ad zhit
olmutur. Arkasndan varlklarn hikmetini anlayarak mrifet makamna
erimi ve rif olmu, arkasndan Hak Telnn muhabbet ve ilham nime-
tine nail olmu, velyet makamna erimi ve ad vel olmutur. Velyet
varl ile Hak Tel onu vahyine mazhar etmi, bylece nbvvet makamna
ermi ve ad neb olmutur. Ull-Azmlk mertebesine de eritikten sonra,
nceki eriat kaldrp yeni bir eriat getirdii iin makm- hatme erimi ve
ad htim olmutur. 48
Hz. Peygamberin eritii bu mertebenin, riflere gre Allah vergisi,
hakmlere gre de almakla elde edilen bir makam olduu49 ifade edilir. Hac
Bekta Veliye izafe edilen dier eserlerde bulunmayan bu ifadelerin, tartlmas
gerektiini dnyoruz. Burada anlatlanlar Hz. Peygamberin peygamberlii
ile ilgili olmayp tasavvuf felsefesinin Hz. Peygamber zerinden rneklendiril-
mesi durumundadr ve imana ilikin bir konu olarak telakki edilmemelidir.
45
Fatiha Tefsiri, s. 69.
46
47
erh-i Besmele, s. 118-120.
48
Fevaid, s. 127.
49
Fevaid, s. 128.

Fevaidin ilerleyen satrlarnda, peygamberlik derecesinin almakla elde edi-

lemeyeceini gsteren baka ifadeler bulunmaktadr. Esere gre, Hac Bekta
Veli, Hz. Peygamberi ryasnda grm ve ondan, arnma elbisesinin, biri die-
rini ortadan kaldrmamak zere, slam, man, Tevhid, Marifet ve Muhabbet
olduunu renmitir. 50 Faideler arasnda, rza ve teslimiyet hali anlatlrken
Hz. Peygambere itaatin nemini belirten ayete yer verilir. 51 Bylece bu maka-
mn tevekkl mertebesi olduu, 52 en yce makamn ise Hz. Muhammede zg
olan makm- mahmd olduu vurgulanm olur. 53
Hac Bekta Velinin retisinde Ulhiyet, Nbvvet ve Velyet izgileri
birbirine kartrlmamaldr. Ona gre nebler ve veller mucize ve kermet
gsterebilse de sfatlar farkldr. Bu ahslar Cenb- Hakkn letleridir ve letin
yapt eyi, gerekte asl yaratcya havale etmek gerekir. Bir yazarn elindeki
kalemin idaresinin, yazarnn elinde olduu gibi, velilerin gsterdii olaan st
haller de Allahn kudretinin tecellisidir. 54
Hac Bektaa gre veller peygamberlerin miraslardr; ancak bedeni hasta
olan kimseleri iyiletiren doktor deildirler. Sudan ve amurdan yaratlm olan
bu bedenin hekimleri olduu gibi, can ve gnln de tabipleri vardr ve onlar da
peygamberler ve vellerdir. Tabipler cismin rahat olmas iin neyin yenilip neyin
yenilmeyeceini, Peygamberler ve evliyalar ise cann saf bulmas iin neyin
yaplp neyin yaplmayacan belirtirler. 55 Baka bir ifade ile peygamberler
tabbul-ebdn deil, tabbul-kulbdurlar. 56
zetle Hac Bekta Velinin retisinde Hz. Muhammedin peygamberlii
ak seik ve nettir. yi bir Mslman olmak iin ona inanmak ve yoluna tabi
olmak gerekir. Ona kar sevgi ve sayg iinde olmak ve onun yolundan gitmek
gerekmektedir. Bu imann meyveleri ise, bu dnya hayatyla birlikte daha ok
hiret hayatnda kendini gsterecektir.
3. Med
Hac Bekta Velinin hirete iman konusu ile ilgili grleri Tevhid ve n-
bvvet anlaynn bir devam niteliindedir. hiret inanc ile ilgili ifadelerini
teki iki konuyla birlikte hamdele ve salvele cmlelerinde aka grmek mm-
kndr. Bununla birlikte eserlerindeki baz blmlerde dikkate deer benzetme
ve nasihatler bulunmaktadr.
50
Fevaid, s. 137.
51
Nis, 4/65.
52
Fevaid, s. 139.
53
Fevaid, s. 147.
54
Fevaid, s. 145.
55
Fevaid, s. 167.
56
Hz. Peygamberin, Hz. Aliye vasiyet hakknda bkz. Fevaid, s. 180.

Bu dnyann, hiretin bir tarlas olduu, her kimin bu dnyada ii tamam

olmad ise teki dnyada, eksiklerini tamamlama imkn bulamayaca ve bu
dnyada kr kalann, hirette de kr kalaca57 hiret inancnn temel kuralla-
rndan birisi olarak ifade edilir. 58
Ftiha Sresinin fazileti ile birlikte, Kymet gn hakknda baz yorumla-
rn yapld erh-i Besmelede, saylardan yola klarak hiret hayatna dair baz
huruf tasvirler yaplr. Buna gre baz kelimelerin harf saylar birtakm din
emir ve sembollere tekabl etmektedir. Bylece dinin temel rknleri arpc bir
metotla anlatlm olur. Buna gre, el-Hamd be harftir ve bu namazn be
vaktine iaret eder. Allah kelimesi harftir, bee ekleyince, sekiz harf olur.
Bu sekiz harfi okuyana, Yce Tanr sekiz cennet kapsn aacaktr. Rabbil-
lemn on harftir, on harf, sekize eklenince, on sekiz olur. Hak Tel, on sekiz
bin lemi yaratmtr, bu on sekiz bin harfi okuyana, on sekiz bin lem halk
kadar sevap verilecektir. er-Rahmnirrahm on iki harftir, on sekiz ilave edi-
lince, otuz harf olur. Srat kprs otuz bin yllk bir yoldur. Bu otuz harfi oku-
yan, Srattan yldrm gibi geecektir. Mliki yevmid-dn on iki harftir, otuza
on iki ilave edilince, krk iki harf olur. Bu krk iki harfi okuyan, krk iki yl Hak
Telya ibadet etmiesine sevap bulacaktr. yyke nabd sekiz harftir.
Krk ikiye eklenince, elli harf olur. Kyamet gn elli bin yllk bir yoldur. Hak
Tel bu elli harfi okuyan, Kyamet ilerinden koruyacaktr. 59
Hac Bekta Velinin Fatiha Tefsiriinde anlatt cehennem tasvirlerinden
birisi, mira hadisesi ile ilikilidir. Hz. Peygamberin azndan anlatlan rivayet-
lere gre, Hz. Peygamber drdnc kat ge ykseldiinde gr bir ses iitir.
Sesin heybetinden btn melekler yzn koyun secdeye varrlar. O da Cebraile
bu sesin kaynan sorar. Cebrail Yce Allahn cehennemde bir kuyu yarattn
ve o kuyuya Gayya adn verdiini syler. O kuyunun bir yldr stldn ve
kuyunun kapkara olduunu, sonra bin yl daha stldn, kuyunun kpkzl
olduunu, sonra bin yl daha stldn bundan dolay da bembeyaz olduunu
ekler. Sonra Allahn o kuyuda bir ylan yarattn, ayet o ylann azndan bir
damla zehrin dnya denizlerine dse, btn denizleri zehirleyeceini syler.
te bu kuyudan bir tan koptuunu, o vakit Hz. Ademin dahi yaratlmadn
ve imdi o tan dtn, bu sesin de onun sesi olduunu syler. Bunun ze-
rine Hz. Peygamber orasnn kimin yeri olduunu sorar. Cebril de; Hak
57
Th, 20/124.
58
erh-i Besmele, s. 93; Fevaid, s. 164.
59
Daha sonra bu sralama nce Esm-i Hsn olan doksan dokuza, sonra Kuran- Kerimdeki
surelerin says olan yz on drde ve sonunda peygamberlerin says olan yz yirmi drde ulat-
rlarak, Ftiha Suresinin fazileti ile nceki peygamberlerin faziletlerinin elde edilecei midi ile
ilikilendirilir. Bkz. erh-i Besmele, s. 75-76.

Telnn nimetlerinden yararlanp bu dnyaya dalan ve be vakit namaz kl-

mayanlarn yeri olduunu syler. 60
Cehennemin yaratl ile ilgili Levh ile Kalem arasnda geen bir konuma-
da, oraya kimlerin gidecei anlatlmaktadr. Bu diyalogun ilerleyen blmnde,
Hak Tel kaleme yazmasn emreder. Kalem neyi yazacan sorar. Bunun
zerine Hak katndan, Veleddllni (sapknlardan eyleme) yazmas emri gelir.
Kalem yaznca, bundan bir para ate srar, bin yl havada asl durur, sonra
tekrar iner ve cehennem bu ate parasndan yaratlm olur. 61
Cehennemden kurtulu iin ise Fatiha Suresinin faziletine dair Rum Kayzeri,
Muaviye ve Hz. Ali arasnda getii nakledilen bir hikye anlatlr. Buna gre
Yce Yaratc Fatiha Sresinin yedi yet olduu bildirilmi, kim bu yedi yeti
okursa, yedi cehennemden zd edileceini haber vermitir. Hikyeye gre Rum
Kayzeri, Muviyeye bir mektup gndererek, Kuranda hangi srede yedi harfin
olmadn sorar. Muviye bunu bilemez ve Alinin yanna gelip ve ona sorar. Hz.
Ali de, Elhamdulillah Sresi olduunu belirterek dikkat ekici bir aklamada
bulunur. Buna gre Fatihada bulunmayan harflerden birisi sedir. Cehennemin
bir ad Sbrdur. Bu Sreyi okuyan, Sbrdan zd olacaktr. kincisi cimdir.
Cehennem adna iaret eder. Bu Sreyi okuyan cehennemden kurtulacaktr.
ncs hdr. Cehennemin bir ad Hviyedir. Ayn ekilde bu Sreyi oku-
yan Hviyeden de kurtulacaktr. Drdnc zdr. Cehennemin bir ad
Zakkmdur, Fatihay okuyan Zakkmdan da kurtulacaktr. Beincisi ndr,
cehennemin bir ad irktir, bu Sreyi okuyan irke de girmeyecektir. Altncs
zdir, cehennemin bir ad Lezdr, bu Sreyi okuyan Lezya girmekten de
kurtulacaktr. Yedincisi fedir, cehennemin bir ad Firktr, bu Sreyi okuyan
Firka da girmeyecektir.62
Ayn ekilde Hac Bekta Velinin hiret anlaynda cennet midi ve cehen-
nem korkusundan te, sadece Allahn rzasn kazanmak esastr. O dnyay
isteyenleri hayvanlardan daha aa, hireti isteyenler, havf-u rec, yani korku ve
mit taifesi, ancak Mevly isteyenleri ise mahade taifesi olarak tanmlanr.
Bu arada mminlerin gnahlarndan dolay tvbe etmesi ve bundan dolay gz-
ya dkmesi, gkyznden yaan yamurlar sebebiyle yeryznden biten bitki-
lere yani bolluk ve berekete benzetilerek gzel bir tebih de yaplm olur. 63
Hac Bektaa gre cehennemin kapsnda yedi da vardr, tvbe ile birlikte
gelen iman, o dalar dorar, paralar; sekiz cennet kapsna yol eyler. 64 Cenne-
60
Fatiha Tefsiri, s. 65-66.
61
62
Fatiha Tefsiri, s. 69-70.
63
Maklt, s. 24.
64
Maklt, s. 25.

tin iinde rmaklar vardr, yemek imek vardr; ama kk ve byk abdest
yoktur. Anne rahminde ocuun yiyip imesine karn idrar etmemesi gibidir. 65
Yatp uyumak lme, uyanmak ise lp de tekrar dirilmeye benzer. Vcut le-
mi sonunda harap olacaktr. nk, her can lm tadacaktr. 66 Mezar ya
cennet bahelerinden bir baheye ya da cehennem ukurlarndan bir ukura
alan kapdr. 67
hirete hazrlk konusuyla ilikili olarak Hnkrn zerinde durduu husus-
lardan birisi de ehit ve peygamberlik makamn kyaslad blmdr. Buna gre
ehitlik mertebesi peygamberlik mertebesinden dahi yksektir. Allah yolunda
cihad edenler bu dereceye ldrsn veya ldrlsn nail olacaklardr. 68
Allah Telnn balaycl ve merhametine vurgu olmak zere, kyamet
gnnde Yce Tanr, zebaniler ve gnahkr kullar arasnda geen bir konuma
zikre deerdir. Rivayete gre cehennem zebanileri aslerin balarna rler ve
onlar cehenneme srklerler. Sonlarnn kt olduunu gren zavall asler de
feryat edip alarlar. Yce Allah aslerin bu halini merak eder ve sebebini sorar.
Onlar da Allahn kitabnda Rahman ve Rahm sfatn grdklerini, imdiki gibi
fkeli ve ceza verici olduunu bilmeleri durumunda baka trl davranm olacak-
larn ve Onun balayc ve ltufkrlna aldandklarn sylerler. Bunun zeri-
ne Allah Teala, azap meleklerinden uzaklamalarn, rahmet meleklerinin gelip bu
kullarna hulle giydirmelerini, bu halleri ile maher yerinde gezdirmelerini ve
onlarn balanm olduunu ilan etmelerini emreder. 69
Yce Allahn Rahman ve Rahm sfatlarnn Muhammed mmetine nimet
olmas ve onlar bu isimler hrmetiyle balamas konusunu baka bir tabloda
anlatr. Buna gre mmetinden as olanlarn haline zlen Hz. Peygamberi,
65
Maklt, s. 38, 39.
66
Ankebt, 29/57; Maklt, s. 41.
67
Maklt, s. 36.
68
Hac Bektan bu konudaki grleri yledir: Eer bir kafir mmini ehit etse veya bir mmin
kafiri ldrse her iki durumda da cennet mmine vacip olur. ldrrse gazi, lrse ehit olur
ve ehitlerin mertebeleri peygamberlerinkinden be derece daha fazladr. Bu mertebelerden bi-
rincisi; peygamber lnce ykanr, ehitler lnce ykanmaz. kincisi ldkleri zaman peygam-
berlerin elbiseleri karlr, ehitlerinki karlmaz. ncs peygamberleri kefene sararlar, e-
hitleri sarmazlar. Drdncs peygamberler hirette seerek efaat ederler, ehitler ise maher
gnnde, kendi kavim, kabile, hsm, akraba, karde ve yanlarna her kim gelirse hepsine efaat
ederler. Hak Tel birinin yz suyu hrmetine, dierlerini affeder, hepsini cennetine yollar.
Beincisi peygamberleri ylda bir defa, ehitleri her gn ziyaret ederler. eytann hilelerinden
emin olmak ve Allahn bu nimetlerine nail olabilmek iin nefislerin arzularn terk etmek ge-
rekmektedir. nk hibir istisnas olmakszn herkes mutlaka cehenneme varacaktr ve o ce-
hennem azgnlara vaad edilen yerdir. Rabbinin huzurunda hesap vermekten korkup da nefsini
kt isteklerden alkoyann varaca yer ise muhakkak cennettir. Bkz. Maklt, s. 55-57.
69

Allah Tel teselli eder. Ona hitaben besmeleyi mmeti ile birlikte kendisine
hediye ettiini, Allah adn sylediklerinden dolay Srun sesinden korkmaya-
caklarn, Rahman sfatn zikrettikleri iin ikinci Srun frlnde onlar
Arn glgesinde glgelendireceini ve onlara kendi nurunu gstereceini, Ra-
him adn sylediklerinden dolay da btn canllar diriltildiinde onlar cenne-
te sevk edeceini haber verir. 70
Bir baka tasvirde Besmelenin hiret hayatnn korkusunun giderecei anla-
tlr. Buna gre Yce Tanr, Peygamberine insanlarn kyamet gnnde kor-
kusu olduunu, birincisinin mezardan kalktklarnda kpek, domuz gibi sfat-
larla dirilmek olduunu, ikincisinin byk bir korku iinde olacaklar ve kitap-
larnn nereden verileceini bilmemeleri, ncsnn de srat kprsnden
aaya dme endiesi olduunu bildirir. Bu korkulara karlk Allah diyen
mminlerin mezardan kalktklarnda yzlerinin aydnlk olacan, Rahman
diyenlerin kitaplarnn sandan verileceini ve Rahim diyenlerin de Srat kp-
rsnden rahata geeceklerini mjdeler. zetle besmeleyi dilinden drme-
yen mminleri korkulardan emin klacan haber verir. 71
Hac Bektan cennet ve cehennem tasvirlerinden bir bakas da Hz. Peygam-
berin mira yolculuu ile ilikilidir. Anlatldna gre Tanr Elisi, mira gecesi
cennete bakmayp geri dndnde Ulu Tanr Peygamberinden cenneti kendi
gzelliinden mahrum etmemesini ve oraya da uramasn ister. Bunun zerine
Peygamber cennetlere varr ve orada yrrken Yeil Kubbeye urar. O yeil kub-
be iinden drt rmak kmaktadr. Biri baldan, biri stten, biri sudan, biri de
arb- tahrdandr. Nitekim kubbeye doru yrr ancak iine giremez. Allah
Tealdan ieriye nasl girebileceini sorar. Oraya girmenin yolunun besmele ol-
duunu renir ve Bismillahirrahmanirrahm dedii vakit kubbenin kaps a-
lr. Peygamber kubbeden ieri girer ve orada nurdan yazlm bir besmele olduu-
nu grr. Bu besmelenin basndan, Allahtaki heden, er-Rahmandaki
mimden ve er-Rahmdeki mimden olmak zere, toplam drt rmak akmak-
tadr. Cenab- Allah, Peygamberine mmetinin besmeleye devam etmeleri duru-
munda bu drt rman onlara hediye edeceini bildirerek onu taltif eder. 72
hiret hayatnn Besmelenin fazileti zerinden anlatldn baka bir
hikyeye gre, mehur suflerden olan Srr Sakatyi lmnden sonra ryada
grp ve onunla sohbet ederler. Sakat, yetmi kat cennet elbisesi giymi, ban-
da tac ve Buraka binmitir. Ona bu ikrama nasl nail olduunu sorarlar. O da
dnyada iken ilerine srekli besmele ile baladn, gnlnden Allah sevgisini
hi eksik etmediini ve gzel huyluluu terk etmediini syler. Buna karlk
70
71
72
erh-i Besmele, s. 109-110. Benzer tasvirler iin bkz. Maklt- Gaybiyye, s. 53, 55, 59.

Allah Tealann da ona hri, cennetler ve kendi cemlini ikram ettiini haber
vererek cevaplandrr. 73
Firdevs cennetinin nasl elde edilecei ile ilikili olarak nakledilen hadis-i
kuts metnine gre Yce Allah, elisine baz tavsiyelerde bulunur. Buna gre
iman edenler Allah evlerinde arlarsa Allah da onlar arlayacak, Allaha kar
derin bir sevgi beslerlerse Allah da aradaki perdeyi kaldracak ve cemlini onlara
gsterecektir. Hz. Peygamber, Allah Tealya bu iin nasl olacan sorduunda
Allah Teala; kullarnn gnl evlerini alak gnlllk ve klk sprgesiyle
sprmelerini, hrs, nasl, niini, mnafkl, hainlii, ekememezlii ve dedi-
koduyu gnllerinden atmalarn, yaptklar kt ilere pimanlk duymalarn
gizli ilerden vazgeip sevgi sofrasn demelerini, tevekkl, dern bilgi ve sabr
bahesinden nasip alarak Besmele ve Kelime-i Tevhidi kendi katna sunanlar
kabul edeceini bildirir. Ayrca bylesi kullarnn bir gnlk ibadetlerine yz
altm be katyla mukabelede bulunacan ve o kulunun kalbine gireceini,
sonuta dl olarak da Firdevs cennetini onlara saray olarak vereceini, yetmi
bin kat dekle de deyeceini vaad ederek cevap vermitir.74 Kuran- Ke-
rimdeki hiret hayatn tasvir eden ve zellikle cenneti anlatan ayetler de yuka-
rdaki szleri teyit etmektedir.75
hirette, Allah Telnn iman eden kullarna edecei ikramlarn yet metinle-
ri zerinden anlatld pasajlarda gnahkr mminlere kar olan balamas yine
Allah ile eytan arasnda geen baka bir konuma ile tasvir edilir. Allah Tel,
kovulmu eytana; as kullarnn peygamberleri Muhammed Mustafa olduu ve
onun yz suyu hrmetine onlara azap etmeye utandn syler. Bundan dolay
73
erh-i Besmele, s. 114.
74
75
(Cennetliklere) sra sra yastklar serilmi, yumuak tyl hallar vardr. iye, 88/1516;
Grkemli tahtlara karlkl olarak yaslanrlar. Vka, 56/1516; zerlerinde ince, yeil,
ipekli ve parlak atlastan giysiler vardr. nsan, 76/21; adrlar iinde ceylan gzller vardr.
Rahmn, 55/72; Onlar iin altn kadeh ve tepsiler dolatrlr, canlarnn istedii ve gzlerinin
holand oradadr. Zuhruf, 43/71; Rableri, onlara temiz, ar duru iecekler iirir. nsan,
76/21; Orada kadehleri tokutururlar. Fakat bu (ikiden tr) ne bir samalama, ne de g-
nah ileme vardr. Tr, 52/23; Onlar melekler (size sz verilen gn bu gndr) diyerek kar-
larlar. Enbiy, 21/102; O gn Rabbine kar gelmekten saknanlar, Esirgeyen Allahn hu-
zurunda, binitler zerinde arlarz. Meryem, 19/85; O gn iman eden erkek ve kadnlarn
nurlarnn (kendilerine yol gstermek zere) nlerinden ve salarndan gittiini grrsn.
Hadd, 57/12; Blk blk cennete gtrlrler. Oraya varp da kaplar aldnda, bekileri
onlara, selam sizlere, gzelce yaamnzdan dolay burada ebedi olarak kaln derler. Zmer,
39/75; Rableri onlara tertemiz ikiler iirir. nsan, 76/21; Ve ite bu hiret yurdunu, yery-
znde bbrlenmeyi ve bozgunculuu sevmeyenlere veririz. Kasas, 28/83.

da btn slere rahmet klacan, onlar rahatta olsunlar diye cennete, eytan da
zahmette kalsn diye cehenneme koyacan ilan eder. 76
zetle Hac Bekta Velinin tasvir ettii hiret inanc, Tevhit ve Nbvvet
inancnn devam olarak Kuranda anlatlan, ldkten sonra insann yeniden
dirilecei, sorgusunun yaplaca, mminlerin cennetle dllendirilecei ve kafir-
lerin de cehennemle cezalandrlaca tasvirlerin aynsdr. Bu tasvirler iinde cen-
net vurgusu cehennem vurgusuna kyasla daha n plana kmakta ve Allahn
gnahkr kullarna olan rahmetinin daha fazla olduu vurgulanmaktadr.
SONU
Hac Bekta Veli retisinde inan unsurlarnn yeri ve nemini, kendisine
izafe edilen eserlerden takip ettiimizde, slam Dninin en temel esaslar olan
Tevhd, Nbvvet ve Med konularndaki grlerin, Kuran Kermden kay-
naklanan, belli bir btnlk, tutarllk ve tatl bir ahenk iinde olduunu gr-
rz. Karmza kan bu resim, her ne gereke ile olursa olsun Hac Bekta Veli
ya da onun izinden gidenlerin, slamdan baka bir dine mensup ya da dinsiz
olduklarn sylemeye msaade edecek trde deildir.
Hac Bekta Velinin, eyh Ahmet Yesev kolundan gelen bir dervi olduu
ve Anadoluya gelen lk Mslman Trkleri irad eden sflerden birisi olduu
yeterince ak ve nettir. Bu netlik tarihi hakikatler ve efsanev rivayetlerle birlik-
te, ikisi arasndaki fikr benzerlikler bakmndan da grlebilir. Onun hayatn
anlatan eserlerdeki efsanev rivayetlerin sebebinin iinde yaad, Hristiyan
kltrnde yaygn olan akl dla cevap niteliinde olduu sylenebilir. Ayrca
onun, kendi dneminde yaayan emsali limler gibi ehir Mslmanln deil
de, Hristiyanlk asndan kltrel bir merkez kabul edilecek olan Kapadokya
blgesini yerleim merkezi olarak semesi, onun kimi emsalleri gibi tatl su
ulems olmak yerine, kahraman bir cephe limi olduunu gstermektedir.
Hac Bektan Tevhid inanc, Allahn varl, birlii, kuluna yaknl ve bala-
yc zellikleriyle ne kmaktadr. Ona izafe edilen sfatlarn tamam Kurandan
alnmakta ya da desteklenmektedir. Ayn ekilde Nbvvet inanc dorudan doruya
Hz. Muhammedi iaret etmekte ve ona kar youn bir sevgi ve muhabbeti barndr-
maktadr. Med konusundaki fikirleri de ounlukla Kuran yetleri ile desteklenmek-
te veya hadislere bavurulmaktadr. Cennet ve cehennem hayatn anlatrken, bu ko-
nularn zmsenebilmesi iin yer yer zayf rivayetlere bavurulabilmitir. Hitap edilen
kesim ve konuulan zaman dilimi gz nnde bulundurulduunda, onun bu trden
malzemeleri kullanmas doal ve yerinde olarak kabul edilmelidir. Eserlerinin tamam
deerlendirildiinde, gnahkr Mslmanlar tvbeye arma, Allahn af ve merha-
metinden haberdar etmenin nemli bir yekn tuttuu, bylece azap ediciliinden
76

daha ziyade affedici bir Allah inanc, as ve gnahkar mmetine kar daha efkatli bir
Peygamber inanc ve cehenneme kyasla cennete kavuma umudunun daha ok ele
alnd bir hiret inancnn ilendii grlmektedir.
KAYNAKA
Bilici, Faruk, Alevi Bektai lahiyatnn Gnmz Trkiyesindeki levi,
Alevi Kimlii, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2003.
Hac Bekta Veli, Maklt, Esad Coan, sadeletiren, Hseyin zbay, Kltr
Bakanl, Ankara, 1996.
_____, erhi Besmele, Haz. Rt arda, Her Yn le Hac Bekt- Veli eri-
sinde, Karnca Matbaaclk, zmir, 1985.
_____, Fatiha Tefsiri, Haz. Hseyin zcan, Horasan Yaynlar, stanbul, 2008.
_____, Fevaid, Haz. Hayati Uyar, Hazreti Alinin Din le lgili Szleri ve Hac
Bekta Velinin Maklt, Besmele Tefsiri ve Fevaidi erisinde, Devran
Matbaaclk, Ankara, 2005.
_____, Maklt- Gaybiyye ve Kelimt- Ayniye, Haz. Komisyon, Ankara, 2004.
Sertolu, Murat, Evliyalar Evliyas Hnkr Hac Bekta Veli, adrvan Yaynlar,
stanbul, 1966.
Haslok, F. R. Bektalik Tetkikleri, MEB, Ankara, 2000.
Korkmaz, Seyfullah, Ahmed Yesev ve Hac Bekta Veli, Erciyes niversitesi
SBE Dergisi, Kayseri, 2001.
Kprl, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, DB, Ankara, 1991.
_____, Hac Bekta Veli, A, c. 2 s. 461-464.
Kutlu, Snmez, Alevlik-Bektalik Yazlar, Ankara Okulu, Ankara, 2006.
Noyan, Bedri, Bektalik Alevlik Nedir, Ankara, 1987.
ztrk, Yaar Nuri, Tarihi Boyunca Bektailik, Yeni Boyut, stanbul, 1992.
Vilyet-nme, Menkb- Hnkr Hac Bekta Veli, Haz. Abdlbki Glpnarl,
nklap Kitapevi, stanbul, 1958.
Yaln, Aziz, Yorum ve Aklamalarla Makalat- Hac Bekta Veli, Der Yaynlar,
stanbul, 2000.
Yesevi, Hoca Ahmed, Divan- Hikmet, haz. Hayati Bice, TDV Yaynlar, Anka-
ra, 1993.

HACI BEKTA VELNN KURNDAN
KTBASLARI VE YORUMLARININ
TEFSR PERSPEKTFNDEN
DEERLENDRLMES
Dr. Burhan BALTACI

ukurova niversitesi lahiyat Fakltesi
Tefsir Anabilim Dal

Dr. Burhan BALTACI
ZET
Bu almada, Anadolunun Trklemesinde ve Mslmanlamasnda
ok nemli bir yere sahip olan manev byklerimizden Hnkr Hac
Bekta Velinin dnce dnyasnn ve gnl leminin ekillenmesin-
de en byk etkenin Kurn olduu bizzat onun kendi eserlerinden
hareketle ortaya konulmaktadr. Fatiha Suresi Tefsiri ve Besmele Tef-
siri ile Hnkrn en bilinen eseri olan Maklt incelenerek bu sonuca
ulalmtr.
leri seviyede bir Kurn kltrne sahip olan Hnkr Hac Bekta Ve-
li, grlerini bizzat ayetlerle delillendiren, gerektiinde ayetlerin anlam
ieriine veya lafzlarna da telmih yapan, Kurn kavramlar yerli ye-
rinde kullanan, slam geleneini teorik ve ierik itibariyle hazmetmi,
Kurnn bilgi kayna olduu kadar onun ieriinin pratie yansma-
sna da nem veren lim, mtefekkir, Allah dostu ve Allah a bir
erendir. Onu yakndan tanmak iin bizzat eserlerine bavurmakta ve
kendi eserleri vastasyla onu anlamaya almakta fayda vardr. Doru
bir Hac Bekta Veli tasavvuruna ulaabilmemiz iin kendi dilinden
onu anlamak ve onun kaynaklarn iyi deerlendirmek kanlmazdr.
Anahtar Szckler: Hnkr Hac Bekta Veli, Kurn, ayet, Fatiha
Suresi Tefsiri, Besmele Tefsiri, Maklt.
GR
Hnkr Hac Bekta Veli (606-669/1209-1270) Anadolunun Trkleme-
sinde ve Mslmanlamasnda ok nemli bir yere sahip manev byklerimiz-
dendir. Etkisi gnmze kadar devam etmi olan bu gnller sultannn dn-
ce dnyasn daha iyi kavrayabilmemiz iin ncelikli olarak kendisine nispet
edilen eserlere bavurmamz yerinde olacaktr.1
Her bir ulu veli ve gnl sultannda olduu gibi Hnkrn da bu manev
mertebeye ykselmesini ve gnl safiyetine ermesini, slamn temel prensipleri-
ni doru anlamas ile bu esaslar samimiyetle yaamasnda aramak yerinde ola-
caktr. Hnkrn yaantsnn inceliklerini ve samimiyetinin esaslarn yine
onun kendi gsterdii izgide aramak en doru hareket tarzdr. Bu hususlarda-
ki temel nirengi noktalarn da onun eserlerinden hareketle kavrayabileceimiz
kanaatindeyiz.
1
Bu alma Hnkr Hac Bekta Vel zelinde bir aratrma olmas hasebiyle sadece onun
grleri ve eserleri temel alnmtr. Alev-Bekta gelenein Kurn anlay ile ilgili olarak ise
bkz. Osman Eri, Alev-Bekt Geleneinde Kuran Tasavvuru, slm limler Dergisi, Bahar
2007, C. 2, S. 1, ss. 161-186.
110 I. Uluslararas HacBekta Vel Sempozyumu

Hac Bekta Velinin Kurndan ktibaslar Ve Yorumlarnn Tefsir Perspektifinden Deerlendirilmesi
Hnkrn eserlerini incelediimizde onun dnce dnyasnn ve gnl

leminin ekillenmesinde en byk etkenin temel kayna olan Kurn olduu-
nu tespit ediyoruz. Fatiha Suresi Tefsiri ve Besmele Tefsiri bunun en gzel ms-
takil rnekleridir. Bu eserlerde temel kaynak olan Kurann ilk cmlesi olan
Besmele ve ilk suresi olan Fatiha tefsir edilmi, dolaysyla dinin asl kayna-
nn yorumu sunulmaya balanmtr.
Ayrca Hac Bekta Velinin eserlerinde sklkla bavurduu en temel unsur
Kurn ayetleridir. Onun ifadelerinde Tanr Tel Kelam Mecd iinde buyurur2
gibi saygn lafzlarla ayetlerden iktibaslar/alntlar yapld gibi, pek ok yerde de
ayetlere telmihler bulunmaktadr.3 Ayetlerden yaplan bu alntlar ile eserleri ierisi-
ne serpitirilmi olarak bulunan telmihlerin tespit edilmesi, Hac Bekta Velinin
Kurn kltrnn ortaya kmasna ve dnce sistemini ne lde Kurna da-
yandrdnn tespitine nemli bir katk salayaca kanaatindeyiz.
Yukarda da ifade edildii gibi bu almada Hac Bekta Velinin
Kurndan iktibaslar, bizzat ayetlere lfz olarak veya telmih yoluyla yapt
atflar deerlendirilecei iin aratrmay onun eserleri ile snrlandrmann uy-
gun olaca kanaatine varlmtr. Hnkra nispet edilen Maklt4 ve Besmele
Tefsiri5 adl eserlerin yazma nshalar tpkbasmlar ile beraber gnmz Trk-
esine evrilerek yaymlanmtr. Fatiha Tefsiri6 adl eserinin nceleri varl
bilinmekle beraber aratrmaclar tarafndan ktphanelerde bulunamam idi.7
Fakat gnmzde bu eserin de yazma nshalardan hareketle bir basks yapl-
mtr. almamzda Hac Bekta Veliye aidiyeti hakknda olumlu sonulara
ulalan8 bu eser de deerlendirmeye dhil edilmitir. Bu aratrmamzda Hac
Bekta Veliye ait olan eserlerin mellif ad kullanlmayarak sadece eser ad ile
kaynak gsterilecektir.
Deerlendirdiimiz Eserlerinin zellikleri
Besmele Tefsiri: Hnkra nispet edilen Besmele Tefsiri de geleneimizde ol-
duu gibi Besmele, Allaha (c) hamd, Muhammed Mustafaya (s) salt ve selam
2
Hnkr Hac Bekt- Veli, Besmele Tefsiri, haz. Hamiye Duran, TDV Yay., Ankara 2007, s. 46.
3
rnek olarak bkz. Besmele Tefsiri, s. 53, 61.
4
Hnkr Hac Bekt- Veli, Maklt, haz. Ali Ylmaz, Mehmet Akku, Ali ztrk, TDV Yay.,
Ankara 2007.
5
Kaynak olarak kullandmz bask iin bkz. dipnot nu. 2.
6
Hac Bekta Veli, Fatiha Tefsiri, haz. Hseyin zcan, Horasan Yay., stanbul 2008.
7
Hseyin zcan, Hac Bekta Velinin Fatiha Tefsiri, Fatiha Tefsiri, s. 42.
8
Hac Bekta Velinin eserleri ile Fatiha Tefsir arasndaki benzerlikler hakknda bkz. Hseyin
zcan, Hac Bekta Velinin Fatiha Tefsiri, Fatiha Tefsiri, s. 44 vd; Bu konu ile ilgili msta-
kil bir alma da yaplm ve eserin Hac Bekta Veliye ait olduu kanaatine varlmtr. z-
can, "Hac Bekta Velinin Fatiha Tefsiri le Besmele Tefsirinin Karlatrlmas," Hac Bekta
Veli Bilgi leni, Nevehir-Trkiye, Baslmam Tebli, Austos 2009, ss. 1-9.

Dr. Burhan BALTACI
ile balamaktadr. Ardndan eserin yazma nedeni aklanmaktadr ki bu da m-

ellif tarafndan, din hkmlerin srlarn aklamak, olarak beyan edilmitir.9
Hac Bekta Veli eserini zellikle Trke olarak yazdn belirtmektedir. Bunun
sebebi eserinden daha iyi faydalanlmasn istemesidir.10 Hnkr Veli, eserinin
sonunda ise Besmele Tefsirinin daha da uzun olabileceini belirterek yazd
kadarnn yeterli olduu kanaatini dile getirmektedir.11
Bu eser de Fatiha Tefsirinde olduu gibi Mira hadisesinde Allah ile Hz. Pey-
gamberin diyalogu ile balamaktadr. Bu diyalog Besmelenin faziletine dairdir.
Tanr Tel Mirata u ekilde buyurur: Eer her ite yardmmn seninle olma-
sn istiyorsan, keremimi, ltfumu ve ism-i azamm bildiren adm her an dilinde
olsun. Bunun zerine Hz. Peygamber bu ismin ne olduunu sorar. Tanr Tel:
Ey Muhammed, ism-i azamm Allahtr. Keremimi bildiren adm Rahmndr.
Ltfumu bildiren adm Rahmdir. Eer her durumda Bismillhir-rahmnir-
rahm dersen ben keremim ve ltfum ile senin bekin olurum. der. Hz. Pey-
gamberin, bu ltfun sadece kendisine mi verildiini, sormas zerine Hakk Tel
bu ltfun mmetine de amil olacan ifade buyurur.12
Eserin ilerleyen blmlerinde de pek ok defa Besmelenin sylenmesine te-
vik vardr ki Besmelede bulunan Tanrnn ismi olumsuz eyi defeden
veya olumlu eyi celbeden konumundadr.13
Yine bu konumada Besmelenin faziletine dair olmak zere Allah, kim ken-
di rzas iin Besmeleyi sylerse o kimseye kendisinden bile daha yakn olaca-
n bildirir ve Allahlmla onlarn dnyada ayplarn rteyim. Rahmanlmla
ahirette dier insanlar arasnda rezil etmeyeyim. Rahmliimle iledikleri gnah-
lar, sevaplara deitireyim. ifadelerine yer verilir. 14
Besmele Tefsirinin ana temas Allahn balaycl ve affedicilii ile bu
balamann hibir sebebe bal olmadan da gerekleebileceidir. Besmele
Tefsiri, Nis, 4/48 ve 116. ayetlerde ifadesini bulan

9
Besmele Tefsiri, s. 41.
10
11
12
Besmele Tefsiri, s. 42-45. Burada Hz. Peygamberin efaatine de deinilmektedir. Ayn yer. sm-
i azamn Allah olduu dier isimlerin Allahn sfatlarn ifade eden kavramlar olduu bildirilir
ve bunlarn anlamlarna dair rnekler verilir. Besmele Tefsiri, s. 46-49.
13
rnek olarak bkz. Besmele Tefsiri, s. 93. Yine kyamet gn yaanacak korkulardan (ki eit
korkudan bahsedilir,) emin olmak iin Besmelenin sylenmesi gerektii ifade edilir. Besmelede
yer alan her bir isim bu korkudan emin olmay salayacaktr. (age., s. 94.) Hz. Peygambere
Mira gecesi gsterilen ve ilah ikramlar temsil eden deniz de byledir. (age., s. 101-106.)
14
Tvbe eden, iman eden ve salih amel ileyenler iin gerekleecek olan gnahlarn sevaplara
dntrlmesi hadisesini ifade eden Furkan, 25/70. ayete telmih vardr ki bu ayet cmlenin
hemen ardndan ilgili hususu delillendirmek iin lfzen zikredilir. Besmele Tefsiri, s. 46.

Allahn irk hari her trl gnah affedebilecei olgusundan hare-

ketle Allahn balamas, kulun da balanmasna odaklanmaktadr. Bunun
sebebi ise Besmelede Allahn rahmeti, merhameti ve balaycln ifade eden
iki ismi/sfat olan Rahmn ve Rahm ifadelerinin yer almasdr.
Fatiha Tefsiri: Hnkrn Fatiha Tefsiri besmele, hamdele ve salveleden sonra
mira hadisesi ile balar. nk Fatiha, namazn her rektnda okunmas hasebiy-
le kulun Allah ile diyalogudur.15 Fatiha bu ekilde Tanr ile bir diyalog olarak
tefsir edilir. Namaz ise mirata farz klnmtr. Namazn nemi ayet ve hadislerle
vurgulandktan sonra kiinin Allahu ekber tekbiri ile namaza balamas Allah ile
diyaloga girmesi olarak deerlendirilir ve namazda okunan istiaze, besmele ve
Fatiha bu diyaloga uygun olarak tefsir edilir. Bu konuma u ekilde balar:
Kii namaza girse Allahuekber dese yani ey Yce Tanr, ilh en byksn, ben
gnah denizine dtmse sen kar ayrca namaza balayp Ezbillhi dese yani
ben Tanrya sndm dese, Yce Hak der: -Ey kulum kimden korkarsn? Kul syler:
-Mine-eytnir-racm yani ol srlen eytandan ve devlerden. Yine Bismill
sylese yani Allahn adyla baladm. Errahmnirrahm onun gibi, Allah ki efkatli
ayrca esirgeyici ve balaycdr. Yine Elhamdlillh deyip balaynca yani kul,
kr Tanrya kr olsun deyince Hak sorar: -Nasl bir Tanrya kredersin? Kul:
Rabbil-lemn; lemlerin Rabbi olan lemleri yaratan diye cevap verir ve devam eder:
-Errahmnirrahm yani ey Rabbim bana rahmet et beni bala. Bunun zerine
yaratc sorar: Nerede rahmet edeyim ve neyi balayaym? 16
Gnmz tefsir anlay ierisinde Kurndan bir sure tefsir edilmeye bala-
nrken surenin ismi veya isimleri,17 ayet says,18 surenin fazileti19 ile ilgili olarak
ortaya konan eitli bilgiler Hac Bekta Veli tarafndan da tefsirinde yer veril-
mektedir. Fatihann isimlerinden sebal-mesn iin

Hicr, 15/87 ayete atfta bulunur.20
Bu bilgiler yannda arla kamayan tarzda hurufu21 kullanma da sz
konusudur. Kurnn temel ilkeleri ve btnlne ters dmeyen tarzda Fati-
ha suresinin ayetlerinin harf saylar verilmekte ve bu saylar (be vakit namaz,
15
Fatihann Allah ile bir konuma olduu eserde aka da ifade edilmektedir. Fatiha Tefsiri, vr. 6 b, s. 69.
16
Fatiha Tefsiri, vr. 5 a-5 b, s. 67-68.
17
Fatiha Tefsiri, vr. 11 b, s. 73. Fatihann isimleri sayldktan sonra bu isimlerin verilmesinin
hikmetlerine de yer verilmektedir. Age., vr. 12 a-13 a, s. 73-75.
18
Fatiha Tefsiri, vr. 7 a, s. 69.
19
Fatiha Tefsiri, vr. 7 a-b, s. 69.
20
Fatiha Tefsiri, vr. 12 b, s. 74.
21
Hurflik (Hsamettin Aksu, Hurflik, DA, XVIII, 408-412.) bir akmn zel ad olmas
hasebiyle Hurf tabiri kullanlmtr. Harflerin tasavvuf tarihimizde erken dnem mutasavvf-
larca kullanlmas ve huruf gelenei hakknda bkz. Mehmet Emin Bozhyk, Huruf, DA,
XVIII, 397-401, zellikle 399.

Dr. Burhan BALTACI
cennetin sekiz kaps, on sekiz bin lem gibi) eitli dini motiflerle zdeletiril-
mektedir22 Ayrca Fatiha suresinde hi yer almayan yedi harfin anlamlarna ve
cehennemin isimlerine iaret etmeleri sebebiyle bu surede yer almadklarna
dair23 Hz. Aliye dayandrlan bir rivayete de yer verilmitir.24
Fatiha Tefsirinde bir tanesi yukarda iaret ettiimiz harfleri ieren Hz. Ali
kaynakl, dieri de surenin faziletine/sevabnn fazlalna dair Enes b. Mlik
vastasyla Hz. Peygambere dayandrlan iki rivayete yer verilmitir.25 Tefsir
geleneimizde olduu gibi ayetlerin anlalmasnda hadislerden de delil getirme
yolu da bu eserlerde kullanlmaktadr.26
Maklt: Dier eserlerinde olduu gibi Hac Bekta Velinin Maklt da
Besmele, Allaha hamd ve Hz. Peygambere ve Ehl-i Beyte salvat ile balamakta-
dr. Maklt tasavvufta bir gelenek olan drt kap krk makam beyan etmek zere
yazlmtr. Drt kap eriat, tarikat, marifet ve hakikattir. Krk makam ise ta-
savvufta manev olarak Allaha ulamak iin kat edilecek aamalar ifade eder.27
1. Hac Bekta Velinin Kurn Anlay
Hac Bekta Veli dnce sistemi ierisinde Kurna Btn kitaplarn esas
Kurndr. ifadeleri ile yer vermektedir. Kurnn esas da Fatihadr. Drt
kitaba da iman din ilkesi hak erenlerinin dsturudur. Ona gre bu drt kitap-
ta anlatlanlarn tamam Kurnda mevcuttur. Fatihay okuyan drt kitab da
okumuasna sevaba nail olur.28 Drt kitabn ierik olarak ayn hakikatleri
barndrd vurgusu her frsatta yaplr.29 Bunun sebepleri arasnda, Hac Bekta
Velinin de nemli bir katksnn bulunduu Anadolunun Trklemesi ve s-
22
23
nk bu surenin okunmas cehennemden uzaklamaya sebeptir. Bu okuma Fatihann na-
mazda okunmasdr. nk eserde u ekilde yer almaktadr. Ey mminler size mjde olsun
ki bir kimse doruluk ve samimiyetle iman etse, peygamberi hak bilse, namaz klsa, Hak Tel
cehennem ile onun arasnda yetmi bin rahmet peygamberi koyar. Her perdenin aral yetmi
bin yllk yol olmutur. Fatiha Tefsiri, vr. 7 b, s. 69.
24
Bunlar harfleridir. Her birinin -genelde ilk harfinden olmak zere- bir har-
finden hareketle cehenneme iaret ettii ve bunlarn bulunmaynn surenin cehennemden
kurtulua veya uzaklamaya sebep olacana iaret edilmektedir. (Anlam olarak problem olma-
makla beraber bu harflerden harfinin iaret ettii kelimenin yazl ile ilgili bir sknt sz
konusudur.) Fatiha Tefsiri, vr. 8 a-9 a, s. 70.
25
26
27
Makltn ierdii konular hakknda geni bilgi iin bkz. Giri, Maklt, s. 27 ve devam.
28
Fatiha Tefsiri, vr. 13 a, s. 74-75.
29
rnek olarak bkz. Maklt, s. 47. Alev-Bekt gelenekte vahiy geleneine vurgu yaplrken
drt kitap kavram kullanlr. Ahmet Yldrm, Alev-Bektalerin Dinin Temel Kaynaklarn-
dan Kurn ve Snnete Bak, Uluslar Aras Bektailik ve Alevilik Sempozyumu I, SDF Yay.,
Isparta 2005, s. 288.

lamlamas srecinde bu corafyann, Hristiyan halk bata olmak zere farkl

inan mensuplarn barndrmas ve muhatap kitlenin daha ok bu topluluklar-
dan meydana geliyor olmas gsterilebilir. Ayrca dier kutsal kitaplara inanmak
slam iman esaslarndandr ki bu hususa da temas edilmektedir.30
Geleneimiz ierisinde yer alan Kurnn drt kitabn zeti olduu, Fati-
hann da Kurnn zeti olduu anlay Besmele Tefsirinde de yer alr. Besmele
de Ftihnn zetidir. Dolaysyla Besmeleyi telaffuz eden drt kitab okumu-
asna sevaba nail olur.31
Hnkr Vel, Makltn birinci blmnde helal haram her ne var ise eri-
atta mevcut olduunu ifade eder iken Nitekim Allah (c. c) btn nesnelerin
varln Kurnda zikretmitir. ifadesi ile Kurn bilgi kayna olarak kabul
etmektedir. Bunu da Enam, 6/59. ayete dayandrmaktadr.

Ya ve kuru ne varsa hepsi apak bir Kitaptadr. ayetindeki
Kitb kelimesini Kurn olarak tefsir etmektedir.32
Hac Bekta Velinin anlaynda ykmllk (teklif) merkezli bir anlama var-
dr. Kurn bir emrin anlaldnn gstergesi onun lfzen anlalm olmas de-
il, gereinin yerine getirilmesidir. Bu yzden o; yle ise azizim! Yce Allahn
buyurduklarn bilgisizlik edip brakmamal ve bunlardan ok saknmak gerekir.
Onun saknn dediinden saknmak gerekir. 33 beyanlar ile Kurnda ifadesini
bulan bir hususun anlalmasnn yannda gereinin de yerine getirilmesinin l-
zumuna iaret etmektedir. Bu szleri ile Hac Bekta Veli, Kurnn ierdii her
bir hususun pratie ynelik olan bir ynnn var olduunu ngrmektedir.34
2. Kurndan ktibaslar
Hac Bekta Veli, Hz. Peygamber ile Cebrail arasnda cehennemde yer alan
Gayya kuyusu hakknda mirata geen diyalogdan bahsederken Meryem,
19/59 ve Bakara, 2/256. ayetlerden ikti-
30
Maklt, s. 71.
31
32
Maklt, s. 44. Ayette yer alan Kitb kelimesinin Levh-i Mahfz veya lm-i lh olarak
tefsir edildii de bilinmektedir.
33
Maklt, s. 44. Kr. Emrah Dindi, Hac Bekta- Velide Kurn Anlay, Yaynlanmam Y.
Lisans Tezi, Danman: Do. Dr. Hseyin Yaar, DE Sos. Bil. Enst., zmir 2006, s. 43. Hac
Bekta Veli bu hususu belirttikten sonra yaplmas gereken vecibeleri sayar, bunlar namaz,
oru, zekt, askere gitmek, gusl abdesti almak, dnyay terk edip ahreti sevmektir.
34
Bu, modern dilbilimdeki kullanmbilimsel yaklamn; dzsz, edimsz ve etkisz ayrm
ierisinde, dilin ilevsel boyutuna iaret eden etkisz boyutu ile benzemektedir. rnek olarak
bkz. Searle, J.R., Sz Eylem Nedir, trc. Oya Gdekli, Dilbilim Sekisi, Ed. Doan Aksan,
Trk Dil Kurumu Yay., Ankara 1982, s.187 vd; Ko, Turan, Kuran Dili Asndan Sz An-
lam likisi, Kurn ve Dil Sempozyumu, Van 2001, s.26-29.

Dr. Burhan BALTACI
baslarda bulunur. 35 ayy kelimesinin yer ald Meryem, 19/59. ayetteki

tehdit namaz klmayanlar iindir. Dolaysyla Hnkr Veli de ad geen Gayya
kuyusunun namaz klmayanlar iin hazrlandn belirtmektedir.36 Namazn
dinin direi olduundan bahisle Allahn verdii nimetlere krn namaz ile
gerekleecei ifade edilmektedir. Bu anlam desteklemek iin ise
brahim, 14/7. ayeti delil getirmektedir.
Ayrca Hnkra gre namaz klmayann dini de yoktur.37
hdines-srtal-mstekmin tefsirinde, Allah bu ayetin nurundan erben
tahru yaratt derken nsan, 76/21. ayetten iktibasta
bulunur. 38 Fatiha Suresi Tefsiri Sleymaniye Nshasnda yer alan blmde
Hak Tel alt nesneyi dost tuttu. ile balayan blmde bu alt nesneyi sayar-
ken de yeri geldike ayetlere atfta bulunmaktadr. Sabr klmay dost tuttu,
derken

Al-i mrn, 3/146. ayeti39; tevekkl iin Talak, 65/3.
ayeti; kr iin brahim, 14/7. ayeti referans olarak kullanr.40
Hnkr Veli, neredeyse her bir konu veya kavram Kurn veya hadis ya da
gelenek ierisinde kabul grm bir anlay ile destekler. Bu noktada Kurn
ayetlerine atflar olduka fazladr. Mesela sura flenmesi meselsini ele alnd-
nda hemen sur ile alakal ayetleri delil olarak kullanr.41 Surun ilk olarak al-
na nefha-i saika denildiini beyan eder ki bu ifade Zmer, 39/68. ayette yer
alan saika kelimesinden alnmtr. kinci alna nefha-i feza denildii
kanaatine Neml, 27/87. ayette bu konu ifade edilirken kullanlan fe fezia
kelimesinden hareketle ular. Surun nc kez al kyam (dirili/ayaa
kalk) aldr. Bu adlandrma da Zmer, 39/68. ayette ifade edilen
kymun kelimesinden mlhemdir. 42 Bu ve benzeri kavramlar ayetlerden
iktibasla kullanmas Hnkrn Kurn, bilgi dzeyinden ziyade zmseme
boyutunda anladnn bir gstergesidir. Eserlerindeki kyamet tasvirleri de -
ayetler bizzat zikredilmese de- ayetlerden mlhem olarak oluturulmutur.43
Rahm kelimesinin tefsirinde, Tvbe eden, iman eden ve salih amel ileyen-
ler iin gerekleecek olan gnahlarn sevaplara dntrlmesi hadisesini ifade
35
36
37
Fatiha Tefsiri, vr. 4 a, s. 67.
38
39
Ayet
lafzyladr. Eserde
eklinde yer almaktadr. Fatiha
Tefsiri, s. 73.
40
41
Zmer, 39/68 ve Neml, 27/87 gibi ayetler. Besmele Tefsiri, s. 82-85.
42
Besmele Tefsiri, s. 82-85. Bu surun alnmas esnasnda yaanan zorluklarda yine kulun
imdadna Besmelenin ihtiva ettii Allah, Rahmn ve Rahm isimleri yetiir. s. 89.
43

eden Furkan, 25/70. ayete yukarda belirtildii zere- telmih vardr ki bu ayet
cmlenin hemen ardndan ilgili hususu delillendirmek iin lfzen de zikredilir.44
Allahn balaycl Nis, 4/48 ve 116. ayetlerde yer alan

Allahn irk hari her trl gnah affedebilecei noktasnda ele
alnr ve bu ayet de delil olarak yer bulur. 45 Allahn karlksz olarak affedecei
hususu delillendirilirken Onun Samed46 olma zelliine yer verilir.47
Kurn kavramlarn tanmn yaparken veya kavramlar bizzat kullanrken de ayet-
lerden deliller getirir. rnek olarak inn messeniyeddurru ve ente erhamurrahimn
Enbiya, 21/83. ayetini kiinin mflisliini kabul etmesi olarak yorumlar.48
Firdevs Cennetinin tasviri yaplrken de Giye 88/15-16, Vka 56/15-16
ve 89, nsan 76/21, Rahman 55/22, Zuhruf 43/71, Tur 52/23, Enbiy 21/103,
Meryem 19/85, Hadid 57/12, Zmer 39/73, Kasas 28/83, Furkan 25/75 gibi
ayetlere bizzat yer verilir. Artk Besmelenin faziletine dair yorumlar sona ermi
ve bu yorumlara itibar eden kulun gnahlar Allahn ltfu ile balanarak
Cennete girmeye nail olmutur. Bu sebeple Cennet ve ierisindeki nimetleri
tasvir eden ayetlere geni bir ekilde yer verilir.49
Makltta zahitlerin durumunu beyan ederken; her kim bu dnyada kendi
nefsini yakarsa, yarn ahirette trl trl azaplardan kurtulur. Hsl yle bilin
ki bir kez yanan artk bir daha yanmaz. Yce Allah yle buyurmutur:
yakt insanlar ve talar olan cehennem, kafirler iin hazrlanmtr. 50 ifadeleri ile
tasavvufta cehennemde yanmamak iin dnyada yanma olarak ifade edilen
dnyada ile ekmeden bahsederken, cehennem artlarn ve orada yanma hadi-
sesinin varlna iaret eden ayet delil olarak kullanlr.51
Hnkr, insann pis olmasnn sebebi olarak iinde eytan fiili bulundurma-
sn gsterir. Bunu izah sadedinde ise iine iki konulmu ve az smsk kapa-
tlm bir kabn d ksmnn gnde on defa dahi ykansa temizlenmeyeceini,
nk iindekinin iki olduunu onun da pis olduunu belirtir. Buna delil
olarak da ikinin pis (rics) olduuna dair
44
45
46
hlas, 112/2.
47
Eserde Samedden de derman bulmasa, sanem (put) ile Samed arasnda ne fark olur. eklinde
bir yorumda da bulunulmutur. Besmele Tefsiri, s. 126.
48
49
Besmele Tefsiri, s. 133-142.
50
Bakara, 2/24.
51
Maklt, s. 47.

Dr. Burhan BALTACI
Maide, 5/90. ayeti delil

olarak kullanr.52
Hnkr Veli, insanlarn drt gurup olduklarn beyanla abidlerin asl
rzgr, zahitlerin asl ate, ariflerin asl su, muhiblerin asl topraktr der. Allah
Tel Kurnda Th, 20/55. ayet-
te herkesin yaratld ekliyle aslna dndrleceini bildirdiini, kiinin bu
guruplardan hangisine dhil olduunu eserindeki muhipin diliyle sorar ve bir
anlamda herkesin kendine somasn ister.53
Hnkrn Makltnda vahdet-i vcuda dair unsurlar da gze arpmaktadr. Bu
meyanda men arefe nefsehu fekad arefe Rabbehu szne de olduka sk yer verir.54
Ona gre insann, Tanry kendi iinde aramas gerekir. Zaten baka bir yerde bulma
imkn da yoktur. Bunu kantlamak iin de yine ayetlere bavurur. Allahn insana
herkesten (Vaka, 56/85 ) hatta ah damarndan
daha yakn olduunu (Kf, 50/16 ) ifade eden ayetleri delil
olarak getirir. 55 Kiinin gnlnde daima Allah ile olmas, Ondan gafil olmamas
gerektiine dair Nerede bulunurlarsa bulunsunlar mutlaka Allah onlarla beraberdir.
anlamndaki Mcadele, 58/7. ayeti delil olarak gsterir.56 Bu art gerekletirmeyen
insan gerek insan olarak kabul etmez. Onlar iin Her ne kadar grn olarak insan
olsalar da onlar hayvanlardan daha aadr. ifadeleri ile Araf, 7/179. ayete iaret
etmektedir. Bu ayet ilahi hitab kabul etmeyip gereini yerine getirmeyenlerden bah-
setmesine ramen Hnkr Veli, gerek anlamda gnlden Allaha kul olmayanlara bu
ayetin ifade ettii tehdidi layk grmektedir.57
Benlik davas gden kiinin helakinden bahsederken yine ayetlerden delil
getirir. Hnkra gre eytan atei dost edindi,58 Allah da dostu dosttan ayrmaz,
onu atete yakt. Firavun Kptlere dostum dedi, onlarn gz nnde boul-
du.59 Krun malna dayand. 60 Malyla birlikte helak oldu. Ardndan Hz. Mu-
hammedin (s. a. v) Tanr dostluuna dayanmas ve bu dostluu kazanmas konu
edilir.61 Bu dostluun delili olarak da, iman edenlerin Allaha olan sevgilerinin
52
Maklt, s. 51-52.
53
Maklt, s. 55.
54
Maklt, s. 55, 64, 67, 78 gibi.
55
Maklt, s. 56.
56
Maklt, s. 67.
57
Maklt, s. 67.
58
Bu dostluu, Beni ateten onu amurdan yarattn. Maide, 5/12. ayet ile delillendirir.
59
gzlerinizin nnde Firavun ailesini suda bomutuk. Bakara, 2/50.
60
Kasas, 28/76 ve benzeri ayetlere telmih vardr.
61
Bu husus nc olarak saylsa da metinde ikinci unsur olan Firavunun adnn atlanmas
fakat ayetin yer almas sebebiyle eytan, Firavun ve Krun ile benlik davas gden kii sayl-
m olmaktadr. Hz. Peygambere ise bunlara karn benlie dayanmayan, Allahn dostluuna
dayanan birisi olarak ayr bir konumda yer verilmektedir. Bkz. Maklt, s. 64.

arln; 62 kre karlk nimetlerin artrlacan; 63 gzel davrananlar (ihsan

derecesinde hareket edenleri) Allahn en gzel ekilde mkfatlandracan;64
iman, salih amel ve irksiz bir ibadeti65 konu edinen ayetleri bizzat zikreder.66
Krk makamdan eriatn birinci makam imandr.67 Hnkra gre iman bi-
linli (akl) bir inanmadr ve gnlden olmaldr. slam iman esaslarn da say-
dktan sonra iman ile alakal ayetleri zikrederek konunun nemine dikkat ek-
mektedir. Mnafklarn cehennemin en alt tabakasnda olduunu bildiren68 ve
irkin asla balanmayacan ifade eden ayetler69 ile Allahn demolunun
zrriyetine Ben sizin Rabbiniz deil miyim? diyerek hitap ettii, onlarn da
Evet cevabn verdikleri, kltrmzde bezm-i elest olarak ifade edilen za-
man hatrlatan ayetleri70 bizatihi zikreder.71
Hnkra gre Tanr dostlarna inanmak (varlklarn kabul etmek) da
imana dhildir. Zira Tanr dostlar miskinlii72 kabul ettiler. kilii brakp bir
kolay yola gittiler. diyerek bu hususu Mutlaka zorlukla beraber
bir kolaylk vardr. nirah, 94/6. ayet ile delillendirir.73 Kanaatimizce, bu ayet
ile zor gibi grnen bu (miskinlik) yolun, insan ebedi kolaylk salayacak bir
sonuca (Allah ile dostlua) gtrecei veya Allah dostlarnn varlnn, din
hayat yaamada rnek olmalar hasebiyle insanlara bir kolaylk saladklar ek-
linde bir anlam kastedilmitir.
man bahsi O halde ne varsa ihlsla iman getirmekte vardr. denilerek,
pek ok ayette yer alan Ey iman edenler ibaresi ile makam
sonlandrlmtr. Kanaatimizce bu, Nis, 4/136. ayetteki Ey
iman edenler (. ) iman edin. ayetinin ba tarafdr. Ayette yer alan
men lafz yannda yazl ayn olan min kelimesi da vardr ki bu
62
Bakara, 2/165.
63
brahim, 14/7.
64
Necm, 53/31.
65
Kehf, 18/110.
66
Maklt, s. 64.
67
Buyrukta iman man udur ki, Cebril (s) Hak celle ve al Hazretleri indinden Sultn- En-
biy Efendimize getirdii Hazret-i Kurn iinde her ne emir olundu ise ona iman etmek ()
ite iman budur. eklinde tarif edilmektedir. (mam Caferi Sadk Buyruu, stanbul 1993, s.
12.) Yldrm, Alev-Bektalerin Dinin Temel Kaynaklarndan Kurn ve Snnete Bak, s.
288den naklen.
68
Nis, 4/145.
69

Nis, 4/48.
70

Araf, 7/172.
71
Maklt, s. 68.
72
Miskinlik ve Allah dostlar ile ilgili olarak kullanlmas ile mspet olarak anlalan anlam alan
iin bkz. Musa zda, Feyizler, Hamle Yay., stanbul 1992, I, 170 vd.
73
Maklt, s. 71.

Dr. Burhan BALTACI
lafz, yazl ayn olmas hasebiyle (yksek bir ihtimalle) tekrar sanlarak istin-
sahta dmtr. Bu ekilde kabul edildiinde cmlenin sonu ile de uyum sa-
lamaktadr. Hnkr iman makamnn sonunda Her ne kim var ise, ihls ile
iman getrmektr. dedikten sonra Kavluhu Tel: Ey
iman edenler, iman edin. ifadesi ile inananlar tavsif ettii ekilde bir iman ile
iman etmeye, ayetin lafzn kullanarak davet etmektedir. 74
Hac Bekta Veli slam tasavvuf geleneinde olduu gibi her bir makam bir
veya birka ayetle aklamakta veya ilintilendirmektedir. rnek olarak eriat,
tarikat, marifet ve hakikat olarak saylan drt kapdan biri olan eriatn makam-
lar ve ilintilendirildii ayetler unlardr. lk makam olan iman makamnda -
yukarda da yer verildii zere- Mnafklarn cehennemin en alt tabakasnda
olduunu bildiren75 ve irkin asla balanmayacan ifade eden ayetler76 ile
Allahn demolunun zrriyetine Ben sizin Rabbiniz deil miyim? diyerek
hitap ettii, onlarn da Evet cevabn verdikleri bezm-i elest olarak ifade edilen
zaman hatrlatan ayetleri77 bizatihi zikreder. 78 Dier makamlar ve ilgili ayetler
u ekilde tadat edilir. kinci makam ilim (l-i mrn, 3/79), nc makam
zekt (Bakara, 2/110), oru, hac (Al-i mrn, 3/97), cihad ve gusldr. 79 Dr-
dnc makam helal kazanmak ve faizi haram bilmektir (Bakara, 2/275). Beinci
makam nikh yapmaktr (Bakara, 2/20). Altnc makam hayz ve nifas halinde
cinsel ilikiyi haram bilmektir (Bakara, 2/222). 80 Yedinci makam snnet-i ce-
maattir (Fetih, 48/23). Sekizinci makam efkattir (Bakara, 2/27). Dokuzuncu
makam temiz giymek ve temiz yemektir (Bakara, 2/172, Mddessir, 74/4).
Onuncu makam iyilii emretmek ve yaramaz ilerden saknmaktr (Al-i mrn,
3/114).81 Tarikatn makamlarn da ayetlerle delillendirerek saylr.82 Marifet ve
hakikat makamlar ise ayet veya hadisten referans gsterilmeksizin saylmakta-
dr.83 Bunun sebebi ayn eserde arif kimsenin dilinden sorulan bir soru zeri-
ne tartlr. Cevap tasavvuf bir bak asyla verilir: Tank (delil/referans), kl
74
Maklt, s. 72.
75
Nis, 4/145.
76

Nis, 4/48.
77

Araf, 7/172.
78
Maklt, s. 68.
79
Bu esaslarn ve terimlerin kayna Kurndr ve ilgili konularla alakal Kurnda ayet bulunma-
sna ramen eserde yer verilen cmleler ayet deildir.
80
lgili nshada haram olan evliliklerin sayld Nis, 4/23. ayet yer almasna ramen baka
nshalarda Bakara 2/222. ayet yer almaktadr. (Maklt, s. 72, dpn. 177.) Bu ayet makam ile
dorudan alakaldr.
81
Maklt, s. 68-75.
82
Maklt, s. 75-78.
83
Maklt, s. 78-79.

(lf) yurdunda olur; hl yurdunda olmaz. Yine tank, inkr evinde olur; evet
(bel) evinde olmaz. Yine tank, darda olur; ieride olmaz.84
Hnkra gre bu krk makamn herhangi birisi eksik olsa hakikate erime
gereklemez, maksat hsl olmaz ve iledii btn amelleri boa gider. Bu se-
beple her bir makamn gerei yerine getirilmelidir. Hnkr bu grn ayet-
lerle delillendirmek suretiyle pekitirir. Burada yer verdii ayetler, dalma ve
paralanma lafz tayan ayetlerden (Furkan, 25/23, Har, 59/21) Allahn rah-
metinden mit kesmemeye (Zmer, 39/53) ve mnafklar ile ilgili ayetlere
(Tevbe, 9/68) kadar pek ok konu ile ilgilidir.85
Marifetli can erenler candr. Marifetsiz can hayvanlar candr. () k
olanlarn tenleri lr ama canlar lmez. ifadelerini delillendirmek iin
Hnkrn referans olan ayet
Allah yolunda
ldrlenleri sakn l sanmayn lafz ile balayan l-i mrn, 3/169. ayettir.
Zahiren, Allah yolunda savata ldrlenleri konu edinen ayeti ir bir tarzda
yorumlayarak (kendilerini Allah yolunda yok etmi, hie saym, bir anlamda
ldrm kabul edilen) Allah klar iin kullanmaktadr.86
Bunlarla beraber Hac Bekta Velinin din ve tevhit anlayn da ifade eden
cmleleri de yine Kurn ayetleri ile delillendirilmektedir. Hnkra gre Allah
katnda din slamdr (Al-i mrn, 3/19). Ve onu i dnyamzda, kalplerimizde
bize sevdirmitir (Hucurt, 49/7). Allah kendi varln (Enm, 6/1 gibi), sfa-
tn (Hadd, 57/2, 5), heybetini (Enm, 6/18), ululuunu (r, 42/4), stn-
ln (Ftr, 35/10), bykln (Rahman, 55/78), nimetini (Hacc, 22/78)
ve benzeri pek ok zelliini bize bildirmitir. Burada saylan pek ok hususun
her biri ayetlerden iktibasla beyan olunmaktadr.87
3. Kurn Ayetlerine Telmihler
Besmelenin faziletinin konu edildii blmde, Besmeleyi telaffuz edene
Allahn yaknl anlatlrken Kf, 50/16. ayete
telmih vardr. 88 Ayrca eserde Ftr, 35/32. ayette yer alan

kendine zulmedenler, orta derecede olanlar ve ileri gidenler olarak
mminlerin tasnifine telmih vardr. Bu kategorideki mminlerden sabikna
(ileri gidenlere) Allah, muktesitlere (orta yolu tutanlara) Rahmn ve zalim-
84
Maklt, s. 81.
85
Maklt, s. 81-85.
86
Maklt, s. 86.
87
Maklt, s. 93 vd.
88

Dr. Burhan BALTACI
lere (kendine yazk edenlere) de Rahm ismini sylemeleri tavsiye edilmekte-

dir ki bu isim onlarn balanmalarna vesile olsun. 89
Hnkr, Besmele Tefsirinde Allahn kullarna iyi davranlmasn tlerken,
Allah tarafndan peygamberlere hitaben dmanlarna bile yumuak konumay
emretmesini delil olarak sunar. Bu husus ifadesinin yer ald
Th, 20/44. ayete telmihtir. 90 Allahn merhameti ve her trl gnah affede-
bilecei tezi ilenirken

Furkan, 25/70. ayeti sebebiy-
le gerekirse btn gnahlarn Allah tarafndan ibadete dntrlebilecei vur-
gulanr. 91 badete devam tlerken Hud, 11/114. ayetteki zulefen minel-
leyl ibaresinden mlhem olmak zere, btn gece ibadetle megul olamayanlar
iin gecenin bir blmn ibadetle geirmeleri tavsiye olunmaktadr. 92 Cen-
net rmaklarndan bahsederken ise nsan, 76/21. ayete telmih vardr. 93
Yine Hnkra gre Besmelede yer alan Tanrnn ismi Al-i mrn,
3/191. ayette ifadesini bulan kulun ayakta, otururken ve (secdede) yatarken
yapt ibadetlerin eksiklerinin tamamlanmasna vesiledir. 94 brahim, 14/7.
ayetteki le ezdennekm ibaresinden mlhem olmak zere cennet nimetlerinin
Allah tarafndan artrlacandan bahsedilmektedir. 95
eytan, Bakara, 2/168, 208 gibi ayetlerde ifade edildii gibi Hac Bekt Veli
tarafndan da dman olarak nitelendirilmektedir. 96 Araf, 7/200 ve Fussilet,
41/36. ayetlerde ifade edilen eytandan Allaha snma emrine riayet etmek
(Euz-Besmele), insann dnya szleri ile meguliyete dald zaman snaca
bir sz olarak tavsiye edilmektedir. 97 Hz. Yusuf kssas da rnek olarak beyan
edilir. Yusuf, 12/24. ayete telmih yaplarak
Allahn inayeti sayesinde zinadan kurtulduu ifade edilir. Allahn Yusufu,
atasnn/dedesinin yz suyu hrmetine kurtardn beyanla98 asileri de Hz.
Muhammed Mustafa hrmetine cehennemden kurtaraca ifade edilir. 99
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
Besmele Tefsiri, s. 149-150.
99

Geleneksel baz tefsir ifadelerine de atflar vardr. Mesela, Rahman kelime-

sinin dnyada Rahm kelimesinin ahirette Allahn merhametine iaret ettiine
dair anlay bu eserlerde yer bulur.100
Hnkr Veli, her daim Allah ile olan velinin cannn ak ile alnacan,
onun bu anda cann teslim ettiini bile hissetmeyeceinden dem vurur iken
Yusufu grnce aknlktan ellerini dorayan Msrl kadnlarn bahsi geen
ayetlere101 telmih yapar.102
lk insan Hz. demin ve insan neslinin yaratln teferruatl bir ekilde an-
latlan blmler ile insann dnyada yaay ve de ahirette cennet veya cehen-
nemde yaptklarnn karln grecei ile ilgili ksmlar bizzat ayetlerden ikti-
baslarla ve ayetlere telmihlerle doludur.103
Maklt sona ererken de mbarek ve hayrl szler Kurn tefsirinde ve Hz.
Peygamber hadislerinde nakledilir. ifadeleri ile yine Kurna ve hadislere bir
gndermede bulunulmaktadr.104 Ayrca bu ifade Hnkrn kendi grlerinin
kaynann bu iki asla dayandn da gstermektedir.
Kurn Kavramlar: Hnkr, tefsirinde Kurn kkenli kavramlar da ska kulla-
nr ki bu onun Kurn kltrne ne kadar fazla aina olduunu gstermektedir. Hatta
Hnkr Veli, Kurn kavramlar ile konuup yazmaktadr dahi denilebilir. rnek
olarak u kavramlar verilebilir: Hlik, 105 ism-i azam, 106 muktesit, 107 zalim, 108 elest
lemi, 109 (irkten uzak bir) iman, 110 ahiret, 111 ruyetullh, 112 peygambere iman, 113
tevhit,114 Hz. Musa,115 gusl,116 Hz. Yusuf117ve benzeri yzlerce kavram saylabilir.
100
101
Yusuf, 12/31.
102
Maklt, s. 59.
103
Bkz. Maklt, s. 110-137.
104
Maklt, s. 137.
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117

Dr. Burhan BALTACI
Kssalar ve Tarih ahslar: Hnkrn tefsirlerinde Kurnda ad ve kssalar

zikredilen Hz. dem, Hz. Nuh, Hz. Yusuf (ve Zleyha) gibi Peygamber kssalar-
na atflarda bulunulmaktadr.118 Sabrda Eyp Peygamber kssasna gnderme
yaplmaktadr.119 Kurn kssalar yannda slam tarihinden hikyelere de yer ve-
rir.120 Hz. Ali,121 Cafer-i Sdk,122 Hasan- Basr,123 Cneyd ve Seriyy-i Sekat124
gibi slam tarihindeki mehur mutasavvflarn yorumlarndan ve hayatlarndan da
rnekler yer alr. Ayrca tefsirinde anlamn anlalmas ve yerlemesi iin, konuyla
birebir rten muhayyel hikyelere de yer vermekten kanmaz.125
4. Deerlendirme
Hac Bekta Velinin dnce dnyasn daha iyi kavrayabilmemiz iin onun
fikirlerine kaynaklk eden unsurlar bilmemiz gerekmektedir. slam tasavvuf gele-
neindeki her bir gnl ereni ulu velide olduu gibi Hnkrn fikirlerinin kay-
naklar arasnda en nde gelen birincil kaynak Kurndr. O her fikrini bir Kurn
ayetine veya hadise dayandrmaya zen gsterir. Bu sebeple eserlerinde pek ok
ayete bizzat ayetin metnini de zikrederek atf yapar. Bunun dnda ayetleri bizzat
belirtmese de kayna ayet olan kendine ait cmleleri olduka fazladr. Ayetlere
yapt bu telmihler onun Kurn kltr ile yorulduunu aka ortaya koy-
maktadr. Ayrca eserlerinde Kurn kavramlar ska kullanmas da dikkat ek-
mektedir. Kurnda yer alan bata peygamber kssalar olmak zere, kssalara ve
bu kssalardaki ayrntlara yapt atf ve telmihler de dikkat ekmektedir.
Hnkrn kutsal kitap anlay drt kitaba da iman noktasndadr. Onun
anlaynda drt kitap ierik olarak Kurnda mndemitir. yle ise Kurn
okuyan veya Kurnda ifade edilen esaslar yerine getiren bir kimse drt kitabn
ieriini de yerine getirmi demektir. Bu anlayta yukarda da ifade edildii
zere, Anadolunun Trklemesi ve slamlamas srecindeki muhataplarn
bata Hristiyan halk olmak zere farkl inan mensuplarndan olumasnn
etkisi yadsnamaz. Zaten slam inancna gre de dier kutsal kitaplar inanlmas
dinen gerekli olan hususlardandr.
Hac Bekta Velinin anlaynda Kurna inanlmas ve okunmas birer gerekli-
liktir, kurtulu vesilesidir. Onun anlayna gre Kurn ierii itibariyle sadece bilgi
kayna olan bir kitap deil ayn zamanda gerei ile insanlarn ykml tutulduu
bir ilahi kelamdr. Bu sebeple drt kap krk makam sayd ve ayetlerle bunlar
118
Besmele Tefsiri, s. 118 ve devam.
119
120
Besmele Tefsiri, s. 54-58, 62-65.
121
Maklt, s. 102 gibi.
122
Maklt, s. 110 gibi.
123
124
125
Besmele Tefsiri, s. 114-118 gibi.

destekledii Makltta bu makamlarda saylan hususlarn bir tanesi dahi eksik bra-
klmakszn, her birinin yerine getirilmesi gerektiini, aksi takdirde Tanrya ulama,
ona yakn olma hadisesinin gereklemeyeceini aka ifade eder. Bu makamlar
arasnda slamn ibadet esaslar olan namaz, oru gibi artlarndan tutunuz ahlaki
esaslar ile insann tam ve mkemmel bir insan (insan- kmil) olmasn salayacak
olan, nefis terbiyesine ynelik hususlara kadar pek ok esas saylr.
Eserlerinden anladmz kadaryla Hnkr Veli, iman ve ibadet esaslar ile
hemhal olmu, bunun yannda da ilgili esaslar zerine Allahn sevgili bir kulu
olma noktasnda nefsini arndracak hususlara da dikkat etmi bir gnl ereni-
dir. Kurnn izdii ereveden hibir zaman kmad gibi onun gereklerini
yerine getirmede de gayet titiz ve dikkatlidir. Din ve Kurn esaslardan her-
hangi birisinin dahi ihmal edilmesine tahamml yoktur.
Hac Bekta Velinin Kurn kltr dikkat ekici boyuttadr. Onu Hoca
Ahmed Yesevden gelen gelenein bir uzants olarak dnrsek, manevi bir
otorite olmas yannda temel dini bilgilere de aina olduunu anlam oluruz.
Eserlerindeki dil sadelii, onun bilgi seviyesinin temel dini bilgilerle snrl oldu-
u ynnde baz iddialarn serdedilmesine sebep olmutur. Oysaki kendisi bu
dil sadeliinin halkn konular daha iyi anlamas iin bilinli olarak tercih edil-
diini aka belirtmektedir. Kurn erevesinde deerlendirebileceimiz bilgi
seviyesi de olduka yksektir. Asrlar aan deeri ise bilgi birikiminden ziyade
inand deerleri hayatn iinde, pratikte uygulamasnda aranmaldr.
Tefsir usul asndan deerlendirdiimizde Hnkrn baz ayetlere getirdii
yorumlar ir tefsir olarak geleneimizde adlandrlan tefsir tr ile birebir
rtmektedir. Tasavvuf tefsir olarak da adlandrlan bu tefsir eidinde ayetlerin
ilk anlam/manas reddedilmeksizin iaret ettii dier anlamlara da yer verilmek-
tedir. Burada bizi ikincil anlama gtren bir iaretin bulunmas gerekmektedir.
Bu anlamlandrma asl manay da reddetmemek artyla, tefsir tarihi ierisinde yer
verilmi yadsnmayan bir tr olagelmitir. Bu tasnif onun tasavvufi gelenek ieri-
sinde yetimi ve o kltrden gelen bir kimse olmas ile de badamaktadr.
SONU
leri seviyede bir Kurn kltrne sahip olan Hnkr Veli, bizzat ayetlerle m-
dellel, gerektiinde ayetlerin anlam ieriine veya lafzlarna da telmih yapan,
Kurn kavramlar yerli yerinde kullanan, slam geleneini teorik ve ierik itibariyle
hazmetmi, Kurnn bilgi kayna olduu kadar gereinin yerine getirilmesi gere-
ken ilah bir kitap olduunun bilinci ile ieriinin pratie yansmasna nem veren
lim, mtefekkir, din konuda hassasiyeti sebebiyle asrlardr rnek alnarak gn-
demde kalan, Allah dostu ve Allah a bir erendir. Onu yakndan tanmak iin
bizzat eserlerine bavurmakta ve kendi eserleri vastasyla onu anlamaya almakta
fayda vardr. Doru bir Hac Bekta Veli tasavvuruna ulaabilmemiz iin kendi

Dr. Burhan BALTACI
dilinden onu anlamak ve onun kaynaklarn, zellikle de birincil kayna olan

Kurn anlamaya almak kanlmazdr. Bu ekilde hareket edildii takdirde
Hnkrn daha iyi anlalaca ve onun gnl dnyasnn ve dnce sisteminin
temellerinin ve kaynaklarnn doru olarak bilinecei, kendisinin de srarla tavsiye
ettii gibi, bu kaynaklara ynelmenin kanlmaz olaca kanaatindeyiz.
KAYNAKLAR
Abdulbk, Muhammed Fud, el-Mucemul-Mufehres li Elfzil-Kurnil-Kerm,
ar Yay. , stanbul 1990.
Aksu, Hsamettin, Hurflik, DA, XVIII, 408-412.
Bozhyk, Mehmet Emin, Huruf, DA, XVIII, 397-401.
Dindi, Emrah, Hac Bekta Velide Kurn Anlay, Yaynlanmam Y. Lisans Tezi,
Danman: Do. Dr. Hseyin Yaar, DE Sos. Bil. Enst. , zmir 2006.
Eri, Osman, Alev-Bekt Geleneinde Kuran Tasavvuru, slm limler
Dergisi, Bahar 2007, C. 2, S. 1, ss. 161-186.
Hac Bekta Veli, Fatiha Tefsiri, haz. Hseyin zcan, Horasan Yay. , stanbul 2008.
_____, Besmele Tefsiri, haz. Hamiye Duran, TDV Yay. , Ankara 2007.
_____, Maklt, haz. Ali Ylmaz, Mehmet Akku, Ali ztrk, TDV Yay. , An-
kara 2007.
Ko, Turan, Kuran Dili Asndan Sz Anlam likisi, Kurn ve Dil Sempoz-
yumu, Van 2001.
zcan, Hseyin, "Hac Bekta Velinin Fatiha Tefsiri le Besmele Tefsirinin
Karlatrlmas, " Hac Bekta Veli Bilgi leni, Nevehir-Trkiye, Ba-
slmam Tebli, Austos 2009.
zda, Musa, Feyizler, Hamle Yay. , stanbul 1992.
Searle, J. R. , Sz Eylem Nedir, trc. Oya Gdekli, Dilbilim Sekisi, Ed. Doan
Aksan, Trk Dil Kurumu Yay. , Ankara 1982.
Yldrm, Ahmet, Alev-Bektalerin Dinin Temel Kaynaklarndan Kurn ve
Snnete Bak, Uluslar Aras Bektailik ve Alevilik Sempozyumu I,
SDF Yay. , Isparta 2005.

NC OTURUM
Oturum Bakan: Prof. Dr. Ferhat KOCA
Yrd. Do. Dr. Haim AHN

Arnavutluk Bektailiinde Sar Saltk Kltr
Dr. Muratbek MIRZABEKOV

Hac Bekta Veli Dncesinin Kkleri ve Kazak Dnrlerindeki Yanklar
Haydar KAYA
Hac Bekta Velinin rencileri, Etkileri, Kurumlar
Dursun GMOLU
Brklce Mustafa ve Tasvirl-Kulb rnei
ARNAVUTLUK BEKTALNDE
SARI SALTIK KLTR

Sakarya niversitesi,
Fen Edebiyat Fakltesi
Tarih Blm

ZET
Sar Saltk, Osmanl ncesi dnemde Balkan corafyasnn Trklemesi
ve slamlamasnda en byk pay sahibi olan ahsiyetlerden birisidir.
Sar Saltk, Trkiye Seluklu hkmdar II. zzeddin Keykavusun sal-
tanat mcadelesini kaybedip Bizans Devletine snarak, Dobrucaya
yerletirildii srada, Sultann talebi zerine tarafndan Rumeliye
gemitir. Sultann yannda Krma da giden eyh, sultann lmn-
den sonra emrindeki Trkmenlerle birlikte Balkanlardaki pek ok
blgeye fetihler dzenlemitir. Onun etkisi gnmzde Romanya, Ko-
sova, Srbistan ve Arnavutluk olmak zere bir ok Balkan lkesinde
ak bir ekilde hissedilmektedir. Arnavutluk snrlar ierisinde yer
alan Kruja Sar Saltk ile zdeleen ehirlerden birisi olmutur. Sar
Saltkn Arnavutluk Bektailii ierisinde nemli bir mevkii vardr.
Blge halk Kruyada yaayan bir ejderden halk kurtardna inanlan
Sar Saltk blge Bektailiinin en byk ulusu olarak kabul etmekte-
dirler. Arnavutlukta Sar Saltka ait bir makam ve ayak izi olduuna
inanlan bir de ziyaretgh bulunmaktadr. Kendisine ait yedi adet tr-
benin bulunmas Balkan corafyasnda Sar Saltk kltnn gl et-
kisini gstermesi bakmndan olduka nemlidir.
Anahtar Kelimeler: Sar Saltk, Balkanlar, slamlama, Arnavutluk,
Kruja
GR
Sar Saltk, Osmanl ncesi dnemde Balkan corafyasnn hatr saylr bir
blmnn Trklemesi ve slmlamasnda adndan sz edilebilecek nemli
ahsiyetler arasnda yer alr. Dolaysyla, hayatndan bahseden kaynaklarn bir-
ka yzyl sonra yazlm olmalar, eyhin kimlii ve etkileri konusunda somut
grler ileri srmeyi zorlatrmaktadr. Bununla birlikte, kaynaklardaki bilgiler
efsanelerden arndrld takdirde bu gaz-derviin hayatnn en azndan belirgin
baz ynlerini ortaya koymak mmkn olabilmektedir. Sar Saltkn hayatndan
bahseden balca kaynaklar, kronolojik olarak, es-Serrcn kaleme ald Tuffe-
hul-Ervah, bn Battutann Seyahatnmesi, Ebul-Hayr Ruminin Saltuk-
nmesi, Otman Baba Vilayetnmesi, Hac Bekta Veli Vilayetnmesi ve Evliya
elebinin Seyahatnmesidir. Sar Saltk ile ilgili olarak gnmzde de F. W.
Hasluck, Franz Babinger, Tayyip ki, Machiel Kiel, Hasan Kaleshi ve Ahmet
Yaar Ocak tarafndan da nemli almalar yaplmtr. Bu almada, bu me-
hur sufnin hayat hakknda teferruatl bir aratrmaya giriilmekten ziyade, ksa
bir biyografisi ve sahip olduu misyona dair bilgiler verilecek, daha sonra Arna-
vutluktaki Sar Saltk kltnn tarihi temelleri ve gnmzdeki yansmalar
zerine deerlendirmeler yaplacaktr.

Sar Saltkn Tarihi ahsiyeti

Soyuna Dair Bilgiler
Sar Saltk, kaynaklarn hemen hepsinde gaz-dervi, alp-eren, mbarek zat
ve ermi gibi sfatlarla nitelendirilmitir1. Bu husus bilhassa, Fatih Sultan Meh-
medin olu Cem Sultann emriyle, eyhin hayatn anlatmak amacyla Ebul-
Hayr Rm tarafndan yazlan Saltuk-nmede sklkla dile getirilir. Burada Sar
Saltkn, ryasnda Hz. Peygamber tarafndan kuandrlan klcn yan sra,
ran mitolojisindeki Dahhkn ve Hz. Peygamberin gsterdii kahramanlklar
sayesinde Allahn arslan lkabn kazanm olan amcas Hz. Hamzann kl-
cna sahip olduuna da inanlr2.
eyhin asl adna ve soyuna dair verilen bilgilerde bir btnlk sz konusu
deildir. Saltuknme yazarna gre, eyhin asl ad erif Hzr olup, kken olarak
Hz. Hseyinin soyuna dayanmaktadr. Babas Seyyid Hasan b. Seyyid Hseyin
b. Muhammed b. Ali; annesi ise, Hz. Hasann soyuna mensup Rebia isimli bir
kadndr. erif Hzr kk yata iken, gaz faaliyetleriyle megul olduu bilinen
babasnn lm zerine, dnemin limlerinden Abdlaziz isminde yal bir
ahs tarafndan yetitirilmitir3. eyhin ad ile ilgili bir dier rivayet, Vilayet-
nme-i Hac Bekta Velide bulunmaktadr. Sar Saltk, bu eserde Sulucakarah-
yk civarnda koyun otlatan bir oban olarak kaydedilmitir. Zemzem Pnar
denilen bir blgede karlat Hac Bekta Veliye mrid olan bu oban, eyhi-
nin emriyle, yannda Ulu Abdal ve Kii Abdal isimlerini tayan iki yolda daha
olduu halde hizmet amal olarak Rum iline gnderilmitir4. Vilayet-nme
yazarna gre, Hac Bekta Veli, Sar Saltk Rumeliye gnderirken Seni Rum
lkesine saldk demi, Saltk ismi kendisine bu ekilde verilmitir5. Bu konuya
dair bilgi veren bir dier kaynak olan Evliya elebi ise onu, Ahmed Yesevinin
emriyle, yine Hac Bekta Veli tarafndan yetmi mridiyle birlikte Rumeliye
gnderilen Mehmed/Muhammed Buhr olarak zikreder6.
1
Machiel Kiel, Sar Saltuk, TDV slm Ansiklopedisi, 36, stanbul 2009, s. 147.
2
Ebul-Hayr Rumi, Saltuk-nme, haz.: H. kr Akaln, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,
1987, I, 5; Ahmet Yaar Ocak, Sar Saltk: Popler slmn Balkanlardaki Destani ncs, An-
kara 2002, s. 43-44. Bu eserde, Sar Saltk merkeze alnarak tahta kll dervi tipolojisi hak-
knda deerlendirmeler de yaplmtr.
3
Saltuk-nme I, 1-10. Onun Sar Saltk adn al ve sahip olduu dier isimler ile ilgili detayl
bilgi iin bk.: Ocak, Sar Saltk, s. 38-41.
4
Firdevsi-i Rm, Mankb- Hnkar Hac Bekta- Vel [Vilayet-nme], haz.: Abdlbaki Glp-
narl, stanbul 1953, 44-45.
5
Vilyetnme-I HBV, 45.
6
Evliya elebi, Seyahatnme, IV, haz.: Y. Dal-S.A. Kahraman-. Sezgin, Yap Kredi Yaynlar,
stanbul 2001, 117; M. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 8. Bask, Ankara
1993, s. 54-55.

Kaynaklardaki bilgilerin eitlilii gerek kimlii konusunda salkl bir karar

vermeyi zorlatrmakla birlikte, eyhin hayatna dair bilgi veren en eski kaynak-
lardan birisi olan Yazczdedeki bilgiler dikkate alndnda, bu kaynaklarn
tmnde verilen bilgilerin ihtiyatla karlanmas gerektii fikri daha belirgin bir
biimde n plana kar. Zira, bu eserde Sar Saltkn Hz. Hseyinin soyuna
mensubiyetinden sz edilmemekte, eyhin Trkiye Seluklu Sultan II. zzeddin
Keykvusun talebi zerine Dobruca blgesine geden bir Trkmen babas
olduu bariz bir biimde ortaya konulmaktadr7.
Sar Saltkn hayat ile ilgili olarak zerinde durulmas gereken bir dier hu-
sus Hac Bekta Veli ile ilikisi meselesidir. O, her ne kadar Hac Bekta Veli ile
ada ve sonraki dnemde Bekt tarikat ierisinde ok sayg ile anlan bir
kii, yahut ad Balkanlarda Bektliin yaylmas ile dorudan ilikilendirilen
bir ahsiyet olsa da, yaad dnemde ok da popler olmad bilinen Hac
Bekta Veli ile karlam olma ihtimali de hayli zayftr. Muhtemelen, Evliya
elebinin ifadelerinden de anlalaca zere, lmnden ksa sre sonrasnda
Osmanl corafyasnn deiik blgelerinde adna ciltler dolusu kitaplar yazla-
cak kadar mehur olan Sar Saltk, sonraki dnemde ierisine dahil edilecei
Bektliin en nemli kaynaklarndan birisi olarak kabul edilecek Vila-
yetnmeye dahil edilmi olmaldr.
Sar Saltkn Gazi-Dervi Kiilii
Sar Saltkn adna ilk olarak Mool hakimiyeti srasnda, Trkiye Seluklu
ehzadeleri arasnda bagsteren saltanat mcadeleleri srasnda rastlanr. Bu d-
nemde kardei Rkneddin Kl Arslanla yapt mcadeleyi kaybeden II. zzedin
Keykvus, 1261 ylnda Mool basksnn da etkisiyle Bizansa snmt8. Dne-
min Bizans mparatoru VIII. Manuel Paleologos, Seluklu hkmdarn Dobruca
blgesine yerletirmi, misafirinin blgede yalnz kalmamak iin Anadoludan baz
Trkmen airetlerinin getirilmesi talebini de olumlu karlamt9.
Bu airetlerden birisinin reisi nemli bir Trkmen babas olduu anlalan
Sar Saltktan bakas deildi. Nitekim, Yazczde, eyhin II. zzeddin Keyka-
vusun istei zerine, idaresi altndaki Trkmenlerle Balkesirden Dobrucaya
7
Yazczade Ali, Tevrih-i Al-i Seluk [Seluklu Tarihi], haz.: Abdullah Bakr, stanbul: amlca
Yaynlar, 2009, 772.
8
Paul Wittek, Yazicioghlu Ali on the Christian Turks of the Dobruja, BSOAS, XIV/3 (1952),
p. 648; Bertold Spuler, ran Moollar, Siyaset, dare ve Kltr lhanllar Devri, 1220-1350,
terc.: Cemal Kprl, TTK Basmevi, Ankara 1987, s. 64-65; Ocak, Sar Saltk, s. 18.
9
Bu siyasi gelimeler hakknda detayl bilgi iin bk.: bn Bibi, el-Evmirl-Alaiye fil-Umril-
Alaiye (Seluk name), II, haz.: Mrsel ztrk, Ankara 1996, 160-161; Yazczade, 772; Osman
Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, 6. Bask, stanbul: Boazii Yaynlar, 1998, s. 493-
504; Ocak, Sar Saltk, s. 28-38.

geldiini yazmtr10. Sar Saltkn banda bulunduu, saylar yaklak on iki

bin kiiyi bulduu ifade edilen bu airetin epni Trkmenlerinden olduu
anlalmaktadr.
Sar Saltk, lhanl hkmdar Hlg Hann basksyla, mparator VIII. Mi-
hael Paleologos tarafndan Sultan II. zzeddin Keykvusun Ainos (Enez) kalesin-
de hapsedildii dnemde Dobruca blgesinde yaamaya devam etmi olmaldr.
Sultan, Altn Orda hkmdar Berke Han tarafndan hapisten kurtarlp berabe-
rinde Krma gittii srada Sar Saltk da onunla birlikte gitmi ve sultann
1278/79 ylnda meydana gelen lmne kadar, yaklak on be yl orada yaam,
daha sonra Mngke Temrn izniyle Dobrucaya geri dnmtr11.
Hayatndan bahseden kaynaklarn hemen hemen tamam, Sar Saltkn ka-
firlere kar cihad eden bir gazi dervi olduu konusunda hemfikirdirler. O, bu
gazi dervi karakterini deiik ekillerde ortaya koysa da, gerek onun ve gerekse
hayatndan bahseden yazarlarn yaad dnem dikkate alndnda toplum ve
iktidar nezdinde yaygn olan gaza ve cihad dncesinin tezahr aka hissedi-
lir. O bazen bizzat sefere karak, bazen de keramet ve keif yoluyla gazilere
yardmc olmaktadr. Hatta, Saltuk-nmeye gre lm de yine bu amala
yapt bir sava srasnda ald yaralardan dolay olmutur.
Sar Saltkn tarih ahsiyeti gz nne alndnda, sava dervi-gazi niteli-
i belirgin ekilde ortaya kar. XIV. yzyln balarnda Kemleddin Muham-
med es-Serracn yazd ve eyhin hayatndan bahseden en eski kaynak olma
zelliini tayan Tuffehul-Ervhta onun bu sava-dervi yapsna sklkla
vurgu yaplr. Saltuk-nmede ise batan sona bu tarz motiflere yer verilir ve Sar
Saltk, slm tarihi ierisinde kahramanlklar ve cengaverlikleriyle n salan Hz.
Ali, Hz. Hamza ve Seyyid Battal Gazi ile zdeletirilir12. Sar Saltk, mehur
tahta kll dervilerin en belirgin isimlerinden birisi olarak karakterize edilip,
slm dinini yaymak iin bizzat mridleriyle birlikte savat, sava bir dervi
olduu zerinde durulur13.
Sar Saltk, slm dinini yayarken gaz ideolojisinin yan sra istimalet politi-
kas da benimsemitir. Dnemin pek ok derviinin de uygulad zere bu
politikann temelinde, dini kl zoruyla deil de hogr siyaseti izleyerek
10
Yazczade, 772. A. Yaar Ocak, Sar Saltk ve emrindeki Trkmenlerin Balkanlara gitmesinin
nedeni olarak, Sultann Mool kart tutumunun Trkmenler arasnda bir sempati unsuru
olmasndan kaynakland kanaatindedir (bk.: Ocak, Sar Saltk, s. 67-68)
11
Wittek, s. 649, 658; Ocak, Sar Saltk, s. 37. Yazczade, Sar Saltkn Berke Hann izniyle
Dobrucaya dndn yazmaktadr (Seluk-nme, 853). Ancak, kronoloji dikkate alndnda
bu dnemde Altnordu tahtnda Mngke Timurun oturduu ortaya kar.
12
Saltuk-nme, I, 5 vd.
13
Rivayete gre, ona bu tahta klc bizzat Hac Bekta Veli kuandrmtr. Bu arada yedi ok ve
bir seccade vermesi de dikkat ekicidir (Vilayetnme-i HBV, 45).

zendirme yahut blgedeki halkn kutsal kabul ettii ahsiyetlerin menkbelerini

sahiplenmek suretiyle onun yerini alma dncesi yatmaktadr. Bu sayede, ele
geirilen blgedeki Hristiyan azizleri ile zdeleecek olan dervi ksa sre sonra
yerli halkn benimsedii bir ahsiyet haline gelecek, slma sempati duymalarn
salayacaktr14. Sar Saltkn da sk sk rahip kyafetine brnerek bir manastr
yahut kiliseye gidip rahiplerin dilinden konumasnn, ncil veya Tevrattan
ayetler okumasnn, teolojik tartmalara giririp onlar kendisine hayran brak-
masnn temelinde bu dnce yatmaktadr. Zira o daha sonra gerek kimliini
aklayp vaaz verdii Hristiyanlarn Mslman olmalarn salamaktadr 15 .
Benzer ekilde, Sar Saltkn bir defasnda emun b. Harkil16, bir keresinde de
Konstantinapoliste Aya Dimitri suretine girdiinden sz edilir17. Gayet tabii
olarak, bu kadar farkl suretlere girebilen bir derviin, farkl milletlerin dillerini
de bilmesi gerekir ki, Saltuk-nmede bu konuya da deinilerek eyhin on iki dili
okuyup yazabildiine vurgu yaplr18.
Sar Saltkn hayatndan bahseden kaynaklarn hemen hepsinde, zerinde en
fazla durulan hususlardan birisi eyhin, halka rahatszlk veren bir ejderhay
ldrmek suretiyle bir bey yahut kraln kzn kurtarmasdr. Sar Satka ait
trbelerin bulunduu hemen her blgede yaygn olarak bilinen hatta makamla-
rndan birisine adn veren bu ejderha menkbesine gre, Sar Saltkn bu baa-
rsndan olduka etkilenen halk toplu halde slm dinini benimsemitir19. Bu
menkbeler bir tarafa brakld takdirde ise, Sar Saltkn Balkan corafyasnda
kolayca kabul grmesinde, Dobruca blgesinde eskiden yaygn olan Bogomi-
lizm akmnn etkisinin daha n plana kt aka grlr20.
Sar Saltk, bir gaz-dervi Trkmen reisi olarak gnmzde tekke ve trbe-
lerinin bulunduu corafyay kapsayan Babada ve Dobruca blgesi bata ol-
mak zere Balkanlar ve Altnorda hkimiyet sahasnda yer alan Det-i Kpak
blgesinde faaliyet gstermitir21. Kemalpaazade, eyhin Diyar- Bulgar, Eflak,
14
Mesela, Evliya elebi, asl adnn Seyyid Muhammed Buhr olduunu syledii eyhin, Sar
Saltk ismini tayan bir papaz ldrp onun klna girerek Leh blgesinde yaayan Tatarlarn
Mslmanlamasn saladn yazmaktadr (bk.: Evliya elebi, Seyahatnme, I, 2. Bask, 353).
15
Saltuk-nme, I, 30-32; F.W. Hasluck, Bektlik Tedkikleri, terc.: Ragb Hulusi, stanbul 1928,
s. 114-115; Wittek, s. 650-652; Ocak, Sar Saltk, s. 44-45.
16
Saltuk-nme, I, 143-146.
17
Saltuk-nme, I, 37.
18
Saltuk-nme, I, 31.
19
Sar Saltk ve ejderha motifi ve ayrca ejderha motifinin deerlendirmesi iin bk.: F.W. Has-
luck, Chiristianity and Islam under the Sultans, Oxford 1929, s. 429-437; Ocak, Sar Saltk, s.
46-60.
20
Bu konuda detayl bilgi iin bk.: Ocak, Sar Saltk, s. 92-95.
21
Istvan Vasary, Kumanlar ve Tatarlar: Osmanl ncesi Balkanlarda Doulu Askerler (1185-
1365), terc.: Ali Cevat Akkoyunlu, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2008, s. 90.

Kara Bodan (Moldavya), Akkerman ve Kili havalisine aknlar yaptn yazar-

ken22 Saltuk-nme yazar ise bu sahay Balkanlarla snrl tutmayp dnyann
pekok blgesine yayar23.
Kalender Dervii Sar Saltk
Bata Balkanlar olmak zere deiik corafyalarda faaliyet gsterdii, savalaryla
bir gazi, kurduu tekkeleriyle bir dervi olduu anlalan Sar Saltkn dnce
yaps hakknda kaynaklarda farkl bilgiler yer almaktadr. eyhin dnce yapsna
dair bilgi veren en eski kaynaklardan birisi Fasl seyyah bn Battutann Seya-
hatnmesidir. bn Battuta, Kpak corafyasna yapt seyahati srasnda adn
duyduu Sar Saltkn keif ve keramet sahibi bir ahsiyet olmakla birlikte hakknda
anlatlan baz eylerin dinin temel prensipleriyle badamadn sylemitir24.
Sar Saltk, Hristiyan halk tarafndan da ok sevilen bir dervi olmas dolay-
syla, sonraki dnemlerde bir Hristiyan keii yahut rahibi gibi alglanmtr.
lmnden hemen sonra bilhassa Saint Georges ile zdeletirilmesinden dola-
y olsa gerek eyhin hayatn konu alan eserlerde bu imaj ortadan kaldrmak
iin onun Snn ynne vurgu yapld grlr. Mesela, Ebul-Hayr Rm,
Sar Saltkn lmek zere iken mridlerine namaz klmalar, oru tutmalarn ve
salih amel ilemelerini tavsiye ettiini yazmtr25. Benzer ekilde Evliya elebi
de, eyhin rahip deil, mcahid bir gazi-dervi olduunu ve onun hakknda
pheye denin gnahkr olacan vurgulamamtr26.
Saltuknmede yer alan baz ifadeler Sar Saltkn Krma geldii dnemde
yz abdalyla birlikte kendisi iin yaplan tekkeye yerletiklerini ve daha son-
ra dilenmek amacyla ehre ktklarn haber vermektedir. Sz edilen dnemde
bu tr bir dilenme eklinin sadece Kalenderyye ve onun trevi olan Haydaryye
tarikat mensuplarnca benimsenmesinden hareketle A. Y. Ocak, Sar Saltkn
ve mridlerinin de kuvvetle muhtemel bu akma mensup olduklar kanaatinde-
dir27. Yine, eyhin benimsedii cemalperestlik anlay, mridlerinin def ve ku-
dm gibi enstrmanlar almalar, mcerretlii/bekar kalma benimsemeleri,
mensubu olduu epni boyunun smil etkiler tamas gibi faktrler de eyhin
Kalender olabilecei grn glendirmektedir28.
22
Kemalpaazade, Moha-nme (Kanuninin Moha Seferi), Sleymaniye (Esad Ef.) Ktp., nr.
2087, vr. 44b; Ocak, Sar Saltk, s. 84.
23
Saltuk-nme, I-III, muh.yer.
24
bn Battuta, Seyahatnme, I, ev., inc. ve not.: A. Sait Aykut, Yap Kredi Yay., stanbul 2004, s. 498.
25
Saltuknme, III, 299.
26
Seyahatnme, I, 353; IV, 54-55. Bu konuda geni izahat iin bk.: Ocak, Sar Saltk, s. 74.
27
Ocak, Sar Saltk, s. 76-77.
28
Ayn eser, s. 77, 92, 98. Nitekim Osman Turan da, Sar Saltk ve mridi Barak Babann aman ve
slm tesirleri meczeden birer Kalender dervii olduklar kanaatindedir (Turan, Trkiye, s. 581, n.47).

Sar Saltkn mensubu olduu tarikata dair bir dier gr bu konudaki en

eski kaynaklardan birisi olan Tuffehul-Ervhta yer alr. Bu eserde belirtildiine
gre, Sar Saltk, eyh Mahmud isminde bir eyhin mridi olup, ad geen bu
zat mm Ubeydedeki Seyyid Ahmed er-Rif tekkesinden feyz almtr29. Bu
bilgi dikkate alnacak olursa, Sar Saltkn din kimlii zerindeki Rif etkisi
ayrca zerinde durulmas gereken bir husus olarak ortaya kmaktadr.
Yukarda verilen bilgiler nda Sar Saltkn Kalender dervii olduu fikri
gl bir biimde benimsenebilir. Ancak, zerinde belki de en fazla durulmas
gereken husus, onun daha sonraki dnemde dorudan Bektlik ile ilikilendiril-
dii ve Bektliin Balkan corafyasndaki ilk temsilcileri arasnda grlddr.
Bu bilgi Vilyetnme-i Hac Bekta Velide nakledilen menkbe ile balam, Evliya
elebinin verdii bilgilerle desteklenmitir30. Koronolojik olarak, gerekten de
Sar Saltk ile Hac Bekta Velinin birbirleriyle grmeleri, hatta Ocakn yerin-
de tespitiyle, Haydarlik merkezinde her ikisinin de ayn tarikata mensup olmalar
da pekl mmkndr31. Hatta Sar Saltkn Hac Bekta Velinin mridi olduu
kabul edilse bile, yine de bu veriler Sar Saltkn, kuruluu ok daha sonraki bir
dneme tekabl eden Bektyye tarikatna mensubiyetini ispatlamak iin kfi
deildir32. Bu sebeple, hem Sar Saltk hem de ada Hac Bekta Veliyi birer
Hayder-Kalender eyhi olarak kabul etmek doru bir yaklam olacaktr.
mar ve skna Katksna Dair Bilgiler
Sar Saltkn ne kan hususiyetlerinden birisi de, tpk Seydiehirin kuru-
cusu Seyyid Harun gibi, sava, gaz-dervi karakterinin yan sra, ehir kuran
yahut imar eden bir ahsiyet olmasdr. O bu ynyle, . L. Barkann Osmanl
Devletinin kuruluunda mevcudiyetlerinden sz ettii, ele geirdikleri blgeler-
de ehirler kurarak fethedilen yeni yerlerin Trklemesi ve slmlamasna kat-
kda bulunan kolonizatr Trk dervii tiplemesinin nemli bir rneini tekil
eder. Sar Saltk, kurduu yahut fethedip imar ettii ehirlerde slm dininin
yaylmas iin gayret etmitir.
29
Kiel, Sar Saltk, s. 149.
30
Bk.: Vilyetnme-i HBV, 44-45; Evliya elebi, Seyahatnme, I, 353.
31
Ocak, Sar Saltk, s. 120-121.
32
Bugn tarihi bilgiler nda, Hac Bekta Velnin salnda bir tarikat kurmad, Bektliin
Hac Bekta Velin lmnden yaklak iki yz yldan daha fazla bir zaman sonrasnda Balm Sul-
tan tarafndan kurulduu bilinmektedir. Dolaysyla, Hac Bekta Vel ile ada olan Sar Sal-
tkn mevcut olmayan bir tarikata mensubiyeti de sz konusu olamaz. Ancak, u hususu da be-
lirtmek gerekir ki, Sar Saltk, ilerleyen dnemde Bekt tarikatnn en nde gelen temsilcileri ara-
snda kabul edilmi, Balkanlarda Bektlii organize eden ahsiyet olarak anlmtr. Nitekim,
Sar Saltka ait btn trbe ve makamlarn daha sonraki dnemlerde Bektlerce benimsenmesi,
eyhin adn gnmze kadar bu gelenein canl bir ekilde yaatmas, onun Bektlik ierisindeki
konumunun ne denli gl olduunun anlalmas bakmndan nemlidir.

Gerek ariv kaytlarnda gerekse hayatndan bahseden kaynaklarda eyhin

adyla anlan ehirlerin mevcudiyeti onun bu ynn ak bir biimde gzler
nne sermektedir. Mesela, gnmzde Romanya snrlar ierisinde yer alan
Babada, Kefe yaknlarndaki Baba Saltuk ve Edirnedeki Babaeski Sar Sal-
tkn adna izafe edilen ehirlerdir33.
eyh, bn Battutann eserinde bizzat Sar Saltk adyla anlan Babadanda
faaliyet gstermi, hayatnn byk blmn burada kurduu tekkesinde ge-
irmitir34. Sar Saltkn Babadandaki tekkenin haricinde Kaligrada ve K-
rmda da iki tekke daha kurduu bilinmektedir35. Ayrca, daha sonraki dnem-
lerde kurulduklar halde Sar Saltka izafe edilmi baz tekkeler de mevcuttur.
Sar Saltkn Trbe ve Makamlar
Sar Saltkn hayat gibi, lmnden sonraki srele ilgili olarak verilen bil-
giler de efsanelerle rl ve son derece karktr. Bu karkln temel sebebi,
eyhe ait olduu ileri srlen ok sayda trbenin mevcudiyetinden ileri gelmek-
tedir. Bekt gelenei bu hususta, Sar Saltkn lmeden nce bizzat syledii-
ne inanlan bir vasiyeti n plana karr. Bu inana gre, Sar Saltk lmne
yakn mridlerini toplam, onlara salih amel ilemelerini ve namazlarn terk
etmemelerini tavsiye ettikten sonra vaktiyle Mslman ettiim krallar gelip
beni kendi lkelerine gtrmek isterler, bu yzden beni on iki yerde isterler
demi ve lmnden sonra yedi tabut hazrlamalarn tembih ederek, bu tabutla-
rn hepsinde de kendisinin olacan ilan etmitir36.
Sar Saltka ait ok sayda trbe arasnda en yaygn bilineni ve muteber olan
Babadadaki tekkede yer alan trbesidir. M. Kielin, Sar Saltkn gerekte
medfun bulunduu yer olarak kabul ettii bu trbe II. Bayezid tarafndan yapt-
33
Babada, Sar Saltk idaresinde Dobruca blgesine gelen Trkmenlerin kurduu ilk ehirdir.
Sar Saltk, Saltuknmede Tuna Baba Tekkesi adyla anlan ilk zaviyesini bu ehirde kurmu,
bu ehir onun ana ss olmutur (Ocak, Sar Saltk, s. 69-70; 105-107).
34
bn Battuta, I, 498.
35
Bu tekkeler hakknda bk.: Ocak, Sar Saltk, s. 105-107. Sar Saltkn hayatnda nemli d-
nm noktalarndan birisini tekil eden Krm ehri, mridi Barak Baba tarafndan da ziyaret
edilmi, Barak Baba mridleriyle birlikte Anadolu, Suriye ve ran lkelerini dolatktan sonra
bu blgede cihad faaliyetlerine girimitir (Turan, Trkiye, s. 581).
36
Vilayetnme-i HBV, 47. Trbeler hakknda deerlendirmeler iin bk.: Hasluck, Bektlik
Tedkikleri, s. 115-117; a.mlf., Chiristianity and Islam, s. 429-439; Franz Babinger, Sar Saltk
Dede, A, X, stanbul 1979, s. 220-221; Grace M. Smith, Some Trbes/Maqams of Sar Sal-
tuq an Early Anatolian Turkish Gz-Saint, Turcica, say: 19 (1987), p. 216-225; Ocak, Sar
Saltk, s. 60-61.

rlmtr37. Bu trbenin Kanuni Sultan Sleyman tarafndan da ziyaret edildii

bilinmektedir38. eyhe nisbet edilen dier bir trbe, Varnann kuzeyinde yer
alan ve Saltknmede Ylan Tekkesi adyla zikredilen Kaligra/Kaliagrada bu-
lunmaktadr39. Bu iki tekkenin haricinde Edirne/Babaeskide40, Arnavutlukta
Kruyada, Kosova/Metochiada, Ohride, Korfuda, Msrda, Anadoludaki
znik, Ktahya/eyhl, Nide/Bor, Diyarbakr ve Tunceli/Hozat gibi blgeler-
de ona atfedilen trbe, mezar veya ziyaretghlar bulunmaktadr41.
Sar Saltkn gerek salnda gerekse lmnden sonra sahip olduu mis-
yonu ve hreti daha sonraki dnemlerde mridleri tarafndan devam ettirilmi-
tir. Mridleri arasnda en fazla tannan, hareketli bir yaama sahip olan Barak
Babadr42. Mehur halk airi Yunus Emrenin eyhi Tapduk Emrenin eyhi
olduu bilinen Barak Baba, tpk Sar Saltk gibi Kalender-Hayder bir hayat
tarzn benimsemitir43. Yine, XV. asrn nemli Kalender eyhlerinden Otman
Baba da, bilhassa Balkan corafyasndaki faaliyetleri srasnda kendisini Sar
Saltk ile zdeletirmi, mridlerine onun sfatnda geldiini bildirmitir44. Bu
menkbe, eyhin etkisinin lmnden yaklak iki yz yl sonra Balkan coraf-
yasnda hl canl olduunu gstermesi bakmndan olduka dikkate deerdir.
37
II. Bayezidin cami, imaret, medrese, hamam, han ve trbeden mteekkil tesisi hakknda bk.:
Hasluck, Christianity and Islam, s. 432-434; M. Kiel, The Trbe of Sar Saltuk at Babadag-
Dobrudja, s. 216; a.mlf., Sar Saltk, s. 148.
38
Moha-nme, vr. 44b; Babinger, s. 221.
39
Gnmzde hi izi kalmayan bu trbe Karadeniz kenarnda denize doru uzanan Kaligra
Burnunun ayn ad tayan sarp kayalklar zerinde, ejderin yaad iddia edilen maarann
iinde yer almaktadr. Blgedeki Hristiyanlar bu mezar Saint Nicolasn mezar olarak ziyaret
etmektedirler (Sar Saltkn bu trbedeki ejderhay ldrmesi ile ilgili menkbe iin bk.: Vila-
yetnme-i HBV, 46; Ocak, Sar Saltk, s. 106, 113-114; trbe hakknda bk.: Hasluck, Bektlik
Tedkikleri, s. 115-116).
40
Bu tekkenin Saint Nicholas klt ile ilikisine dair bk.: Ocak, Sar Saltk, s. 107-109. Ayrca
trbe ile ilgili deerlendirme iin bk.: s. 114.
41
Bu trbeler hakknda bk.: Smith, s. 220-222; Ocak, Sar Saltk, s. 116-120; Kiel, Sar Saltk, s. 149;
Kosovada bulunan trbeleri ve bu trbeler etrafnda gelien inanlar hakknda bk.: Raif Vrmia, Kosova
Tekkeleri, Trbeleri ve Kitabeli Mezar Talar, stanbul: Sufi Kitap, 2010, s. 360-362.
42
Barak Baba ve Sar Saltk ilikisi hakknda bk.: Wittek, s. 648-660; Abdlbaki Glpnarl,
Yunus Emre, Bozkurt Basmevi, stanbul 1936, s. 253-274.
43
Barak Baba hakknda bk.: Yazczade, 855; Turan, Trkiye, s. 581; Ahmet T. Karamustafa,
Tanrnn Kural Tanmaz Kullar: slm Dnyasnda Dervi Topluluklar (1200-1550), ev.: Ru-
en Sezer, Yap Kredi Yay., stanbul 2007, s. 77-78.
44
Kk Abdal, Vilayetnme-i Otman Baba, Ankara Adnan tken Halk Ktphanesi, nr. 495,
vr. 56b. Otman Baba iin ayrca bk.: Halil nalck, Derwish and Sultan: An Analysis of the
Otman Baba Vilyetnmesi, The Middle East and the Balkans Under the Ottoman Empire,
Bloomington 1987, p. 19-36; A. Yaar Ocak, Osmanl mparatorluunda Marijinal Suflik: Ka-
lenderler, TTK Basmevi, 2. Bask, Ankara 1999, s. 96-101; Karamustafa, s. 60-63; Haim a-
hin, Otman Baba, TDV slm Ansiklopedisi, 37, stanbul 2007, s. 6-8.

Arnavutluk Bektailiinde Sar Saltk Klt

Sar Saltkn, yaad dnemde her ne kadar Kalender-Hayder dncesini
benimseyen bir ahsiyet olduu bilinse de, zamanla Bektlik ierisinde ok
saygn bir konuma yerletirilmesinin en bariz ekilde grld yerlerden birisi
Arnavutluktur. Arnavutlukta Bekt dncesinin olumasnda ve yerleme-
sinde en byk paya sahip ahsiyet olarak kabul edilmesi dolaysyla, Sar Sal-
tkn, blgedeki gl etkisi ve stn konumu XIV. asrdan bu yana devam
etmektedir45. Bekt tarikatnn tarihinde nemli bir yer tekil eden Arnavut-
luk, -bilhassa Tepedelenli Ali Paann da gayretleriyle46- Osmanl dneminde
ok sayda Bekt tekkesinin faaliyet gsterdii bir saha olmu, bu tekkelerin
hemen hepsinde Sar Saltk en fazla itibar gren ahsiyetlerin banda gelmitir.
Sar Saltk kltnn Arnavutlukta bu kadar sk bir ekilde benimsenmesi
dier pek ok blgede olduu gibi burada da ejderha motifi ile ilikilendirilmek-
tedir. Bu etki her ne kadar Bekt tarikat ierisinde gelien ve Hristiyanlarn
kutsal azizi Saint George ile dorudan ilikili olan bu tip bir menkbeye dayansa
da, eyhi sadece Bekt tarikat mensuplar nezdinde deil, ayn zamanda Arna-
vut halk arasnda da bir kahraman haline getirdii muhakkaktr. Sar Saltk,
etkisi sonradan btn Arnavutluk corafyasna yaylsa da, Osmanl dneminde
Akahisar adyla bilinen Kruya ehrinde bilhassa nemli bir klt konusu, bu
ehir ise Arnavutluk genelindeki Sar Saltk kltnn odak noktas olmutur.
Kruyada Sar Saltka Dair nanlar
Arnavutlukun bakenti Tirana yaklak 40-50 km. uzaklktaki Kruya blge-
sinde yaygn olarak anlatlan rivayete gre, vaktiyle Kruyada bir ejderha ortaya
km. Ejderha geceleri ehrin yukarsnda yer alan bir maarada uyuyup, gn-
dzleri yaknlardaki bir kilisede gnelenir, her gn ehir halkndan kendisi iin
sunulan bir insan yiyerek beslenirmi. Eer bu istei yerine getirilmez ise, ehri
altst etmekle tehdit edermi. Birok gen bu ejderhay ldrmek istemise de
sonuta baarl olamam. Nihayet bir gn sra Kruya kralnn kzna gelmi.
Tam da o gn, ehre aksakall, Sar Saltk adnda yal bir dervi gelmi.
Kz alayarak, ejderhann kendisini teslim alaca daa doru karken, yal der-
vi onu grm, peinden giderek niin aladn sormu. Durumu renince de,
korkmamasn, kendisinin de onunla birlikte geleceini sylemi. Birlikte, gn he-
nz batmadan ejderhann yaad maarann yanna varmlar. Her yer ejderhann
nefesinden dolay cehennem gibi scakm. htiyar dervi, doruca ejderhann yan-
na giderek elinde tahta klc olduu halde ona meydan okumu. Ejderha defa
Sar Saltkn zerine saldrdysa da bir sonu elde edememi. Dervi, tahta klcyla
45
Aleksandre Popovic, Balkanlarda slm, terc.: Komisyon, nsan Yay., stanbul 1995, s. 17-18.
46
Tepedelenli Ali Paann Arnavutlukta Bektliin gelimesine katklar hakknda bk.: Has-
luck, Chirisitianity and Islam, II, s. 536-541, bilhassa Kruya iin bk.: 549-550.

ejderhann zerine saldrnca, daha nce bu tarz bir hareketle karlamayan ejderha
korkup maaraya kam. Ejderhann peinden maaraya giden dervi, klcyla
ejderhann yedi ban da kestikten sonra dilini de keserek antasna koymu.
Bylece, ihtiyar dervi sayesinde ejderhann elinden kurtulan kraln kz do-
ruca babasnn yanna giderek olup biteni anlatm. Kznn kurtuluuna ok
sevinen kral, her kim kurtardysa, kzn onunla evlendireceini iln etmi. Pek
ok kii bu ii kendilerinin yaptn iddia etmilerse de ispat edememiler. Kz
ise, sabrla gerekte kendisini kurtaran derviin ortaya kmasn beklemi, niha-
yet yal dervii getirmiler. Ancak hi kimse onun bu yal haliyle ejderhay
ldrebileceine inanmak istememi. Fakat kraln kz kendisini kurtarann bu
ihtiyar dervi olduuna ahitlik etmi, bu arada Sar Saltk da antasndaki ej-
derha dilini ortaya karm. Gerei anlayan kral szn tutup, kzn dervile
evlendirmek istemise de, Sar Saltk kendisinin evlenemeyeceini, ancak kendi-
sinin ejderhann maarasnda yaamasna izin verilmesini ve her gn kendisine
yemek gnderilmesini rica etmi. Kral bu istedii memnuniyetle kabul etmi ve
Sar Saltk o gnden sonra maarada yaamaya balam47.
Bu ekilde ejderin maarasnda yaamaya balayan Sar Saltk, belli bir sre
sonra blgeden ayrlmak zorunda kalm. Bunun sebebi de, kraln adamlarnn,
bir tahta klla kocaman, yedi bal bir ejderhay ldren, da ikiye blen bir
derviin kendilerine de ktlk yapabilecei endiesiyle kral ikna ederek, eyh-
ten kurtulmaya karar vermeleri ve bu konuda bir plan yapmalarym. Sar Sal-
tk, her gn kendisine yemek getiren ve mridi olan bir ahs sayesinde aleyhin-
de dzenlenmesi planlanan komployu haber alm ve derhal Kruyadan uzak-
lamaya karar verip, admda Korfuya gemi. Adm att her yerde ayak izi
kalm, bu izler kutsal kabul edilerek zerlerine birer tekke yaplm48.
47
Hasluck, Christianity and Islam, II, s. 435; Hasan Kaleshi, Albanische Legenden um Sar Saltuk,
s. 821-824den naklen Ocak, Sar Saltk, s. 51-52. Bu menkbe, gnmzde de Kruyada yaa-
yan Bektler arasnda gl bir ekilde varln srdrmekte olup, Kruyaya yaptm bir gezi
srasnda muhtasar versiyonunu bizzat dinlemitim. Ayn menkbe BBCden Nick Thorpe tara-
fndan da anlatlmtr (Bk.: In the Footsteps of Turkish Dervish Sari Saltuq,
http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/from_our_own_correspondent/8682669)
48
Ocak, Sar Saltk, s. 52. Hasluck, menkbede, eyhin Arnavutluktan ayrldktan sonra Trkle-
rin yaamad Korfuya gitme nedenini, aslnda bu menkbenin Hristiyan bir aziz olan Saint
Georges ile ilikilendirmektedir (Christianity and Islam, II, s. 436). Osmanl tarihinde tahta Sa-
int Georgesten etkilenen tahta kll dervi motifi sadece Sar Saltk ile snrl deildir. Ayn
durum, Orhan Gazi dneminin mehur Vef dervii Geyikli Baba iin de geerlidir. Geyikli
Baba iin bk.: Haim ahin, Osmanl Devletinin Kurulu Dneminde Ad Geen nemli Bir
ahsiyet: Geyikli Baba, Uluslararas Trk Dnyas nan nderleri Kongresi (23-28 Ekim 2001,
Ankara), Ankara 2002, s. 787-800.

Sar Saltka izafe edilen bu menkbe sayesinde Kruya blgesi merkezli olarak
yaygn hale gelen Sar Saltk klt daha sonradan blgede yaayan Bektler
tarafndan benimsenmi ve eyh blgeye Bektlii getiren pir olarak kabul
edilmitir. Nitekim Hasluck bu kanaatte olup, ejderha motifinin Sar Saltk ile
ilikilendirilmesinde sonraki dnemde Arnavutluka hayli gl bir tarikat hali-
ne gelen Bektliin etkili olduunu yazmaktadr. 49. Buna karn, A. Yaar
Ocak, Bektliin henz ortaya kmad dnemde, Osmanl fetihleriyle bu
blgeye gelmi Kalender dervilerinin faaliyetleriyle ilikilendirmektedir50 ki, bu
son derece kuvvetli bir ihtimaldir. eyh, Arnavutlukta Bektliin yaygnla-
masndan ve hakim tasavvuf unsur haline gelmesinden sonra bu tarikat ierisi-
ne dahil edilmi olmaldr. Zira bu ehrin Bektliin en nemli merkezlerin-
den birisi olduu, gerek merkezdeki Bali Sultan, Mustafa Baba ve Hamza Baba
gibi Bekt tekkelerinin mevcudiyetinden gerekse Bektlere ait 400 civarnda
mezar bulunmasndan anlalmaktadr51. Bu youn Bekt varl Sar Saltk
tarikatla zdeletirmitir.
Gerek Osmanl dneminde ve gerekse daha sonraki dnemlerde blgede faa-
liyet gsteren Bekt eyhleri Sar Saltka byk sayg ve hrmet beslemilerdir.
Bu durum, farkl dnemlerde blgeye giden ve aratrmalar yapan bilim adam-
lar tarafndan da tespit edilmitir. Mesela, Hasluckun eserinde bu etkiden ak
bir ekilde sz edilir52. Yine, 1960l yllarn banda Arnavutluka giderek d-
nemin Bekt eyhi Niyazi Dede ile gren John K. Birge, tarikatn tarihi ile
ilgili eserinde, gittii dnemde Arnavutluk Bektlii zerindeki gl Sar
Saltk etkisine deinmeden geememitir53.
Kruyada Sar Saltka zafe Edilen Makam
Arnavutluk genelinde Sar Saltka izafe edilen adet makamn mevcudiye-
ti, eyhin blgedeki etkisini ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Bu makamlar
arasnda en yaygn olarak bilineni ve halk tarafndan ziyaret edileni Kruyada
bulunan makamdr. Sz edilen makam trbesi, Kruya ehrinin eteinde yer
ald, eyhin adna izafeten Sar Saltk Da ad verilen ykseke bir dan tepe-
sindeki bir maarada yer almaktadr. Bu makam trbe de pek ok Bekt tekke-
si gibi ehir merkezinden epeyce uzakta bulunmaktadr. ine merdivenlerle
49
Hasluck, Christianity and Islam, II, s. 436.
50
Ocak, Sar Saltk, s. 51.
51
Machiel Kiel, A Note on the Date of the Establishment of the Bektashi Order in Albania: The
Cult of Sar Saltuk Dede in Kruja arrested in 1567-1568, Bektachiyya, RP: A. Popovic-G. Ve-
instein, ISIS Press, Istanbul 1995, p. 269-273; Mehmet Z. brahimgil, Arnavutluktaki Kruya
(Akahisar) Sar Saltk Klliyesi, Balkanlarda slm Medeniyeti Milletleraras Sempozyumu Bil-
dirileri (Sofya, Nisan 21-23, 2000), IRCICA Yaynlar, stanbul 2002, s. 91.
52
Hasluck, Chiristianity and Islam, II, s. 429-439.
53
John K. Birge, The Bektashi Order of Dervishes, London 1965, s. 52.

inilen makamn 975/1567-68 tarihinde yapld tahmin edilmektedir54. Dan

zirvesinde tekke kompleksinin nemli bir parasn oluturan meydan evi ve
tekkenin bakm ile grevli derviin yaad krma at ile rtl iki odal bir
dervi evi bulunmaktadr. Meydan evinde Bekt ayinlerinin yapld ifade
edilmektedir55.
Sar Saltka izafe edilen bu makam, ykseke bir kaya ktlesinin aasnda,
kayalarn arasnda maaray andran bir ukurda yer almakta olup, sanduka
yahut kitabe bulunmamaktadr. Makamn bulunduu yerin girii kk bir
kubbeli yap ile rtlmtr. Makamn giriinde yer alan kapnn olduka ge
tarihli olup, 1967 ylnda onarlan bu yapnn tarihi eser statsnde kabul edil-
dii belirtilmektedir56.
1583 tarihli bir sicil kaydndan anlaldna gre, Bekt tarikatnn blgede
hakim g haline gelmesinden sonra, tarikat iin son derece byk neme sahip
olan bu maarann, ulalmas son derece zahmetli olan ve bu sebeple etraftan
gelen ziyaretilerinin hayli sknt ektikleri yollarnn bakm ve onarm iin
teklif-i rfiyye ve avrz- divniyyeden muaf tutulmak kaydyla on aileden m-
teekkil bir Mslman cemaat grevlendirilmitir57. Bu belge, sadece Osmanl
ynetiminin blgeye kar gstermi olduu duyarlln deil ayn zamanda daha
o yllarda Sar Saltkn makamnn ne kadar rabet edilen ve evre illerden gelen-
ler de dahil olmak zere sklkla ziyaret edilen bir yer olduunu gstermesi bak-
mndan son derece nemlidir. Olduka geni olduu anlalan tekke arazisinde
XVII. Asrda 360 derviin alt ve geimlerini saladklar belirtilmektedir58.
Sonraki yllarda yaplan aratrmalardan ve seyahat notlarndan Kruyadaki
Sar Saltkn makamnn bu poplaritesinin hemen her dnemde aktif bir e-
kilde devam ettii anlalmaktadr. Bu maara Osmanl dneminde bilhassa
Tepedelenli Ali Paann destei ve eyh Miminin gayretleriyle XVIII. Yzyln
balarndan itibaren Kruyann nemli Bekt merkezlerinden birisi haline
gelmesinden itibaren 1967 ylna kadar deiik blgelerden gelen Bekt toplu-
luklar icin nemli bir ziyaret merkezi olmutu ve her yl 22 Austos tarihinde
geleneksel hac merasimi burada dzenlenmekteydi59.
Ziyaret amacyla Sar Saltk tepesine gelen insanlarn, makama kar son derece
saygl davrandklar, mum yakmak suretiyle baz dileklerde bulunduklar anlal-
maktadr. Burada, sonraki dnemlerde tekkede hizmet etmi olan dervilerin mezar-
54
Kiel, Sar Saltk, s. 149.
55
Meydan evinin ve dervi evinin mimari zellikleri hakknda daha detayl bilgi iin bk.: bra-
himgil, s. 95.
56
brahimgil, s. 94.
57
Bu belge hakknda bk.: Kiel, The Cult of Sar Saltuk Dede in Kruja, p. 273.
58
brahimgil, s. 91.
59
Kiel, The Cult of Sar Saltuk Dede in Kruja,. 269-270.

lar yer almaktadr. Sol taraftan aaya doru devam edildiinde, yaklak 10-15 m.
kadar aada kayalarn kovuunda bir de eme bulunmaktadr.
Sar Saltk makamnn bulunduu tekke 1940 ylna kadar faal halde iken,
1940-1992 yllar arasnda Arnavutlukta ynetime hakim olan komnist idaresi
dneminde faaliyetleri durdurulmu, 1992 ylnda Arnavutluk Bekt Merkezi
tarafndan baz onarmlar yaplarak asl statsne tekrar kavuturulmutur60.
Sar Saltkn Ayak zi
Kruya ehrinde yukarda bahsedilen maarann haricinde, Sar Saltka izafe
edilen, ehrin giriindeki yolun kenarnda, aalk blgenin ierisinde bir ziya-
retgh daha bulunmakta ve halk tarafndan buraya da olduka sayg gsteril-
mektedir. Gurmaende ad verilen mevkide bulunan bu ikinci ziyaretgh, bir
makam yahut mezar olmayp, bir kaya ierisinde yer alan ayak izi eklindeki bir
oyuktur. Blgede yer alan Bektler ayak izi eklindeki bu oyuun Sar Saltkn
ayak izi olduu kanaatindedirler ve korunmasna byk zen gsterirler. Yaygn
inana gre, bu ayak izi Sar Saltkn kendisine kar bir komplo dzenlendii-
ni haber alp admda Korfuya geerken att admlardan ilkinin izidir.
Ayak izi tek katl ve iki blmden oluan bir yap ierisinde yer almaktadr.
Bu yap 1992 ylnda restore edilmi, Sar Saltka atfedilen ayak izinin bulun-
duu blm kurun bir kubbe ile trbedarn yaad ksm ise dz bir beton
damla rtlmtr61. Yapnn her iki blmnn de ayr ayr girileri vardr.
Giri ynne gre sol tarafta kalan ksmda trbedarn kald ksm yer almak-
ta, sa tarafta ise kapdan iki basamak inildikten sonra dz zeminin ortasnda
bir kaya paras zerinde Sar Saltkn ayak izi olduu ileri srlen, normal
insan ayandan hayli byk, ayak eklinde iz bulunmaktadr. Bu blmde
ayrca bir mum yeri de bulunmaktadr.
Sar Saltkn ayak izleri gnmzde gerek Mslman gerekse Hristiyan
hemen herkes tarafndan ziyaret edilmekte, mum yaklmakta, ziyaretiler tara-
fndan getirilen hediyeler braklmakta ve bela ve skntlardan kurtulmak ama-
cyla Sar Saltkn ruhuna dualar edilmektedir. Bektler, tpk makama olduu
gibi ayak izine de byk sayg gstermekte, ayak izine niyaz etmektedirler62.
60
brahimgil, s. 94.
61
brahimgil, s. 91.
62
2010 ylnda blgeye Prof. Dr. Osman Eri ile birlikte yaptmz gezi srasnda sz konusu
ayak izinin bulunduu yeri de inceleme frsat buldum. Biz geldiimiz srada ayak izini ziyaret
etmek zere hayli kalabalk bir grup yer almaktayd. Trbedar srasyla ziyaretileri srasyla ie-
ri ald. eri giren ziyaretiler, ayak izinin karsnda kyamda durup baz skntlarna deva
bulmak iin dua ediyorlar, ardndan ayak izine niyaz edip perek, arkalarn dnmeksizin dar
kyorlard. Sra bize geldii zaman, bizi gezdiren Kalkandelen Bekt Tekkesi Babas Edmund
Brahimaj da ayn uygulamalar tekrarlad ve bunun uzun yllardan beri uygulanagelen bir gele-
nek olduunu anlatt.

Gnmz Arnavutluk Bektleri Arasnda Sar Saltka Dair nanlar ve

Uygulamalar
2010 ylnn Ocak ay sonunda, bu satrlarn yazarnn Bektlik ve Sar Saltk
ilikisi zerine bir konuma yapmak zere Arnavutlukta bulunduu srada blge-
de hlihazrda mevcut olan Sar Saltk klt zerine de aratrma yaplm; bu
srete gerek Arnavutluk genelinde, gerekse Kruyadaki Bektler arasnda Sar
Saltk kltnn gl bir ekilde devam ettii, ahsi gzlemler, sohbetler ve r-
portajlar sonucunda tespit edilmitir63. Yaplan grmeler srasnda, Arnavut-
lukun bakenti Tiranda bulunan Dnya Bekt Komitesinin lideri Baba Res-
had Bardhi, Sar Saltkn Bekt tarikat ile olan yakn ilgisini ve Vilyetnmede
yer ald zere, eyhin Hac Bekta Velinin halifelerinden birisi olduunu bir kez
daha vurgulamtr. Ayn gr dier Bekt ileri gelenleri Baba Mondi, Baba
skender ve Bektlik Merkezinde hizmet gren Dervi Salih tarafndan da tek-
rarlanmtr. Arnavutluktaki Bektler arasnda Sar Saltka olan sayg ve itibar
Osmanl dneminde olduu gibi gnmzde de youn bir ekilde devam etmek-
te, Kruyadaki trbede her yl trenler dzenlenmektedir.
Reshad Bardhi Baba, Sar Saltka olan saygsn her frsatta dile getirmenin
ve tekkedeki faaliyetleri bizzat kontrol etmenin yan sra, Kruyadaki tekkenin ve
Gurmaende mevkiindeki ayak izinin bakm ve hizmeti iin baz dervilerini
grevlendirmektedir. Mesela, Tirandaki byk tekkeyi ziyaret ettiimiz srada
tantm Salih Dervi, Tirana gelmeden nce Kruyadaki Sar Saltk trbesin-
de tam sekiz yl hizmet ettiini ifade etmitir.
Tirandaki Bekt merkezinden ayrldktan sonra aratrmalarmz srdr-
mek zere Baba Mondinin klavuzluunda Kruyaya geldiimiz zaman ise,
ehirde Sar Saltk kltnn manevi havasn sezmek pek fazla vakit almad.
Anadoludaki Osmanl dneminden kalma arlardan hi bir fark olmayan
arsyla bir Osmanl ehri olduunu hemen belli eden Kruyada yaayan he-
men herkesin Sar Saltka ait syleyebilecekleri bir eyler vard. Sar Saltkn,
bu ehir ile zdeletii her adan ortadayd. ehir halknn nemli bir blm
Bekt tarikatna mensuptu.
Son derece misafirperver olan bu insanlar birer birer Sar Saltk ile ilgili yaa-
yan menkbelerinden sz etmeye baladlar. Anlatlanlarn pek ou trbeyi
ziyaret ekli ve sebepleri ile ilgiliydi. Bektler trbeyi srekli ziyaret etmekte
ayrca her yl geleneksel tren dzenlenmekteydi. Yine, ocuu olmayan kadn-
lar, hastalk yahut deiik dertlerden muzdarip insanlar da sk sk trbeyi ziyaret
63
Bu aratrmalarm srasnda srekli yanmda olan ve bana tavsiyeleriyle yol gsteren Prof. Dr.
Osman Eriye ve tercmanlm yapan Nuh Tokdemire teekkr etmek benim iin son dere-
ce zevkli bir bortur.

edip Sar Saltktan yardm istemekte, gerek trbeye gerekse ayak izinin bulun-
duu yere deiik hediyeler gtrmekte ve mum yakmaktadrlar.
Halkn bahsettii en nemli hususlardan birisi de, bir zamanlar Kruya kral-
nn kzn ejderhann elinden kurtaran Sar Saltkn zaman zaman onlarn rya-
larna girmesiydi. Blgenin nde gelen ailelerinden birisine mensup ve ayn
zamanda bir Bekt olan skender Bey, yeeninin her gece ryasnda Sar Sal-
tk grmeye balamas zerine, dan zirvesindeki makamn bulunduu maa-
raya inen merdivenlerin hemen kenarnda sa tarafta bulunan Sar Saltk bst-
n yaptrdn ifade etmitir. Buna gre, ryasnda Sar Saltk ile gren bu
ahsiyet, ksa zaman ierisinde Sar Saltkn suretini ryasnda grd ekliyle
bu mermere iletmi ve onun gerek suretini ortaya karmtr. skender Bey,
sadece yeeninin ve kendisinin deil btn ailenin, bstteki ahsiyetin Sar Sal-
tkn gerek sureti olduuna yrekten inandklarn belirtmitir. Sar Saltka
izafe edilen bstn zerine eyhin hayat hakknda muhtasar bilgi veren bir de
mermer kitabe konulmutur.
Blgede Sar Saltk ile ilgili olarak yaplan bir dier uygulama da, blge hal-
knn birbirlerine dua ederken yahut herhangi bir ahit srasnda Sar Saltkn
adn geirmeleridir.
Gerek skender Beyin anlatt ve orada bulunan pek ok ahsiyetin de tas-
dik ettii bu rivayet ve gerekse dier uygulamalar, belki de blgeye hi gitmemi
olan Sar Saltkn Kruya merkezindeki Bektler arasnda ne kadar gl bir
klt unsuru olduunu gstermesi bakmndan son derece nemlidir.
SONU
Osmanl ncesi dnemde Balkanlarn slmlamas konusunda adndan en
fazla sz edilebilecek ahsiyetlerden birisi olan Sar Saltkn hayatna dair verilen
bilgilerin pek ou birer menkbe olmaktan teye gitmemektedir. Hayatna dair
Fatih Sultan Mehmedin olu Cem Sultann emriyle olduka hacimli bir eser
kaleme alnm olan bu nemli ahsiyet Kalender zellikler tamakla birlikte,
blgede adeta Bektlik ile zdeletirilmi, Balkan corafyasnda bu tarikatn
ncleri arasnda kabul edilmitir.
Sar Saltk, gnmzde Dnya Bektler Merkezinin bulunduu lke olan
Arnavutlukta da Bektliin bu lkeye giriinden itibaren Osmanl tarihi bo-
yunca en fazla itibar gren ahsiyetlerden birisi olmutur. O bu blgeye
Bektlii getiren kii olarak kabul edilmekte olup, muhtemelen slmiyetin
blgeye giriinden nce de nemli bir ziyaret yeri olduu anlalan Kruyadaki
kendisine izafe edilen makamn Bektler tarafndan tarih boyunca en fazla
ziyaret edilen yerlerden birisi olmutur.

Sar Saltkn Kruyadaki hayat tahta kll bir derviin ehir halknn bana
musallat olan bir ejderhay ldrmesine dair gelitirilen bir menkbe etrafnda
ekillenir. Osmanl dneminde blgenin nemli Bekt merkezlerinden birisi
haline gelmesiyle birlikte, Sar Saltk da bu tarikat ierisine dahil edilmi, blgede
Bektliin kurucusu olarak kabul grmtr. Kendisine atfedilen makam trbe
ile ayak izinin bulunduuna inanlan Gurmaende makam gerek Osmanl dne-
minde gerekse gnmzde Bektler tarafndan itibar grm ve grmektedir.
Sar Saltkn bu grntsyle Arnavutluk blgesindeki Bekt gelenei ierisinde
ok nemli bir mevkiye sahip olduu muhakkaktr. Bununla birlikte, Sar Sal-
tkn makamnn bulunduu maarann daha nceki dnemlerde de bir ibadet
yeri olarak kullanlyor olmas ve deiik blgelerdeki Sar Saltka ait inanlarn
Hristiyan azizleri ile ilikilendirildiinin, dolaysyla bu blgede de bylesi bir
etkinin mevcudiyetinin de gz ard edilmemesi gerektii de ifade edilmelidir.
KAYNAKA
Babinger, Franz; Sar Saltuk Dede, slm Ansiklopedisi, X, stanbul 1979, s. 220-221.
Birge, John K. ; The Bektashi Order of Dervishes, 2nd. Ed. , London 1962.
Ebul-Hayr Rm, Saltuk-nme, I-III, haz. : kr H. Akaln, Kltr Bakanl
Yaynlar, Ankara 1987.
Evliya elebi, Seyahat-nme, I-IV. , haz. : Y. Dal-S. A. Kahraman-. Sezgin,
Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2001.
Firdevs-i Rm, Manakb- Hnkar Hac Bekta Veli [Vilayet-nme], haz. : Ab-
dlbaki Glpnarl, nklap Kitabevi, stanbul 1953.
Glpnarl, Abdlbaki; Yunus Emre, Bozkurt Basmevi, stanbul 1936.
Hasluck, F. W. ; Bektlik Tedkikleri, terc. : Ragb Hulusi, stanbul 1928.
_____, Chiristianity and Islam Under The Sultans, II, At the Clarendon Press,
Oxford 1929.
bn Battta [Ebu Abdullah Muhammed bn Battta et-Tanci], bn Battuta
Seyahatnmesi, I, eviri, nceleme ve Notlar: A. Sait Aykut, Yap Kredi
Yay. , stanbul 2004.
bn Bb, el-Evmirl-Alaiye fil-Umril-Alaiye (Seluk name), II, haz. : Mrsel
ztrk, Kltr Bakanl Yay. , Ankara 1996.
brahimgil, Mehmet Z. ; Arnavutluktaki Kruya (Akahisar) Sar Saltk Klli-
yesi, Balkanlarda slm Medeniyeti Milletleraras Sempozyumu Bildirileri
(Sofya, Nisan 21-23, 2000), IRCICA Yaynlar, stanbul 2002, s. 87-96.
nalck, Halil; Derwish and Sultan: An Analysis of the Otman Baba
Vilyetnmesi, The Middle East and the Balkans Under the Ottoman Em-
pire, Bloomington 1987, p. 19-36.

Karamustafa, Ahmet T. ; Tanrnn Kural Tanmaz Kullar: slm Dnyasnda Dervi

Topluluklar (1200-1550), ev. : Ruen Sezer, Yap Kredi Yay. , stanbul 2007.
Kemalpaazade, Moha-nme (Kanuninin Moha Seferi), Sleymaniye (Esad
Ef.) Ktp. , nr. 2087.
Kiel, Machiel; A Note on the Date of the Establishment of the Bektashi Order
in Albania: The Cult of Sar Saltuk Dede in Kruja arrested in 1567-
1568, Bektachiyya, RP: A. Popovic-G. Veinstein, ISIS Press, Istanbul
1995, p. 269-276.
_____, Ottoman Urban Development and the Cult of a Heterodox Sufi Saint:
Sar Saltuk Dede end Towns of sake and Babada in the Nothern
Dobrudja, Syncretismes et Heresies Dans LOrient Seldjoukide et Ottoman
(XIV-XVIII Siecle), ed. : Gilles Veinstein, Paris 2005, p. 283-298.
_____, Sar Saltuk, TDV slm Ansiklopedisi, 36, stanbul 2009, s. 147-150.
Kprl, M. Fuad; Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 8. Bask, DB Yaynla-
r, Ankara 1993.
Kk Abdal, Vilayetnnme-i Otman Baba, Ankara Adnan tken Halk Ktp. , nr. 495.
Ocak, Ahmet Yaar; Osmanl mparatorluunda Marijinal Suflik: Kalenderler,
TTK Basmevi, 2. Bask, Ankara 1999.
_____, Sar Saltk: Popler slmn Balkanlardaki Destani ncs, TTK Bas-
mevi, Ankara 2002.
Popovi, Aleksandre; Balkanlarda slm, terc. : Komisyon, nsan Yay. , stanbul 1995.
Smith, Grace M. ; Some Trbes/Maqams of Sar Saltuq an Early Anatolian
Turkish Gz-Saint, Turcica, say: 19 (1987), p. 216-225.
Spuler, Bertold; ran Moollar, dare ve Kltr lhanllar Devri, 1220-1350,
terc. : Cemal Kprl, TTK Basmevi, Ankara 1987.
ahin, Haim; Osmanl Devletinin Kurulu Dneminde Ad Geen nemli
Bir ahsiyet: Geyikli Baba, Uluslar aras Trk Dnyas nan nderleri
Kongresi (23-28 Ekim 2001), Ankara 2002, ss. 787-800.
_____, Otman Baba, TDV slm Ansiklopedisi, 37, stanbul 2007, s. 6-8.
Thorpe, Nick; In the Footsteps of Turkish Dervish Sari Saltuq, http: //news.
bbc. co. uk/2/hi/programmes/from_our_own_correspondent/8682669
Turan, Osman; Seluklular Zamannda Trkiye, 6. Bask, Boazii Yaynlar,
stanbul 1998.
Vasary, Istvan, Kumanlar ve Tatarlar: Osmanl ncesi Balkanlarda Doulu As-
kerler (1185-1365), terc. : Ali Cevat Akkoyunlu, Yap Kredi Yaynlar, s-
tanbul 2008.
Vrmia, Raif; Kosova Tekkeleri, Trbeleri ve Kitabeli Mezar Talar, Sufi Kitap,
stanbul 2010.

Wittek, Paul; Yazicioghlu Ali on the Christian Turks of the Dobruja, BSOAS,
XIV/3 (1952), p. 639-668.
Yazczde Ali, Tevarih-i Al-i Seluk, kr. : Yazczade Ali, Tevarih-i Al-i Seluk [Sel-
uklu Tarihi], haz. : Abdullah Bakar, amlca Yaynlar, stanbul 2009.

RESMLER
Sar Saltkn makamnn bulunduu Kruya ehrinin genel grnts
Sar Saltk Makamna nen Merdivenler

Sar Saltk Makamnn Giri Kaps
Sar Saltk Makam

Sar Saltka atfedilen bst
Baba Reshad Bardhi

Sar Saltk Tekkesine sekiz yl boyunca hizmet etmi olan Dervi Salih Peti
Gurmaende mevkiinde Sar Saltka etfedilen ayak izinin bulunduu yap

Sar Saltka atfedilen ayak izi

HACI BEKTA VEL DNCESNN
KKLER VE KAZAK DNRLERNDEK
YANKILARI

Hoca Ahmet Yesevi Uluslar aras
Trk-Kazak . Dintanu Blm
(Trkeye eviren)
Didar SHAUYENOV
(Tashihi yapan)
Prof. Dr. smail ALIKAN

ZET
Hac Bekta Veli miras ve felsefesinin Kazak felsefesine yabanc oldu-
unu iddia etmek doru deildir. Kazakistan ilim sahasnda Hac
Bekta Veli felsefesinin aratrlmamasna ramen, onun fikirlerinin
benzerleri Ahmet Yesevi dneminde hissedilmitir. Bu iddiada bu-
lunmamzn nedeni de Hac Bekta Velinin kayna, Kazak toprak-
larnda ortaya kan Ahmet Yesevi felsefesidir.
Anahtar Kelimeler: Ahmet Yesev, Hac Bekta Veli, Kazak Kltr,
Kazak kltrnde Bektailik, Kazak Trkleri
Trk halklarnn ve onun iinde Kazak Trklerinin manevi stunu, Hoca

Ahmet Yesevinin temelini att manevi yolu ve ahlaki kemalete aran ilimiyle
balantldr. Kazak Trkleri asrlar boyunca Ahmet Yesevi Hazretlerinin t-
ledii yolla yaayarak, manevi esaslarn korumulardr.
Byk dnrn insanlar iyilie doru davet eden ar ilmi, fertlerden
balayarak aile, ru (uru, airet, klan), taife ve devlet sisteminde dzenleyici,
terbiye edici ara olarak kendi itibarn kaybetmemitir. Dolaysyla onun izin-
den gelen halefleri ve rencileri tarafndan nesilden nesile aktarlmtr. Kazak-
lardaki her airetin banda olan hoca ve ianlar, imam ve molla (molda)lar Ah-
met Yesevinin ilmini rendikleri ve bu ilmi tm halka yaydklar herkes tara-
fndan bilinen bir gerektir. Abay Kunanbayev (. 1904) ve ahkarim Kuday-
berdiolu gibi Kazak dnrlerindeki ahlak felsefesinin kaynan, Ahmet
Yesevinin miras brakt ilmin oluturduu bilinmektedir.
Ahmet Yesevinin iyilie ve imana aran ilmi, sadece Kazak Trkleri ara-
snda deil, tm Mslman Trk halklar arasnda yaygndr. Ulu atamzn
manevi sofrasndan faydalanan, onun okulunda tahsil gren halifeleri ile talebe-
leri, byk dnrn insanla davet eden ilmini sonraki nesillere aktarmlar-
dr. Orta Asyada Yesevinin rencileri arasnda Sleyman Bakrgani, Sop
Muhammed Danmend Zarnuki (Sufi Muhammed Danimend Zernuki) yer
ald gibi, Anadoluda da Hac Bekta Veli byk neme sahiptir.
Hac Bekta Velinin ilmi bugnk Trkiye ve Balkanlarda yaayan Trk
halklar arasnda ok yaygndr. Hatta Trk dnya grnn, dilinin, mill
karakter yaps ve kltrnn korunmasnda Hac Bekta Velinin salad
katk ok byktr. Hac Bekta Velinin temelini att Bektailik kltr g-
nmzdeki Trk halklar arasnda Yeseviliin bir uzantsdr.
Hac Bekta Velinin Trk kltr ve dnya grndeki yeri, onun insan,
lem, tasavvuf felsefesi ve Bektailik konular, yabanc bilim aratrmaclarn
dikkatlerini ekmitir. Ayrca Trkiyede Gazi niversitesinin bnyesinde ku-

Hac Bekta Vel Dncesinin Kkler ve Kazak Dnrlerindeki Yanklar
rulan Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Merkezi, 1987den bu yana
Hac Bekta Veli hakkndaki aratrmalara devam etmektedir.
Genel olarak Trk aratrmaclar arasnda Hac Bekta Veli pek ok adan
deerlendirilmektedir. Bu mehur Anadolu dnr hakknda geleneksel Ms-
lmanln yesi, din limi, Yesevi tasavvufi retisini yayan dnr, eski Gk
Tanr inancndaki kam-aman ve materyalist dnceyi destekleyen hr d-
nr, ezoterik ilmi destekleyen ii denilmitir. nk Hac Bekta Velinin Ma-
kalat adl eserinin ierii, geleneksel Snni-Trk tasavvufuna uygundur. Buna
ramen, Hac Bekta Veliyi kendilerinin piri olarak kabul eden u anki Aleviye-
Bektaiyye tarikatlarnn dnce sisteminde slami ve slamdan nceki devir-
lerdeki Tanrclk-amanist ve Fars kltrnden kaynaklanan ii dnya gr-
nn unsurlarna rastlanmaktadr.
Hac Bekta Velinin temelini att Bektaiyye tarikat, onun Trk kltr
ve dnce sistemindeki yeri, XIX yzyldan itibaren Rus aratrmaclarn ilgisi-
ni ekmitir. Bunun nedenini yle aklayabiliriz: Osmanl mparatorluu
dneminde Yenierilerin Bektaiyye kltryle derin manevi ilikisinin olduu
bilinmektedir. Rus bilim adamlar, Trk-Rus ilikilerinin gerilmesinden sonra,
Osmanl mparatorluunun zayf taraflarn aratrmaya ok byk bir ilgi
duymutur. Bunun neticesinde de Yenieriler ve Bektaiyye tarikat onlarn
gndemine gelmitir. Fakat bizim aratrmamzn amac Hac Bekta Velinin
kendisi, onun ahlak retisi ve Hac Bekta Veli ilminin Kazak dnrleri
arasndaki etkisi olduundan, baka konulara girmeyi gerekli grmyoruz.
Eski Sovyetler dneminde Hac Bekta Velinin miras geni apta aratrl-
mam konular arasnda yer almaktadr. Gnmzde Rusyada bu konu zerin-
de aratrma yapan bir tek bilim adam olarak Y. A. Averyanovu gsterebiliriz.
Orta Asyada ise Hac Bekta Velinin Makalat az da olsa aratrmalara ko-
nu edilmektedir. Onun bu eseri ilk defa Maqolat adyla brahim Hakkul tara-
fndan zbekeye tercme edilerek, Takentte 2000 ylnda yaynlanmtr.
Fakat bu eserde tercme bakmndan baz hatalar yaplmtr ve metinlerin bir
ksm da yaynda yer almamaktadr. Makalatn Kazaka evirisine gelince, ben
Yesevinin Talebesi Hac Bekta Velinin Makalat adyla Kazakaya evirip
2008 ylnda Trkistanda yaynladm.
Her eyden nce, Hac Bekta Veli miras ve felsefesinin Kazak felsefesine
yabanc olduunu iddia etmek doru deildir. Kazakistan ilim sahasnda Hac
Bekta Veli felsefesinin aratrlmamasna ramen, onun fikirlerinin benzerleri
Ahmet Yesevi dneminde hissedilmitir. Bu iddiada bulunmamzn nedeni de
Hac Bekta Velinin kayna, Kazak topraklarnda ortaya kan Ahmet Yesevi
felsefesidir.

Farabi, mam Maturidi, bni Sina, Yusuf Balasagun, Ahmet Yesevi vb. tara-
fndan gelitirilen ahlaki fikirler, Batda Hac Bekta Veli ve Mevlana, Trk
halklarnn ata yurdu Kazak topraklarnda ise Abay ve ahkarim gibi dnrler
sayesinde sonraki dnemlere kadar devam ede gelmitir. Ahmet Yesevi ve Hac
Bekta Veli izini takip eden byk Kazak dnr Abay, Beinci Kara
Sznde, nsanln en stn- ak ve adalet duygusudur. Bunlar gerektirmeyen
hi bir yer yoktur. Onlarn karmad hi bir yer bulunmamaktadr. demitir.
Sonra da Bu adalet ve ak duygusu kimde fazla ise, o limdir, o aklldr (akil)
1
diyerek insann manevi adan gelimesinin lsn belirtmektedir. nk
manevi gelime, insann insan olabilmesinin en byk garantisidir. nsan olma
zellii veya manevi deerler, ideler, ak, merhamet ve efkat duygusu, namuslu-
luk ve altruizm, sanat ve eitime olan sevgi, bakalarna acmann, sadece insanlar
deil, tm mahlkat ve evreyi sevmenin merkez kaynadr. Bunun gibi insan
olma zellii insan iyilie, tm insanlara kar merhametli davranmaya, almaya
davet etmektedir. nsana ait zelliklerden yoksun kalnca adaletsizlik ve hrs, kt
niyet ve yalan, aldatclk ve egoizm yaygnlar. Hac Bekta Veli deyimiyle bunla-
rn hepsi eytani sfatlardr. eytan ise iyiliin kayna olan Allahn dmandr.
Bunlar, insana saadet ve huzur deil, tam tersine bahtszlk, byk gnahlar ve
felaket getirmektedir. Dolaysyla her insann kendi i dnyasnda ve bakalarnda,
iyi zelliklerin olumasna neden olmas, insani zelliklerin en birinci anahtar
olduu kesindir. ahkarim atamz yle der:
Tanr yolu - temiz kalptir,
eytan ise - hyanettir.
Temiz kalbi - ok erken,
Hatrla ve adet edin. . .
(Tanir col ak crek
Saytan degen qyanat
Ak crekti erterek
Esker-da, ql adet. . . )2
Kazaklardaki geleneksel dnya grnde insan felsefesi ierisinde zellikle
ocuk terbiyesi ve onun olgunlamas iin elverili ortam salamak, onun ma-
nevi eksikliklerden ve hatalardan uzak olmasna gayret etmek, en bata gelen
grevlerden biridir. Kazaklarn geleneksel dnya grnde insan, yaad bu
ortamdan ayr bir varlk deil, tersine evre ve tabiatla btnleerek terbiye
edilmelidir. nsan tabiata bakarak olgunlar, insana ait terbiyeyi alr. Bu gr-
lerin kaynan ta eski gebe Trklerin inanlar ile dnya grlerinde ara-
mamz lazm. Eski gebe hayat yaayanlar, hayatn balamas olarak gk ve yere
1
Abay, Kunanbayev, Klliyat, c. 2, Almat, 1986, s. 164.
2
Kudayberdiyev, akarim, Eserleri, Almat, 1988, s. 264.

sayg duymulardr. Baba rolndeki Gke ve ana rolndeki Yere tapma ise,
insanla tabiatn zde olduunu gstermektedir. Yere ve suya sayg duymak, su
kaynaklar ile ormanlar korumak, hayvanlarla kularn kiyesine (sahip, totem)
tapmak, trt tlk (koyun-kei, at, deve, inek) pirlerinden (opan ata-koyun,
Kambar ata-at, Oysl Kara ata-deve, Seksek ata-kei, Zengi baba-inek) medet
ummak ise insann tabiat ve ondaki canl-cansz mahlkatla bir btnlk ieri-
sinde yaadn gstermektedir.3 Dolaysyla bozkrlarn genilii ve tabiat g-
zellikleriyle uyum salamaya alan Trklerin karakter yapsnda merhametlik,
cmertlik, adaletlilik ve misafirperverlik yer almaktadr. Geni bozkrlarda yeti-
en bir insann hr, hogrl, merhametli, cesur, misafirperver ve bakalarna
abuk gvenen zelliklere sahip olmas, tabiattan alnm karakterler olarak
niteleyebiliriz. Stepte, gzel tabiat ikliminde yetien adamn i dnyasndaki
gzelliin tabiat gzelliiyle uyum salamas doal bir olgudur. Dolaysyla
tabiattaki gzellikleri i dnyasyla kabul eden Abay Kunanbayev, gzellik saye-
sinde lemi tanmann mmkn olduunu belirtmitir. Kk yata bu terbiye-
yi gren Abay doadaki, canl-cansz mahlkatlardaki, kadnlardaki gzelliklerle
ilgili olarak insan hayatna k veren, ona mana ve ierik veren uyum zellikle-
rini iire dkmtr. Bu, insan ile evrenin smsk ilikide bulunduunu gs-
termektedir. Bu lemin gzelliini Tanrnn grnts olarak gren, insan ile
doann bir btn oluturduuna inanan Abay felsefesinin Ahmet Yesevi ve
Hac Bekta Velinin grlerinin bir devam olduu kesindir. Ahmet Yesevi
doadaki varlklar en mkemmel ideal Tanrnn bir grnts olarak kabul
ettii gibi, ayn ekilde insann tabiatla bir btnlk arz ettii fikri Hac Bekta
Velinin Makalatnda da yer almaktadr. O, kendi eserinde tabiattaki olaylar
insann i dnyasndaki olaylarla zdeletirmektedir. 4 O, . . . Gkyznden
yer altna kadarki tm varlk ve olgular insan kendi yapsnda ve yaratlnda
aramaldr5 diyor. Makalatn baka bir yerinde Hac Bekta Veli yle der:
imdi aziz kardeim! Biliniz ki, alap Tel, dnyada her ne yaratm ise, bun-
larn hepsi insanolunda da vardr. Hatta belki de daha fazlas da vardr. . 6
Abay ve Hac Bekta Veliye gre gerek gzelliin insann d gzelliiyle
hibir ilgisi yoktur. O insann i dnyasyla, ortamla iliki bakmndan uyum ve
temizlikle ilgilidir. nsan dnebilmektedir ve deruni rahatszlk ve kvan,
sevgi ve kin saklayan zel bir lemdir. Bu nedenle insanla ait cevher ve zellik-
ler, onun uurunda, i dnyasnda, temiz kalbinde yer almaktadr. Hac Bekta
Velinin Makalatnda ve Abayn iirleri ile nl Kara Szlerinde insann kalp
temizliine ok nem verilmitir. te o zaman insan, Hac Bekta Velinin de-
3
Ornbekov, M., Predfilosofya protokazahov, Almat, 1994, s. 190-192.
4
Kac Bekta Uali, Yasauidin zbasar Kac Bekta Ualidin Makalat, Kazakaya ev.
M.Mrzabekov, Trkistan, 2008, s. 63-78
5
A.g.e., s. 63.
6
A.g.e., s. 74.

yimiyle Allahn sevdii kul, Abayn deyimiyle manevi adan olgunlam

tam mmin, Mslman olabilmektedir. Demek ki, lemin demir kaz olan
insann temel merkezi de onun i dnyas, uuru ve kalbi duygusudur.
D grn itibaryla insanlarn hepsi, ayn grnmesine ramen, i dn-
yasnn temizlii, karakter ve ahlak asndan birbirinden farkldrlar. Hatta
onlar insan olma zelliklerine gre farkl gruplara ayrmak mmkndr. Hac
Bekta Veli Makalatnda kalp temizlii ve kabiliyetlerine gre insanlar abid,
zahid, arif ve muhipler diye drt ksma ayrmtr. Maddi lezzetlere ve ehvetlere
dkn olan insanlar iki ayakl hayvana benzetmitir. u halde Hac Bekta
Veliye gre, insanlar iyi veya kt diye ayrmak onun ilmi, zenginlii, gc
veya alkanlyla hibir ilgisi yoktur. Bu onun kalp temizlii ve munislii ile
ilikilidir. Abayn deyimiyle, gzelliin ba kalp temizliidir. Bu konuyla ilgili
olarak Abayn 18. Kara Sznden misal vermek istiyoruz: Aslnda insan baka
insanlardan akl, ilim, vicdan ve ahlak gibi eyler sayesinde stn olur. Bunlar-
dan baka eyler sayesinde stn olmak demek, ahmaklktr.7
Ahmet Yesevi olsun, Hac Bekta Veli olsun ve dier Kazak dnrleri ol-
sun hepsi de ehevi lezzetlerle uramay, cehalet ve hayvanlk olarak nitelen-
dirmektedirler. nk insan bedeni, doaya aittir. O sadece fizyolojik ihtiyala-
r karlamaktadr. nk bedensel istekler hayvanlara ait kabiliyetlerdir. Abay
iirlerinde bedeni ve bedensel istekleri benimki, yani fani dnya olarak be-
lirtmitir. Abay insandaki ben ve benimkinin arasn ayrarak, iki olgunun
nemine deinmitir. Tasavvuf geleneine dayanarak bu iki kavramn kaynan
ele almtr; ruh, bendir. Ruh, bizim iin gizli bir lemdir. Bugne kadar hi
kimse onu aklayamamtr. Bunun cevabn Hac Bekta Veli Makalatnda,
onlar senden ruh hakknda soru sorarlar. De ki, ruh dnyasn sadece Allah
bilir. 8 diye Kuran ayetiyle (17 sra 85) verir. Ruh (can) hakknda bizim tek
bildiimiz ey ise, insann bu dnyadan gt anda cansz kalddr. Eer
insan cann teslim ettiyse, onun ruhunun bedenden ayrld gr kabul
edilmektedir. Dolaysyla bugne dek dnrler, insani zelliklerin ruha ait
olduunu kabul etmilerdir. Demek ki benin sfatlar, yani insani, ahlaki zel-
likler benin manevi gelimesinin lsdr. Hac Bekta Velinin Maka-
latnda geen Kim kendini tanrsa, Hakk tanr hadisi, belki buna iaret et-
mektedir.
Abay ahlaki deerleri ite bu benin ierisinde toplamtr ve ta batan itiba-
ren benin lmezliini, ruh ve manevi zelliklerin ebediliini savunmutur.
Fakat ben zelliine sahip olan ruh, yaayan bir insan olamaz. nk ona
benimki lazm. Benimki de bedendir. Hac Bekta Velinin can-bedenle
7
Abay, Kunanbayev, Klliyat, c. 2, Almat, 1986, s.114.
8
Kac Bekta Uali, Yasauidin zbasar, s. 78

candr, Allah kullar iin Tanrdr9 sz bu fikri desteklemektedir. Onun hayat

ve yaamas iin gerekli olan arzular geici ve yalandr. Bunlar Abay u ekilde
aklamaktadr:
lse lr tabiat, insan lmez,
Fakat o geri dnerek, oynayp glmez.
Ben ile benimkinin ayrldna,
ld diyerek at koymular tm cahiller. 10
Benin benimkinden ayrlmas, kalbi veya kalbindeki imandr. Burada
kalp gsteki et paras deil, onun derinliindeki duygusudur. Hac Bekta
Veli gnl ehrini sdk, ikrar, ispat, ilim, irade, riyazet, evk, ak, havf, reca,
yakin ve tevekklle11 doldurmutur. Buna benzer fikirlere Abayn iirlerinde de
rastlamaktayz.
Kalbin gz alrsa,
Hakkn iner nuru,
erideki kiri getirse,
nsann hikmet gs. 12
Hac Bekta Velinin iyilie gtren yukarda ad geen kategorileri ile
Abayn iire dkt kiri temizleme, kalp gzn ama fikirleri, sadece iman
sayesinde gerekleir. Demek ki iman, tm insanla ait deerlerin kalpteki
kaynadr. nsann iman sahibi olmasnda kalbin neminin byk olduuna
yukarda deinmitik. Kalbin ikinci bir ismi de gnldr. u halde i dnyasyla
Tanrnn varln kabul etmek ve ona boyun emek ve samimiyetle ona itaat
etmek, imandandr. Kalp tm niteliklerin merkezidir. Bunlar Abay;
Kalp-denizdir, ilgin olan her ey, cevherdir,
lgin olmayan hayatta kalp kalmaz.
Kalpten scaklk giderse,
Baka bedenden yapacak hibir i bulunmaz.
Dostluk, dmanlk, tm ilgin eyler, kalbin iidir,
Bir akl vicdann bekisidir.
Ar ve vicdan hareket etmezse, dier iler,
Ne kadar aba harcasan da bugnn mertebesidir. 13
Diyerek aklamaktadr. Onun kalbin kabiliyeti hakkndaki fikrini talebesi
ahkarim gelitirmitir.
9
A.g.e., s. 78.
10
Abay, Kunanbayev, Klliyat, s. 178.
11
Kac Bekta Uali, Yasauidin zbasar..., s. 71.
12
13
A.g.e., s. 249.

Gerek zenginlik kalpte hsl olan sanattr,

Eitim grenlerin hepsi ona dner.
Haramdan toplanarak vlen zenginlik deildir,
nmzde hesap vereceimiz bir gn vardr. 14
mann z inantr, yani insann Tanrya inanmasdr. nsann doru yolda
yrmesi onun Tanrya inanmasna baldr. Demek ki sadece Tanrdan korkan
insan ktle, terbiyesizlie ve eytani yollara girmez. Hatta Tanrya olan inan
insann ahlaki kusurlarla mcadelesi srasnda onun gl siperine dnr. 13.
Kara Sznde Abay, imann z hakknda yle bahsetmektedir: man, Allah
Tebareke ve Tealann irksiz, ebedi birliine, varlna ve Peygamberimiz (s. a. v.
) vastasyla bize gnderen hkmn kabul etmek, inanmaktr.15 man akla-
mann nemi zerinde durarak, imana iki eyin lazm olduunu belirtir: Birinci-
si, imann hak olduuna akl ile akli delil getirilerek; ikincisi ise, kitaplardan
okuyarak ve limlerden (mollalardan) iiterek elde edilir. 16
Kendisinin yaad dnemdeki mollalara kar karak cehaletle kabul edilen
imann tehlikeli olduunu belirtir. nk hak ve batln ayrm yaplmadan
iman edilmesi de mmkndr. Gerek iman iin o dnemdeki mollalarda bu-
lunmayan bilgi gerekmektedir. Abay mollalarn cahilliklerini ve dinin d for-
muyla yetindiklerini dile getirmitir.
Kitab molla ters okur,
Sar da ok byk.
Dnyaya aldatlm gnl, krdr,
Kartal gibi yemek yer. 17
Dolaysyla Abay gerek iman iin cesur kalp, deimez gnl ve yorulmaz
karakter gerektiini18 vurgular.
Kazak dnr manevi terbiye konusunda Tanrnn gayesine fazla yer verir.
nk hayatn gayesiyle ilgili kapsaml cevabn kaynan ilahi gayeden bulmak
mmkndr. Bu dorultuda Allaha olan iman salam olan insann, vicdan da
her zaman temiz olduu bir gerektir. te burada tm iyilikler, manevi zellik-
ler ile ahlaki gelimenin kayna ilahi gayeden kaynakland grnn ortaya
kmas doal bir olgudur.
Ahmet Yesevi, Hac Bekta Veli, Abay, ahkarim vb. Kazak dnrleri ve
air-ozanlar Tanry insann gncel hayatnda byk tesiri olan gaye olarak
14
akarim, Kudayberdiul, Eserleri, Almat, 2006, s. 82.
15
16
A.g.e.
17
A.g.e., s. 130.
18
A.g.e., s. 109.

nitelendirmektedirler. Tm iyiliklerin ba Tanrnn kendisidir. Demek ki in-

san, Tanryla smsk iliki ierisinde yaayan varlktr. Bu, Trk tasavvufunda
dini duygu ve Yaratan tanma yolundaki imann ne olduunu anlamaya imkn
salamaktadr. Dolaysyla ta Ahmet Yeseviden balayarak Kazak steplerinde
ateist terbiye ve eitim yaygn hale gelinceye kadarki Kazak dnrlerinin
dnya gr, onlarn insanla t veren fikirleri dini konu erevesinde olu-
tu ve tm iyilikler Tanrnn ulhiyetiyle badalatrld. Dnrlerin grle-
rindeki din ile Tanr, onlarn felsefi grlerinin esasn tekil etti.
Allahn kendisi de haktr, sz de haktr,
Gerek sz hibir zaman yalan olmaz.
ok kitap geldi Allahtan, onun drd,
Allah tantmada sz birdir. 19
Diyen Abaydan bugne dek yaayan Kazak dnrlerini ele alrsak Allaha
iman getirme onlarn dnya grlerinin temeli olduunu grrz. Eer insan
Allahn isim sfatlarn kendi gnlne yerletirebildiyse, ite o zaman Allah
tanm olur. Abayn 38. Kara Sznde yer alan Allahn Rahman, Rahim,
Gafur, Vedud, Hafiz, Sattar, Rezzak, Nafi, Vekil ve Latif20 gibi sfatlar insann
ahlaki gelimesinde yol gstererek, ona nderlik eder. Bu arada Ahmet Yesevi,
Hac Bekta Veli, Abay, ahkarim gibi dnrler, tm insanlar Allahn gzel
isim ve sfatlarna uygun olmaya, rahim, rahman yani insanlar ve tm yaratl-
mlar sevmeye, baka insanlara yardm etmeye, onlar iin faydal bir i yapma-
ya, hakka vekil, alakgnll olmaya davet etmilerdir. nk yukarda ad
geen tm ahlaki deerler Allahtan balamaktadr.
Tanr her insana belli bir miktarda merhamet, gzellik ve hakikat parasn
balamakta ve her insann gelimesine imkn salamaktadr. Dier kalan in-
sann ahsi iradesine baldr. Abayn 10. Kara Sznde bu hakikat u ekilde
dile getirilmitir: Dilersin. Allah onu da verdi. Ama verdiklerini almyorsun.
Allah-u Tel sana alarak mal kazanabilecek kuvvet verdi. O kuvveti helal
kazan iin harcyor musun? Hayr! Harcamyorsun. O kuvveti sarf edebilmen
iin sana ilim vermitir. O ilmi renmiyorsun. O ilmi renebilecek sana akl
vermitir. Fakat kim bilir onu nerelere harcyorsun?21
Allaha olan ak hayatn en byk gayesidir. Ahlaki bor, manevi temizlen-
me olarak insann terbiye edilmesini salayan bir duygudur. Ulu Yaratc ya
olan sevgi ise merhametlik ve gzellie gtren yoldur. Dolaysyla insana ait
tm gzel zelliklerin anahtarnn iman ve sevgi olduu defalarca dnrler
tarafndan vurgulanmtr. Gnahlardan temizlenme, tvbe etme Abaya gre
19
A.g.e., s. 247.
20
A.g.e., s. 141.
21
A.g.e., s. 107.

Allaha olan akn bir simgesidir. nk insan gnahkr yzyle Hakka giden
yola girmeye niyet edemez, tvbe etmek hakikat yolunun balamasdr.
Akla yaratan tm insanlar,
Sen de sev o Allah candan beter. 22
Bu yol hayati enerjiye, tkenmez manevi kuvvete, akl ve ferasete, bilgelie
erime yoludur. Tanrya olan ak, ktlklerin kelepesinden azd olma, insani
zellikleri gelitirme, merhametlilik ve gzellie gtren yoldur. Abay bunu,
Akl kalbin kaynadr, Ak olsa Tanr iindir diye aklamaktadr.
nsanlarn birbirine olan sevgisi Tanrya olan sevgiden kaynaklanmaktadr
ve bu, Tanrya doru giden yolun ta kendisidir. Tm insanlar sevmek nasl
gerekleebilir? Bunun cevabn Kurandan bulmak mmkndr: Allahtan
bakasna tapmayn, ana-babaya iyilik edin, yakn insanlara, yetimlere, miskinle-
re yardmda bulunun. 23 Demek ki Kurana gre insan sevmek faydal bir
itir. Kurann sunduu bu ahlaki ilkeyi XII. yzylda yaayan ilk Trk muta-
savvufu Ahmet Yesevi de altn izerek belirtmitir.
Garip, fakir, yetimlere yardm ederek,
Merhametsiz, inansz (dini sert) insanlardan katm ite. 24
Bu sylenenleri iyi bir ekilde anlayan Abay, kendisinin bir iirinde unlar syler
Kardeim diye tm insan sev,
Hem de hak yol diye adaleti. 25
Hac Bekta Veli insan sevmeyi, vicdan temizliinin en byk ls olarak
grr. Ona gre insan sevmek Tanrya en yakn olan velilik ve muhibliin
simgesidir. Hac Bekta Velinin Arap kltr ve Bizans-Grek kltrnn etkisi
altnda bulunan halklarn yaad ortamda yaadn gz nnde bulundurur-
sak, o baka inantaki insanlar da kendine ekmitir. Bektai kltrn arat-
ran Yaar Nuri ztrke gre, Hac Bekta Veli insan ve insanlarla iliki konu-
sunda dar grllkten ve blc fikirlerden kanarak tm insanl sevmeyi
ve insanlar arasnda ayrmclk yapmamay gerek insanlk eklinde belirtmekte-
dir. 26 Hac Bekta, hakikat derecesinin ikinci makam, yetmi iki halk km-
sememek, ayrmclk yapmamak; nc makam, elinden geleni yapmak. . .
22
A.g.e., s. 247.
23
Kuran- Kerim, 2/177.
24
Hoca Ahmet Yesevi, Divan- Hikmet, Kazakaya ev. M. Carmuhamedul, S. Dauitul, M.
afii, Almat, 1993, s. 17.
25
26
Yaar Nuri ztrk, Tarih Boyunca Bektailik, stanbul 1995, s. 118.

Drdnc makam ise, dnyadaki yaratlm varlklara gvenmek27 diye insan

sevme konusu zerine nemle durmutur.
Allah kusurlardan mnezzehtir. Kusurlar insanlarn niyetlerinden kaynak-
lanmaktadr. Mademki her ey Tanrnn isteiyle gerekleiyor, o halde niin
gnah ve kusurlar oluyor? gibi sorularn gndeme gelmesi doal bir olgudur.
Bunun nedeni de insanlarda kskan, hrs, tembellik, hayvani istek gibi zellik-
lerdir. Bunlar da yaradan Tanrdr. Fakat bunlar Tanrnn zatndan kaynak-
lanmyor, onlar bu hayatn imtihanndan kaynaklanmaktadr diye anlalmas
lazm. Kazak dnrlerine gre insann, Tanry tanma srasnda yukarda ad
geen kt karakterlerden arnmas arttr. O olmadan Tanrya doru giden
kap kapaldr.
Kazak dnrlerine gre Tanr sadece lemin sahibi deil, bunun yan sra O
ok mahir Yaratcdr. O lemi kendi merhametiyle yaratmtr, ona hayat ve
hareket vermitir. Onun yaratt lemde onun maharetini grmek mmkndr.
nsan ise bu hakikati dzenlemeye, ona biim ve hareket vermeye kabiliyetli var-
lktr. Dolaysyla lemdeki varlk ve olgularn srr sadece Bir ve Tek Allaha ma-
lumdur. nsana malum olan da sadece lemin gzel grntsdr. Bundan dola-
y Hac Bekta Veli ve Abay Kunanbayev leme bakarak ondan ibret almay tavsi-
ye eder. nk ibretin de insann gelimesinde terbiye asndan byk yarar
vardr.
nsann da gzel bir ekilde yaratlan Tanrnn eseri olduuna yukarda de-
inmitik. nsanda Tanrnn kemaleti ve mahareti yer almtr. Allahn mahare-
ti, zel bir gzellik duygusuyla, ferasetle ve zel bir istekle yaratlm bu leme
bakan her insana kendini gsterir. Allah, yaratcdr. O, kendi eserine sadece
gzellii ve kemaleti balamamtr. Bunun yan sra sanata, gzellie olan
istei de insana hediye etmitir. Buna Allahn bize verdii yetenek denilse de
olur. Abay bunlar u ekilde aklar:
Ba yukarda, boyun aada yaratlmtr,
Baksana, beden dzenle yaratlm.
in ba, dzenlilii tanmaktr,
man bilmeyen taat kabul etmem. 28
Abaya gre zulme sebep olan en byk faktr, cehalet ve namussuzluktur.
Cehaleti yok eden en byk g ilim ve eitimdir. nsann ahlaki adan geli-
mesinde eitimin yeri byk olduunu hie saymak mmkn deildir. Tahsil
grm, eitimli insann i dnyasnda bilgelie, ferasetli olmaya ve iyilie gt-
ren manevi ve psikolojik zelliklerin bulunduu kesindir. XIX yyda Abay Ku-
nanbayev, Ibray Altnsarin ve ahkarim gibi Kazak dnrleri, kltr ve me-
27
Kac Bekta Uali, Yasauidin zbasar Kac Bekta..., s. 39.
28

deniyeti, gelimi halklarda olduu gibi, halk eitmek iin veya Ahmet Yesevi
ve Hac Bekta Velinin vurgulad insan- kamile ulamas iin eitim konusu-
nu gndeme getirdiler. Bunun iin ok okumak, ok almak lazmdr. Bilim
insana bu hayattaki hakikat yolunu gsterir. Eitim almaya herkesin imkn
vardr. Fakat onun iin Abayn deyimiyle talep, almak ve derin dn
lazmdr. Hac Bektan Makalatnda yer alan deruni ve kalbi marifeti Abay da
kabul etmektedir. Hatta marifet Allah tanmada ilmin esas olarak belirtilmi-
tir. Allah tanma kelamclar ile mantklarn koyduklar metotla deil kalp
gznn almasyla gereklemektedir.
Akl ile heves hepsini,
Kalp bilmiyor, duyuyor.
Mtekellimler ve mantklar,
Bouna eziyorlar. 29
nsann manevi adan gelimesinde eitim-retim, yeterli olmayabilir. Ei-
timle birlikte akln, gayretin ve kalbin yapaca i ok byktr. Fakat onlarn
arasnda uyum olmad zaman, Abay kalbin kabiliyetinin yardmna komakta-
dr. 17. Kara Sznde Abay, gayret ile akln faydasnn ok olduunu vurgu-
ladktan sonra onlardan ortaya kan ktlklere de deinmitir. Gayrette iyilik-
le birlikte ktl elinden karmak istemeyen zalimliin de bulunduunu;
akln ise yaratan da yaratlan iki dnyay da tanmaya kabiliyetli olmasna ra-
men, amel ve hilenin akldan ktn belirtmitir. Eer gayret ile akl bir yerde
birleemezse, o zaman onlar kalbin emrine itaat etsinler. Kalp hepsine ortak
insan hayatnn padiah olur. Bu de bir insanda bulunursa, tabanndaki
tozu gzlerimize srecek insan da odur. birlemezse, kalbi desteklemek
lazm. nk ilahlk ordadr. 30
nsann manevi gelimesinde kalbin nemli olduuna dair Ortaadaki b-
yk dnr hemerimiz Farabi de fikir belirtmitir. O yle der: Kalp insann
en nemli organdr. O baka organlar tarafndan idare edilmemektedir. Kalp-
ten sonra gelen organ, beyindir. Beyin de insan vcudundaki esas organdr.
Fakat o ilk idareci deil, ikincidir. nk o dier organlarn tmn idare et-
mesine ramen, kendisi kalp tarafndan idare edilmektedir. Beyin sadece kalbe
hizmet eder, baka organlar ise kalbin doal gayesine uygun olarak beyine hiz-
met eder. 31 Farabinin bu fikrini ahkarim de desteklemektedir:
Bir hkm kalpten kar,
Vcuda ieriden tesir eder. 32
29
Abay, Kunanbayev, Klliyat, s. 215
30
A.g.e., s. 112-114.
31
Farabi, Aleumettik-etikalk Traktattar, Almat, 1975, s. 76.
32
akarim, manm, Almat 2000, s. 221.

Farabi ve akarimdeki tm iyiliklerin ba olan kalbin nemine Hac Bekta

da deinmitir. Allah tm iyiliklerin kayna olduuna ve iyiliklerin de insan
kalbinde yerletiine dikkat edersek, tm iyiliklerin kayna kalp ile balantl
demektir. Dolaysyla Hac Bekta, kalbi (gnl) Allahn evi, oca olarak tasvir
etmitir. 33 Makalatn baka bir yerinde gnle, yaratann kendisi yar diye
geiyor. Bu nedenle insann kalbini krmak, Allahn kalbini krmakla eittir.
Eski Trkler dneminden bugne dek toplanm ahlaki miras kendi szge-
cinden geiren Abay, ahkarimi bu ekilde eitmitir. ahkarim Ank adl
eserinde insaf, adalet ve merhameti kapsayan deer olan vicdana byk nem
vermitir. Neticede ahkarim, sunan vicdann kalbe has zellik olduunu kimse
tenkit edemez. Vicdan, cann direidir diyor ahkarim, nk can kaybol-
mayan, bozulmayan eydir, gittike ycelmektedir. Mesela temiz beden, olgun
karakter, dnce almay gerektirir. ok gerekenlerden biri de vicdandr. O
bu hayat iin gerekmeyebilir, fakat br dnya iin gereklidir. 34 Sonuta o,
eer insanda ar-namus olmazsa, o zaman eitimin gerei kalmaz kanaatindedir.
Krbacn ksa sapna benzeyen bu fani dnya Kazak felsefesinde geici, ya-
lanc, aldatc olarak tasvir edilmektedir. nsan ise bir misafire benzemektedir.
Bunu Kazaklardaki terbiye asndan byk nemi bulunan u szlerle aklaya-
biliriz: Bu dnyaya baksak ok ksadr, insanlar birbirine misafirdir. Dolay-
syla Kazak dnrleri insann bu hayatta kendi grevini yerine getirmeye acele
etmesi gerektii hususunda hemfikirdirler. Onun ertelenmemesi gerekir. nk
insann grevini yerine getirmesi iin vakit yetmeyebilir. Bu grev, insann ah-
laki gelimesi, bakalara yardmda bulunmas ve bakalar iin rnek olabilmesi-
dir. nsan kafasndaki iki fikri gerekletirerek, grevini yerine getirir. Hac
Bekta Velinin iyilik ve gelime yolundaki drt bab ve krk makam sayesinde
kalp gzn ama gayretini Abay, insan ol tavsiyesiyle aklamaktadr. Ken-
dindeki batni, manevi deerleri dzenleme ve insan olabilme abas, insan
ferasetli ve iyi ahsiyet olmaya itmektedir.
Be eyden uzak ol,
Be eye doru ynel,
nsan olmak istiyorsanz.
stein, hayatn nndedir,
Ona kayg duyuyorsanz.
Dedikodu, yalan, gurur,
Tembel, bou bouna mal harcamak,
Be dmandr anlasanz.
Talep, alma, tefekkr,
33
Kac Bekta Uali, Yasauidin zbasar Kac Bekta Ualidin Makalat, s. 82.
34
akarim, Kudayberdiul, Ank, Almat 1991, s. 30.

Kanaat, rahim bunlar dn,

Be asl itir, kabul ederseniz. 35
Kuran Kerim inananlara dosdoru yaamay, adaletli ve iyi niyetli olmay
emretmektedir. Kuran ayetlerinde slam ve iman szyle birlikte ihsan kavra-
mna da rastlyoruz. hsan, ileri en gzel ekilde yapmaya almaktr. Abay,
insanlar adalete ve hayrseverlie davet etmektedir. 36. Kara Sznde utanma
duygusunu ele alarak, yle diyor: Peygamberimiz (S. A. V. ) hadis erifinde
unlar sylemi: Kim utanmyorsa, o imanszdr. Kazaklardaki ataszne
gre, Kimde utan varsa, o zaman iman da ondadr. u halde Abay felsefesin-
de utan, imann unsurlarndan biridir, ayn ekilde Hac Bektan dncesin-
de de utan agzll yenmedeki en byk aratr. 36
KAYNAKLAR
Kunanbayev, Abay, Klliyat, c. 2, Almat, 1986.
Kudayberdiyev, akarim, Eserleri, Almat, 1988.
Ornbekov, M. , Predfilosofya protokazahov, Almat, 1994.
Kac Bekta Uali, Yasauidin zbasar Kac Bekta Ualidin Makalat, Kazakaya
ev. M. Mrzabekov, Trkistan, 2008.
Kudayberdiul, akarim, Eserleri, Almat, 2006.
Hoca Ahmet Yesevi, Divan- Hikmet, Kazakaya ev. M. Carmuhamedul, S.
Dauitul, M. afii, Almat, 1993.
ztrk, Yaar Nuri, Tarih Boyunca Bektailik, stanbul 1995.
Farabi, Aleumettik-etikalk Traktattar, Almat, 1975.
akarim, manm, Almat 2000.
Kudayberdiul, akarim, Ank, Almat 1991.
35
36
Kac Bekta Uali, Yasauidin zbasar Kac Bekta,s. 85.

HACIBEKTA VELNN
RENCLER, ETKLER, KURUMLARI
Haydar KAYA
Aratrmac ve Yazar

Haydar KAYA
ZET
Muazzam bir gnl imparatorluu kuran, gnl eri olan Hac Bekta
Velinin amac eer byk olmasa idi, unutulmas kesindi. Onu yce
klan uruna hayatn adad amac idi.
Hac Bekta Veliyi zellikli klan nemli faktrlerin banda insan
hayatna ve slam tasavvufunda bulunan terk-i dnya, terk-i ukba ve
terk-i terk kural deitirerek bunun yerine dnyay sevme ahireti
sevme ve hayat sevme kuraln getirerek tasavvuftaki ar riyazet, zi-
kir, tefekkr kavramlarn yumuatm hayat sevilir hale getirmitir.
kincisi slam dinini ve tasavvuf metodunu kademelere ayrarak drt
kap krk makam esasn getirmek suretiyle, slamda mkemmele
gitme yolunda yenilik getirmitir.
ncs ibadetini Trke yapmak suretiyle, evrad ve zikirleri daha
da ksaltarak bunun yerine Trke dualar, ilahileri ve nefesleri koy-
mak suretiyle ilk Trk slam sentezinin temellerini atmtr.
Drdncs halkn ve yneticilerin kendisine gelmesini beklemeden
onlarn ayana giderek veya eli gndererek dinin etkisini sosyal ve
siyasal hayatta en olumlu tarzda gstermitir.
Bylece din ve dnya dengeli bir arlkta insan hayatnda yerini al-
mtr. Biri dierini ret etmemitir ve etkisi altna almamtr.
Biz Hac Bekta Velinin etkilerini gz nne getirirken zellikle bu
drt farklla dikkat ettik.
Anahtar Kelimeler: Hac Bekta Veli, Bektailik, erenler, tasavvuf,
drt kap krk makam
GR
Hac Bekta Velinin rencileri, etkileri ve kurumlar hakknda gerekli bil-
giye salkl ulaabilmek iin, ncelikle Onun hangi amala Anadoluya geldi-
ini bilmeliyiz. Gerek amacn renir isek, o zaman yetitirdii rencilerinin
niteliini ve amalarn ok daha iyi renmi oluruz. Buna ilintili olarak kur-
mu olduu kurumlarn alma tarzn ve hedefini daha doru olarak saptam
oluruz. Tm bunlarn sonucunda meydana getirmi olduu etkilerini ve etkile-
rinin sonularn gereki olarak gzlemlemi oluruz.
Konuya genel olarak baktmzda Hac Bekta Velinin stlenmi olduu g-
revin, balang noktasnn kendisinden birka asr nceye gittiini grmekteyiz.
Gerek dinler olsun ve gerekse ynetimler olsun, her zaman taraftar ounlu-
una muhtatrlar. Taraftar ok olan dinler ve ynetimler kendilerini daima

gvencede sayarlar. ounluklarna dayanarak etki alanlarn daha da geniletir-

ler. Bu gerek slam dini iinde geerlidir.
slam dini ounluunu salamak iin yaylmaya balaynca, nce karlarna
karlar zarar gren Mekke mrikleri ktlar. Mriklerle peygamber arasnda
sren atmalar sonucunda mrikler baar salayamaynca bu kez yanlarna
Yahudileri aldlar.
Hendek (627) savandan sonra 629 tarihinde Hayberin alnmas ile birlikte
Yahudiler de yenilgiye uradlar. Mrikler bu kez Hristiyan Romallardan
yardm istediler. Romallarla ilk atma 629 tarihinde Mte sava ile balad.
Bundan sonra 631 Tebk sava yaplr. nc kez 634 tarihinde Mslman-
lar Hristiyanlarla Yermkte karlarlar. Burada Herakliysn ordusu kesin
yenilgiye uratlr.
slaml kl gc ile durduramayacan anlayan Hristiyanlar, inan psi-
kolojisini devreye sokarlar. gal edilen yerlerdeki Hristiyanlarn din deitire-
rek Mslmanla gemelerini engellemek ve din deitirenleri de tekrar Hris-
tiyanla kazandrmak iin misyonerlik faaliyetlerine tm gleriyle hz verirler.
Onlar iyi biliyorlar ki, klla yaplan fetihler lokal kalacaktr. Fethedilen l-
kenin tamamna yaylamayacakt. Klcn geride brakt kin ve nefrettir. Bun-
dan yararlanmak isteyeceklerdir. Esas kalc olan fethin gnller yolu ile oldu-
unu ok iyi biliyorlard.
Bu amala Harranda bulunan Hristiyan okulunu glendirdiler. Fakat bu
glendirme pek yararl olamad. 639 ylnda ikinci Halife mer bni Hattap,
Diyarbakr ve Urfay ald, ardnca slam dini Gneydou Anadoluya yava
yava yaylmaya balad. 730 yllarna gelindiinde Harrann tamam slamlar
tarafndan zapt edilmiti.
Harran okulunun slamlar tarafndan kapatlmas zerine, bu kez biraz daha ge-
riye ekilerek, evvelkinden ok daha gl dini ve felsefi adan bir set oluturdular.
Oluturulan bu setin merkezinde Kayseri Kilisesi, kuzeyinde Trabzon S-
mene manastr, gneyinde ise Tarsus kilisesi yer alyordu. Her kilisenin
misyoner papaz kayna ise yz altm kiliselik Greme okullar idi. Greme
okullarndan mezun olan misyoner papazlar yurt sathna yaylarak her kilisede,
manastrda, Hristiyan zaviyelerinde ve halk arasnda Mslmanlk aleyhinde
canla bala alyorlard. Onlar kutsal bir sava balatmlard.
Hristiyanln oluturduu bu kutsal cephe yaklak yz krk sene sonra
1071 Malazgirt Sava ile yarld.
Ancak bu kez geri ekilmediler. Kutsal savalarna devam etmek iin ne pa-
hasna olursa olsun, diyar- Rumu, diyar- Trke, diyar- slama evirmemek
iin var gleriyle alyorlard. Bir taraftan Hristiyanlarn Mslman olmama-

Haydar KAYA
lar iin faaliyetlerini yrtrken, dier taraftan Mslman olan dindalarn

tekrar eski dinlerine evirmek iin gayret sarf ediyorlard. Frsat bulduka Ms-
lman Trklerinde Hristiyanla dnmeleri iin her yola bavuruyorlard.
Fetih klla yaplmt, fakat mevzii kalmt, inan ve etnik olarak Anado-
lunun tamamna henz yaylamamt.
Diyar- Rumu, dini olarak slamlatrmak ve etnik olarak Trkletirmek iin
gl bir alma balatmak gerekiyordu. Byle bir alma iin Hristiyan felse-
fesinden ok daha gl bir felsefe gerekiyordu. Bin yl gemi bir zamandan
beridir felsefe gelitirmi olan ve rtn ispat etmi bulunan Hristiyanln
karsnda slam eriat yeterince varlk gsteremiyordu. Zira eriatn kurallar
esnek olmayp kesin izgilerle belirlenmiti. Bu izgilerin dna kma olasl
olmadndan olgunlua ermi bulunan Hristiyanlk felsefesi karsnda yeterin-
ce varlk gsteremiyordu.
Bu kez Hristiyanlk felsefesinin karsnda slam tasavvufu devreye girdi. Ta-
savvuf Kur-anda belirtildii gibi aydnlk ve geni yol olduundan (Maide 48.
ayet) slami adan felsefe retmesi ok daha kolay oluyordu. slam tasavvufu-
nun en ok gelitii Trkistanda pek ok tasavvuf okulu kurulmutu.
Bunlarn iinde en mehurlar Yesi ehrinde kurulmu bulunan Hace Ahmed
Yesevinin kurmu olduu dergaht. Fethedilen gayrimslim dinlere mensup
yerlerdeki insanlar slamlatrmak ve Trkletirmek grevini birinci derecede
bu dergah stlenmiti.
1071 ylndan itibaren Horasanda daha nce kurulmu bulunan okullardan
mezun olmu olan binlerce dervi Anadoluya akmt. Yaklak yz sene sonra
Ahmed Yesevi dervileri de bu akna katlmaya baladlar.
Yz yl ncesinden balayarak Anadoluya gelen Horasan erenleri, Anado-
luyu slamlatrmak ve Trkletirmek iin var gleri ile almaya baladlar.
Tm almalarna ramen Kayseri, Trabzon, Tarsus ve Greme Kiliselerinin
etkisini zayflatamadlar. nk strateji tam deildi. Dank almalar isteni-
len sonucu tam veremiyordu.
Stratejiyi tamamlamak ve daha nce Anadoluya gelmi bulunan Trkmen
dervilerini bir araya toplamak veya koordineli almalarn salamak zere
Yesevi dergahndan Ahmed Yesevinin halifesi Lokman Parende, Muhammed
Bekta Veliyi Anadoluya gnderir.
Profesr mer Ltfi Barkan, Kolonizatr Trk Dervileri adndaki aratr-
ma kitabnda aadaki bilgiyi vermektedir.
valye ruhlu Trk Dervileri Gaziyan- Rum, Alperenler (Horasandan
gelen kominist veya farmason tekilatna benzeyen) tarikatlar Rum ilinin s-

lamlamasnda, bu misyoner dervi grubunun oynad rol her halkarda b-

yktr.1
Trk dervilerinin telkinat ordularla birlikte ve hatta ordulardan evvel f-
thata km ve kar taraf daha evvel manen fethetmi bulunmaktadr 2
Anadolu da dini bir gayretle Allah rzas iin alan bu fedakar ve kamil der-
vilerin koordinelerini ve birliini salamak zere yaklak 1269 ylnda Mu-
hammed Bekta Veli Nisaburdan ayrlr. nce rann Mehed de mam Aliy-
yl Rzann trbesini ziyaret eder.
Mehedden ayrldktan sonra Badat ehrine geer, orada mam Musa-i Ka-
zm ve mam Muhammed Takinin trbelerin ziyaret eder. Kerbelaya giderek
burada mam Hseyin ve Kerbela ehitlerinin trbelerini ziyaret eder. Burada
bir miktar kalarak Erbain karr (krk gn riyazetli oru tutar).
Necef ve dier ziyaret yerlerini tamamladktan sonra Medineye gider, bura-
da Hazreti Resuli Ekremin ravzasn ziyaret eder. Mekke ehrine vararak Hac
farizasn yerine getirir. Samarra ve am zerinden geerek Anadoluya giri
yapar.
Tarih 1271 yldr, henz yirmi dokuz yanda hac olmu gen bir Mrid
olarak Anadoluya ular. O tarihlerde Hac olmak koullar ok ar olan bir
dini grevdi. Ve incelendiinde grlecektir ki kendi adalar iinde Hac
unvann tayan nderlere pek rastlanlmamaktadr. Gerek Mevlana ve gerekse
Ahi Evren gibi pek ok tarikat eyhinin adlarnn banda Hac unvan bulun-
mamaktadr. Hac olmann halk zerindeki etkisi, o dnemler dnldnde
olduka nemlidir.
Anadolunun o gnk durumuna gelince:
Anadolu Seluklu Devletinin banda III. Gyaseddin Keyhsrev bulunmak-
tadr. Ancak merkezi hkmet tm yetkilerini kaybetmi, Moollarn elinde
adeta emre muti bir vali haline gelmiti. Her tarafta kendi bana buyruk beylik-
ler olumaya balamt. Anadoludaki siyasal birlik tm ile dalmt. 3
Anadoludaki birlii yeniden salamak iin kimi beylikler olanca gleri ile
alyordu. Bunlarn iinde gelecek vadeden beylik Osmanl Beylii idi. Hac
Bekta Veli bu gerei grdnden arln Osmanl Beyliinden yana koy-
mutur. 4
1
mer Ltfi BARKAN: Kolonizatr Trk Dervileri S:13
2
Ayn eser S:15
3
Trkiye Tarihi Prf. Y. YCEL, Prf. Ali SEVM Cilt:1 S: 133-145
4
Velayetname: Abdlbaki GLPINARLI S:73

Haydar KAYA
Dank olan yalnz Anadoludaki devlet idaresi deildi. nan bakmndan

da Anadoluda tam bir birlik olduu sylenemezdi. Onuncu yzyldan itibaren
Anadoluya gelen ve gelmesi devam eden slam sufileri kurmu olduu tekke,
zaviye ve dergahlarnda kendi evrelerine yararl olmak iin alyorlard. Yurt
genelinde kendileri gibi alan dier dergahlarla yeterli iletiimi tam olarak
salayamadklarndan istenilen amaca ulaamyorlard.
Anadolunun siyasal, dini ve sosyal durumunu ok iyi gzlemleyen Hac
Muhammed Bekta Veli, nemli grevi stlenir. ncelikle Anadoluda inan
birliini ve dank olan dergahlar arasndaki koordineyi salamak. Bylece
yakn bir gelecekte Anadoluda tasavvufi adan inan birliini salam olacakt.
kinci olarak dini etkiyi kullanarak Anadoluda siyasal birlii salamak. nc-
s ise sosyal adan halk bilinlendirerek gebeleri yerleik dzene altrp
gl bir toplum oluturmakt.
Dank toplumlar iktisadi bakmndan, zayf kalrlar. Buna bal olarak tek-
nik ve sosyal adan istenen derece de ilerleme salayamazlar.
Hac Muhammed Bekta Veli, Anadolunun genel durumunu ok iyi bildi-
inden etkili olabilmek iin ok iyi bir yer semeli idi. Bunun iin Anadolunun
merkezi bir yerinde ve istenilen yere rahatlkla ulaabilecei, ayn zamanda H-
ristiyan misyoner papaz yetitiren okullar, kiliseleri gzetim altna alabilecei
stratejik bir alan semeli idi.
Buna en uygun yer olarak Krehir Sulucakara hyk kyn grmtr.
Kyn tamam Rum Abdallarndan oluan be on evden ibaretti.
Hac Bekta Veli bu kyde dergahn aar. Kayseri ve Greme kiliselerine
yakn olan bu yerin gneyinde Tarsus, kuzeyinde ise Trabzon kiliseleri yer al-
yordu. Hristiyanlar tarafndan oluturulan kutsal setin ortasna ve birazda bat-
sna isabet eden bu yer rast gele seilmemiti. ok iyi dnlm ve tekilatl
insanlarn seebilecei en iyi alanlardan birisini semiti.
Amac ve ideali son derece ak olan Hac Muhammed Bekta Veli kendi ga-
yesine canla bala hizmet edecei rencileri kabul etmeye balar.
Balangta kendi akrabalar dergahta almaya balar. Bunlar dier Anado-
lu ve Horasan erenleri izlemeye balar.
rencileri
Hac Muhammed Bekta Velinin rencileri, Onun amacn, kiiliini, he-
defini, alma tarzn ve idealini ok iyi bilen kimselerden oluuyordu.
Bunlarn iinde nde gelen iki rencisi Abdal Musa ile Kzldeli Seyyid Ali
Sultan, Hac Bekta Velinin amcaoullar idi. Dier katlanlarda katksz iman
ve ideal sahibi kimselerdi. Tek amalar vard, o da diyar Rumu diyar Trke

ve slama evirmek iin canlarn feda edercesine almakt. Gnmzde dahi

Hac Muhammed Bekta Velinin yetitirdii Anadolu ve Balkanlara gnderdii
rencileri hakknda yaplan alan aratrmalarnda Hac Bekta Veli gereini
rahatlkla grebilmekteyiz. Gerek Mslman ve gerekse gayrimslim aratrma-
clarn ittifakla birletikleri nokta Anadolu ve Balkanlarn Trklemesinde, s-
lamlamasnda Bektai Tarikatnn neminin byk olduudur. Bu konuda F.
W. Hasluckun Bektailik Tetkikleri adndaki aratrmas dikkate deerdir.
rencilerinin eitim metodu iinde slam Tasavvufu nemli bir yer tutu-
yordu. nk Hristiyan inan felsefesine karlk slam Tasavvufu stnlk
salayabiliyordu.
Bu gerei bilen kimi yabanc oryantalistler kendi inan ve felsefelerine paye
kazandrmak iin slam Tasavvufunun k noktasn kendi inanlarna dayan-
drmaktadrlar. Ne yazk ki yurdumuzda bulunan kimi saygn ilim adamlar da
ayn hataya dmektedirler.
Oysaki slam Tasavvufunun k noktas kayna Kuran Kerimdir. -
retmeni ise Hazreti Muhammedin emri ile Hazreti Alidir. Balang tarihi ise
Hicretin nc ylnn sonu (625) Resulullahn mescididir.
Hac Bekta Veli okulunu kurduktan sonra dikkatlerini Greme yer alt kili-
seleri zerinde younlatrd. Tm ile slami bir felsefe ile yetien renciler,
ayn zamanda dier dinlere ait bilgilerle de donatlyorlard. zellikle bunlarn
iinde ncili okuyanlara da rastlanyordu.
Dmann alt etmenin en iyi yollarndan birisi; onun alma tarzn, ama-
larn, hedeflerini, gcn, ideolojisini ve ataca admlar nceden bilmektir.
Bu bilgilere sahip olan kimse gafil avlanmaktan kurtulur ve dmanndan nce
davranarak onun planlarn bozar ve onu etkisiz hale getirir. Bu amala Hac
Bekta Veli, Greme yer alt kiliselerinden yeterli bilgiyi salar. Bu bilgilerle,
Anadolu ve Balkanlarda faaliyet gsteren misyoner papazlarn younlat kili-
seleri tespit eder. (1)
NOT: (1) Hac Bekta Veli Mzesinde 28 yl mdrlk yapan saygdeer
dostum Ali Smer Halifebaba, bana zel olarak u bilgiyi aktard:
Hac Bekta Veli, rencilerini yetitirmeye balaynca, ilerinden ncili ok
iyi bilen iki rencisini Papaz kyafetine sokarak bilgi almak amacyla Gre-
meye gnderir. Bu derviler kendilerinin Kudsten geldiklerini syleyerek
oradaki almalara katlrlar. Zaman zaman ders de verirler. Yeterli bilgiyi al-
dktan sonra Gremeden ayrlarak Sulucakarahye dnerler. Aldklar bilgile-
ri Hac Bekta Veliye sunarlar.

Haydar KAYA
Hac Bekta Veli ald bu bilgiler nda dervilerini Anadolu ve Balkanla-

ra yayar. Bu datmalar rastgele deildir. Tamamyla nceden yaplan bir ara-
trma ve haber almann sonucudur.
Ali Smer Halifebabann bana aktard bilginin doruluunu daha sonrala-
r zellikle yapm olduum alan aratrmalar sonucunda rendim.
Ege blgesinde Manisa ili ve evrelerindeki alan aratrmalarnda:
Akhisara yakn Cumhuriyet dnemine kadar ad Papazl olarak bilinen yere
rencilerinden Koca Bekta Babay gnderir. Soma blgesindeki misyoner
faaliyetleri durdurmak iin rencilerinden Yataan Babay gnderir. Manisa
merkezde bulunan Hristiyanlar slamlatrmak ve Trkletirmek iin renci-
lerinden brahim Seydi Babay gnderir. zmir Kemalpaa yresinde, katl
nedeniyle Mslman halk tarafndan Put kasabas ad verilen yerde bulunan
kiliseyi etkisiz hale getirmek iin rencilerinden Hamza Babay gnderir. Uak
Banaz yresine (Susuz kye) rencilerinden Koluak Hacm Sultan Babay
gnderir. Eskiehir Seyit Gazideki misyoner faaliyetleri durdurmak iin ren-
cilerinden Scaeddin Veliyi gnderir. Afyon yresine rencilerinden Karaca
Ahmet Sultan gnderir. Dede Garkn Malatyada grmekteyiz. Akakocay
Kayseri Develide grmekteyiz.
Vefatndan sonra, kendisi tarafndan yetitirilen yz altm Halifesi (vekil
rencisi) planl bir ekilde Anadolu ve Balkanlara yaylrlar.
Bunlarn iinde byk amcaolu Abdal Musa Sultan, Hac Bekta Velinin
salnda Osmanl Beyliine manevi destek vermek gayesiyle 1326 tarihinde
Bursa fethine katlr. Fetihten sonra dergaha dnen Abdal Musa, Hac Bekta
Velinin vefatndan sonra bir sre dergahta kalarak Onun yerine retmenlik
grevini srdrr. 5
Bir sre sonra yerine kardei Seyyid Ali Sultan brakarak Antalya Elmalda
dergahn aar.
1349 ylna kadar Hac Bekta Velinin yerine oturan ve Onun retmenlik
grevini srdren Kzldeli Seyyid Ali Sultan, bu tarihte Orhan Gaziden gelen
bir ar zerine yanna krk derviini alarak, Orhan Gazinin olu Sleyman
ahla beraber Gelibolunun fethine katlr. Fetihte gsterdii yararllktan dola-
y Dimetoka kendisine yurt olarak verilir ve burada dergahn aar. 6
Bunlarn dnda, Karadonlu Can Baba, Huy Ata, Sar Saltk, Ulu Abdal,
Gven Abdal, Hac Turul, Gz Kzl, Kii Abdal, Postun Pus Baba, Cemal
Seyyid, Sar smail, Baba Resul, Pir Ebi Sultan, Recep Seydi, Sultan Bahaeddin,
5
Joseph Von Hammer Osmanl Tarihi Cilt:1 S:18
6
Seyyid Ali Sultan Velayetnamesi Osmanlca Bask zel Ktphanemde

Sultan Yahya, Barak Baba, Ali Baba (zmir Tirede medfun), Sar Kad, Atlas
Pu Sultan, Dest-i Huda, Hzr Samud, Burhan Abdal, Seyyid Piyrab, Seyyid
Sabir, Abdal Murad, Dost Hda ryan Hzr, Hoca Sadettin, Yunus Emre,
Sleyman Horasani, Kamber Ali Sultan, Hubyar Sultan gibi. 7
Dergahlarda kurduklar kazanlarda pien yiyecekleri din ve rk ayrmakszn
nce yetimlere, yoksullara, ihtiya sahibi olanlara ve dknlere datyorlard.
Onlar bu davranlar ile gnlleri kazanyorlard. zellikle siyasi adan sa-
hipsiz kalan gayri mslmler bu duruma ok seviniyorlard. Kendi dinlerinin
kendilerine gstermedii hogry slami bir tarikat olan Bektailik en iyi
ekilde gsteriyor ve onlara sahip kyordu. Buna karlk onlarda isteyerek ve
severek Mslman oluyorlard.
Bylece slamlk Anadolu ve Balkanlarda hzla yaylyordu.
Hac Bekta Velinin: Yetmi iki millete bir nazarla bakmayan, zahirde alim
olsa da hakikatte asidir. Sz ve bunun gibi birletirici szleri rencileri ara-
snda yasa haline getirilmi ve eksiksiz uygulanyordu.
renciler, dier taraftan da gebe olan Trkleri yerleik dzene gemeye
altrmak zere nderlik yapyorlard. Kurduklar dergahlarn etrafnda yerleim
yerleri meydana geliyordu. Yerleik dzene geen toplumun lokomotif grevini
dergahlar yrtyordu. iftilik, hayvanclk ann imalat sanatlarn oun-
lukla bu dergahlar topluma retiyordu.
Yllarca Hac Bekta Veli okulunda yetien Mridler, halkn manevi deer-
leri ile ilgilenmekte kalmyorlard. Tarmda olduu gibi halk salnda da n-
derlik yapyorlard. Halkn salkl yaamas iin dinin nerdii salkl yaama
kurallar dnda halk tbb ile de ilgileniyorlard.
eitli otlardan yaptklar ilalarla, hastalarn dertlerine deva olmaya alyor-
lard. Bunlarn ilerinden bazlar kendi zamanlarnda isim yapm kimselerdir.
Bizzat Hac Bekta Velinin obanlk yapt, tarmla urat ok iyi bilini-
yordu. Bu metot rencileri tarafndan da uygulanmtr.
Etkileri
Hac Muhammed Bekta Velinin amac yce olduu iin, etkisi de o denli
geni olmutur. Bektai tarikat dnda Anadolu ve Balkanlarda yurt sathna
yaylm bu denli byklkte baka bir tarikat yoktur.
yle ki 1400 yllarna gelindiinde Anadolu ve Balkanlarda yaayan Mslman
Trklerin ve Mslman olan Arnavutlarn yzde altm Alevi-Bektai idi.
7
Abdlbaki GLPINARLI Velayetname S:81-89, Do. Dr. Bedri NOYAN Bektailik Alevilik
nedir? S: 431-540

Haydar KAYA
Hac Muhammed Bekta Velinin etkilerini genel olarak balk altnda

toplayabiliriz.
1. Dini adan etkisi
2. Sosyal adan etkisi
3. Siyasal adan etkisi
Dini adan etkisine baktmzda; slam dininde ana kurallara dokunmadan
sevdirici, kolaylatrc, amaca daha erken varc kurallar gelitirdiini grmekteyiz.
Gelitirdii bu kurallarla ok geni halk kitlesini etkiledii gibi gayri ms-
lmlerin slam kefetmesine yardmc olmutur. Hristiyan ve dier toplumlara
gsterdii engin hogrsyle, onlara slam sevdirmi ve Anadolunun slam-
lamasnda, Trklemesinde byk etki yaratmtr.
slam tasavvufunu daha anlalr ve uygulanr hale getirmek iin drt kap
krk makam esasn getirmitir. Bu kurallarla her inan ve dncedeki insanlar
kucaklamtr.
Makalat isimli eserinde akladklar kurallardan birinci kap olarak eriat
gstermitir. Bu kuralla slam eriat ile amel eden ve o dneme kadar tasavvufla
atan Snni dncenin sevgisini kazanmtr. Snni dnce slam tasavvu-
funu bu yolla tanmaya almtr. Aralarnda bir yaknlama domutur.
Makalatnda aklad tarikat kaps ile de dier tm tarikatlarn sevgisini ka-
zanm ve onlarn zerinde gzel bir etki brakmtr. Tarikatlar arasnda ve dergah-
lar arasnda birliktelik salamaya almtr. Klli tarikun noktatn vahid tm
tarikatler ilahilik noktasnda birliktir zdeyiini en gzel uygulamtr.
Bu birletirici dncesi ile pek ok dergah kendisine balanm, kendisini
Anadolu ve Balkanlardaki tarikatlarn ser emesi (bapnar) ilan etmilerdir.
Bata Mevlana olmak zere, Ahi Evren, Seyyid Mahmud Hayrani, Tapduk
Emre ve dier tarikat ulularna eliler gndermi bunlarla gzel birliktelikler
salam, ilerinden bazlar da kendisine balanmtr.
Makalatnda slam inancn drt kap krk makam esaslarna gre dzenle-
mitir. eriat kapsn on makam iinde aklamtr. Tarikat kapsn, Marifet
kapsn ve Hakikat kapsn onar makam halinde aklamtr.
Bylece eriatn dnda kalan slam tasavvuf makamlarna mensup olan in-
sanlar da kucaklamtr.
Makalatn her kapsn ve her makamn Kuran ayetleri ile aklamtr.
Bylece getirmi olduu dzenlemenin tamamyla Kuran esasl olduunu ka-
ntlamtr.

Bizce bu dzenleme Kuran- Kerim in Maide sresinin 48. ayetinin tefsiri-

dir. Bilinmektedir ki bu ayette yce Allah slam dinine mensup olanlara iki yol
nermektedir. Bunlardan birincisi, eriat yolu ikincisi ise Minhac (Teologlarn
deyimi ile Tasavvuf) yoludur.
Hac Bekta Veli eriat yolunu yannda, minhac yolunu kap (Tarikat,
Marifet ve Hakikat) olarak aklamtr. Bu kaplarn detayn toplam otuz ma-
kam olarak bildirmitir.
Bu denli geni bir yelpaze ile tasavvuf inancnn tm katmanlarn kucaklamtr.
Tabii ki Hac Bekta Velinin dini adan etkisini Anadolu ve Balkanlarn s-
lamlamasnda ve Trklemesinde gsterdii lokomotif grevinde grmekteyiz.8
Bu gerei gerek slam ve gerekse gayri mslm tm aratrmac ilim adam-
larnn eserlerinde aka grmekteyiz.
Hac Bekta Velinin sosyal adan etkisine gelince:
Bu etkisiyle toplum hayatnda nemli rol oynamtr. nsan ilikilerinde b-
yk kk aramakszn herkesin ayana giderek onlarn dertlerini dinlemitir.
Bu davran ile dergahnda oturup insanlarn ayana gelmesini bekleyen inan
nderlerini uyarmtr. nsanlar arasnda kavgay, srtmeleri ve kslkleri
ortadan kaldrmaya almtr. Bu davran Bektai tarikat iinde kural haline
gelmitir. Muhiblerini ziyarete giden Bektai nderi ncelikle ziyaret ettii ky-
de veya yerleim yerinde bulunan insanlar arasnda kavga, kslk ve srtme
olduunu sorar, byle bir durum varsa nce sorunu zer sonra misafir olduu
evin sofrasna oturarak, nne getirilen yemei yer. Aksi takdirde o evi ve yeri
terk etmek zorunda kalr. nk Bektailikte, Alevilikte nizal ve rzasz lokma
yemek haramdr. O lokma bark bir ortam iinde ve gnl rzas ile gelmelidir.
Zira Alevi ve Bektailikte iddet ve cebir byk gnahlardandr. Bu gelenek
Hac Bekta Veliden kalmtr. Hogr sahibi olan insanlarn en byk zelli-
i bar sevmesi ve salamaya almasdr.
Hac Bekta Veli kendi zamannn en iyi evrecisi ve evre dostu idi. Dini
etkisini kullanarak yaknlarnda bulunan bir dadaki orman korumak iin hr-
kasn yakarak kllerini daa serper ve buradan ya aa kesilmesini yasaklar.
Hac Bekta Velinin sayesinde yok olmaktan kurtulan, ormanla kapl hale
getirilen bu daa Hrka Da ad verilmitir. Gnmzde dahi ziyaret haline
getirilen bu orman korunmaya zen gsterilmektedir.
Hayvan severlii de bilinmektedir. Kendisini ziyarete gelenlerin, yapm ol-
duklar bir olay menakp kitaplarna girmitir. Gelen yolculardan birisi elence
olsun diye nlerine kan domuz srs iinde, bir domuz yavrusunu tutarak
8
F. W. HASLUCK Bektailiin Corafi Dalm S:39-40

Haydar KAYA
boynuna an takar. Srye kavumak iin koan domuz yavrusunun boynunda-

ki ann kard sesler sry rktr. oban ok eziyet eker. Durumu gele-
rek Hac Bekta Veliye bildirir. ikayet zerine Hac Bekta Veli kendisini ziya-
rete gelenleri eletirir. Bizi ziyarete gelenler elsiz olmaldr, dilsiz olmaldr ve
belsiz olmaldr. Diyerek bunlara nasihat eder. Bundan sonra domuzda olsa
hibir hayvana ikence yapmayacaklarna dair kendilerinden sz alr. 9 Hac
Bekta Veli yukardaki sz ile dost ziyaretinin nasl olmas gerektiini de bizle-
re retmi oluyor. Ziyarete gidenlerin elinden, dilinden ve belinden herkes
gvencede olmaldr. Hi kimseye ktlk ve gnl krclk yaplmamaldr.
Bunun dnda toplumlara almay, helal kazan sahibi olmalarn nermi-
tir. Bu nerisini bizzat yaayarak insanlara ve insanla gstermitir. Hayatn
alarak ve insanlara bilgi vererek, hizmet ederek, onlarn sorunlarna are bula-
rak, dertlerine deva olarak devam ettirmitir. neri ve davranlar ile sosyal
adan topluma nderlik yaptndan tr bu konuda etkisi olduka yaylm-
tr. nc sraya aldmz Hac Bekta Velinin siyasal etkisinin belirtileri
gnmze gelebilmitir.
Hac Muhammed Bekta Veli, Anadoluya geldiinde Anadolu da yaayan
Trk toplumunu idare edenlerin durumu bilinmektedir. Hac Bekta Veli nce
Moollara kar direnir. Halifelerinden Karadonlu Can Babay, Anadoluda
bulunan Mool Hanna gnderir. Moollarn Mslman olmalarn ve Msl-
manlara ikence yapmamalarn bildirmekle grevli bulunan Can Baba, Mool-
larn papaz ile ilmi tartmaya girer. Papaz yenilgiye uratarak Moollarn
Mslmanla girmesine yardmc olur. 10
Dank olan Anadoludaki beylikler iinde gelecek vadeden beylik olarak
Osmanl beyliini grr. Osman Gaziye Bektai gelenei uyarnca era, sofra
ve hrka gnderir. Dualarn bildirir.
Osman Gazinin lmnden sonra yerine geen olu Orhan Gazi zamann-
da, Orhan Gazinin ars zerine Amcazadesi Abdal Musay birka sava
rencisi ile birlikte yardma gnderir.
Orhan Gazinin aabeyi Alaaddin Beyin tavsiyesi zerine isim vermek ve
balarna brk giydirmek zere Hac Muhammed Bekta Veliye gelen askerlere
Yenieri adn verir ve giydirerek geri gnderir. O tarihten itibaren Yenieri
askerlerinin Piri ve manevi koruyucusu olarak kabul edilir. 11
Says onu akn olan Anadolu Beylikleri iinde Hac Bekta Velinin Os-
manl Beyliini semesi son derece anlamldr. Buna mthi bir ngrde deni-
9
Abdlbaki GLPINARLI Velayetname S:53
10
Abdlbaki GLPINARLI Velayetname S:38
11
Mehmet NER Tarih-i Cihan Nma Cilt:1 S:155

lebilir, manevi bilgi de denilebilir. Her hangisi olursa olsun, deimeyen gerek
udur. Hac Bekta Veli maddi ve manevi adan siyasi etkisi son derece nemli
olan Anadolu ve Balkanlarda yaayan Mslman Trk ve dier milletlerin nde
gelen piridir.
Onun siyasi etkisi vefatndan sonrada artarak devam etmitir.
1349 ylnda Geliboluya geme hazrlklar yaplrken, Hac Bekta Velinin
yerine Postta oturan Amcaolu Seyyid Ali Sultan (Kzldeli), Orhan Gazi tara-
fndan arlr. 12
Yanna ald krk kiilik sava dostlar ile birlikte yardma koar. Gelibo-
luya geen iki saldan birisinde Seyyid Ali Sultan bulunmaktadr.
Gelibolu ve Balkanlarda gsterdii yararllklardan sonra 1352 ylnda Dime-
toka kendisine yurt olarak verilir. Seyyid Ali Sultan burada dergahn aarak
kalr. rad ve retime yeni at dergahta devam eder. Bylece Balkanlarn
Mslmanlamasnda ve Trklemesinde nemli rol stlenir.
Birinci Murad zamannda Yenieri Oca yeniden tekilatlandrlmak istenir.
Bunun iin Seyyid Ali Sultandan sonra Hac Bekta Velinin yerine postta oturan
Hac Bekta Velinin olu Timurta Hzr Lale, Sultan Murad tarafndan Bursaya
arlr. 1363 tarihinde Padiah temsilen Bekta Paa, Mevlana dergahndan
Emirah elebinin katlm ile Yenieri Oca yeniden tekilatlandrlr.13
Ocan piri olarak Hac Bekta Veli resmiletirilir. Glbanklar buna gre
dzenlenir. Ocan bandaki Yenieri komutan Hac Bekta Velinin manevi
vekili kabul edilir. Pencik kanunu kartlarak elde edilen sava ganimetlerinin
bete biri -Enfal suresinin 41. ayeti uyarnca Hazreti Peygamberin torunu say-
lan- Hac Bekta Veli dergahna gnderilir.
Ayrca savalarda esir edilen yabanc din ve milletlere mensup ocuklar ile
yurt sathnda kimsesiz kalan ocuklar Hac Muhammed Bekta Velinin derga-
hna gnderilir. Bu ocuklar dergah tarafndan alan zaviyelerde dini, sosyal,
siyasi (askerlik ve sava sanat) etnik ynde slam ve Trk olarak yetitirilip Ye-
nieri Ocana gnderiliyordu.
Bu dergahlardan Osmanl Devletine hizmet etmi pek ok deerli insan ye-
titirilmitir. rnein Mimar Sinan ve daha pek oklar eitli dallarda yetitiri-
lerek devlet hizmetine gnderiliyordu.
Bu sistem asrlarca bitmeden devam etmitir. Buradan kardmz gerek
udur. Hac Muhammed Bekta Velinin siyasi etkisi, dier etkilerinin nne
gemitir.
12
Seyid Ali Sultan Velayetnamesi Osmanlca Metin
13
Ord. Prf. . Hakk UZUNARILI Kapkulu Ocaklar S:149

Haydar KAYA
Kurumlar
Hac Bekta Velinin kurumlar vefatndan sonra, onun felsefesine uygun
olarak kurulmutur. Salnda ilk kurum olarak Sulucakarahyk kynde
kurmu olduu dergahtr.
Tarikat terimlerinde dergah, tarikat kurucusunun felsefesini yaymak iin a-
t okuldur. Buna bal olarak kurulan dier birimlere tekke ad verilir. Tekke-
lerin temsilciliklerine de zaviye ad verilir.
Hac Bekta Veli dergahnda pek ok hizmet blmleri bulunmakta idi.
nemine gre sralamak gerekirse:
a) Hac Bekta Velinin bizzat oturduu ve ihtiyalarn giderdii blm.
Buna Pirevi de deniliyordu.
b) Kilerevi: Bata yiyecek ve giyeceklerin topland yer.
c) Aevi: Mutfak ve yemek salonundan oluuyordu.
d) Meydanevi: Muhabbetin, konumalarn ve ibadetin yapld blm.
e) Mihmanevi: Misafirlerin ve dervilerin kald blm.
f) Atevi: Misafirlerin hayvanlarnn barnd, samanlk ve ahrdan oluan
blm.
Bunlardan baka kurbanlarn kesildii, klk yiyeceklerin ve snma gerele-
rinin topland blmler olmak zere ihtiya duyulan baka blmlerde bu-
lunmakta idi. Dergaha bal kurulan tekkelerde de, dergah tarz yaplanma bu-
lunmakta idi.
Zaviyelere gelince; bunlar daha kk birimlerdi. Tekkelerin banda bizzat
Hac Bekta Veli tarafndan yetitirilen rencileri bulunmakta idi. Vefatndan
sonra Anadolu ve Balkanlarda kurulan tekkelerin says yz geiyordu. Bunlara
bal olarak kurulan zaviyelerle beraber bu say yze yaklayordu.
Tekkelerin iinde isimleri gnmze kadar gelen, Antalya Elmal Abdal Mu-
sa tekkesi, Dimetoka Kzldeli Seyyid Ali Sultan tekkesi, Eskiehir Seyidgazi
Scaeddin Veli tekkesi, Afyon Karacaahmet Sultan tekkesi, Uak Banaz Susuz-
ky Koluak Hacim Sultan tekkesi gibi pek ok kurum bulunmaktadr.
zellikle Velayetnamede ad geen, Hac Bekta Velinin yetitirdii ren-
cileri, vefatndan sonra dergaha bal olarak ayr ayr illerde tekkeler amlardr.
Bu tekkelerin bazlar zamanmza kadar gelebilmitir. 14 Haziran 1826 tarihin-
de Yenieri Ocann kaldrlmas ile birlikte tm Bektai tekke ve zaviyeleri
kapatlmtr. Dergah ise ynetimi Nakibendi tarikat eyhlerine devredilmitir.
Hac Bektai Velinin vefatndan sonra, kendilerini ona bal olarak kabul eden
Yenieri Oca, Hac Bektai Velinin manevi kurumudur.

Yenieriler, 1363 tarihinde yeniden tekilatlandrldktan sonra kendilerine

(Dudman- Bektaiyan) Bektai Oca adn vermilerdir. Balarnda bulunan
Komutana da, Hac Bekta Velinin vekili anlamnda Halife-i Hac Bekta deni-
lirdi. Komutan 94. cemaatin ortasnda otururdu. 14
1551 tarihinde Bektailikte Babaganlk kolu kurulunca, bu kolun bana
dergahta oturmak zere Yenieri komutan Sersem Ali Baba getirilmitir. Bu
tarihten sonra vefat eden veya herhangi bir nedenle yeri boalan babann yerini
doldurmak zere Yenieri ocanda yaplan bir merasimden sonra baba gnde-
rilmitir. Bu gelenek 1826 tarihine kadar kesintisiz devam etmitir.
Yenieriler: Taife-i Bektaiyan, Gruh-u Bektaiye, Zmre-i Bektaiyan, Sa-
nadid-i Bektaiyan, Rical-i Dudman- Bektaiye ve ocaktaki terfi ve derece silsi-
lesine de (Silsil-i Tarik-i Bektaiyan) adlar ile anlrd. 15
Bunlarla birlikte Yenieri Ocana insan kayna salamak iin kurulmu bir
kurum daha bulunmaktadr. Gnmzdeki yetitirme yurtlar benzeri olan bu
kurumda; gerek esir edilen yabanc milletlere ait ocuklarla ve gerekse yurt iin-
de yetim kalan ocuklar buralarda yetitiriliyordu. Giderleri penik (betebir)
yasas uyarnca imparatorluk tarafndan karlanmakta idi.
Dergah, tekke ve zaviyelerde retilen slam tasavvufu, sosyal bilgiler, salk
bilgileri, ahlak ve kltr bilgileri yetim yurtlarnda da retiliyordu. Bunlara ek
olarak sava sanat ile gerekli olan dier bilgiler veriliyordu.
Gelen ocuklarn saylar yllar sonra artnca, bu kez Yenieri Ocana bal
(Acemi Olanlar Oca) kuruldu. Bu ocaktaki gen ocuklar Trk slam tasav-
vufu geleneklerine gre yetitiriliyordu. Tamam kendilerine inan nderi ola-
rak Hac Muhammed Bekta Veliyi kabul ediyorlard.
zetlemek gerekirse Hac Bekta Velinin kurumlarn dini olarak Dergah,
Tekke ve Zaviye; ve siyasi-askeri olarak da Yenieri Oca, Acemi Olanlar
Oca eklinde grmekteyiz. Bunlardan Yenieri Oca ve Acemi Olanlar Oca-
, Hac Bekta Veliye inan olarak bal kurumlardr. Resmi ynde Osmanl
mparatorluu tarafndan kurulmu askeri kurumlardr. Bu durum Osmanl
mparatorluu zerinde Hac Bekta Velinin etkisinin bykln gster-
mektedir.
14
15

Haydar KAYA
SONU
Bektailik hakknda en gzel tespitlerden birisini F. W. HASLUCK, Bektai-
liin Corafi Dalm kitabnda yapmtr. (S: 39-40)
Bektai Tarikat hibir ulusun snrlar ile snrlanamaz, nk Iraktan Arna-
vutlua kadar btn Osmanl mparatorluunun topraklar iine yaylmtr.
Bektailerin dinsel retileri btn zihinlerle badaabilecek ve her trl dnce-
ye yant verebilecek biimde dzenlenmitir. Yollar, insanlar kutsal geree gt-
recek aamalar adm adm ycelten irad yneticilerini ierir.
KAYNAKA
Abdlbaky GLPINARLI, Menakb- Hac Bekta Veli Vilayet-Name nk-
lap Kitapevi stanbul 1958
Alphonso de LAMARTNE, Osmanl Tarihi, Sabah Gazetesi Yaynlar stanbul 1991
Akpaa Dervi Ahmet Aki, Tevarihi Ali Osman, Bin Temel Eser M. E. B.
Yaynlar stanbul 1970
Aziz YALIN Yorum ve Aklamalarla Makalat- Hac Bekta Veli Akademi
Matbaas Ankara
Do. Dr. Bedri NOYAN, Bektailik Alevilik Nedir? Dou Matbaaclk Ankara 1988
_____, Hac Bekta Veli Velayetnamesi (lk Velayetname) Dou Matbaaclk
Ankara 1986
Prof. Esad COAN, Hac Bekta Veli Makalat Seha Neriyat Ankara 1971
Prof. Fuad KPRL, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar. Diyanet l.
Bak. Yaynlar Trk Tarih Kurumu Basmevi Ankara 1976
F. W. HASLUCK (eviren Prof. Ragp Hulusi), Bektailik Tetkikleri stanbul 1928
_____, Bektailiin Corafi dalm (eviren Turgut KOCA A. Nezihi ER-
GNSOY Ufuk Matbaas stanbul 1991)
Haydar KAYA, Alevi Bektai Erkan Evrad ve Edebiyat Engin Matbaaclk
stanbul 1993
Prof. Hilmi Ziya LKEN, slam Dncesi. Rza Kokun Matbaas stanbul 1946
Ord. Prof. smail Hakk UZUNARILI, Osmanl Devleti Tekilatnda Kap-
kulu Ocaklar Acemi Oca ve Yenieri Oca. Trk Tarih Kurumu ba-
smevi Ankara1988
Joseph Von Hammer, Osmanl Tarihi (eviren Prof. Dr. Abdlkadir KARA-
HAN) M. E. B. retmen Kitaplar Dizisi stanbul 1990
Mehmet NER Kitab- Cihan-Nma Neri Tarihi Trk Tarih Kurumu Yayn
stanbul 1982

Rti SARDA, Her Yn le Hac Bekta Veli ve en yeni eseri Serh-i Besmele
Karnca Matbaaclk zmir 1985
Prof. mer Ltfi BARKAN, Kolonizatr Trk Dervileri stanbul ktisat Fa-
kltesi Doktora Tezi
Prof. Dr. Yaar YCEL Prof. Dr. Ali SEVM Trkiye Tarihi Clt. 1. Trk
Tarih Kurumu Yaynlar Ankara 1990
Prof. Dr. Sabri F. LGENER Zihniyet ve Din. slam Tasavvuf ve zlme
Devri ktisat Ahlak Der Yaynlar stanbul 1981
Prof. Mehmet Rami AYAS, Trkiye lk Tarikat Zmrelemeleri zerine Din
Sosyolojisi Asndan Bir Aratrma Ankara niversitesi Basmevi 1991

BRKLCE MUSTAFA VE
TASVRL-KULB RNE
Dursun GMOLU
Aratrmac Yazar
(Bektai Babas)

Dursun GMOLU
ZET
eyh Bedreddinin yaam ve yaptlar modern aratrmaclarn te-
den beri ilgisini ekmi, ancak onun en yakn talebesi olan Brkce
Mustafann ayn ilgiye mazhar olduunu sylemek zordur. eyh Bed-
reddin hakknda olumlu veya olumsuz pek ok ey yazlm olmasna
karn, Brklce Mustafa ile ilgili tarih kitaplarnda yalnzca birbi-
rinin tekrar olan bilgiler yer almaktadr. Tasvrl-Kulb ve yaza-
r Burhan bin Mustafa olarak kaytl olan bu eserin Brklce Mus-
tafaya ait ve mutasavvf kimlie sahip olduu, eyh Bedreddinin -
retisi Halvetilik olarak alglanmasnn daha doru olaca gnmz-
de anlald tarzda alevi olmad konusu irdelenmektedir.
Anahtar Kelimeler: eyh Bedreddin, Brklce Mustafa, Halvetlik,
Tasvrul-Kulb
GR
eyh Bedreddinin hayat ve eserleri ile ilgili pek ok kitap okumu olmama
karn 2005 ylnda Bezmi Nusret Kaygusuzun, eyh Bedreddin Simaveni adl
eserini okurken aadaki szler ilgimi ok ekmi ve bu aratrmay yapmaya
balamamza sebep olmutur:
Brklce Mustafa, Karaburunda karar kld. Marnileyh, chil bir adam
deildi. Baz tarihlerde mm olarak gsterilmesi, ez-cmle, Ahmet Mithat Efen-
dinin alayl bir tarzda Mustafa Aa diye onu anmas, saray saltanatn memnun
etmek iindir. Brklce Mustafann tasavvuftan Tasvrl-Kulb adnda Trke
bir eseri yakn zamana kadar Aydn Ktphanesinde mevcut idi. Kitabn mukad-
dimesinde medih ve sitayile eyh Bedreddinden bahseyledii gibi, kendisi-
nin de Burhaneddinin olu olduunu tasrih etmektedir. Tasavvuftan bahis eser
yazan bir zat mmi olur mu? Karaburunda Sofi kisra namile de ydolunmakta
idi. Burada ailesini gizliyor, soranlara Nuirevan neslinden olduunu sylyordu.
Bazlarnn zann vechile, doutu Karaburun olsayd, bittabi o ekilde hareket
edemezdi. nki halk arasnda soyunu sopunu bilenler olacakt1.
Brklce Mustafann bir mutasavvf olduunu ileri sren yalnzca Bezmi
Nusret Kaygusuz deildir. Bursal Mehmed Tahir Bey, Osmanl Mellifleri
adl eserinde eyh Bedreddini anlatrken Hlefsndan olduu manzum
mukaddimesinden anlalan Mustafa bin Burhan adndaki ztn Tasvrl-
Kulb isminde tasavvuftan Trke eseri Aydnda mtalaa gzrm oldu2 akla-
masn yaparak benzer bir tespiti vurgulamaktadr Bu iki veriye dayanarak yurti-
1
Bezmi Nusret Kaygusuz, eyh Bedreddin Simaveni, hsan Gmyaka Matbaas, zmir 1957 s. 83
2
Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, Hicri 1333, Matbaa-i Amire s. 40

Brklce Mustafa Ve Tasvrl-Kulb rnei
i ve yurtd ktphane kataloglarnda yaptmz aratrmalarda Tasvrl-

Kulb ismiyle yazlm bakasna ait bir esere de rastlanmamtr.
Gerek Bezmi Nusret Kaygusuzun ve gerekse Bursal Mehmed Tahirin,
Brklce Mustafann mutasavvf olduuna ilikin aklamalar ok ilgintir.
nk Trk okuyucusu, hatta btn dnya Brklce Mustafay, tasavvuf
adam olarak deil de, bir ihtilalci, bazlarna gre sosyalizmin ve materyalizmin
ncs olarak tanmaktadr. Bu eser ile Brklce Mustafann mutasavvf oldu-
unun belgelenmesi, bir yandan Bedreddinin tasavvuf dncelerinin olgun
mridleri tarafndan nasl anlald sorusuna cevap niteliinde olup dier yan-
dan Trk dn yaamna ve tarihine k tutup, insanlarn bilgilerini tekrar
gzden geirmelerini salayacak, eyh Bedreddin ve Brklce Mustafaya daha
farkl bakmamz da beraberinde gerektirecektir.
Eserin smi ve Yazar
Eserin yazar, kendisini eserinde u szlerle anlatmaktadr: Pes, eyle olsa bu
duac fakr ve hakr Burhan Hoca olu Mustafann gnlne geldi kim, bir risle
yaza; iinde beyn ide kim mmin ka drldr ve hem gnl ka drldr ve
dahi nefis ne sretldr ve bunlar nice kiide olur. T kim, talib eksiini nereden
arasa gerek. Eseri yazma nedenini ve kitabn ad ile ilgili olarak ise unlar sy-
lemektedir: Yaz dahi tasvr et, ben dahi Allah telnn inyetine ve erenlerin
himmetine sndm, derhl nn cevab gnlden dilme revn old. Ben dahi
risleyi yazdm, adn Tasvrl-Kulb kodm. T ki, bunu okuyan taliblerin
talebi ziyde ola ve hem bizi duayla ana. 3 zerinde altmz nshalarn iki-
sinde Burhan bin Mustafa, dier ikisinde ise Burhan Hoca olu Mustafa olarak
kaytldr. Brklce isminin nereden kaynaklandn B. Nusret Kaygusuz yle
aklamaktadr: Bu srada Brklce Mustafa da aziz stadn nezdine geldi. O da
bu havlide bulunmakta idi. Brk, yuvarlak ve postsuz kalpak demektir. Byk
sark mnasnda da kullanlmtr. En evvel Orhan Gazi devrinde Yenierilere Ak
brk giydirildi. Bilecikte iml olunurdu. Bektalerin elifi tacna benzer. Musta-
fann unvan mutlaka balndan kinyedir. Brklce, brke mabih klhl
adam anlamndadr. Trkede byle isimler oktur; Saruca Paa, amlca gibi. 4
Nihat etinkaya ise konuyla ilgili olarak: On birinci yzylda ataszne dn-
m bulunduunu, Mahmut Kagarnin kaydettii, Tatsz Trk bolmas, Basz
brk olmaz bugnk syleyile Tat Trksz olmaz, ba brksz olmaz Trk
atasznden de anlyoruz. Eskiden Trklerde, ba ak dolamak ayp saylrd.
Aalayc anlamda, bugn de kullandmz ba ak, baldr plak sz ayn
gelenee dayanr. 5 demitir. A. Munis Armaan bir eserinde: Brklce
Mustafa, Trkmenlere ky tesis etmi Seluklu emirler ailesinden olup, ayn
3
V. 11 a 11 b
4
Bezmi Nusret Kaygusuz, eyh Bedreddin Simavn, s. 62.
5
Nihat etinkaya, Kzlba Trkler, Kum saati Yaynlar, stanbul 2000, s. 429

Dursun GMOLU
zamanda tasavvuf kltr olan bir Dededir. Kzl Brkl Kynn kurucu-
su olan bu Dede Sultan, kaynaklarda Brklceli Mustafa olarak nitelendi-
rilmektedir. Bunlara bal olarak da Brklceli Mustafa, Bedreddine yabanc
da deildir. Byk olaslkla onlar Seluklu ynetim ailesinin st dzey insan-
lardr. Gerek Bedreddinin babas srailin Eridere, gerek Brklceli Musta-
fann Kzl Brkl Ky birbirine yakn kylerdir. Bu nedenle Tirede bir
araya gelmeleri rastlant deildir Okuma yazma bilmeyen birinin binlerce
Trkmeni harekete geirebilecei olas mdr?6 demektedir. Eserin devamnda
konuyla ilgili olarak: Bat Anadolunun fethi srasnda birok Seluklu ve Kara-
man emirlerinin fetih ve yerleim srecine katldklarn biliyoruz. zellikle Seluk-
lu Sarayndan, st dzey emirlerin Tire ve evresinde yerleimler tesis ettikleri,
buralar Trkmen guruplara atklarn gryoruz. Bu emirlerden, Kara Sey-
feddin Beyin olu Bahadr Beyin anak, Kad Burhaneddinin olu Musta-
fa Beyin Kzl Brkl ve srail Beyin de Eridere Kyn yerleime atkla-
rn bir kez daha yineleyelim. 7 Bedreddinin Tireye gelmesiyle kentte ve krsal
kesimde byk bir canlln yaadn gryoruz. Kentteki Hristiyan ve Yahudiler
de eyhe byk ilgi gstermektedirler Daha sonra Dede Sultan olarak nlenecek
olan Brklceli Mustafa ile Bedreddinin Tirede balayan birliktelikleri konusunda
ne yazk ki geni bilgi yoktur. Esasen Brklce Mustafa, Bedreddinin babasnn
ky Eridereye yakn Kzl Brkl Kynn kurucusudur. Kimi tarihilere gre
de Bedreddinin akrabasdr. 8 denilmitir. Cevdet Trkay, eserinde9 Kzlca
Brk, Kzlca Brkl, Kzlca yrk, Kzlca Yrkl, adl cemaatleri Vakflar,
Bozdoan kazalar (Aydn Sanca), Mula kazas (Mentee Sanca) snrlar
iinde, Doan Koer, 16. yzyl Tapu Tahrir Defterleri zerinde yapt al-
mada Kzlca Brkl cemaatinin Mentee Sanca, Mazun kazasnda yerleik
olduunu tespit etmitir.
Eserin Nshalar
Bezmi Nusret Kaygusuz ve Bursal Mehmed Tahir tarafndan Tasvrl-
Kulb adl eserin drt nshasna ulalm ve knyeleri u ekildedir:
Birinci nsha, Topkap Saray Emanet Hazinesi 0001287 numarada kaytl-
dr. Toplam 87 varak ve eksiksizdir. Bu eser Mehmed Bin Ramazan adnda bir
mstensih tarafndan H. 1002 (M. 1593) tarihinde istinsah edilmiti. kinci
nsha Milli Ktphanede 0559966 numarada kaytldr, son sayfalar eksiktir.
nc nsha, Manisa l Halk Ktphanesi, Manisa Akhisar Zeynelzde Ko-
leksiyonu 45 Ak Ze 5707/3 numarada kaytl ve nesih yazyla yazlmtr. H.
6
A. Munis Armaan, Tireden Daraacna eyh Bedreddin, zmir 2004, s. 53-54
7
A. Munis Armaan, Tireden Daraacna eyh Bedreddin, zmir 2004, s. 119
8
9
Cevdet Trkay, Babakanlk Arivi belgelerine gre Osmanl mparatorluunda oymak, airet ve
cemaatlar, stanbul 1979, Tercman Gazetesi, s. 524

1008 (M. 1598) tarihinde Hac Yusuf bin Abdurrahim adndaki kii tarafndan
yazlmtr. Drdnc nsha, Vatikan Ktphanesi Trke Yazmalar bl-
mnde Vat. Turco 322 numarasyla kaytl, nesihle yazlm nshadr. Eser H.
983 (M. 1575) tarihinde istinsah edildiine dair kayt bulunmaktadr. Ayn
zamanda zerinde tarih bulunan en eski nshadr.
eyh Bedreddinin Hayat ve Brklce Mustafa ile likisi
Doum tarihi 1359 yl olan eyh Bedreddinin asl ad, Bedreddin
Mahmd b. sril b. Abdlazzdir. Babasnn, ikmet ettii yerde idarecilik
dnda kadlk grevini de yrtm olmas nedeniyle eyh Bedreddin, Si-
mavna Kadsolu olarak da bilinmektedir. Annesi ise, bu kalenin malup edi-
len Rum komutannn kzdr ve Mslman olduktan sonra Melek adn alm-
tr. Eitimine Edirne'de babasnn yannda balayan eyh Bedreddin, Hocas
Molla Yusuf sayesinde fkh ilmiyle tanr. Hocas lnce Bursa'ya gidip, astro-
nomi ve matematik alanlarnda byk hret kazanan, Koca Efendi diye de
bilinen Bursa Kads eyh Mahmud'dan ders alr. Daha sonra Konya'da Feyzul-
lah'tan mantk ve astronomi eitimi alp, dnemin slam dnyasnn ilim mer-
kezi olan Kahire'ye gider. Menakbname'ye gre 8 Aralk 1382 tarihinde Kahi-
re'ye varr. Burada Memluk Sultan Berkuk'un dostu ve danman olan dne-
min nl alimlerinden Ekmeleddin el-Bayburti'nin rencisi olur. Sultan Ber-
kuk, Bedreddin'i olu Ferec'in zel hocalna tayin eder.
Sultan Berkuk'un saraynda geirdii yl zarfnda Hseyin Ahlti ile tan-
r ve dncelerinden etkilenir. Berkuk, Bedreddin ve Ahlti'ye birer Habe
cariye sunar. Menakbname'nin yazar Hafz Halil'in babas smail'i, bu cariye-
lerden biri olan Czibe dourur. Ahlti Bedreddin'in tasavvuf yolunda yol gs-
tericisi olur.
Hseyin Ahlti bir sre sonra Bedreddin'i Tebriz'e yollar. Burada 1402
1403 tarihinde Anadolu seferinden dnen Timur'la karlaan Bedreddin, ilmiy-
le Timur'u ve evresini etkiler. Timur kendisiyle beraber gelmesini ister fakat
Bedreddin bunu kabul etmez ve Kahire'ye dner.
Ahlti lmnden hemen nce Bedreddin'i halifesi ilan eder. Ancak mrit-
lerinin bazlar buna tepki gsterir. Bedreddin alt ay sonra Msr' terk eder.
nce Halep'e sonra Karaman ve Germiyan Beyliklerinin topraklarna gider10.
Konyada Hamideddin Aksarayi (Somuncu Baba) ile tanr, buradan Aydn'a
gelir. Bat Anadoluda bir mddet dolatktan sonra Brklce Mustafa ile tan-
10
Abdlbki Glpnarl, Simavna Kadsolu eyh Bedreddin ve Menkb, Milenyum Yaynlar,
zmir 2008, s. 209

Dursun GMOLU
r. Daha sonra, Tire zerinden Hristiyan nfuslu Ceneviz hkimiyetindeki

Sakz Adas'na geer, oradaki papazlarla grr ve onlar olduka etkiler11.
Ktahya ve Domani zerinden Bursa'ya yapt yolculuu srasnda Srme
kynde dier nemli mridi Torlak Kemal ile tanr. Gelibolu zerinden
Trakya'ya geer ve Edirne'ye ular. Kahire'den Edirne'ye kadar gittii her yerde
kendisine mritler toplayan Bedreddin birka ay sonra Bursa ve Aydn'a tekrar
gider, sonrasnda yedi yl Edirne'de kalr. Bu srada Osmanl Devleti Fetret
Devri'ndedir. Yldrm Byezidin oullarndan Musa elebinin, Sleyman
elebi ile yapt sava sonunda Edirneyi ele geirmesi zerine Bedreddin Ka-
zaskerlie tayin edilir, Brklce Mustafa da kethdalk grevine getirilir. Daha
sonra Musa elebi, kardei Mehmed elebi tarafndan yenildikten sonra Bed-
reddine maa balanm ve birlikte znike srgn gnderilmitir. Mehmed
elebi, sarslm olan Osmanl otoritesini tekrar kurmak iin Amasya valisi
ehzde Murad Beyi ve Vezir-i zam Byezid Paay, eyh Bedreddinin m-
ridlerinden Brklcenin ve onlara tabi olan herkesin zerine gnderir. Musa
elebinin ordusu zmirden eme yakasna kadar erkek kadn kime rast gel-
diyse kltan geirir. Ancak Brklce Mustafann dervilerinin tamam olaa-
nst kahramanlklar gstermelerine karn katledilirler. Tarihi kaynaklarda
drt bin ile on bin arasnda derviin hayatn kaybettii belirtilmektedir. Bu
savata yaralanan Brklce Mustafadan intikam almak, hayatta kalan dervile-
rinin gznden drmek, onun tarikatnn btl olduuna inandrmak ve izle-
rini silebilmek iin daha sonra kollar bacaklarndan ivilenmek suretiyle arm-
ha gerilip Aydnda katledilmi ve cenazesi bir deveye bindirilip ky ky dola-
trmtr. Bu kanl basknda ok ar ikenceler yaplm, fakat mridleri son
nefeslerinde dahi, Dede Sultan, yeti imdadmza demilerdir. Olayn 1421-
1422 tarihlerinde olduunu tespit ediyoruz. 12
Torlak Kemal de ayn dnemde Manisada yakalanr ve burada aslarak idam
edilir. Mehmed elebi isyanlarn bandaki kii olarak grd eyh Bedred-
din'i Edirne'ye varamadan ele geirir. Kendi fetvasyla idam edilir. Serez ar-
snda aslr ve burada defnedilir. Kaynaklarn ou lm tarihini 1417 olarak
gsterir. 1961'de kemikleri, stanbul Divanyolu'ndaki II. Mahmud Trbesi
haziresine defnedilmitir.
eyh Bedreddin syana Katld m?
eyh Bedreddinin saltanat davasnda bulunduu, belgelenemeyen ve baka
kaynaklarca dorulanmayan szl rivayetlere dayanmaktadr. Tarihi kaynaklarn
byk ksm da bu iddialarn sadece baz kimselerin, elebi Mehmede eyh
Bedreddin hakkndaki ihbarlarnn sonucu olduunu bildirmektedir. Bunlar
11
Baki Yaa Altnok, eyh Bedreddin ve Varidat, Oba Kitabevi, Ankara 2004, s 29
12
Bezmi Nusret Kaygusuz, eyh Bedreddin Simaveni, hsan Gmyaka Matbaas, zmir 1957 s. 89-90

bizzat eyh Bedreddinden duyarak ifade eden hibir kaynak yoktur. E-ekik-
i Numaniye ve Menkbnmede elebi Mehmedin saltanat davasna kalkt-
iftiras ile baz fitne ve fesatlarca eyh Bedreddine kar kkrtld belir-
tilmektedir. Kaynaklarda yer alan dier veriler de bu ihtimli glendirmekte-
dir. Nitekim, Mneccimba Tarihi ve Tct-Tevarih de, eyhin byle bir
davaya kalkm olmasnn ihtiml d olduunu belirtmektedirler. Ayrca
Bedreddin gibi, tasavvuf ve dervilik mesleini semi birisinin de byle bir yola
ynelmiken, saltanat davasnda bulunmu olmas uzak bir ihtimaldir. Nitekim
brahim bin Edhem, Evhadddin Kirmni, Kaygusuz Abdl ve Karaca Ahmed
gibi baz, bey ve sultanlarn, tasavvuf yolunu seince saltanat ta ve tahtlarn
tamamen braktklarna ilikin tarihte birok rnek sz konusudur. eyh Bed-
reddinin eldeki mevcut yaptlar incelendiinde, kendisine ifh rivyet olarak
atfedilen gr ve dncelerin hibirine rastlanlmamaktadr. 13 Ahmet Yaar
Ocakn eserindeki u szler tespitimizi dorulamaktadr:
znikteki srgn hayat srasnda yazlm veya tamamlanm eserlerinin hi-
birinde, ona ait olduu ileri srlen ihtilalci fikirlerin veya materyalist dncelerin
en ufak bir izine rastlanmamtr14.
Tasavvuf geleneinde eyhin sznden kmamak, ona saygszlk yapmamak
deimez kuraldr. Brklcenin eyh Bedreddinin gsterdii yoldan ilerlemesi
doal bir eydir. Onun hakkndaki iddialarn gerei yanstmayaca hakknda
Mfit Yksel eserinde:
Yine ayn tarihi kaynaklar, Brklcenin kendisine peygamber, neb dedirterek
nbvvet davasnda bulunduunu iddia ederlerken, eyh Bedreddine Delior-
mandayken, Brklce iin Mridimdi, hizmetkrmd, benim iin hurc etti
trnden ifadeler izfe ederler. Grld zere, eer Brklcenin; eyh Bedreddin
namna ayaklanmaya kalkt sz konusuysa, bu durum, eyh Bedreddine (bir
tarikat eyhi olarak) kar stn bir konum ifade eden, nbvvet, peygamberlik
davas iddias ile badatrlamaz. Nbvvet davasna kalkan bir kimsenin, baka
bir eyh, mrid namna ayaklanmaya girimesi mmkn grnmemektedir15
demektedir.
eyh Bedreddine ait olduu ileri srlen ve sadece Dukas tarihinde yer alan,
baka hibir kaynakta bahsedilmeyen kadn hari tm mallarn ortakl16 gibi
fikirlere Tasvrl-Kulb adl eserde rastlanmad gibi, tam bir sf yetitirme-
ye ynelik bilgiler aktarld bir gerektir. Hakkndaki iddialar ne Bedreddinin
13
Mfid Yksel, Simavna Kadsolu eyh Bedreddin, Bak Yaynlar, stanbul 2002 s. 49
14
Ahmet Yaar Ocak, Zndklar ve Mlhidler 15-17 Yzyllar, Tarih Vakf Yurt Yaynlar 3. bask,
stanbul 1998, s. 138
15
Mfid Yksel, Simavna Kadsolu eyh Bedreddin, Bak Yaynlar, stanbul 2002 s.73
16
smet Zeki Eybolu, eyh Bedreddin ve Vadidat, Der Yaynlar, stanbul 1980, s. 225

Dursun GMOLU
ne de onun samimi bir mridi olan Burhan bin Mustafann eserinde grlme-
mektedir. Bedreddin ve Brklce hakkndaki yazlanlar eitli nedenlerle iftira
ve sylentiden ileri gitmemektedir. Benzer iddialar hemen hemen her yzylda
toplumun belli kesimleri iin sylenegeldii bir gerektir.
Tasvrl-Kulb ile Vridt Arasndaki Dnce Benzerlikleri
Vridtta L ilhe llallah kelm Kinatta Allahtan gayri bir ey yok.
Her ey zevl bulur, ancak Hakkn zti sfatlar bki kalr17 denilmektedir.
Tasvrl-Kulbun 18 b varaknda Hazret-i Peygamberden bir hadis aktar-
dktan sonra,
Bir kimse L ilhe illlah ve Muhammeden Reslullah dese cennete girer de-
mektedir.
Vridtta Allah btn mazharlarda grnen asl varlk ve btn bir cevher
olduundan mazharlardan her biri grn itibariyle dierine muhalif ise de haki-
kat bakmndan hepsi birdir. mdi mazharlardan herhangi birisi Ben Allahm
demi olsa, bu sz yalan deildir. nk her ey ondan kmtr. Onunla beraber
Allahn oalmas lzm gelmez. Evvelce sylediimiz vechle okluk grncde
deil, grnen eylerdedir. Asl birdir, kesret sretlerdedir. Grnc asl ve tek
varlktr. Bu varlk artsz ve kaytsz olarak Hakktan ibarettir. 18 Brklce,
eserinde:
Sretdeki zamr Allaha rcidir ve hem insn mecmu lemdir. Allah tel[y]
bilmek lemi bilmek deildir, ill kend nefsini bilmekdir. Zr vcd yokdur
lemde, ill Hakkndr, zr lem evvel yogidi, Hakk vcduyle var olub kim
olubdurur, Hakk vcdun alsa, ger yok olsa gerek. Pes hadd-i ztnda cemi lem
madm imi. Vcd rzdir, zr ger lem yok olsa gerek. mdi hakkatde vcd
Allah telnndr. lem [ann} vcduyla kimdir. mdi ol vcd kim, lem
annla var olubdur. Zhir grnen terkb-i unsur deildir. Ve nuk [v] ekl
deildir. demektedir. Yine Vridttaki, Tarikat erbb, odun gibidir birka
nevdir: Bunlardan bir takm ok kurudur. Czi bir ate ile tutuur ve bir daha
snmez. Yana yana kmilen ate haline girer. Sofiyyenin saf ve hlis bir kii her
yandan tamamlannca Allah olur sz bu manaya gelir. kinci ksm son derece
nemlidir. Yal biraz zil olmaynca bir trl yanmaz. ncs orta snftr
baz taraflar az bir zahmet ile yanar, tutunca da sonuna kadar snmez. 19
Tasvrl-Kulbta ise insanlarn anlay ve kavraylar ynnden snfland-
ran benzer szler bulunmaktadr:
17
18
19

Amm ol insnn bir bl kim, avm- mmin dirlerdi. Ol dahi iki blk-
dr. Bir bln didik, iitdiniz ve bir bl dahi haslara yakndir. Zhirde
hemn anlarn gibidir. Ekseri kii, anlar haslardan sanur. Zr anlar Allah bir-
lediler, peygambere inandlar ve Allah tel buyurduundan kadlar ve tate ve
ibdete megl oldlar. Velkin ihls mertebesine yetimediler. Zr anlar erenlere
kendlerin teslm itmediler. Ve Allah dostlarna muhabbet idb gnllerini riydan
kurtarmadlar. Eserin baka bir blmnde ise benzer u szler bulunmakta-
dr: Kaan kim fakr tamm olsa ol Allahdr. mdi ann tamm olmas kdrat-
beeriyyeden hsl olan benlik gitmekle olur. Vakta kim, ol benlik gitse Hakkdan
gayr nesne kalmaz. Ann indir kim, bazsn Enel-Hak bazsn Sbhni ma
azma ni leyse fi cbbeti sivallah didiler20 Vridtta sem hakknda ise
unlar sylenmitir: Tarikat ehlinin sem dedikleri yin de bunun gibidir. Hlis
ve riysz olanlar hakknda sem hak ile meguliyet miktarnda helldir. nk
gzel sesleri iittikleri vakit kalpleri Cenb- Hakka doru uar. lerinde dnyaya
ait alkalardan zerre bile kalmaz. Gnllerine kmilen Allah sevgisi kaplar. imdi
insaf edelim; u sretle Hakka kavumaa vesile olan bir eyi haram grmek ve
haram olduunu sylemek bir mslmana hell olabilir mi?21 Konuyla ilgili ola-
rak Menkbnmede de
Mha hurd eyleyicek iktiran
Vecde geldi cmle pir civn
Eyle sayha itdilerol dem kat
ok sem olund ol gn ol gice
szleri bulunmaktadr. Bu szlerin benzerlerine Brklce eserinde geni yer
vermitir:
mdi, ol elfzdan ola, yahd Hazret-i Resln fillerinden ola. mdi, bir nes-
nede ki, nass olmaya anda kys dahi drst deildir. Pes Sem harm didikleri
kavl btl olur. Ol dahi hell filler gibi olur. Zr semn harmduuna nass vrid
olmamdr. Belki nass, dahi kys dellet ider ki, sem helldir. 22 Bilgil kim,
klarn sem ibdetdir. 23 Pes lzm olur kim hslara ol hakyk ve dekik
avme iitdirmeyeler. Anlar meclisi sem ve raksa davet etmeyeler. 24 Eserin
devamnda:
20
V. 15a
21
22
V. 64 b eriat yet, hadis ve Hazret-i Peygamberin davranlaryla bilinir. Bir konu hakknda
yet yoksa kyas etmek doru deildir. Sem harmdr dedikleri sz btl bir szdr. O da hell
filler gibi olur. Zira semn harm olduunu gsteren nass bulunmamaktadr. Hatta nass da
kys dellet eder ki, sem helldir
23
V. 66 b
24
V. 69 b

Dursun GMOLU
Pes malm old bir kimse kim, sema defle ve savt- mevzn ile ve iir inkr
itse tahkk fil-i nebye inkr etmi olur, fil-i nebiye inkr hod kfrdr denil-
mektedir. Vridtta zikir ve dualarla ilgili ise:
Dualar ve zikirler hep kalbin istenilen eye ynelmesi iindir. Bunlar Hakka
birer rabta hkmndedir. Asl messir ise ynelim dediimiz tevecchtr. Kalbin
bu tevecchnden birok eyler ferilenir ve gaflet ehline olan keyfiyet o sebeple ayn
olur. te kalp byledir. Zikir kendisini kaplaynca, anan o olur ve bu ekil anmakla
rgelendii iin hakiki zikir namn alr. Dildeki anmaa da onun sreti denir25
denilmektedir. eyh Bedreddinin torunu Hfz Halil Menkbnmesinde
Zikr telkyn eyleseydi ol Habb
Cehrile isbt iderdi key mehb
Saga nefy solna isbt itse ol
kez eyleridi bil iy pr usl
tdrirdi tibe kez dah
Cehrile gyet kavi bil iy ah
Talibinden birisi zikr eylese
Nefy isbt tarkyn bilmese
Yani illallah dise ol sagna
Nefy-i l-ilhe diseydi solna
Halvetn getrirdi ol an
Didi uymaz grrem zikre seni
Yapuurd bzusuna pek anun
Ban bana tutard anun
Solna nefyi iderdi bir kezin
Sagna isbt iderdi key hazin
szleriyle eyh Bedreddinin zikrin nasl yaplmas gerektiini bizzat gster-
diini anlyoruz. Brklcenin eserinde de,
mdi gerekdir kim, zikre megl old vakit ban hareket etdre, L ilhe
sa omzuna eke, gnl ile Allah telnn azametin fikr idici old halde ve nefsi
tasgr idici old halde llallah ile darb ide. Darb- edd ile kalb zerine
kim, ol ekli senuberi26 zerine mekkeldir. Ana, Trk dilince yrek dirler kim,
ol konulmudur, sol emcein alt yanna, bir vechle darb ide kim, kalbde eser ide. . .
mdi tevhd budur vakta kim, tlib talebinde sadk olsa eyh ana zikr talm ide,
25
26
am aac cinsi aalarna Farsada Senuberi denir. Koni eklinde olduundan hayat aac
anlam verilmek istenmektedir. Kalbin btn vcdu idare etmesine benzetme yaplmaktadr.

dahi emr ide kim, zikre mlzemet ide ve dahi zikri kat kat ide, t kim ol zikrin
harreti ann kalbine ve cemi azasna yayla, tarke slk etmee yrye ve zikrin
manasini mlhaza eyleye, bir vechle kim, L ilhe ile nefiy eyleye cemi havtr-
hayrdan ve erden ve dahi llallah ile isbat ide, muhabbetullah kalbinde. Pes eyle
olsa L ilhe ile nefiy etmi olur Allah olmaa yaramayan, llllah ile isbat etmi
olur Allah27 denilerek eyh Bedreddinin zikr telkinleri deta tekrar etmekte-
dir.
eyh Bedreddin bir rivyete gre eyh Hseyin Ahlt ile tanp tasavvufa
ynelince btn kitaplarn Nil nehrine atm, tam defa eyhin talimatyla
halvete girmi, hatta birinde ciddi bir ekilde hastalanm ve yine eyhi tarafn-
dan tedavi edilmitir. 28 Tasvrl-Kulbda ise halvete girmenin artlarnn
nasl olmas gerektii ile ilgili uzun uzun aklamalar yaplmtr. 29
Vridtta eyhlikle ilgili olarak;
eyh Bedreddin bir gn Kavmi arasnda eyh, mmeti arasnda peygamber
gibidir hadisini izah etmiti30 denilmektedir. Bu szden yola karak padiaha
ikyet ederler, muhtemelen aslmasna neden olan konulardan birinin bu oldu-
u dncesindeyiz. Tasvrl-Kulbda ise;
eyh kavmi iinde peygamber gibidir, mmeti iinde. mdi, anlar ki, Hazret-
i Resle mmetdir. Anlar meyihe muhabbet ider ve hem iktid idb anlardan
ilm-i hakk renmee tlib olurlar. Amm unlar ki, eclefdir mnfklar ve mn-
kirler gibi anlar iktid etmezler, belki inkr dahi eydrler, hazelehumullahu.
Amm kaan tlib bir eyhe iktid itmek istese eyle gerekdir ol eyhi teft eyleye eyh
olmaa kbil midir ve ana uymak ciz midir? Ey nice tlibler bu tarkde mndan
kub kendlerin helk itdiler31 yazldr.
27
V. 37 b - imdi, tevhd denilen ey udur: ne zaman tlip talebinde sadk olsa eyh ona zikr
talm eder, zikre megul olmasn emreder. Zikri sklatrmal, t ki, o zikrin harreti onun kal-
bine ve btn azasna yaylsn, tarke slk etmee yrsn ve zikrin manasn dnsn. Bunu
u ekilde yapsn; L ilhe ile hayr ve er dnceleri aklndan kartsn, onun yerine illal-
lah sz ile Allah sevgisini gnlne yerletirsin. Bylelikle L ilhe ile Allaha yaknlatrma-
yan eyleri kendinden uzaklatrm, llllah ile Allah kendine yaknlatrm olur.
28
Ahmet Yaar Ocak, Zndklar ve Mlhidler 15-17 Yzyllar, Tarih Vakf Yurt Yaynlar 3. bask,
stanbul 1998, s. 156
29
V. 42 b-44 a-45 a-45 b-46 a
30
31
V. 36 b eyh kendi talipleri iinde peygamber gibidir. Onlar Hazret-i Resle mmettir, meyi-
he muhabbet ederler, onlardan hakikat ilmini renmeye tlip olurlar. Mnkir ve mnafk olanlar
edepsizliklerinden dolay iktid etmezler, hatta inkr ederler, Allah onlar affetsin. Tlip, eer bir
eyhe balanmak isterse ncelikle o eyhi uygun olup olmadn aratrmas gerekir. Pek ok tlipler
bu yolda imandan kp kendilerin helk ettiler

Dursun GMOLU
eyh Bedreddin Vridtta sofileri yle tanmlamaktadr:

Sofi vakt oludur, O gnn szlanmakla, gemii dnmekle geirmeyecei
gibi gelecee de nem vermez nk boyuna uzayp giden sonsuz bir umutur bu. O,
gnlerini Tanrnn birliini anmakla, zn artmakla geirir, bu sre iinde
grd ne varsa Tanry, onunla olanlar dnr. O tek yoruma, tek dnceye
balanmaz, bir tek gelenee uymaz. O, her an Tanryladr, gnlnden geldii gibi
yrr, yalnz Tanrya bakar, onu grr. Gn olur Tanryla, gn olur halkla oyala-
nr. Bu iki durumda da gerekle balamldr. Bu iki durum birbirine uysun uy-
masn nemi yok, btn iler amaca baldr. Bu durumda sofi de vaktin olu-
dur32 demitir. Bu konuda Brklce Mustafa da eserinin 26 a varaknda unla-
r yazmtr:
. . Ve Ebl-Vakt derler. Yani, vakt atas33 dimek olur bunlar mukarribin
didmzdr. Amma yukarudai ble de bnl-Vakt derler. Yani, vakt olu
demek olur. Zira vaktdan ne gelrse an ilerler. Amma Ebl-Vakt dedikleri, anlar
vakti kendye uydururlar. Her ne ki, diler an ederler evit (lkin), anlar dahi elle-
rinde iken ilemezler. Takdirden geleni dndrmezler. Ana muti olurlar. Zir
rza-y Hakk gzedirler. Ve hem bunlar tlibi, Seyri lellahdan, Seyr-i Fillha
yetidirirler. Yani, Allahda seyr demek olur denilmektedir. Tarihi kaynaklarda
Brklcenin vellik iddiasnda bulunarak halk yoldan kartmaya alt belir-
tilmektedir. 34 Bu iddialarn Tasvrl-Kulbtaki Ebul-Vakt ile ilgili syle-
dii szlere dayanlarak sylendiini dnmekteyiz halbuki bu szler tasavvufta
belli mertebeden sonra konuulan eylerdir.
Ahmet Yaar Ocak bir eserinde, Rivyete gre, eyh Hseyin Ahltnin vefa-
tndan sonra, sultann baktibi maln tespit iin evine geldii zaman, ii arap
dolu kadehler, kymetli kseler, bir sandk dolusu kymetli ta, rahiplerin kulland
trden znnarlar, bir adet ncil ve en nemlisi astrolojiye ve felsefeye ait kitaplar
bulmutu. Yine nbul-Gumrda belirtildiine gre, eyh Hseyin Ahlt Cuma
namazlarna dahi gelmedi ve kendisini Mehdi iln ettii iin Rfzlikle sulan-
mtr ki, bu bilgi eyh Bedreddin asndan bizim iin nemlidir. Vridttn
bir ksm ilmiye mensuplar arasnda afaroz edilmi bir kitap olduunu, 16. yzyl-
da Takprlzde ilgin bir anekdotla belgeledii gibi, bu yzylda ve daha sonra-
ki dnemlerde, phesiz Vridttaki dncleri dolaysyla eyh Bedreddinin ve
ona balananlarn zndk ve mlhid olduklarna dair fetvalar verilmekteydi35
demektedir. Abdlbaki Glpnarl dris-i Bitlisnin Het Behit adl eserinden
alnt yaparak Vatka ki Mevlna Bedreddinin virmi olduu hilfetle Musta-
fann ii revc- tam buld ve kendinin ve kendi muktedsnn st rtl ibhat
32
smet Zeki Eybolu, eyh Bedreddin ve Vridt, Der Yaynlar, s. 328 stanbul 1980
33
B Nshasnda Vakt ss yazldr.
34
35
Ahmet Yaar Ocak, Zndklar ve Mlhidler 15-17 Yzyllar, s. 156 - 187

ve ilhd muktezznca insanlar arasnda mnteir oldu36 demektedir. Buradan

ulema ve saray tarafndan gerek eyh Bedreddin, gerekse sonrasnda bu inan-
tan olan insanlar acmasz bir ekilde katledilmi, bunun yaplabilmesi ve meru
zeminin olumas iin de yzyllarca bilinen iftiralar ileri srmlerdir.
Tasvrl-Kulb adl bu kitapta yazlanlar ile eyh Bedreddn Sima-
vennin eserlerinde yazl olanlar arasnda eliki bulunmamaktadr. eliki bir
yana, eyh Bedreddnin en ok okunan kitab Vridtta sunulan bilgiler bu
kitap tarafndan da desteklenmektedir.
Brklce, rhunun tarafndan gnlne gelen cevapla, eserinin adn
Tasvrl-Kulb koymu olduunu belirtmitir. eyh Bedreddinin eseri olan
Vridt ise yine gnle dolan ilh feyz anlamna gelmektedir. nk mrid
mridini kendine rnek alr.
Brklce Mustafann eserinin ad Tasvrl-Kulb tur. Ne ilgintir ki,
eyh Bedreddinin de Nrl-Kulb adl eseri bulunmaktadr. Kitabn yazar,
tasavvufa, Arapaya, Farsaya ve Kurn- Kerme ve hadislere olduka hkim-
dir. Her ne kadar eserin iinde Brklce veya Dede Sultan sz gemiyorsa
da bu szn lkap olduu37 ve halkn ona yaktrmas olarak dnmenin do-
ru olaca kanaatindeyiz. A. Munis Armaan bir eserinde Brklce Mustafann,
Brkl, Brklceli, Gmlzde gibi isimlerle de ayrca anldn bildirmektedir.
38
Ayn ey Bedreddin iin de geerlidir. eyh Bedreddinin, asl ad Mahmud
bin sraildir, fakat Mevlna Bedreddin, Bedreddin-i Rum, Bedr-i mh, Bedr-i
Mnir, Semviyl-asl Mahmd- dil, Bedr-i sem39 isimleriyle de anlmaktadr.
Ayrca eserin mukaddimesinde40 Bedreddinnin asl ad olan Mahmud ile Hz.
Peygamberin ad olan Mahmud zdeletirilip, Allaha hamd ve vgde bu-
lunduktan sonra, peygambere ok byk sayg ifadeleri kullanlmtr. Yedi
iklimin eyhi, kutbl-evliy, sznn dnda Bedr-i tbn, tabiriyle de eyh
Bedreddine atf sz konusudur. Mukaddimede geen Mansr szyle de,
Bedreddine mridi eyh Hseyin Ahltinin verdii Rumun Hallac-
Mansru unvanna gnderme vardr. eyh Bedreddinin Mekkede kendisin-
den ders ald eyhl-slm Ebu Zeyli kendisine Anadolunun anlamna
gelen Rmun Pertevi tabirini kullanmtr. 41 Bu ifadenin benzeri mukaddi-
mede bulunmaktadr.
36
Abdlbki Glpnarl, Simavna Kadsolu eyh Bedreddin ve Menkb, Milenyum Yaynlar,
zmir 2008, s. 32
37
38
A. Munis Armaan, Tireden Daraacna eyh Bedreddin, zmir 2004, s. 52-150
39
Necdet Kurdakul, Btn Ynleriyle Bedreddn, Dler Reklam Yaynlar, stanbul 1977, s.45
40
Mukaddimeler Topkap Sarayndaki nshada bulunmamakta, Manisa ve Vatikan nshasnda
bulunmaktadr.
41

Dursun GMOLU
SONU
Yukarda sunulan nedenler ve aklamalardan dolay, bu kitabn Brklce Musta-
faya ait olduundan phe edilmemesi gerekir. Ayrca gerek eyh Bedreddin, gerekse
Brklce Mustafa hakknda yazlanlar, bizim tespitlerimizle elimemektedir. zellik-
le Brklce Mustafann mlhid, rafz, mrted olduu ve slmla badamayan,
hatta elien grleri bulunduu, eitli yazarlar tarafndan sklkla yinelenmitir.
Onlar hakkndaki olumsuz sylemlerin dnemin siyasal hesaplar sonucunda meyda-
na geldii kesin gzkmektedir. eyh Bedreddin Camil-Fusuleyn gibi Snnilik
asndan ok nemli bir eser yazm olmasna ramen senelerce yasakl kabul edilen
insanlar arasnda olmas, ulemann bu konuda onu destekleyen ve kar kanlar olarak
ikiye ayrlmas ok dndrcdr. Brklcenin fikirlerine de bu nedenle nyargl
baklmas doal bir sonu olarak grlmelidir.
Ayrca Sultan unvan padiahlara veya manev saltanata sahip olduuna inanlan
insanlar iin kullanlan bir tabirdir. Pir Sultan, Abdal Musa Sultan, Kaygusuz Abdal
Sultan gibi unvanlar erenlerin ou iin kullanld gibi Brklce Mustafann da
Dede Sultan olarak anlmas dikkat ekicidir. Bezmi Nusret Kaygusuz eserinde Kad
Burhaneddinin de Kad Sultan olarak anlmasn Brklce babasndan kalma bir
sfat olmas ihtimalini dndrdn belirtmektedir. 42 Eserinde babasnn ismini
Burhaneddin deil de Burhan olarak kullanmas gerek kimliini gizlemek, takip-
lerden korunmak iin olduunu dndrmektedir. Babasnn kadlk sfatn da
Hoca olarak deitirmesi ihtimal dahilinde gzkmektedir.
Dkas ve Hammer, Mustafay iddetli mutaassp szleriyle anm olmala-
r, onun tasavvuf ynnn arln ortaya koymak iin kullanldn dn-
drmekte, fakat ayrntya girmemektedir. Ayn zamanda bir ka senede binlerce
insann onun iin ban verebilecek bir seviyeye ulamas, Bedreddinin, yolun-
da lykyla yryen, kendisini en iyi ekilde temsil eden biri olduu sonucuna
varmamza neden olmaktadr. Ayrca Tasvrl-Kulb adl eserinde iledii
konular da bu tespitimizi dorulamaktadr. Eser sadece tasavvuf konular ier-
mekte, dnemin siyasal olaylaryla ilgili en kk bir bilgi bulunmamaktadr.
Kaynaklarn eyh Bedreddinin tarikatnn ne olduu ile ilgili kesin bir ey
syleyememelerine ramen, mridi olan Brklcenin bu eserde Halvetliin
kurallarna bu derece yer vermesi, bizi onlarn Halvetliin bir koluna mensup
olduu sonucuna gtrmektedir. Kendilerini eyh Bedreddinin yolundan gi-
denler olarak gren gnmz Bedreddinlerin, kendilerini gleni (glni)43
olarak kabul etmesi tespitlerimizi dorular niteliktedir.
42
Bezmi Nusret Kaygusuz, eyh Bedreddin Simaveni, hsan Gmyaka Matbaas, zmir 1957 s.
84-312-313
43
M. erafeddin Yaltkaya, Simavna Kadsolu eyh Bedreddin, Kitabevi Yaynlar, stanbul Nisan
1994s. 18

KAYNAKA
Altnok, Baki Yaa (2004); eyh Bedreddin ve Varidat, Oba Kitabevi, Ankara
Kaygusuz, Bezmi Nusret (1957); eyh Bedreddin Simaven, hsan Gmyaka
Matbaas, zmir
etinkaya, Nihat (2000); Kzlba Trkler, Kum saati Yaynlar, stanbul
Bursal Mehmed Tahir (H. 1333); Osmanl Mellifleri, Matbaa-i Amire
Armaan, A. Munis (2004); Tireden Daraacna eyh Bedreddin, zmir
Yksel, Mfid (2002); Simavna Kadsolu eyh Bedreddin, Bak Yaynlar,
stanbul
Ocak, Ahmet Yaar (1998); Zndklar ve Mlhidler 15-17 Yzyllar, Tarih
Vakf Yurt Yaynlar 3. bask, stanbul
Eybolu, smet Zeki (1980); eyh Bedreddin ve Vadidat, Der Yaynlar, stanbul
Glpnarl, Abdlbki (2008); Simavna Kadsolu eyh Bedreddin ve Menk-
b, Milenyum Yaynlar, zmir
Kanar, Mehmet (1998), Byk Szlk Farsa Trke, Birim Yaynclk
Kurdakul, Necdet (1977); Btn Ynleriyle Bedreddn, Dler Reklam Yaynla-
r, stanbul
Yaltkaya, M. erafeddin (1994); Simavna Kadsolu eyh Bedreddin, Kitabevi
Yaynlar, stanbul
Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi
Trk Dil Kurumu Yaynlar, Yeni Tarama Szl, Ankara niversitesi Bas-
mevi 1983
Trkay, Cevdet 1979, Babakanlk Arivi Belgelerine Ggre Osmanl mparator-
luunda Oymak, Airet ve Cemaatlar, stanbul, Tercman Yaynlar
Redhouse, Sir James(2000), Redhouse Trke Osmanlca-ngilizce Szlk, Sev
Matbaaclk ve Yaynclk
Smi, emseddin (1317), Kms- Trk, ar Yaynlar, Dersadet
Develiolu, Ferit (1998), Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kita-
pevi 15. Bask, Ankara
Dilmen, Cem (1983) Yeni Tarama Szl, Ankara niversitesi Basmevi

Dursun GMOLU
EL YAZMALAR
-Topkap Saray Emanet Hazinesi 0001287
-Milli Ktphanede 0559966
-Manisa l Halk Ktphanesi, Manisa Akhisar Zeynelzde Koleksiyonu 45 Ak
Ze 5707/3
-Vatikan Ktphanesi Trke Yazmalar blmnde Vat. Turco 322

DRDNC OTURUM
Oturum Bakan: Prof. Dr. Tuncer BAYKARA
Prof. Dr. Pakize AYTA

Hallac- Mansurun Dnce Dnyasna Gnmz Asndan
Bir Bak
Do. Dr. Mehmet ATALAN

VrnninFakr-nmesinde Mezhebi Unsurlar
Do Dr. lyas ZM
Hac Bekta Velinin Kzlba Kltrne Etkileri
Yrd. Do. Dr. Ali Ata YT

Bektai Babas Mahmud Cevat Ve Maarif-i Umumiye Nezareti
Tarihe-i Tekilat ve craat Adl Eseri
HALLAC-I MANSURUN
DNCE DNYASINA GNMZ
AISINDAN BR BAKI

Gazi niversitesi

Yaadmz dnemin bilin kargaasna, bu tablonun dndan, alternatif bir

bilinle bakabilmek, irdeleyici bir bak ierisinde kendini ve olaylar iki ynl
sorgulayabilmek, kalplar krp teleyebilmek, hayata uurla bakabilen fikir
hareketlerini gelitirebilmek adna ktmz yolda, Trk dncesinde yer alan
kavramlara dikkat kesilmemiz tabiidir.
Mill kltrmzn i zenginliini kefetmek, bu yolda kendi i imknlar-
mz seferber etmek sretiyle Yaratan, yaratl, insan, kinat, rh, hayat, lm
ve sonras hayata ait felsef zeminlerimizi tartmaya amak elzemdir.
Rh yapmz oluturan kavramlar zerinde dnmek bizi, ferdiyetten ah-
siyete tayan nemli bir k noktasdr. Zira kavramlar tarih yourur.
Bat koordinatl sosyolojik zihinlerle geldiimiz nokta ortadadr. Bu sebeple,
dnce hayatmzn iinde yer alan kavramlar zerinde durmak, hayat gr-
mz aydnlatmak adna nemlidir.
Bu dnceden hareketle; Trk edebiyatnda birok airin iirinde yer alm
olan Hallc- Mansr retisine ve Enel- Hakk anlayna, btn zhir etme
yolunda aykr gibi grnen bir szn sahibinin, vasat insanlar tarafndan nasl
lavedildiine tems etmek istiyoruz. Mistik vecd bilincinin en bireysel deneyi-
mi olan bu semboln, Trk dncesinde yer al, bir mite dnm sebepsiz
deildir.
Hallc, miladi X. yzylda Badatta, Arami ve Yunan kltrlerinin kava-
nda yerlemi Arap toplumunun dnyann entelektel merkezi olduu bir
dnemde yaamtr.
Dmanlarndan bazlarnn iddias aksine, slm dnce ve kltr mirasn
ok iyi hazmetmi bir sf-dnrdr. O, tasavvuf miras bildii kadar, yaa-
m ve yaamakta olan tm mezhepleri, Kllbiyeden Mutezileye, Kerrmi-
yeden Karmatlike ve nihayet Helenistik felsefeye kadar tm dnce ekolle-
rini harmanlam; en sonunda ortaya bir Hallc Sentez koymutur. Massig-
non, bu sentezin kltr ve bilgi balantlarn, dev eseri Passion dal-Hallajda,
almam bir ustalkla gstermi bulunmaktadr. 1
Massignondan sonra; Henri Laoust ve M. Louis Gardetin bakanlnda
kalabalk bir bilim ekibi eserin yeni bir edisyonunu hazrlamtr. lk iki ciltte,
IX. ve X. yzyllardaki byk Abbasi hmanizmi dneminde, halkn, devlet
memurlarnn ve sarayn somut yaam koullar; Hallcn yaam, yarglanmas
ve lmnn (922) bu ortamda yklendii anlam; mistik ermiliin dost ve
dmanlarnn olay karsnda aldklar tavr ve tutumlarla birlikte Badat ehri-
nin ve Hallcn alar boyunca kh saldrlan kh benimsenen nfuz ve etkisi-
1
ztrk 1997: 129

Hallac- Mansurun Dnce Dnyasna Gnmz Asndan Bir Bak
nin kapsaml ve etkileyici bir tablosu yer almaktadr. nc cilt, vaktiyle Ms-
lman-Arap dncesinin en ileri atlmlarna klavuzluk etmi olan ve Hallc
retisinin btn derinliiyle ortaya konabilmesi iin de bilinmesi art olan
byk dogmatik ve mistik temalarn derlenip sentezlenmesini konu edin-
mektedir. Drdnc cilt ise, btnyle tablolara, dizinlere, kaynakalara ve bu
antsal edisyon iin zorunlu olan dier tamamlayc verilere ayrlmtr.
Louis Massignon, yaamn adeta Hallca adam ve bir mr onun izlerini
srmtr. Hallcla ilgili 2259 yapt inceleyerek bu kitabn yazan Massignon,
Hallcn adnn yaad ve Hall dncenin etkiledii btn toplumlar
incelemi, adnn yaad btn blgeleri dolam, konuyla ilgili bilgisi olan
herkesle konumutur. Bu sebeple, eseri bir bayapttr.
Sfliin sistematik temelini oluturan Hallc, dnyay vahdet-kesret diya-
lektii ierisinde alglamtr. Dili zor ve gizemlidir. Onun felsefesini nfuz
etmek ciddi inceleme gerektirir. Kulland imgelerin retorii slm personalist
felsefesine dayanr.
Massignon, Hallcn dnce dnyasn ele alrken Individualisme Anarc-
hique (Anarik Bireycilik) balna yer vermitir.
Sfliin standartlarn kaldrp atan bu sui jeneris bireycilik, zirvedeki
ifadesini Enel - Hakkta bulur ve varln esasyla insan beni arasndaki ba
kurarken, insan, sadece yeni olularn ryasn gren bir temenn merkezi
olarak alglamaz; hr ve gl bir ego olarak varlk bnyesinde aktiviteye mec-
bur brakr.
Bu aktif-hr ego, i dnyas bakmndan i ie merkeze sahiptir: nefs, zamr, srr.
Nefs
zamr
srr
Mistik bir bakaldr, esretten kurtulup zgrle bir kanat a, Allahtan

bakasna kul olmann yorgunluundan ka, Hallc dncesinin temel gr-
dr. Kim hrriyeti murd edinirse ubdiyete, kullua sk bir ekilde devam

etsin. Hakiki hrriyet Allahtan bakasna kulluk yapmamaktr. diyen bir ahsi-
yette benlik olur mu?
Hallc ve Benlik
Hallc dncesinin temel nitelikleri: Kimsenin taklitisi-klesi olmayan,
atlgan, hep yryen ve yaratan bir benlik. lm onur bilen bu yaratc-hr
benlik hi kimseden bir ey dilenmeyen, varoluunda dn alnm deerler
bulunmayan bir kozmik egodur.
Mevln, zahiri itibariyle bir dv, bir benlik iddias gibi grnen Enel-
Hakk sznn, aslnda kulluun nih derecesinin ve byk bir tevz halinin
semeresi olduunu vurgular. Ona gre Mansrun Hakka olan muhabbeti ni-
h dereceye ulanca kendisini yok klp, Ben fn oldum, Hakk kald.
mnsna gelen Enel-Hakk ifadesini kullanmtr ki bu da muhabbet, tevz
ve kulluun nih mertebesidir. Bu bak asndan Mevln, Hallcn Enel-
Hakk szn deil, Sen Hdsn, ben ise kulum. demeyi tekebbr ve iddia
sayar. Zira bu sz syleyen kii kendine bir varlk isnd etmi olarak vcdda
ikilii kabul etmi olur. Hatta Mevlnya gre Enel-Hakk yerine Hvel-
Hakk: O Hakktr. Demek bile vcdda ikilii gerektirdiinden bir iddiadr.
nk Hve/O demek ene/ben demeyi gerektirir. 2 Buradaki ben, yarat-
c, aktif, hr, ak ve aksiyon heyecanyla strb bir varolu zevkine evirebilen
bendir. Bu ben, bir tahakkm ve zevk irdesini deil, bir rahmet ve hizmet
irdesini sergileyen ahlk bendir.
Mevlnnn benzetmesiyle, byle bir dv ve iddi sahibi olup atee atlmak
iin nefis Nemrudunu alt edip brahim olmak gereklidir. Engin derylara dalp
ok deerli inciler kartabilmek iin usta bir yzc olmak gerekir. 3 Aksi tak-
tirde Hz. brahime selmet yurdu olan ate, Firavunu helk ederken Hz.
Musya gvenilir bir yol olan deniz, Hallca yeni bir hayat olan4 daraac b-
yk bir ez ve cef kayna olur.
Mevlnya gre ite bu gerek benlik aklla idrak edilemez; izf benlikten
btnyle uzaklalmad srece, ksacas mevti ird ile lp tam bir fen hali
yaamadka, yoklua ermedike bu ezel benlie ulalamaz. Zira Niffernin
ifade ettii gibi, kulun kendi nefsi, izf benlii de Hakk Telnn sonsuz hicp-
larndan bir hicptr. 5 yleyse Hallc, gereklie nispetle glge mesabesinde
olan izf benliinden fen bularak, Nefaht fh min Rh fehvsnca ezel ve
kll benlii zere Enel-Hakk demitir. Bu sebeple de Hallcn mehur athi-
yesi hususunda, Syleyen Nsr idi Mansr ona tercmn oldu. denilmitir.
2
Mevln. Mesnev. c. I: 372
3
Mesnev: 119
4
Mevln, Mesnev, c. III: 295
5
Niffer 1934: 31

zf benin Mutlak Bene dnt aktr.

Hallc-Sz ve lm
Rumuz- Enbiy-y vkf- esrr olandan sor
Enel-Hakk srrn candan gep berdr olandan sor
Yr var ehl-i tecridi alik ehline sorma
An cn u cihn terk edp deyyr olandan sor
Niyzi-i Msr
Bilmediler mollalar Enel-Hakkn mnsn
Kaal ehline hal ilmin Hak grmedi mnsip
Topraktan, sudan, rzgrdan, ateten; btn bunlarn iinden geenler bu
szn bir varlk iddias olmadn, Allah alglama olayna yeni bir bak as
getiren sekin bir sz olduunu bilirler.
Enel-Hakk szn Mevln, slm bilginleri gibi kelma dayanarak de-
il, dnceye dayanarak yorumlar.
Mevln, Hallcn Enel-Hakk szn mnev sarholuun ve ak maka-
mnn bir semeresi kabul eder ve szleri irticalen, irdesiz bir ekilde azdan
dklen sfnin deil, asl Szn Sahibinin6 olduunu syler.
Mansrun mazharndan Enel-Hakk diyen Hakktr.
Mevln Celleddin-i Rmnin, Hallc- Mansr hakknda, Ben Hakkm
[Enel-Hakk] sz, Mansrun dudanda nurdu; ben Allahm [Enallh] szy-
se, Firavunun dudanda yaland. sz (iiri) pek ok felsef yorumlara yol
aarak edebiyatn nemli bir malzemesi olmutur. Mevln, Hallc- Mansrun
Enel-Hakk szn, Souk bir demiri atee atarsanz, o tpk atein korlar
gibi kzarmaya balar; rengi ve ekli ile muhteem bir ate paras haline gelir. O
zaman o demirin hali dili ile: ben ateim, ben ateim demesi bo deildir; evet
atetir, o. nanmazsan elini sr, onu bir sna! rnei ile aklayarak yorumla-
maktadr. 7
ou faydaszdr, iyisi zdr;
Sz, asl bilerek sylenen szdr.
Dinlenir, aklda kalr ksa sz,
Binlerce dm bir tek szle z!
diyen Behet Kemal alar, kemlin kelmn altnda gizli olduunu bu
msrlaryla ne gzel ifade etmitir.
6
Mevln, D. Kebr, c. VII, s. 69-b.939
7
Mevln, Mesnev, c. II, 1988: 24

Mnnn klf olan sz, kelma can veren rh gibidir. Sz, hayat veren ve
ldrendir. 8
te, sahibini lme gtren Enel-Hakk sesi, rhlar mayalandran diriltici
bir gle, varln mn ve mazmunu olmay bu sebeple hak etmitir.
Tevhd vdilerinde dolaan bu yce rh, lmde ebed hayat cnn fed
ederek bulmutur.
Yeni olularn ryalarn gren rh, yeni straplarn kbuslarna gs germe-
ye hazr olmaldr. nk her byk aydnlk, yaratc ruhta baz fnilikleri yaka-
rak beslenir. Istrap, ite bu yanmann getirdii aclarn genel addr. Hallc, bu
strab en derinden ama en soylu biimde duyan ve yaayan lmszlerdendir.9
lmm yaammdadr. dncesiyle ezel bene ulaabilen Hallc, vahet-
ten zuhr eden vahdetin sembol olmutur.
lmszlk (immortalite), sahih amellerle elde edilen bir olgudur. Istrap ve
ile ekilmeden bu mertebeye eriilemez.
Allah, halktan esirgedii srlar byk rhlara amakla, o rhlar strabn
kucana kendi eliyle itmektedir. 10
Hallc ve Varlk Felsefesi
nsan-Tanr-Evren, varln birliini savunan, gerek olan, var olan Birdir.
okluk bir grtr. Birin deiik biim ve nitelikte yansmasdr. Bu Bir
de Tanrdr. Ancak, evren ve insan bu Birin dnda deil iindedir, onunla
zdetir.
nl uzay aratrmaclarndan Pribram u soruyu soruyor: Beyin maksi-
mum ve minimum dzeylerdeki frekanslarn tmn ayn anda btn hcre-
lerde, dolaysyla tek bir hcrede bulundurabiliyorsa, onlar bu noktaya ynelten
kim? Ve tek bir hcrenin dahi varl hayal hkmnde ise, birimlerin varln-
dan bahsetmek mmkn olabilir mi? te Hallc tarafndan sylenen Ben
yokum. dncesinin altnda yatan gerek, Ben Hakkm. sz ile mspet
ilmin kesitii nokta burasdr. Yani, tek bir varln varoluu Hallc iin ak,
lh Gtr. Ona gre ak, kudret sfatnn zuhrudur. Sevdiin iin her eyini
feda etme, benliinden geme, fen halidir. Enel-Hakk sz ise, Kad Ebu
Yusufun Sen kimsin? sorusuna cevap olarak verilmitir. Bu yant Ben yokum.
u yaayann veya zerrede Kll mahde edenin sylemesi gereken szdr.
8
3/156
9
ztrk 1997: 71
10
ztrk 1997: 275

Aslnda zerre yoktur, Kll vardr. Zerre kelimesi, Kll anlatm sadedinde ifade
edilmitir. 11
Zerrede Kll mahde etmek, Hallc dncesinin temelidir. Her zerre-
deki bu sonsuz g nedir?, Bir tohumdan ulu bir aa nasl oluuyor? sorular-
nn cevabn onun varlk felsefesinde buluyoruz. Bu kinatta her damlann her
katrenin iinde bir umman var, her zerresinde umman olan varlk lh Varlktr.
Hak kendisinde okluk olan bir vahidir. lh vahdet btn varlklar iine ald
iin Allah ile yarattklar arasnda esasl hibir far veya ayrlk yoktur.12
Hallc dncesinin sanata da ilham verdiini gryoruz. Ressam Erol Akya-
va da bunlardan birisidir. Akyavan resimleri nemli bir tasavvuf dnr olan
Hallc- Mansrun insan-evren-Tanr birlii fikri dorultusunda daha da soyut-
lamtr. Bu soyut Bir fikri ve bunun savunucusu olan mutasavvf tuval ze-
rinde anlatmak iin seilmi bilinli bir harekettir. Ayrntlardan arnan sade
formlar seyirciye ressamn anlatmak istediklerini daha evrensel anlamlar tayarak
aktarr. Akyava, bu dnem resimlerinde bolua daha fazla yer vererek daha soyut
bir platforma geer. slm Sanatnda ve dncesinde boluk ayr bir nem tar.
Akyava da bunun bilinciyle boluu kullanr. Boluun nemi iki ekilde akla-
nabilir: Allah her eyde, insann evresindeki her nesnede, her varlkta grlebilir.
Allah eer her eyde grlebiliyorsa, her eyde Allahn bir paras var ise, bolukta
tm yaratlm dnyann doasnda olan bir eydir. Bu boluk Allahn her yerde
olan varln sembolize eder. Dier taraftan nesnelerin birer suret olduu dn-
cesine gre de aslolan ey Allahtr. Nesnelerin olmad bir yerde, yani bolukta
Allahn yanks hissedilir ve bu boluk tm eylerin tesinde olana iaret eder.
Dolaysyla boluk, hem Allahn aknlnn hem de tm eylerdeki onun varl-
nn semboldr. slm Sanat genel itibariyle soyut bir sanattr. Madd eylerin
geiciliini ve nesnelerin nemsizliini anlatr. Boluk kozmik evrenin insan
zerindeki sk etkisini kaldrr; nk ne zaman ve nerede maddenin rts kal-
drlrsa ilh k parlamaya balar.
Akyavan 1987 tarihli Hallc- Mansr adl eserinde, sanatnn sklkla
kulland baz semboller istiflenmitir: erisine defalarca Allah yazlm altn
bir daire, onun etrafnda bir spiral oluturan bulutlar dizisi ve tuvalin boyutla-
ryla snrlanm byklkte bir vav harfi. Spiral bir simge olarak Akyavaa,
seyirciye yeni anahtarlar sunma olana tanr. Spiralde iki trl hareket vardr;
merkezden da doru alma ve dardan merkeze doru ynelme. Da doru
alma, hem evrenin oluumunu hem de evrenin devam etmekte olan genileme
hareketini sembolize eder; merkeze doru gelite ise, dairenin de merkezinde
olduu gibi bir olana, tek olana, yani Allaha doru bir hareket vardr. Vav harfi,
11
A. Hulusi 2007:21
12
Gndz 1991: 33

Arap harflerinin sembolizminde nemli bir yer tutar. Ve anlamna gelen de vav
harfi, Allah ve yaradl arasndaki ba sembolize eder. Tasavvufta Allah
temsil eden h kelimesi he ve vav harflerinden oluur. Bu kelimede meydana
gelen ses dmesi ile vav harfinin Allah temsilen kullanlmas arasnda balant
kurulmutur. Vav harfi bu resimdeki semboller arasnda boyut olarak en byk
yeri kaplar. Enel-Hakk, Ben Tanrym diyen Hallc- Mansrun fikirleri
ile spiraldeki merkeze ynelme, merkezdeki daire ve dairenin iindeki okluun
birlik olmas arasnda grsel balant kuran Akyava, bylesine soyut kavramlar
izleyiciye aktarabilmenin baarl bir yolunu bulmutur.
Varln zn harflerin ve seslerin oluturduunu syleyen ve buna gre
harflere dayal bir anlamlar sistemi kuran, dini ona gre yorumlayan Akyava; bu
sembollerden en ok Allah kelimesini, yine Allah sembolize eden ve daha ykl
anlamlar tayan vav harfini ve H kelimesini ve kiiyi Allaha yneltecek olan,
hayr manasna gelen, ekil ynnden Alinin klc Zlfikra benzetilen lm-elif
kombinasyonunu kullanr. Yine harflerin rakamsal deerlerine gre dzenlenen
sihirli kareler, kelimelerin ve harflerin simgelediklerine gre dzenlenen blmeli
drtgenlerden oluan tlsmlar resminde kulland sembollerdendir.
Balad noktadan itibaren dnp duran bu devran binlerce ekle brnp,
grnmekte. Her noktadan bir dn balamakta, yine o noktada bitmekte.
Merkez de o, dnen de
Daire geometrik olarak en mkemmel ekil olarak grlr. Ruhun hafifliini
ve tam hareketliliini sembolize eder. Gn katlarnn dairesel hareketlerle
dnd dnlerek, daire ile gk arasnda da paralellik kurulur. Dairenin
ba ve sonu yoktur. nsan hayat ve daire arasnda da paralellikler vardr. nsan
hayata bir kre olarak, yani dllenmi bir yumurta halinde balar; dnyay gz-
lerini oluturan kre vastasyla grr ve lmnde de hayat dairesini tamam-
lam olur. Herhangi bir geometrik eklin oluturulabilmesi iin bir balang
noktas gereklidir. Dairenin balang noktas ise merkezindeki noktadr. Nokta
bir olan, daimi olan, ebedi olan, yaratcy yani Tanry sembolize eder. Dai-
renin oluturulmas iin belirlenen noktadan bir uzaklk belirlenir ve bu noktaya
ayn uzaklktaki tm noktalar birletirilerek, iki boyutta ember, boyutta da
kre tamamlanr. Daire sonu ve ba olmadndan ebediyetin sembol olarak
grlmtr.
L-ll, evet-hayr ikilemi dourgan mantyla Al-Hallc II adl resimde
metafor olarak kullanlr. Hindistan kd stne yaplm resimde st ste iki
kare yer alr. Koyu mrekkep mavisi zemin stne iki koyu ve orta tonda mavi
kare yerletirilmitir. ki karenin ortasndan gk mavisi kesin bir izgi geer. Bu
resim evet-hayr ise, renk asndan da tam bir kartlk sz konusu deildir;
tam tersine ak tondaki kare, koyu tondaki karenin izdm gibidir. Ya evet
hayrdan kmtr ya da hayr evetten kmtr. Burada, ikilemlerin kaynan-

daki birlik sz konusudur. Ayn dnceyi bu diziden baka bir resimde de

Al-Hallc VIda da izlemek olasdr. Bu anlamda bir resimle bir kez daha kar-
layoruz; resim mavi ve altn renkli iki dikey blmden oluur. Burada kart-
lk belirgindir. Koyu mavi rengin, bizi srkledii alan ilgintir: Derinlik, son-
suz sessizlik, boluk ve lm. Bu resimler seyredenleri yaam ve lm, Cennet
ve Cehennem arasndaki kartlk ve birlik stnde dnmeye yneltmektedir.
evet-hayr arasnda ban gvdeden kopmas gze alnmaktadr Hallc misli.


Hallc Dncesinin Dier Omurga Kavramlar: Pamuk ve Yay

Menakbnmesinde de iaret edildii gibi Mansr- Badadnin Hall la-
kabn al, bir arkadann dkknndaki pamuklar kerametiyle lif lif atmasn-
dan sonradr. iirimizde bu hadiseye dayanan ve genellikle Hall pamuu gibi
atlmak, Mansr yayna dnmek gibi deyimlerle zikredilen bir baka motif
daha gelitirilmitir. Bu deyimlerden Hall pamuu gibi atlmak, daha ziyade
vahdet srrn ifa etmek veya vahdet leminden kesret lemine dmek sz ko-
nusu olduunda gemektedir.
Dier deyim Mansr yayna dnmekte ise, gten ve takatten mahrum,
zayf, elden ayaktan kesilmi bir vcut ile hall yaynn ekl benzerlii esastr.
Cercs olup basldum Mansr oldum asldum
Hall panbug gibi bunda atlup geldm13
Cevherm der yzm srsem hk-pyine
Knm dndrd Mansr yayna
nsanlarn gnllerindeki srlar pamuk gibi atp alt-st ettiinden Hallc-
Esrr unvann almtr. 14
Yay; mahviyeti, tevazuu, hilie drl hakiki varl simgeler; beli bkk
bilgeler sembol olarak kullanlr.
Hrka
Hrka, akn ve mnev mertebelerin remzidir.
13
Tat 2008: 203
14
Uluda 1997: 377

Bir rivayete gre, Hallcn kendi divanndaki tavsiyesi zerine cesedi yakla-
rak klleri Dicleye savrulmu, nehir bundan (vuslattan) dolay sknete ka-
vumu ve Badat da sular altnda kalmaktan kurtulmu. Bir dier rivayete gre,
salnda kanlarnn Dicleye ulatktan sonra nehrin kabaracan ve Badatn
sular altnda kalacan sylemi. are olarak da bir dostuna hrkasnn suyun
zerine konulmasyla sularn ekileceini haber vermi. Gece yatandan kalkan
dostu, sularn ykseldiini grnce, hrkasn nehrin zerine koymu ve
Hallcn kokusunu alan nehir hiddetini yenerek sakinlemi ve yatana geri
ekilmi. 15
Hak Tal emriyile varasn
Hrkamla anlar kurtarasn
Halvetmden hrkam al ey hmm
Dicle rmana iridr tamm
Hrkamun iki yenin bandur suya
T ki anlar evliy srrn tuya
Pervne
Hallc, nazarn tesine gemenin sembol olan pervneyi neden kulland?
Pervne hakikatin bizzat kendisi olabilmek iin hakikatin (atein) iine dalmak-
tadr. te Enel-Hakk, bu aamada ortaya kyor. 16
Ak azap olarak gren Hallc, n sevgilisi uruna en ac durumu gze
almas gerektiini dnyordu. Kitabn fehm (anlama, kavray) tsninde
Hallc, Tanrya ulamaya alan , a ulamaya alan pervneye benze-
terek, Pervne utu, dnd, eritti kendini ve yok oldu ortalardan. Resimsiz,
cisimsiz, unvansz hale geldi. Artk ne iin dnecekti ekillere? Vuslattan sonra
hangi hl vard ki dne? der. 17
Kandilin hakikatin ilmi; scakl hakikatin hakikati. Alevin iine dal-
maksa hakikatin hakk.
Kendini a atan pervne mecz sanatn btn dallarnda, resimde de kul-
lanlmtr.
Ate-Kll-Kl-Kan ve Gl
Ate, tasavvuf yoludur. Kendi nefsini atelerde yakarak eriten slik, seyr
slkunu tamamlayarak insn- kmil seviyesine ykselir.
15
Akta 2003: 100
16
ztrk 1997: 312
17
ztrk 1997: 306

Eer gerek ksan key beklegil sr szini

Bir szden oda atdlar miskin Hallc- Mansr
Yunus Emre18
Vahdet rengine boyanm, demir ate rengine brnm, beden kl olmu.
Kl olmadan Klle ulamak mmkn mdr?
Klasik edebiyatta kan, Hallcla ilgili bir mazmundur. Kan, insana hayat ve-
ren bir svdr. Gle krmz rengini veren de Mansr ve onun gibi ehitlerin
kandr. Bilindii gibi ehitlerin kan Allah tarafndan kutsanmtr. Bu yzden-
dir ki gl, lh gzelliin bir sembol olarak belirir.
Akla klnan iki rekt namazn abdesti ancak ve ancak kanla alnrsa sahih
olur. diyebilmek iin Hallc olmak gerekir.
Hallc- Mansrun elleri ve ayaklar kesildiinde, Sakn korkudan sarard-
m zannetmeyin. Kan kaybetmekten sararyorum. buyurdu. dam edilmeden
nce halk ta atmaya balad. Atlan talara hi ses karmyor, hatta tebessm
ediyordu. Bir dostu, ta yerine gl att. O zaman Mansr hazretleri inledi. Se-
bebi sorulduunda, Ta atanlar beni yaknen tanmayanlardr. Tabidir ki hal-
den anlamazlar. Halden anlayanlarn bir gl bile beni incitti. cevabn verdi
(Tavrsz dost!).
Mercan mercan uuk dudanda kan
nci inci soluk akanda ter
Ne ba yedi, ne kan iti bu meydan!
Bu meydan, ktan cann ister!
Tatl idi sana akrep kskac
Acya, acda buldun ilac
Diyordun st ste geldike ac
Bir azap isterim bundan da beter!
Sana ta attlar hep glmsedin
Derviin bir iek att inledin
Barm delmeye ta yetmez dedin
Halden anlayann bir gl yeter
Dr
Dra kmak bu fena darda Mansra der
Ol Enel-Hakk diyenin srrn dv ne bilir
S. Nesm
18
Tat 2008: 407

Dr: Aa, srk (daraac: idam sehpas). Tasavvufta fen makam, can feda
etme sznn verildii meydan. Bektailikte bu meydana gelen bir dervi iin
okunan u ifadeye tercemn- dr denir: Allah, Allah! Elim erde, zm drda,
yzm yerde, erenlerin Dr- Mansrunda, Muhammed Ali divannda, Hakkn
huzurunda canm kurban, tenim terceman, fakirin elimden dilimden incinmi can
karnda var ise dile gelsin, Allah eyvallah h dost!
DR ETLER
1. Dr- Mansr 2. Dr- Fazl 3. Dr- Nesm 4. Dr- Fatma

(Dra aslr gibi (Ak ola, dedikte (Dorulup otur- (Ayan birbirinin
doru pr nazr- secdeye varmaktr. duu vakit dr- stne
na) durup elini Zira Hz. Fazly Nesm olur. koymaktr.)
sallandrp berdr yz stne ba- Nesm gibi pos-
olmaktr. (fenfillah a braktlar. Fazl tum yzdrdm,
makam) gibi haner yre- demektir. )
imde, demektir.)
Alev-Bekt tresinde yer alan dr ile ilgili dualar son derece anlamldr.
Burada birkan zikretmeden geemeyeceiz.
Talip Fazl drna ine. Pr diye ki: Ey talip cesedine can verdi. Kalbine iman
verdi. Sylenmeye dil verdi. Tutmaa el verdi. Ne grdn ne itin? Aldn var
ise ver. Alattn var ise gldr. Dktn var ise doldur. Yktn var ise kal-
dr. diye. Eer ol talipte kul hakk yok ise Hakkn emrinden farzndan, pey-
gamberin snnetinden, Hazreti Ali tarikatndan sual ede. Ol talib saklamayp
gnahn ele vere. Pir dahi ol talibin gnahn her ne ile temiz olursa meayihin
kavlince gre. Eer talip gnahn saklarsa tarikat- Aliye kizbetmi olur. Yol
haini, iman urusu olur. Tarikat ona helal olmaz19
Drda okunan bu tr dualara dr glbengi ya da dr terceman denilmek-
tedir. Bu dualarn muhtevas tarikat mensuplarnn tarikata balln teyit eden
ve onlara yaplan nasihat ve telkinlerden oluur.
Dr Glbengi:
Allah, Allah, Allah Geldiiniz yoldan, durduunuz drdan, ardnz
prden efaat gsteresiniz, gresiniz. Cenab- Hak, Hnkr Hac Bekt Veli Sultan
ikrarnzda ber karar eyle. Hnkr Hac Bekt Veli Sultan, Allaha kul, Muham-
19
Atalay 1996: 71-72

mede mmet, Aliye talip eyleye. Bu yoldan, bu drdan, bu prden ayrmaya. Ceddi
cemlim yaramaza, uursuza, prsize du getirmeye. eytann errinden, gafil
gaddan, grnmez beldan koruya. Cenab- Hak hayrl evlad, hayrl devlet,
gkten hayrl rahmet, yerden hayrl bereket nasip eyleye. Drnz, niyaznz kabul
ola. Gerein demine h.
Bir baka Dr Glbengi de u ekildedir:
Bismi ah. Hamdulillah kim men oldum bende-i has Huda. Can- dilden ak
ile dem eker l-i ab. Rh- zulmetten kp doru yola bastm kadem. Hb- gaf-
letten uyandm can gzm kldm k. On ki mam bendesiyem, men grh-
nciyem. Yetmi iki frkadan oldum beri, dahi cd. Mezhebim Hak Caferdir
gayrilerden el yudum. Prim, stadm Hac Bekt, Kutbul-Evliy. Hak deyip bel
baladm, ikrar verip erenlere. Mridim oldu Muhammed, rehberimdir Murtaza.
Ber cemli Muhammed, Keml-i mam Hasan ve Hseyin Ali (r. . ) blende
salvat. Erenlerden hakl hayrl hizmet, eyen lillah, Allah, eyvallah.
Bekt tarikatna ait Adab, Erkn ve Ayinler Mecmuasnda yer alan Ter-
cman- Dr- Mansr u ekildedir:
Artm, acnm karde var ise meydan- muhabbette yzm yerde, zm
drda, erenlerin dr- Mansrunda, er Hak divannda meydan erenlerde benim
hakk olan karde kand yerden hakkn talep etsn. Tarikata boyun germek ha-
tadr. Erenler menzili teslim-i rzadr. Olduysa dilimden ya elimden her ne geldiyse
dilim yahut elim kesmek revdr, eyvallah.
Bekt iirlerinde dr kavram ska kullanlmtr. Tasavvufta sfnin iler-
lemesine engel olan gnahlardr. Bekt sfsi drda bir anlamda gnahlarnn
muhasebesini yapar. Tarikata ve tarikat ulularna balln yeniler. Bekt tari-
katnn pri olan Hac Bekt Veliden de manevi ilerleme iin yardm istenir.
Dr, klarn mircdr. nk k, lmle beden denen ykten kurtulup
snrsz bir hrriyete kavumutur.
stivy gzler gzm
Sebl-Mesndir yzm
Enel-Hakk syler szm
Mircmz drdr bizim20
kn dr olmas mircdur
Bana nr- sadet tcdur
N. Kadm
20
Glpnarl 1969: 176

Her kim, Allahn srrn aa vurursa

Kanun onu talanarak lme mahkm eder!
Hakikat, Hallcn gnlne yol bulunca,
Daraac ve ip mirac mertebesini buldu.
Hakikat, Vcud- Mutlaktan ses verince
Enel-Hakk diyen, Hakikatten baka kim olur!
lmle Dans
Hallc- Mansr, kendisini daraacnda celltlarn krbalar ile seyreden
halka yle hitap etti:
Allahm! u topluluk senin kullarndr. Dinlerine olan ballklar yznden
sana aklanmak midi ile beni ldrmek iin toplanmlar. Onlar affet! yi biliyo-
rum ki, bana atn srlar onlara asan yahut onlardan gizlediin eyleri benden
de gizleseydin, bu hal bamza gelmezdi. Yaptn eyler iin yine sana hamd, mu-
rad ettiin eyler iin yine sana hamd olsun Allahm!. .
Kendi celldna glmseyen bir vizyon adam olan Hallc, rhunun mircn
ba pahasna gerekletirmi bir ak ehidi olarak, kendisini ldrenleri bile
affeden bir yce ahsiyet olarak tarihe bouna gememitir. Dostu ibl syle bir
bilgi aktaryor:
Hallc- (idamndan sonra) ryada grdm ve ona sordum: Allah sana nasl
muamele etti? Dedi: Beni bir misafir gibi karlad ve bana ikramda bulundu.
Seninle ilgili olarak dierlerine nasl davranacak? diye sordum. Dedi: Onlar da
affedecek. Bana merhametli davrananlar, Allah iin merhametli davranmalar
yznden, bana dmanlk edenleri de Allah iin dmanlk ettikleri iin. 21
Rahmetnden klma mahrm anlar
Tor derghuna varsn cnlar
Kamusna lutf u ihsn eylegil
Cennet ddrunla toylagl
U beni vaslun in ldrdiler
Hazretnde d idp gldrdler
Bunlar sen dah eyle d-mn
Lutfun kdr senn y Msten
Ey Kermullh u Rahmnir Rahm
zzetn nr hakkin ey Hakm
Hazretnden ayru klma bunlar
Dyim akuna olsun ynleri
21
ztrk 1997: 122

Son szleri hasb el-vcid ifrd el-vhid lahu (a, Bir ve Tek olan birle-
mek yeter!) yani n kendi varln, ak yoluyla temizlemesi gerektii ol-
mutur. 22
SONU
Gnmzde siyasetten sanata, toplumsal ve bireysel alann her alanna egemen
olan yzeyselleme, ilke ve z yoksunluu, krizler, yapbozumcu tezler, toplumsal
atomizasyonun derinlemesi, insanlarmz alternatifsiz, umutsuz ve geleceksiz
brakma, amorflama, deersizleme bir bilin bulankl yaratmaktadr.
Bugnn medeniyetinde insan, Hayat nedir?, nsan nedir? Kinat bo
ve hedefsiz bir ey midir? sorularna cevap bulmakta zorlanmaktadr. Bir yanda
dogmalardan hareket eden dnceler kendi iine kvrlm bir mantk emberi
iinde boulmakta, te yanda btn deerlere yabanc bir yaplanma bizi sonu-
suz tartmalar iinde bunaltmaktadr. Tpk Hallcta olduu gibi.
Oysa, btn beeriyeti barna basabilecek bir stn kltrn mensuplaryz.
Rh dnyamz oluturan kavramlar zerinde yeniden dnmeli, onlar ha-
yatmza rehber klmalyz.
Mutlu bir gelecek iin buna mahkm ve hatta mecburuz.
KAYNAKA
Hulusi, Ahmet. Evrensel Srlar. st, 2007
Akta, Hasan. Yeni Trk iirinde Hallac- Mansur Okulu ve Misyonu. st. 2003
Aktay, Salih Zeki. Hallac- Mansur. st. 1944
Atalay, Adil Ali. mam Cafer Sadk Buyruu. st. 1996
Birkan, smet. Hallac- Mansurun ilesi. slamn Mistik ehidi. Ard yay. st. 2006
elik, Ahmet. Dicleden Ykseln Feryad. 2009
Gndz, Doan. Hallac- Mansur. Gl Yay. Ank. 1991
Glpnarl, Abdlbaki. 100 Soruda Tasavvuf. st. 1985
Gnen, Yaar. Hallac- Mansur-Tavasin. Ank. 1995
Izutsu. slamda Metafizik Dncenin Temel Yaps. slam Mistik Dncesi
zerine Makaleler. ev. Ramazan Ertrk. Anka Yay. st. 2001
Kara, Mustafa. Tasavvuf ve Tarikatler Tarikatler Tarihi. st. 1985
Koryrek, Enis Behi. Varidat- Sleyman. st. 1956
Okay, Haim Nezihi. Everekli Seyrani. st. 1953. s. 68
22
Schimmel 2001: 80

ktem, Niyazi. Hallac- Mansur, Anadolu Aleviliinin Felsefi Kkleri. st. 1994
Pala, skender. Ansiklopedik Divan iirin Szl Ank. 1995
Schimmel, Annemarla. slamn Mistik Boyutlar. ev. Ergun Kocabyk. st. 2001
Snmez, Demet. Evrenin Alan Kaplar. st. 2000
ebsteri Glen-i Raz, ev. Glpnarl. st. 1944
Tarlan, Ali Nihat. eyhi Divann Tetkik. st. 2004
Tat, Mustafa. Niyaz- Kadim, Halllac- Mansurun Menakpnamesi. Ank. 2008
_____, Mustafa. Yunus Emre Divan 2. c. 2009
Uluda, Sleyman. Tasavvuf Terimleri Szl. st. 1995
_____, Sleyman. Hallac- Mansur. Trk Diyanet Vakf. slam Ans. c, 15 st. 1997
Lerch, Wolfgang Gnter. Badatta lm. Hallac- Mansur. ev. Atilla Dirim.
Yurt Yay. 2000

VRNNN FAKR-NMESNDE
MEZHEB UNSURLAR

Frat niversitesi lahiyat Fakltesi
slam Mezhepleri Tarihi
Anabilim Dal

ZET
Bektailik hareketi, XIV. yzyldan itibaren Anadoluda ekillenmeye
balam, XVI. yzylda sistemleerek gnmze kadar etkisini sr-
drmtr. Bu etkinin bir sonucu olarak Bektailik retilerini isle-
yen birok sair ve yazar ortaya kmtr. XVI. yzylda yaayan
Vrn de dnemin Bekta airlerinden biridir. Vrnnin Fakr-
Nme adl eseri, tasavvufi akmlar ile beslenip din ve ahlaki konular
zerine younlamtr. Burada, mezheplere gre deimeyen ve hepsi-
nin zerinde birletii, Kurann emrine ve Peygamberin snnetine
dayanan asgari mtereklerden oluan zgn bir Mslmanlk var-
dr. n planda tutulan din motifler, btn Mslmanlarn zerin-
de ittifak ettii inan ve ibadet esaslardr.
Anahtar Kelimeler: Virn, Fakr-nme, tasavvuf, Bektslik, Allah-
Muhammed-Ali
GR
Bektailik, XIV. yzyldan itibaren Anadoluda ekillenmeye balam ve
XVI. yzylda sistemleerek gnmze kadar etkisini srdrmtr. Bu tesirin
bir sonucu olarak Bektailik retilerini ileyen birok air ve yazar ortaya k-
mtr. Bu balamda XVI. yzylda yaayan Vrn de dnemin Bektai airle-
rinden biridir.
Vrn, Alevi-Bektai geleneinde yedi ozandan biri olarak kabul edilmekte-
dir. Kaynaklarda, onun nerede ve hangi tarihte doduu ve vefat ettii hakknda
bilgi bulunmamaktadr. Bununla beraber eldeki verilere gre Vrn, Hac Bek-
ta evlad olan Balm Sultana intisab etmi ve bir sre Necefte Hz. Ali Trbe-
sinde trbedarlk yapmtr. 1587-1618 yllar arasnda randa saltanat sren
ah Abbasla da grmtr. Anadolunun birok yerini gezmi olan Vrn,
Bulgaristanda da bulunmutur. 1 Ardnda, gnmze kadar ulaan Fakr-Nme
isimli bir eser brakmtr.
Bizim tespit ettiimiz Vrnnin Fakr-Nme adl eserin iki nshas vardr.
Biri, stanbul Sleymaniye Ktphanesi Yazma Balar Blm 3921 numara-
da bulunmaktadr. 51 varak (1b-51b), kark satrl, samani kt ve ciltsiz olan
eserin istinsah tarihi u ekilde yazlmtr: bu kitapta icra olunan tashiht-
evil cemaziyel-evvel 1045 tarihi ile mverrih bir nsha ile mukabele olundu-
unda yaplmdur. 28 aban 1222 Cuma sabah.
1
Vrnnin hayat ile ilgili geni bilgi iin bkz., Vrn Baba, lmi Cavidn, Haz., Osman Eri,
Trkiye Diyanet Vakf Yay., Hazrlayann Girii, Ankara 2008, s. 16-20.

Vrnnin Fakr-Nmesinde Mezhebi Unsurlar
Eserin ilk varak, /1b/ Fakirname Haz rislet Vrn Dede kaddesellahu
srrahul-azz tantc ifadesiyle balamaktadr. Eserde istinsah edenin ismi bu-
lunmamaktadr.
Vrnnin Fakr-Nmesinin bir baka nshas da Konya Blge Yazma Eser-
ler Ktphanesi 42 Kon 5393/3 numarada bulunmaktadr. Cetveller, keideler,
duraklar mor, ciltsizdir. Eserin ilk varaknda u balk vardr: /63b/ Haz
Kitbi Fakirnmei Vrn Dede Rahimahullahi aleyh. Bu eserde kitap ismi
Fakrnme olarak verilmitir. Yk. 63b-105b- varaklar arasndadr. 220x175-mm
harekeli nesih yaz ile yazlmtr. Mstensihi Dervi Muhammed Gulam
ahdr. stinsah tarihi h. 1300dr.
Vrnnin Fakr-Nmesinin2 Anadoluda deiik isimlerde birok nshas
bulunmaktadr. Nshalardan biri Osman Erinin transkribe edip Trkeye
evirdii lmi Cvidn3 adl eseridir.
lmi Cvidn, Vrnnin stanbul Sleymaniye Ktphanesi Yazma Balar
Blm 3921 ve Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi 42 Konya 5393/3
numarada bulunan Fakr-Nme ile benzerdir. Yine Vrnnin Milli ktphane,
Sleymaniye, Konya Yazmalar, Ankara niversitesi Yazma Eserler Katalogu ve
Trkiyenin deiik il halk ktphanelerinde birok Risalesinin de Osman
2
Vrnnin eseri iin bkz., Vrn, Fakr-nme, stanbul Sleymaniye Ktphanesi Yazma Ba-
lar Blm, No; 3921, 51 vr.; Fakr-nme; Dini ve Tasavvufi Trk Edebiyatnda Fakr-
nmelerdeki fakr kelimesinin lgat manalarnn u ekilde olduunu grmekteyiz: Fakr, ken-
dinde bir varlk grmemek, her eyi Hakka irca etmek, insann ahs, ameli ve halinin Cenab-
Hakkn bir ltfu olduunu kabul etmek, dnya malna balanmamak, nefse kars olan alakay
kesmek ve her eyin tasarrufunun mutlak varla ait olduunu bilmektir. (Seluk Eraydn, Ta-
savvuf ve Tarikatlar, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yay., stanbul 1997, s. 182)
Yoksulluk anlamnda olup, gn kelimesinin mukabili olan Fakr, mastar- metruk olup isim
olarak kullanlmaktadr. Tasavvuf stlahnda fakr, mefhum olan varlktan kurtulmak, fena-
fillha mazhar olmak yerinde kullanlan bir tabirdir. Fakr, tasavvufta tarikata yeni giren s-
likten istenen, dnya nimetlerini hie sayarak azla yetinmek, alak gnll olmak, nefse d-
knlk gstermek, dnya ile ilgiyi kesmek, Tanrdan gayriyi dnmemek ve kendini Tanrya
vermektir. Salik tarikattaki dereceleri birer birer geerek seyr-i slk tamamlarken bu vasflar
da kazanm olur. Nihayet son bir mertebe kalr ki o da fenafillh mertebesidir. Bu kendi varl-
n Tanrnn varlnda yok etmektir. M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri
Szl, stanbul 1946, s. I/585; Kemal Eraslan, Yesevnin Fakr-nmesi, stanbul niversitesi
Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, C.XXII., stanbul 1977, 45-120, 46, 48. Grld gibi fakrlk
zahiri olarak yoksul bir hayat srmek olduu kadar, kiinin fenafillha ulamak iin yapaca
bir takm mcahadeleleri ve geecei makamlar ifade eden tasavvufi bir stlahtr. Bu makamla-
r anlatan eserlere Fakr-nme denir. Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 182.
3
Vrn Baba, lmi Cavidn, Haz., Osman Eri, Trkiye Diyanet Vakf Yay., Ankara 2008.

Erinin transkribe edip Trkeye evirdii lmi Cvidnla benzer olduu g-

rlmektedir. 4
4
(1) Bilmek Risalesi: Milli Ktphanede Yz A 2616/2 numarada bulunmaktadr. Yaprak says 110b-
129a aras, 217x168-173x115 boyutlarnda, her sayfada 21 satr, talik yazl, samani kt, irazesi
dank, srt tamir grm, kapaklar ebru kt kapl, mukavva bir cilt icerisindedir. Eser, Bektailik-
le ilgilidir. Szbalar ve szstleri krmz, yapraklar rutubet lekelidir.
(2) Divan: Milli Ktphanede Yz A 2616/1 numarada bulunmaktadr. Yaprak says 1b-108b
aras, 217x168-170x95 boyutlarnda, her sayfada 21 satr, rika yazl, samani kt, irazesi da-
nk, srt tamir grm, kapaklar ebru kt kapl, mukavva bir cilt ierisindedir, sz stleri
krmz, yapraklar rutubet lekelidir. Ayrca bu eserin stanbul Sleymaniye Yazma Eserler K-
tphanesinde, stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitaplnda nshalar bulunduu gibi
baka yerlerde de nshalarnn bulunabilecegi muhtemeldir.
(3) Ear: Milli Ktphanede Yz A 8151/2 numarada bulunmaktadr. Yaprak says 27b-35b
aras, 250x184-220x125 boyutlarnda, her sayfada 22 satr, rika yazl, suyolu filigranl kt,
yapraklar rutubet lekelidir.
(4) rad name: Milli Ktphane 647/2 numarada bulunmaktadr. 165x105-110x65 boyutla-
rnda, yaprak says 37b-110a arasnda, her sayfada 15 satr, talik yazl, abadi kt trnde,
mklebli, vine rengi, mein ciltli, sz baslar krmzdr.
(5) Kitab- Ahval- Sufiye: Milli Ktphanede Yz A 7604 numarada bulunmaktadr. 220x150-
145x85 boyutlarnda, 77 varak, her sayfada 13 satr, harekeli nesih yazl, tac filigranl, srt
kahverengi pandizot, kapaklar siyah kt kapl mukavva cilttir. Eser, sufilerin halleri hakkn-
dadr. Rutubet lekelidir. Kurt yeniklidir. Szbalar ve cizgiler krmzdr.
(6) Leyla-u Mecnun: orum Hasan Paa l Halk Ktphanesinde 3142/1 numaradadr.
210x150-175x105 boyutlarnda, yaprak says 1b-28a arasnda, her sayfada 23 satr, talik yazl,
abadi kt trnde, srt bez, st ebru kt kapl mukavva ciltli, sz balar krmzdr.
(7) Manzume-i Raiye: orum Hasan Pasa l Halk Ktphanesinde 3088/10 numarada bu-
lunmaktadr. 210x155-190x130 boyutlarnda, yaprak says 52b-53a arasnda, her sayfada 16
satr, talik yazl, abadi kt trndedir. Srt mein, st ebru kt kapl mukavva ciltlidir ve
sonunda kasideler vardr.
(8) Nazm Nesr-i Virani Baba: stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitaplnda 656/3
numaradadr. 205x135-145x95 boyutlarnda, yaprak says 93b-120b arasnda, her sayfada 23
satr, nesih krmas yaz trndedir.
(9) Risale-i Tasavvuf: Milli Ktphanede Yz. A 4648/1 numarada bulunmaktadr. 167x104-115x65
boyutlarnda, yaprak says 2b-90b arasnda, her sayfada 12 satr, nesih yazl, samanl kt, ypran-
m kahverengi mein bir cilt ierisindedir. Eser, Bektailikle ilgilidir. Yapraklar rutubet lekelidir.
(10) Risale-i Virani Baba: Milli Ktphanede Yz. A 3890/3 numarada bulunmaktadr. 230x170 -
170x90 boyutlarnda, yaprak says 63b-84b arasndadr. Her sayfada 17 satr bulunmaktadr. Nesih
krmas yazl, kartal filigranl kt trnde, emseli, zencirekli, kebentli, mklebli, kahverengi yp-
ranm mein bir cilt ierisindedir. Eser, tasavvufla ile ilgilidir. Cetveller, izgiler, duracaklar krmz-
dr. irazesi danktr. Bu eserin stanbul Sleymaniye Yazma Eserler Ktphanesinde ve Konya
Blge Yazma Eserler Ktphanesinde de nshalar bulunmaktadr.
(11) Sifah-name: Vakflar Genel Mdrl Ankara Blge Mdrl Ktphanesinde 646/2
numaradadr. 195x130-155x80 boyutlarnda, yaprak says 29b-32a arasndadr. Kark satrl,
rika yazl, abadi kt trnde, gri renkli ince karton srt bez, ksmen krmz yazldr.

Herhangi bir felsefi ekol, mezhebi, tarikat veya dini bir oluumu doru an-
layabilmenin ve tanmlayabilmenin yolu, onlarn tutum, davran ve fikirlerini
bizzat kendi liderleri veya mensuplarnn yazd birinci el kaynaklara dayal
olarak, olduu gibi ortaya koymaktan geer. Bu adan Kzlba Aleviliine veya
Bektailie ait metinlerin de gn yzne karlmas, mutlaka bilimsel tahkik
yntemiyle yaplmaldr. nk tarihsel srete bu metinler zerinde oynand-
n, eserlerin evirisi veya istinsah srasnda fikirlere mdahale edilerek eser
sahibinin fikirleri, dini kimlii ve dnce sistemi, eviriyi yapann mezhep ve
merebine uydurulmaya alldn grmekteyiz. Bu yzden yazl kaynaklarla
ilgili yaplacak neirler, tek bir nshadan defalarca yaymlanan eserlerin tekrar
neri veya bir baka nshadan hareketle yeniden neredilmesi demek deildir.
Ancak bugn Aleviliin yazl kaynaklar zerinde yaplan almalarda, bu hu-
sus tek bir nsha zerinden Arap harflerinden Latin harflerine aktarlarak ya-
ymlanmas olarak da alglanmaktadr. lm tenkit llerine uygun olarak bir
eserin birden fazla yazmasnn tespit edilerek tahkikli neirlerinin yaplmas
yoluna gidilmemektedir. Tek bir yazmadan hareketle bir eseri yaynlamann
baz nemli sakncalar vardr. 5 Metinlerin sre takibi yaplmakszn incelen-
mesi, o metinleri tarih st bir ereveye tamakta ve bu da onlar anlalabilir
olmaktan karmaktadr. Metinler gz ard edilerek sadece tarihsel malzemeyle
yetinmek ise sz konusu oluumlar anlamaya engel olmaktadr. 6
Vrnnin Fakr-Nmesi incelendiinde, slm inancnn btn karakterleri-
ni yanstan bir k veli tiplemesi ile karlalmaktadr. Vrn, Fakr-nme adl
eserde Bektailikle ilgili olarak Allahn, Hz. Muhammedin, Hz. Alinin ve
Oniki mamn isimlerini oka kullanm; drt kap, krk makam, tlip, pir gibi
konulara da yer vermitir. Bununla beraber peygamberlerden, tarihi ve menka-
bev ahsiyetlerden, Hz. Ali ve oullarndan, mutasavvflardan ve baz Bekta
byklerinden bahsetmitir.
Vrnnin Fakr-Nme adl eseri, tasavvufi akmlar ile beslenip din ve ahlaki ko-
nular zerine younlamtr. Burada, mezheplere gre deimeyen ve hepsinin
zerinde birletii, Kurann emrine ve Peygamberin snnetine dayanan asgari
mtereklerden oluan zgn bir Mslmanlk vardr. n planda tutulan din
motifler, btn Mslmanlarn zerinde ittifak ettii inan ve ibadet esaslardr.
slmn asgari mtereklerinin dnda farkl din anlaylarnn yer ald bil-
gilere bu eserde rastlamak mmkndr. erisinde itikad, fkh, tasavvuf eye
rastlanaca gibi, sosyal ileyi ve tarihsel arka planla ilgili bilgilere de tesadf
edilebilir. Bu anlamda Fakr-nmede farkl fikri, siyasi, ilmi, edebi adan bir
5
Geni bilgi iin bkz., eyh Safiyeddn Erdebl shak bni Cebril (735/1334), Maklt eyh
Safi Buyruu, Haz., Snmez Kutlu, Nizamettin Parlak, Horasan Yay., Hazrlayanlarn ns-
z, Ankara 2008, s. 9-13.
6
mer Faruk Teber, Bekt Erknnmelerinde Mezheb Unsurlar, Aktif yay., Ankara 2008, s. 120.

renk tonlamasnn mevcut olduunu grebiliriz. Bu da o dnemde Vrnnin

etkilendii gruplar, zmreleri, kiileri, fikirleri ve grleri tespit etmeyi kolay-
latrmakla kalmayp, bunun tesinde Fakr-nmedeki deiimleri gzler nne
sermektedir. te Fakr-nme bu anlamda zellikle zerinde durulmas gereken,
dahas ierdii bilgiler itibaryla gncel durumda oluan baz sorunlara cevapla-
rn bulunabilecei trde zengin bir metindir.
Fakr-Nme, Anadoluda yazlan Makltlar, Buyruklar, Nefesler, Erkannmeler,
Glbanklar, Cenknmeler ve Tercmanlar da olduu gibi, 7 insicaml bir teolojiyi
srdren mezhebi bir eser olmaktan ziyade tasavvufi/mistik nitelikli bir yap ie-
rir. Bu konuda ve iman edilecek unsurlar hususunda da ayn etkilenme aka
grlmektedir. Burada; Allahn birliine, meleklerine, kitaplarna, peygamberle-
rine, ahiret gnne, kadere inanmak vardr. Ele alnan imann artlar, slamn
temel esaslar ile paralellik arz etmektedir. Ancak iman edileceklerden bahsedilir-
ken kesinlikle ann iman esaslarndan olan imamlara imandan bahsedilme-
mektedir. Keramet ve velayetten bahsederken, ann anlad anlamda Hz. Pey-
gamberin dini ve siyas halefi olmaktan ziyade, suf dncedeki anlamyla kera-
met ve velayetin kabul edildii anlalmaktadr. 8
Fakr-nmede Hz. Muhammedden sonra halifenin kimin olaca meselesin-
de, Mslmanlarn iine dt ihtilaflardan ve Hz. Eb Bekirin ilk halife
seilmesiyle sonulanan sreten bahsedilmez. Bunun yannda Fakr-nmenin
ieriine baktmzda imametin Ali ve oullarna ait olduu ile ilgili ne bir
ayete ne de Hz. Muhammedden gelen bir rivayete yer verilmektedir.
Vrnnin Fakr-Nmesinde ulhiyet, nbvvet ve ahiret inancn kapsayan
temel slm inanlarnn olduka merkezi ve yerleik bir konumda olduunu
gzlemlemek mmkndr. Ulhiyet-Rububiyet inanc, peygamberlik inanc ve
Hz. Peygamberin nbvvet ve velayet nurunu birlikte tamas ynyle, nbv-
vet kurumu ierisinde nemli bir yere sahip olan Hz. Ali sevgisi, Bektai dnce-
si ve gelenei ile beraber temel renklerini byk lde slmdan almtr.9
lk dnem i kaynaklarda, Kurann ancak Ali ve oullar tarafndan cem
edildii, Reslullaha nazil olduu ekliyle onlar tarafndan bir araya getirildii,
Kurann asl itibaryla on yedi bin ayet olduu, Fatma Mushafnn elimizdeki
Kurandan misli byklkte olduu, Beyyine Sresinde ad geen Ku-
reyten yetmi kiinin isminin kartld ve yine Ehl-i Beytin fazileti ile ilgili
7
Bkz., Snmez Kutlu, Alevilik Bektailik Yazlar, Ankara Okulu yay., Ankara 2008, s. 31.
8
Benzer tespitleri Kutlu, Alevi Bektai yazl kaynaklarnda farkl mezhebi unsurlar yazarken
yapmaktadr. Kutlu, Alevilik Bektailik Yazlar, s. 39-40.
9
Kr., Temel Yeilyurt, Alevi Bektailiin nan Boyutu, slmiyat, VI/3 (2003), s. 29-30.

sre ve ayetlerin de kartlm olduu rivayet edilmektedir. 10 Ancak Vrnnin

Fakr-nmesine baktmzda Kurann eksik olmad, onun yz on drt sre,
alt bin alt yz altm alt ayet olduu ifade edilmektedir. 11
Gnmzde Allah-Muhammed-Ali sylemi ile Hristiyanlktaki Baba-
oul-kutsal ruh tarznda belirlenen teslis inanc arasnda bir ba kurma gayreti
sarf edilmektedir. Hlbuki Vrnnin Fakr-nmesinde Allah-Muhammed-Ali
eklindeki sylem, Hristiyanlktaki teslis inanc ile kesinlikle ayn deildir. Allah-
Muhammed-Ali lemesi Vrnnin Fakr-Nmesinde u ekilde gemektedir:
Doru yolu gstermeyen kimse, Hakk bilmemi demektir. Hakk bilmeyen,
Muhammed-Aliyi bilmemitir. Muhammed-Aliyi bilmeyen kimse inanszdr.
imdi, ey Hakka kavumak isteyen kimse! Hak dedikleri Muhammed-Alidir.
nk hak btnyle bunlar vastasyla bilindi. 12
Fakr-nmede, Ali ve oullarn sevmenin gereklilii eitli vesilelerle u e-
kilde anlatlmaktadr: Ey iini mal mlk sevgisinden boaltmak ve maddi var-
lktan syrlarak Hakka kavumak isteyen kimse! Erenler lmez ve erenlere
lm olmaz. nk onlarn ruhu Muhammed-Alidir. Erenler Muhammed-
Alidir. Sonu olarak Muhammed-Ali lmez. Zira peygamberlik ve velilik nuru
bir olmutur. O hak yoldur ki; sonsuzdur, lmez. 13 demden kastedilen
Muhammed, Ali ve onlarn Ehl-i Beytinin niteliklerini bilmektir. Allah yle
buyurmaktadr: And olsun ki, biz insanoullarn erefli kldk14 Vrnye
gre bu ayet Ehl-i Beytin niteliklerini anlatmaktadr. Bu yzden Hz. Muham-
med, Hz. Ali iin yle buyurmaktadr; Ben ilmin ehriyim, Ali de onun kaps-
dr. O halde bir kimse Aliyi bilmezse Muhammedi de bilmez. Muhammedi
bilmezse ilmiyle de amel etmi olmaz. lmi ile amel etmeyen ve kendisini bilme-
yen, Alinin evlatlarn kabul etmemi demektir. Bu nedenle Ali hanedann
kabul etmeyen Aliyi de sevmemi olur. 15
Vrnye gre, mam Cafer Sdk Tarikatnamesinde yle buyurmaktadr:
Gnln Fakrun can, Muhammed-Alidir. mdi ey ku sdk Muhammed Ali
10
Bkz., Eb Cafer Muhammed b. Yakb b. shk el-Kuleyn(329/940), Usl minel-Kf, I-II,
Tahran 1389, s. I/228, 239; I/414; II/631, 634; bn Eb Zeyneb Eb Abdillah Muhammed b.
brhm en-Numn(360/971), Kitbul-Gaybe, thk. Ali Ekber el-ffar, Tahran trz., 318-
319; Eb Abdillah bnl-Muallim Muhammed b. Muhammed b. en-Numn el-Ukber el-
Badad eyh Mfd(413/1022), rd, Beyrut 1975, s. 356. Ayrca bkz., W. Montgomery
Watt, Kurana Giri, ev., Sleyman Kalkan, Ankara Okulu Yay., Ankara 1998, s. 65.
11
Vrn, Fakr-nme, stanbul Sleymaniye Ktphanesi Yazma Balar Blm No; 3921, vr.
27a; Vrn, Fakr-nme, Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi, No; 5393/3, vr. 85b.
12
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 2a; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar, vr. 63b.
13
14
17. sra, 70.
15

Hakdur, zir biri Allahn Peygamberidir. Dieri Allahn dostudur Mu-

hammed-Aliye inanmayan kimse hakknda Allah yle buyurmutur: 16 nkr
edenler iin hazrlanan ve yakt insanlarla ta olan ateten saknn. 17
Fakr-nmede tevell ve teberr kavramlarna da eitli vesilelerle deinildii
grlmekle birlikte, bu kullanmlarn kendine zg bir karlnn olduu anla-
lmaktadr. 18 Ey Vrn kl tevell daima/Hanedana n sana desturdur, 19
Vrn kl tevelli hndna/Cemii klar iinde mbn ol. 20 Vrn kl teberra
kimde grsen/Bu fiili odur ehl-i hyanet. 21
Eserde, tevell ve teberrnn, mamiyye asndaki karlnn bir uzants
olan Ali dndaki ilk halifeye lanet okuma ve sahabeleri tekfir etme gibi tu-
tumlara hibir ekilde rastlanmamaktadr. Hatta bunun aksi ynde deerlen-
dirmeler vardr. Mesela Hz. Haticeye metin ierisinde yer verilerek, hakknda
olumsuz deerlendirmede bulunulmaz. 22
Oniki imam ve bunlarn faziletlerine ilikin uzunca bilgiler verilen ve onlar
hakknda birok rivayet anlatlan sz konusu eserde; Gel ey Mmin beri, farz-
Hddr/Hakk bilmek, n kavl-i Mustafadur; Hakk bilmek dilersen, bil
Aliyi/Oku ilmin kapus Murtazdur; Hasanm, hem Hseyinim, bi-
dinim/Benim gzm nru, mam Bakr- Bekdur; Beri gel, Cafer-i Kzm,
Rzya/Tkiye vir zn, ltfi sehdur; Nki, hem Asker, Mehdyi
Hd/Olubdur ey Vrn, ol Sendur23 denilmektedir.
Bir baka ifadede Vrn, Hz. Hatice, Hz. Fatma, Hz. Ali ve on iki imam u
ekilde vmektedir: On iki nokta on iki imama maildr on iki imam Hadice ve
Fatmaya maildr, Hadice ve Fatma yigirmi sekiz hurufa maildr ve dahi yigirmi
sekiz huruf lm-elife maildr ve lm-elif Muhammed-Aliye maildr ve Muham-
med Ali yigirmi dokuz sure-i Kuranun evvelindeki mukattata maildr ve dahi
mukattat yz on drt sure-i Kurana maildr ve yz on drt sure-i Kuran alt
bin alt yz altm alt ayete maildr ve alt bin alt yz altm alt yet on sekiz bin
leme maildr ve on sekiz bin lem deme maildr ve dahi dem Hakka mail-
dr ve Hak evld- Muhammed-Aliye maildr ol sebebdendur ki buyurmudur:
Sen olmasaydn, sen olmasaydn, felekleri yaratmazdm, imdi yeri ve g ve on
16
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 4a; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar, vr. 66a
17
2. Bakara, 24.
18
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 14a, 22b, 26a, 41a,; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar,
vr. 74b, 81b, 85a, 95a.
19
20
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 6a; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar, vr. 67a.
21
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 3b; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar, vr. 64b.
22
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 24b, 25a, 25b, 27a; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar,
vr. 84a, 84b, 85b.
23

sekiz bin lemi ve cemi-i varl Hakk Tel, evlad- Alinun dostluna icad eyledi
yle olacak sen ne kyas eylersin. 24
Eserde Nebi aleyhisselam, Hz. Ali ile ilgili yle buyurmaktadr: Ben ilmin
ehriyim, Ali de onun kapsdr. 25 Aliden baka gen, Zlfikardan keskin kl
yoktur. 26 Ey Ali, etin etimdir, bedenin bedenimdir; kann kanmdr, ruhun ru-
humdur, elin elimdir, ben seninleyim, sen bendensin ben de sendenim; Ben ve Ali
tek nurdan yaratlmzdr. 27
Caferi mezhebinin en nemli grlerinden olan ve belli bir miktar karl-
nda gerekleen muta nikh, abdestte plak aya mesh etmek, ezanda E-
hed enne aliyyen veliyullah ksmn ilavesi, gnlk namazlarda le ve ikindi,
akam ve yatsnn birletirerek klnmas gibi ifadelere rastlanlmamaktadr.
Muta nikhnn cevaz bir tarafa, ondan lafz olarak bile bahsedilmemektedir.
Ayn ekilde namazlarn eitlerinden bahsedilmesine ramen, namazlarn bir-
letirilmesine ynelik bilgi yer almamaktadr. Haneflikte olduu gibi abdestin
farzlarndan biri ayaklarn topuklarla beraber ykanmas28 olarak saylrken
Caferi fkhnda olduu gibi meshetmekten bahsedilmemitir.
ada Mehdi olarak anlan ve gaybet-i kbrada gizlenmi olarak inanlan
Muhammed b. Hasan el-Mehdi, Fakr-nmede yer almakta ve Mehdiyi shib-i
zemnun ve Mehdyi hd olarak zikredilmektedir. 29 ada olduu gibi gizlili-
i, gnn birinde yeryzne dnerek adaleti salayaca hususlara ilgi gsteril-
memitir.
Oniki imam ve ondrt masumun birlikte zikredilmesi Vrnnin Fakr-
nmesinde, bu anlayn snaeriyye iliinden farkl olduunu gstermekte-
dir. nk on drt masum, snaeriyye mezhebinde on iki imama Hz. Mu-
hammed ve kz Fatmann ilave edilmesinden ibarettir. 30
Btn bu deerlendirmelerden hareketle, Fakr-nme merkeze alnp Hanefi-
likle kyaslandnda, Caferiliin etkilerinin daha yzeysel ve ekli olduu ifade
edilebilir. Bu gibi nakillerde imamlarn bilinmesiyle, tarikatn silsilesinin bilin-
mesi arasnda bir irtibat kurulduu, imamlar bilmenin ve onlardan haberdar
olmann tmyle tarikatn silsilesini bilmek anlamna geldii anlalmaktadr.
24
25
26
27
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 27b, 28a; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar, vr. 86a-86b.
28
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 35a-35b; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar, vr. 93a-93b.
29
Geni bilgi iin bkz., Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 2a, 20a, 25b; Vrn, Fakr-nme,
Konya Yazmalar, vr. 64a, 79b, 84b.
30
Ethem Ruhi Flal, amzda tikadi slam Mezhepleri, zmir lahiyat Vakf yay., 2. bask,
zmir 2004, s. 351.

Fakr-nmenin tesiri altnda kaldklar i akidelerin, siyasi ilikten ayr mis-

tik, tasavvufi bir ilik olduu sylenebilir. Genel olarak mamet, gaybet, recat,
mehdilik gibi kavramlara yklenilen siyasi ilikteki anlamlar Fakr-nme met-
ninde karlklarn bulmak mmkn deildir. Ancak bu metinlerde mezhepler
st inan ve ibadet esaslar ile Kurandaki emir ve yasaklarn n planda tutul-
duu bilinmelidir. Fakr-nmeye baktmzda, temel inan ve ibadet esaslarnn
iilikle dolayl dolaysz irtibatlandrabilecek bir bilgiye veya kabule tesadf
edilmemektedir. Yine bu eserde ifade edilen iman esaslar arasnda, ne iiliin
temel dinamiklerinden biri olan imamet anlayna, ne de ibadetlerin ekil ve
zyle ilgili bir Cafer anlaya rastlamak mmkndr. nk Fakr-nmede
Alinin tarikatndan bahsedilmektedir. Hk Tel buyurur ki; cem-i cihan
Aliye muhib olsa, cehennemi kaldururdum, imdi narda yanmamak dilersen
evld- Aliye ikrr eyleye ve tarikatine irade getre ve her kim ikrr eylemez ve
tarikati zere olmaz ehl-i cennet deldr. 31
Fakr-nmede yer alan hadislere gelince, bunlar her ne kadar i rivayetlere
uygun yer alm ise de olaylar iilerin iddia ettii gibi bir delil olarak kabul
etmemitir. Nitekim ne sahabe tan edilip zulm ve gasp ile sulanm, ne de
efdal ve mefdul formlnden sz edilmitir.
Fakr-nmede, iiliin karakteristiklerinden olan mametin nass ve tayinle
olduu, Alinin soyuna tahsis edildii, mamlarn masum olduklar32 eklindeki
anlay biimlerinin tezahrlerini grmek de pek mmkn deildir. Keza bu
durum, adaki gibi bir inan esas olarak belirlenmemitir. Hz. Ali ve dier
imamlar siyasi ve hukuki deil, manevi rehberler olarak yceltilirler ve onlarn
tarihsel kiiliklerinden ok sylenceler eklinde aktarlan menkabevi kiilikleri
ne kmaktadr.
Dikkat ekici bir olay da udur. Vrn bu eserinde i inancn aksine, Hz.
Haticenin de on iki imamn nesli ve anas olduunu ifade etmektedir: On iki
imam, on drt temiz masuma ynelmitir. On drt temiz masum Fatmatz-
Zehra ve Haticetl-Kbraya ynelmitir. 33
Eser incelendiinde Virn, Fakr-nmesinde mamiyyeden farkl bir Ali ve
Ehl-i Beyt klt gelitirmitir. nk bilinen a retisi, Muhammed ile
Alinin drt kap krk makam birlikleri zerine kurulmamtr. Bylece aradaki
farkllk, siyasi ve itikadi bir ayrlk olmaktan ok, sufi gelenekteki bir farklla-
ma olarak grlmektedir. Yukarda da ifade edildii gibi drt kap krk makam
gelenei i-mami gelenekte hi bir ekilde yer almaz.
31
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 51a, 51b; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar, vr. 104b-105a.
32
Hasan Onat, Emeviler Devri ii Hareketleri, Trkiye Diyanet Vakf Yay., Ankara, 1993.
33

Eserde eitli mezheplerin farkl grleri bazen iie bir grnt arz edebil-
mekte ve bu anlamda senkretik bir yap rnei ortaya kmaktadr. Vrn, farkl
mezheplerin yaklamlarn temel alm, farkl balamlarda Ali ve soyu ile ilgili
deerlendirmelerde bulunmutur. Durumun byle olmas ou aratrmac iin
ilk etapta bir kafa karklna sebebiyet vermektedir. 34 Fakr-nmenin belli bir
sre takibi merkeze alnarak incelenmesi bu bakmdan son derece nemlidir.
Dikkatle incelendiinde, eserde slmn bir at kavram olarak kullanld
grlmektedir. Bu, slmn sadece bir din olarak kabuln ifade etmemekte,
ayn zamanda dinin temel inan esaslarnn ana hatlaryla hazmedildiini de
ortaya koymaktadr. Dahas toplumsal olarak slm dinine mensubiyetin vurgu-
landn artracak trde formlasyonlar da Fakr-nmede yer almaktadr.
Fakr-nmede bu yaklam, rneklerle doludur. zellikle Kurandan bolca
alntlar yaplmas ve kimi dualarda ayetlerin yer almas, Kurana verilen ne-
min bir gstergesidir. Fakr-Nmede, Kuran- Kerm ve onun hkmleri kesin-
likle tartlmaz. Bilindii gibi sz konusu eserin kayna ve orada vaaz edilen
Mslman hayat tarzn belirleyen ana unsur ncelikle Kuran- Kermdir. Bu
sebeple olsa gerek Kuran- Kerm, eser iinde teferruatl olarak anlatlmaz. An-
cak Kurann yz on drt sre, alt bin alt yz altm alt ayet olduu ak bir
ekilde farkl varaklarda ifade edilmektedir.35
Temel inanlar bakmndan Fakr-nme, Kuran ve Snnetten kaynaklanan
slm dnce ile bu iki kaynaa ters dmeyen mkemmel bir kompozisyon
olduu eklindedir. Bunlar deerlendirildiinde eserdeki genel grler farkl
mezhebi anlaylarn izlerini tadn syleyebiliriz.
Alevilik-Bektailiin etkilendii ilk kltr evresi Hanef-Mturd kltr
evresidir. zellikle Bektailerin iman tanmlar, iman edilecek unsurlar gibi
konularda Mturdliin fikirleriyle hemen hemen ayndr. Ehl-i Snnetin iki
byk ekolnden biri olan Mturdliin kkleri Eb Hanifeye kadar uzan-
maktadr. Fakr-nmedeki iman tanm, Mturdlik etkileiminin en nemli
yansmalarndan biri olarak kabul edilebilir. 36 mam- Azam Eb Hanifeye
gre, man dil ile ikrar kalb ile tasdiktir, ameller imana dhil deildir, byk
gnah, irk olmadka imana zarar vermez. Taat de, iman olmadka kiiye
fayda vermez.37 Mturd de bu hogrye dayal iman anlayn aynen benim-
34
Bkz., Teber, Bekt Erknnmelerinde Mezheb Unsurlar, s. 122.
35
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 8a, 27a; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar, vr. 68b, 85b.
36
Kutlu, Alevilik Bektailik Yazlar, s. 37.
37
mam- Azam Eb Hanife, mam- Azamn Be Eseri, ev., Mustafa z., FAV., Yay., 2. Ba-
sm, stanbul 1992, 57. Ayrca bkz., Kutlu, Alevilik Bektailik Yazlar, s. 37.

semitir.38 Vrn, iman konusunda yle demektedir: Kiinin inancna phe

karmsa, onun iman drst, yani tam (tahkiki) deildir. 39 imdi ey Hakka
kavumak isteyen kimse, Hamd Allaha mahsustur demekten kastedilen Allah
anmaktr. Allah anmaktan kastedilen Allaha hamd ile birlikte demektir. Eer
Allaha kavumak istersen, zne bak. nk zn bilen Hakk bilir. zn
bilmeyen Hakk bilmez. Hakk bilmeyen Allah gremez.40
Fakr-nmede Mturd mezhebinin etkisinin bulunduuna dair bir dier
somut veri de, tekvin konusudur.41 Bu konu; Mturdliin zellii olan ve
Earlikle arasnda derin ihtilaflara yol aan hususlarn banda gelmektedir.
Eserde Allahn sfatlar arasnda tekvin sfatna da yer verilmi olmas, 42
Mturdlik mezhebinin etkisini gstermesi bakmndan nemli bir husustur.
nk Vrn, u ayetleri yaratma ile ilgili rnek gstermektedir; 43 Biz, haki-
katen insanolunu an ve eref sahibi kldk.44 Biz insan en gzel biimde
yarattk.45 Andolsun biz insan, amurdan (szlp karlm) bir zden ya-
rattk.46
Hanefilik47 ve Mturdlikde olduu gibi,48 Allahn veli kullarnn keramet
gsterebilecei Vrnnin Fakr-nmesinde de ifade edilmitir. Alidr her d lem
zt- mutlk/Alidr kudret hikmet-i kermet.49 Hz. Muhammed, Hz. Aliye Hazre-
ti h- velyet ve nr-i hidyet ve shib-i keramet ifadelerini kullanmaktadr.50
Vrn, Fakr-nmesinde yine Mturdlikte olduu gibi, 51 akletmeyi tavsiye
etmektedir: Ey Allaha ortak koan kimse, rahmeti, efaati ve ermi kimsenin
tesirini kimden umarsn, aklet. Hakkn yol gstermesi, Muhammedin efaati
38
Mturdnin hogrye dayal iman anlay iin bkz., Muhammed b. Muhammed el-
Mturd, Kitbut-Tevhid, nr., Bekir Topalolu-M. Arui, Ankara 2003, s. 487 vd. Ayrca
bkz., Kutlu, Alevilik Bektailik Yazlar, s. 37.
39
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 2b; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar, vr. 64a.
40
41
el-Mturd, Kitbut-Tevhid, s. 60-61.
42
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 19b, 24b, 25a; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar, vr.
79a, 83b, 84a.
43
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 8a, 10a, 13b, 19b; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar,
vr. 68b, 70b, 73b-74a, 79a.
44
sr, 17/70.
45
Tn, 95/4.
46
Mminn, 23/12.
47
mam- Azamn Be Eseri, s. 57.
48
el-Mturd, Kitbut-Tevhid, s. 296.
49
50
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 27b, 28a; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar, vr. 86a-86b.
51

ve mam Alinin velayetidir ki Kuran fehmedilmitir. 52 Cemii mevcudtun

zt ve sfat yinesi demdur demi fehmeyle. 53 te yet, ite hadis, fehm
ve idrak eyleme eytan olaym dirsen. 54 Men arefle nefsuni fehm eyle var/Ol
ki bildi vkf- Mevla durur. 55
Mturdlikte56 var olan ve genel slmi telakkilere uygun olarak, ament veya
iman esaslar eklinde ifade edilen alt unsuru Vrn de kabul etmekte ve bunlar
eriatn ilk makam olarak deerlendirmektedir. Vrnye gre, eriatn ilk ma-
kam iman getirmektir: mann da alt art vardr. Onlar da; Allahn birliine,
meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, ahiret gnne, kaza ve kaderin, hayr
ve errin Allahtan geldiine inanmaktr. 57
Allah inanc, Fakr-nmede Vrnnin en fazla zerinde durduu konulardan
biridir. rnein eserin farkl varaklarnda Allahn varl ve birlii tek tek ya-
zlmtr. Keza Allah, eserin eitli yerlerinde, Celal, Hak, Tenri, Rab, Rahman,
Mabud, Huda, Mevla, Yezdan gibi isimlerle anlmaktadr. Allah bilmek iin
kiinin zne bakmas gerektii sylenmektedir. 58 Yine Allahn dier isimlerine
de ayrca yer verilmektedir. 59
Vrn, Kurana paralel bir Allah tasavvuru ileri srmektedir. Ona gre Allah
nurdur, faildir, hidayettir, bakidir, herhangi bir eye benzemekten uzak ve beri-
dir, Allah dilediini ileyendir. 60
Meleklere inanmak, slm akaidinde imann artlar ierisinde yer almakta-
dr. Onlar, Kuran- Kerm ve Peygamber ile var olduu bildirilen ve iman
edilmesi gerekli olan varlklardr. Melekler, kavram olarak Fakr-Nme iinde
olduka sk kullanlmaktadr. Allahn emriyle hareket eden melekler, iyilere
dosttur ve mmin kullara maddi ve manev bakmdan her zaman yardm eder.
ncelediimiz bu eserde, drt byk melek olarak zikredilen Cebril, Mikil,
Azril ve srfilin isimleri de gemektedir. 61
52
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 28a-29b; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar, vr. 86b-87b.
53
54
55
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye vr. 19a; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar, vr. 78b
56
Geni bilgi iin bkz., el-Mturd, Kitbut-Tevhid, s. 21-475.
57
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 1b, 2a, 3b, 4a, 5a, 5b, 8a, 8b, 11a, 11b, 12a, 15a, 16a,
16b, 17a, 17b, 19a, 19b, 23a, 23b, 25a, 25b, 26a, 26b, 27a, 27b, 28b, 29a, 29b, 31a, 31b,
32a, 34a, 35a, 36b, 37a, 37b, 38a, 39a, 39b, 40a, 40b, 42a, 43a, 47a, 50b, 51a, 51b; Vrn,
Fakr-nme, Konya Yazmalar, vr. 63b, 64a, 64b, 65a vd.
58
59
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 15a, 19a, 23b, 47a; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar,
vr. 75a, 78b, 82b, 101a.
60
61

Hanefilik 62 ve Mturdlikte olduu gibi, 63 Vrannin Fakr-Nmesinde

peygamber sevgisinin yansmalarn youn bir ekilde grmekteyiz. Fakr-
Nmede Hz. Muhammede olan sevgiden, onun sfatlarndan, mucizelerinden
ileyerek gittikleri yolun onun yolu olduunu vurgulayarak ondan efaat beklen-
tileri dile getirilmitir. Hz. Muhammedin gnah ilemi mminlere, hatta on-
lardan byk gnah ileyerek cezay hak etmi olanlara bile efaatinin hak oldu-
u ifade edilmektedir. 64
nan esaslarndan ahiret telakkisine gelince; Kuranda ifade edilen slmi an-
laya paralel olarak kyametin hak olduu, dirili, maher, cennet ve cehennemin
mutlak olduu ifade edilir. 65 Yine Hanefilik66 ve Mturdlikte olduu gibi67
Allahu Tel, ahirette grlecektir, der. O, tasavvuftaki genel anlaya uygun
olarak, Hakk bilmek, tanmak iin ze nazar eylemek gerektiini ifade eder ve
Hakk bilmeyenin Allah grme imknna kavumayacan syler. 68
Eserin bir baka sayfasnda Hz. Peygamberin mirata Allah grmesi ile ilgili
bilgiler mevcuttur. Allahn elisi Hz. Muhammed yle buyurmaktadr: Mira
gecesi Rabbimi en gzel surette grdm. 69
Fakr-Nmede, Mturdlikteki gibi70 kaza ve kader inanc da n planda tu-
tulur. Hayr ve er olarak her ey Allahtan gelir; kiinin bana gelen eylere
menfi bile olsa rza gstermesi gerekir. 71
Fakr-nme itikadi perspektiften deerlendirildiinde; slmn temel inan
esaslarnn benimsendii, drt kap krk makam gibi anlam kategorilerinin em-
siye kavram olarak kullanld grlmektedir. Hatta sz konusu eserde slam
inan esaslarnn benimsenmesinin tesinde, tatbik edilmesi gereken ilkeler
btn olarak da gsterilmitir. tikadi konular, Fakr-Nmede liste halinde
formle edilerek verilmemitir. Mturdliin kabul ettii esaslara uygun olarak,
Vrnnin Fakr-nmesinde iman esaslar alt esas olarak kabul edilmektedir.
62
mam- Azamn Be Eseri, s. 57-58.
63
64
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 28a-29b; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar, vr. 86a-87a.
65
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 3b, 7a, 12a, 15b, 17a, 19a, 37a; Vrn, Fakr-nme, Konya
Yazmalar, vr. 65a, 67b, 72a-72b, 75b, 77a, 78b.
66
67
68
69
70
Mturd, Kitbut-Tevhid, s. 343 vd.
71
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 11a, 31a, 43a; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar, vr.
71b, 89a, 97b.

Kuranda namaz, oru, hac, zekt gibi ifa edilmesi gereken temel ibadetler sk-
a emredilmektedir. Tasavvufi akmlarn, oluturduklar yaplar srdrmek,
mntesipleri arasndaki ba pekitirmek iin ibadetleri titizlikle yerine getirdikleri
ve davranlarn slah edilmesine byk nem verdikleri grlr. badetler, eriat
kapsnn ilk makamlarndan birini ifade eder. Vrnnin din anlayn ekillendi-
ren ortam tasavvufi bir ortam ve din anlaynn temel karakteri de tasavvufi bir
slm anlaydr. Zahiri anlamda bu anlayn inan ve ibadet boyutundaki belir-
leyici olan eilim Hanefiliktir. nk bu husus eserde net olarak grlmektedir.
Kzlba ve Bektai olarak adlandrlan zmrelerin Anadoluya geldikten sonra,
en ok etkilendikleri evrenin Hanefi kltr evresi olduu tarihsel veriler tarafn-
dan dorulanmaktadr. yle ki; Horasan ve Maverannehirde Ehl-i Snnet vel-
Cemaat emsiyesi altnda grlmeyen Zeydi, Mutezili, Kerrami ve Mrcii frkala-
rn dahi pek ou bu Hanefi kltr havzasnn fkhtaki tartlmaz lideri Eb
Hanifenin grlerine gre dini ve sosyal hayatn srdrmekteydiler. 72
slmn be art olarak bilinen ibadet boyutu, herhangi bir mezhebe ait ol-
mayp, Hz. Peygamber dneminde kurumlamtr, yani mezhepler ncesi d-
nemde kurumlaan, mezhep ve tarikatlar st mterek bir husustur. Mutezil,
Haric, Snn, i, Mevlev, Nak ve Bekta Mslmanlarca, yerine getirmek
konusunda dindarlk dzeyleri farkl olmakla birlikte kabul edilmitir. 73
Vrn, bir eyler anlatrken farz ve vacip gibi slam hukukunun temel kav-
ramlarndan yararlanmtr. mdi ey tlib, insan olana farz ve vaciptir ki, kendi
meratibi ne ise bile, gre ve pirlerin yoluna vara. Bed fiillerinden sakna. Zira
bed fiil insanda olmaz. Kfr ehlinden olur.74
Allah, benim de Rabbim, sizin de Rabbinizdir. yle ise ona kulluk edin. te
bu doru yoldur.75 ayetine dikkat eken Vrn, Allaha kulluk etmek gerektiini
ifade etmektedir. Vrn, Allaha kulluk yolundan ayrlanlara, yarn ahiret gnnde
azap olduunu u ayetle delillendirmitir; 76 Allah ve Resuln incitenlere Allah,
dnyada ve ahirette lnet etmi ve onlar iin horlayc bir azap hazrlamtr.77
Tedkik ettiimiz eserde, insicaml olmamakla beraber, yaygn olarak kulla-
nan bir hadise dayandrlan slmn artlar, Kelime-i ahadet, Zekt vermek,
Namaz klmak, oru tutmak, hacca gitmek78 eklinde verilmektedir. Devamnda
72
73
74
75
l-i mrn Suresi, 3/51.
76
77
Azhb Sresi, 33/57.
78
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 26a; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar, vr. 84b-85a

ise u ifadelere yer verilir; bir kimsenin Mslman olmas iin Kelime-i ahadet
getirmesi gerekir. slm dininin ilk art olan Kelime-i ahadet, Tanrnn birli-
ine ve Hz. Muhammedin Onun kulu ve elisi olduuna inanmaktr. 79
Fakr-Nmede dikkat eken hususlardan dier biri de, Hanefilikte olduu
gibi80 Mira haberinin hak olduudur; Tamam, elli huruf olur nokta adedince
elli nokta elli vakit namaz adedincedr ki Mira gicesi Hazret-i Resul aleyhis-
selm hidyetden farz olmudur. Bilmek ve bulmak ve klmak gerekdr, Pes ol
demde Hazret-i Resul aleyhisselm hurufun ihtiyatndan didi kim elli vaktin be
vakde karar eyledi. 81 Namaz dahi elli vakt farz olmu idi an dahi tahfif diledi
be vakte karar eyledi. 82 Bu ifadelerle de Vrn, be vakit namazn elli vakit
namazn yerine geeceini ifade eden u ayeti zikretmektedir; 83 Kim ortaya bir
iyilik koyarsa, ona on kat verilir84
Bunlar arasnda slamn artlar genel hatlaryla ilenmitir. Namaz vakitleri
Hanefi mezhebi esaslar dorultusunda ilenmitir. 85 Fakr-nmede namazn,
Allahn emri erevesinde artlarn tayan her Mslmana farz olduu net bir
ekilde aklanmaktadr. Be vakit olan sabah, le, ikindi, akam, yats namaz-
nn haricinde, btn bu uygulamalara paralel olarak namaz ksma ayrlmak-
tadr: Bunlardan birincisi belli bir yerde ikamet edenlerin kldklar namaz, yol-
culukta olanlarn kldklar namaz ve Cuma namaz. 86 Yine namaza hazrlk
nitelii tayan abdestin farzlarndan olan ayan ykanmasndan bahsetmesi87
Hanefiliin etkisini gstermektedir.
Eserde slam dininin ameli yn izah edilmi, ibadetlerin kmil insan olma
yolunda nemli bir vasta olduu vurgulanmtr. Orucun da Mira gecesi Allah
tarafndan altm gn olarak farz klnd, fakat daha sonra Hz. Peygamberin
bu sayy otuza indirdii anlatlmtr.88 Oru dahi otuz gndr.89 Bu ifade-
lerle Vrn, otuz gn oru tutan kiinin yl boyunca oru tutmu gibi sevap
79
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 29b; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar, vr. 87a.
80
81
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 16b; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar, vr. 76b, 89b.
82
83
84
Enam, 6/60.
85
Abdullah b. Mahmud el-Mavsl, el-htiyar li Tallil-Muhtr, thk., Abdullatif Muhammed
Abdurrahman, Beyrut 2005, s. I/110.
86
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 32a, 34a; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar, vr. 89a, 91a.
87
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 33a; 35a; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar, vr. 90a, 93a.
88
89

kazanacan ifade eden u ayeti zikretmektedir;90 Kim ortaya bir iyilik koyar-
sa, ona on kat verilir91
Fakr-Nmede slamn be art saylrken; Kelime-i ahadet, namaz ve oru-
tan bahsedildii gibi zekttan ve hacdan da bahsedilmektedir. Her kim ekk
getrse ve rh-u tarikatlerinde grlmese ehl-i imanum didi ve ehadet eyle-
di ve namaz kldu ve oru tutdu ve hacca vardu ve zekt virdui ve ce-
mi-i ameli faidesiz ola ve bu cihanun iinde her neye peresti eylerse haram ola
ve teberraya mstehak ola. 92 Haccn emredildii, haccn farzlarnn yerine
getirildii nakledilen baka ifadelerde mevcuttur. 93
Sonu olarak, Fakr-nmede inan konularnda mezhebi taassup n planda
tutulmakszn slm esaslar ierisindeki Allah, peygamber ve ahiret inancndan
bahsedilmektedir. Bu eserde slmn Kurandaki evrensel deerleri ne kmak-
tadr. Bu anlamda, Fakr-nmede var olan Snnilik algs byk lde
Mturlikten beslenmitir. Akla verilen nem, tekvin sfatnn Allahn subt
sfatlarndan biri olarak kabul edilmesi, Allahn grlmesi, Kurann eksik
olmad, mucize, efaat gibi konularda Mturd etkileiminin izlerini bulmak
mmkndr. Fkhi ve ameli konularda da Hanefilikten izler tamaktadr. Bu
durum zellikle abdest, namaz, oru, sadaka ve hacc gibi ibadetlerin tasnifi ve
yerine getirili biimlerinde kendisini gstermektedir.
Fakr-nmede mezhebi unsurlar fazla n planda tutulmamasna ramen, baz
mezhebi unsurlarn metne eitli ekillerde ve ayn olmayan tonlarda girdirildii
yaln bir okumayla bile anlalmaktadr. Ancak ilie ilikin Muhammed-Ali,
on iki imam inanc, tevell, teberr ve benzeri unsurlarn, Vrnnin Fakr-
Nmesinde esasl karlklarnn olmadn belirtmek gerekir. Bunlar daha ok
trenlerin ve baz ritellerin uygulamasnda grlen ve duygusal yn ar ba-
san yzeysel yansmalardr. Yani i unsurlar bulunmakla beraber, bu gibi konu-
larn da ilikten farkl bir tonda ilendii grlmektedir. Mesel Vrnnin
Fakr-nmesinde Caferiliin nemli gstergelerinden biri olan muta nikhnn
cevaz, namazlarn birletirilmesi, abdestte ayaklarn meshi gibi hususlar hibir
ekilde yer almamaktadr. Ayrca eserde verilen baz ibadetler Hanefi fkhna
gre ekillenmi olup, Caferi fkhn artracak herhangi bir bilgiye rastla-
nlmamaktadr. Dolaysyla Hanefilikle kyaslandnda, Caferiliin etkilerinin
daha yzeysel olduu ve bunlarn da deiik zmrelerin Vrnnin Fakr-
90
91
Enam, 6/60.
92
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 26a, 33b; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar, vr. 84b-
85a, 90a.
93
Vrn, Fakr-nme, Sleymaniye, vr. 7a, 33b; Vrn, Fakr-nme, Konya Yazmalar, vr. 67b, 90a.

nmesinde tad harici unsurlar olduu rahatlkla ifade edilebilir. Fakr-

nmede Hz. Ali ve on iki mamla ilgili deerlendirmeler, i unsurlarn bir
yansmas olarak deil, genel slam dncesinde yer alan anlayn bir yansmas
olarak dnmek gerekir.

HACI BEKTA VELNN
KIZILBA KLTRNE ETKLER
Do. Dr. lyas ZM

slam Aratrmalar
Merkezi

Do. Dr. lyas ZM
ZET
Bugn daha ok Alevilik adyla anlan sosyo-kltrel yap biri Bektalik di-
eri Kzlbalk olmak zere iki yapdan meydana gelmektedir. Bektalik
XIII. Kalenderlik iinde teekkle balayp XIV. yzyln sonlarna doru
Hac Bekta gelenei evresinde Anadoluda ortaya kp belli lde Balkan-
lara kadar uzanan tasavvufi bir yap, bir eit tarikattr. Kzlbalk ise Sa-
fev tarikat iinde geliip XV. yzyln son eyreinde eyh Haydarn kendi
mritlerine verdii bir isimle balayp devam eden ve bugne kadar ulaan
sofiyn sreidir.
Her iki yap temelde, konar-ger kesimlerin kendilerine has slam anlay
olup aradaki fark XVI. yzyldan sonra bariz biimde grlr olmutur. Bu
srete, doktriner olarak Kzlba ocaklarda i unsurlar bnyeye adapte edi-
lerek daha fazla alnrken Bektalikte bu etki daha snrl olmu, buna kar-
lk Hurf tesirler Kzlba ocaklarda yok denecek kadar snrl, Bek-
talikte ise daha gl ekilde hissedilmitir. te yandan devam eden d-
nemlerde Bektalik Osmanl ynetimine daha olumlu yaklarken Kzlba
ocaklar, ayaklanmalar sebebiyle, Osmanlya daima mesafeli durmutur.
Bektalikte sereme diye anlan Hac Bekta Velinin, Bektailik-
Kzlbalk farkllamasndan sonra Kzlbala etkisinden sz edilip edile-
meyecei bir problem olarak ortada durmaktadr. Esasnda Kzlba airlerin
iirlerinde Hac Bekta Veliye azmsanamayacak lde gndermeler yapt
bilinmektedir. Buradan yola kldnda bir etkiden sz etmenin mmkn
olduu rahatlkla sylenebilir. Fakat kanaatimizce Hnkarn Kzlbalk
zerindeki etkiyi takipte en somut yol, onun otantiklii hakknda en az tar-
tma yaplan eseri Makaltdaki Drt kap Krk Makam anlayyla,
Kzlba Aleviliin temel erkan kitab olan Buyruktaki Drt Kap Krk
Makam anlaynn karlatrlmas olacaktr.
Bu karlatrma bize Hnkarn Makltta iledii drt kap-krk ma-
kam ile Buyruktaki drt kap-krk makam arasnda byk benzerlik bu-
lunduunu gstermektedir. Esasen Buyrukun eitli yerlerinde Hac Bekta
Veliye pir, stad ve kutbul-evliya kutbul-arifn ve gavsl-vsiln
gibi gndermeler Buyrukun Hac Bekta Veliye saygsn ak biimde yan-
stmaktadr.
Sonu olarak ok byk bir olaslkla, Hac Bekta Velinin Makltda ile-
dii drt kap-krk makam anlaynn, en azndan makamlarn listelen-
mesi asndan Buyruka intikal etmi olabileceinden sz edilebilir. Bu da
Hnkarn Kzlbala etkisi olarak alnabilir.
Anahtar Kelimeler: Bektailik, Kzlba, Hac Bekta Veli, Buyruk, Drt
Kap-Krk Makam

GR
Gnmzde Alevilik adyla anlan sosyo-kltrel yap gerekte biri Bek-
talik dieri Kzlbalk olmak zere iki yapdan meydana gelmektedir. Hac
Bekta Veli ananesi etrafnda gelien Bektalik gemiten bu yana bu ismi ko-
ruyarak gnmze kadar varln devam ettirmitir Kaynaklarda Rafizlik, K-
zlbalk gibi adlarla anlan yap ise XIX. yzylda Alevilik diye anlmaya ba-
lanm, bu kullanm giderek yaygnlamtr.
Biraz daha ak ifade etmek gerekirse Bektalik XIII. Kalenderlik iinde te-
ekkle balayp XV. yzyln sonlarna doru Hac Bekta gelenei evresinde
Anadoluda ortaya kp belli lde Balkanlara kadar uzanan tasavvufi bir yap,
bir eit tarikattr. Kzlbalk ise Safev tarikat iinde geliip XV. yzyln son
eyreinde eyh Haydarn kendi mritlerine verdii bir isimle balayp devam
eden ve bugne kadar ulaan sofiyn sreidir.
Tarihi arkaplan bakmndan her iki yap 1240daki Babai syan sonras ge-
lien Babailik Hareketine dayanmaktadr. Gerek Babailik gerekse ncesindeki
Yesevlik, Vefalik, Haydarlik gibi sfi yaplar temelde, konar-ger kesimlerin
kendilerine has slam anlaydr. Bektailik ve Kzlbalk, -kukusuz bu adlarla
olmakszn- ortak bir yap iken birbirinden ayrlmas bata Abdal Musa olmak
zere Hac Bekta Veli kltnn Bat ve gneyde yaylmasyla balam, bu
gelenein glenmesiyle belirginlemi, XV. yzyln sonlar ve XVI. yzyldan
sonra bu fark bariz biimde grlr olmutur. Bu srete, doktriner olarak K-
zlba ocaklarda i unsurlar bnyeye adapte edilerek daha fazla alnrken Bek-
talikte bu etki daha snrl olmu, buna karlk Hurf tesirler Kzlba ocak-
larda yok denecek kadar snrl, Bektalikte ise daha gl ekilde hissedilmi-
tir. te yandan devam eden dnemlerde Bektalik Osmanl ynetimine daha
olumlu yaklarken Kzlba ocaklar, ayaklanmalar sebebiyle, Osmanlya daima
mesafeli durmutur. Son olarak una da iaret edelim; Osmanl Safevi elimesi-
nin aldran Sava ile (1524) byk lde dzene girmesiyle Kzlba ocaklara
Savevi halife ve eyhleri gelmez yahut gelemez olmu, bu ocaklarn merkezi
Erdebil Tekkesi ile ilikileri kesilmitir. Bundan sonra bu ocaklarn bir blm
bamsz kalrken bir blm Bektaliin iki kolundan biri olan elebiler ile
temas halinde kurarak varln devam ettirmitir.
Bu teblide Bektalikte sereme diye anlan Hac Bekta Velinin, Bektai-
lik-Kzlbalk farkllamasndan sonra Kzlbala etkisinden sz edilip edile-
meyeceine iaret edilecektir. Esasnda btn boyutlaryla Hnkarn Kzlbal-
a etkisini aratrmak bir tebliin haddi dndadr. Bu teblide ncelikle konu-
ya dikkat ekmek, Hnkarn Makalatta zerinde durduu drt kap-krk
makam kavramnn Kzlba kayna Buyruka yansyp yansmadna bak-

Do. Dr. lyas ZM
mak, eer yansmsa buradan yola karak bir etkiden ne kadar bahsedilebilece-
ine temas edilecektir.
Karlatrmaya gemeden nce unu ifade edelim ki, Kzlba airlerin iirle-
rinde Hac Bekta Veliye azmsanamayacak lde gndermeler yaplmaktadr.
Mesela, nl Kzlba airi Pir Sultan Abdal, Hnkar pir, mrit, imdad edile-
cek kii, arif, sereme, sr sahibi gibi ifadelerle anar1. Ayrca baz iirlerinde
mstakil olarak Hnkar ve niteliklerini konu edinir. Sz gelimi, alt ktalk bir
iirinin ilk iki ktasnda unlar syler:
Arzuladm size geldim
Hnkar Hac Bekta Veli
Eiine yzler srdm
Hnkar Hac Bekta Veli
Pir elinden dolu itim
Dodum elinize dtm
Ak cenneti grdm getim
Hnkar Hac Bekta Veli2
Bir baka Kzlba airi olan Kul Himmet de Hac Bekta Veliyi birok ii-
rinde ver3. Sz gelimi, onun uzun bir iirinin ilk drtl yledir:
Gece gndz hayalinle gezerim
Bir gece ryama gir Hac Bekta
Gnahkarm gnahlardan bezerim
zm dara ektim sor Hac Bekta4
Tebliin ana konusuna, yani karlatrmaya gemeden nce, ok ksa olarak
Makalt ve Buyruktan da bahsetmek gerekir. Bilindii gibi Maklt Hac Bek-
ta Velinin en nemli eselerinden birisidir. Velayetnmede de Hnkarn bu
eseri isim olarak de zikredilmektedir. Otantiklii bakmndan Hnkarn en az
tartlan eseri budur. Hnkar burada birtakm baka konulara da temas etmekle
birlikte, esas olarak drt kap ve bunlarn onar makamndan bahsetmektedir5.
Buyruka gelince, bu eser tartmasz Kzlbaln ana erkn kitabdr. Farkl
1
Pir Sultan Abdal Divan, nr. Esat Korkmaz, stanbul 1994, s. 153, 167, 179, 223, 242, 244,
247, 297, 311, 397.
2
A.g.e., s. 269.
3
Kul Himmet, nr. brahim Aslanolu, stanbul 1997, s. 52, 83, 95, 99, 110, 118, 154, 162.
4
A.g.e., s. 134.
5
Bk. Hac Bekta Veli, Maklt (nr. Ali Ylmaz vdr.), Ankara 2007, nirlerin Girii, s. 19 vd.

versiyonlar bulunan eser, kesine yakn bir ihtimalle XVI. yzylda kaleme aln-
m ve Kzlba ocaklarn mritlerine verilmitir6.
imdiden ifade edilmelidir ki Hnkarn Makltta iledii drt kap-krk
makam ile Buyruktaki drt kap-krk makam arasnda byk benzerlik bu-
lunmaktadr. Aslnda bu son derece normaldir. Zira Buyrukun eitli yerlerinde
Hac Bekta Veliye gndermeler ieren kaytlar bulunmaktadr. Mesela, eserin
Mcerret balnda mcerretliin yani evlenmemenin drt kiiden kald,
bunlardan birinin de Hac Bekta Veli olduu belirtilir7. Yine eserin Musahib
balnda Hac Bekta Veli pir, stad ve kutbul-evliya olarak anlr (a. g. e. ,
s. 69). Eserin On ki Hizmet balnda ise Hnkar kutbul-arifn ve gav-
sl-vsiln diye zikredilir (a. g. e. , s. 152). Yine ayn balkta, eraclk anla-
tlrken alntlanan bir deyiin son iki msrasnda yle denilir:
Pirimiz, stadmz Bekta Velinin akna
Hare dek yanan, yaklan aikn akna8
imdi kaplar ve makamlar kyaslamaya balayabiliriz. Bilindii gibi Alevi
ve Bekta anlayta kaplar A) eriat, B) Tarikat, C) Marifet, D) Hakikat olarak
sralanr. Hac Bekta Veli Maklta u dikkat ekici bal koyar: Adem Tan-
rya Ka Makamda Erer? Hnkar, listelemeye gemeden nce, kulun Tanrya
krk makamda ereceini ifade eder, bahsin sonunda da bu makamlardan birisi-
nin eksik olmas halinde hakikatin tam olmayacan belirtir.
A. eriat Kaps
Hac Bekta Veli Makltta eriat kapsnn makamlarn yle sralar:
a) man getirmek (Hnkar en uzun aklamay bu makam vesilesiyle yapar.
mann Allaha, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine ve ahiret g-
nne inanmay kapsadn beyan eder. Mnafklarn cehennemde oldu-
unu (Nisa 4/145), irk iinde lenlerin balanmayacan (Nisa 4/148)
belirten ayetlerle, elest bezmine iaret eden ayetin mealini verir. Ayrca
imann nemini vurgulayan izahlar yapar. Melek inancyla ahiret inanc-
n vurgulayan ayetlere yer verir.
b) lim renmek (Hnkar burada Rabbe halis kullar olunuz ayetine (l-i
mrn 3/179) yer vermekle iktifa eder.
6
Buyrukla ilgili geni bilgi iin bk. Doan Kaplan, Yazl Kaynaklarna Gre Alevilik, Ankara
2010, s. 89 vd.
7
Buyruk (nr. Fuat Bozkurt), stanbul 1982, s. 51.
8
A.g.e., s.159.

Do. Dr. lyas ZM
c) Namaz klmak, oru tutmak, hacca gitmek, seferberlik olunca kamamak

ve cenabetten temizlenmek (Hnkar burada namaz, oru, zekat ve hacc
emreden ayetlere atf yapar).
d) Helal kazanmak ve ribay haram bilmek (Hnkar burada Allah alverii
helal, faizi haram klmtr (Bakara 2/275) ayetine yer verir.
e) Nikah kymak (Hnkar burada Bakara 2/20 ayetine atf yapar).
f) Hayz ve lohusalk hallerine riayet etmek (Hnkar konuyu bir ayetle de-
lillendirir).
g) Cemaat snnetine riayet etmek (Hnkar Fetih suresinin 23. ayetine atf
yapar).
h) efkatli olmak (Hnkar konuyu bir ayet ve bir hadisle temellendirir).
i) Temiz yemek ve temiz giyinmek (Hnkar konuyu iki ayetle temellendirir).
j) yilii emretmek, ktl men etmek (Hnkar konuyu bir ayetle temel-
lendirir9.
Buyrukta ise drt ulu kap ve krk makam bulunduu, tarikat ehlinin bunla-
r bilmesi gerektii, kapy amadan Hakikat kapsna varlamayaca, drt
kapnn da kaynann bir olduu belirtilir. Ayrca drt kap drt alemdir,
kayd dlr. Ardndan, Ey sofu, ey dervi, ey inanp iman getiren can bu
drt kapy bilmek ve tanmak gerek denilir. Ayrca konu Hz. Aliden u sz
nakledilerek vurgulanr: Talip olanlarn eriat, tarikat, marifet ve hakikat kapla-
rn bilmesi ve onlarn gereini yapmas gerekir.
Eserde, eriat kapsnn makamlar yle sralanr:
a) nanp iman getirmek (Burada aklayc hibir bilgiye yer verilmez.)
b) lim renmek (Burada Bakara suresinin 201. ayetine yer verilir).
c) badet etmek; namaz klmak, oru tutmak ve zekat vermek (Burada
Kehf suresinin 110. ayetine yer verilir).
d) Helal yemek, faiz yememek (Aklamaya yer verilmez).
e) Haramdan saknmak (Aklamaya yer verilmez).
f) Hayz ve nifas durumunda karsna yakn olmamak (Aklamaya yer ve-
rilmez).
g) eriat evine girmek (Aklamaya yer verilmez).
h) Pak yiyip pak giymek (Aklamaya yer verilmez).
9
Hac Bekta Veli, Maklt, s. 68-75.

i) efkatli olmak (Aklamaya yer verilmez).

j) yilik buyurmak (Aklamaya yer verilmez)10.
Grld gibi Hnkarn sralad makamlar ile Burukta yer alan makam-
lar arasnda ok byk bir benzerlik bulunmaktadr. Ancak konularn aklan-
mas srasnda paralellik arz etmeyen bir durum sz konusudur. Hnkr ma-
kamlar ounlukla baz ayetlerle temellendirirken Buyrukta bu temellendir-
menin az olduu grlr.
B. Tarikat Kaps
Hac Bekta Veli tarikat kapsnn makamlarn yle sralamaktadr:
a) Tvbe etmek (Hnkar, burada tvbe ile ilgili on civarnda ayetten ikti-
basta bulunur. Ayrca Adem peygamberin tvbesinin kabulne atf yapa-
rak Allahn balayclna iaret eder).
b) Mrit olmak (Hnkar burada bir ayete gnderme yapar, ayrca mridi,
mutlak, mecazi ve mrted olarak gruba ayrr).
c) Sa kesmek (Hnkar konuyla ilgli iki ayete gnderme yapar).
d) Nefsi olgunlatrmak iin mcahede etmek (Hnkar konuyla ilgili bir
ayete yer verir).
e) Hizmet etmek (Hnkar konuyu, Hizmet edene hizmet edilir eklinde-
ki bir hadisle temellendirir).
f) Korkmak (Hnkar Zriyt suresinin 50. ayetine gnderme yapar).
g) mitvar olmak (Hnkar, Allahtan mit kesmeyin (Zmer 53) ayetine
yer verir).
h) Hrka, zembil, makas, seccade ve tesbih gibi emanetlere sahip olmak.
i) Nasihat ve muhabbet sahibi olmak (Hnkar bir ayetle konuyu pekitirir).
j) Ak, evk ve Allahn zenginlii karsnda insann kendini fakir hissetme-
si (Hnkar konuyu bir ayet meali ile aklar).
k) Can makam11.
Buyrukta ise tarikat kapsnn makamlar yle sralanr:
a) Mritten el alp tvbe klmak (eserde Tvbe ile ilgili olarak Tahrim su-
resinin 8. ayetine yer verilir).
10
Buyruk, s. 125-126.
11
Maklt, s. 76-77.

Do. Dr. lyas ZM
b) Talip olmak (Yusuf suresinin 20. ayeti ile konu temellendirilir).

c) Sa ve giysilere nem vermeyip dnya malna balanmamak.
d) Sabrl olmak (Aklamaya yer verilmez).
e) Hrmet (Aklama yoktur).
f) Korku (Bir ayet ile konu temellendirilir).
g) Tanrdan umut kesmemek (Tanrnn hazinesinin byk olduu ifade
olunur).
h) Hidayet (Konu bir ayetle temellendilir).
i) Ak, evk ve safa. nsanlar sevmek, toplumu sevmek ve btn insanlar
iinde yoksulluu semektir (Aklama yer almaz)12
Grld gibi, burada da makamlarn sralanmasnda benzerlik bulunmak-
tadr. Ancak makamlarn aklanas yahut temellendirilmesiyle ilgili olarak ayn
benzerlik azalmaktadr.
C. Marifet Kaps
Hac Bekta Veli Makltta marifet kapsnn makamlarn yle sralar:
a) Edep (Aklama yoktur).
b) Korku (Aklama yoktur).
c) Perhizkarlk, haram olanlardan saknma, takva sahibi olmak (Aklama
yoktur).
d) Sabr (Aklama yoktur).
e) Utanmak (Aklama yoktur).
f) Cmertlik (Aklama yoktur).
g) Bilgi sahibi olmak (Aklama yoktur).
h) Miskinlik, benlikten geip kiinin kendini Allaha vermesi (Aklama
yoktur).
i) Marifet sahibi olmak (Aklama yoktur).
j) Kiinin kendini bilmesi (Hnkar burada, Nefsini bilen Rabbini bilir
hadisine yer verir)13.
12
Buyruk, s. 126-127.
13
Maklt, s. 78.

Buyrukta ise marifet kapsnn makamlarna gemeden nce, bu kapnn

hakikat kapsnn ncs olduu belirtilir. Ayrca marifetin bin bir kesi-
buca bulunduu zn bilen ariflerin bu makamlar aaca ifade olunur.
a) Edep (Aklama yoktur).
b) Heybet (Burada, Har suresinin 21. ayetine gnderme yaplr.
c) Sabr (Burada Bakara suresinin 153. ayetine yer verilir.
d) Kanaat (Burada kanaat tkenmez bir hazinedir szne yer verilir).
e) Utanmak (Aklama yoktur).
f) Cmertlik (Aklama yoktur).
g) Teslim ve rzada olmak (Mslmann eliyle, diliyle bakalarna iyi davra-
nan kimse olduu hadisine yer verilir).
h) lim (Aklama yoktur).
i) Kendi zn bilmektir14 (Aklama yoktur).
Yine grld zere birka kk husus dnda listede byk farkllk bu-
lunmamaktadr. Aklamalarda ise yine benzerliin azald gzlenmektedir.
D. Hakikat Kaps
Hac Bekta Veli Makltta hakikat kapsnn makamlarn yle sralamaktadr:
a) Toprak gibi mtevazi ve verimli olmak (Aklama yoktur).
b) Btn herkese ayn gzle bakmak ve kimseyi ayplamamak (Aklama
yoktur).
c) Elinden gelen her iyilii yapmak ve yerine getirmek (Aklama yoktur).
d) Dnyadaki her eyin ve herkesin kendisinden gvende olmas (Aklama
yoktur).
e) Mlkn mutlak sahibi Allaha kar itaatli olmak (Aklama yoktur).
f) Sohbet etmek ve hakikat srlarn sylemek (Aklama yoktur).
g) Seyr u slke girmek (Aklama yoktur).
h) Sr saklayabilmek (Aklama yoktur).
i) Allaha yalvarp yakarmak (Aklama yoktur).
14
Buyruk, s. 127.

Do. Dr. lyas ZM
j) Allahn varln mahede etmek ve Ona ulamak (Hnkar konu ile il-
gili bir beyite yer verir)15.
Buyrukta ise hakikat kapsnn makamlar yle sralanr:
a) Turab olmak (eserde tevazunun nemine atf yaplr, kendini beenen in-
sann hamlna iaret edilir. Ayrca yetmi iki milleti ho grmek gerek-
tiinden ve kimsenin arkasndan konumamak icap ettiinden sz edilir).
b) radet, Allahn birliine, Muhammed-Alinin yoluna boyun emektir
(eserde biattan sz eden Fetih suresinin onuncu ayetinden bahsedilir).
c) Eline, diline, beline sahip olmaktr (Konuyla ilgili bir ayete yer verilir).
d) Tevekkl, yani Tanrya gvenip Ona snmak (Konuyla ilgili bir ayete
atf yaplr).
e) Sohbet (Aklama yoktur).
f) Sr (Aklama yoktur).
g) Rza (Maide suresinin 119. ayetine atf yaplr).
h) Tefekkr (Bir saatlik tefekkrn yetmi yl ibadetten hayrl olduu
mealinde bir hadise yer verilir).
i) Tanr zlemini yreinden karmamak16.
Grld gibi burada da makamlarn sralanmasnda her iki eser arasnda
paralellikler bulunmakla birlikte, dier kaplara gre nispeten farkllklar da sz
konusu olmaktadr. Mesela, Makltta yer alan mlkn sahibi olan Alaha
kar itaatkar olmak seyr u slka girmek, Allaha yalvarp yakarmak Buy-
rukta yer almamaktadr. Buna karlk Buyrukta yer alan rza, tefekkr,
eline-beline-diline sahip olma gibi makamlar da Makltta yer almamaktadr.
Aklamalar ksmnda ise uyumazlk devam etmektedir. Makalatta makamlara
ilikin aklama yokken Buyrukta en azndan bazlar kimi ayet yahut hadsilerle
temellendirilmeye allmtr.
Burada cevaplandrlmas gereken soru udur: Maklt ile Buyrukun drt
kap-krk makam anlaynda liste bu kadar benzerlik arz ettiine gre, Buy-
ruku yazan ya da derleyen kimse Hac Bekta Velinin Makltn grm
mdr? Baka bir ifadeyle, Buyruktaki ilgili bilgiler Hac Bektan eserinden
iktibas mdr? Bu konuda ok net bir tablo ortaya koymak gtr. Zira Buy-
rukta Hac Bekta Veliye olumlu gndermeler yaplmakla birlikte, onun
Makltndan sz eden bir kayda tesadf olunmamaktadr. Esasnda klasik
15
Maklt, s. 78-79.
16
Buyruk, s. 128-129.

tasavvufta kap ve makam anlay bulunmaktadr. Bunu ilk kez ortaya ko-
yan Hac Bekta Veli deildir. Dolaysyla Hac Bekta Velinin Makltndaki
bu bilgiler baz tasarruflarla Maklta intikal etmi olabilir. Ayn ekilde Buy-
ruku derleyen yahut yazan da bu eserlerden yararlanm olabilecei gibi
Maklttan da yararlanm olabilir. Ancak burada daha rahat sylenebilecek
husus, geleneksel tasavvuftaki kap ve makam anlaynn (teblide bu husus
ele alnmad) iktibasnda Maklttaki tasarruflarla Buyruktaki tasarruflarn
birbirine artc ekilde benzer olmasdr. Bu tespit bize Hnkarn Kzlba
telakkiye tesiri konusunda nemli ipular vermektedir. Dier taraftan makam-
larla ilgili n aklamalar yahut ayet ve hadislerle temellendirmeler her iki eserin
mstakilliini de dndrmektedir.
Burada u tarihi bilgileri de hatrlamak gerekir. Babai Hareketi iinde gelien
Bektalik ve Kzlbalk girite, iaret edildii zere, vaktiyle ortak bir yap iken
ayrlmaya balamtr. Bu ayrlkta Bektalik bu yapnn tavann, Kzlbalk ise
tabann oluturmutur. Bu bakmdan, baz defa hakl olarak belirtildii zere,
Bektalik ehirlilii, yerleik hayat simgelerken, Kzlbalk krsall olutur-
mutur. Dolaysyla tasavvuf geleneinden etkilenerek drt kap-krk makam
bu yapya intikal etmitir. Ancak intikal srasnda, ilkin muhtemelen Hac Bek-
ta Velide, bnyeye adapte edilirken baz tasarruflara uram, daha sonra da
Buyruk bu tasarruflar da gz nnde bulundurarak bu anlay benimsemitir.
Devam eden srete kk apl tasarruflar hep srmtr. Makamlarn ak-
lamas ise mstakil olarak olumutur.
Dier taraftan unu da kaydetmek gerekir ki, Makltn ve bu eser iinde
yer alan fikirlerin Hnkara aidiyeti kimi zaman tartma konusu olmutur.
Oysa Maklt tarih boyunca bu yapya mensup tekke ve evrelerde hep bilinmi
ve ktphanelerde yer almtr. Dolaysyla bu eserin, en azndan sz konusu
evreye aidiyetinin doruluunda hibir kukuya yer yoktur. Ayn ekilde Buy-
rukla ilgili olarak tartmalar ne olursa olsun, yine bu eserin de Kzlba ocakla-
rnn erkn kayna olduunda phe yoktur.
Sonu olarak, ok byk bir olaslkla, Hac Bekta Velinin Makltda ile-
dii drt kap-krk makam anlaynn, en azndan makamlarn listelenmesi
asndan Buyruka intikalinden sz edilebilir. htiyat elden brakmakszn be-
lirtilmelidir ki bylece, Hnkarn Kzlba evreleri baka baz alanlarda olduu
gibi, drt kap-krk makam anlayyla da etkilemesi ihtimal d deildir,
denebilir.

BEKTA BABASI MAHMUD CEVAT VE
MAARF- UMUMYE NEZARET TARHE-
TEKLAT VE CRAATI ADLI ESER

Giresun niversitesi
Fen-Edebiyat Fakltesi
Tarih Blm retim yesi

ZET
stanbul Rumelihisarnda bulunan, ehitlik Bektai Tekkesinin son
byk eyhi, Nafi Baba'nn olu Mahmud Cevat (1864/1865-
1921)dr. Mahmud Cevat sufi yn kadar entelektel ynyle de n-
ldr. Zira Arapa, Farsa, Franszca ve ngilizce olmak zere drt
yabanc dil biliyordu. Maarif Nezaretinde ve Gmrk daresinde e-
itli kademelerde memuriyette bulundu ve Darlfnun Edebiyat Fa-
kltesinde ngilizce Mderrisi olarak alt. Maarif-i Umumiye Ne-
zareti Tarihe-i Tekilat ve craat adl eseri ile Trk eitim tarihi
alannda yazlan ilk Trke eserin sahibi olmu ve bylece Trki-
ye'nin ilk eitim tarihisi sfatn kazanmtr.
Mahmud Cevat'n bu eseri, Trk eitim sisteminin modernleme s-
recine girdii ve bu balamda ok kkl deimelerin yaand 19.
yzyla dair aydnlatc bilgilerle doludur. Verilen bilgiler belgelere
dayal olup, bu alanda yaplan aratrmalar iin temel kaynak niteli-
indedir.
Anahtar Kelimeler: Bektai Babas, Mahmud Cevat, Trk Eitim
Tarihi.
GR
Bektailik, Osmanl ncesi Anadoluda gelien abdal ve baba kltrnn de-
vam niteliinde ortaya kt ve 15. yzyln ortalarnda Rumeliye kadar yaygn-
lat. Mntesipleri, ehirlilerden daha ziyade kyller ve gerlerden olumak-
tayd. Bu ynyle en byk halk tarikat olarak deerlendirilebilecei gibi, krsal
alandaki konumu ile ulemann gzleminden uzak kalabildii de dnlmelidir.
Kald ki, Bektai tekkelerinin varl krsal alanla snrl deildir. Bata payitaht
olmak zere, zamanla birok ehir merkezinde ald bilinmektedir. te yan-
dan Yenieri Oca ile olan manevi ba dikkate alndnda, Bektailiin nfus
ve nfuz sahibi olduu ve sadece din adan deil, ayn zamanda siyasi ve ikti-
sadi adan da bir g oda haline geldii anlalmaktadr. Nitekim Osmanl
Devletinin yeniden yaplanma srecine girdii II. Mahmud dneminde, Yenie-
ri Oca ile beraber Bektai tekkeleri de kapatlmtr. Hatta ok sayda Bektai
babas srgn edilmi, tutuklanm veya idam edilmitir.
Bilindii zere, baba unvan Bektai eyhleri arasnda daha ulu konumda
olanlar iin kullanlmaktayd. Onlar, Eyvallah Kapsnda balayan ve merhale
merhale devam eden bir eitimin ve uzun yllar sren bir abann neticesinde,
bu makama erimekteydiler. Bylece fazl ve kmil bir ahsiyet olarak, hrmete
layk bykl ifade eden baba olmaktaydlar. Bektailiin krsal blgelerden
sonra byk ehirlerde taban bulmas ise, beraberinde babalarn ilim ve irfann

Bektai Babas Mahmud Cevat ve Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihe-i Tekilat ve craat Adli Eseri
gelitiren bir sreci ortaya karm oldu. Nitekim tasavvufun yan sra dnyevi
bilgi alanlarna vkf, yabanc dil bilen ve yalnz sufi yn ile deil, ayn zaman-
da entelektel ynyle de dikkat eken babalar yetiti. Bunun iin Mahmud
Cevat ismi iyi bir rnektir. O kadar ki, yazm olduu Maarif-i Umumiye Neza-
reti Tarihe-i Tekilat ve craat adl eseri ile baba kimliinden daha ok, Trki-
yenin ilk eitim tarihisi olarak tannmaktadr.
1. Mahmud Cevatn Ailesi, Hayat, Sufi ve Entelektel Yn
Salnda Mahmud Bey Baba olarak tannan Mahmud Cevat, H. 1281
(1864/1865)de stanbul Rumelihisarnda bulunan ehitlik Tekkesinde dodu.
Annesi Neet Hanm, babas Nfi Babadr. Silsilesi meyih olan kkl bir aileye
mensuptur. Mahmud Cevat ve ailesine dair en kapsaml aratrmay yapan Birin-
cinin tespitlerine gre; ailenin bilinen ilk ceddi, Hac Bayram- Velnin halifeleri
arasnda bulunan ve Kzlca Bedreddin adyla tannan Bedreddin Mahmuddur.
Sonradan dikilen mezar ta kitabesinde, 1451 (H. 855) ylnda vefat ettii ve Ru-
melihisarnda ehitlie defnolunduu belirtilmektedir.1 Ancak, hakknda tafsilatl
bilgi bulunmamaktadr. Sufi kimliinin yan sra, Trkeye evirdii brahim Fah-
reddin-i Iraknin Lemat2 adl eseri ile tannmaktadr.
Kzlca Bedreddin ile ilgili bilgilerin konumuz asndan nemli olan taraf,
kabrinin Rumelihisar ehitliinde bulunmasdr. Hisarn inasna mani olmak
isteyen Bizans askerleri ile arprken ehit denlerin gmld yer olarak
rivayet edilen bu tepe, Rumelihisarna hkim iki tepeden biridir ve Mahmud
Cevatn iinde doduu ve postniini olduu tekkenin de kurulduu yerdir.
Ancak Kzlca Bedreddinin Bayramiyeye mensup olmasna ramen, ehitlik
Tekkesinin Bektai olmas dikkat ekicidir. Herhalde Hac Bayram- Velnin
halifelerinden Bursal mer Dede ile ortaya kan ve Ehl-i Beyt sevgisini ne
geiren Bayrami Melamiliine benzer bir deiim yaanm olmaldr. Kald ki,
Bayramiliin kaynaklar arasnda ii nitelikli Halvetiliin de olduu bilinmek-
tedir. 3 Dolaysyla, Kzlca Bedreddinden sonra ailenin Bektailie gemi ol-
mas ok da artc deildir.
1
Ali Birinci, Bir Bekta Babas, Drlfnn ngiliz Edebiyat Mderrisi ve Maarifin lk Tarihisi
Mahmud Bey Baba, Mahmud Cevat bn eyh Nfi, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihe-i Te-
kilat ve craat, Hazrlayan: Taceddin Kayaolu, Yeni Trkiye Yay., Ankara 2001, s.xxxix-xl.
2
Terceme-i Lemat, Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Ktphanesi, Genel Kit. No: 646.
(Saffet Yetkin tarafndan Parltlar adyla yaplan yeni evirisi, 1948, 1963 ve 1985 yllarnda
Mill Eitim Bakanl tarafndan yaynland).
3
Bayramiye ve Melmiye hakknda geni bilgi iin bkz. Mehmet Ali Ayn, Hac Bayram- Vel,
Evkf- slamiye Matbaas, stanbul 1343; Fuat Bayramolu, Hac Bayram- Vel, C.I-II, TTK
Yay.,Ankara 1983; Abdlbki Glpnarl, Melmlik ve Melmler, Pan Yay., stanbul 1992;
Ahmet Yaar Ocak, Tasavvuf, Sufler ve Tarikatlar, Tekkeler, Osmanl Uygarl, C. I, Haz.:
H.nalck, G.Renda, Kltr Bakanl Yay., stanbul 2003, s. 267-287.
I. Uluslararas HacBekta Vel Sempozyumu 255

Ailenin Kzlca Bedreddinden sonra ve 19. yzyldan evvel bilinen temsilci-

leri Ali Baba, Abdulbaki Baba ve Ahmet Babadr. 19. yzylda ve 20. yzyln
ilk eyreinde ise Mahmud Baba, Nfi Baba, Mahmud Cevat Baba ve son ola-
rak Abbas Nzhet Baba bulunmaktadr. Tabii bu meyanda unutulmamas gere-
ken bir husus, ailenin bu asrlar boyunca ehitlikteki varln devam ettirdii-
dir. 4 u var ki, Yenierilere taife-i Bektaiye denildii ve o nam ortada durduka
Yenierilik kalkmam gibi grnecei endiesiyle, stanbuldaki Bektai Tekkeleri
kapatlm ve Babalardan bazlar katl ifn ve bir takm bild- badeye nefy
icl klndndan bir inkta dnemi yaanmt. Srgn edilenler arasnda
Mahmud Baba da bulunuyordu. 5 Srgn yeri olarak nce Kayseri belirlenmi,
daha sonra deiiklik yaplarak yedi efradyla beraber Ktahyaya gnderilmitir.
Ktahyada alt yl ikamet eden Mahmud Baba, ancak Nakibendiyeye getiini
bildirerek, stanbula dnebilmitir. 6 Zaten srgn edilen babalarn yerine lim-
lere yakn olan Naklerden birer eyh tayin edildii iin, Bektai Tekkeleri
Nak Tarikatna mensup saylmaktayd. 7 Mahmud Babann dnnden
sonra da ehitlik Bektai Tekkesi, muhtemelen Sultan Mahmudun saltanatnn
sonuna kadar (1839) Nak Tekkeleri arasnda saylm olmaldr. 8 Hlbuki
Mahmud Baba dhil, srgn edilen babalar evvela birer ikier huzur- fetv-
penhye karlarak akdeleri sual olunmu ve ehl-i snnet grnerek takiyye yap-
tklar kanaatiyle srgn edilmilerdi. 9 Aradan geen alt yl iinde bu kanaatin
deimesinden ziyade, devletin tehdit alglamasnda bir deimenin olduu
aktr.
Mahmud Babann Hicr 1277 (1860/1861) ylnda vefat etmesi zerine, ye-
rine olu Nfi Baba oturdu. 10 Yaad devrin en byk Bektai eyhi olarak
anlan Nfi Baba, Silivri Mfts Sadk, Adanal smail ve Fatih dersiamlarn-
dan Musa Kzm Efendi gibi limlerden tahsil grm, iyi derecede Arapa ve
Farsa renmi, ayrca ngilizce ve Franszcaya vkf olmutu. Zamanla ilm
payesi ykseldi ve kendisine 1871 ylnda Msla- Sleymaniye Mderrislii
4
Birinci, a.g.m., s. xli-xlvii.
5
Ahmed Ltf Efendi, Vakanvs Ahmed Ltf Efendi Tarihi, C.I, Yeni Yazya Aktaran: Ahmet
Hezarfen, Tarih Vakf-Yap Kredi Yay., stanbul 1999, s.110-111.
6
Birinci, a.g.m., s. xlii. Baz Bektailer daha iin banda Nakibendilie getiklerini belirterek
srgnden kurtulmulard. Bkz., Suraiya Faroqhi, XVI. XVIII. Yzyllarda Orta Anadoluda
eyh Aileleri, Trkiye ktisat Tarihi Semineri, 8-10 Haziran 1973, Ed.: Osman Okyar, Hacet-
tepe niversitesi Yay., Ankara 1975, s. 198.
7
Osman Ergin, Trk Maarif Tarihi, C.I-II, Eser Matbaas, stanbul 1977, s. 241.
8
Birinci, a.g.m., s. xlii.
9
Ahmed Ltf Efendi, a.g.e., s. 111.
10
Btn Bektai tekkelerinde mtevelli ve eyh tayinleri Hac Bekta eyhinin arzyla oluyordu.
Bununla birlikte, Hac Bekta Tekkesinde olduu gibi dier tekkelerin mevkileri de ou za-
man babadan oula gemekteydi. Bkz., Faroqhi, a.g.m., s. 213 - 214.

verildi. 11 Dneminde ehitlik Tekkesinin devletle olan ilikilerinin gelitii ve

tekkenin Bektai kimlii ile itibarnn yeniden ykseldii anlalmaktadr. II.
Merutiyetin ilanndan sonra Erkn- Harbiye Reisi ile yksek rtbeli subayla-
rn tekkeye gelerek Nfi Babay ziyaret etmeleri ve birlikte fotoraf ektirmeleri
bu anlamda nemlidir. Ergin bu olay, Bektai Tekkelerinin ordu zerindeki
tesir ve nfuzunun devam ettiine bir delil olarak sunmaktadr. 12
Nfi Babann 1912 ylnda vefat zerine, ehitlik Tekkesinin postniini o-
lu Mahmud Cevat oldu. Babas gibi iyi bir eitim ald, Dou ve Bat kltr-
ne vkf olduu, rendii yabanc dillerden anlalmaktadr. Zira Arapa, Fars-
a, ngilizce ve Franszca bilmekteydi. Ayrca yirmi yandayken mlzm olarak
girdii Dhiliye Nezareti Mektub Kaleminde ve daha sonra devam ettii ra-
y Devlet Dhiliye Kaleminde be yla yakn memuriyetin ve devletin usl ve
kaidelerini rendi. Asl memuriyet dnemi ise, Gmrk daresinde geti. 19
Kasm 1892den 28 Austos 1908 tarihine kadar kitap muayene memuru olarak
alt. 13 Yayncln gelimeye balad o yllarda, mstehcen nitelikli yaynla-
rn yan sra, Hristiyanlk propagandas yapan ve etnik milliyetilii kkrtan
d kaynakl yaynlarda bir art gzlenmiti. Bu sebeple sansr daha yaygn
olarak uygulanmakta ve lkeye girii sakncal grlen yaynlara Dersaadet Em-
tia-y Ecnebiye Gmrnde ve Galata Postanesinde el konulmaktayd. 14 Her-
halde Mahmud Cevat, bildii lisanlar ve sahip olduu bilgi birikimi ile muaye-
ne-i ktp memurluu iin tercih edilmi olmaldr. Sz konusu memuriyeti ile
ilgili ariv kaytlarnda, maann artrlmas iin verdii dileke ve bu talebe
binaen ilgili makamlar arasnda yaplan yazmalar, talebinin kabul edilmesi ve
ayrca terf-i rtbeyle taltif edilmesine dair belgeler bulunmaktadr. 15
Mahmud Cevat, Merutiyetin ilanndan sonra hem muallim olarak hem de
ynetici olarak, Maarif Nezaretinin deiik kademelerinde grev yapt. Drt yla
yakn Ktphaneler Mfettilii ile Ticaret Mektebinde ngilizce Muallimliini
birlikte srdrd. Bundan sonra be sene kadar Tedrisat- liye Dairesinde
11
Birinci, a.g.m., s. xliii-xliv.
12
Ergin, a.g.e., s. 234.
13
Birinci, a.g.m., s. xlvii-xlviii.
14
rnek tekil eden uygulamalar iin bkz. BOA, Yldz Mtenevv Maruzat Evrak, D.No: 63,
G.No: 149, 30 Zilkade 1309 (26 Haziran 1892); BOA, MF.MKT., D.No: 676, G.No:16, 17
Ramazan 1320 (18 Aralk 1902); BOA, MF.MKT, D.No: 963, G.No: 9, 26 Ramazan 1324
(13 Kasm 1906).
15
BOA, Bb- l Evrak Odas, D.No:1097, G.No:82264, 3 Zilkade 1315 (26 Mart 1898);
BOA, Bb- l Evrak Odas, D.No: 1118, G.No: 83808, 8 Zilhicce 1315 (30 Nisan 1898);
BOA, Bb- l Evrak Odas, D.No: 1177, G.No: 88246, 28 Rebiylevvel 1316 (14 Austos
1898); BOA, Bb- l Evrak Odas, D.No: 1225, G.No: 91875, 30 Cemaziylevvel 1316 (16
Ekim 1898); BOA, rde Taltifat, D.No: 221, G.No: 1318/R-141, 5 Rebiylahr 1318 (2
Austos 1900).

kinci ube Mdrlnde bulundu. 1915-1921 yllar arasnda ise, Ticaret

Mektebi ngilizce Muallimlii, Lisan Mektebi Mdrl ve Darlfnun Ede-
biyat Fakltesi ngilizce Mderrislii yapt. Ayrca 3 Aralk 1919dan 25 Aralk
1920 tarihine kadar Edebiyat Fakltesinin Mdr oldu. 16
Mahmud Cevat mrnn son yllarnda, kendisine Trkiyenin ilk eitim
tarihisi sfatn kazandran, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihe-i Tekilat ve
craat adl eseri17 yazd. Bylece ehitlik Tekkesinin Mahmud Bey Babas ola-
rak gnlleri, muallim ve mderris olarak gen dimalar aydnlatt gibi, ilim
dnyasna brakt bu eserle 19. yzyl Osmanl eitim tarihini aydnlatm
oldu. 22 Nisan 1921de vefat ettiinde, henz 57 yandayd. Yerine olu Abbas
Nzhet Baba postniin oldu.
2. Mahmud Cevatn 19. Yzyl Osmanl Eitim Tarihine Dair Eseri
Eitim, eski a toplumlarndan itibaren srdrlen bir faaliyet olmakla birlik-
te, hissedilen ihtiyalar lsnde snrlyd ve elit bir evreye mahsus olarak yr-
tlmekteydi. Yaygn olarak ocuklar iin din eitim veren okullar veya ibadetha-
neler vard. Ancak, ounlukla ocuklarn okur-yazar olmalar ve hayata dair te-
mel bilgileri edinmeleri iin bir program bulunmuyordu. Zira ehir hayatnn
fazlaca gelimedii ve lke nfuslarnn yzde 80 nispetinde krsalda yaad ve
gebeliin yaygn olduu zamanlarda, herkesin okur-yazar olmasn gerektiren
bir durum sz konusu deildi. nsanlar daha ocuk yalarnda iken, sosyal ve kl-
trel ilikileri kolayca kavrayabildikleri, son derece kk ve yaln ortamlarda
yaamaktaydlar. Ancak nfusun artmas, ehirlerin bymesi, sosyal ve iktisadi
sebeplerle nfus hareketliliinin ortaya kmas ile artlar bsbtn deiti. Gide-
rek sosyal ve kltrel yaplarn bir derinlii, hatta bir karmakl olutu. Bylece
eitim herkes iin gerekli hale geldii gibi, devletin mdahil olduu ve bu ba-
lamda bir kamu hizmetine dnt yeni bir sre ortaya kt. Modern zaman-
lar ifade eden bu srecin nirengi noktas, hi phesiz 19. yzyl olmaktadr.
19. yzyl, Bat dnyasnda olduu gibi Osmanl Devletinde de kkl de-
imelerin yaand, hatta devletin yeniden yaplanma srecine girdii yenilik-
16
Birinci, a.g.m., s. xlix. Mahmud Cevat, sz konusu kitabnn kapanda ve nsz niteliinde olan
25 Ramazan 1338 (12 Haziran 1920) tarihli fade-i Mahsusada, Darlfnun Edebiyat Medresesi
Reisi sfatn kullanmaktadr. Dorusu faklte adnn ihdasndan evvel medrese veya ube adlar kul-
lanlmaktayd. Ancak 1912 ylnda yaplan yeni dzenlemeden sonra daha ok ube veya faklte
ad kullanlmaya baland. Reis yerine de mdr ad tercih edildi. Nitekim Osmanl Arivinde bu-
lunan birok belgede bu yeni adlar grmek mmkndr. Ayrca bkz. Faik Reit Unat, Trkiye
Eitim Sisteminin Gelimesine Tarihi Bir Bak, MEB Yay., Ankara 1964, s. 55-56.
17
Mahmud Cevat, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihe-i Tekilat ve craat, Matbaa-i mire,
stanbul 1338. (Yeni yazyla basklar: Hazrlayan, Taceddin Kayaolu, Yeni Trkiye Yay., An-
kara 2001; Hazrlayanlar: Mustafa Ergn, Tayyip Duman, Sebahattin Arba, H.Hseyin Dila-
ver, MEB Yay., Ankara 2002).

ler yzyldr. Muhakkak ki an zelliini idrak eden Osmanl aydnlar, bilim

ve teknikteki gelimelerin nelere kadir olduunun bilincindeydiler. Bunun iin
yeni bir ordu kadar, yeni bir eitim sistemi zerinde durdular. Bu meyanda
eitim kamu hizmetleri arasna dhil edilerek, modern bir yap kurulmaya al-
ld. Eitim kademeleri oluturularak, sreleri belirlendi. Eitim programlar ve
hedefleri tespit edildi. Eitim ara ve gerelerine yer verilerek deney ve gzlem
tevik edildi. En nemlisi cinsiyet ayrmna son verilerek, kz ve erkek her bire-
yin eitim grmesi iin aba sarf edildi.
Osmanl devlet adamlar, ngrlen deiimi slahat olarak ifade ediyorlard.
Ancak, modern eitim bireye belirli becerilerin yan sra, yeni bir zihin yaps
kazandrmaktayd. Bylece aratran, sorgulayan, tenkit eden ve geleceine yn
vermek isteyen, dolaysyla geleneksel kalplarn dna kabilen insanlar yetiti.
Dahas kadnlar tahsil yoluyla kltr, meslek, mevki ve stat sahibi olmaya
baladlar. Bu durum toplumsal ilikileri derinden etkiledi ve geni lde tar-
tmalara yol at.
Mahmut Cevatn mellifi olduu Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihe-i
Tekilat ve craat adl eser, 19. yzyl boyunca yaanlan bu deiimin arka
planna k tutmaktadr. Mesela, kzlarn ortaokula devam edebilmeleri gibi
bugn iin kk, sradan ve basit grlen birok hususun, o vakitler ne ok
tartldn veya yllar sren gayretler neticesinde elde edildiini anlamak
mmkndr. Bununla birlikte, eserin kronolojiyi esas alan zelliinin dnda,
sistematik bir yn bulunmamaktadr. Adna uygun biimde tekilat ve icraat
yanstan vakalar toplanm ve tasnif edilmeden sunulmutur. Ancak bu durum
eserin deerini azaltmamaktadr. Zira belgelere dayal olarak ortaya konulan
tarihe-i tekilat, Trk eitim sisteminin modernleme srecini yanstrken; yine
belgelerle sunulan icraat ise, eitimin yaygnlamas iin yrtlen abalar gn
na karmaktadr. Hi phe yok ki, bu eser belgelere dayal olarak verdii
son derece nemli bilgiler kadar, ilk Trk eitim tarihi olmas bakmndan da
esiz bir kymete haizdir.
Matbaa-i mirede baslan (stanbul 1338, 524 s. ) ve yazarn lmszleti-
ren bu eser, nsz niteliinde olan fade-i Mahsusadan sonra, Medhal ve
ksmdan olumaktadr. fade-i Mahsusada kitabn yazlmas ve baslmas ile
ilgili gelimeler aklanmakta, kitabn tertibi ve muhtevasna dair bilgiler veril-
mekte ve yararlanlan kaynaklar zikredilmektedir. Mahmud Cevat burada, k-
tphaneler mfettii olduu srada stanbul ktphaneleriyle mektib-i liye
tarihesini yazdn, bunun iin iki sene kadar altn, fakat karlat baz
engeller sebebiyle yaynlayamadn ifade ederek, Matbaa-i mirede baslmas
iin Maarif-i Umumiye Nazr kr Beye teklifte bulunduunu belirtmekte-
dir. kr Bey ise, kendisinden maarif-i umumiye tarihini yazmasn ve bu
eserin de ona zeyl olmasn istemi ve bunun iin mmkn olan kolayl sala-

yacan belirtmitir. Bu istei memnuniyetle karlayan Mahmud Cevat, yazd-

eserde pek ok yardmn grd ve muhibb-i azizim dedii Mze-i Hma-
yun Hafz- Ktb Mehmed Ali Beyin musahhih olarak grevlendirilmesini
talep eder ve talebi kabul edilir. 18 Kitabn yazlmas bylece balar ve
Adn da Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihe-i Tekilat ve craat olsun diye,
kr Bey verir.
Mahmud Cevatn ifadesiyle; lisanmzda imdiye kadar byle bir eser tedvn
edilmemi olduundan tedrik-i vesik ve istihsal-i malumat hususunda bin trl
mklatla karlalm ve eser tamamlandktan sonra da yaynlanmas kolay
olmamtr. Bir ksm basldktan sonra kt tkenmi ve Harb-i Umum dola-
ysyla temin edilemeyip, iki sene beklenilmitir. En nemlisi, ikinci cilt olarak
tasarlanan ve maarif nazrlarnn biyografileri ile mektib-i liye ve ktphaneler
tarihesini ihtiva edecek olan kitap yaynlanamamtr. Herhalde bylesi bir
olumsuzluun ortaya kmas, kr Beyin 8. 12. 1917 tarihinde Maarif Nazr-
lndan istifa etmesiyle19 ve kendisinden sonra gelen nazrlarn be yl iinde 15
defa deimi olmasyla ilintili olmaldr. 20
Eserin Medhali ise, 22 sayfadan olumakta ve II. Mahmudun tahsil-i ipti-
daiyi mecburi klan ve esbb- mucibeyi havi olan 1824 tarihli ferman, Meclis-i
Umur- Nafiann eitime dair hazrlad lyha ve bu balamda yaplan yaz-
malar ile uygun grldne dair hatt- hmayun sureti yer almaktadr. Byle-
ce, eserin esasn tekil eden Tanzimat sonras gelimelerden evvel tarih sre
tespit edilmitir.
Ksm- Evvel, Mektib-i Rtiye Nezaretinin kurulmasndan, Maarif-i
Umumiye Nezaretinin teekklne kadar olan 1838-1857 devresini kapsamak-
tadr. Mahmut Cevat, Mektib-i Rtiye Nezaretinin kuruluunu, Osmanl
Devletinde Maarif-i Umumiye Nezareti vazifesinin tahakkuku olarak nitelen-
dirmektedir. Ancak bu nezaret, Mekteb-i Maarif-i Adliyenin kurulmasyla ba-
layan ve yaygnlamas ngrlen, rtiyelerden sorumlu mdrlk statsne
sahipti. Nitekim Unat, bu nezaretin eyhlislamn murakabesi altnda ve Evkaf
Nezaretinin bnyesi iinde olduuna dikkat ekmektedir. 21 1857 ylnda kuru-
18
Kitabn kapanda mellif olarak Mahmud Cevat bn eyh Nfi, musahhih olarak Mehmed
li bn-i Kemal yazldr. Bununla birlikte Mahmud Cevat, kitabn sonunda yer alan Maarif-i
Umumiye Nizamnamesinin kronolojiye aykr olarak neden sona brakldna dair ksa izahn-
da, Mehmed li Beyin gsterdii gayrete ve hizmete dikkat ekerek, kadirinas bir yaklamla
refik-i tahririm ifadesini kullanmtr. Osman Ergin de buna istinaden olsa gerek, bu eserle ilgili
olarak verdii ksa bilgide, yazanlar Mahmud ve li Beyler demektedir. (Ergin, a.g.e., s.XI).
19
BOA, Dosya Usul rdeler Tasnifi, D.No: 9, G.No: 17, 23 Safer 1336 (8 Aralk 1917).
20
Maarif Nazrlarnn dahil bulunduklar hkmetleri ve grev srelerini gsteren izelge iin
bkz., Unat, a.g.e., s. 121-125.
21
Unat, a.g.e., s. 18.

lan Maarif-i Umumiye Nezareti ise, Meclis-i Vkelya dhil olup, bu makama
tayin edilen Abdurrahman Sami Paa ilk Maarif Nazrdr.
Ksm- Snde, eitimin bir kamu hizmeti haline gelerek yaygnlamas iin
byk hamlelerin yapld, 1857-1883 aras yllarn safahat yer almaktadr.
Hi phesiz bu dnemin dikkate deer en nemli zellii, Maarif-i Umumiye
Nizamnamesinin neredilmesi ile eitim kademelerinin oluturulmas ve orta-
retime kz rencilerin alnmasdr. Bylece Osmanl eitim sisteminin modern-
lemesi srecinde ok byk bir ivme saland. Bilhassa nfusun yarsn dla-
yan eski usln sona ermeye balam olmas nemliydi. Zira Tanzimat dne-
mine kadar kz ocuklarnn ilkokuldan sonra eitime devam etmeleri sz konu-
su deildi. Bu balamda Kz Rtiyeleri, Kz Sanayi Mektepleri ve Darlmual-
limtn alm olmas, kkl bir deiimin belirtileri saylmaldr. Yine bu d-
nemde Mekteb-i Mlkiye alm, Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye, Telif ve Ter-
cme Cemiyeti ve Mze-i Hmayun gibi messeseler kurulmutur.
Ksm- Slis eserin son blm olup, 1883-1893 devresine ait gelimeleri ih-
tiva etmektedir. lk olarak Darlmuallimtn mezuniyet trenine yer verilmekte
ve bu trende Maarif-i Umumiye Nazr Mustafa Paann hanm ile okulun
mdiresi Refia Hanm tarafndan birer nutuk sylendii belirtilmektedir. Mel-
lif bu konu zerinde durmamakla beraber, yaanlan sosyal ve kltrel deii-
min bir iareti olarak nem arz ettii aktr. Yine 1883 ylnn bir baka nemli
vakas, Hariciye Nezaretine bal olarak Lisan Mektebinin almasdr. Daha
evvel belirtildii zere, Mahmud Cevat bu okulun mdrln yapmt.
1918-1919 eitim-retim ylnda yedi ay grev yapt bu okula dair tafsilatl
bilgiyi, ikinci ciltte verdiini bildirmektedir. Bu cildin yaynlanamam olmas,
bu adan da byk bir kayptr.
Ksm- Slis, Maarif-i Umumiye Nezaretinin bir tebli sureti ile sona ermek-
tedir. Bu teblide eitimi gelitirmeye ynelik tedbirler zerinde durulmaktadr.
Mellif, bu tebliden sonra ksa bir izahta bulunarak, ikinci blmde yer almas
gerekirken unutulan 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesini ilave et-
mitir. Saffet Paann nazrl dneminde hazrlanan ve 198 maddeden oluan
bu nizamname ile maarif idaresinin tekilat yaps ve vazifeleri ayrntl olarak
tespit edilmektedir. Yine bu nizamnameyle ilk defa eitim kademeleri, eitim
sreleri ile birlikte akla kavuturulmu oldu.
phesiz Mahmud Cevatn bu eseri, Trk eitim tarihinin en nemli kay-
nadr. lk olmas hasebiyle model tekil ettii ve bir r at bilinmelidir.
Nitekim kendisinden sonra Nafi Atuf (Kansu), Hasan Ali Ycel ve Osman Er-
gin bata olmak zere, bu alanda eser veren isimler oalmtr. Her yeni isim
ise, muhakkak ki Mahmut Cevata atfta bulunmutur.

SONU
Trklerin slamiyeti benimsemelerinde tasavvufun nemli bir rol oynad
bilinmektedir. Bu sebeple tarikatlarn nfus ve nfuz sahibi olmalar, Trk
topluluklar arasnda daha kolay ve daha yaygn olmutur. Bu gerei dikkate
alan Osmanl Devleti ise, kuruluundan itibaren tarikatlarn gcnden istifade
etmitir. Baka bir deyile, devletin denetleyici ve ynlendirici zellii, tarikatlar
vastasyla son derece faal hale gelmitir. Bu ynyle Mevlevilik, Nakibendlik
ve Bektailik, devlet katnda daha itibarl bir konumda bulunuyordu. Anado-
ludan Rumeliye kadar nerede bir Trkmen topluluu varsa, orada bir Bektai
tekkesinin olmas ve Yenieri Oca ile Bektai Tarikat arasnda manevi bir
ban bulunmas ise, Bektailii daha farkl hale getirmekteydi. Bu balamda,
stanbul Rumelihisarnda bulunan ehitlik Bektai Tekkesi, nemli tekkeler
arasnda yer alyordu. Nitekim II. Mahmud dneminde, Yenieri Oca ile
birlikte Bektai Tekkeleri kapatldnda, ehitlik Tekkesinin eyhi Mahmud
Baba da baz babalarla beraber srgn edildi.
ehitlik Tekkesinin dikkat eken en nemli zellii; iyi derecede tahsil gr-
m, ilim ve kltr sahibi, yabanc dil bilen bir meyih silsilesine sahip olmasdr.
Son eyhlerden Nfi Baba ve olu Mahmud Cevat Baba, Arapa ve Farsann yan
sra Franszca ve ngilizce bilmekteydiler. Bu ailenin bilinen ilk atas olan ve Hac
Bayram- Velnin halifeleri arasnda yer alan Kzlca Bedreddin ise, Trkeye
evirdii brahim Fahreddin-i Iraknin Lemat adl eseri ile tannmaktadr.
1864/1865-1921 yllar arasnda yaam olan Mahmud Cevat Baba, ehitlik
Tekkesinin son byk eyhidir. Hemen belirtmek gerekir ki, ecdad gibi hem
suf hem entelektel ynyle byktr. Zira yaad dnemin zelliine uygun
olarak, Dou ve Bat kltrne vkf olmutu. Arapa, Farsa, Franszca ve
ngilizce biliyordu. lim ve fazl kiilii ile mtercim, mfetti, mderris ve
ynetici olarak, deiik kademelerde grev yapt. Mellifi olduu Maarif-i
Umumiye Nezareti Tarihe-i Tekilat ve craat adl eser ile ilim dnyasna esiz
bir kaynak kazandrd ve bylece Trkiyenin ilk eitim tarihisi oldu. Brakt
eserle deta bir r atn grmeye, mr kifayet etmedi. Ancak baba olarak
Bektai gnllerinde, Trk eitim tarihiliinin pir olarak ilim dnyasnda
lmszleti.
KAYNAKLAR
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), stanbul:
BOA, Yldz Mtenevv Maruzat Evrak, D. No: 63, G. No: 149, 30 Zilkade
1309 (26 Haziran 1892).
_____, Bb- l Evrak Odas, D. No: 1097, G. No: 82264, 3 Zilkade 1315
(26 Mart 1898).

_____, Bb- l Evrak Odas, D. No: 1118, G. No: 83808, 8 Zilhicce 1315
(30 Nisan 1898).
_____, Bb- l Evrak Odas, D. No: 1177, G. No: 88246, 28 Rebiylevvel
1316 (16 Austos 1898).
_____, Bb- l Evrak Odas, D. No: 1225, G. No: 91875, 30 Cemaziylevvel
1316 (16 Ekim 1898).
_____, rde Taltifat, D. No: 221, G. No: 1318/R-141, 5 Rebiylahr 1318 (2
Austos 1900).
_____, Maarif Nezareti Mektb Kalemi, D. No: 676, G. No: 16, 17 Ramazan
1320 (18 Aralk 1902).
_____, Maarif Nezareti Mektb Kalemi, D. No: 963, G. No: 9, 26 Ramazan
1324 (13 Kasm 1906).
_____, Dosya Usul rdeler Tasnifi, D. No: 9, G. No: 17, 23 Safer 1336 (8
Aralk 1917).
Ahmed Ltf Efendi, Vakanvs Ahmed Ltf Efendi Tarihi, C. I, Yeni Yazya
Aktaran: Ahmet Hezarfen, Tarih Vakf-Yap Kredi Yay. , stanbul 1999.
Bayramolu, Fuat, Hac Bayram- Vel, C. I-II, TTK Yay. , Ankara 1983.
Birinci, Ali, Bir Bekta Babas, Drlfnn ngiliz Edebiyat Mderrisi ve
Maarifin lk Tarihisi Mahmud Bey Baba, Mahmud Cevat bn eyh
Nfi, Maarif-iUmumiye Nezareti Tarihe-i Tekilat ve craat, Hazrlayan:
Taceddin Kayaolu, Yeni Trkiye Yay. , Ankara 2001, ss. xxxix-l.
Ergin, Osman, Trk Maarif Tarihi, C. I-II, Eser Matbaas, stanbul 1977.
Faroqhi, Suraiya, XVI. XVIII. Yzyllarda Orta Anadoluda eyh Aileleri,
Trkiye ktisat Tarihi Semineri, 8-10 Haziran 1973, Ed. : Osman Okyar,
Hacettepe niversitesi Yay. , Ankara 1975, ss. 197-226.
Glpnarl, Abdlbki, Melmlik ve Melmler, Pan Yay. , stanbul 1992.
Mahmud Cevat, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihe-i Tekilat ve craat, Mat-
baa-i mire, stanbul 1338.
Mehmet Ali Ayn, Hac Bayram- Vel, Evkf- slamiye Matbaas, stanbul 1343.
Ocak, Ahmet Yaar, Tasavvuf, Sufler ve Tarikatlar, Tekkeler, Osmanl Uygar-
l, C. I,
Haz. : H. nalck, G. Renda, Kltr Bakanl Yay. , stanbul 2003, ss. 267-287.
Terceme-i Lemat, Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Ktphanesi, Genel Kit.
No: 646.
Unat, Faik Reit, Trkiye Eitim Sisteminin Gelimesine Tarihi Bir Bak, MEB
Yay. , Ankara 1964.

BENC OTURUM
Oturum Bakan: Do. Dr. Mehmet EVKURAN
Do. Dr. Harun YILDIZ

Alevi/Bekta Kltrnde nan Merkezleri: Amasya Yresi rnei
Do Dr. Hr Mahmut YCER

Ge Dnem Bekta Kaynaklarnda Hurufilie Yneltilen
Eletiriler ve Bunlarn Bir Deerlendirmesi
r. Gr. Neval KONUK

Yzyllardan Gnmze Gelebilen Yunanistandaki
Bayezd Baba Asitanesi
ALEV/BEKTA KLTRNDE
NAN MERKEZLER:
AMASYA YRES RNE

Ondokuz Mays niversitesi
lahiyat Fakltesi slam Mezhepleri
Tarihi Anabilim Dal

ZET
zerinde yaadmz Anadolu corafyas, birok kltr ile din ve
inan sisteminin yzyllar boyunca bulutuu nemli bir corafya ol-
ma zelliine sahiptir. Bu corafya zerinde geleneksel kltr ve
inan sistemlerinin, tarih boyunca nesilden nesile aktarlmasnda,
inan merkezleri ve bu merkezlerin temsil ettii inan ve deer yarg-
larnn ciddi anlamda rol vardr. Bu bakmdan, lkemizin deiik
blge ve yrelerinde pek ok kltr ve gelenein, nemli ve kayda de-
er inan merkezlerinin bulunduu grlmektedir.
Bu bildirimizde biz, lkemizde zengin bir gemie sahip olan
Alev/Bekta kltrnn halen canl bir ekilde varln srdrd
Amasya yresindeki inan merkezlerini deiik boyutlaryla ele alarak
tantmaya alacaz. Zira Amasya yresi, Anadolunun Trklemesi
ve slamlamas srecinde ilk dnemlerden balayarak hem
Alev/Bekta, hem de Snn topluluklarn nemli yaam alanlarn-
dan birisi olmutur.
Bu yrede bulunan inan merkezlerinde, Alev/Bektaler arasnda ta-
rih boyunca kendi kltr, inan ve geleneklerinin nderliini yaparak
onlar eitli ekillerde ynlendirmi olan inan nderleri diyebilece-
imiz manevi rehberlerin trbeleri bulunmaktadr. Bunlarn iinde
ilk anda akla gelenleri ise, Merzifon Pr Baba trbesi, Amasya Baba
lyas trbesi ile Hamdullah Efendi trbesi, Gmhacky Pr Ali
Bircivan trbesi ile Amasyann Yassal (Yaylagl) beldesinde bulu-
nan Ergona Baba ile Fedai Baba trbeleridir.
Anahtar Kelimeler: Alev/Bekta kltr, Ehl-i Beyt, inan merke-
zi, manev rehber, halk inanlar.
GR
zerinde yaadmz Anadolu corafyas, yzyllar boyunca birok kltr ile
din ve inan sisteminin bulutuu nemli bir corafyadr. Bu corafyada gele-
neksel kltr ve inan sistemlerinin tarih boyunca nesillerden nesillere aktarl-
masnda, inan merkezlerinin ve bu merkezlerin temsil ettii inan ve deer
yarglarnn ciddi bir rol vardr. Bu erevede pek ok inan, kltr ve gelene-
in lkemizin deiik blge ve yrelerinde nemli ve kayda deer inan merkez-
leri bulunmaktadr.
lkemizde deiik yrelerde grlen bu inan merkezleri, morfolojik (yap-
sal) adan, trbe ve yatrlar, kutsal grlen ulu aalar, talk arazi, kaya ve
tepeler ile sular ve emelerden meydana gelmektedir. Bu inan merkezlerinin
etrafnda ise, daha ok trbe, yatr ve mezar ziyaretleri ile kurban ibadeti gibi

Alev/Bekta Kltrnde nan Merkezleri: Amasya Yresi rnei
riteller ortaya kmaktadr. Bu ritellerin iinde zellikle trbe ve yatrlara

byk nem verilir; bu yzden yatrlarn etrafnda adanlan kurbanlar, hayr
dualar eliinde tlanr. Bu tr ziyaretlerin temelinde, nemli lde kutsal
olan arama, ona ynelme ve ondan bir eyler bekleme psikolojisi bulunmakta-
dr. Bu yzden trbe ve yatrlara gelenler, orada bulunan kiilerin Hakka yakn
kimseler olduuna inandklarndan, onlarn yz suyu hrmetine dua ederek
Allahtan ifa beklerler. Bu ekilde bu inan merkezleri etrafnda nemli bir halk
inanlar yelpazesi ortaya kar.
nan merkezlerinde yatan insanlar, birer inan nderi olarak kabul edilir ve
inan nderlerinin halk arasnda ok etkili olduu grlr. Bunda da, inan
nderlerinin hayattayken gsterdiklerine inanlan olaanst baz gleri-
nin/kerametlerinin rol byktr. nan nderleri, bir din by, bir eren,
toplumun ileri gelen bir kiisi, bir ak, ozan, bilge bir kii veya bir ehit olabil-
dii gibi, sradan bir insan da olabilmektedir. 1 Her eyden nce bu inan n-
derlerinden bir ksm hakknda elde edilen bilgiler, efsanevi nitelikte olup kesin
bilgiler deildir. Bu yzden de yre insan, onlar hakknda nemli lde baz
menkbeler meydana getirmitir. nan nderlerinin bir ksm ise, tarihsel ve
doru bilgilerle ortaya konulabilmektedirler.
Alev/Bektaler arasnda Tanrya yakn bir ahsiyet olarak dnlen eren-
lerin baz olaanst glere sahip olduuna inanlr. rnek olarak birer inan
nderi olan erenler, hastalar iyiletirir, ayn anda farkl yerlerde grlebilir, az
olan yiyecei oaltarak ok kiiyi doyurabilir, ksa zamanda uzun yol alr, tala-
r yrtr, ylan kam yapar, zaman zaman don deitirir, lleri diriltir, ayr-
ca yoktan var edebilir. 2 Bu yzden Amasya yresindeki Alev/Bekta evrelerin,
bu inan merkezlerini u amalarla ziyaret ettikleri grlmektedir; Evleneme-
yenlerin ksmetlerinin almas, ocuu olmayanlarn ocuk sahibi olmalar,
hem psikolojik hem de fiziksel her eit hastalktan kurtulma, mali sknts
olanlarn rahatla ulamas ve maln mlkn oalmas, tarladaki rnlerin
daha bol ve bereketli olmas iin yamur duasna kmak, trbedeki inan n-
derlerinin ruhlarna fatiha ve dua okuyarak sevap kazanmak, ayrca efaatlerine
ulama beklentisi, maddi ve manevi skntlarla bela ve deiik musibetlerden
korunmak. Bu amalarla buralarda kurbanlar kesilip, evredeki aalara bez ve
1
Bkz., lhan Bagz, Trk Toplumunda Derviin Sosyal Fonksiyonu, 1. Uluslar aras Trk
Dnyas Eren ve Evliyalar Kongresi Bildirileri, Ank., 1998, s. 1-8; Yaar Kalafat, Anadolu Halk
Sufizminde Erenlerin Yeri ve Rolleri, 1. Uluslar aras Trk Dnyas Eren ve Evliyalar Kongresi
Bildirileri, Ank., 1998, s. 227-235; Caner Ik, Alevi Bektai Geleneinde Dervi, 2. Uluslar
aras Trk Kltr Evreninde Alevilik ve Bektailik Bilgi leni, Gazi niv. Trk Kltr ve Hac
Bekta Vel Aratrma Merkezi, Ank., 2007, II, 774-779; Ahmet Gkbel, Yldzeli Yresi Alevi
Kltrnde nan nderleri, Uluslar aras Trk Dnyas nan nderleri Kongresi, Tksev
Yay., Ank., 2002, s. 376.
2
Piri Er, Direnen Kltr Anadolu Alevilii, Detay Yay., st., 2006, s. 30-32.

aputlar balanr, baz yerlere mumlar yaklr, ayrca baz trbelerin duvarlarna
deiik dilekler tutularak ta yaptrlr. 3 Bu tr yerlerde tm kalbiyle inanp
dua eden kimselerin dua ve dileklerinin kabul olaca inan yaygndr. Ayrca
bu tr yerlerin hibir eyi alnp gtrlmez, nk alann bunun zararn bir
gn greceine inanlr.
lkemizde Alev/Bekta evrelerde inan merkezlerine ynelik bylesine bir
ilginin gsterilmesi, yle anlalmaktadr ki, dier baz inan ve geleneklerde
olduu gibi, eski Trk inanlaryla ilgilidir. Zira Orta Asyadaki ilk Trk devlet-
lerini kuran Hunlar, Gktrkler ve Uygurlar, dalar Tanr makam olarak gr-
dklerinden dolay onlara sayg ve hrmet gsterip, llerini de tanrya yakn
olmalar amacyla hep yksek tepelere gmerlerdi. Onlara gre bu meknlar,
insanst varlklarn ve ilahlarn mekn, hatta ilahlarla temas kurulan yerler
olduklarndan dolay esrarl ve gizem dolu yerlerdi; bu yzden balar sktn-
da, rnek olarak, tarlalar kuraklktan kavrulduundan dolay dara dtklerin-
de, buralara koarlar, dualar yapar ve deiik dilekler de bulunurlard. 4 Amasya
yresindeki Alev kylerine bakldnda da birok trbe ve yatrn genellikle
da ve tepelerde bulunmas, ayn inan ve eilimlerin gnmzdeki devam
gibi alglanabilir.
Bu bildirimizde biz, lkemizde zengin bir gemie sahip olan Alev/Bekta
kltrnn halen canl bir ekilde varln srdrd, nemli bir blgemiz
olan Amasya yresindeki inan merkezlerini deiik boyutlaryla ele alarak ta-
ntmaya alacaz. Zira Amasya yresi, Anadolunun Trklemesi ve slamla-
mas srecinde ilk dnemlerden balayarak, hem Alev/Bekta, hem de Snn
topluluklarn nemli yaam alanlarndan birini oluturmutur. Bu srete Hora-
san Erenleri, Gazi Alperenler veya veller dediimiz inan nderlerinin ok
nemli rolleri bulunmaktadr.
Amasya yresinde bulunan bu merkezlerde, bu evrede yaayan
Alev/Bektalerin kltr, inan ve geleneklerinin olumasnda nemli rolleri
olan inan nderlerinin trbeleri bulunmaktadr. Yreye yle kubak bir
ekilde bakldnda hem il merkezi ve ilelerde, hem de Alev/Bekta kyleri-
nin neredeyse tamamnda trbe ve yatrlarn bulunduu grlr. Bu ekilde
zellikle manevi ynden stn olduklarna inanlan bu inan nderlerine ait
3
Byle yerlerde eer ta yaprsa dilein kabul olduuna; yapmazsa kabul olmadna inanlmak-
tadr. Ayrca bu tr yerlerin genel zellik ve toplumsal fonksiyonlar iin bkz., Hseyin Tucu,
Alev-Bekta Trk Kltrnde lm ve Mezar kavramlar, Gemiten Gnmze Mezarlk Kl-
tr ve nsan Hayatna Etkileri Sempozyumu, st., 1999, s. 236-238; Kalafat, 227-235.
4
Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm, Trk Tarih Kurumu Yay., Ank., 1995, s. 177-
188; A. Yaar Ocak, Bekta Menkbnmelerinde slam ncesi nan Motifleri, Enderun Kitabe-
vi, st., 1983, s. 70-71; Mehmet Erz, Trkiyede Alevilik Bektailik, Ota Matbaas, st., 1977,
s. 350-368.

trbeler, Amasya ilinin drt bir yanna yaylm durumdadr. Burada hemen
unu belirtelim ki Amasya, gerek Snn, gerekse Alev/Bekta olsun, inan
merkezlerinin yaygnl asndan lkemizin nde gelen illerinden birisidir. Bu
inan merkezleri iinde ilk anda akla gelenleri ise, Merzifon Pr Baba trbesi,
Amasya Baba lyas trbesi ile Hamdullah Efendi trbesi, Gmhacky Pr Ali
Bircivan trbesi ile Amasyann Yassal beldesinde bulunan Ergona Baba (Sey-
yid Mustafa) trbesi ile Fedai Baba trbeleridir.
1. Pr Baba Trbesi
XV. yzylda yaad tahmin edilen Pr Babann yaam ve tarihsel kiilii
ile ilgili ayrntl bilgilere sahip deiliz. Yalnz, Suraiya Faroqhnin de ifade
ettii gibi, Bekta geleneinden geldiini syleyebileceimiz Pr Baba ile ilgili
az da olsa nemli olan bilgiler, bize iki farkl kanaldan gelmitir. Bunlarn ilki,
stanbul Topkap Saray ktphanesinde bulunan ve 18 varaklk bir elyazmas
olan Menkb- Pr Baba/Velyetnme isimli eser; ikincisi ise, Evliya elebinin
Seyahatnamesinde yer alan bilgi ve rivayetlerdir. 5
Menkb- Piri Baba, Pr Babann mritlerinden biri olan amluolu Hoca
brahim adnda bir kii tarafndan, XVI. yzyl balarnda yazlm olduu tah-
min edilen 18 varaklk el yazmas bir eserdir. Orijinal nshas, Topkap Saray
Ktphanesi, Hazine blmnde 1313 numarada kaytl bulunmaktadr. Eser,
Pr Babann velliini, menkbevi hayatn ve bu erevede ilgi ekici menkbe-
lerini anlatmakta olup aratrmac Muzaffer Doanba tarafndan gnmz
Trkesine evrilerek yaynlanmtr. 6
Menkb- Pr Babaya gre Pr Baba, Merzifonun Narince kynden olup
yedi-sekiz yalarnda bir ocuk iken annesi onu Merzifona gtrp bir yamak-
nn yanna rak olarak verir. Kk yalarndan itibaren ibadet ehli ve kera-
met sahibi bir erendir. yle ki, le namazlarn Kbede klar ve tekrar gelip
sanat ile megul olurdu. 7 Yredeki Alev/Bekta topluluklarna gre ise o, on
iki imamlardan biri olan Musa Kzm evlatlarndan olup Horasan erenlerinden-
dir. Annesi, Glbahar Sultandr. nce Ahmed Yesevden, sonra Lokman Pe-
rendeden tasavvuf eitim almtr ki, benzer bilgileri bize hem Evliya elebi,
hem de Fuat Kprl verir. 8 Yine gelenee gre, Hac Bekta Velinin daveti
5
Bkz., Suraiya Faroqhi, Osmanl mparatorluunda Bir Kent Ereninin Hayat Hikayesi: Merzi-
fonlu Pr Baba, (ev. Harun Yldz), Hac Bekta Vel Aratrma Der., XVIII, Ank., 2001, s.
125-127.
6
Muzaffer Doanba, Pr Baba Velayetnamesi, Hac Bekta Vel Aratrma Dergisi, Say 41,
Ank., 2007, s. 161-181.
7
Doanba, Pr Baba Velayetnamesi, s. 167-168.
8
Evliya elebi, Evliya elebi Seyahatnamesi, (Sad. Tevfik Temel Kuran, Necati Akta), dal
Neriyat, st., 1975, II, 631; M. Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Diyanet
leri Bakanl Yay., Ank., 1981, s. 46.

zerine Anadoluya slamiyeti yaymak amacyla dervileriyle birlikte gelerek

Hac Bekta Veli tarafndan Merzifon civarna yerletirilmitir. Burada bir zavi-
ye kurarak yalnzca slamiyeti yaymakla kalmam, Merzifon halkna dokuma-
cl da retmitir. Merzifon halkna dokumacl retmesi, onun ahi olabi-
leceini akla getirmektedir. Bu yzden sanatkr ile esnafn pri olarak kabul
edilmitir. mrnn byk bir ksmn Merzifonda Eski Hamam civarndaki
bir mahallede geirmi olan Pr Baba, rivayete gre nceleri suyu ok az olup
damla damla akan bu hamam, olaanst bir ekilde tamir etmitir. Pr Ba-
bann okuma yazmas olmamasna ramen, hem istisnai bir din bilgisi, hem de
nemli bir manevi gc vardr. Bu anlamda o, kendi kendini yetitirmi olan
sra d bir insandr. Ayrca yine orum Osmanckta trbesi bulunan Koyun
Baba ile de musahiptir. 9 Onun yaam boyunca evlenmedii ve bu ekilde
ld anlalmaktadr. Sylentiye gre yapm olduu hizmetlerden dolay
devlet erkn, kendisine byk deer vermitir. 10 Tm bunlarn yannda g-
nmzde Merzifon ilesinin Oymaaa kynde yaayanlar, Pr Babann so-
yundan geldiklerini sylemektedirler. 11 Ayrca Amasya yresinde yetimi bir
ozan olan Kul Fakir (1873-1938), Pr Baba evlatlarndan bir dededir ve Ak
Kul Fakir mahlas ile pek ok iir yazm deyiler sylemitir. 12 Menkb- Pr
Babada anlatlanlar nda, Pr Babann Fatih Sultan Mehmet ve Koyun
Baba ile ayn dnemlerde yaad sonucu ortaya kmaktadr.
Menkbnmeye bakldnda Pr Baba, olaanst gleri olan nemli bir
mutasavvftr. rnek olarak Pr Baba, daha ocukken bir kundurac olan ustas
iin Kbeye evde ustasnn hanmnn hazrlam olduu helvay olaanst bir
ekilde ulatrr, yine ustasna Kerbeldaki mam Hseyin emesinden su geti-
rir, kendisini dvmeye alan ustasnn bir gzn ehdet parmayla iaret
edip kr eder. Yine plak elleriyle eski hamamda taa bir ivi akar, katld
piknikte olaanst bir ekilde kebap piirir, ayrca zaman zaman gvercin do-
9
Koyun Baba ile ilgili olarak bkz., Eraslan Doanay, Anadoluda Yaayan Derghlar, Can Yay.,
st., 2000, s. 88-97; Saim Sava, Efsanelerin Glgesinde Tarihi Bir Sima: Koyun Baba, Alevi-
lik, (Haz. smail Engin, Havva Engin), Kitap Yay., st., 2004, s. 199-217; M. akir plak,
Osmanckta Erenler Dura Koyun Baba, orum, 2000; Haim ahin, Koyun Baba, DA,
XXVI, st., 2002 s. 229-230; Franz Babinger, Koyun Baba, A, VI, st., 1988, s. 881.
10
Bkz., Evliya elebi, II, 631; Hseyin Hsameddin Efendi, Amasya Tarihi, st., 1328-1330, I,
326-327; Doanay, 49-53; Hseyin Pirolu, Evliyalar Yata Anadolu, Ank., 1992, s. 8-12; Fa-
roqhi, 122-123; smail Onarl, Piri Baba, Cem, 71 st., 1987, s. 18; Sadi Bayram, Hac Bek-
ta- Veli, Merzifonda Piri Baba, Budapetede Gl Baba ve Baz Bektai Vakflar, I. Trk
Kltr ve Hac Bekta Vel Sempozyumu Bildirileri, Gazi niv. Trk Kltr ve Hac Bekta
Veli Aratrma Merkezi, Ank., 1999, s. 60-61.
11
Harun Yldz, Anadolu Alevlii Amasya Yresi Balamnda Bir nceleme, Aratrma Yay., Ank.,
2004, s. 210.
12
Ali hsan Akta-Sabri Ycel, Anadoluda Bir Duru Kaynak Ak Kul Fakir, Anadolu Matbaas,
st., 1991, s. 5-18; Ik, 785.

nunda grnr, nceleri suyu damla damla akan eski hamam, olaanst g-
leri ile tamir eder, tm bunlarn yannda Fatih Sultan Mehmede stanbulun
fethini nceden haber verir. 13
Evliya elebi ise, Pr Baba ile ilgili olarak bize u bilgileri vermektedir:
Horasandan Trk Trkmen Hoca Ahmed Yesevnin izni ile Ruma gelip
Merzifonun kuzeyinde ehre bakan yksek bir yerde yerleir. Bazen hamamlarda
yatar, ilahi meczb bir arif-i billh idi. Ad geen Prin birok menkbeleri vardr.
Hl trbesi byk kubbelerle rtl, meydan, mutfak ve dervi odalaryla donan-
m olup, her gece iki yz adam konup ger. ki yzn zerinde ba ak dervii
vardr. Aziz hazretlerinin nurlu kubbelerine girip bir Yasin-i erif okuyarak ruha-
niyetlerinden yardm istedim. Kabrinde misk kokusundan adamn dima kokula-
nr. Kabrinin drt evresi sanatl amdan ve kandillerle ssldr. Hl fakirlik
hrkas, dolap iinde sakldr.
Ben Peygamber slalesi a olduumdan el-Fakru fahr (Fakirlik, benim ifti-
harmdr) hadisine uyarak kstaha ve fakirlerinin izni ile Aziz sultann bozdoan
kee klah tacn tekbir ile tekke-nin14 (Memi Dede can) bama koydu. Btn
derviler, glbank ekip hayr dua ettiler. Trbesi, krgir binadr. 15
Pr Babann Merzifon ilesinin Nusratiye mahallesinde ileye bakan yk-
seke bir mevkide yer alan trbesinin kesin yapm tarihi hakknda bir bilgiye
sahip deiliz. Fakat yreyi tanyan Sanat tarihisi Muzaffer Doanbaa gre
mimari zelliklerinden hareketle, yapnn XV. yzylda yaplm olduu tahmin
edilebilir. 16 Pr Baba Menkbnmesine bakldnda trbeyi yaptran, amlu-
olu Hoca brahimdir. 17 Daha sonraki yzyllarda trbenin tarihi, kurucusunun
ailesinin farkl yeleri arasndaki uzun mcadelelerle karakterize edilmitir. Bu
srete tekkenin sahip olduu mal ve servetlerin kontrol, nemli bir deere
ulam grnmektedir. 18
Pr Baba trbesi, iki katl bir yapya sahip olup Pr Babann sandukas, st
katta bulunmaktadr. Allmn dnda yksek ve geni bir ekilde yaplm ve
ayrca yeil renkli bir rt ile de kapatlm olan sandukann zerinde olduka
eski dnemlere ait olduu anlalan geyik boynuzlar vardr. Trbenin alt katn-
13
Faroqhi, 126, 133-134; Doanba, Pr Baba Velayetnamesi, s. 168-172.
14
Farsa bir ifade olan tekke-nin kavram, tekkede oturan, tekkede ikamet eden dervilere de-
nilmektedir. Bkz., Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Rehber Yay.,
Ank., 1997, s. 708.
15
Evliya elebi, II, 631.
16
Doanba, Amasya Yresi Alev Ziyaretghlar, Hac Bekta Vel Aratrma Der., XVII, Ank.,
2001, s. 109.
17
Doanba, Pr Baba Velayetnamesi, s. 169.
18
Faroqh, 124.

da ise, bakml bir kurban piirme yeri ile cenazelik ksm bulunur. Trbe, ayr-
ca ierisinde ok sayda aa bulunan geni bir baheye sahiptir. Bahenin iin-
de bir mescid ve mescidin yannda kuruluk ve mutfak gibi blmler de vardr.
Trbenin yaknnda yakn dnemde yaptrlm bir cem evi, gney ksmnda da
bir hazre, yani mezarlk yer almaktadr. 19
Ayrca trbe, Doanban ifadesiyle, erken Osmanl dnemi mimari slu-
bunu yanstr. Kare meknl ve zeri tek kubbeli olan trbenin iinde deiik
sslemelerle bol renkli duvar resimleri bulunmakta olup bunlar, ziyaret edenle-
rin hemen ilgisini ekmektedir. Bunlar da, Trk resim sanatnn sekin rnekle-
rini olutururlar. 20 Duvar resimleri, Hz. Ali, on iki imam, Atatrk, Alevlii
simgeleyen sancak, kekl, kl, boynuz, asa, teslim ta ve 12 keli klh gibi
resimlerden meydana gelmektedir. Buradaki kllar, sradan birer kl olmayp
Hz. Alinin az atal olan Zlfikr klcn andrmaktadr. Yine burada kekl
motifi zerine yazlm iki satrlk bir yaz da bulunmakta olup Osmanlca olan
yaz yle okunmaktadr:
Zir, gir bu makama ba-huls, ba-ihtirm
Kl ziyaret merkad- Pr Baba zr bu makam.
Gnmz Trkesi ile ifade edersek:
Ziyareti, bu makama gnl temizlii ve hrmet ile gir
Ziyaret et bu makamn altnda olan Pr Babann mezarn.
Trbe iindeki sslemeleri yapan kii, imzasn trbenin giri kapsnn ze-
rinde bulunan kitbeye atm olan Nakk brahim isimli bir sanatkrdr. Bu
kitbedeki tarihten de anlalaca gibi trbe, 1322/1906 ylnda bir onarm
geirmitir. Ayrca trbe, 1977 ylnda Vakflar Genel Mdrl tarafndan
olmak zere bir onarm daha geirmitir. 21
Pr Baba trbesi, tm bu zelliklerinin yan sra, sadece Amasya iinden de-
il, bata orum ve Yozgat gibi komu il ve ilelerden, hem Alev hem de Snn
olmak zere her kesimden insann akn akn ziyaret ettii nemli bir blgesel
inan merkezi olma zelliine sahiptir. Buray ve dier inan merkezlerini ziya-
rete gelen insanlarn geleneksel olarak yapm olduklar baz riteller vardr.
Trbeye gelen insanlar, bu yzden trbe kaps nnde el ve dizleri zerine
kerek yere eilip ieri girerler, bu ekilde ellerini trbenin her yerine srerek,
yine meknn her tarafn ptkten sonra, sonunda yzleri trbeye dnk bir
ekilde dar karlar. Ayrca trbeyi ziyaret eden insanlar, burada mumlar yaka-
rak deiik dileklerde bulunur ve Allah iin adadklar kurbanlarn hayr duala-
19
smail Onarl, Pr Baba Tekkesi I, Cem, s. 71, st., 1997, s. 18-21; Doanba, 108-109.
20
Doanba, 109-110.
21
Doanba, 110.

ryla tlarlar. Halk arasnda trbenin yryemeyen ya da geceleri ok alayan

ocuklar ile akl hastalna tutulanlar iin faydal olduu ve buraya getirildikle-
rinde iyiletikleri inan yaygndr. 22 Tm bu zelliklerinden hareketle Pr
Baba trbesi, genel olarak farkl din topluluklarn ayn meknda bir arada ya-
amalarna imkn veren bir zellie sahip oluundan dolay, lkemizde ciddi bir
sosyal btnleme ilevi grmektedir. 23
2. Baba lyas Trbesi
Baba lyas, bilindii gibi, Anadoluya XIII. yzylda Anadolu Seluklular
devrinde, Horasandan geni bir Trkmen kitlesi ile birlikte gelmi, bugn tr-
besinin bulunduu lyas/at ky evresine yerlemi ve burada kurduu zavi-
yede bir Vef24 eyhi olarak faaliyetlerini srdrm olan nemli bir Trkmen
babasdr. Baba lyasn bu srete Trkmenler zerinde nemli bir etkisi olup
Trkmenler de, Baba lyasa sarslmaz bir inanla bal idiler. Baba lyasn h-
reti burada her geen gn artmakta olup n Anadoluda her yere yaylm,
adeta onu ve taraftarlarn bilmeyen kalmamt. yle ki torunlarndan olup
ayn zamanda nemli bir tarihi olan Elvan elebi (760/1359)nin bize verdii
bilgilere gre, bata o dnemin hkmdar olan I. Alaattin Keykubat olmak
zere pek ok devlet adamnn onunla grmeyi istedikleri, hatta I. Alaattin
Keykubat ile Baba lyasn grtkleri ve bylece Seluklu ynetimi ile Trk-
menler arasnda gzel ilikiler ve iyi bir diyalog ortamnn oluturulduu anla-
lmaktadr. 25
Yaad dnemin tarihsel kaynaklarna bakldnda Baba lyasn u zellik-
leri gze arpmaktadr; O, genellikle zhd ve takva sahibi bir sf olarak stn
ahlaki zelliklere sahip, dualar makbul ve kerametleri ak, yksek irad ve ikna
kabiliyeti olan bir mrittir. evresindeki insanlara deiik iyilikleri olmakla
beraber onlardan hibir ey beklemeyen ve kabul de etmeyen bir halk nderi
olmasnn yannda, meslei obanlk olan ve otlatt koyunlara bile efkat ve
merhametle davranacak derecede hak ve hukuka titiz bir ekilde riayet eden sra
22
Yldz, 209; Bayram, 60; Amasya, Yurt Ansiklopedisi, Anadolu Yay., st., 1981, I, 484.
23
Ayrca bkz., Ahmet Tan, nan Merkezinin Sosyal Btnlemedeki levi: Diyarbakr r-
nei, Uluslararas Trk Dnyas nan Merkezleri Kongresi, Tksev Yaynlar, Ank., 2004, s.
1095-1108.
24
Veflik, XII. yzyln ikinci yarsna doru Seyyid Ebl-Vef Badd (501/1107) tarafndan
kurulmu olup, zellikle Anadolu Trkmen evreleri arasnda yaylm olan Kalenderlik ve
Haydarlik gibi gayr-i snn mahiyetteki tarikatlarla benzer zelikler tayan ve XIV. yzylda
dahi mevcudiyetini srdren nemli bir tarikattr. Bkz., Kprl, Anadoluda slamiyet,
Drul-Fnn Edebiyat Fakltesi Mecmuas, II/4-5-6, st., 1338/1922, s. 56-63; Ocak, Ebl-
Vef el-Badd, DA, X, st., 1994, s. 347-348.
25
Elvan elebi, Menkbul-Kudsiyye f Mensbil-nsiyye (Baba lyas- Horasan ve Slalesinin
Menkabev Tarihi), (Nr. smail Ernsal, A. Yaar Ocak), Trk Tarih Kurumu Yay., Ank.,
1995, s. 30-31.

d bir insandr. 26 Baba lyas, her zaman psikolojik ynden hznl olup bu
yzden gz yal ve zayf csseli biri idi. Konuurken ksk ve alak bir sesle
konuurdu; evresinde de yemek ve imekten el ekmi, ala ve susuzlua
dayanan biri olarak tannrd. 27
Kendisine Baba Rasul de denilen Baba lyas, I. Alaattin Keykubattan sonra
Anadolu Seluklularnn bana geen II. Gyaseddin Keyhsrev dneminde,
Trkmenler ile Seluklu ynetimi arasndaki ilikilerin bozulmas sonucunda
ortaya kan geni apl Babaler Ayaklanmas esnasnda ldrlm ve cesedi de
Amasya kalesine aslmtr (638/1240). 28
Baba lyasn lmnden sonra kendisi iin yaptrlan trbesi, Babaler hareke-
ti asndan ok nemli bir tarihsel mekan olan Amasyann Merkeze bal eski
ismiyle at, yeni ismiyle lyas kyndedir. Baba lyasn mezar, daha sonra en
kk olu olan Muhlis Paa (VII/XIII. yzyl sonlar) tarafndan trbeye dn-
trlmtr. Olduka sade ve basit bir binann ierisinde bulunan trbe, yine son
derece sade ve gsterisiz bir sandukaya sahiptir. Sandukann zerinde ise, tpk
Pr Baba trbesindeki gibi, olduka eski dnemlere ait olduu anlalan geyik
boynuzlar vardr. Bylesine nemli bir kiilik olmasna ramen Baba lyasa ait
olan bu trbe, halk arasnda pek bilinmez. Bu yzden genel yaps ve konumu
itibariyle Trk Sanat Tarihi asndan mstesna bir rnektir. 29 Yrede tarihsel
ahsiyeti unutulmu olan Baba lyasn Hzr lyas ile ayn kii olduunu inanld-
ndan dolay, trbenin halk arasndaki dier bir ismi, Hzr-lyas trbesidir. 30
Baba lyasn trbesine Sarlk evliyas ya da sarlk yatr gibi isimler de veri-
lir. Bu nedenle her yl Mays aynn ilk haftasnda trbenin bulunduu lyas
ky Sarlk mevkiinde Hdrellez enlikleri yaplr. Ayrca trbenin sarlk hasta-
26
Ebl-Ferac, Ebl-Ferac Tarihi, (ev. . Rza Dorul), Trk Tarih Kurumu Yay., Ank., 1987,
II, 539; bn Bb, el-Evmirul-Aliyye fl-Umril-Aliyye, (ev. Mrsel ztrk), Kltr Ba-
kanl Yay., Ank., 1996, II, 49-50; k Paazde, Tevrh-i li Osman, (Nr. li Bey), st.,
1332/1914, s. 199.
27
bn Bb, II, 49.
28
Baba lyasn kiilii ve tasavvuf hviyeti ile ilgili olarak bkz., Elvan elebi, 13-60; Mustafa
Vzh Efendi, Belbilr-Rsiyye f Riyz Mesilil-msiyye, Amasya Bayezid l Halk Ktpha-
nesi, Kayt No. 813, v. 63-65; Ocak, Babaler syan (Alevliin Tarihsel Altyaps), Dergh Yay.,
st., 1996, s. 94-105; Claude Cahen, Baba shak, Baba lyas, Hac Bekta ve Dierleri, (ev.
smet Kayaolu), Ankara niv. lahiyat Fakltesi Dergisi, XVIII, Ank., 1970, s. 197-198; Ocak,
Baba lyas, DA, IV, st., 1991, s. 368.
29
Hseyin Men, Tarih inde Amasya, Net Ofset Matbaaclk, Ank., 2000, s. 68; Muzaffer
Doanba, Baba lyas Horasaninin Bilinmeyen Mezar, Cem, s. 78, st., 1998, s. 19.
30
Yldz, 209; Amasya, Yurt Ansiklopedisi, Anadolu Yay., st., 1981, I, 484.

lna yakalananlar iin faydal olduuna inanldndan dolay, zellikle sarlk

hastalar tarafndan da ziyaret edilir. 31
3. Hamdullah Efendi Trbesi
Amasya iindeki Hamdullah Efendi trbesi de, hem yredeki hem de evre
illerden gelen Alev/Bekta evrelerin ok sk ziyaret ettii inan merkezlerinden
biridir. Alev/Bekta evreler arasnda ismi sayg ile anlan Hamdullah Efendi,
Hac Bekta Veli derghnn 23. post-nini olup 1824 ylnda Feyzullah ele-
binin Hakka yrmesi zerine Hac Bekta Veli Derghna post-nin olmu
bir Bekta eyhidir. nce yenieri ocaklar, ardndan Bekta tekkelerinin kapa-
tlmas sonucunda 1827 ylnda II. Mahmut tarafndan karlan bir fermanla
Amasyaya srgn edilmitir. Asl ad Mehmet Hamdi olan Hamdullah elebi,
burada mecburi ikamete tabi olduu iin Alev/Bekta geleneine gre, 1836
ylndaki lmne kadar, yaamn burada geirmitir.32 Bu srete o, Amas-
yada halk arasnda din sohbetler yapmtr. Yine onun pek ok keramet gster-
dii anlatlr. Ayn zamanda iyi bir air olan Hamdullah elebinin Hakka
yrmesinden sonra bu evrede yaayan Alevler, 1847 ylnda mezarnn zeri-
ne bir trbe yaptrmlardr. Srgne giderken beraberinde ok sayda kitap ve
belge gtrd bilinen Hamdullah elebinin erkek evlad olmad, soyu
belki de kz tarafndan devam ettii iin gtrm olduu kitap ve belgeler za-
manmza kadar korunamamtr.33
Halk arasnda anlatlan sylentilere gre Hamdullah elebi, ldmde
benim trbemi yapn, eer yaptrmazsanz Amasyay sel alr demiti. Ancak
Amasya halk ile vali, bunu nemsemedikleri iin trbeyi yapmamlard. Bu-
nun zerine Hamdullah elebinin lmnden sonra Amasyay byk bir sel
alm ve bu olaydan sonra imdiki trbe yaplmtr.34
Yine Hamdullah elebi, bir Ramazan aynda bir grup insanla din sohbet
yaparken ben size ksa eyleri yle uzun anlatrm ki aarsnz demi, ancak
31
Men, 68; Amasya 1973 l Yll, Ank., 1973, s. 128.
32
A. Celalettin Ulusoy, Hnkr Hac Bekta Vel ve Alev-Bekta Yolu, Hacbekta, 1986, s. 92-93;
Yunus Koak, Hamdullah elebi, Yol Der., VI, Ank., 2000, s. 73; Alev/Bekta geleneindeki
bu bilgilerden farkl olarak Suraiya Faroqh ve Irene Mlikoff, Hamdullah elebinin 1833 tari-
hinde affedilerek Hac Bektaa dndn ve mrnn geri kalan ksmn burada geirdiini
sylemektedirler. Bkz., Suraiya Faroqh, Anadoluda Bektailik, (ev. Nasuh Barn), Simurg Yay.,
st., 2003, s. 173, 176; Mlikoff, 1826dan sonra Bektailer Tarikat, Uyur dik Uyardlar,
(ev. Turan Alptekin), Cem Yay., st., 1994, s. 236, 238; ayrca Hlya Kk de Babakanlk
Osmanl Arivinde yapm olduu baz almalardan hareketle ayn kanaatte olduunu belirt-
mektedir. Bkz., Kk, Kurtulu Savanda Bektailer, Kitap Yay., st., 2003, s. 36.
33
Koak, 71-77; Doanba, Amasya Yresi Alev Ziyaretghlar, s. 105.
34
Rasime Kutanolu, Amasya li Evliyalar, Yaynlanmam Mezuniyet Tezi, OM Fen-Edebiyat
Fak. Trk Dili ve Edebiyat Blm, Samsun, 1999, s. 21.

evresindekiler buna inanmamlar. Bunun zerine Hamdullah elebi, besmele

konusunu buuk gn boyunca anlatm ve buna ramen konuyu bitireme-
mitir. 35
Hamdullah elebi, duygu ykl bir dnyaya sahip olduundan dolay, y-
rei ve kalemi gl olan air ruhlu bir Hak adr. Onun iirlerinde insan
sevgisi bata olmak zere, Tevhid, Kuran, Ehl-i Beyt ve on iki imamlar n
planda yer almaktadr. Amasyaya srgne gelinceye kadar Hamdullah mahla-
sn; srgnden sonra ise, Hasret mahlasn kullanmtr. Bu da, memleketi
olan Hac Bektaa hasretinden dolay olsa gerektir. iirlerinden onun i dnya-
snn ok geni ve zengin olduu anlalmaktadr. Hamdullah elebinin zel-
likle miralama ve tevhid trndeki deyileri, Alev/Bekta cemlerinde sylen-
mektedir. 36
Amasya ili Mehmet Paa mahallesinde bulunan Hamdullah Efendi trbesine
Bekta Baba trbesi diyenler de vardr. Ancak Bekta Baba, Hamdullah ele-
binin dedesidir. nceleri sade bir mezar iken 1868 ylnda buras trbeye d-
ntrlmtr. Kare planl tek kubbeli olan trbe, bir avlu duvaryla evrili
olup kuruluk, ocak ve kesim yeri gibi blmlere de sahiptir. Trbe iinde zeri
yeil rtlerle rtlm iki tane ahap sanduka bulunmakta olup bu sanduka-
lardan nde olann Hamdullah elebiye; dierinin ise, ei Gleser Hanma ait
olduu sylenir. Trbe ierisinde dikkati eken ilk ey, duvarlardaki kalem ii
bezemeler olup bu bezemeler, trbenin beden duvarlar ve kubbeye geii sala-
yan tromplarla kubbe ierisine ilenmitir. Kubbe ierisinde en ortada bir yldz
ve bu yldzn etrafnda drt tane yuvarlak madalyon vardr. Bu madalyonlar
ierisinde on iki imamlara ait isimler gze arpar. Bunlarla birlikte ilk halife-
nin adlarnn da bulunmas, dikkat ekicidir. Sanat tarihisi Muzaffer Doan-
baa gre Alev/Bekta geleneine uygun olmayan bu durum, daha sonra Va-
kflar Genel Mdrl tarafndan gerekletirilen onarmlardan dolay ortaya
km olmaldr.37 Trbe, gerekten de deiik zamanlarda orijinal biiminden
uzaklaacak ekilde tadilata uramtr. rnek olarak daha nce kuzeydou
ynnde olan giri kaps, tadilatlar srasnda anlalmayan bir nedenle trbe
iindeki mihrap yklarak gneybat ynne alnmtr.38
Hamdullah Efendi trbesi, Amasyada hem Alev hem de Snnler tarafndan
ziyaret edilmektedir. Trbede tm kalbiyle inanan ve samimi bir ekilde dua eden
35
Kutanolu, 21; yine benzer olay ve sylentiler iin bkz., Koak, 73-75.
36
Doanba, Amasya Yresi Alev Ziyaretghlar, s. 108; Koak, 71; ayrca iirlerinden rnek
iin bkz., Koak, 75-77.
37
Doanba, Amasya Yresi Alev Ziyaretghlar, s. 106-107.
38
Men, 338.

insanlarn duas ile dileinin kabul olaca inanc, halk arasnda yaygndr. Burada
her tr dilek ve sknt iin dua edilir ve adak kurbanlar kesilir.39
4. Pr Ali Bircivan Trbesi
Pr Ali Bircivan trbesi, Amasyann Gmhacky ilesinin kk bir or-
man ky olan Sarayz kynde bulunmaktadr. Pr Ali Bircivann hayat ile
ilgili ayrntl bilgi sahibi deiliz. Bununla beraber onunla ilgili bilgilerimiz,
byk lde halk arasnda anlatlan sylentilere dayanmaktadr. Yre halk,
onun Horasan erenlerinden olup erken Osmanl dneminde yaadn, ayn
zamanda Gmhackyde dergh bulunan Alev/Bekta erenlerinden ah
Mahmud Velnin drt olundan en k olduunu ve mam Rzann so-
yundan geldiini sylemektedirler. Yine onun Tokat/Erbaada trbesi bulunan
ve Keeci Baba olarak da bilinen Ahi Mahmud Velnn mridi olduu da kabul
edilmektedir. 40 Ali Bircivan, gen olmasna ramen bilgi ve irfan ile yrede
yaayan byk bir kitleyi kendisine balam ve talip edinmitir. Yine anlatya
gre Ali Bircivan, ok kahraman bir insan olduundan dolay gen yata girdii
bir savata bacs ile birlikte Hakka yrmtr. Bu yzden ismi de buradan
gelmi, ah Mahmud Vel, Anadoluya insanlar irad etmesi iin gnderdii
kk olunun baarlarn duyduunda Benim Alim, tek bir civan (ehitliin
son mertebesi, ba tac) dr demi ve bylece kk olu, Pr Ali Bircivan diye
anlr olmutur. Ali Bircivann talipleri de, onun ve kardeinin naan alarak
Sarayz kynde defnetmilerdir. 41 Sarayz kynn u an, neredeyse yars
ocak-zde olup Ali Pr Civan ile ayn soydan gelmektedirler. 42
Pr Ali Bircivann trbesi iindeki sandukaya bakldnda sandukann bo-
yunun 8 metreyi bulduu grlecektir. Bu durum, muhtemelen halkn evliyay
byk grme duygusundan kaynaklanmakla birlikte, bununla ilgili halk arasn-
da deiik sylentiler de vardr. Bunlardan birine gre, Ali Bircivan, bir gece
trbenin mimarnn ryasna girmi ve bacaklarnn darda kalp dn
sylemi; bunun zerine mimar, sandukay uzatmtr. Bir baka sylentiye
39
Kutanolu, 21.
40
Keeci Baba ile ilgili olarak bkz., Ali Yaman, Kzlba Alevi Ocaklar, Elips Yay., Ank., 2006, s.
118; Hamza Akst, Aleviler, Yurt Kitap-Yayn, Ank., 2009, s. 250-251; Sabri Ycel, Keeci Ahi
Baba ve Zaviyesinde Yetien nl Kiiler, Can Yay., st., 2003; Doanay, 71-82; Muhsin Pehli-
van, Anadoluda Gizli Kalm Gerek Bir Er (Bektai Ahi Babas) Ahi Mahmut Veli Keeci
Baba, Uluslar aras Trk Dnyas nan nderleri Kongresi, Tksev Yay., Ank., 2002, s. 733-
753; Y. Mustafa Keskin, Tokat Yresindeki Snni ve Alevi Topluluklarnda Halk Dindarl-
nn Bir Boyutunu Oluturan Ziyaret nan ve Uygulamalarndaki Benzer ve Farkllklar, Frat
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, V, Elaz, 2000, s. 215-216; Emin Ulu, Keeci Baba Ahi
Mahmut Veli, Tokat Kltr Aratrma Dergisi, X, Tokat, 1997, s. 20-22.
41
Doanba, Amasya Yresi Alev Ziyaretghlar, s. 111.
42
Orhan Trkdoan, Alevi Bektai Kimlii -Sosyo-Antropolojik Aratrma-, Tima Yay., st., 1995,
s. 513-514; smail Onarl, Ali Pir Civan Oca, Yol Der., XIII, Ank., 2001, 60-61.

gre, Ali Bircivann ayakucuna kz kardei defnedilmi, daha sonra bunlar,

birletirildiinden dolay sandukann boyu uzamtr. Dier bir sylentiye gre
ise, Ali Bircivann sekizinci imam Ali Rzann soyundan gelmi olmas sebebiy-
le sandukas, 8 metre uzunluunda yaplmtr.
Sarayz ky ierisinde meyilli bir alanda kurulmu olan trbeye beton ba-
samakl bir yoldan gidilir. Mevcut trbe binas, 1320/1902 ylnda yaplmtr.
Ahap tavanl ve kiremit atl bir binas olan trbenin ii, dikdrtgen planl
olup olduka kasvetlidir. mekan, ahap korkuluklarla ikiye ayrlm olup
sanduka, kuzey ksmda bulunmaktadr. Sandukann zeri, betonla svanm ve
zerine yeil bir rt serilmitir. rtnn zerinde ise, olduka eski dnemlere
ait olduu anlalan geyik boynuzlar bulunmaktadr. Trbenin gneyde kalan
blm ise, mescit olarak kullanlmaktadr. Buras ayn zamanda kyn camii
grevini de yerine getirmektedir. Trbe mimarisi, kayda deer bir zellik ta-
mamakla birlikte, trbenin i duvarlarnda olduka youn bir ekilde ilenmi
rengrenk zm salkm, karpuz, hurma ve yaprak gibi duvar resimlerinin ya-
nnda trbenin beden duvarlarnda sancak, kekl, teber, kl, asa, teslim ta ve
on iki terekli klah gibi Alev/Bekta geleneklerine uygun resimler yer almakta-
dr. Bu resimler, son devir Osmanl resim sanatnn rneklerinden olmas nede-
niyle anlamldr. Ayrca bu resimler, Pr Baba trbesini hatrlatmakta ve arala-
rnda byk bir slup benzerlii bulunmakta olup bu benzerlik, Pr Babadaki
resimleri yapan Nakk brahimi akla getirmektedir. Yine trbenin iinde on
iki imamlarn isimlerinin yannda ilk halifenin isimleri de bulunmaktadr.
Bu durum, tpk Hamdullah Efendi trbesinde olduu gibi, trbenin daha son-
raki onarmlarnda byle bir eyin yaplabileceini akla getirmektedir. Trbenin
st ksmnda kurban kesme yeri, cem evi, a evi ve kk bir park bulunmakta-
dr. Ayrca trbenin hemen aasnda Dede Pnar isminde hemen zerinde
dilek aac da olan bir eme bulunmakta olup eme suyunun, halk arasnda
ifa verici olduuna, zira souk algnlna yakalanan insanlar iyiletirdiine,
ayrca aacn da kutsallna inanlmaktadr. 43
Pr Ali Bircivan trbesine hem Amasya iinden, hem de Amasya dndaki
yakn illerden ziyaretiler gelerek, byk sayg gsterirler ve deiik dileklerle
birlikte adaklarn burada keserler. 1994 ylnn Yaz sezonundan bu yana trbe-
nin bulunduu yerde ky muhtarlnn organizasyonuyla Pr Ali Bircivan
enlikleri yaplmakta ve her yaz kalabalk bir topluluk eliinde geleneksel
olarak kutlamalar dzenlenmektedir.
43
Yldz, 211-212; Pr Ali Bircivan ile ilgili geni bilgi iin bkz., Trkdoan, 513-515; Onarl,
Ali Pir Civan Oca, s. 60-65; Doanba, Amasya Yresi Alev Ziyaretghlar, s. 110-112.

5. Ergona Baba Trbesi

Ergona Baba trbesi, Amasya ilinin irin bir beldesi olan Yassal (Yaylagl)
beldesindedir. Bu trbe, olduka sade ve basit bir konutun ierisinde yer almak-
ta olup oda biiminde biraz genitir. Son derece sade ve gsterisiz bir sanduka-
ya sahiptir.
Trbede medfun bulunan kii, aslnda Ergona Babann kendisi olmayp
Ergona Babann olu Seyyid Mustafa, trbede bulunmaktadr. Fakat buna
ramen hem resmi kaytlarda, hem de halk arasnda bu trbenin Ergona Ba-
baya ait olduu ifade edilmektedir. Oysa Ergona Baba denilen ve Horasan
erenlerinden olan Ergona Seyyid Blnin trbesi, Taova ilesine bal Ulu-
kyde bulunmaktadr. Halk arasndaki sylentilere gre Ergona Baba, Hora-
sandan buraya geldikten sonra yaam boyunca yre halkn irad etmi, bu
ekilde yrede yaayan Hristiyanlarn da Mslman olmasn salamtr.
Ergona Babann ocuklarndan Seyyid Mehmet, Ordunun nye ilesi
Alan kynde, dier bir olu Amasya Merkez Uygur kasabasnda, yine bir olu
ve bir kz da Sarmee (Efte) kynde medfun bulunmaktadrlar. 44
Ergona Baba trbesine Amasya iinden ve dndaki yakn illerden srekli
ziyaretiler gelerek dua ederler ve deiik dileklerle birlikte adaklarn keserler.
Ayn zamanda halk arasnda trbenin fel hastalar iin iyi olduu inan yaygn
olduundan dolay, genellikle fel geiren hastalar buray ziyaret ederek bir gece
burada kalrlar. 45
6. Fedai Baba Trbesi
Fedai Baba trbesi, tpk Ergona baba gibi, Amasyann Yassal (Yaylagl)
beldesindedir. Trbe, mekn olarak beldenin hemen hemen ortasnda bir yerde
bulunmaktadr.
Asl ismi Hseyin Gm olan Fedai Baba, yrenin yetitirmi olduu
nemli bir Alev/Bekta erenidir. Babas Kona olu smail; annesi, soylu bir
ailenin kz olan Zehra Bacdr. Bu isim, ona Taovaya bal Ulukyde trbesi
bulunan Horasan erenlerinden Ergona Seyyid Bl evlad olmas sebebiyle ve-
rilmitir. Ailesinin tek olu olmas nedeniyle babas, onun okumasna ok nem
vermi, bu yzden Fedai Babay Amasyann iinde bulunan Kapaa medrese-
sine gndermitir. Fedai Baba, burada iki yl eitim grdkten sonra kendini
tamamen tasavvufa vermitir. Bundan sonra Tokat/Erbaa Keeci Baba evlatla-
rndan olan Dern Babadan ders alm, onun yannda yetimi, bylece asl
eitimini Keeci Baba derghnda almtr. Fedai Baba, 85 yllk mrn oku-
mak, yazmak ve seyahat etmekle geirmitir. Babasnn vefatndan sonra ifti-
44
Doanba, Amasya Yresi Alev Ziyaretghlar, s. 112.
45
Silvan Gne, Amasya Folkloru, Amasya Valilii Kltr Yay., Ank., 2002, s. 47.

likle uram, zellikle k aylarnda ky kasaba demeden gezmi ve 26 Ekim

1940 tarihinde Hakka yrmtr. Fedai Baba, ayn zamanda nemli bir halk
ozan olduundan dolay, gzel iir ve deyileri vardr. Bu iir ve deyileri, u an
halen yaamakta olan Abdullah elebi, Amasyal Fedai Baba Divan ismiyle
yaynlamtr. 46
Fedai Baba trbesine hem Amasya iinden, hem de Amasya dndaki yakn
illerden srekli ziyaretiler gelerek deiik dileklerle birlikte adaklarn burada
keserler ve trbeye de byk sayg gsterirler.
SONU
Sonu olarak Amasya ilinde bulunan inan merkezleri, deiik amalar do-
rultusunda, bata yre halk olmak zere pek ok kii tarafndan kadn-erkek
kalabalk gruplar halinde, sk sk ziyaret edilmektedir. Bu meknlar ziyarete
gelen Alev/Bektalerin geleneksel olarak yapm olduklar baz riteller vardr.
Bunun bir gerei olarak ziyaretiler, mekn ilerine girdikten sonra zel bir
dikkat ve hassasiyetle bu ritelleri yerine getirirler. Yine sz konusu meknlarda,
Hdrellez ve bahar kutlamalar ile yayla gleri enlikleri gibi kutlamalar da
yaplmaktadrlar. Tm bunlarla birlikte bu inan ve riteller zerinde, slam
kltr bata olmak zere Trklerin tarih boyunca tanm ve benimsemi ol-
duklar deiik din ve kltrler ile Anadoludaki eski payen kltrlerinin de bir
takm etkilerinin olduu sylenebilir.
KAYNAKA
Akst, Hamza, Aleviler, Yurt Kitap-Yayn, Ank. , 2009.
Akta, Ali hsan-Sabri Ycel, Anadoluda Bir Duru Kaynak Ak Kul Fakir, Ana-
dolu Matbaas, st. , 1991.
Amasya 1973 l Yll, Ank. , 1973.
Amasya, Yurt Ansiklopedisi, Anadolu Yay. , I-XI, st. , 1981.
k Paazde, Tevrh-i li Osman, (Nr. li Bey), st. , 1332/1914.
Babinger, Franz, Koyun Baba, A, VI, st. , 1988, (ss. 881).
Bagz, lhan, Trk Toplumunda Derviin Sosyal Fonksiyonu, 1. Uluslar aras
Trk Dnyas Eren ve Evliyalar Kongresi Bildirileri, Ank. , 1998, (ss. 1-8).
Bayram, Sadi, Hac Bekta Veli, Merzifonda Piri Baba, Budapetede Gl
Baba ve Baz Bektai Vakflar, I. Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Sem-
pozyumu Bildirileri, Gazi niv. Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Ara-
trma Merkezi, Ank. , 1999, (ss. 59-62).
46
Abdullah elebi, Amasyal Feday Baba Divan, Can Yay., st., 1991, s. 12-25; ayrca bkz.,
Doanay, 133; Pehlivan, 735.

Cahen, Claude, Baba shak, Baba lyas, Hac Bekta ve Dierleri, (ev. smet
Kayaolu), Ankara niv. lahiyat Fakltesi Dergisi, XVIII, Ank. , 1970,
(ss. 193-202).
Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Rehber Yay. ,
Ank. , 1997.
elebi, Abdullah, Amasyal Feday Baba Divan, Can Yay. , st. , 1991.
plak, M. akir, Osmanckta Erenler Dura Koyun Baba, orum, 2000.
Doanay, Eraslan, Anadoluda Yaayan Derghlar, Can Yay. , st. , 2000.
Doanba, Muzaffer, Pr Baba Velayetnamesi, Hac Bekta Veli Aratrma
Dergisi, Say 41, Ank. , 2007, (ss. 161-181).
Amasya Yresi Alev Ziyaretghlar, Hac Bekta Veli Aratrma Der. , XVII,
Ank. , 2001, (ss. 105-113).
Baba lyas Horasaninin Bilinmeyen Mezar, Cem, s. 78, st. , 1998, (ss. 18-19).
Ebl-Ferac, Gregory, Ebl-Ferac Tarihi, (ev. . Rza Dorul), Trk Tarih
Kurumu Yay. , Ank. , 1987.
Elvan elebi, Menkbul-Kudsiyye f Mensbil-nsiyye (Baba lyas- Horasan
ve Slalesinin Menkabev Tarihi), (Nr. smail Ernsal, A. Yaar Ocak),
Trk Tarih Kurumu Yay. , Ank. , 1995.
Er, Piri, Direnen Kltr Anadolu Alevilii, Detay Yay. , st. , 2006.
Erz, Mehmet, Trkiyede Alevilik Bektailik, Ota Matbaas, st. , 1977.
Evliya elebi, Mehmet Zllolu, Evliya elebi Seyahatnamesi, (Sad. Tevfik
Temel Kuran, Necati Akta), dal Neriyat, I-IV, st. , 1975.
Faroqh, Suraiya, Anadoluda Bektailik, (ev. Nasuh Barn), Simurg Yay. , st. , 2003.
Osmanl mparatorluunda Bir Kent Ereninin Hayat Hikayesi: Merzifonlu
Pr Baba, (ev. Harun Yldz), Hac Bekta Veli Aratrma Der. , XVIII,
Ank. , 2001, (ss. 119-140).
Gkbel, Ahmet, Yldzeli Yresi Alevi Kltrnde nan nderleri, Uluslar
aras Trk Dnyas nan nderleri Kongresi, Tksev Yay. , Ank. , 2002,
(ss. 361-376).
Gne, Silvan, Amasya Folkloru, Amasya Valilii Kltr Yay. , Ank. , 2002.
Hseyin Hsameddin Efendi, Amasya Tarihi, st. , 1328-1330.
Ik, Caner, Alevi Bektai Geleneinde Dervi, 2. Uluslar aras Trk Kltr
Evreninde Alevilik ve Bektailik Bilgi leni, Gazi niv. Trk Kltr ve
Hac Bekta Veli Aratrma Merkezi, II, Ank. , 2007, (ss. 773-790).
bn Bb, Hseyin b. Muhammed, el-Evmirul-Aliyye fl-Umril-Aliyye,
(ev. Mrsel ztrk), Kltr Bakanl Yay. , Ank. , 1996.

nan, Abdlkadir, Tarihte ve Bugn amanizm, Trk Tarih Kurumu Yay. ,

Ank. , 1995.
Kalafat, Yaar, Anadolu Halk Sufizminde Erenlerin Yeri ve Rolleri, 1. Uluslar
aras Trk Dnyas Eren ve Evliyalar Kongresi Bildirileri, Ank. , 1998,
(ss. 227-235).
Keskin, Y. Mustafa, Tokat Yresindeki Snni ve Alevi Topluluklarnda Halk
Dindarlnn Bir Boyutunu Oluturan Ziyaret nan ve Uygulamalarn-
daki Benzer ve Farkllklar, Frat niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,
V, Elaz, 2000, (ss. 209-226).
Koak, Yunus, Hamdullah elebi, Yol Der. , VI, Ank. , 2000, (ss. 71-77).
Kprl, M. Fuat, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Diyanet leri Bakan-
l Yay. , Ank. , 1981.
Anadoluda slamiyet, Drul-Fnn Edebiyat Fakltesi Mecmuas, II/4-5-6,
st. , 1338/1922, (ss. 31-129).
Kutanolu, Rasime, Amasya li Evliyalar, Yaynlanmam Mezuniyet Tezi, OM
Fen-Edebiyat Fak. Trk Dili ve Edebiyat Blm, Samsun, 1999.
Kk, Hlya, Kurtulu Savanda Bektailer, Kitap Yay. , st. , 2003.
Mlikoff, Irene, 1826dan sonra Bektailer Tarikat, Uyur dik Uyardlar,
(ev. Turan Alptekin), Cem Yay. , st. , 1994, (ss. 227-246).
Men, Hseyin, Tarih inde Amasya, Net Ofset Matbaaclk, Ank. , 2000.
Mustafa Vzh Efendi, Belbilr-Rsiyye f Riyz Mesilil-msiyye, Amasya
Bayezid l Halk Ktphanesi, Kayt No. 813.
Ocak, A. Yaar, Bekta Menkbnmelerinde slam ncesi nan Motifleri, Ende-
run Kitabevi, st. , 1983.
Babaler syan (Alevliin Tarihsel Altyaps), Dergh Yay. , st. , 1996.
Baba lyas, DA, IV, st. , 1991, (ss. 368).
Ebl-Vef el-Badd, DA, X, st. , 1994, (ss. 347-348).
Onarl, smail, Ali Pir Civan Oca, Yol Der. , XIII, Ank. , 2001, (ss. 60-65).
Piri Baba, Cem, 71 st. , 1987, (ss. 18-19).
Pr Baba Tekkesi I, Cem, s. 71, st. , 1997, (ss. 18-21).
Pehlivan, Muhsin, Anadoluda Gizli Kalm Gerek Bir Er (Bektai Ahi Baba-
s) Ahi Mahmut Veli Keeci Baba, Uluslar aras Trk Dnyas nan
nderleri Kongresi, Tksev Yay. , Ank. , 2002, (ss. 733-753).
Pirolu, Hseyin, Evliyalar Yata Anadolu, Ank. , 1992.
Sava, Saim, Efsanelerin Glgesinde Tarihi Bir Sima: Koyun Baba, Alevilik, (Haz.
smail Engin, Havva Engin), Kitap Yay. , st. , 2004, (ss. 199-217).
ahin, Haim, Koyun Baba, DA, XXVI, st. , 2002 (ss. 229-230).

Tan, Ahmet, nan Merkezinin Sosyal Btnlemedeki levi: Diyarbakr

rnei, Uluslararas Trk Dnyas nan Merkezleri Kongresi, Tksev
Yaynlar, Ank. , 2004, (ss. 1095-1108).
Tucu, Hseyin, Alev-Bekta Trk Kltrnde lm ve Mezar kavramlar,
Gemiten Gnmze Mezarlk Kltr ve nsan Hayatna Etkileri Sem-
pozyumu, st. , 1999, (ss. 231-238).
Trkdoan, Orhan, Alevi Bektai Kimlii -Sosyo-Antropolojik Aratrma-, Tima
Yay. , st. , 1995.
Ulu, Emin, Keeci Baba Ahi Mahmut Veli, Tokat Kltr Aratrma Dergisi,
X, Tokat, 1997, (ss. 20-22).
Ulusoy, A. Celalettin, Hnkr Hac Bekta Veli ve Alev-Bekta Yolu, Hacbek-
ta, 1986.
Yaman, Ali, Kzlba Alevi Ocaklar, Elips Yay. , Ank. , 2006.
Yldz, Harun, Anadolu Alevlii Amasya Yresi Balamnda Bir nceleme, Ara-
trma Yay. , Ank. , 2004.
Ycel, Sabri, Keeci Ahi Baba ve Zaviyesinde Yetien nl Kiiler, Can Yay. , st.
, 2003.

GE DNEM BEKTA KAYNAKLARINDA
HURUFLE YNELTLEN ELETRLER VE
BUNLARIN BR DEERLENDRMES
Do. Dr. Hr Mahmut YCER

Karabk niversitesi
Fen Edebiyat Fak.

ZET
Bilindii gibi baz kaynaklarda, Bektliin Hurflik, Cavlklik,
Kalenderilik gibi baz heteredoks akmlardan beslendiine dair nakil-
ler, atflar, iaretler ve rivayetler yer almaktadr. Baz akademik a-
lmalarda ise bu zmrelerin tarih ierisinde Bektlik ierisine kar-
t, gizlendii, eridii iddia edilmektedir.
Ancak, Ahmed Rfat Efendinin Mirtl-meksd f defil-mefsid,
Ahmed Rfknn Bektilik Srr, Mehmed Ali Hilmi Dedebabann
Kifl-esrr reddiyesi gibi ge dnem Bekt kaynaklarnda zellikle
Huruflik eletirilmekte, Bektiyyenin ne Firiteolu, ne Cvidn ne
de Hurflerle ilgisi olmad kaydedilmektedir. te bu makalede b-
tn bu reddiyeler taranmaya ve deerlendirmeye tabi tutulmu,
Bektlik-Hurflik ilikisine yeni bir kap aralanmaya allacaktr.
Anahtar Kelimeler: Bektailik, Hurufilik, Fazlullah Hurufi, Nesmi
GR
A- Ksaca Fazlullh Hurf ve Hurflik
Fazlullah Hurf 740/1340 tarihinde rann Esterbd kentinde dnyaya
geldi. Btn Karmit metinlerini ve yolunu esas alan Fazlullah, harflere verilen
say ve manalarla Btn tevilleri pekitirerek bazen nbvvetini bazen ilahln
(ulhiyetini) iln etti. 1 788/1386 ylnda inanlarn yaymaya balad, bir ok
halfesini yetitirdi. Tarkat Isfahandan Bakye kadar geni bir alanda yayld.
Ritterin rivyetine gre gerek Fazlullah gerekse Hurflerin siyasi hedeflerinin
olduu aktr. Zira o Tebrizde Celayir blgesini ziyaret etmi (775/1373-4),
Altn Orda devletinin reisi Toktam Hann kzyla evlenmeye niyetlenmi,
Dulkadirolu Beyi Nasruddinin etrafnda etkili olmutur. 2 Fazlullhn
796/1394 tarihinde Timurun olu Miran ahn emriyle boynu vuruldu. M-
rid ve mntesipleri takibata urad. Bundan sonra Hurfler siys etkinliklerini
artrabilmek iin Anadoluya yneldiler. 3
Osmanl tarih kaynaklarnda Hurflerin saraya kadar szdklar, Fatihi etki-
lemeye altklar eyhlislm Mevln Fahreddin Acemnin gayretleriyle bun-
larn tespit edilip Edirne erefeli Camii nnde idam ettirildii kaytldr. 4
Buna gre birok Hurf kaynann yazar olan Aliyyl-Al Anadoluya gel-
1
Glpnarl, Huruflik Metinleri Katalou, 1989, 2-6.
2
Helmutt Ritter, Die Anfange der Hurfi Sekte, Orients, VII, I, (1954), 1-6.
3
Hamit Algar, The influnce on Bektashisme, Bektachiyya: Etud sur Lordre mystique des Bektac-
his et les groupes relevant de Hadji Bektach, 1995, 45.
4
Takprlzde, akyik-i Numaniyye, (A. Subhi Furat Neri) 1985, 60-61.

Ge Dnem Bekta Kaynaklarnda Hurufilie Yneltilen Eletiriler ve Bunlarn Bir Deerlendirmesi
meden nce Suriye ve Kuds dolaylarn ziyaret etmi, bu yolculuklarn anlatt-

Farsa Mesnevi tarznda Krsinme adl eserini kaleme almtr. Yannda ta-
d ok saydaki Hurf kaynan stanbul zerinden Rumeliye tamtr.
Kendisinin Anadoluya seyahati esnasnda kardei de Karadeniz kylarnda Laz
blgesine seyahat etmitir. Krsinmeden anlald kadaryla Filibe, Varna gibi
Rumeli vilayetlerinde zellikle Bektiler arasnda XVI. yzyln balarna kadar
Hurfilik propagandas devam etmitir.
Fazlullahn halfesi Firiteolu (. 1460)5 hocasnn eseri Cvidnnme6yi
Iknme-i lh adyla Trkeye evirir. Daha sonra Seyyid shakn
Hbnmesini de Trkeye evirir. hiretnme, Hutbe-i Duvzde mm ve
Hidyetnme gibi Hurfilik retilerini ieren eserleri Trke olarak kaleme
alr. retilerini yaymak iin byk gayret sarf eder. Dier Hurf mellifler de
Firaknme, Taatnme, Kymetnme, Faidenme, Vahdetnme, Trabnme,
Zbdetl-Nect gibi risaleleri kaleme alr ayn zamanda Trkeye evirirler.
Bunlarn bazlar Bektilik perdesi altnda btn bu almalar yaparlar. Bun-
larn en nls Virn Babadr. Bekt Srr yazar Ahmed Rfkya gre Virn
Baba aslen Nusayr (Suriye Alevilerinden) olmakla birlikte Hurflie de mey-
letmi, yazd iir ve nesirlerle dolu rislesi Cvidnn bir zeti eklindedir. 7
Virn Baba gibi Faziletnme sahibi Yemin Baba, Uynul-Hidye yazar Giritli
Ali Resmi Baba ve son olarak Zemn Baba gibi bir takm hurflerin Bekt
olmadklar halde Bektler arasna szdklar anlalmaktadr. 8
5
Firiteolu, Abdlmecid (. 864/1459-60) zmir'in Tire kazasnda dodu. Hayat hakkndaki
bilgiler olduka elikilidir. Takprizde, bn Melek'i anlatrken lim ve fzl olan bu zatn
kardeinin "sapk Hurf frkasnn reisi Fazlullah'n ashabndan" olduunu syler. Bu iki kar-
dein mereplerinin ok farkl olmasna ramen aralarnn gayet iyi olduunu belirten Mecd de
Hurf olan kardein adndan bahsetmez. bn Battta'nn Anadolu'da karlatn syledii
Kad zzeddin Firite muhtemelen bu zattr. Zira Abdllatif'in lm iin 794 (1392) ve 885
(1480) gibi farkl tarihler verilmekte olup bu durumda onun Abdlmecid'den sonra vefat etmi
olmas dahi mmkndr. Eserleri 1- Iknme. 1288'de (1871) stanbul'da baslmtr. Bu eser,
Dvn- Nesm'den sonra Huruflie dair Trkiye'de baslan ilk kitaptr. 2- hiretnme.
Hurfler'in hiretle ilgili inanlarn anlatan eserin en eski nshalar Millet Ktphanesi ile
stanbul niversitesi Ktphanesi'nde bulunmaktadr. 3- Tercme-i Hbnme. Seyyid shk-
Esterbdnin Hbnme adl Farsa eserinin tercmesidir. 4- Hidyetnme. Fazlullah'n Mu-
habbetnme adl Farsa eserinin tercmesidir. Bk. H. Aksu, Firiteolu, Abdlmecid, DA,
XIII, 134-5.
6
Fazlullh 1386da balayp srekli ilvelerle 1394de irvan zindanlarnda tamamlad en mehur
eseridir. Eser iin bk. Glpnarl, a.g.e., s.12-14; Fatih Usluer, Hurfilik, 2009, s. 48-50.
7
Ahmed Rfk, a.g.e., I, 127.
8
Mfid Yksel, Bektlik ve Mehmed Ali Hilmi Dedebaba, stanbul 2002, s.136.

Kurn- Kermdeki btn Fadl kelimesi ve mtaklarnn kendisine iaret

ettiini syleyen Fazlullah, kendi eserine Cvidnnme adn vererek onu da
ebediletirmek istemitir.
10

ve 9

yetlerinde geen Fadl isimlerinin kendisi olduunu iddia eden Fazlullah
Hurfye gre varln asln, ses (kelm) oluturur. Zir nce sz vard. Gizli
bir hazine olan Allah, kendini kelm ile gsterdi. Ses ise, gayb leminden ayn
lemine gelen, taayyn leminden zuhr eden her varlkta mevcut olup, canl-
larda fiili, canszlarda kuvvet eklindedir. Sesin kemli de sz ile olur. Sz harf-
lerden mrekkeptir. Hz. Muhammed 28 harfle konumutur. Arapa ve
Kuranda 28 harf vardr. Farsada ise 32 harf vardr. Fazlullah,
Cvidnnmesini 32 harf ile kaleme alm, kendisinin drt harf ilave etmekle
Hz. Muhammedden efdal olduunu sylemitir. Dier taraftan Hurfler yol-
larnn esaslarn renen ve uygulayanlarn seyyid olduunu, dolaysyla btn
Hurflerin seyyid olduunu iddia ederler. 11
Hurfler kendilerinin Enbiya Sresi 21/105. yetinde; Andolsun ki, Tev-
rattan sonra Zeburda da yeryzne ancak iyi kullarmn miras olduunu yazdk
eklinde geen mraslarn kendileri olduunu ileri srerler. 12 Vka sresinde
zikredilen ashb- yemn in ise Kymet gnn de 28 ve 32 kitabeti alanlar, 28
ve 32 hatt okuyabilenler yani yine kendileri olduklarn sylerler. 13 Ayn srede
zikredilen Mukarrebn kavramn da Allahn emirlerini ilk nce uygulayanlar
eklinde deil de Biz sbiknuz ve biz hirunuz hadisinden hareketle nde olan
hatlar (a, iki ka, drk kiprik, olmak zere 7 hat) bilenler, yani yine kendileri
olduuna iaret ederler. 14 Hadiste zikredilen Frka-i Nciyenin, Sevdl-
Azamn (halkn ounluu), raf erlerinin, Mutahhern ve Muvahhidnun,
ilimde rusuh sahibi olanlarn hep kendileri iin bir iaret olduuna inanrlar. 15
Ahmed Rfk Hurflerin Kurn- Kermi keyiflerine ve mezheplerine gre
tevil ettiklerini, muhkem ve mteabihleri akla gelmeyecek ahsi tevillerle yo-
rumladklarn syler. 16
Hurflie gre insanlar ve lem de harflerle yaratlmtr. Her peygambere
inen harfler kademeli nuzul etmitir. Hz. Adem 9 harfle, Hz. brahim 14, Hz.
Musa 22, Hz. sa 24, Hz. Muhammed 28, Fazlullah Hurf ise 32 harfle ko-
9
Hadd, 57/29. Ltuf btnyle Allahn elindedir, onu dilediine verir.
10
Cuma, 62/4. te bu Allahn fazldr.
11
Ahmed Rifat, Mirtl-meksd, stanbul 1293, s.148.
12
Usluer, a.g.e., s.128.
13
Usluer., a.g.e., 136.
14
Usluer, a.g.e, 138.
15
Usluer, a.g.e, 140-47.
16
A.Rfk, Bekti Srr, I, 9-11.

numutur. Harf saylarnda tezahr eden ise uluhiyettir. Hurfilie gre bu

peygamberler kendinden sonra gelenleri mjdelemilerdir. Hz. Muhammed ise
Fazlullah Hurfyi mjdelemitir.
Fazlullaha gre harfler insan vcudunda tezahr eder. Bilhassa insan yz-
nn her bir vehesi her bir harfi ve ona tekabl eden sayy belirtir. Buna bi-
naen, Fazlullah, namaz, oru, hac, gibi tm hkmleri saylar ve harflere tatbik
etmitir. Yani btn din hkmler, bunlarn harfleri ve saylar insan suretinde
mevcuttur. Hurufler, cennet ve cehennemi de bu ekilde izah ederler. Hurfli-
ge gre kint devre zeredir. Nbvvet, mmet, Uluhiyyet. Nbvvet Hz.
Adem ile balayp, Hz. Muhammed ile bitmitir. mmet Hz. Ali ile balayp
11. mam, mam Asker ile son bulmutur. Ulhiyyet ise Fazlullah Hurf ile
balamtr, ondan evvelki tm vel ve nebiler onu mjdelemitir. Fazlullah bu
yzden Hurflerce, Fadl- Yezdn, Fadl- Sbhn, Fadl- Feyyz, Fadl- Kerm,
Fadl- Lem Yezl gibi ilh isim ve sfatlarla ilahlatrlmtr.
Fazlullah btn dn emirleri ve er hkmleri btn tevillere tabi tutmu,
bu tevilleri bilmeyenlerin ibadetlerinin kabul olmayacan sylemitir. Ona
gre be vakit namaz, Ademolunun vehini mahede etmektir. Ksacas Faz-
lullahn yzn grmektir. Ayrca btn mukaddes kitaplar Tevrat, ncil, Ze-
bur, Kuran ve Cvidn (!) insan varlnda yazlmtr. Cenb- Hak insann
yznde tezahr ve tecell etmitir. nsann yznde yedi siyah hat vardr. ki
ka, drt kiprik, bir sa. nsan bu yedi hatla annesinden doduu iin bunlara
anne hatlar (hutt- mmiye) denilir. Bu, hatlar ve yerleri bakmndan hesapla-
nnca 14 eder. Erkekte ergenlik anda 7 hat daha ortaya kar; sa ve sol yan-
larnda iki byk, iki sakal, bir burun (kllar) hatlar. Bunlara baba hatlar
(Hutt- Ebiyye) denilir. Bu hatlar da yerleri ile birlikte 14 eder, her ikisi topla-
nnca karmza 28 rakam kar. Iknmedeki bu tasnif ve rakamsal tarifler
devam eder gider. Butn bunlarn amac dini emirleri tevil, hurfilik inancn
delillendirmek iin kurulmu bir metottur.
B- Hurflik Hakkndaki Grler
1- Hurflerin Dinleri
slm dnyasnda Hurf inan ve dnceleri ho karlanmam, ok sert
bir tarzda eletirilmitir. Bu eletiriler arasnda onlarn Mslman bile olmad-
n syleyenler olduu gibi kendi fikri dnyalarndan yola karak ateist ve
devrimci fikirlere sahip olduklarn ileri srenler, onu halfetullah olan insan
mertebesine karacak bir dnce akm olduunu ifade edenler de olmutur.
Mesela Glpnarlya gre onlar Nusayrler, Drzler, Yezdler gibi inan esasla-
rndan ayrlm uydurma bir din sahibidirler. Tam anlamyla onlarnki bir
btn dindir, erate uymak hususunda syledikleri szler de bir takiyyeden
ibarettir. O, Fazlullhn Farsay din dili haline getirerek Arap hakimiyeti yeri-

ne ran hakimiyetini kurmaya altn syler. 17 Bektilik aratrmacs Besim

Atalay ise Hurflerin Hristiyanla slmiyet kadar nem verdiini, Hurf
kaynaklarnda Hz. sya byk yer ayrldn belirtir. Bu tenkitlere katlmayan
Hurflik aratrmacs Usluer, Hurf kaynaklarnda Hristiyanla ve Hz. sya
ancak Kurann yer verdii kadar ve bahsettii konular erevesinde yer verildi-
ini syler. ki peygamberin bir karlatrlmasna ise asla rastlanlmamaktadr.
18
Usluer, Fazlullahn hibir eserinde Kurandaki bir hkmn reddedilmediini,
onun dncelerinin slm dnda baka bir gelenekle ilikilendirilemeyeceini
syler.
2- Hurflerin Mezhebi
Glpnarl, Hurflerin snnlerin yannda Snn, ilerin yannda i gibi ha-
reket ettiklerini, onbir imam kabul etmekle sn aeriyye mezhebine, Mehdinin
domasyla ilgili inanlarnda ehl-i snnete yakn olduklarn syler. 19
Aratrmaclarn ounluu onlar i veya Gulat- ia bir frka olarak grme-
lerine ramen, Hamit Algar, Hurflerin baz dncelerinin smililik ile ben-
zemesine ramen onlarn ar ii olarak grlemeyeceini belirtir. nk Faz-
lullahn yaad blge ve dnem dikkate alndnda o dnem iin bunu sy-
lemek gtr. En azndan o dnemde Esterabd, sfahan, Tebriz ve Bak dolay-
larnda iiler etkin deildir. 20
Hurflerin eserlerinden yola karak aratrmalarn younlatran Usluere
gre ise onlarn i olmas asla mmkn deildir. Zira onlar ezanlarnda iilerin
dedii gibi Ehed enne aliyyen Veliyyullh cmlesini sylememektedirler. Yine
iilerin aksine Snnilere benzer ekilde sabah ezannda es-Salt hayrun minen-
nevm demektedirler. Abdestin alnn Snniler gibi tarif ederler, iiler gibi
ayaklar mesh etmezler, iilerin aksine ba mesh ettikten sonra kulak ard ve
boyunu mesh ederler. Namazn kyamnda ellerini balar, namazn sonunda
iiler gibi elleri kaldrarak deil Snniler gibi saa sola balarn evrirerek selam
verirler. Snniler gibi imann alt, slmn be art olduunu kaydederler. Hadis
kitaplar tercihini Snn kaynaklar ynnde kullanrlar, Hz. Ebu Bekir ve Ebu
Hreyreden nakillerde bulunurlar.
Seyyid shak ve Cvid gibi baz Hurfi hekimlerinin ise mam Aliye ait
Nehcl-Belaya bol atf yaptklar grlmekte, baz uygulamalar iilerle ben-
17
Glpnarl, a.g.e., 1989,s. 19-24; Usluer, a.g.e., 152.
18
Atalay, Bektailik ve Edebiyat, 1991, s.52; Usluer, a.g.e., 152.
19
Glpnarl, a.g.e., 1991, 150; a.mlf., Mevlndan Sonra Mevlevlik, 1953, 311; Usluer., a.g.e., 162.
20
Hamid Algar, The influnce on Bektashisme, Bektachiyya: Etud sur Lordre mystique des Bektac-
his et les groupes relevant de Hadji Bektach, 1995, s. 52.

zerlik gstermektedir. Bunlarn saylarnn az olduu, baz Hurf airlerinin ise

hem ii hem de Snnilere eletiriler ynelttikleri grlmektedir. 21
Usluere gre, Onlar ancak heteredoks-btn (ezoterik) olarak nitelendirebi-
liriz. Onlar namaz, oru, hac gibi ibadetlerin gerek anlamlarn bulmay hedef-
lemilerdir. nanlarna taraftar bulabilmek iin btnlerin yntemlerini kul-
lanmlardr. Bu yntemleri yle zetleyebiliriz: nsanlara kendi mezhep ve
ekolleri hakknda sorular sorarak inanlar hakknda pheye sevketmek (tens),
ayet kendisine bir soru sorulursa bunun bilgisi imamdadr diyerek saha dna
kmak. Kiiyi erat esaslarn tevil hususunda isteklendirmek, merakta brak-
mak (rabt), eratin zhir anlamlar hususunda kiiyi pheye drecek sorular
sormak (tekk). Usluere gre Btnlikte ama din emirlerin hakkatini bilin-
mesi, sonuta dinsel sorumluluklarn kaldrlmasdr. Bu adan Hurfler
Btnlere de benzememektedir. Zir Hurfler, din vecibelerin maksadnn
bunlarn mahedesi olduunu sylemekle birlikte hibir zaman eratin zahiri-
nin nemsiz olduunu sylememilerdir. eratin zhirine verilen nem bata
Fazlullhn eserlerinde grlmektedir. O Nevnme isimli eserinde yle der:
Hz. Muhammedin eratinin zhirini kk grme, itibar gster, eratten bir
adm bile dar kma. Onun eratini hakkatin ve hikmetin aynas bil. Onun
eratinin zahirindeki her iaret, her remiz, hikmetin ve ebedi hayatn aynasdr.
Cavidnme isimli eserinde de cennete ancak namazla ulalabileceini sylemi-
tir. Muhabbetnme isimli eserinde Hz. Ahadiyete temiz itikat, Raslnn yolu-
na uyma, farz ve snnetlere tabi olma tavsiye edilmitir. 22
Mehur Hurflerden Seyyid shakda 32 harfin ilmine ulap, kendi yzn-
de ve vcudunda 28 ve 32 ilh kelimeyi mhede edip onlar ilh hatlar ola-
rak bilen, ama namaz, hac, tavaf, gibi salih amelleri yerine getirmeyen kiiye
bildii ve ulat mertebenin faydas olmayacan sylemitir, ehl-i ilhad ve
bhiyeye kar karak eletirmitir. Seyyid shak bir iirinde Namaz, Oru ve
dier ruknlerin hepsi, Kelmn almetlerindendir. Ey karde! Sen de Allahn
nutkusun eer byle olduunu bilsen, artk efsane ve efsunlar okumazsn. O,
Hakkn tecellisine ulatn syleyerek ilh tekliflerin zerinden kalktn
syleyenlere kar kar, arabn Allahn mazhar olduu iin helal olduuna, bu
hakikate ulamayanlar iin din ykmllklerin devam ettiine inananlar
tenkit eder. 23
badetler konusunda bol miktarda heteredoks yorumlar yapan Ikurt Dede
hangi mertebeye ularsa ulan erate tabi olmay reddedenleri iddetle tenkit
eder ve onlar mlhidler olarak nitelendirir. Mukm, erat ehlini tenkit etmekle
21
Bu ettler iin bk. Usluer, a.g.e., s. 162-165.
22
Bu eserlerden alntlar iin bk. Usluer, a.g.e., s.155.
23
Atflar iin bk. Usluer, a.g.e., s.157.

birlikte namaz klmayan kiinin Hz. Muhammedin srrna ulaamayacan

syler.
Btn bunlara ramen Emir Gyaseddin stivnmede, Dervi Ali Keyyan,
Dervi Sadr- Ziy ve Dervi Hasan Ntk gibi Hurfler ise ilh tekliflerin
kalktklarn sylemilerdir. Hurf felsefesinin harflerin srlarnn zuhru
Kymetin kopmasdr. Sz konusu kiiler, madem kyamet kopmutur, cen-
nette namaz, oru, hac, gusul, taharet ve haram denilen eyler yoktur demiler-
dir. Emir Gyaseddin, Dervi Hac Bitlis, Mevln Hasan Haydar, Muham-
med Tirgir, Seyyid Taceddin ve Seyyid Muzafeer ile bu konuyu Aladada ko-
numu ancak bir sonuca varamamlardr. Bunun zerine tartmaclar Fazlul-
lahn halfesi olan Aliyyl-Alnn yanna giderek ona danmlardr. Halife-
tullah kabul edilen Aliyyl-Al, ibadetlerin, Allaha olan akn bir gstergesi
olduunu, an da yzndeki hatlar karlnda secde etmesi gerektiini sy-
leyerek cevap vermitir. Ayrca Cennette Duyduklar sz selam, selamdr ek-
lindeki yette geen, selm kelimesinin iki defa zikredilmesinin namazdaki
selma iaret olduunu, dolaysyla ilh tekliflerin kalkmasna kar olduunu
beyan etmitir. Bu cevap soru soranlar iknaya yetmitir. 24
3- Tarkatlar
Hurfler genelde tasavvuf ve sflerden ok az bahsetmekle birlikte onlara
ve dncelerine olumlu yaklatklarn sylemek gtr. Onlara gre zhid ve
bidler vahdete ulaamam, ikilikte kalm kimselerdir. Onlar ne kadar oru
tutsalar, gece gndz ibadetle megul olsalar da vahdete erememilerdir. Onlar
kendilerinde ve eyada Hakk mhede edememilerdir. Dnyadan kanla-
maz, tm yiyecek ve iecekler insan iin yaratlmtr, onlar insana gda olmak
iin can atarlar, zhd ise bir tecerrdtr. Dnya Allahn bir almetidir, lem
olmasa Allah bilinmezdi. Hurfilikte dnyadan el etek ekmek yoktur.
Hurfler Allahn ztnn nru olan Fazlullah kabul etmedikleri iin yaa-
dklar dnemin Mevlevlerini de eletirirler. Mevlevlerin ilesi, Halvetilerin
erbaini yani krk gnlk mstakil ibadete ekilme hali onlar Hakka ulatrma-
yacaktr. Zira onlar bu krk gnn srrn, manasn ve amacnn bilmemektedir-
ler. Bu sr udur: 40 gn, 24er saatten 960 saate eittir. 960 saat, 16 kez 28 ve
16 kez 32 ilh kelimenin hizasndadr. Zamann ve kendi yznn taksimini
bu ekilde yapmadan Allahn ztnda ve sfatnda fen bulunamaz, lmeden
nce lnemez.
Sonuta Hurflerin belirli ritelleri, zikirleri, virdleri olmad iin onlarn
tarkat tr bir yaplanma olduu sylenemez. Zhirne ve mnzev bir hayat
da tasvip etmeyen bu grubu belki mistik (ezoterik) felsef bir akm olarak deer-
24
Usluer, a.g.e., s. 161.

lendirebiliriz. Onlarn bilgisi harflerin bilgisine bunun yannda ilh emirleri

yerine getirerek gerek vahdete ulatklar iddiasna dayanr. 25
C- ddialar: Hrfilik Bektiyeyi etkilemitir.
Harputlu shak Hocaya26 gre, btn Bektlerin ayn zamanda Hurfdir,
nk hepsi Cvidn okumu veya okumaktadrlar. Ona gre Feritehzde
Abdulmecidin Cavidnme tercmesi olan Iknme-i lhsi neredilince,
Bektlerin kfir olduklar btnyle ortaya kmtr. Zira Ali Baba denilen bir
Bekt babas artk ikinin helal olduuna dair fetv vermi, Fadlullah
Hurfiye inandn ikrr etmitir. Ali Babann gnlk uygulamalarnda
erat- s ile delil getirmesi (istidll), ancak Mslmanlar arasnda slm dini-
ne szle balln bildirmesi, onun dinsiz ve kitapsz olduuna, herhangi bir
erate inanmadna, dininin hev-y nefs ve hayl-i tirykden ibret olduuna
gl ve ak bir delildir. 27
Harrizdenin kaydna gre Aliyyl-Al, Hac Bekta tekkesindeki Hac
Bekta torunlar arasnda ortaya kan ihtilaflar frsat bilerek tekkeye girer.
Bektiler arasnda bu tarihten sonra Fazlullahn eserleri okunmaya ve yaygn-
lamaya, sr denilerek gizem ve kudsiyet verilmeye balanr. 28 Birge, Hurfliin
Bektilik ierisine ne kadar szdnn bilinmemesine ramen Hurflere ait
Kymetnme29 ve Tevhidnme30 gibi eserlerin Bektler arasnda okuna geldii-
ne dikkatleri eker. 31
25
Usluer, a. g.e., 170-172.
26
Aslen Harputlu olan shak Hoca, medrese tahsilini mteakiben Drul-Maarifte hoca oldu.
Bilahare Mekke Mollas ve ardndan stanbul Mollal pyesiyle krk yl kadar Evkf Mfetti-
lii grevlerinde bulundu. Hristiyanla reddiye mahiyetinde Kitb- Mukaddisin eldeki ns-
halarn eletiren emsl-Hakka (stanbul 1278) ve Ziyul-Kulb (stanbul 1293) adl eserleri
yaynland. Esile-i Hikemiyye (stanbul 1278,1301), Mifthul-Uyn, Zbde-i lm-i Kelm
(stanbul 1283), Esile ve Ecvibe (stanbul 1283) ve Bektilik aleyhindeki nl Kifl-Esrr
Dfiul-Err adl eserlerini yazd. bn Sinnn mehur if kitabn stif adyla Trkee e-
virmi ancak baslmamtr. 1892 tarihinde vefat ederek Fatih camii haziresine defnedilmitir.
Geni bilgi iin bk. shak Efendi, Harputlu, DA, c.22, s.
27
Harput, Kifl-esrr ve dfiul-err, 1290, 130-131.
28
Harrizde, Tibyn, 430-432.
29
Risle Aliyy-Al (.822/1419) tarafndan kaleme alnmtr. stanbul nv.Ktp., Farsa,
nr.1195, vr.1b-90b. Fazlullahn ldrlmesini anlatan ve 814/1411 ylnda yazlm mevnev
tarznda bir risledir. Bektliin Hurflik zerinde etkisini gsteren glbank da iermekte-
dir. Fatih Usluer, Hurufilik, s.60.
30
Risle Aliyy-Al (.822/1419) tarafndan kaleme alnmtr. stanbul nv.Ktp., Farsa,
nr.1158, vr.2b-36a.Aliyyl-Al hurfilik hakkndaki bu eserini irznin istei zerine kaleme
almtr. Fatih Usluer, a.g.e., s.58.
31
John Kingsley Birge, The Bektashi Order of Derviches, 1965.

Harputlu shak Hocaya gre de firar sonras Fazlullahn halifeleri slam l-

kesine gelmilerdir. Aliyyl-Al gizlice Cvidn okutmaya balamlar, bu
tarikat Hac Bekta yoludur eklindeki tezviratlarla ilh emir ve teklifleri inkr
ile adn sr koymulardr. 32
Gerek Harputlu Hoca shak ve zhul-esrr mellifi gerekse Harrizdenin
Aliyyl-Alnn Bektiler zerinde tesirleri olduunu syleseler de Kprl bu
grlerin tamamen bir Noktav olan33 Karakazdenin Nrul-Hd adl ese-
rinden neet ettiini syler. 34 Ayn ekilde Glpnarl da bu etkiyi kabul etmez.
Glpnarl, Aliyyl-Aldan ziyade Seyyid Nesmnin Bektiler zerine
Hurfilik tesirini tamas asndan daha etkili olduuna iaret eder. Nesm
Anadoluda Bursa, Larende (Karaman), Mara ve Ankara dolaylarn dolam-
tr. Paul Rycaurt ilk basks 1664de yaplan eserinde Nesmye bir Bekt ola-
rak zikreder. Nicholay onu bir Kalenderi dervii olarak tanmlarken Sofyal Bali
Efendi Iklardan olarak nakleder. 35
Nesmnin iirleri Bektler arasnda ok yaygn bir tarzda okunmaktadr.
Bu durum onun grlerinin Bektlik ierisine szmasna neden olmu olabi-
32
Harputlu, Kifl-esrr, s. 4-5
33
Fazlullah Hurfnin ba halfesi Mahmud Sincn bir gece ryasnda zeri noktal bir beyaz gmlek
giydiini grr ve bu ryay ertesi gn eyhi Fazlullaha anlatr. Fazlullah, bu grdn gmlek
mezhebe iaret etmektedir. zerindeki noktalar da ilm-i noktaya iaret etmektedir. Ben kendi halife-
lerimden Mahmud isminde birinin ortaya koyduum ilm-i hurfa (Hurfiyye) kar kacan ve
karsna ilm-i nokta (Noktaviyye) mezhebini icad edeceini biliyordum ama o Mahmudun sen ola-
can bilmiyordum, senden isteim odur ki grlerini ben hayatta iken ortaya koyma. nk sen
benim halifemsin, szme muhalefet etme. Fakat Mahmud hocasnn bu tavsiyelerine ramen he-
men ilmi- noktay (noktaviyye) aklayp yaylaya balad. Hocasnn Cvidn- Kebrine karlk
Cvidn- Sari yazd. Ahmed Rifat Efendi bu durumu: Sellatahu el-kelbe alel-hzr (Allah kpei
domuza musallat etti) keskin benzetmeyle zetler. Hurfler Noktavilere; sizin eyhiniz Mahmud,
hocas Fazlullaha kfretmekte, onu ifa etmekle o eyhimiz katledildi. ayet bizim eyhimiz melun
birisi ise ve o da sizin eyhinizin eyhi ise o zaman siz ne oluyorsunuz. Mahmud- merdd aslnda
grlerini felsefe kitaplarndan alm ve sahiplenerek onlar yaymaktan baka bir ey yapmamtr.
Mahmud bir sre sonra, ilm-i noktada benden sonra kim kitap yazarsa ldrlmesi vaciptir fetvas-
n vermi, bunun zerine iki grup birbirini ldrmeye balamtr. Ahmed Rifat, a.g.e., s. 150.
34
Nrul-Hd isimli kitapta ran blgesinde Noktavilerin baskn gelmeye balad, Anadolu blgesinde
ise Hurflerin seyyahlar eliyle Kalenderi, Haydar, Edhem, Glen, Mevlev ve Halvet zmreler ieri-
sine girdii, birok kimsenin dalalete dt kaydedilmektedir. Nrul-Hd yazar kendisinin Celve-
tiyyeden olduunu, eserini 1038/1628 tarihinde yazdn syler. Ancak Hurflerin Celvetler arasna
karp karmadndan bahsetmez. Ayrca bundan yz yl sonra yaayan ve yzlerce kitap kaleme alan
Celvet eyhi Bursal smail Hakk ne Nrul-Hddan ne de mellifi Karakazde eyh mer Efen-
diden bahsetmez. Hurflik ve Hurflerin btl fikirleri hakknda teferruatl bilgi veren Bursevnin Ka-
rakazdeden bahsetmemesi, kendisinden sonra geen yz yldr ne Celvetlerin ne de ad geen tari-
katlarn onu sahiplenmemesi bu iddiann doru olmadn gsterir.
35
Btn Bu kaytlar iin bk. Algar, a.g.e., s. 47.

lir. Onun iirlerinde hurf itikadna ait sylemler bulunduu gibi Hallac-
Mansur ve Vahdet-i vcd grlerine de rastlanlmaktadr. Yine Nesmnin
muhipleri olan Refi ve Temennynin de Bektilerle herhangi bir ekilde te-
masta olduunu gsteren kanta henz rastlanmamtr.
Latf tezkiresinde Seyyid Nesmnin seyyid olduu yazmaktadr. Menk-
bl-Vslnde onun hurf olmad ancak hurf ilmine vkf olduu kaytldr.
Ayn ekilde Mir Ali ir Nevde onun Hurf olduunu kabul etmez. 36 Aslen
Trkmen olan Nesm, gizlenmesi gereken eyleri dile getirdii iin Halep ule-
mas tarafndan katline fetva verilmitir. Ahmed Rfk, tasavvufi stlahta kurb-
feriz olarak sylenen bir berzaha urayarak Hallac- Mansur ile hem-merep oldu-
unu, bylece ayn akibete uradn yazar. Gerek Bekt Srrnda gerekse
Miratl-meksdda Seyyid Nesmnin bir beytine atfla onun tezkiye edildii
grlmektedir. Hatta Ahmed Rfk son cmle olarak onu tazimle anar ve kad-
desallahu esrarahum dua cmlesiyle birlikte zikreder. 37
Her ne ekilde olursa olsun Hurf inanlarnn Bektlik ierisine bir ekil-
de girdii veya benzetii sylenebilir. 38 Bu duruma delil olarak Glpnarl
36
Nev, Nesyiml-Muhabbe, (Haz.Kemal Eraslan) stanbul 1979, 437.
37
Rivyete gre Nesminin derisi yzlerek ldrld esnada katline fetva veren mft onun
yok edilmesi gerektiini mbalaal bir dille sylerken kannn murdar olduunu, herhangi bir
uzva deerse kesilmesi gerektiini dile getirir. Ancak Nesimnin kan mftnn parmana s-
rar, orada bulunan bir mutasavvf, mftnn verdii fetva gerei parmann kesilmesi gerekti-
ini hatrlatr, ancak mft bunun rnekleme esnasnda olduunu bir ey lazm gelmeyeceini
syler. Bunun zerine daraacndaki Nesim:
Zhidin bir parman kessen dner Hakkdan kaar
Gr bu miskin k serp soyarlar alamaz.
Cevabn verir. Ahmed Rfk, Nesmnin Arapa, Farsa iirlerinin olduunu, Tevhd ve naatla-
rnn bulunduunu, ehl-i beyt hakknda medhiyeler yazdndan hareketle hakknda aynen
Hallac- Mansur gibi susmak gerekirken tan edilmesinin nesli-nebevye saygszlk olacan
halbuki gerekte Kaddesallahu srrah denilmesini en uygun olacan belirtir.
38
Birok Bekt nderinin Hurf temay veya baz kavramlar kullandklar bilinmektedir.
Balm Sultan (.922/1516), Osman Baba, Yemn, Akyazl Muhyiddin Abdal, Yusuf
Sneakn kardei Yenicevardarl Hayret (.1534), Rhi-i Badd, Mcerrih li, Neyzen Tev-
fik eserlerinde, istiv, sebul-mesn, muhakemt gibi Hurf temalarn kullanmlardr.
Aazde Mehmed Dede, Siyh Dede, Esrar Dede, Hseyin Fahreddin Dede gibi Mevlev b-
ykleri de iirlerinde Hurf terimlerine rastlanmaktadr. Hurfilikte temel bir konumda olan
istiv hatt teriminin Mevlevlikte de rastlanmaktadr. Hrkann gldestenin yannda ve klahn
ortasnda n ve stnden ekilen istivann Hurfliin etkisi altnda olduu tahmin edilmekte-
dir. Semhnede, eyh postundan kapya kadar ekildii farz edilen ve semhneyi iki daireye
blen izgiye de istiva hatt denilmektedir. Ancak btn bunlar tamamen Hurf etkisi altnda
olutuunu sylemek iin yeterli veriler deildir.Glpnarl, a.g.e, 1953, 375, 429; a.mlf., Mev-
lev Adb ve Erkn, 1963, 78. Hurfliin Melm, Bayram, Kalender gibi tarkatlar yannda
Anadolu ve Rumelideki Alev zmreler zerinde derin etkisi olduu kaydedilmektedir. Bunlara

Bekt tarikatnn ikinci pri olan Balm Sultan (922/1516)n u iirini rnek
gsterir.
stivay zler gzm
Sebal-mesndir yzm
Enel-Hakk syler szm
Miracmz dardr bizim
Haber aldk Muhkemttan
Gemeyiz Zttan sfattan
Balm nihn syler Hakktan
radmz srdr bizim39
iirde geen istiva, muhkemt ve sebul-mesn kavramlar Hurflikte
nemli kelimedir. Hurufilikte istiva hatt, yz iki eit paraya ayran dikey
izgiye denilir. Zira Tanr, insan vcudunu sa ve sol olarak iki simetrik paraya
ayrmtr. Sa ve sakal, istiva ile ortadan ikiye ayrlrsa 8'er tane olur ve toplam
16'dr. Hal ve mahal olarak hesaplanrsa 32 eder. Muhkemt ise Kurn-
Kermdeki hurf- mukatta denilen 14 harfin dnda kalan 14 harfe iret
etmektedir. harfin Sebul-mesn ise Fatiha sresinin dier addr. Hurfilikte
insann ba ksmna dellet eder. Bata iki gz, iki kulak, az, burun, sa gibi
yedi iarete dellet etmektedir. Bu da Fazlullah gstermektedir.
deolojik bak as ve ynlendirmeci tavryla tandmz nl ngiliz or-
yantalist ve arkeolog F. W. Hasluck, Cristianity and Under the Sultan, adl ese-
rinde aslnda Bektilik diye bir tarikatn bulunmadn syler. Ona gre bu
tarkat Fazlullah Hurf kurmu, Anadoluda yaygnlamtr. Hac Bekta Ve-
linin tarih ahsiyetinden phe eden mellif, Anadoludaki birok alperen veya
veli kabrinin Hristiyan azizlere ait mekanlar zerinde olduunu, Anadolu hal-
knn eski yerli gelenekleri devam ettirdiklerini ifade eder. On alt yl gibi uzun
bir sre Anadoluda kaz faaliyetlerinde bulunan Hasluck, almasn bu coraf-
yann Hristiyanlara ait olduu gibi siyasi bir tezi desteklemek iin kaleme alm
gzkmektedir.
Melikoffa gre; Trkiyede Huruflii Bektilikten ayrmak imkanszdr;
her ikisi zlmez balarla birbirlerine balanmtr.40 Baz yazarlara gre de
Bektler mam Ali, Hac Bekta yannda Fazlulah en st makamda grmek-
ilveten Azarbeycanda amlu, Atebeyli, sa Beyli gibi tarikatlar zerinde etkisinin bulunduu
zikredilmektedir. Ahmet Yaar Ocak, Hurfilik etkisinin Kalenderiler zerinde ilk olarak Kay-
gusuz Abdal zerinde ortaya ktn syler. Buna ilveten Virn ve Hayret gibi Kalender
airlerinin iirlerinde Hurf etkisi aka grlmektedir. Yazar eyh Bedreddin zerinde de ay-
n etkinin her ne kadar Vridatta grlmese de bulunduunu nakleder. Ahmet Yaar Ocak,
Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, 1999, 136-137
39
Glpnarl, Alev Bekt Nefesleri, stanbul 1963, 23-24.
40
Melikoff, Uyur dik Uyardlar, 1994, 188.

teydiler. Bektilikte Noktatl-Beyn adyla bilinen ve ok nemli kabul edilen

dua tamamen Hurf motiflerini dile getirmektedir. Bektiler de Hurfler gibi
beyaz elbise giyiyor ve zel bir klah takyorlard. 41
Hamit Algara gre ise bu etkilenme her blgede ayn oranda deildi. Bal-
kanlarda Hurf etkilenmesi Anadoluya nazaran daha fazladr. Mesela Arnavut-
luktaki Bektiler Fazlullahn Hac Bekta mridi olduunu zannetmektedir-
ler. Baz Bekt babalar ise Fazlullah Macaristandeki Gl Babann halfesi
olduuna inanmaktadr.42
Alev inancnda da harflerden hareketle baz din-kltrel yorumlarn yapl-
dna rastlanmaktadr. Mesela ebced deeri olan cim harfinin; Allah, Mu-
hammed, Ali lemesine iaret ettii zikredilmektedir. Ebced deeri drt olan
dal harfi ise eriat, tarkat, hakkat ve marifet olan drt kapya iaret etmekte-
dir. Hatta bu drt rakam Ali, Fatma, Hasan ve Hseyin gibi ehl-i beyte veya
drt kitaba, veya drt byk melee iaret etmektedir. 43 Btn bu verileri de-
erlendiren Usluer, rneklerin Aleviler zerinde Hurf etkisi olduunu kantla-
yacak yeterlilikte olmadn zikreder. Zira Hurflikte esas olan, harflerin var-
lktaki zuhurunu gstermek iin veya vahdet eksenli bir mahedeye ulamak
iin abalamadan ibaret iken Alevilerde dier harfilerde olduu gibi hedefsiz,
serbest armlardan ibaret olduunu syler. 44
D- Reddiyeler: Hurfliin Bektiye zerinde Bir Etkisi Olamaz
Ahmed Rifat Efendi, Mirtl-meksd adl kitabnda, mehur ehlullahn
harflerin ilmine ina olduunu, bu yolla (makefe) nice nice anlamlar kart-
tklarn syler, sonra bu hususa Burseviden rnek getirir. Burseviye gre
hurf- tehecci Hz. Ademe indirilmitir, her harf bir kelime ve her kelimenin
bin manas vardr. D dnyada (Afakta) nasl her harf ve fiilin bir karl varsa
insan nefsinde de her harfin bir karl vardr. 45 Yirmi sekiz harf zerine, pe,
e, je, kaff gibi drt farsa harf eklenmi, otuz iki harf elde edilmitir. Bu ilim
kibrit-i ahmer gibi az bulunan bir ilim daldr. Hurflerin yerilmesi ve sulan-
41
M.nver, Hurflik ve Kuran: Nesm rnei, Ankara 2003, 78.
42
Algar, a.g.m., 2004, 488.
43
Nejat Birdoan, Alev Kaynaklar-1, 1996, s.112.
44
Usluer, a.g.e., 182.
45
Harflerin din referans olduuna dair yle bir rivyet aktarlmaktadr: Yahudler, Bakara
sresinin bandaki mukattaa harfleri olan elif, lm ve mmi iitince Hz. Peygamberin huzu-
runa geldiler. Elif, lm ve mme gre senin mmetinin mr ancak 71 yl olacak derler. Dola-
ysyla ksa mrl bir dinin peygamberine tabi olamayacaklar sylerler. Ancak Hz. Peygamber
dier srelerde de yer alan Hurf- mukattaay saynca Yahudiler: Sen bizim aklmz kartr-
dn diyerek ekip giderler. bn Kesir, Tefsrul-Kurnil-Azm, IV, s.12.

mas bu ilimle itigal etmelerinden deil, er emirlere muhalefet etmelerinden

dolaydr. 46
Hurfler suludur, nk onlar kelimelerin metin anlamlarn (zhir) red-
dedip ir anlamlarna yneldiler. Bu ise onlar nasl kelime manann koruyucu
elbisesi ise hakkatin koruyucu giysisi olan eratten kmaya gtrd. Bunlarn
her biri bir dierine baldr, herkim bunlardan birini dierinden soyutlarsa
hakkatin dna km olur. 47
Hurfler, harflere ait ilmin ilk gze arpan anlamna (zhirine) taklp kal-
mlar, hakik anlamna ulaamam, onu kavrayamamlardr. nk onlara
gre dnya bu harfler zerine kurulmutur, bu harfler ekilip alnsa dnya diye
bir ey kalmaz derler. Drt kiprik, iki ka, bir san toplamnn yedi olduundan
yola karak bunun Kuran Kermin bir ismi olan Sebul-mesnyi ifade
ettiini, dolaysla konuan Kuran (Kelmullah- ntk) biz insanoluyuz derler.
Bu cmle ile dinin emrettii namaz, oru, hac gibi zhiri ibadetlerle ykml
olmadmz sylerler. Gerekte de insan Allahn konuan kelmdr. nsandan
baka da Kurn- Kermi sese getiren yoktur. Rifat efendiye gre bunlarn
iddialar erate nesh edilmitir. nk bunlar serap gren susuz kimselerdir.
ddialar cismanidir, iinde esrara ait bir ey bulunmamaktadr. Bunlar ryasn-
da sadece kendini gren kimse gibidirler. Biz bu ii biliyoruz, anladk diyen bu
kimseler, bana gl takp ta kokusunu duymayan, itiinin lezzetini almayan,
yediinin ieriini bilmeyen kimse gibidirler. te bu tabiatteki kimseler
Cvidnlara inanp, yolundan giden kimseler, rahmet-i ilhiyeden uzakta kala-
cak olanlardr. 48
Kurn- Kermin en son manasn ancak Allah ve Raslnn bilebilecei
konusunda btn limler ittifak etmiken bunlar, muhkem yetlere mteabih,
mteabih yetlere muhkem anlamlar vermekte, Kurn- Kermi zhir anlam-
larndan karp anlamsz teviller, uygunsuz rneklemelerle amel etmeleri kendi
zanlarna gre ayr bir din ve mezhep tatmaktan baka bir ey deildir. nk
bunlarn szleri bir tarkata ait olmayp kendilerine mahsus meru olmayan
szlerden ibarettir.
Rifat Efendiye gre Fazlullah Hurf, harflerin esrarna vakf olan velilerin
mezheplerini anlamam, baka bir yola sapmtr. Onlarn harflere itibar etme-
leri, iindeki nurn tabakalara d grnne yorumlamalar, her harfin benze-
rini insan zerinde bulduklar fasid zanlarnca er hkmlerin kayna olan
Kurn- Kermi o yzden tastir etmekte ve anlamakta sapkla dmelerine
sebep olmutur.
46
Ahmed Rifat Efendi, Mirtl-meksd, s.129-130.
47
Bursev, Rhul-Beyn, stanbul 1389,IV, 4.
48
A. Rfat Efendi, a.g.e., 132-133.

Fazlullah Hurfnin inan sistemi bundan bin iki yz sene evvel ortaya -
kan ii smiliyyeden Hamdn Karmatye balanmaktadr. Hamdan Vst
ehri Karmat kyndendir.
Aknme mellifi Tireli Firiteolu Abdulmecid, Fazlullah Hurfnin halfe-
lerinden emseddinin halfesi Byezidin halfesidir. Kardei Abdullah b. Firi-
teolu tasavvufa dair birok kitab olup byk mutasavvflardandr. Hurflerin
bu durumundan kalben rahatsz olduu, hibir ekilde onlar tasvip etmemekle
birlikte kardeine de itiraz edip tartmad anlalmaktadr. Abdulmecid Firi-
teolunun hurflik yolunda Aknmeden baka, Saadetnme, Muhabbet-
nme49 gibi eserleri bulunmaktadr. 50
Bekt Srr yazar Ahmed Rfkya gre Bektler Hurf deildir,
Hurfler de Bekt deildir. kisi ayr yollardr. Bektlerin kendilerine ait
tarkat silisileleri olduu gibi, Hurflerin de kendilerine ait silsileleri vardr.
Bunlardan birisi Hakkn Hd isminin dieri Mudll isminin mazhardr.
Bektlerin silsilesi Loman- Horasn, Hac Bekt- Veli ve Byezd-i Bistm
yoluyla Hz. Ebu Bekire ulamaktadr. Hurfiyye ise ne eratle ne de onun
kalbi olan ilm-i tevhidle yani tasavvufla alkas olmayan belki smailiyye ve
Mebbihe ile kuvvetli ba bulunan sapk bir frkadr.
Ahmed Rifat Efendi, Bektler ierisine belki Hurflerin karm olabile-
ceini fakat bunu tesbit etmenin mmkn olmadn ve kendi dneminde icr
edilen yin ve tarkat erkn ierisinde onlara ait bir iz veya iaret bulunmadn
syler. Bununla birlikte sonraki dnemde, nefsine yenilmi bir ksm serserinin
erate muhalif tevillerle tarkate girdiinin bilindiini kaydeder. Ona gre bun-
larn Hac Bekta Veliye mntesip olmadklar kesin delillerle aktr. Akl ve
dinden km bu trl insanlar, Hac Bekta Veliye nasl mtabaat iddiasnda
bulunabilirler ki, onlarn menakpnmelerinde hacca gittikleri, ou gnlerini
orulu geirdikleri, gece gndz namaz ve ibaretlerine devam ettikleri eri erfe
uygun yaadklar kaytldr. Bunlarn yoluna tabi olmayanlar, nefs-i emmre
mertebesinde arm, serseri bir ekilde enbiy ve evliy yolundan ayrlm
ilhad ierisindeki gafillerdir. 51
u bilinmelidir ki Fazlullahn (pe, e, je, ge) harflerini ben buldum, icad et-
tim, demesi makul deildir ve yalandan ibarettir. nk bu drt harf Hz.
Ademden beri var olan harflerdir ve Arapa dndaki btn dillerde kullanl-
49
ok sayda yazma nshas vardr. Emir Gyaseddine gre bu eserde Allahn sevdii ve Allah
seven gruptan olmann yollar anlatld iin ona Muhabbetnme ismi verilmitir. Usluer,
a.g.e., 52.
50
A. Rfat Efendi, a.g.e., 134. Zeyl-i akykda Abdullatif Firiteolunun bu durumunun yazl
olduunu Rfat Efendi zikretmektedir.
51
Ahmed Rifat, a.g.e., s. 153.

maktadr. Gerekte pe harfi be harfinin sylenildii yerden (mahrec) kar.

e, je ve ge harfleri de ayndr. Hatta be harfinin Farsa syleniliini ayrt ede-
bilmek iin Haccac zamannda altna nokta konulmutur. Bir harf icad et-
mek demek hem sylenili hem de azda k yerinin (mahrecinin) tamamen
farkl bir yerden olmas gerekir. Mesela Dd harfi dier dillerden tamamen
farkl bir yerden kar ve Arapaya has zgn bir harftir. Bunun gibi zgn bir
harf icad edilmi olsa kabul edilebilirdi. Yoksa tamamen yalan sylenilmi
olur.52
Ahmed Rifat Efendi, be vakit namazn krk rekat olduunu, sadece farzla-
rn hesap edersek mukim iken on yedi, seferi durumlarda on be olduunu
syler. Ancak Firiteolunun mukim ve seferi haldeki toplam farz rekatlar
deerlendirmeye tabi tutarak (17+11=28) yirmi sekiz rakamna elde ettiini
bununla hurf- heceye ulamak niyetinde olduunu kaydeder. Yine Cuma
gnleri, le namaznn drt rekatlk farz yerine cumann iki rekat farznn
klnmasyla elde edilen on be rekat ile mukim zamanlarda klnan farz namaz-
lar toplayarak elde ettii (17+15=32) otuz iki rekatla insann suretinin kastedil-
diini ifade eder. Her halkarda Firiteolu be vakit namaz zerine konuurken
snnet namazlar hi hesaba katmamakta, farzlar zerinden yapt zoraki tevil-
lerle onu yerine getirilmesi gereken, fiili bir ibadet formu deil otuz iki harfe,
yani insann grnen ekline irca etmektir. rca edilen bu insan ise sonuta ken-
disi olmaktadr. Rifat Efendi, Kurna ir manalar veren Necmeddin-i Kbr
ve bn Arabnin bile bu trl bir yoruma sapmadn nce yet ve hadislerdeki
emirlere zahir anlamlar verip sonra kendi keiflerine gre yaptklar yorumlar
verdiklerini belirtir. Mesela Mcdele sresi 13. yette geen Namaz Klnz
emri iin salt; bilinen erkn ve fiillerle yerine getirilen bir ibadettir dedikten
sonra o, zikr-i dimdir gibi baz inceliklere iret vardr eklinde ikinci, n-
c derece anlamlarndan bahsetmektedirler. Fakat Hurflerin hepsi, btn er
hkmleri zhir formlarndan ayrarak yanl bir tevil metoduyla inkar yolunu
setikleri grlmektedir.
Rfat Efendi bu genel aklamay yaptktan sonra kendisinin de yllarca bu
fikirlerle dolatn Hakkn inyeti ve pirlerin ltfuyla Ey Ahmed, Ya Rifat!
nafilelere hizmet eyle ve ihvan nafilelere davet eyle arsnn kendisine eriti-
ini, bu sebeple bu kitab kaleme aldn belirtir. Ona gre farzlar yerine ge-
tirmek zordur. Nafileler ise sevgi ve muhabbet kaynadr. Rifat Efendi bundan
sonra mstakil balklar altnda slm binas, be vakit namaz, oru, hac, zekat
gibi ibadetleri yet, hadis ve snnet geleneine gre aklamaya balar. 53 Ona
gre Hz. Ali namaz klarken imr aleyhillne tarafndan ehid edilmiter. Hz.
Ali ayana isabet eden bir oku, namazda iken karttrmtr. Onun bu namaz-
52
Ahmed Rifat, a.g.e., s. 150.
53
Bu aklamalar iin bk. Rifat Efendi, a.g.e., s.166-174.

daki ihlas kendisinden sonra da ehl-i beyt tarafndan devam ettirilmitir. Btn
tarikatlar ayn amaca ve ayn hedefe ynelmilerdir. Ve tarikatlara gre dervilik-
te nemli olan nfilelere devam etmektir. Nafileler terk olunmayacana gre
farzlar asla braklamaz.
Harputlu shak Hocann Iknmeyi temele alarak tenkitlerinden oluturdu-
u Kifl-esrra karlk olarak Merdivenky Bekti Tekkesi postnini Meh-
med Ali Hilmi Dedebabann kaleme ald reddiyede54, bir ksm Bektilerin
Hurflie meyletmi olmasnn Bektliin Hurfilik anlamna gelmeyeceini
vurgular. Her mezhep veya grubun kendi yoluyla vnmek ve kendi inanlar
aklamakla iftihar edeceini, baka inantaki bir kiinin de o kitab okumakla
onlarn yoluna girecei anlamna gelmeyeceini beyan eden Hilmi Dedebaba,
Cvidnn kendilerine asla nisbet edilemeyeceini syler. Bundan sonra eserine
Hac Bekta Velinin yaam tarkat hakknda bigiler vererek devam eden Hilmi
Dedebaba, baz Bekt genlerinin genlik hevesiyle iki imesinin btn
Bektlere ve Hac Bekt- Veliye mal edilemeyeceini, Bektlerin hankh ve
tekkelerde namaz kldklarn, dua ve ilh okuduklarn, iki imediklerini,
iddialarn iftira olduunu syler. 55
Mehmed Hilmi Dedebaba, Hurflikle ilgili iddialarna onu Hurflere sor-
sunlar, bizimle alkas yok diyerek srekli reddeder. Ancak bir yorumda bu-
lunmaz. Bektlerin hari inkr ediyor iddiasn sert bir ekilde reddeder,
hare dek her Mslman gibi inandklarn ifade eder. Tenasuha (Reenkarnas-
yon) inanmadklarn, Maturd itikadna sahip olduklarn syler ve rnek ola-
rak Fatih camii mderrislerinden Bekt Ruscuklu Hoca Hafz Mustafa Efen-
diyi gsterir. Bizim kitabmz Cvidn deil Kelmullahtr diyen Mehmed Ali
Hilmi Dedebaba, mam Buhr ve Mevln Hlid-i Baddden tazimle sz
eder. Tarikaten Hz. Aliye bal bulunduklarn ama asla ona ne nbvvet ne de
uluhyyet isnad etmediklerini syler. Bektlerin er emirlere (teklif-i eriyye)
bal olduunu, namaz, oru, hac gibi ibadetleri yerine getirmeye altklarn
ifade eder. Mehmed Ali Hilmi Dedebaba, Harputlu shak Hocann Bektai
babalarnn baz mridlere sen artk lmeden nce lnz srrna mazhar oldun,
bundan sonra sana artk gusul, namaz gibi eyler gerekmez diyerek meydan odasna
getirdikleri kimseleri oturan melun babalara secde ettirdikleri, sonra da Fazl-
Hurf hnzrnn emrine baladklar tenkitlerine karlk yle cevap verir:
Bektailer bunca senedir dn-i mbn-i Muhammednin dp ve erknn b-
rakp da Fazullahn halfesi Aliyyl-Alnn ivasyla bir herife secde eder mi?
54
Bu reddiye Sleymaniye Ktphanesi, zmirli smail Hakk, nr. 1228 numaradadr. Reddi-
yenin geni bir zeti iin bk. Mfid Yksel, Bektilik, s.138.
55
Mehmed Hilmi Dedebaba, Reddiye, vr.25-28.

Bunca halk mevl-y mtealden yz evirip de yle herife nasl secde eder. Bunu
kabul etmek iin divne olmak gerekir56
Hurflerle ilgili olarak eyh Mehmed Sreyya Babann Tarkat- Aliyye-i
Bektiyye isimli eserinde yle bir diyalog geer:
Tarkatla (Bektilikle) ilgili kitap varm; bunu herkes grp okuyabilir mi?
Elbette!
smini ltfen syler misin?
Kuran, hadisler
Aman, Erenler! Bunlar her inanan kimsenin okunmas ve hkmleriyle amel
etkesi gerekli olan kitaplardr.
Vay! Sen Bektleri Petro ya m benzetiyorsun! Dorusu cahilliin, kt
zannn bu derecesine hayret! Yzbin teessf!
Af buyurunuz Erenler! Gnlnz incinmesin, Cvidn adnda bir kitap
varm; bu da Bektilik, daha dorusu, Bektlik inanlar hakknda imi, diye
duydum da!
Hayr Kuzum, hayr! Bektlerin Kuran ile Snnetten baka amel edip de-
er verdikleri hibir kitap yoktur. yle Cvidn imi, filan imi, bunlar zavall
Bektlere, her eye birer eyvallahdan baka cevap vermediklerinden, giydirilen
iftira elbisesidir.
O, Cvidn denilen kitap, Bektilikle kesin olarak alka ve balants olma-
yan ve o kitap yznden kfir saylan Timurlengin olu Mirz Celleddin
Mirnah tarafndan idam edilen Fazlullah Hurf adndaki Horasanl bir din
tanmaz tarafndan yazlm bir kitaptr. Ad geen kitabyla ortaya bir mezhep
koymutur ki, insan iin en ok kazanlmaya allacak ahlk erdemleri ta te-
melinden alt st etmitir. Ne insanlar arasnda aklanmasyla vnlecek, ne de
Alemlerin Rabbi Alahn huzuruna klacak yz brakmtr. Bu yol, yani
Hurflik mezhebi, btn ilh ykmllkleri hie sayd gibi dini yasaklar-
dan zevk ve elenceye dknlk, iki ve benzeri bayalklar h ibdet yerine
koymutur. 57
Ahmed Rfk, Bektliin dier tarikatlar gibi Allah vsl olmak iin alan
dier tarkatlar gibi bir tarkat olduunu, Bektilerin erkn ve irfanlarn mu-
kaddes Nebev kaynaktan aldklarn onlarn sapk ve saptrc bir frka olan
Hurflerle herhangi bir ba bulunmadn syler. Nitekim Bekt dp ve
56
Mehmed Hilmi Dedebaba, Reddiye, vr.28-31; Ayr zamanda bk. Mfid Yksel, a.g.e., s.141-142.
57
eyh Mehmed Sreyya Baba, Tarkat- Aliyye-i Bektiyye, Ankara 1995, s. 16.

erkn zerine ufak bir aratrma yaplrsa bu durum ortaya kacaktr. Sonuta
Bekt dp ve erknnn da herhangi bir ekilde Hurflikle ilikisi yoktur. 58
Algar, Bektilik zerindeki Hurfilik etkisini aratran makalesinin sonu
ksmnda, onu iilie deil kaybolmakta olan fantastik bir tasavvufi ekole ben-
zetmek gerektiini syler. Her ikisinin de tevil yoluyla erati iptal eden, ahlak
kurallarna kar gelme hususunda birleen, tanrnn insan formunda ortaya
ktna inanan bir grte ortak olduklarn belirtir. Hurfler bu sonuca harf-
bilimi zerine alarak ularken, Bektai-Aleviler Hz. Alinin tanrl grn-
den karmaktadrlar. Bu karmlarn da onun Ben Bann altndaki noktaym
szne atfla yapmaktadrlar. Zira nokta varln asl, esas ve balangc anlam-
na gelmektedir. 59
SONU
Son dnem Bekti kaynaklarnda - ki bunun 19. Yzyl sonu ile 20. yzyl
balarnda kaleme alnan eserleri kastediyorum- Hurf-Bekt ilikisi redde-
dilmektedir. Bu reddiyeleri ana balk altnda zetleyebiliriz.
1- Son dnem Bekt kaynaklarnda Hurfilik ile Bektlik ilikisi redde-
dilmektedir. Bunun en ak delili olarak da her iki yolun kaynaklarnn
farkl olduuna yaplan vurgudur. Buna gre Bektlik dier tarkatlar
gibi bir tarkattr. Kurucusu bellidir. Hz. Peygambere ulaan tarkat sil-
silesi aktr. Bu silsilede herhangi bir Hurfinin ad bulunmamaktadr.
2- Bektlerin okuduklar kitaplar bata Kurn- Kerim olmak zere hadis-
ler, Velyetnme ve baz byklerin divanlardr. Bunlar ierisinde de
Hurf kitaplar bulunmamaktadr.
3- Bir tarkat olan Bektliin yin ve erknnda herhangi bir gizem yok-
tur. Her hareketin belli bir anlam ve hedefi vardr. Bunlar insann
kemle ulamas iin tertip edilmitir.
Btn bunlara ramen Kafkasya ve Orta Asyadan kaan Hurflerin Anado-
lu ve Rumeliye getikleri sabittir. Kendilerine ait herhangi bir messeseleri ol-
mam, byk bir toplumsal hareket olarak kendilerini gstermemi veya gste-
rememilerdir. Ancak tadklar fikirler ve retilerin slm referanslarnn
olmas bu referanslarn belirli dzeylerde btn tasavvuf ekollerde yer almas
onlar dier ekollerle benzeme ve ba kurmada yardmc unsurlar olmaldr.
te bir takm mistik akmlar birbirine benzeten bu unsurlar birbirinden ayr-
mak iin yazl eserleri ve bunlarn melliflerini tek tek ele almak gerekmektedir.
Toptan bir grubu, yolu veya ekol sloganla, tek bir hkmle tanmlamak, hak-
58
A.Rfk, Bekt Srr, I, 9-11.
59
Algar, a.g.m., 52-53.

knda hkm vermek olduka gtr. Hunflik-Bektik benzemesini sala-

yan unsurlar unlardr.
1- Hurflik tarkattan te ezoterik ve mistik bir akmdr. Buradaki mistik
kavramyla islm tasavvufundan ap ayr gizem ve srlarla rl, snr ve
sorumluluklar olmayan sadece dnceye ve zihne has bir akm kaste-
diyoruz. Yani onlarn dier tarkatlarda olan evrd, ezkr, yin ve
erknlar yoktur. Kemle ermek iin zihni faaliyet (Fazlullahn ycelii-
ne inanmak) yeterlidir.
2- Ortak olan bu referanslar ierisinde insann, lemin, Kurnn ok kat-
manl varlk ve mn dnyalarnn olmas birinci srada gelmektedir.
Ancak btn bu tarkatlarn mnev, srlara dayal metafizik varlk alan-
larndan sz etmekle birlikte ncelii en dtaki, yaadmz dnyann
artlar gerei yaplmas gerekenlere, kutsal metnin iar anlamlarndan
nce zhir anlamn ncelemeleri onlarn ayrt edici vasflar olmutur.
Hatta tarkatlar en dta metnin formel anlamlarndan hareketle ieriye
doru kademeli olarak azalan ve snrlarna vurgu yapanlar nemli adde-
dilmitir, bu tip eserler kalc olmutur.
3- Her iki akm birbirine benzetiren tek tutum aktan dinin zhir h-
kmlerini tahfif etmemekle birlikte naslarn ikinci nc derecedeki
anlamlarna daha fazla nem vermeleridir. Buna bir Bekti airinin u
dizelerini rnek verebiliriz:
Geh nisyan edersem ne var, savm u salt
Unuttum ehl-i beytin gamndan kint
Olur elbet msadif, nigh- iltift
Alinin rz- maher, Hazn bir inya
diyen Dervi Smih Rfat, namaz ve orucu ehl-i beytin ektii aclar yzn-
den unuttuunu sylerken bu hatasnn maher gnnde Hz. Alinin gnl alan
bakyla tamir edileceine iaret etmektedir. 60 te tam da burada, ulalmak
istenen hedefe duyulan arzusunun iddetinden dolay o hedef iin gerekli olan
usul, metodu kaybetmeye iaret vardr. Hurfler genelde eserlerinde er esas-
lara vurgu yapsalar da bazen velyet mertebesine ulatklar gerekesiyle din
ykmllklerin zerlerinden dt konusunu aralarnda tartma meselesi
yapabilmilerdir.
Aslnda Hurf dncesini kolaylkla Bekt-Aleviler arasnda kendisine yer
bulabilmesinin en nemli sebeplerinden birisi de, Bektlerin ehl-i beytten
bahseden ve Ehl-i Beyt sevgisine vurgu yapan her trl eseri kendilerinin zan-
netmeleri ve sahiplenmelerinden kaynakland da sylenebilir. Nitekim yukar-
60
eyh Mehmed Sreyya Baba, a.g.e., s.50.

da ismi zikredilen Hurf kaynaklar baz Bektailerce benimsenmitir. Hatta 16

yzyldan itibaren ne sosyal hayatta ne de telif hayatnda grlmeyen Hurfle-
rin 19. Yzyln ikinci yarsndan itibaren eserlerinin tekrar gn yzne karl-
masn, bastrmalarn nasl izah etmek gerekecektir.
KAYNAKA
Ahmet Rfk, Bekt Srr I-II, Dersaadet 1325.
Ahmet Rifat Efendi, Mirtl-Meksd f Defil-Mefsid, stanbul 1293.
Besim Atalay, Bektailik ve Edebiyat, stanbul 1340.
Birge, John Kingsley, The Bektashi Order Of Derviches, London 1965.
Fatih Usluer, Hurfilik, lk elden Kaynaklarla Doutan tibaren, stanbul 2009.
Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 1953.
_____, Huruflik Metinleri Katalou, 1989.
_____, Alevi Bektai Nefesleri, stanbul 1992.
Hamid Algar, The influnce on Bektashisme, Bektachiyya: Etud sur Lordre
mystique des Bektachis et les groupes relevant de Hadji Bektach, 1995, s. 52.
Helmutt Ritter, Die Anfange der Hurfi Sekte, Orients, VII, I, (1954).
shak Efendi, Harputlu, Kifl-esrr ve dfiul-err, stanbul 1290.
Melikoff, Uyur dik Uyardlar, (ev. T. Alptekin) 1994, 188.
M. nver, Hurflik ve Kuran: Nesm rnei, Ankara 2003.
Mfid Yksel, Bektailik ve Mehmed Hilmi Dedebaba, stanbul 2002.
Nejat Birdoan, Alev Kaynaklar-1, 1996, s. 112.
eyh Mehmed Sreyya Baba, Tarkat- Aliyye-i Bektiyye, Ankara 1995.
Mehmed Hilmi Dedebaba, Kifl-esrr Reddiyesi, Sleymaniye Ktp, zmirli,
nr. 1228.
Takprlzde, akyik-i Numaniyye, (A. Subhi Furat Neri) 1985, 60

YZYILLARDAN GNMZE GELEBLEN
YUNANSTANDAK BAYEZID BABA
ASTANES
r. Gr. Neval KONUK

Marmara niversitesi
Sanat Tarihi Blm

r. Gr. Neval KONUK
ZET
Bu almada Yunanistandaki Bayezd Baba Asitanesinin tarihi se-
rveni ve bugnk durumu ele alnmaktadr.
Anahtar Kelimeler: Yunanistan Bektailii, Yunanistan Trkleri,
Bayazd Baba, Asitane
Bildirimizde ad geen Bayezd Baba Asitanesi, gnmzde Yunanistann
Kilkis ehrinde yer almaktadr. Osmanl dneminde ehrin ad, Klktr. ehir,
Selnik kentinin kuzeyinde yer alr. 19. yy. sonlarnda, kaza snrlarnda 96
Trk, 31 Bulgar ve 9 Trk-Bulgar kark ve 5 Yunan Ky bulunmaktayd.
1910-1911de kazada 25. 397 Trk, 17. 766 Bulgar ve 530 Yunanl yaamak-
tayd1. Avrethisar Kazasnn merkezi de Klktayd.
ehir Balkan Savalar srasnda Bulgar igaline urar. Bulgar igali srasnda
ehri ziyaret ederek, eski eserleri tespit etme ve bu eserlerin Sofyaya gnderilme-
si almalarn yrten Bulgaristan Ulusal Mzesi Mdr Bogdan Filov,
Trakya ve Makedonya Gnlkleri kitabnda Avrathisar ve Klk hakknda u
bilgileri verir:
13 Mart 1912, aramba. Bugn Tue Yanev ile Avrathisara gittik. Kalenin
bat tarafnda mezarlk bulunurmu.
14 Mart 1912, Perembe. nceki gn Edirnede baz nemli tabyalarn dt-
haberi geldi, bundan dolay Klkta dn ok top at yapld. Dn bu haber,
kr Paann teslim olmasyla kentin saat 4te dt anlamnda onayland.
Bugn saat 2de ayin dzenlendi, meydanda yry ve enlik vard. Akam olunca
da saysz silh at yapld. leden nce maliye efinin yanna gittik. Yannda
srma ili ve ok gzel Trk giysileri bulduk2.
ehirdeki Trkler, Bulgar igali ve ardndan Yunan hkimiyetine girmesiyle
muhacir olarak yollara dklrler. 3 Nisan 1917de Yeni Zarada (bugn Bul-
garis- tan/ Novo Zagora) bulunan Klk muhacirlerinden 263 nfusun kabul-
nn mnasip grld Sofya sefaretine bildirilir3. Yine 23 Kasm 1922 tarihli
Osmanlca ve Franszca olan bir belgede de, Yunanllarn Langaza, Karaferye,
Klk, Karacaabad Mslman ahalisini btnyle katlettikleri ve kurbanlarn
evlerine de Yunan etelerinin yerletirildii, Selnik Bekta eyhi Hasan Baba,
skender Paazde Sabri Bey ve dier ileri gelenlerin ldrld, bir insanlk
1
Valsamidis, 1998, s. 365.
2
Mevsim, 2010, s.78-79.
3
BOA., EHT.FR. / HR.SYS., 2433/31

Yzyllardan Gnmze Gelebilen Yunanistandaki Bayezd Baba Asitanesi
meselesi hlini alan Mslman katliamnn durdurulmas iin komiserliklerden

nfuzlarn kullanmalar istenmektedir4.
Temmuz 1923 tarihli cr Vekilleri Heyeti Kararnamesine gre, Avrathisar
mbadilleri, Tekirda, atalca, Karaman ve Nideye yerletirildiler5. Klk
ehrinin merkezinde, gnmzde ayakta olan eserler; hamam, hkmet kona
ve tren istasyonudur. Ayrca, Arkeoloji Mzesinde Osmanl dnemine ait bir-
ka mezar ta da yer almaktadr.
Klkn ileleri olan Avrathisar (Palaio Gynaikokastro)da surlar ve Evropos
Belediyesi snrlar ierisinde de Bayezid Baba sitanesi bulunmaktadr.
Bayezid Baba sitanesinin, yaklak olarak bir yzyldr unutulan ismi, vakf
kaytlarna ve ariv belgelerine dayanarak ilk defa bu almada bilim dnyasnn
nne kartlmaktadr6. ncelememiz esnasnda trbenin bahesinde, brahim
Paann hanm Kevser Hanma ait mezarn ba ve ayak ta da tespit edilmitir.
4
BOA., HR.M., 42/4.
5
pek, 2000, s. 42.
6
Yunanistandaki Osmanl Eserleri ile ilgili gerek yabanc gerekse yerli aratrmaclarn eserleri,
olduka eksiktir. Tarafmdan yrtlen ve T.C.Dileri Bakanl desteinde gerekletirilen
Yunanistandaki Osmanl Mimari Eserlerinin Envanteri Projesi adyla, 2007 ylnda balayan
ve ilk defa olarak ayrntl bir envanter almas yaplmaktadr. Yaplan arazi almasnda daha
nce ariv kaynaklarna ve eitli ak kaynaklara dayal olmak zere tespit edilen Osmanl mimari
eserleri, aranarak, bulunmu ve daha ok sayda eserin envanteri kartlmtr. Bulunan her eserin
resmi ekilmi, lleri alnabilenlerin lleri alnm, gnmze ulamayan eserlerden tespit edi-
lebilenlerin yerleri bulunarak fotoraflar ekilmitir. Babakanlk Osmanl Arivinde Yunanis-
tanda yer alan yaplarla ilgili belgeler taranarak, tamir, ina, v.b. ok sayda bilgiye ulalmtr.
Osmanl Arivinden aldmz planlardaki Trke aklamalar, tarafmzdan konuya aklk ge-
tirmesi iin konulmutur. Babakanlk Cumhuriyet Arivinde yer alan mbadele srasnda dzen-
lenen yaplarn tasfiye talepnamelerinden de istifade edilmitir. Vakflar Genel Mdrl Ari-
vinde yer alan atik defter kaytlarndan da ilk defa yararlanlarak, ok sayda yapnn ortaya kma-
s salanmtr. Vakfiye bilgileri sayesinde de, ok sayda yap hakknda ayrntl bilgi elde edile-
bilmitir. Trke kaynaklarnn yan sra, Osmanl hkimiyetinin sona ermesinden sonra yaplarn
durumlar ve kullanmlar hakknda bilgi veren Yunanca literatrde, ktphane almalar sonra-
snda tespit edilmi ve sonrasnda Trkeye evrilerek faydalanlmtr.
Yunanistann gnmzdeki ehir dalmna gre; eserler alfabetik olarak verilmi, ayakta olan
yaplarn planlar, fotoraflar, -varsa ariv fotoraflar- ile ayakta olmayan eserlerinde buluna-
bilinenlerin fotoraflar yer almtr. Her bir ehirde nce merkez, sonra ile ve kylerdeki eser-
ler alfabetik olarak ele alnmtr. Ayakta olan yaplarn yer ve adres bilgileri konulmu, Yunan
Hkmeti tarafndan tescili yaplan eserlerin; tescil tarihi, numara ve saylar da yazlmtr.
Kylerden, Osmanl dnemindeki isimleri bulunabilenlerinde Trke isimleri verilmitir. Bu
almann ilk cildi de; Yunanistanda Osmanl Mimarisi I, Ottoman Architecture in Greece
/ adyla 2010 Ekim aynda Anka-
rada Dileri Bakanl Stratejik Aratrma Merkezi tarafndan yaymlanmtr.

r. Gr. Neval KONUK
Arazide yaptmz alma esnasnda, tarih bir kiilik olan Bayezid Babann
sitnesinin Kilkisa bal Evrepos Belediyesi snrlar ierisindeki Mesiada
olduu tespit edilmitir. Kyn eski ismi, Babadr. Gnmzde bu sitneye
ait yaplardan iz dahi kalmamtr. Ancak, Bayezid Babann Trbesi hl ayak-
tadr. Trbe, gnmzde Agios Konstantinos ve Agia Eleni Kilisesi olarak faali-
yet gstermektedir.
sitne terimi bir tarikatn veya tarikat kolunun merkezi durumunda olan
b- yk tekkelere verilen isimlerden birisidir7. BOA. , 723 Numaral TT Defte-
rinin (13 aban 976/31 Ocak 1569) 947 ve 948. sayfalarnda sitne-i Bayezid
Baba bal altnda kayda geirilmi derviler yer almaktadr. Bu kayttan bura-
nn sitane olarak kurulduu anlalmaktadr. Sonraki kaynaklarda Bayezid
Baba sitnesi, tekke ve daha sonra zaviye olarak yazldr. Bunun sebebi; daha
sonra Otman Babann kendisine merkez olarak Hasky (Bulgaristanda bugn-
k Haskovo) yaknlarnda bir yeri semesiyle ilgilidir. Otman Babann tekke ve
trbesi hl ayaktadr.
Bayezid Babann kim olduuna dair bilgiler, XV. y. y. da Anadoluda ve
arlkl olarak Balkanlarda faaliyet gstermi bir heterodoks kalender eyhi
olan Otman Babann Velyetnamesinde (O. B. V. 29b)da yer almaktadr8. Bu
esere dayanarak Bayezid Babann Otman Babaya nazaran daha nce Balkan-
larda bulunduunu ve Bulgaristan snrlar iinde Filibe (Plovdiv) ehrinin ya-
knlarnda yer alan Eski Zara (Stara Zagora)da bulunduunu syleyebiliriz.
Bayezid Baba, Zaradaki tekkeyi dervilerinden Mmin Babaya brakarak,
Selnik yaknlarndaki Vardara gelir ve burada yeni tekke kurar9. Bayezid Baba,
Hac Bekta Veliyi ziyaret eder. Tekkesine dner. Ksa bir sre sonra da lr10.
Velyetnamede bu olaylarla ilgili bir tarih bulunmamaktadr. Ancak, Bayezid
Baba ile ilgili anlatlan olaylar stanbulun fethinden sonra ve Fatih Sultan Meh-
medin Uzun Hasan ile olan savandan nce anlatlmaktadr. Dolaysyla Bayezid
Baba ile ilgili anlatlan olaylar, 1453-1473 yllar arasna tarihleyebiliriz11.
lmnden sonra Bayezid Baba Vardardaki Tekkesine gmlm ve ona
bal derviler buraya gelerek krkn burada icr etmilerdir. Bayezid Baba Tr-
besi de, Hac Bekta Veli Trbesi gibi kesme tatan kare plnl, zeri kubbeli
olarak yaplmtr. Kubbe, altgen kasnak zerinde bulunmaktadr. Burada Hac
Bekta Veli Trbesinde olduu gibi bir klah at bulunmamaktadr. Trbenin
orijinalinde kurunla kapl kubbesinin, II. Dnya Savanda Almanlara kar
7
Tanman, 1991, s.485.
8
nc 2004, s.24)
9
Barkan, 1942, s.338.
10
Kl-Arslan-Blbl, 2007.
11
Kayapnar, 2009, 108.

mermi yaplmak zere, kyller tarafndan skld kyden bir kii tarafndan
ifade edilmitir. Trbenin dou ve bat cephelerine yeni blmler ilave edilerek,
kiliseye dntrlmtr. Kuzey cephesinde iki sra hlinde, ikier pencere
dzeni vardr. Alt sradaki sivri kemerli pencerelerin kemer ilerinde, sklm
ini izleri bulunmaktadr. Sivri kemerin iindeki bu izlerden altgen ve baklava
dilimli formlu inilerin bulunduu anlalmaktadr. Geni bir bahe ierisinde
yer alan trbede, baz duvar izleri hl grlmektedir.
Bayezid Baba sitnesiyle ilgili vakflar, tespit edebildiimiz kadaryla unlardr:
1-Ali Bey Vakf: VGMA. , 2 Ra 1104 (11 Kasm 1692) tarihli Deer Nu. :
725, s. 19da kaytldr. Bu kaytta da nazrlk creti olarak brahim Efendi bin
Abdullaha 5 ake verilmektedir.
2-Bayezid Baba Zaviyesi Vakf: VGMA. , 25 L 1111 (15 Nisan 1700), ta-
rihli Deer Nu. : 725, s. 19da kaytldr. Bu kaytta, Mtevellisi Mehmed bin
Mehmed olarak gemektedir. Gnlk yevmiyesi, 20 akedir. kinci Mtevelli
Elhac Mehmeddir. nc mtevellide Mustafa isminde bir kiidir. Mehmed
bin Ahmed, mezzin ve kayyumluk yapmaktadr. Gnlk yevmiyesi 10 akedir.
3-Bali Bey bin Malko Vakf: VGMA. , 8 S 1130 (11 Ocak 1718), tarihli
Defter Nu. : 725, s. 19da kaytldr. Bu kaytta htiplik, kayyumluk ve mual-
lim-i sbyanlk creti belirtilmitir. Muallim-i sbyan creti olarak 15 ake ve-
rilmitir. Gm Kyn zaviyenin gelirleri iin vakfetmitir. Ayrca, vakfn
ynetimini de zaviyede eyh olanlarn ynetmesini istemitir. Yenice-i Vardara
bal 5464 akeyi, Pazar Ayakomi Kynn 5464 akelik gelirini zaviyeye ba-
lamtr. Bu kyde birde cami yaptrmtr. Bu vakfn; VGMA. , 25 C 1137
(11 Mart 1725) tarihli Deer Nu. : 725, s. 20de ikinci bir kayd daha bulun-
maktadr. Buna gre; mtevellileri vakf evlatlarndan Alinin oullar Halit ve
Mustafa Beydir. kinci Mtevelli olarak 21 M 1135 (1 Kasm 1722)te Ali bin
Hseyin gemitir. 5 C 1137 (19 ubat 1725)de nc defa tekrar Halit ve
Mustafa Bey mtevelli olurlar. Onlardan sonra, 27 1137 (11 Mays 1725)de
vakf evld Seyyid Hasan ve gene sonra dier vakf evld Seyyid Hasan mte-
velli olurlar. 28 N 1138 (30 Mays 1726)de de Divn- Hmyun k- tiplerin-
den Ahmed Naim Efendi bin Mustafa Efendi geer. 13 Z 1135 (14 Eyll
1723)te Nazr grevlisi Hac brahim bin Hac Hamza atanr. Mehmed bin
Ahmed, imam ve hatiplik ile kayyumluk grevini yapmaktadr. Ondan sonra bu
grevlere 17 Z 1136 (6 Eyll 1724)da kardei Mahmud Bey atanr. Daha sonra
bu greve 22 Z 1137 (1 Eyll 1725)de ulemadan Dervi Ali atanm, kendisi
daha sonra grevden alnmtr. Yerine 25 Za 1138 (25 Temmuz 1726)de Yu-
suf bin Ahmed atanr.

r. Gr. Neval KONUK
1826 ylnda Yenieri Ocann kaldrlmas esnasnda, Esad Paa tarafndan

hazrlanan bir raporda; Bayezid Babadan 25 dnmlk tarlaya ve be dnm-
lk ayra sahip bir tekke olarak bahsedilmektedir12.
ncelememiz esnasnda trbe zerinde kitabe bulunmad tespit edilmitir.
Ancak, avlusunda tarafmdan bu blgede, Osmanl dneminden gnmze
kadar kalabilmi tek mezar ta bulunmutur. Bir hanma ait olan bu mezar
tann evirisi u ekildedir:
Ah minel-firk
merhum ve mafr
Selnik valisi Eriboz
mer Paazde merhum
brahim Paa hallesi
Kevser Hanmn
ruhuna ftiha. Sene 1305
Kitabeden brahim Paa hanm Kevser Hanmn hicr 1305 (mild 1894-
1895)te vefat ettii anlalmaktadr.
Bugn Yunanistanda ayakta kalabilen Osmanl mimari eserleri, gemile
bugn arasnda tarihsel balant halkas ve halkalarn yerlerinden edilmesinin
znt verici bir tankln oluturmaktadr.
Yunanistandaki Bayezd Baba sitanesinden geriye kalan Trbenin gn-
mzde kilise olarak kullanld, tarafmdan gerekletirilen bu almayla tespit
edilmitir. Yunanistandaki Osmanl eserlerinin nasl korunaca ve nasl yne-
tilmesi gerektii konusunda, gerekli kltr politikalarnn, hukuk ve idar d-
zenlemelerin ve uygulamalarn yeniden karlkl protokoller erevesinde ele
alnmasnn zarur olduunun nemi, bylelikle ortaya kmaktadr.
12
(Faroqhi, 1986, s.93-94, 96.

KAYNAKA
Ariv Belgeleri:
Babakanlk Osmanl Arivi: 723 Numaral TT Defteri (13 aban 976/31 Ocak
1569), s. 947 ve 948; EHT. FR. / HR. SYS. , 2433/31; HR. M. , 42/4.
Bibliyografya:
Barkan, mer Ltfi, Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon
Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler I, stila Devirlerinin Kolonizatr
Trk Dervileri ve Zaviyeler, Vakflar Dergisi, Say: 2, 1942, s. 338.
Faroqh, S. , Agricultural Activities in a Bektashi Center: The tekke of Kzl
Deli 1750-1830, Peasants, Dervishes and Traders in the Ottoman
Empire, London, Variorum Reprints, 1986, s. 93-94, 96.
pek, Nedim, Mbadele ve Samsun, Trk Tarih Kurumu Yay. , Ankara, 2000.
Kayapnar, Malkoolu Bali Bey Vakf ve Bayezd Baba Asitanesi, Alevilik ve
Bektailik Aratrmalar Dergisi, Say: 1, 2009, 108.
Kl, Filiz-, ARSLAN, Mustafa-BLBL, Tuncay, Otman Baba
Velyetnmesi (Tenkitli Metin), Ankara, 2007.
Konuk, Neval, Yunanistanda Osmanl Mimarisi I, Ottoman Architecture in
Greece / , Ankara, D-
ileri Bakanl Stratejik Aratrma Merkezi, Ankara, 2010.
Mevsim, Hseyin, Rumelinin Esaret Gnleri, Tima Yay. , Ankara, 2010, s.
78-79.
Tanman, Baha, sitne, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 3,
stanbul, 1991, s. 485.
nc, Kemal, Szl Kltr/ Tarih Balamnda Edeb Bir Metin Olarak
Otman Baba Velyetnamesi, Bilig, K-2004, Say: 28, s. 24.
Valsamidis, Pashalis, Ta tourkika sholeia sto santzaki Thessalonikis kata to sho-
liko etos 1910-1911, Makedonika, Tomos 31, 1997-1998, Thessaloniki
1998, s. 365.

r. Gr. Neval KONUK
RESMLER


r. Gr. Neval KONUK


r. Gr. Neval KONUK


r. Gr. Neval KONUK


r. Gr. Neval KONUK

ALTINCI OTURUM
Oturum Bakan: Prof. Dr. Muhit MERT
Do. Dr. Taner TATAR

Alevilik, Bektailikte nsan ve Toplum Anlay
Yrd. Do. Dr. Beyhan KESK

Usl Divannda Ehl-i Beyt Sevgisi
Yrd. Do. Dr. M. Mete TALIOVA

orum ve Sivastan Derlenmi Halk iiri Metinlerinde Konu veya
Ama Olarak Hac Bekta Veli
Yrd. Do. Dr. Mehmet EMN EN

Bektai Dergh ile Dvn- Hmayun Arasndaki Yazmalar zerine
ALEVLK BEKTALKTE
NSAN VE TOPLUM ANLAYII
Do. Dr. Taner TATAR

nn niversitesi
Fen-Edebiyat Fak. Sosyoloji Bl.
retim yesi

Do. Dr. Taner TATAR
ZET
Toplumsal ilikilerde, insann nasl idrak edildii toplumsal yapnn
olumasna etki etmekte ve nihayet toplumun idrak tarz da kurum-
lamay belirlemektedir. nsan ve topluma ynelik tutumlar belirle-
yen eitli etkenler vardr. Bunlar ierisinde dinin ve deerler dnya-
snn nemli bir yeri sz konusudur. Bu noktada Trk milletinin hem
deerler sisteminin olumasnda hem de slam dininin idraki ve haya-
ta tatbikinde Alevlik ve Bektaliin nemi byktr. Alevlik ve
Bektaliin gerek insann tanmlanmasna gerekse toplumun mahiye-
tine ilikin bak as, geleneksel olarak bireysel ilikilerin usullerini
belirlemektedir. Bu ilikiler yuma ise bir toplum meydana getirmek-
tedir. Sz konusu ilikilerin ve buna bal olarak teekkl eden top-
lumun ykseldii mana zeminine, Hoca Ahmed Yesevi ve Hac Bek-
ta Velinin ahsnda somutlam olan inan ve deerleri yerletirmek
mmkndr. Bu erevede bildirimizde dn-bugn ile Alevlik ve
Bektaliin insana ve topluma bak asn, kaynaklar ve kurumla-
rn esas almak suretiyle anlamaya alacaz. Anlama abamzda
daha doru tespitler yapabilmek iin, Bat dncesinde dile getirilmi
ve uygulamalarnda ekillenmi olan farkllklarla karlatrma yap-
ma yoluna gideceiz.
Anahtar Kelimeler: nsan, Toplum, Alevlik, Hac Bekta Veli
GR
Toplumsal hayatn kurumsal ve geleneksel usul ve esaslar erevesinde yap-
lanmasnda insan merkez bir yere sahiptir. Btnyle evren tasavvurunun esa-
sn da insan oluturmakta ve belirlemektedir. Evren tasavvuru, insann kendisi
hakknda sorduu sorulara aranan cevaplarla ekillenmitir. nsann, kkeni, haya-
t ve lm erevesinde bir btn olarak kendisini tanma abas, yaad evreni
kltrel dzen iinde yeniden kurmasyla sonulanmakta ve bu srete evren
tasavvuru ortaya kmaktadr. Evren tasavvuru, evrenin oluumu, dnyann yaa-
nabilir duruma getirilii, insann yaratl, insann bu dnyada hangi ilkelere gre
yaayaca, ldkten sonra gidecei te dnyann zelliklerinin ve btn bu s-
rete Tanrnn yerinin ne olduunu ierir. Evren tasavvurunda ele alnan konula-
rn merkezini genelde insan, zelde ise insann varoluu oluturur.1
Bir gereklik ya da kurgu olarak insann ne/kim olduunun tespiti veya ta-
savvuru toplumlarn biimlenmesinde etkili olmaktadr. nsann bilinebilirlii-
nin bilimsel temellerinin zayfl onu esrarengiz klmakta, mehuliyeti onu
efsaneletirmektedir. Efsanev bir varlk olarak insan, akln dnda veya akla
1
Ayhan Bak, Trk Dncesi I; Kkenler, Dergah Yay., st., 2009, sh.33.

Alevlik Bektailikte nsan ve Toplum Anlay
ilave olarak tasavvurla ina edilmektedir. Bylece kinat algs ve tasavvuru ile
balantl olarak da insana dair kabuller alan olumaktadr. Kabuller alannn
efsane, din ve bilimden oluan sacaya zerine ina edildii grlmektedir.
ou durumda efsane ve din i ie gemitir. Bilim de bazen efsanelerden yola
karak baz tez ve teoriler gelitirmekte bazen de bizatihi kendisini efsanev bir
tarzda sunmaktadr.
Efsanelerin etkisinin bu kadar nemli olmas sadece insann bilinmezliinin
bir sonucu deildir. Efsanenin anlam ve toplumsal ilevi de sz konusu etkiyi
ve nemi ortaya karmaktadr. Zira efsane, toplum iinde yaanan olaylarn
duygusallnn yaratt bir btn olup, kendisini kutsallatrma ile gsterir.
Efsane araclyla hayatn bir dram olarak yaanmas mmkn olur. Efsane,
insanlarn nereden geldiklerine dair itibarl bir balang sunar. Bylece dnyay
alglamada snflandrmalar yapan bir bilisel ara rol grr. Dier taraftan
efsane, insanlarn toplum hayatnda karlatklar ve kabul etmeleri kendilerine
kolay gelmeyen durumlar merulatrmann bir yoludur. 2 Meruiyeti, kutsiyeti
ve itibarl oluu, bir kabuller alannn teekkl etmesiyle alakaldr. Bilhassa din
ile mrekkep olunca iman bir teslimiyet ve ballk olumaktadr. Pozitivist
gelimeler karsnda ise gzden dmekte ve hatta toplum hayatna nfuz etmi
olan etkisi gz ard edilmektedir. Oluan boluk ise bilimin bizatihi kendisini
efsaneletirmesiyle doldurulmaktadr.
Bu erevede, Alevlik-Bektalikte insann ne/kim olduunun tespiti ve bu-
radan hareketle nasl bir toplumsal yapnn ina edildiini anlamaya alrken,
bahsettiimiz kaynak ve yaklamlardan hi birini ihmal etmeden, evvela Batda
ortaya km ve gelimi olan yaklamlarn ve tartmalarn nirengi noktalarna
temas etme yoluna gidilecektir. Bunu takiben de bir taraftan Alevlik-
Bektaliin inan temellerini oluturan asl kaynaklara mracaat edilerek; dier
taraftan da tarih srete ina edilmi olan kurumlar dikkate alnarak, insan ve
toplumun nasl anlamlandrld tespit edilmeye allacaktr.
fratla Tefrit Arasnda Batl(I) nsan

nsann ne/kim olduunu aratrmaya girienler ncelikle byk bir me-
hulle ilgilendiklerinin farkna varmlardr. Alexis Carrel, nsan denen me-
hul hakknda bir cehalet ierisinde olunduunu belirtirken, bunun sebebinin,
ne lzumlu bilgi toplama glnden, ne bu bilginin doru olmayndan ve
ne de az oluundan kaynaklandn belirtir. Ona gre tam tersine sorun, insan-
ln alar boyunca kendi hakknda biriktirdii bilgilerin son derece bol ve
kark olmasndan ileri gelmektedir. 3 Antik dnemin efsanelerinden, filozofla-
rn dncelerine, bunlarn etki alannda ve iinde ekillenmi olan Hristiyanl-
2
erif Mardin, deoloji, Turhan Kitabevi, Ankara, 1982, sh. 113-116.
3
Alexis Carrel, nsan Denen Mehul, Hayat Yay., stanbul, 1997, sh. 31.

Do. Dr. Taner TATAR
n inan dnyasna ve bu inancn bilimsel bir kimlik kazanarak yaplm olan

yorumlarna, nihayet kilisenin kabulleriyle ve otoritesiyle mcadele ederek ken-
disini bir inan haline getiren bilimsel aklama ve yorumlara kadar insan
farkl izahlarla anlalmaya ve anlatlmaya allmtr.
Bat efsanelerinde insan, ilahlar ya da insan-ilahlar karsnda konum-
landrlmtr. Bu yle bir konumlanmadr ki insanlarla ilahlar arasnda bir i ie
gemilik vardr. lahlar da tpk insanlar gibi her trl olumsuzluklara sahip
olup, hem kendi aralarnda hem de insanlarla rekabete ve mcadeleye girimek-
tedirler. nsanlar arasndaki eitsizlik ve gayri ahlk ilikiler ilahlar katnda daha
iddetli bir ekilde cereyan etmekte, bir anlamda bu ilikiler yuma insanlk
lemine Olimposdan inmektedir. lahlarn insana ait zelliklerle donanml
olmas ve hatta insan-ilahlarn varl, Hristiyanlkta Hz. sann lahlamasyla
devam etmitir. Dinin dnce dnyasndaki yerinin zayflamasyla birlikte
insan kutsallamaya ve ilahlamaya balamtr. Canl olan her eyin lml
olmas, akbetin henz balangtaki belirleyicisi olmutur.
Antik dnemin felsefesinde insan farkl deerlendirmelerle karmza k-
maktadr. Hocas Sokratesden sonra doruluk ve erilik gibi ahlk esaslardan
hareket eden Platon, erdemli insan aramakta ve ina etmeye almaktadr. Ona
gre insann yan vardr: Bilgi edinen, fkelenen ve isteyen-ackan insan,
bilgisever, nsever, parasever insan tipleri ile resmedilebilir. 4
Kle toplumunun yesi ve klelik rejiminin tebs olan Aristo, sistemin me-
ruiyetini salarcasna insanlarn doutan eit olmadklarndan hareket etmekte-
dir. Aristo tabiatta hibir eyin amasz var olmadn ve her eyin insanlar iin
tabiat tarafndan yaratldn belirtmektedir. Buna gre avcln da bir para-
sn meydana getirdii- sava sanatnn mlkiyet edinme yollarndan biri olmas
tabiatn tasarsnn bir parasdr; bu sanatn, gerek vahi hayvanlara, gerekse
tabiat gerei ynetilmek iin yaratlm olduklar halde boyun emeyen insanla-
ra kar kullanlmas gerekir. 5 Bu ekilde Aristo boyun emeyenin ldrlmesi-
ni hakl bir sava olarak nitelendirmekte ve klecilie meruiyet salamaktadr.
Gerek Antik dnemin efsanelerinden gerekse felsefesinden etkilenerek ku-
rumlam olan Hristiyanlkta insan, doutan gnahkr olarak kabul edilmi-
tir. Bu inan, sz konusu gnahkrl dorularcasna insann doutan kt
bir varlk olduunu ifade eden grlerle bilimsel olarak da donatlmtr. Kilise
kurumuna g katan bu inan ve dnce karsna ise insann tabiat gerei
masum olduunu iddia eden grlerle klmtr.
nsanlarn doutan itibaren kt olduklarn ifade eden birok dnr ve
filozofla karlamaktayz. Bunlardan biri olan Hobbesa gre insanlar tabiatlar
4
Eflatun: Devlet, (ev. S. Eybolu-M.A. Cimcoz), Remzi Kitabevi, st., 1985, sh. 4 vd., 268-269.
5
Aristoleles: Politika, (ev. M. Tunay), Remzi Kitabevi, st., 1983, sh.18-19.

gerei kavgacdrlar. Bu kavgann rekabet, gvensizlik ve an-eref olmak zere

sebebi vardr. Tabiat, insanlar, birbirlerine ynelik olarak yamalamaya ve
yok etmeye eilimli klmtr. Bu ykc ve yok edici varl tabi hukukla birbi-
rine balamak mmkn deildir. O, ancak bir gcn korkusu ve klcn zoru ile
bir arada tutulabilir. Byle bir gc kurmann tek yolu; btn kudret ve gle-
rini, tek bir kiiye veya hepsinin iradesini oylarn okluu ile tek bir iradeye
indirgeyecek bir heyete devretmeleridir. 6
Felsef grlerle de muhkem klnm inancn yerine akln konulmaya ba-
lanmasyla birlikte lah mdahaleyi reddeden ve onun yerine tabiatn kendinde
var olduu iddia edilen kanunlar ve hukuku ikme etme mcadelesi verilmitir.
Bunun erevesini ilk izenlerden biri olarak John Locke grlmektedir. Onun
erevesini izdii tabii hukukun amac, ngr, hesap, ho duygulardan yarar-
lanma ve ac verenleri uzaklatrma becerisinden oluan, bu dnyadaki mutlu-
luktur. Hogr, yeryznde mutluluu elde etmek iin en gerekli erdem olarak
grlmektedir. Tabi kanunlarn rn olan insann eilimlerinin serbest oyu-
nuna izin verilmesi gerekir. Ansiklopedicilerden Rousseauya kadar, yzyl bo-
yunca gndemdeki slogan, tabiata geri dntr. 7 Nitekim Rousseau, insanla-
rn doutan zgr, eit ve masum olduklarndan hareket eder. nsann dou-
tan iyi olmas onun tabi zelliklerinin zgrce gelimesine izin vermeyi gerekti-
rir. Bu sayede insan iyi bir varlk olacaktr. Ona gre hibir insann, benzeri
zerinde tabi bir yetkisi yoktur ve kaba g hak yaratmaz. Bu sebeple de insan-
lar arasndaki her eit hakl yetkenin temeli yalnzca szlemelerdir. Toplum
yelerinden her biri, btn haklaryla birlikte kendini batanbaa toplulua
balar; nk bir kez, her kii kendini tmyle topluma verdiinden, durum
herkes iin birdir; durum herkes iin bir olunca da bunu bakalarnn zararna
evirmekte kimsenin bir kar olamaz. Bylece insanlarn her biri, btn varl-
n ve btn gcn bir arada genel istemin buyruuna verir ve her yeyi b-
tnn blnmez bir paras kabul eder. 8
nsann masumiyetine yaplan vurgunun aksine, tabiata dn dncesi,
insanlar arasndaki rekabeti, mcadeleyi, a gzll vs. tevik ve tahrik etmi-
tir. nsan zgrletirmek adna, yine insan tarafndan ina edilen tabiat kanun-
larna mahkmiyet ortaya kmtr. yle grlmektedir ki gl olann ayakta
kalmasnn tabi ayklama srecinin bir sonucu ve gerei olduu dnce-
si/inanc ile Bat toplumu ina edilmitir. Darwinin Hayat Kavgas dncesi,
Onun takipileri tarafndan gelitirilmi, zamanla teori yaygnlk kazanmtr.
6
Thomas Hobbes, Leviathan, (ev. S. Lim), YKY, st., 2005, sh. 92-130.
7
Regine Pernoud: Burjuvazi, (ev. M.A. Klbay), letiim Yay., st., 1991, sh.87.
8
Jean-Jacques Rousseau, Toplum Szlemesi, (ev. V. Gnyol), Trkiye Bankas Yay., st.,
2007, sh. 6-15.

Do. Dr. Taner TATAR
Darwinin grlerinin yaygnlk kazanmasnda Harbert Spencern grleri

hayli etkili olmutur. Zira hayata en iyi uyum salayann hayatta kalmas deyii
Spencer tarafndan haykrlmtr. Bir farkla ki, Spencer bu ifadesiyle hayvanlar
leminde deil, iktisad ve sosyal hayatta, yani daha snayc bir dnyada hayatta
kalmaktan sz etmekteydi ve bunu yaparken de, Darwinin grlerini insan
rkna uygulayarak sadece bir adm ileriye gtrdn sylyordu. 9 Ancak sz
konusu admlar gnmze yaklatka hem bym hem de hzlanmtr. yle
ki Modern milletler kuvvetlilerin gelimesiyle kendilerini kurtarabilirler, zayf-
larn korunmasyla deil10 dncesi gnmzde de hkmn icra etmektedir.
nsanlarn doutan eit olmad dncesi klelii, feodalizmi ve akabinde
smrgecilii ina ederken, rekabet ortam ierisinde glnn ayakta kalmas
dncesi kapitalizmi ina etmitir.
Hristiyanln Tanrsnn tasarlad ve yaratt varla karlk, on sekizin-
ci yzyln z itibariyle tabi olarak belirlenmi, deimez insan tabiat anlay,
bir baka cephenin almasyla eletiriye maruz kalmtr. Varoluuluk ad ile
ortaya kan dnrler, insann lah ya da doal bir z olduuna kar ka-
rak ncelii varolua atfetmilerdir. Bunlardan Sartrea gre insan daha nce
tanmlanamaz, belirlenemez; hibir ey deildir o zaman. Ancak sonradan bir
ey olacaktr ve kendini nasl yaparsa yle olacaktr nsan, nasl olmay tasar-
ladysa yle olacaktr. Olmak isteyecei ey deil, tasarlayaca ey yani. 11 By-
lece insan tasarlamann yolu da alm olmaktadr.
Esasnda Lockeun insan bo levha olarak grmesi ve sunmas ile insann in-
sanlar tarafndan istenildii ekilde biimlendirilebilecei dncesi oktan
olumutu. nsanlk, kendini bilmek sayesinde, tarihin balangcndan bu yana
ilk defa kendi kaderine hkim olmutur. Fakat ilmin snrsz gcn kendi yara-
rna kullanabilecek midir? Tekrar bymek iin yenilenmek, kendini yeniden
yapmak zorundadr. 12 Bylece insan, bir taraftan bilimsel merkezlerde ele
alnd, dier taraftan da kitle iletim iletiim deil- aralarnda efsaneler retile-
rek biimlendirilmeye alld. Evren anlayna bal olarak gerekletirilen
insan tasarm, kendisini toplumda ve ina edilen medeniyette gsterdi. nsan
artk yaltlm, tek bana, bireydi.
Evrenin merkezine tek bana birey yerletirilince maddml menfaatlerine
erimek amacyla mracaat edecei btn yollar mubah oldu. Homo erectus
liber (dikduran serbest insan), kibirlidir ve dnyaya menfaatleri asndan yu-
kardan bakar. Antlamalar veya ittifaklar, iler ikml olunur olunmaz sona
9
John K. Galbraith: Kuku a; Ekonomik Gelimeler Tarihi, (ev. R. Aolu-N. Himmeto-
lu), Altn Kitaplar, st., 1989, sh.43-44.
10
Carrel, Alexis: A.g.e., sh. 244.
11
Jean-Paul Sartre, Varoluuluk, (ev. A. Bezirci), 13. Basm , Say Yay., st., 1997, sh.63-64.
12
Alexis Carrel, A.g.e., sh. 222.

ererler. Bu, ailenin ess olan evlilikten tutunuz da toplumun en st ve karmak

tekilatlann ifade eden devlet yaplanna dek uzanmaktadr. Bu ereve F.
Nietzschenin Yeni beere dair tasvri dikkat ekicidir: 13
Elbette! Biliyorum aslm essm:
Aynen alev, yanmaa doymayan,
Yana yana kendini bitiren.
Neyi tutarsam, a kesiveriyor;
Neyi brakrsam, kmrleiyor.
Ben, muhakkak ki, alevim!
Nietzsche kendisinin, aslnn ve esasnn ateten olduunu sylyor. Bu nite-
lendirme, aslnda yaadklar hayat ve temsil ettikleri varl yerinde bir sembol-
le ifade etmektedir. Zira Bektalikte Nefs-i Emmre, zalim olduundan atee
nispet edilmitir: Kt sfatlar sekiz tanedir ve hepsi de nefs-i emmrenin belir-
tisidir. Bunlar; atesizlik, cimrilik, kibir, hased, ehvet, kahkaha, gybet ve fke-
dir. Bu sfatlarn hakiki sfatlara dntrlmesi gerekmektedir. Yani, cmertlik,
kanaat, ilim, tevazu, sabr, muhabbet, amel bilgisi. nsanda basit ve akn lem-
lerin bulunmas buradan kmaktadr. nk nefsin rzasn elde edenin taklidi
ok olur. Ulvi-sufli, hayat-memat bundan beyan olur. Bundan eytann sfat
zahir olur, Allah saklasn. Byle bir kii derghtan mahrum olur ve insaniyet
hkmn kaybeder, sadece eklen insan grnmndedir, ancak gerekte hay-
vandr. nk o kii ateten yaratlmtr ve atete sekiz sfat vardr: Lisan atei,
ehvet atei, cehalet atei, hrs atei, gaflet atei, kibir atei, nazar atei ve zatrre
atei. 14 Bektailiin tersine asln atee balayan Nietzsche gnlndeki gnei
karartt, elinde tuttuu fenerin clz n yakt, ar-pazar Tanry arad. Zer-
dt olup, nefsinin maarasna girip, insanlardan kat. Yapaca, ellerini ge
ap, ban kalbine yaslamakt. Lakin O, hayvanlar lemine kucak at, aryo-
rum vehmiyle hep Tanrdan kat. Nasl iip bitirebildik denizi, gkyzn
silmemiz iin elimize sngeri kim verdi? diyen Nietzschenin strab kelimele-
rinden belli. Ne hazin ki denizi ienler karada bodu Nietzscheyi. Ve gkyz-
n silen snger kann emdi. Nihayet Tanr buyurdu; lm ilan ederken nice-
leri gibi Nietzsche de can verdi. Onun can bedeninden karken, Tanrnn
yerine konan nsann da sonu geldi.
Cihann ulesi nsan
Alevlik Bektalikte evrenin insan iin yaratldna inanlr. Zira Cm-
le mevcdt insn iin vcda15 gelmitir. nsan ve btn dier yaratlm-
13
Teoman . Dural, ada Kresel Medeniyet, 3. Bask, Dergh Yay., st., 2006, sh.81-82.
14
Erkanname 1, (Haz. D. Kaplan), TDV Yay., Ankara, 2007, sh. 125-129.
15
Ahmet Rifat Efendi: Gerek Bektalik, (Haz. S. ift), z Yay., st., 2007, sh. 348.

Do. Dr. Taner TATAR
lar Allahdan gayri deildir. lemde okluk grlse de asl bir vcuttur. 16 Bu
sebeple Kaygusuz Abdal, cmle lemi kendi vcudun bilmeli der. Ona gre
insan ne olduunu bilir. nk kinatn yaratl maksad insandr. 17 Zira
dem asll lemdir. Cihnn ulesi insan ve fnsu cem-i mmkinttr.18
O, Allahn yeryzndeki halifesidir.
Hnkr, demin Allah tarafndan bir halife olarak topraktan yaratlm ol-
duunu anlatrken, onun her bir organnn baka baka yerlerden alnan altm
renk topraktan yaratldn syler. Bunun hikmeti ise farkllklarda gzlenmek-
tedir. ayet Allah, demi bir tr topraktan yaratsa idi, insanlarn hepsi ayn
surette olur ve biri dierini tanyamazd. 19 Bylece Hnkrn bu anlaynn,
farkllklara ynelik hogrde nemli bir dayanak oluturduu grlmektedir.
Ancak dem de tek eit deildir: mdi dem var dem hilkatin giyen cm-
lesine dem dirler. dem var ki haznedr, gencile mamrdur. zini bilmez
yohsuldur. dem var ki sreti dem, fili dvdr. dem var ki sreti dem, sfat
nr- mutlakdur. dem var ki hsiyyeti, hayvndur, dem var ki zini bildi
sultndur. 20
Ahmet Rifat Efendi, demi iki ksma ayrr. Birincisi, dem-i hakkdir ki
bunlar Allahn emirlerini yerine getirirler. kincisi ise dem-i tabidir ki bun-
lar nefsan arzularna boyun eerler ve Hakkk anlayp tevbe etmezler. Bunlar
drt ayakl hayvn gibidir. 21
Ali Ulv Baba herkesin demin oullar olduundan bahisle surette deil,
hakikatte dem olabilmek iin insann babasnn hakikatine muttali olmas
gerekir: demin cmlesi demoullardr. Fe-emm demolu ona derler ki;
ocuk babasnn srrdr ola. Babasnn hakkatine muttali olmu olsa eer
olmaz ise sret demolu olur; hakikaten olmaz ve baba mrasn yemez. Mras
yemek baba srrna vkf olmaktr22
nsann yaradl ve hangi nesnelerden mteekkil olduu Alev Bekta d-
nce ve inancnda ayrntlar ile tasvir edilmitir. Pes insnn hakkati drt nes-
16
Hemn cmle lem bir vcd old
Vcd iinde Allh mevcd old.
Kaygusuz Abdal: Dil-Ga, (Haz. A. Gzel), TDV Yay., Ankara, 2009, sh. 127.
17
Kaygusuz Abdal: Ayn eser, sh. 119, 170.
18
Ahmet Rifat Efendi: A.g.e., sh. 348.
19
Hac Bekta Vel: Maklt, (Haz. A. Ylmaz ve dierleri), TDV Yay., Ank., 2009, sh. 110-113.
20
Kaygusuz Abdal: A.g.e., sh. 91-92.
21
Ahmet Rifat Efendi: A.g.e., sh. 175-176.
22
Ali Ulv Baba: Bektalik Maklt, (Haz. . Kasap-Y.T. Gnaydn), Horasan Yay., stanbul,
2006, sh. 54.

nedir: Nefs ve kalp ve akl ve ruh23 diyen Ahmet Rifat Efendide olduu gibi
insan, drt esastan hareketle aklanmaya allmtr. Ya da Hac Bekta Velide
olduu gibi yaratlnda ayrntl bir ekilde incelemeye tabi tutulmutur: 24
- dem (A. S. ) sa yanna bakt; gzel ahs grd ve sordu:
- Adnz nedir? Yeriniz nerdedir? Birisi cevap verdi:
- Adm akldr. Yerim ba ile beyin arasndadr.
- Bir dieri cevap verdi:
- Adm edeb ve haydr. Yerim yz stndedir.
- Bir dieri daha cevap verdi:
- Adm ilimdir. Yerim gs iindedir.
- dem dedi ki:
- Gelin, yerli yerinize girin. Yerli yerine girince dem rahatlad. Sonra sol ta-
rafna bakt kt kimse grd ve dedi:
- Adnz nedir ve makamnz nerdedir? Ve Siz ne uursuz topluluksunuz.
Dedi. Birisi cevap verdi:
- Adm fkedir. Yerim ba ile beyin arasndadr.
- dem dedi ki:
- Ba ile beyin aras akl yeridir. Senin orada yerin yok. Sonra o ahs dedi ki:
- Ben gelince akl gider. Bir dieri dedi ki:
- Adm agzllk, yerim yzn stndedir. Sonra dem der ki:
- Yz, edeb ve hay yeridir. Senin orada yerin yoktur. Bunun zerine o kimse
de yle der:
- Ben gelince hay gider. Bir bakas da der ki:
- Adm kskanlktr. Yerim gs iindedir.
- dem dedi ki:
- Gs, ilim yeridir. Senin orada yerin yoktur. Bunun zerine o ahs da
yle der:
- Ben gelince ilim gider.
nsan anlamann ve kendini bilmenin en nemli unsuru nefsdir. Allahn nefsi
yaratmasnda asi bir varln klleri yer almtr. Buna gre Allah melekleri yaratma-
23
Ahmet Rifat Efendi: A.g.e., sh. 244.
24
Hac Bekta Vel: A.g.e., 117-118.

Do. Dr. Taner TATAR
dan nce bat ynnde bir varlk yaratmtr. Bunlarn insan gibi bedenleri vard.
Balar gslerindeydi. Onlar, kendileri iin yaratlm olan yiyeceklerle yetinmedi-
ler, baka varlklar iin yaratlm yiyecekleri de yemeye baladlar. Bunun zerine
Allah onlar bat ynnden ald dou ynne yerletirdi. Fakat bunlar orada da
duramadlar, tekrar bat ynne yrdler. Allah onlara durmalarn emrettiyse de
onlar dinlemediler ve Allaha hakaret ettiler. Bunun zerine Allah Cell sfatn aa
vurdu ve bunlar tutuup yandlar. Kl haline geldiler. te nefsi Allah o klden ya-
ratmtr. 25 Bu yzden nefsin arzular dinmemekte ve doymak bilmemektedir.
Vcudu bir ehre benzeten Kaygusuz Abdala gre nefs iki nesneden mte-
ekkildir. Birincisi vcudun btn, ikincisi ise Hakkdan gayri hayaller ki v-
cud iinde ende olur: md bu nefs didkleri bu ehr kend midr yoksa ol
dahi bu ehrde bir nesne midr ki an bilmi olur. Nefs iki nesneden ibretdr.
Biri bu ki vcdun cemine nefs dirler, Biri bu ki Hakkdan gayri hayaller ki
vcud iinde ende olur, ana nefs dirler. bu iki nesnenn tayini kangsdur?
Eyitdiler ki vcudun cemidr. mdi bu vcdun asl drt muhalif nesnedendr
ikre grnr. Oddan, sudan, yelden, toprakdandur. 26 Nefs-i Mutmain-
ne, topraktr. Allahn emriyle cennet onun zerindedir. Toprak, Hz. dem
Safiyullaha nispet edilmitir. nk iki yz vardr. Topraktan gelmedir ve
allemel-esmdr. Nefs-i Mutmainnenin on zellii udur: Fakirlik, sabr, ada-
let, insaf, rza, ilim, hakikat, yakin, ahd, vefa. 27
Nefsin karsnda konumlandrlan ruh ile ilgili aklamalar din bilgi gerei
snrl tutulmutur. Ruh bir cism-i latif ve safidr. Yimege ve imege ve ehvete
mahal degldr. Hakk Taala an Peygambermz nurndan yaratmdur. 28
Vrn Baba, rhu be kategoriye ayrmaktadr: Birincisi; bitkisel ruhtur ki
erit kapsdr ve suya aittir. ncelikle erat suyunda ykanmayan Mslman
olamaz. kincisi; hayvansal ruhtur ki tarikat kapsdr ve atee aittir. Atete yan-
mayan pimez ve olgunlaamaz. ncs; madd ruhtur ki marifet kapsdr
ve rzgra aittir. Rzgr esmeyince, sular akmaz, ate yanmaz ve iylik pimez.
Her ey balanr. Drdncs; insan ruhtur ki hakkat kapsdr ve topraa
aittir. Toprak, nesnenin yerine gemektedir. Eer yerine gemezse, insan
beer sfatlardan arnamaz. Beincisi; izf ruhtur ki bunlar ahrette kurtulua
erecek olan zmrelerdir. Eer bir kimse bu ruhla canl olamazsa ve [canl]
olduunu bilmezse, insan seviyesine kamaz. 29
25
Cabbr Kulu: Kitb- Cabbr Kulu, (Haz. O. Eri), TDV Yay., Ankara, 2007, sh. 288-292.
26
Kaygusuz Abdal: Ag.e., sh. 88-91.
27
Erkanname 1, sh.122.
28
eyh Safiyeddin Erdebl shak bni Cebril: Maklt, eyh Safi Buyruu, (Haz. S. Kutlu-N.
Parlak), Horasan Yay., st., 2008, sh. 278.
29
Vrn Baba: lm-i Cvdan, (Haz. O. Eri), TDV Yay., Ankara, 2008, sh. 143.

nsan anlamada akl nemli bir yere sahiptir. nk iman akl zeredir ve akl
sultandr ve beden iindeki vekili eytandr. Ne zaman ki sultan gitse vekil durur. 30
Ancak akl, tek bana deil btn dier unsurlarla olan mnasebetlerine bal ola-
rak baz snflandrmalar yaplarak ele alnmtr. Ne tamamen dlanm ne de ilah-
latrlarak yegane belirleyici klnmtr. Farkllk henz yaratlta karmza k-
maktadr. Zira Cabbr Kuluna gre Allah akln bir ksmn gzelliinin
(Cemlinin), bir ksmn da kudretinin (Cellinin) nrundan yaratmtr. Allah
gzelliinin nurundan yaratt akl Peygamberlerine, kendisine dost olanlara ve iyi
insanlara vermitir. Kudretinin nurundan yaratt akl ise kfirlere, kendisine ortak
koanlara ve zlimlere vermi, Peygamberlerin hi birisine vermemitir. Ayrca para
para olmak zere dostlarnn ve iyi insanlarn bazlarna da vermitir. 31
Akl, ak ile birlikte dnlerek ve bazen de karlatrlarak ele alnmakta-
dr: Ne kadar ki tlib mertebe-yi ka yetimemi ola, mellde ve gamdadur ve
akl, are isteyicidr Akl, ol yarasa kibidr ki nun gzi gne nrndan mah-
cbdur ve gndz tara (dar) kmaz, nki k gnei pertev virb sye bra-
a akl, ol yarasa gibi rsv ola (ve melmetlig bula) ve ol k gneinn envrn
mhede itmege tkati olmaya. 32
man asndan nemli olan aktr. nk klar Hakk tanyan ve doru-
yu grenlerdir. klarn dnda kalanlar krdrler. Bunlar dnya iin alrlar
ve klardan bakalarn kendilerine kle ederler. 33
Alevlii en iyi anlatan, insana baknda ve deerlendirmesindeki sevgi mer-
kezli anlaydr. Alevlik Bektalik yolunda ancak ak ile yrnebilir. 34 Byle bir
anlayta insana sayg esastr. nk insanda bulunan "gnl, Padiah- lem
Tanr'nn nazarghdr". Yine insann gs Padiah- lem Tanr'nn ocadr.
30
Hac Bekta Vel: A.g.e., sh. 68.
31
Cabbr Kulu: A.g.e., sh. 280.
32
eyh Safiyeddin Erdebl shak bni Cebril: A.g.e., sh. 299.
33
Kaygusuz Abdal: A.g.e. sh. 182.
34
Gel iy cn iklmine azm idenler
Bu k yolna kendsz gidenler

Yol bilen kii yoldan ayrlmaz
Zir bu menzile yolsuz varlmaz.
Hemn maksd ol insndur ol insn
Hak kanun vcudunda old pinhn.
Kaygusuz Abdal: A.g.e., sh. 111.
Mayesi ak- muhabbetle muhammer kemterim.
Ben muhibb-i hnedn- hk-i py- Hayderim.
eyh Baba Mehmed Sreyya: Tarkat- Aliyye-i Bektiyye, (Sad. A. Grta), Trkiye Diyanet
Vakf Yay., Ankara, 1995, sh.65.

Do. Dr. Taner TATAR
Buray kendi kudretiyle doldurmutur. 35 nsn cmi-i kll, mecma-i kinttr.

Kalbi beytullhtr. 36 Yani Allahn bulunduu yer insann kalbidir. 37 yle ki bir
mminin kalbi de Hakkn cavidn evidir. 38 Kalp haznesinin Allah sevgisi, Ra-
slllah sevgisi, Raslllahn Ehl-i Beytinin sevgisi ile dolu olup, baka bir eit
sevginin o kalbe girecek yer bulamamas kesinlikle lazmdr.39
Bu bakmdan din z gerei, her fert bnyesinde "zerre-i lahi" tadn-
dan, herhangi bir ferdin dierlerinden ayr tutulmas mmkn deildir. nk
ona verilecek herhangi bir tahribat ferde deil "zerre-i lahi"ye ynelik olacaktr.
Bu sebeple ferdin deersiz bir varlk olarak grlmesi mmkn deildir. 40 Kald
ki Mminler birbirlerinin aynasdr. Bu sebeple inkrc kimse, karsndaki
aynaya baknca kendi durumunu grr. 41
Her insanda potansiyel var olu aa yukar ayn olmakla birlikte, insan ol-
gunlama srecinde iki boyuttan birine doru meyleder. Bu iki boyutun ilki,
gelenein lahi kayna ile muhatap olan Ruhtur. Ruh, dorudan doruya ilahi
olana aittir. Dolaysyla onun ehresinde ilahi olana ait olan zellikler ldar.
Onda olumlu manada, gurur, hay, akl- selim ve ak- lahiye ait ilhamlar
zuhur eder. Yukarda bulunan Ruha kar aada Nefs bulunur. Nefs ise do-
rudan doruya dnyev olana aittir. Ak- lahiye ait kalb alann dnda kald
mddete, eytann hatrlatma ve uyarlarna aktr. Nefs, Ruha bakaldrdka
kendisinde potansiyel olarak var olan kibir, ehvet ve akl- zalim ortaya kar.
Ruhun ve Nefsin merkezinde bulunan akl, ruha yneldiinde akl- selim, nefse
yneldiinde ise akl- zalim geliir. Akln hangisine yneleceini belirleyen iki
ana kaynak vardr. Bunlardan ilki, akl ruha kalbeden lahi ak, dieri de
Kutsal Bilgidir. 42
35
Hac Bekta Vel: Ayn eser, sh.39, 45.
36
Ali Ulv Baba: Ag.e., sh. 32.
37
38
Seyyid Alizde Hasan b. Mslim: Hzrnme, Alev Bekta dab ve Erkn (Buyruk), (Haz. B.
Y. Altnok), TDV Yay., Ankara, 2007, sh. 476.
39
eyh Baba Mehmed Sreyya: A.g.e., sh. 21.
40
Tatar, Taner: Trk Ynetim Sistemi, st. yaynevi, 1997, sh. 67.
41
Cabbr Kulu: A.ge., sh. 97.
42
Taner Tatar, Kutsaln Siyasallamas ve Alevlik, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli yaynevi
der., S.45, 2008, sh.127-128.

ekil: Alevlik-Bektalikte nsan
RUH
KALB ALAN HAY

GURUR
AKL-I SELM
AKIL
HIRS ALANI
EHVET KBR
AKL-I ZALM
NEFS
nsandaki btn bu zellikler ve bunlarn bir ksmn gelitirmeye bir ksm-

n da trplemeye ynelik mcadelenin amac, insann kendisini bilmesidir.
Kendini bilme abas, insann dndan gerekletirilecek bir yapma deil;
ierden gerekletirilebilecek bir olmaktr. Ne zaman ki kii kendini bilirse
ak gelip Allahtan yana arr. Bu hususta ne kadar nasibi varsa o kadar ilerler.
imdi kim bu szleri anlamad, kendisini dahi bilmedi. Her ne kadar insan
suretinde olsa da insan mertebesinde deildir. 43 nsan olmann yolu kendini
bilmekten geer.
Farksz Cem-Cemsiz Fark Toplumlarna Kar Fark ve Cemin Birlii
Fark kinattaki varlklarn, okluunu, ayrln ve eitliliini ifde eden
bir kavramdr. Cem kavram ise fark lemindeki btn bu okluk, ayrlk ve
farkllk zelliklerine ramen, varln tekliini ifde eder. Tpk sosyolojik ola-
rak fert ve toplum arasndaki ayrlk ve birlik gibi, fark ve cem lemleri de hem
ayr ayrdr, hem de birdir. Bu noktada cem kavramnn iki boyutu ile karla-
maktayz. lk olarak kavramn mevcut olan birlii ifade ediyor olmasdr. Bizler
fark etsek de etmesek de birlik kendisini fiilen ortaya koymaktadr. Mesel top-
lum halinde yaamann bir gerei olarak, kabiliyetleri itibariyle birbirlerinden
farkllk arzeden bireyler, sz konusu farkll, birlikte yaamann bir zorunlu-
luu olmas itibariyle, birlie dntrrler. Zira burada birbirini tamamlayan
bir denge durumu olumaktadr. Dengeli durum bizi, cem kavramnn ikinci
boyutu olan ittihada gtrr. Cem kavram, statik boyutu ile bir tabi gereklik,
dinamik boyutu ile de bir tabiat kanunu olarak karmza karken, kanunun
ileyiinin, madd ve biyolojik gereklikte kendiliinden vuku bulduu grlr.
Mesel, vcut dediimiz organik lemde, unsurlar aras birliin bozulup, yeni-
43
Hac Bekta Vel: A.g.e., sh.64.

Do. Dr. Taner TATAR
den bir henk teekkl edemediinde, unsurlarla birlikte vcudun btn de

vcut olarak varlk leminden silinip gider. Birlii salayan dzenin yok olmas-
na yol aan ilevsel ileyi bozulmusa, statik grn ile birlik (cem) lemi
olan vcut dalr. Bu dalma hem btnn hem de paralarn yok olmas
manasna gelmektedir. 44
Bu erevede fark ve cemin birlikte tevhidi oluturmas dnda gerekleen
durumlar hem birey hem de toplum asndan olumsuz sonular douracaktr.
Ayrca farksz cem ve cemsiz fark, milletler aras alanda da dnyay hezimete
gtrr. Zira cemsiz fark anlay, milletlerin ve devletlerin birbirlerini mahzar-
Hak olarak tanmalarn ve milletler aras hukuka sayg duymalarn engeller.
Hatta ayn devletin snrlar iinde yaayan, dinleri, tarihleri ve kltrleri mte-
rek, buna karlk d gler tarafndan rk uurluluk duygular sun bir ekilde
tahrik edilmi gruplarn bile ayrla dmelerine yol aar. Neticede bu gruplar
hangi menfaat odaklar tarafndan tahrik edilmilerse, o glerin peyki duru-
muna dmenin strabna maruz kalrlar. 45 Hlbuki Alev Bekta dnce ve
inancnda birlik46 merkezi bir yer igal ederken, yetmi iki millete bir gz ile
bakmann gerei zerinde durulmutur. Zira Hakkat kapsna ulam olan
kimsenin yetmi iki millete bir gzle bakmas lazmdr. 47 Ancak bu bir teslimi-
yet deildir. Bununla alakal olarak Cabbr Kulu, mana leminde ahit olduu-
nu syledii, Hz. Peygamber ile Hz. Ali arsnda geen bir konumay nakleder.
Buna gre Hz. Peygamber, Hz. Aliyi klcn bilerken grr ve niin bilediini
sorar. Hz. Ali sava olduunu syler. Hz. Peygamber savatakileri ldrp l-
drmeyeceini sorunca, Hz. Ali snrlarn aan olursa ldreceini syler. Hz.
Peygamber, yetmi iki millete bir gz ile bakmak gerekmez mi? Diye sorunca
Hz. Ali, yetmi iki millete bir gz ile baktn, ama bunlarn yetmi iki millet-
ten daha kt olan inkrclar olduunu syler. 48 Mcadelenin gerekmedii
durumlarda ise Yetmi iki millete bir gz ile bakmayan/ Halka mderris olsa
Hakka asidir anlay ile btn insanla ve onun tekilatlanm ekillerine
sayg ve hogr gsterilmesi gerektii vurgulu bir ekilde dile getirilmitir.
Hatta sadece insanlara ynelik deil btn lem iin gsterilmesi gereken hassa-
siyetler belirlenmi ve dstur haline getirilmitir. yle ki hayvanlara bile eziyet
etmek iddetle yasaklanmtr. Velyetnamede geen bir anlatmda dile geldii
gibi, sz konusu hayvan domuz dahi olsa eziyete reva grlemez. 49
44
Amiran K. Bilgiseven, slmiyetin Kltrel zellikleri ve slm Kavramlar I, st., 1989, sh.135-136.
45
Amiran K. Bilgiseven, Ayn eser, sh. 138-139.
46
Kamus birlige batd bir old
Birikdi cmlesi acb sr old.
47
Cabbr Kulu: A.g.e., sh. 83.
48
Cabbr Kulu: Ayn eser, sh. 84-86.
49
Velayetnme, Hac Bekt- Veli, (Haz. H. Duran), TDV Yay., Ankara, 2007, sh. 413.

Hnkrn yaad dnemde Anadolu kargaalk ierisindedir. O, bu yzden

birlii tesis etmenin abasn verir. Batl filozoflarn abalarnda da devlet
oluturma ve istikrarl bir toplum meydana getirme gayesini grmekteyiz. Fakat
iki fikir dnyas arasnda byk farklar grlmektedir. Bat dnyas tekine
yaama hakk tanmayan tek peindedir ve birlikin uzandadr. nk
devleti eitsizlik ve zorbalk zerine kurmaya alr. Hnkr ise eitlikten hare-
ket eder, amac Bire ynelerek birlii oluturmaktr. ri olmak, diri olmak,
Hakkn yolundan gitmek, ancak bir olmakla mmkn grlmtr. nsanla-
rn bar ve huzur ierisinde yaamalar iin birlik ierisinde olmalar gerektii
vurgulanmtr:
Dn-i slm ire birlik idelm
n geer bu dny dirlik idelm. 50
Birlii salamann esaslar olarak zor, zorbalk ve kl gc grlme-
mi, tersine btn bunlardan uzak olarak ak ve adalet anlay ile hareket
edilmitir.
SONU
Bat medeniyetinin insanla ilgili tasavvurlar ifratla tefrit arasnda gidi-
gelilerle doludur. Bir tarafta insann doutan gnahkr ya da kt olduu
inan ve dncesi, dier tarafta douu itibariyle masum veya bo bir levha
olarak grlen insan anlayyla karlalmaktadr. Yine bir tarafta Yaratcnn
tasarlad bir varlk ya da doann tasarm ile kabul edilen insan doas,
dier tarafta varoluun zden nce geldiini savunan dncelerin yer ald bir
fikir dnyas grrz. Bu grlerden insan ina etme projeleri karan Bat
dnyas, kendi gr istikametinde sistemler teekkl ettirmitir. Hlbuki
insan ina etme abas, insann ne olduunu belirlemeye ynelik olarak kendi-
sini gsterirken; ina olma, insann kim olduunu anlamaya ynelik bir kendi-
ni bilmenin yolu olmutur.
Bat efsanelerinde insann ilahlatrlmas ya da yar insan-yar ilah varlklarn
mevcudiyeti ve byle bir evren iinde insanlarla ilahlar arasnda grlen rekabet
ve iktidar mcadelesi, adaletsiz bir toplumsal yapnn inasyla kendisini gs-
termitir. Buna karlk Alevlik Bektalikte insan, merkez konumda olmakla
birlikte, bu insan Tanryla ya da Onun yaratm olduklar ile rekabet eden,
bencil bir varlk deildir.
Batda insan merkezli evren anlayna gei, dnyann ben merkezli g-
rnmesine ve yorumlanmasna yol amtr. Ancak Alevlik Bektalikte ben
50
Bedri Noyan, Hac Bekta Veli Manzum Vilyetnamesi, 2.Bask, Can Yay., st., 1996, sh. 248.

Do. Dr. Taner TATAR
mcadele edilmesi gereken hamlk sembolnn bir ifadesidir. Ama benlie

kar galebe alp, olgunlua ermektir.
Bat merkezli insan anlaynn ina ettii dnya en ok iktisad sahada belir-
gindir. Zira bu anlayn iktisat tanm kt olan kaynaklarn diye balamaktadr.
Buna karlk Bektalikte Tanrnn bahetmi olduu sonsuz nimetlerden sz
edilir. Batl tanm snrsz ihtiyalar vurgusu ile devam ederken, Bektalikte
tamahkrlk karsnda konumlanm muazzam bir bilgi ile karlalr.
Bat dnyas hem kendi iinde hem de kendi dnda stn-aa ayrl ile
kurgulad dnyada, klelik ve smrgecilik uygulamalaryla, tekine hayat
hakk tanmayan bir sistem ina etmitir. Buna karlk btn yaratlmlar
Tanrya ait gren Bektalik gelenei, tekiletirmenin olmad bir medeniye-
tin inasnda asl unsur olmutur. Bektalik, yetmi iki millete bir gz ile ba-
karken, teslimiyete srklenmemi, vakarl bir durula hogrsn gstermi
ve bunu da dierlerine uyarak deil; dierlerine ramen kendisine uygun tutum
ve davranlarla sergilemitir. Aslolann dierlerine uymak deil, dierlerinin
karsnda ina olunmak ve ina etmek olduunu, gelenei ile yaayarak gster-
mitir. Bekta inancnn sekiz asrlk uygulamalar ile grnrl, onun to-
pik bir fikirler manzumesinden ibaret olmadn gstermektedir. Fark kabul
eden ama farklk yapmayan, farkllklarla birlii hedefleyen anlay ve uygu-
lamalar ile insanln kurtuluunun yolu olmutur.
Asl kaynaklarmzdan hareketle olmak m tercih edilecek, yoksa Bat me-
deniyetinin inasnn bir malzemesi mi olunacak? Bir baka ifadeyle olmak m,
kaybolmak m? Bu sorunun cevabn zaman verecek. Ancak asla mracaatla
olmak bir duru deildir. Dolaysyla zm korumakta deildir. Olmak yol
ire bir yrytr. Gemiten gelen yolda devam ettirilir. Bu manada zamana
uymak deil, zaman ina etmek sz konusudur. Alevlik Bektaliin insann
zamana uydurmak, onu kendisi olmaktan karmaktr.
Bat medeniyetinin insan ve toplum anlay, kendi medeniyetlerini ina et-
mede temel tekil etmitir. Benzer ekilde bizim medeniyetimizde de asl ve
esasl bir kaynak olarak Hnkrn yazdklar ve brakt usullerde ifadesini
bulan insan ve toplum anlay, gemite medeniyetimizin temellerinden birini
tekil etmitir. Anadolu ve Balkanlarda medeniyet ina edilirken, byk mede-
niyetler karsnda yer alm, onlarla mcadele edebilme gcn ve kudretini
kendi evren ve insan algs erevesine yapabilmitir. Bugn de Bat Medeniye-
tinin meydan okumalarnn ve kurumsallam uygulamalarnn karsnda asli
kaynamz btn berrakl ve asrlarca sregelen uygulamalaryla yapsal gr-
nm olan kurumsal boyutu ile yan bamzda bulunmaktadr. Sekiz asr nce
yaklan ve ulesi cihan aydnlatan era uyandrlmay beklemektedir:

sm-i h Allah Allah n era- fahri uyardk Hudnn akna

ki cihn fahri Muhammed Mustafnn akna
Ski-i Kevser-i Aliyyl-Murtaznn akna
Hem Hatice Fatm hayrun-nisnn akna
On iki imm sadr- vilayet pvnn akna
On drt masum-i pk l-i bann akna
Hazret-i Hnkr lem-i kutb evliyann akna
Hare dek yansn yaklsn billhi onun akna
Ber ceml-i Muhammed keml-i Huseyn Aliyi bilene salavt.
KAYNAKLAR
Ahmet Rifat Efendi: Gerek Bektalik, (Haz. S. ift), z Yay. , st. , 2007.
Ali Ulv Baba: Bektalik Maklt, (Haz. . Kasap-Y. T. Gnaydn), Horasan
Yay. , stanbul, 2006.
Aristoleles: Politika, (ev. M. Tunay), Remzi Kitabevi, st. , 1983.
Bak, Ayhan: Trk Dncesi I; Kkenler, Dergah Yay. , st. , 2009.
Bilgiseven, Amiran K. : slmiyetin Kltrel zellikleri ve slm Kavramlar I,
Filiz Ktb. , st. , 1989.
Cabbr Kulu: Kitb- Cabbr Kulu, (Haz. O. Eri), TDV Yay. , Ankara, 2007.
Carrel, Alexis: nsan Denen Mehul, Hayat Yay. , stanbul, 1997.
Dural, . Teoman: ada Kresel Medeniyet, 3. Bask, Dergh Yay. , stanbul, 2006.
Eflatun: Devlet, (ev. S. Eybolu-M. A. Cimcoz), Remzi Kitabevi, st. , 1985.
Erkanname 1, (Haz. D. Kaplan), TDV Yay. , Ankara, 2007.
Ftvvetname-i Cafer Sdk, (Haz. M. S. Sarkaya), Horasan Yay. , st. , 2008.
Galbraith, John K. : Kuku a, Ekonomik Gelimeler Tarihi, (ev. R. Ao-
lu-N. Himmetolu), Altn Kitaplar, st. , 1989.
Hac Bekta Veli: Maklt, (Haz. A. Ylmaz ve di. ), TDV Yay. , Ank. , 2009
Hobbes, Thomas: Leviathan, (ev. S. Lim), YKY, st. , 2005.
Kaygusuz Abdal: Dil-Ga, (Haz. A. Gzel), TDV Yay. , Ankara, 2009.
Mardin, erif: deoloji, Turhan Kitabevi, Ankara, 1982.
Noyan, Bedri: Hac Bekta Veli Manzum Vilyetnamesi, 2. Bask, Can Yay. , st. , 1996.
Pernoud, Regine: Burjuvazi, (ev. M. A. Klbay), letiim Yay. , st. , 1991.
Rousseau, Jean-Jacques: Toplum Szlemesi, (ev. V. Gnyol), Trkiye Ban-
kas Yay. , st. , 2007.
Sartre, Jean-Paul: Varoluuluk, (ev. A. Bezirci), 13. Basm, Say Yay. , st. , 1997.
Seyyid Alizde Hasan b. Mslim: Hzrnme, Alev Bekta dab ve Erkn
(Buyruk), (Haz. B. Y. Altnok), TDV Yay. , Ankara, 2007.

Do. Dr. Taner TATAR
eyh Baba Mehmed Sreyya: Tarkat- Aliyye-i Bektiyye, (Sad. A. Grta),

TDV Yay. , Ankara, 1995.
eyh Safiyeddin Erdebl shak bni Cebril: Maklt, eyh Safi Buyruu, (Haz.
S. Kutlu-N. Parlak), Horasan Yay. , st. , 2008.
Tatar, Taner: Kutsaln Siyasallamas ve Alevlik, Trk Kltr ve Hac Bekta
Veli, S. 45, 2008, ss. 113-134.
_____, Trk Ynetim Sistemi, Turan Yay. , st. , 1997.
Velayetnme, Hac Bekt- Veli, (Haz. H. Duran), TDV Yay. , Ankara, 2007.
Vrn Baba: lm-i Cvdan, (Haz. O. Eri), TDV Yay. , Ankara, 2008.

USL DVANINDA
EHLBEYT SEVGS

Giresun niversitesi
Trk Dili ve Edebiyat Blm
Eski Trk Edebiyat
ABD retim yesi

ZET
Kuran- Kerimde, Hz. Peygamberin Ehl-i Beytinin fazilet ve stn-
lne iaret eden birok ayet vardr. Bunun yan sra Hz. Peygam-
bere atfedilen birok hadiste de Ehl-i Beyte sevgi beslenmesi emredil-
mi; bu sevgi, imann ve Hz. Peygambere duyulan sevginin gerei sa-
ylmtr.
Bu yaklam kltrmzde, dolaysyla insanlarmzn ve airlerimi-
zin muhayyilesinde hep canl tutulmutur. Bunun bir gerei olarak
Trk insan ocuklarna Ehl-i Beytin isimlerini verirken, airlerimiz
de Ehl-i Beyt hakknda methiyeler ve mersiyeler yazmlardr.
XVI. yzyl Divan airi Usl, bu airlerden biridir. air, Ehl-i Beyti
hakikat pirleri, erenler serveri ve manev rehber olarak grm, onla-
ra bal olmakla vnm ve onlarn yolundan asla dnmeyeceini
sylemi ve Ehl-i Beyt ile ilgili birok unsuru dile getirmitir.
Anahtar Kelimeler: Ehl-i Beyt, Divan iiri, Usl, methiye, manev
rehber.
GR
Ev halk anlamna gelen Ehl-i Beyt terkibi, ev sahibiyle onun eini, o-
cuklarn, torunlarn ve yakn akrabalarn kapsamna alrken, Arap toplumun-
da kabilenin hkim ailesini ifade etmek iin kullanlm, slm dnemden itiba-
ren sadece Hz. Peygamberin soyu ve ailesi manasna gelen bir terim olmutur.
ii kaynaklarnda bunun yerine daha ok tre kelimesi kullanlr.
Kurnda Ehl-i Beyt terkibi, yerde gemektedir. Bunlarn birinde Hz. b-
rahimin, 1 birinde Hz. Musann, 2 birinde de Hz. Peygamberin ev halkna
iaret edilmitir. Hz. Peygamberin Ehl-i Beytini gsteren yet meali yledir:
Evlerinizde oturun, eski cahiliye detinde olduu gibi alp salmayn, namaz
kln, zekt verin, Allaha ve Reslne itaat edin. Ey Ehl-i Beyt! Allah sizden,
sadece gnah gidermek ve sizi tertemiz yapmak istiyor. 3
Hadis olarak nakledilen eitli rivayetlerde de Ehl-i Beyt tabiri yer almak-
tadr. Bunlarn bazsnda ashabn, birounda ise Hz. Peygamberin ev halkn-
dan bahsedilmitir. Hz. Peygamberin ev halkndan sz eden rivayetlerin bir
ksmnda belirtildiine gre Reslullah ashaba, Kurn ile Ehl-i Beytinden ibaret
1
El-Hud, 11/73.
2
El-Kasas, 28/12.
3
El-Ahzb, 33/33.

Usl Divannda Ehlibeyt Sevgisi
olan iki deerli kaynak braktn sylemi (sekaleyn hadisi)4 ve onlar hak-
knda dikkatli olmalarn istemitir. Ancak daha yaygn olan rivayetlerin bir
ksmnda -mesel Veda hutbesinde- sadece Kurn zikredilmekte, bazlarnda ise
onunla birlikte snnete sarlma hususuna nem verilmektedir.
Hz. Peygamberin Ehl-i Beytine kimlerin dhil olduu hususunda farkl gr-
ler ileri srlmtr. Baz rivayetlere gre Hz. Peygamber, Zeynep ile evlendii
gn, bata ie olmak zere btn hanmlarn dolam, her birine Allahn
selam zerinize olsun ey Ehl-i Beyt! diye seslenmi ve onlarn Ehl-i Beytin asl
mensuplar olduunu vurgulamtr. Baz rivayetlere gre ise Ehl-i Beyte ilikin
yet, Hz. Peygamberin hanmlarndan mm Selemenin odasnda iken nzil
olmu, Resullulh da orada bulunan veya sonradan gelen Ali, Fatma, Hasan ve
Hseyini absnn altna alarak Allahm, bunlar benim Ehl-i Beytimdir, onlar
gnahlarndan temizle diye dua etmi, bunun zerine mm Seleme kendisinin
Ehl-i Beytten olup olmadn sormu, Hz. Peygamber ona Sen zaten kendi
yerindesin, sen hayr zeresin eklinde cevap vermitir. Dier bir anlaya gre
sadaka almalar haram klnan Eb Tlib, Akl, Cafer ve Abbasn ailesine men-
sup olanlar yannda Abdullah b. Mesud ile Selmn- Fris gibi sahabler de Ehl-i
Beyte dhildir.
ii, zellikle snaer limlerine gre Ehl-i Beyt kapsamna ilk olarak Hz.
Peygamber, Ali, Ftma, Hasan ve Hseyin girer; ayrca imam kabul edilen
dier dokuz kii de Ehl-i Beyte dhildir. Hz. Peygamberin dier hanmlaryla
Ftma dndaki ocuklar, Hasan ve Hseyin dnda kalan torunlar Ehl-i
Beyte dhil deildir. Ali, Hasan ve Hseyin haricinde dokuz imamn Ehl-i Bey-
te dhil olmasna gelince, on ikinci imam olan ve zuhuru beklenen Mehdnin
Ehl-i Beytten olduu hadislerle ifade edilmitir. Onunla Hz. Hseyin arasnda
yer alan sekiz imamn Ehl-i Beyt kapsamna girdii hususuna sekaleyn hadi-
siyle birlikte baka rivayetler iaret etmektedir. Hseyinden sonra gelen imam-
larn bizzat yaptklar aklamalar da birer delil oluturur.
Ehlisnnet limlerinin bir ksmna gre Ehl-i Beyt kapsamna sadece Hz.
Peygamberin hanmlar dhildir. Dierlerine gre Allah Reslnn eleri, o-
cuklar, torunlar Hasan ve Hseyin ile damad Hz. Alidir.
Ehl-i Beyte mensup olanlarn vasflar da tartma konusu olmutur. Snn
limlere gre Ehl-i Beyt mensuplar, Hz. Peygamberin neslinden gelme erefini
tamaktadrlar. Ancak hata ve gnah ilemekten korunmu deildirler. nk
ismet sfat sadece peygamberlere mahsustur. Gayb bilmezler. Onlar da dier
insanlar gibi ilh emirlere uyduklar takdirde, Allah nezdinde deer kazanrlar;
4
Size sekaleyni brakyorum ki, onlara smsk sarlrsanz asla dallete dmezsiniz. Onlar; Al-
lahn kitab ve Ehl-i Beytimdir, Bkz. Adem Dlek, Sekaleyn Hadisi ve Deerlendirilmesi,
(eriim adresi: http://www.marife .org/12-dolek.htm, eriim tarihi: 14 Nisan 2010).

aksi halde Hz. Nuhun olu, Hz. Lutun hanm ve Hz. Muhammedin amcas
rneklerinde olduu gibi peygamber soyundan olmalar kendilerine bir stn-
lk salamaz.
ii limlerine gre; Ehl-i Beyt mensuplar gnah ilemekten korunmutur.
Allah, her trl hatay onlardan giderip yerine doruyu ve hakikati ikme etmi-
tir. Hz. Ali ve onun soyundan gelen on bir imam Hz. demden itibaren btn
peygamberlere verilen ilme sahiptir. Onlara itaat eden Hz. Peygambere itaat
etmi olur, onlar seven Allaha ibadet etmi saylr. Zira dnya ve hiret onlar
iin yaratlmtr.
slm tarihinde Hz. Hasan neslinden gelenlere erf, Hz. Hseyin soyun-
dan gelenlere seyyid ad verilmi, kendilerine hrmet ve muhabbet gstermek
Hz. Peygamberi sevmenin bir tezahr kabul edilmi, halk iinde tannmalar
iin farkl kyafetlerle dolamalar salanmtr. simleri, ecereleri ve ahlk du-
rumlarn tespit eden tekilatlar kurulmu, sadaka almalar haram klnd iin
kendilerine beytlmaldan tahsisat balanm, menfaat elde etmek amacyla Pey-
gamber soyundan geldiklerini iddia eden yalanclar cezalandrlmtr. 5
Hz. Peygamberin ahsna, ailesine sevgi ve sayg duyulmas gerektii, edeb
trlerin ierisinde ya da mstakil bir edeb tr olarak dorudan veya dolayl bir
ekilde6, airlerin nem verdii bir konu olmutur. Bu sevgiyi dile getiren air-
lerden birisi de XVI. yzyl airi Usldir.
Uslnin iirlerinde Vardardaki tasavvuf havann etkisi olduka fazladr.
brahim-i Glen ile pekien bu zellik, onun ahsiyetinin en nemli zellii
olarak dikkati eker. Vardar Yenicesindeki tasavvuf havann zelliklerinden
biri de alev-mereb bir zellik tamasdr. Hayl Beyde biraz mphem bir
ekilde hissedilen bu zellik, Hayret ve Uslnin iirlerinde ok net ve kaln
izgilerle karmza kar. Bu yzdendir ki yalnz lev-Bekt airlere has bir
tr olan Dvazdeh7 imam vglerine hem Hayretde hem de Uslde rast-
5
Bu blmdeki bilgiler aadaki almalardan derlenmitir: Fikret Karaman, Ehl-i Beyt, Din
Kavramlar Szl, (eriim adresi: http://www.diyanet.gov.tr, eriim tarihi: 28 Mart 2010); Mus-
tafa z, Ehl-i Beyt, slm Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, C. 10, stanbul,
1994, s. 498501; Ahmet zel, l, slm Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, C.
2, stanbul, 1989, s. 305306.
6
Ali avuolu, Ehl-i Beyt Sevgisinin Tercmanlar, (eriim adresi: http://www.marife.org/12-
avusoglu. htm, eriim tarihi: 14 Nisan 2010).
7
Farsa on iki anlamna gelir. Alevilerle Bektailerde, On ki mam ven nefeslere Dvazdeh
mam, yahut ksaca Dvazdeh denir. Daha ok koma tarznda sylenir. Dvazlarda ehl-i
beytten sz edilir, On ki mamn balarndan geenlere ve eitli zelliklerine yer verilir ve
onlardan yardm istenir. Doan Kaya, Trk Halk Edebiyat Terimleri Szl, Aka Yaynlar,
Ankara, 2007, s. 280; Abdlbaki Glpnarl, Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri,
nklp Yaynlar, stanbul, 2004, s. 102.

lanmaktadr. 8 Latifi (895-990/14901582) ise, airin iirlerinin ounun tasav-

vuf ve Nesim tarznda olduunu, Fazlullah- Hurufnin Cvidnna uyduu-
nu ve bu yzden aire, zamannda Alevilie mtemayil olanlar tarafndan Faz-
lullah- Sn ve srr- Seyyid Nesim dendiini9 belirtmektedir.
XVI. yzyln nemli tezkirecilerinden k elebi (. 979/1572) ise, tezki-
resinde brahim-i Glen10 mensuplarna isnad edilen ilhad (sapklk) tohumu-
nu Osmanl memleketlerinde ilk defa Uslnin ektiini fke ve zntyle anla-
tr:
eyh brhimlere isnd olunan ilhd tohmn evvel ol ekmidr ve Nesi-
miyyt trrehtndan getrdgi nihl-i nihd- dalli ol dikmidr. Nie onup
bitmeyecekler gelp ol tohm ekmege balamlar ve nice ber-hordr olmayacak-
lar ol nihle budaklar alamlar. Hak Tel tohumlarn rde ve kklerin
kuruda11
Ehlisnnetten olan k elebinin Uslye ynelttii bu tenkidin, onun i-
irlerinde Nesm tarznda bir vahdetivcut iddias grmesinden ileri geldii
anlalmaktadr. 12
Bu almadaki asl amacmz Uslnin, divanndaki Ehl-i Beyt sevgisi oldu-
u iin airin hayat, din ve tasavvfi temaylleri zerinde ayrntl bir ekilde
durmayacaz. Fakat, Divandan hareketle, Uslnin, Trk edebiyatndaki
edeb ve tasavvuf metinlerin ounda olduu gibi, Ehl-i Beyt sevgisinin temeli-
ne siyas bantlardan uzak bir Allah ve Peygamber sevgisini oturtmu olduu
sylenebilir. te byle bir yola slik olan Usl, iirlerinde eriat kaytlarna hi
nem vermemi, mescit olmazsa meyhane bucann kfi olduunu, kuru sofu-
luun be para etmeyeceini, akn lzumunu belirtmi, melmeti daima n
plana almtr13 gibi grler ise Adem Ceyhann da belirttii zere tarih
gerekleri tam olarak aksettirmemektedir. Bu dncelere dayanak tekil eden
iirler, baka trl anlalmay gerektirmektedir14.
8
Mustafa sen, Usl Divan, Aka Yay., 1990, s. 14.
9
Latf, Tezkiret-uar ve Tabsratn-Nuzam, (Haz. Rdvan Canm), AKM Bakanl Ya-
ynlar, Ankara, 2000, s. 176.
10
Glenlik, Tanr adlarn anmay esas tutmakla beraber bilhassa Mevlevlik, Bektalik ve
Melamlik esaslarn da alan, bu suretle tasavvuf ve melmet neelerini birletiren bir yoldur.
Bkz. Abdlbaki Glpnarl, Nesim, Usl, Ruh, Varlk Yaynlar, stanbul, 1953, s. 14.
11
k elebi, Meair-uara, (Haz. Filiz Kl), Gazi niversitesi SBE, Yaymlanmam Dok-
tora Tezi, Ankara, 1994, 145-146.
12
Adem Ceyhan, Trk Edebiyatnda Hazret-i Ali Vecizeleri, nc Kitap Yaynlar, Ankara, 2006,
s. 190.
13
Glpnarl, age, s. 14.
14
Ceyhan, age, s. 190.

1. Uslde Ehl- Beyt Kavram ve Motifleri

Ehl-i Beyt kavram yerine l-i b, ser-pene-i l-i ab terkiplerini kulla-
nan Usl, divannda Ehl-i Beyt kltr ve dncesini yanstan pek ok konu ve
kavram ele almaktadr. air, ncelikle Ehl-i Beytin kulu olmakla vnmektedir
ve hakikat pirleri olarak tavsif ettii Ehl-i Beytin yolundan asla dnmeyecei-
ni ifade etmektedir:
Kulyuz l-i abnun fakr ile
Fahr idp tc u kabdan gemiz (G. 48/4)
Hakkat prleri l-i abdur
Hasan Hseyin cnlara safdur
Benm hum ehd-i Kerbeldur
Dnmezin niye dneym prmden (Mus. VI/7)
Benm gnlm bir dvne delidr
Cn u dilden erenlern kuldur
Benm prm Muhammed Aldr
Dnmezin niye dneym prmden (Mus. VI/6)
air, Ehl-i Beyte balln ifade ettikten sonra, onlar iin dua etmeyi ihmal
etmez:
line evldna eshbna
Cmle-i ezvcna ahbbna
Bin dua v bin sen
Ben geddan olsun anlardan yana (s. 35)
Ehl-i Beyt kltr ve dncesini yanstan ifadeler bunlarla snrl deildir.
Uslnin iirlerinde bu anlay yanstan ifadeleri u ekilde sralamak mm-
kndr:
1. 1. Ali Motifi
Uslnin iirlerinde, Ehl-i Beyt sevgisi sz konusu olunca, ncelikle ondaki
Hz. Ali sevgisi ve vgsn hatrlamakta yarar vardr.
Alev-Bekt gelenei iinde ska rastladmz motiflerden biri, Alevilerin
bilmekle vndkleri ve ou kere sembollerle dile getirdikleri Ali srrdr. Bu
kabul, tasavvufta nemli bir yeri olan Nr- Muhammediyye teorisinin ii
gelenei iinde ifade edilen ve Alevlie uyarlanan biimidir. Ksaca Allahn ilk
yaratt eyin ne olduu hususuyla ilgili bu izahta, Allahtan ilk tecelli eden ey,
Muhammedin nrudur; veya bir baka ifadeyle Muhammed-Alinin nrudur.
nk Alevler Kuranda geen nr ve kandil ifadelerinden hareketle nr-
Muhammednin bir elmann iki yars gibi birbirinden ayrlmayan Muham-
med-Alinin nrunun bileimi olduunu kabul ederler. Buna gre, nbvvet

vasfnn tezahr olarak Hz. Muhammedi her kemlin balangc, her gzel
hasletin menei olarak gren anlay, Hz. Aliyi de kapsayacak ekilde genile-
tilmektedir. Yani, velyet vasfnn nbvvetin devam gibi anlald tasavvuf-
ii dncenin yansmasyla, velyet sahibi Hz. Ali, Hz. Muhammede nispet
edilen vasflar (nbvvet hari) kendisinde tayan ve onun devamlln sala-
yan paradr. Bu itibarla, ikisi birbirinden ayrlmaz ve birlikte zikredilir. Nr-
Muhammed olgusu sadece manev bir olgu deildir; Hz. demden itibaren
btn peygamberlerde tezahr ederek Hz. Muhammedin ahsnda tecessd
eder; yani cisimleir. Alev gelenekte bu durum, Hz. Peygambere isnat edilen
Ali benden bir paradr. , Ben ve Ali bir nrdanz. , Etin etimdir, kann
kanmdr, cismin cismimdir. gibi szlerle Hz. Aliyi de iine alan bir tezahr
sreciyle benimsenir. 15 Bu durum, Uslde Lahmke lahm Al-yi Murtezdur
sevdigm (Mus. II/1) ifadesiyle yer alr. Bu dncenin bir gerei olarak Hz.
Ali, tpk Hz. Muhammed gibi pr/nderolarak grlr, efaat her ikisinden
istenir:
Ayrldum yrdan Usl meded deli oldum deli
h prm Muhammed Al himmet eylen himmet eylen (G. 65/7)
ocukluk andan itibaren yirmi ksur sene mddetince Hz. Muham-
medin yaknnda bulunan Hz. Alinin en nemli vasflarndan biri de slm
ilimlere ait geni bilgisidir. Sure ve ayetlerin ini yeri, zaman, sebepleri tefsiri
gibi, Kuran bilgilerinden baka, Hz. Peygamberin hadisleri konusundaki engin
vukufu, hkmlerindeki isabeti dolaysyla ilim ehrinin kaps saylan Hz.
Ali16, bu ynyle de Uslnin vgsne mazhar olmutur. air, hakikat yolu-
nun yolcularna Hz. Ali muakkibi olmay tavsiye etmektedir. Ancak, bu ekilde
eytandan uzak durmak mmkn olacaktr:
Al gibi hakkat mlik oldun mlke billahi
Sdnsa kuvvet-i l-havl ile bz-y eytn (G. 127/12)
Hz. Ali, kahramanl ile de anlr. Bu nedenle o, Allahn aslan anlamnda
Esedullah ve dne dne hamle yapan aslan anlamna gelen ve annesi tarafn-
dan verilen Haydar- Kerrr sfatyla da anlmtr:
Kapd gnlm Ysufn grk-i bel hnum yeti
Kurtar an gel Allik eyle arslanum yeti (G. 52/1)
Mminm Kerrr hakkn kitb- hsnne
Bad-ezn lzm degl tekrr senden dnmezem (G. 92/6)
15
M. Saffet Sarkaya, ah smail Hatayinin iirlerinde Hz. Ali, (eriim adresi:
http://www.msaffets.com/wp-content/uploads/Sahismail.pdf, eriim tarihi: 28 Mart 2010).
16
Ceyhan, age, s. 11.

Hz. Alinin kahramanl, Allah iin kanyla, malyla vs. her trl fedakrlk-
ta bulunmasdr. Bu balamda Hz. Alinin kahramanlk, ecaat ve cesaretini
gsteren ve Aliden baka fet/yiit, Zlfikrdan baka kl yoktur. 17 sz,
Alev-Bekt kltrnde nemli bir yere sahiptir. Uslde de bu sz ifade
eden msralara rastlamak mmkndr:
Geri byle sret derv urynuz vel
lem-i manya baksan Zlfikr- Haydaruz (Kta IV)
Fetalk/yiitlik, sadece gaz meydanndaki yiitlik anlamnda deildir. Feta-
lk, yiitlikle beraber kiiyi toplumda dierlerinden farkllatran, cmertlik,
konukseverlik, merhametli ve efkatli olmak gibi pek ok hasleti de ierir. Alev
kltrnde bunu ifade eden birok terim vardr. Bunlardan birisi de Hz. Alinin
Hel et ile anlatlmasdr. Bu terim zellikle onun cmertliinin Kuran tara-
fndan tasdik edildiini ifade iindir. Bu durum Mus er-Rz vgsnde yaz-
lan bir mseddeste; Zt-i pknde tecell itdi srr- Hel et (Mus. III/2) msra
ile ifade edilmektedir.
Buradaki Hel et lafz nsan/76 suresinin ilk kelimelerinden iktibastr. Ri-
vayete gre Hasan ve Hseyin hastalanmlardr. Hastalktan kurtulmalar iin
Hz. Aliye bir eyler adasanz iyi olur diyenler olmutur. O da gn oru
tutmay adam ve ev halk da kendisine itirak etmitir. Birinci gn yiyecekleri-
ni iftar vakti kapya gelen bir dilenciye, ikinci gn bir yetime ve nc gn bir
esire vermiler, kendileri sadece su ile iftar ve imsak etmilerdir. Bunun zerine
srenin 7-22. yetleri nzil olmutur18. Onlar, iddeti her yere yaylm bir gn-
den korkarak verdikleri sz yerine getirirler. Onlar, kendi canlar ekmesine ra-
men yemei yoksula, yetime ve esire yedirirler. Sizi Allah rzs iin doyuruyoruz;
sizden ne bir karlk ne de bir teekkr bekliyoruz19
1. 2. On ki mam Motifi
On ki mam, iilere gre, dini korumak ve hkmlerini yerine getirmek
iin Hz. Peygambere halife ve vris olduklarna inanlan on iki kiidir. Divan
iirinde, baz imamlar iin ayr ve hepsi iin de ortak olmak zere birok man-
zumede On ki mamdan bahsedilmitir. Bu manzumelerde iirin kendine has
yaps iinde imamlarn hayat hikyeleri, faziletleri, ilme ve irfana vukuflar
ilenmitir. Uslnin iirlerinde de On ki mamla dorudan ilgili olarak -
dvazdeh imam vgsnde- iki manzume dikkati ekmektedir. Bu manzume-
lerden birincisi Mseddes f Mehd-i mm Mus er-Rz baln tamaktadr.
Bu manzumede air, Ali Rzaya h- Horasan diye seslenmekte ve onun Hz.
17
Mehmet Ylmaz, Edebiyatmzda slam Kaynakl Szler, Enderun Kitabevi, stanbul, 1992, 100.
18
M. Saffet Sarkaya, ah smail Hatayinin iirlerinde Hz. Ali, (eriim adresi:
http://www.msaffets.com/wp-content/uploads/Sahismail.pdf, eriim tarihi: 28 Mart 2010).
19
El-nsan, 76/710.

Ali gibi ah- evliya olduunu ifade etmektedir. Hz. Ali bahsinde ifade ettiimiz
Hel eta srrnn Rzann temiz kiiliinde vcut bulduunu ifade ettikten
sonra, ser-pene-i l-i abnn Rza ile kuvvet bulduunu sylemektedir. Rza,
Hz. Peygamberin ve Hz. Alinin nakdidir. Bu vglerden sonra da dier imam-
lar anlr:
Nme-i ikblde nm Al Msar-Rz
Kendi h- evliy ceddi Aliyyl-Murtez
Old lmi safha-i vechinde nr- Mustaf
Zt- pknde tecell itdi srr- Hel Et
Buld kuvvet l-cerem ser-pene-i l-i ab
Esselm ey hazret-i h- Horsn esselm (Mus. III/2)

Mustaf v Murtaznun nakdisin ey pk-i dn
Hem Hseyn ile Hasan hem h Zeynel-bidn
Bkr u Sdk hem dah Kzm imm- hem-nin
Hem Takiyyi b-Nk hem Asker sensen
Mehd-i shib-zamnsn hd-i ry- zemn
Esselm ey hazret-i h- Horsn esselm (Mus. III/4)
airin yazm olduu varsa da dvazdeh zellii tamaktadr. Bu manzu-
mede air, pirinin yolunun Hak yolu olduunu belirtikten sonra, bu yoldan
dnmeyeceini, l-i ab olarak ifade ettii Ehl-i Beytin hakikat pirleri olduunu
belirtir, On ki mamn ismini ayr ayr anarak balln dile getirir:
Benm gnlm bir dvne delidr
Cn u dilden erenlern kuldur
Benm prm n Muhammed Aldr
Dnmezin niye dneyin prmden
Hakkat prleri l-i abdur
Hasan Hseyin cnlara safdur
Benm hum ehd-i Kerbeldur
Zeynel-bidndr gnlmde cnum
Muhammed Bkra bakar bu cnum
Cfer-i Sdkdur dnm mnum
Kzm bize bir nimetdr Huddan
Rzdur Hak Al Muser-Rzdan
Muhibbz Nakye kl beldan

Nk Hakdan imm- pvdur

Asker dmene tg- kazdur
Muhammed Mehd hod srr- Huddur
Dnmezin niye dneyin prmden (Varsa, 6, 7, 8, 9)
1. 3. Kerbel Facias
Hz. Peygamberin torunu Hz. Hseyinin Emevilerce ehit edildii Kerbel
olay, Mslmanlar tarafndan daima zntyle karlanm ve hibir zaman
unutulmamtr. Arap ve Fars edebiyatnda olduu gibi, Trk edebiyatnda da
Hz. Hseyin'in ehit edilmesini anlatan manzum ve mensur eserlerle -bu konu-
da yazlm mersiyeler bata olmak zere- Kerbel ad nemli bir motif olarak
yer almtr20. Trk muhayyilesinde Kerbel, Hz. Hseyinle ailesinin ve yakn-
larnn topluca ehit edildii bir yerin ad olmann dnda bu elim vakay ifade-
lendiren pek ok air ve edip tarafndan deta bir remiz ve mazmuna dnt-
rlerek vaka-i dil-sz-i Kerbel, haber-i Kerbel gibi adlarla da anlan ackl
bir konunun ad olmutur21. Usl ise iirlerinde Kerbely Trk edebiyatndaki
genel yaklama uygun olarak anar. Ona gre Kerbel, ncelikle Hz. Hseyinin
ehit edildii yerdir:
Y Hasan yhd Hseyn-i Kerbeldur sevdigm
Lahmke lahm Al-yi Murtezdur sevdigm (Mus. II/1)
Bir beyitte de Kerbel, sevgilinin bulunduu yer olarak ifade edilmektedir:
Eigin topragnun her ta dem badur
Kyunun her kesi bir Kerbeldur sevdigm (G. 86/5)
1. 4. Yezd
Muaviyenin olu ve Emev devletinin ikinci halifesi olan Yezid, Hz. Hse-
yinin Emevilerce katledildiinde halifeydi. Bu yzden Yezid, Mslmanlarca
hep olumsuzluklarla anlm ve genellikle her trl ktln sembol olarak
kabul edilmitir. Usl de iirlerinde Yezidi olumsuzluklarla anmaktadr. O,
sevgili urunda can vermekten imtina edenleri Yezid olarak grmektedir:
Semend-i nz ile itdkce cevln
Yezd olsun yolnda virmeyen cn (s. 53)
Bu hsn ceml ile gzeller hsun hum
Yolnda cn u ba terkini urmayan Yezd olsun (G. 99/2)
20
Trk Edebiyatnda, Kerbel Mersiyeleri hakknda geni kapsaml bir alma yaplmtr. Bu
almada 204 aire ait 517 manzume bulunmaktadr. Bkz. Mehmet Arslan ve Mehtap Erdo-
an, Kerbel Mersiyeleri, Grafiker Yaynlar, Ankara, 2008.
21
Mustafa Uzun, Trk Edebiyatnda Kerbel, slm Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf
Yaynlar, C. 25, Ankara, 2002, s. 274275.

1. 5. Mehd Motifi
Muhammed Mehd, kkken Samarrada kaybolmutur. Bunun iin ona
mm- Mektm denmektedir. sn erye frkas onun hl hayatta olduu-
na inanr ve tekrar ortaya kmasn bekler. 22 slam dnyasnda farkl tezahrleri
olan Mehdlik konusu, geleneksel Alev evrelerinde on ikinci imm Muham-
med el-Mehdnin maarada sr olduu ve bir gn mutlaka dnyaya gelerek
hakszlklara son verecei eklindeki inanla sahiplenilmektedir. 23 Usl de bu
motifi benzer ekilde kullanr ve Mehdnin srr- Hud olduunu belirtir:
Muhammed Mehd hod srr- Huddur
Dnmezin niye dneyin prmden (Varsa, 9)
SONU
Sonu olarak Usl, samimi bir Ehl-i Beyt muhibbi ve taraftardr. Diva-
nnda Ehl-i Beyt kltr ve dncesini yanstan pek ok konu ve kavram ele
alm olan air, Ehl-i Beyti, hakikat pri olarak vasflandrm, Hz. Muham-
med ile Hz. Aliyi kendine pr/nder olarak semi ve her frsatta onlara bal-
ln ifade etmitir. On ki mamn ismini tek tek anarak yolunun onlarn yolu
olduunu ve hepsine ayr ayr sevgi beslediini dile getirmitir.
KAYNAKLAR
Ceyhan, Adem, Trk Edebiyatnda Hazret-i Ali Vecizeleri, nc Kitap Yaynla-
r, Ankara, 2006.
avuolu, Ali, Ehl-i Beyt Sevgisinin Tercmanlar, (eriim adresi: http:
//www. marife. org/12-cavusoglu. htm, eriim tarihi: 14 Nisan 2010).
Dlek, Adem, Sekaleyn Hadisi ve Deerlendirilmesi, (eriim adresi: http:
//www. marife. org/12-dolek. htm, eriim tarihi: 14 Nisan 2010).
Filibeli Ahmet Hilm, slm Tarihi (Hz. Peygamber Zamanndan Gnmze
Kadar), (ev. Ziya Nur), stanbul, 1982.
Glpnarl, Abdlbaki, Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri, n-
klp Yaynlar, stanbul, 2004.
sen, Mustafa, Usl Divan, Aka Yaynlar, Ankara, 1990.
Karaman, Fikret, Ehl-i Beyt, Din Kavramlar Szl, (eriim adresi: http:
//www. diyanet. gov. tr/turkish/basiliyayin/dinikavramlaroku.
asp?id=378&harf=E, eriim tarihi: 28 Mart 2010).
22
Filibeli Ahmet Hilm, slm Tarihi (Hz. Peygamber Zamanndan Gnmze Kadar), (ev. Ziya
Nur), stanbul, 1982, s. 273.
23
Mustafa nver, Nesimde Ehl-i Beyt Sevgisi, I. Uluslararas Seyyid Nesim Sempozyumu
Bildirileri, (Haz. Gla z), Ankara, 2005, s. 230.

Kaya, Doan, Trk Halk Edebiyat Terimleri Szl, Aka Yaynlar, Ankara, 2007.
z, Mustafa, Ehl-i Beyt, slm Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar,
C. 10, stanbul, 1994.
Latf, Tezkiret-uar ve Tabsratn-Nuzam, (Haz. Rdvan Canm), AKM
Bakanl Yaynlar, Ankara 2000.
z, Mustafa, Ehl-i Beyt, slm Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar,
C. 10, stanbul, 1994.
zel, Ahmet, l, slm Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, C. 2,
stanbul, 1989.
Sarkaya, M. Saffet, ah smail Hatayinin iirlerinde Hz. Ali, (eriim adresi:
http: //www. msaffets. com/wp-content/uploads/Sahismail. pdf, eriim tarihi:
28 Mart 2010).
Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Kabalc Yaynevi, stanbul, 2002.
Uzun, Mustafa, Trk Edebiyatnda Kerbel, slm Ansiklopedisi, Trkiye
Diyanet Vakf Yaynlar, C. 25, Ankara, 2002.
nver, Mustafa, Nesimde Ehl-i Beyt Sevgisi, I. Uluslararas Seyyid Nesimi
Sempozyumu, (Haz. Gla z), Ankara, 2005.
Ylmaz, Mehmet, Edebiyatmzda slam Kaynakl Szler, Enderun Kitabevi,
stanbul, 1992.

ORUM VE SVASTAN DERLENM
HALK R METNLERNDE KONU VEYA
AMA OLARAK HACI BEKTA VEL

Hitit niversitesi

ZET
Halk iiri szl gelenee dayanmaktadr. Szellik Trk kltrnn
temel zelliidir ve her trl tecrbe bu gne kadar szl olarak akta-
rlmtr. Bu nedenle inan ve inan konular da bu szl kltr ze-
rinden gnmze ulamtr. orum ve Sivas komu iki ehirdir.
Benzer tarihi ve kltrel zellikleri vardr. Alevi-Bektai inanc bu
ortaklklar arasndadr. Alevi Bektai airler Hac Bekta Veli hak-
knda iirler yazar. iirlerin benzer ve farkl zellikleri vardr. Bu a-
lmada benzer ortak ve farkl ynler incelenmektedir.
Anahtar Kelimeler: Szl gelenek, klar ve tasavvuf, orum ve Si-
vas klar, yazl kltr, icra ortamlar
GR
Halk iiri, gnmz Trk szl kltr geleneinde, din-tasavvuf ierie sa-
hip iirlerin sylendii <yazld> en gl alandr. k, air veya ozan sfatla-
rndan hangisinin tercih edildiine baklmakszn, edeb eser niteliine bal
olarak retilen nazm birimleri, ekil ve tr zellikleriyle ortak bir syleyie sa-
hiptir. Hlihazrda eitli icra ortamlarnda oluturulan halk iiri rneklerinde,
Hac Bekta Veli, baz metinlerde sadece bir konu iken tespit ettiimiz farkl
iir metinlerde de bal bana bir ama ynyle ele alnmaktadr. Konu
veya ama nitelendirmesini, birbirinden farkl bir kavram olarak da ele ala-
biliriz; bunun yannda amacn zerinde durulan tema olduu durumda, dolayl
da olsa konu ile bir arada ele alnm olmaktadr. Ancak, bu tebli kapsamn-
da, dolayl olarak birbirine bal bulunan bu iki nitelemeyi, iir rneklerinden
hareketle, ayr balklar altnda ele alacaz. Dorudan veya dolayl olarak Hac
Bekta Veliyi ileyen her iir doal olarak konusunu Hac Bektatan ve Bek-
tailikten almaktadr. Ancak, konunun Hac Bekta Veli olduu iirlerde, genel
yapsyla Anadolu tasavvufunun ke talarndan Pr anlatlmaktr. Alevi-
Bektai inancn ve genel olarak da Hac Bekta Veliyi anlatan iirlerde birden
ok baln ilendii konu yaklamn gryoruz. Bu yaklam, Anadolu
sahas klk geleneinin <k tarz> nemli merkezlerinden saylan orum ve
Sivastan tespit ettiimiz gelenek temsilcilerinin Hac Bekta Veliyi ileyen iir
rneklerinden hareketle ele alacaz.
Bu alma kapsamnda incelediimiz iir metinleri; antoloji, biyografi kitap-
lar ve dergi gibi yazl kaynaklar ile grme yaptmz gelenek temsilcilerin-
den tespit edilmitir. Tamamna yakn 11li hece lsyle oluturulmu iir-
lerde, Hac Bekta Veli genel olarak; din by ve tarih kiilik olarak vurgula-
narak veli, pir, hnkr olarak ele alnmaktadr. iir metinlerinde olduu kadar,
yazl basl kaynaklarda da hlihazrda; slam tarihinin nemli isim ve kaynakla-
rndan olmas bakmndan Anadolu tasavvuf yaps iinde, slam inancnn, her

orum ve Sivastan Derlenmi Halk iiri Metinlerinde Konu veya Ama Olarak Hac Bekta Vel
renk ve tonunda, Hac Bekta Velinin ele alndn grmekteyiz. Ancak, bu

almada youn olarak her iki yreye mensup Alevi-Bektai szl kltr mu-
hitine mensup kaynak kiilerin iirleri esas alnacaktr.
Hac Bekta Veli; Orta Asyada Ahmet Yesev derghnda yetien, sonra grevle
Anadoluya gelen, zellikle Hristiyan toplumun ok olduu rgp-Greme blge-
sine yerleerek orada derghn ve ocan uyandran, bir yandan Anadolunun
Trklemesi-slamlamas konusunda alan, dier yandan merkezden muhite
yaylacak ve genileyecek olan Trk corafyas iin rnek liderler yetitiren, Trk
toplumunu birlik-beraberlik lksnde btnletiren gerek bir mutasavvf ve top-
lumun hocasdr (Gzel 2006: 521). Aslen Horasanl olan ve Nibur ehrinde
doduu bilinen Hac Bekta Veli eyhinin derghnda yl hizmet ettikten sonra,
eyhinden emanetleri ve iczt alr (Gzel 2002: 37-38). Szel bellekte, Hac Bek-
ta Veliyi tanmlamak ve onu Alevi-Bektai inan yapsnda konumlandrmak,
yazl kaynaklarda verilen bilgilerle rtt gibi, baz ynleriyle ok daha ycel-
tilmi makamda anlatlmaktadr. iir metinlerinde Hac Bekta Veli Anadolu slm
tarihinin temel talarndan biri olarak grlmekte ve Ahmed Yesevnin hikmetli
szlerini Trk insanna tayan Pir olarak gsterilmektedir.
Hece ile oluturulmu Trk tasavvuf edebiyat metinlerinde, anlatmak-
retmek dncesine uygun olarak konu, olabildiince ak bir syleyile
ifade edilmektedir. Esasen, gerek halk iirinde gerekse divan tarznda oluturul-
mu eserlerde kusur saylabilen ekil zellikleri, tasavvuf iirlerde ok da ze-
rinde durulan bir husus deildir. Bu nedenle, tebliin de bal olan iir metin-
lerinden hareketle konu veya ama ynleriyle, Hac Bekta Velinin ele
aln biimi nem tamaktadr.
Tebliimizin temel yaklam konu ve ama ynyle Hac Bekta Veli
olduu iin elimizdeki iirlerin olutuu balam tespite dnk bir inceleme
yaplmayacaktr. orum bata olmak zere Sivas yresinde de geerli olduu
biimiyle; gnmzde iir metinlerinin oluturulma ve icra edilme biimi; gene-
li itibariyle ayin-i cemler, ky ve yaylalarda yaplan enlikler ile lenler, ehir
ortamnda dernek, vakf ve dier cemiyet hayatna dair meknlar, yrenin yeti-
tirdii nemli kiilerin ve gelenek temsilcilerinin anld zel gn ve gece
programlar, radyo veya televizyon yaynlardr.
Grtmz gelenek temsilcileri, iirlerini dnerek yazdklarn ve
metinler zerinde daha sonra eitli dzeltmeler veya deitirmeler yaptklarn
ifade etmilerdir1.
1
iir metinlerinde grlebilecek; hece hatalar, kafiye ve redif kusurlar, kelime yanllar, iiri
aldmz kaynaktaki ekli korunarak aktarlmtr. Bu nedenle, herhangi bir deitirme-
dzeltme yaplmad iin, kelimelerin yazl da dahil olmak zere, grlecek her trl kusur-
lar, iiri alntladmz kaynakla ilgilidir.

Trk tasavvuf dncesinin zirve ahsiyetlerinden biri olarak kabul edilen ve

adna kurulan Bektalik tarkatiyle Bat Trklerinin dnce dnyasnda, siyas
hayatnda gz ard edilmesi mmkn olmayan etkileri olan Hac Bekta Veli
zerine, Trkoloji almalar erevesinde gerek bizde gerekse Batda bir hayli
yayn yaplmtr. Bektai Edebiyat veya dier adlandrlyla Alevi-Bektai
Edebiyat hakkndaki aratrmalarn dnda, Hac Bekta Veli sevgisiyle ortaya
konulmu eitli yazmalara ve daha ziyade szl gelenee dayanan almalar da
bulunmaktadr (Ouz 1996: 88; Ouz 2000: 88).
slam inancnn farkl yorumlarna gnl vermi ehlidil kaynak kiilerde ol-
duu gibi, zellikle Alevi-Bektai inan yaps iinde; genel kabullere dair konu-
lar ve dnceler, Hac Bekta Veliyi konu veya ama balamnda ele alna-
rak ilenmektedir. orum ile Sivasta tarm ve hayvancln youn olarak ekil-
lendirdii sosyal hayata paralel olarak, gelenek temsilcilerinin nemli bir ksm,
alt gelir grubundan kiilerdir. Bu ynyle, duygularn ve aresizliklerini iirle-
riyle dile getirmektedirler.
Bunun yannda, her iki yrenin gelenek temsilcileri; iir sylemee balang
ile saz almaya ilk adm ncelikle kendi evrelerinden etkilenerek balamlar-
dr. Farkl illerde olduu gibi orum ve Sivas yresinde de, Alevi-Bektai kltr
muhiti mensuplar, bu yoldaki ilk eserleri; katldklar ayin-i cemlerde, k veya
ozan sfatyla iir syleyen gelenek temsilcilerinin eitli icra ortamlarnda sun-
duklar eserlerinde ve yazl-basl malzemeden okuyarak renmektedirler. Bu-
na son yllarda grdmz, kaset, CD ve Internet ortamnda kaydedilmi ola-
rak pazarlanan sesli grntl elektronik materyali de ekleyebiliriz.
orum, genel anlamda k sanat veya klk sanat (k edebiyat) olarak
bilinen bu kltr dalnn, Orta Karadeniz yresinde olmasyla, Dou Anadolu
ve Orta Anadolu blgeleriyle birlikte nemli tarih merkezlerindendir. Genel
yaps itibariyle, geleneksel k tarznn yannda, tekke-tasavvuf veya din-
tasavvufi (Alevi-Bektai) Trk iiri hususiyetleriyle bir arada iki kol hlinde
gelime gsteren orum Halk iiri, zenginliini de bu noktada kazanm ve
srdrmtr (Talova 2008: 21).
Grme yaptmz szl kaynaklarn ve elimizdeki iir metinlerinin ieri-
ine baktmzda zelden genele veya genelden zele doru syleyie bal ola-
rak; Alevi-Bektai inancndan balayp Hac Bekta Veliyi anlatmak veya bunun
simetrisi hlindeki syleyiler tercih edilmektedir. Kimi zaman da genel kabuller
msralara dklmekte bunu destekleyici mahiyette Hz. Ali veya Hac Bekta
Veli temel e olarak sunulmaktadr. Baz iirlerde ise isim verilmeksizin ideal
olan veya en azndan ortalamann stnde bulunmas icap eden kiilik zellikle-
ri anlatlmaktadr. Bununla beraber Hac Bekta Velinin Hz. Ali ile beraber
dnlmesinin, halk iiri metinlerinde bol miktarda rnei mevcuttur. o-

rumlu Hseyin Denklinin Hac Bekta Veli isimli iirinin drdnc drtl-
yledir:
Mminlerin de selisin
Burcu esen an yelisin
Hem Alisin hem velisin
Hnkr Hac Bekta Veli
(Barcan 2008: 296)
Hac Bekta Velinin, Ali nesli olduu konusundaki syleyiler ortaktr. Hac
Bekta Veli hem Velidir hem Ali. Baka trl sylenirse Hac Bekta Veli yeni-
den dnyaya gelmi (don deitirmi) Alidir. yle ki artk Ali Velidir, Veli de
Ali. Horasandan Anadoluya gelen Hac Bekta Veli olarak grnen Alidir (Bal
1999: 37, 40). Bu kabul Sivasl sz erbab Ali Metinin Pir Hac Bekta
isimli iirinde grmekteyiz:
Karde olun diye tarikat kurdun Al bayran sen krmz kansn
Hakikat yolunda ok sava verdin lem bilir ululardan ulusun
Aslann aznda hatemi grdn Allahn aslan Hazret Alisin
Alisin inancm var Hac Bekta nancmz sana var Hac Bekta
Pir Sultana giden yol Hac Bekta Gereklere giden yol Hac Bekta
(Kaya 2009e: 269-270)
Sivas ve orum yresi k ve airlerinin iirlerinde Hac Bekta Veli; Pir
Hac Bekta, Hac Bekta, Pir biimleriyle gemektedir. iirlerde kafiye
dner ayak veya tek ayak esasna dayal olarak yine Bekta Pir Hac Bekta
gibi isim kkl kelimelerle seilmektedir. Trk tasavvufunda, Hoca Ahmed
Yesev iin yaygn olarak kullanlan pr unvan, asrlardr ilh ak yolculu-
unda eriilmesi g bir zirve, rehber ve nder karlndadr (Canm 1996:
10). iir metinlerinde bu unvann, Hac Bekta Veli iin de, gerek halk arasnda
gerekse halk airleri ve klar arasnda kullanlmas, Hac Bekta Velinin Ye-
sevye benzetilmesi veya Anadolunun Yesevsi grlyor olmasyla ilgilidir.
zellikle, genel kalp syleyilerin dna km sz ustalar iin, pr sfatyla
Hac Bektan bir arada tercih edilmesi tamamen bir uur, bir tasavvur gster-
gesidir. Bunun yannda, Hac Bekta Veli iin yazlm ama yapl iirlerinde
yannda, baz iirlerde ise Hac Bekta Veli, Alevi-Bektai inan sisteminin dier
nemli deerleri gibi sadece zikredilen veya ismen deinilerek tek drtlkte
veya tek bir msrada ismen vurgulanan bir konu hlindedir. Esasen, bir
iirin Hac Bekta Veli adyla veya kafiyesiyle oluturulmas, o iirin temel
amacnn Hac Bekta Veli olduu sonucunu dourmamaktadr. iir metinle-
rinde, gerek konu gerekse ama balamnda anlatlmak istenen temelde Alevi-
Bektai sistematii iinde, genel kabuller veya deerler btndr. Bu dnce,
iire Hac Bekta Veli isminin verilmesiyle ya da mevcut bir iirin baz drtlk-

lerinde Hac Bekta Veliyi anmak biiminde grlmektedir. Hac Bekta Ve-
liye yer veren Rya lemi isimli iir bu tarza rnek verilebilir:
Rya lemine daldm uykuyla
Ben gerei grdm deli dediler
Allahtan bir ayet inmi vahiyle
Hak Muhammet Hakkn kulu dediler
Bir kapdan girdim pirler oturmu
On iki mam da hizmet yetirmi
Sanki yzlerini nura batrm
te ah- Merdah Ali dediler
Cemalini grdm krklar yolunda
Abas srtnda asa elinde
Yunusu sanda Tapduk solunda
Hnkr Hac Bekta Veli dediler
mam Hseyini gremez her can
Kerbelda kana bulanm bican
ki aa grdm bir yal urgan
O da Pir Sultann hali dediler
Mevlny grdm ehr-i Konyada
Bir can tazelendi ark bnyede
zgrce yaarm yalan dnyada
O yol Atatrkn yolu dediler
Emanet der ki uyandm dten
Olan biteni anlattm batan
Bir dolu imeden geti i iten
Akt erenlerin seli dediler
Servet Yldrm (Emanet) (Kaya 2009b: 2003)
Bu ekilde konu mahiyeti tayan Sivasl Fezanin inde isimli iirinin
Alevi-Bektai kltrnn tasavvuf dncesinde var olan temel dsturlarn ve
deerlerini anlatt nemli hususlar arasnda Hac Bekta Veli de yer almaktadr:
()
Asln Hak Muhammed Aliden gelir
Nurun Hac Bekta Veliden gelir
Desturun erenler nutkundan gelir
Canana mihmansn meydan iinde
()
Kul Feza bu meydanda his ald
Mnkirin gnlnde hl pas kald

Erenler bu demde nasibin ald

Ispatta imanm meydan iinde (Kaya 2009b: 361)
Ayn biimde, genel Alevi-Bektai kabullerini anlatan ve bu konu btnl
iinde her biri mstakil anlam tayan deerlerin anlatlmasna bir rnei de
yine Sivasl Metin (Ali Metin) dile getirmektedir. Drt ktalk Muhammed
Ali arr isimli iirinin son iki drtl yledir:
()
Muhammed Mustafa Nebiyullahtr
Ali, Keremallahu Veliyullahtr
birdir biri yine Allahtr
Yollarm Muhammed Ali arr
Metin bir vcut Muhammed Ali
Biri Cemaldr biri Celli
Mridimiz Hac Bekta Veli
Bellerimiz Muhammed Ali arr (Kaya 2009d: 134)
Allahn mafiretine vesile olmas inancyla bata Hz. Peygamber olmak ze-
re, din byklerinden efaat dilenmektedir. Yalnzca gnahlarn balanma-
sn dilemekten ibaret olmayan yakar ifadeleri, slam tasavvufunun temel iir
trleri arasndadr. Elimizdeki iirler, didaktik eda ile beraber yaratl ga-
yesine uygun iman ehli olabilmeyi de iermektedir. iirlerde eref-i mahlkat
mertebesinin stne kan ve bu nedenle halk arasnda kmil insan konumda
farkl sfatlarla nitelenen kiilikler birer vesile mertebesinde grlmektedir.
zellikle szl kltr artlar dnldnde, yazl kltr ortamnn okul
<medrese, dergh, ayin-i cem> gibi eitim kurumlarndan nasiplenmemi halk
arasnda, kemlat ehli olarak grlen isimler, yaad dnemde olduu gibi
vefatndan sonra da manevi ilham kayna ynyle yaatlmaktadr. Bu konu-
ya Sivasl kszn ve orumlu k (Kul) Hseyinin iirlerinin son drtl-
n rnek gsterebiliriz:
()
ksz eydr hizmet eyle uluya
Niyaz eyle Hac Bekta Veliye
Sdk ile arrm pirim Aliye
Elbet bunda meyil dr edenler var (Kaya 2009d: 340-341)
()
Kul Hseyin, Ali, Naki, Askeri
Mehemmed Medhinin ak eseri
Balm Sultand sahipzaman eri
Nur-u Hac Bekta Velim var benim (vgin 2009: 54)

El yazmas eserlerde grld gibi (Eri 2008: 1098) szl gelenek r-

n olan iir metinlerinde de Allah sevgisi, Allahn merhametini dilemek, tlib-
lere nasihatler, dnyann fanilii, insan sevgisinin nemi, gnahtan kanmak,
cennet ve cehennemin gereklii ile beraber yaplmas gerekenler, on iki imam,
cehalet, bilgi, cimriliin ktl vurgulanan konulardandr. Ayrca, drt kap
krk makam da yazl kaynaklarda zerinde durulan temel konulardan biri
olduu gibi, szl gelenein ileyiinde de nemle ele alnan hususlar arasnda-
dr. Trk tasavvuf geleneinde erknnme olarak bilenen trde deerlendiri-
len syleyi, tasavvuf airlerinin en zengin rneklerini verdii alanlardandr.
orumlu ve Sivasl halk airleri ve klarn iirlerinde, adb ve usl dair
birok rnek metin bulunmaktadr. Buna orumlu k Arabnin (Arap De-
mir) Pir Hac Bekta isimli be ktalk iirinden rnek verebiliriz:
Seven dostlar bana bir dman kt Sanma beni kader ile haklat
Sargsz yaremin sular akt Geldi gitti felek bana daklat
Acmad zalim yreim yakt imdeki dertler bine yaklat
u dnya bama dar Hac Bekta nanmazsan ite gr Hac Bekta
Gnlerce bekledim darda lm Arabyim hasret kaldm o yare
Sam yeli soldurdu gonca glm Acep bulunur mu derdime are
Bin para edesin kanl zalimi Ynm evirip yalvardm pire
Yalvarrm sana Pir Hac Bekta Nolur muradm ver Hac Bekta
(Yaayan Halk Ozanlar, 2008: 41)
iirlerini aldmz gelenek temsilcilerinin nemli bir ksm ilkokul mezunu-
dur. ehirde yaayanlar olmakla birlikte, ou kyde yaamakta; tarm ve hay-
vanclk ile hayatn kazanmaktadr. Baz isimlerin iire ynelmesinde kyndeki
sazl-szl ortamn byk rol olmutur. Sk sk katldklar ayin-i cemlerde
deyiler de nemli katk salamtr. Bunun yannda, basl kitaplar okumak da
yre klar bata olmak zere iire ilgi duyanlarn kendilerini gelitirmeleri ve
ilk iirlerinde taklit etmee yneldikleri kaynaklar arasnda saylabilir. Sivasl
k veya ozan sfat ile iir syleyenlerde k Veysel etkisi ak ekilde g-
rlmektedir. zellikle arklal temsilciler iin, Veysel ile tanm olmak ve
Veysel tarznda iirler syleyerek gelenee dahil olmak sz konusudur. k
Veysel ile birlikte Ali zzet zkan, Pir Sultan, Kul Himmet, Viran, Ruhsat,
Minhac ve Sefil Selim de gelenek temsilcilerinin usta konumunda saydklar
isimlerdendir.
Yaygn kullanl ile Alevilik-Bektailikin arka plannda iki ana damar var-
dr; Kzlbalk ve Bektailik. Bektailiin kkeninde Ahmet Yesevi vardr. Lok-
man Perende ve Hac Bekta Veli gibi gnl erlerinin abalaryla Trklerin din
anlaylarnn ahlak temelli olarak ekillenmesinde etkin bir Trk tasavvuf eko-
ldr Bektailik. Her eyiyle Trk kokan, Trklerin ekillendirdii ve Trkleri
ekillendiren bir sufi gelenektir Bektailik. Yenieriler, pir olarak Hac Bekta

Veliyi kabul ederler (Onat 1087). Alevi-Bektai geleneinde, sze dayal akta-
rmn yan sra yazl kaynaklar vastasyla tlib ve dervilerin bilgi ihtiyac kar-
lanm ve yolun devamn salayan eitim-retim faaliyetleri gerekletirilmi-
tir. Ehl-i Beyt nesli olan pr ve mridler yolun prensiplerini, kayna Kuran ve
Ehl-i Beyt olan inan, ibadet ve ahlak esaslarn okumular, anlatmlardr (Eri
2008: 1097). Hac Bekta Veliyi konu alarak, slam tarihi ve inanc zerinde
duran iki iir rnei yledir:
Hac Bekta Pir Hac Bekta
Horasandan geldin Anadoluya Yol grnd ben slama giderim
Nice kerametin var Hac Bekta Medet Mrvet senden Pir Hac Bekta
Biz muhtacz senin gibi uluya Varr mridime niyaz ederim
Btn mminleri gr Hac Bekta Medet Mrvet senden Pir Hac Bekta
Asrlardan beri snmez n Selman Baba mridimi bulaym
Seven can dostlarn senin an Ayan tozuna yzm sreyim
Bizlere kabedir pirim eiin Kapnda kul eyle kurban olaym
Yoluna vermiiz ser Hac Bekta Medet Mrvet senden Pir Hac Bekta
Dergahnda aka geldik aladk Bir niyetim Veysel babaya varmak
Kerbelada ah Hseyine aladk Anam babam orda bunlar grmek
Daim zmz sana baladk Emmime dayma bir yzm srmek
Ne olur halimizi sor Hac Bekta Medet Mrvet senden Pir Hac Bekta
Deliktaa yakn zemzem pnarn Gldedeyi Besereki grrm
Derdimize deva olur sularn Ulu ziyarete selm veririm
Her tarafn sarm amn narn Eime dostuma merhaba derim
Cmlenin muradn ver Hac Bekta Medet Mrvet senden Pir Hac Bekta
Bektalarda eser pirimin yeli B. Samim arzular ana yurdunu
Yardmcmz olsun ol Kzldeli Benim pirim anlar benim derdimi
Ozan Balkaymam goncas gl Bilmem ilelerim sona erdi mi
Gel de yaramz sar Hac Bekta Medet Mrvet senden Pir Hac Bekta
Ozan Balkaymak (Halil Kaymak) Bekir Sami Bozkurt (Kaya 2009a: 477)
(AN-DER 2007: 178)
Yaygn bir tabirle hl ilmi olan tasavvufun, tm mn ve terimleriyle edeb
eserlerimize de yansm olan bir hayat program vardr. znde tefekkr ba-
rndran ve muhatabn yorucu zihin mesaileri ile kar karya brakan tasavvu-
fun, btn bu akla ve bilgiye dayal yapsna ramen, pratikteki hedefi gnl-
dr. Mutasavvflara gre, dnya hayat bir d/i, madde/mn, beyin/gnl
mcadelesidir (Ceylan 2005: 31, 39). Hz. Al, slamiyet genel erevesi iinde
hangi mezhep veya tarikat olursa olsun, her kesimden air tarafndan bir iman

ve mcadele adam olarak ilenmektedir. Onun hayat tarz ve davran yaps ile
iire konu olmas, bizim insanmzn Hz. Al ile ayniletiinin de ifadesidir.
Hz. Alnin isimlerinden birisi Haydardr. Arslan anlamndadr. Rivyete
gre Hz. Fatma ryasnda Hz. Alyi arslan suretinde grm ve Alye bu ismi
vermitir. Hz. Muhammed tarafndan kendisine Aliyl-Mrtez ismi verilen
Hz. Al, Ebu Turb ismi ile de anlmaktadr. Hz. Al, yiitlikte Zalolu Rs-
teme benzetilir (etin 1997: 166, 169, 174). Hnkr yeni bir yol kurmam,
On ki mamn yolunu srdrmtr. Bu nedenle Bektailik ah- Merdan
(Velilerin ah) Alinin yolunun devam kabul edilmektedir. Hac Bekta Veli
de ah- Velayetin bu demde kendisidir (Bal 1999: 43). Halkn tasavvurunu
kitab dncenin tesinde dile getiren klar-halk airleri, iirlerinde Hz. Ali
hakknda ortak bir syleyie sahiptir:
Dinde ilk admdr gel gr eriat Beli dedik ah brahim Veliye
Alinin yoludur dinde tarikat nallah gtrr bizi Aliye
Marifet iinde olan hakikat avu ne sylersin kendi kendiye
Bir Yesevi, Hac Bekta, Atatrk Pirim Hnkr Hac Bekta Velidir
orumlu k Hseyin irkin Sivasl Mustafa Sarkaya (avu)
(Barcan 2008: 83) (Kaya 2009b: 10)
Bektai ve Alevi kltrnde, slamn zne bal olarak, erkein kadndan
stn olmad zerinde nemle durulmaktadr (Termen 1999: 322). Hac
Bekte Velnin din, fikr ve soysal yapsna baktmz zaman itikad, ibadet,
ahlak ve sosyal konularda slam dininin genel hkmlerini, anlalr ekilde
iledii grlr. O, Kuran- Kerim ve hadislerin nda tpk Hz. Muhammed
devri Mslmanlarnn yapt gibi Trk insann halka halka birlik-beraberlik
lks etrafnda toplamaya, eitmee ve lider olarak yetitirmeye alr (Gzel
2006: 522). Hac Bektan bu ynn ne karan iir metinleri slam tarihin-
de ke ta kabul edilen isimlerin rnek gsterilmesi biiminde oluturulmu-
tur. Dier bir ifadeyle, ideal olan, ideal kiilikler ile anlatlmaktadr. Bu amala
Yesev, Yunus Emre, Hac Bekta Veli, Hac Bayram gibi tasavvufun ncl
isimleri ya bir arada kullanlmaktadr ya da mukayese unsuru olarak ele aln-
maktadr:
Biri Hac Bekta Biri Yunusta Hac Bekta
Bunlar insanl barna basar ok kr Tanrya bir olduk geldik
Birisi ho gr birisi sevgi zm meydandadr ser Hac Bekta
Yryznden kavga sava keser Akl bata iken dilim dnerken
Birisi ho gr birisi sevgi Sor da syleyeyim Pir Hac Bekta
()
Dve kavgaya bo vereceksin Rum Diyarn er olup da geldin
Sevgi fabrikandan i vereceksin Doksan bir ereni meydanda buldun

nsanlar sevip bo vereceksin Dar ec stnde namazn kldn

Birisi ho gr birisi sevgi Erenler stnde Pir Hac Bekta
() ()
Bu k Borani gzele hasta Trkeyi rettin Trk evladna
Sevgiden mektubum gzeller pasta Kul Bayramm k oldu adna
Biri Hac Bekta biri Yunusta nayet Allahtan geldim kapna
Birisi ho gr birisi sevgi steim mmettir ver Hac Bekta
k Boran (Halil imen) Bayram Daldal (Doan 2008: 58)
(Yaayan Halk Ozanlar 2008: 92)
Alevi-Bektai iir rneklerinde grdmz genel yaklamlardan biri de din
kimliiyle bilinen Ahmed Yesev ve Hac Bekta Velinin, Atatrk ile bir arada
ele alnmasdr. Bu yaklam, cumhuriyete duyulan sayg ve sahiplenmenin bir
tezahr biiminde ifade bulduu gibi, Atatrkn ahsnn yceltilmesi eklin-
de de grlmektedir. Sivas ve orum gibi komu iki kltr-inan muhitinde,
Atatrkn bu anlamda yceltilmesi, szl tarih noktasnda da nem tamak-
tadr. Zira sylenenlerin bir ksm ikinci nc kuak kiilerden duyulan bilgi-
lere dayand gibi bazlar da yaanm grg ve tecrbeye dayaldr. Esasen,
yazl tarih kaynaklarla birlikte, halkn gnlk hayatnda olduu kadar duygu-
dnce dnyasnda yansma bulan deerler, ahs syleyilerde eitlenmekte-
dir. Atatrkn, Yesev ve Hac Bekta ile bir arada sylendii iirler de, Alevi-
Bektai inancn vurguland birer konu durumundadr.
Dinde ilk admdr gel gr eriat rakman vecize sz brakanlar
Alinin yoludur dinde tarikat Dilimize Trke z brakanlar
Marifet iinde olan hakikat Geree gtren iz brakanlar
Bir Yesev, Hac Bekta, Atatrk Biri Hac Bekta Biri Atatrk
orumlu k Hasan Hseyin irkin orumlu k Hseyin rakman
(Barcan 2008: 83) (rakman 1992: 169)
Horasandan tuttu aydnlk yolu
Balm Sultan Kzl Deliydi kolu
Mustafa Kemalim uludur ulu
Verdi evrensellik bir Hac Bekta
Sivasl k Ali G (Kaya 2009a: 283)
Tasavvuf iirlerde asl ama ak syleyi ile verilmek isteneni anlalr
klmaktr. Bu amala Trke syleyie aykr dmeyecek Trk duygu ve d-
ncesinden kopmamak gerektii iin sade dil kullanlmas gerekmektedir. Bu
sadelik btn tasavvuf iirlerinde sz konusu deildir elbette. Baz iir metin-
lerinin, konu veya ama balamnda aklama-izah etme dncesi ile sy-
lendiini <yazldn> grmekteyiz.

SONU
iir metinlerinde, konu olarak ilenen rneklerde Hac Bekta Veliden me-
det-yardm beklenmesi genel olarak grlen bir syleyitir. Bu medete nail
olmak iin nelerin yaplm olduu ve gelecee dair nelerin de yaplmas gerekti-
inin anlatlmas sz konusudur. Ama bal altnda toplayabileceimiz iir
rneklerinde ise Hac Bekta Velinin merkezde olduunu gryoruz. Yesevnin
rencisi olarak Anadoluya gelii, diyar- Rumu ihya yolunda att admlar
anlatmak esas olarak grlmektedir.
Szl kltr ortamnda dinleyici huzurunda icra edilen metinlerle birlikte,
szel yapya uygun yazl iir metinleri de Hac Bekta Veliyi bu iki noktada
ilemektedir. Hangi icra ortamnda olumasna baklmakszn dinleyicinin veya
okuyann da bekledii aslnda budur. airin, ozann veya n dilinde, yeni
syleyilerin aranmasyla birlikte; bilinen hususlarn airane slupla ilenmesi,
bu noktada iir metinlerinin beenilmesinde temel edir. Hitap edilen kitlenin
de aslnda her msrada veya iir btnlnde birka kelime ile deinilerek
anma veya sadece Onu anlatmaya dnk metinlerden de Alevi-Bektai
inan yapsn okuduunu (dinlediini veya rendiini), grtmz szl
kaynak kiilerinden renmekteyiz.
Bu nedenle ister sadece deinilen veya rnek verilen bir konu olsun ister
mihenk olarak merkeze konulan ve msralarn etrafnda rld ama olsun
Hac Bekta Veli kitab bilgilerden kopuk olmayan tarzda iire yansmaktadr.
Burada kitab bilgilerin szl kaynaklarla desteklendii bilgisinden hareketle
szl ve yazl kltr yapsnn ortak bir Hac Bekta Veli kabul oluturdu-
unu syleyebiliriz.
KAYNAKA
An-Der 2007 iir Antolojisi, 2007, Haz: Ozan Sinem, Anadolu Halk Ozanlar Kl-
tr ve Dayanma Dernei Yayn, mit Ofset Matbaaclk, Ankara, s. 178.
Bal, Hseyin, 1999, Alev-Bekti Ozanlara Gre Hac Bekta Veli (Sosyolojik
Bir zmleme), I. Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Sempozyumu
Bildirileri (22-24 Ekim 1998), Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac
Bekta Veli Aratrma Merkezi Yayn, G. , . , letiim Fakltesi Bas-
mevi, Ankara, s. 35-46.
Barcan, Ozan Gazi, 2008, Dnden Bu Gne Ozanlarn Dilinden, Ezgim
Matbaas, Ankara, s. 296.
Canm, Rdvan, 1996, Pir-i Trkistan Hoca Ahmed Yesev'de Tasavvuf D-
ncesi, Bilig Bilim ve Kltr Dergisi, Say 1, Bahar, Ankara, s. 9-12.
Ceylan, mr, 2005, Byle Buyurdu Sf Tasavvuf ve erh Edebiyat Ara-
trmalar-, Kap Yaynlar, Melisa Matbaaclk, stanbul.

etin, smet, 1997, Trk Edebiyatnda Hz. Al Cenknmeleri, Kltr Bakanl

Yayn, Ankara.
rakman, Hseyin, 1992, orumlu Halk Ozanlar, Alev Yaynlar, stanbul.
Doan, Serkan, 2008, Sivasn arkla <Emlek> lesinde klar ve Deyileri, Hitit
niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Mezu-
niyet Tezi, (Dan: Yrd. Do. Dr. Mete Talova), orum. (VII+178 S.)
Eri, Osman, 2008, orum Blgesindeki Alev-Bekta El Yazmalar ve Muh-
tevlar zerine Uluslararas Osmanldan Cumhuriyete orum Sem-
pozyumu, (23-25 Kasm 2007), II. Cilt, (Haz: M. M. Sylemez, M.
Okumu, . Yiit), orum Belediyesi Kltr Yaynlar, Lider Matbaac-
lk, orum, s. 1093-1137.
Gzel, Abdurrahman, 2002, Hac Bekta Veli ve Maklt, Aka Yayn, Burak
Matbaas, Ankara.
_____, 2006, Hac Bekta Velinin Makltnda Grlen lim, Hogr,
nsan Sevgisi ve Sosyal Bar Simgeleyen Unsurlar Prof. Dr. Saim Saka-
oluna Armaan, Haz: Ali Berat Alptekin, Kmen Yaynlar: 22, Olgun
elik Ofset Matbaa Tesisleri, Konya, s. 520-535.
vgin, Hayrettin, 2009, Gemiten Gnmze Sungurlu Halk airleri, Sungur-
lu Belediye Bakanl Yayn, BRC Basm, Ankara.
Kaya, Doan, 2009a, Sivas Halk airleri, I. Cilt, Sivas 1000 Temel Eser, Sivas
Valilii Yayn, nder Matbaaclk-Gazetecilik, Sivas.
_____, 2009b, Sivas Halk airleri, II. Cilt, Sivas 1000 Temel Eser, Sivas Valili-
i Yayn, nder Matbaaclk-Gazetecilik, Sivas.
_____, 2009c, Sivas Halk airleri, III. Cilt, Sivas 1000 Temel Eser, Sivas Vali-
lii Yayn, nder Matbaaclk-Gazetecilik, Sivas.
_____, 2009d, Sivas Halk airleri, IV. Cilt, Sivas 1000 Temel Eser, Sivas Vali-
lii Yayn, nder Matbaaclk-Gazetecilik, Sivas.
_____, 2009e, Sivas Halk airleri, V. Cilt, Sivas 1000 Temel Eser, Sivas Valilii
Yayn, nder Matbaaclk-Gazetecilik, Sivas.
Ouz, cal, 1996, Manzum Hac Bekta Velyetnmesinin Yeni Bir Nshas,
Folkloristik: Prof. Dr. Umay Gnay Armaan, (. obanolu-M.
zarslan), Feryal Matbaaclk Ltd. , . , Ankara, s. 88-91.
_____, 2000, Trk Dnyas Halk Biliminde Yntem Sorunlar, Aka Yayn,
Baer Matbaas. (144 S. )
Onat, Hasan, 2008, orum Alevilii zerine, Uluslararas Osmanldan
Cumhuriyete orum Sempozyumu, (23-25 Kasm 2007), II. Cilt, (Haz:
M. M. Sylemez, M. Okumu, . Yiit), orum Belediyesi Kltr Yayn-
lar, Lider Matbaaclk, orum, s. 1083-1091.

Talova, M. Mete, 2008, Szl ve Yazl Kaynaklarla orum Halk iiri Antolo-
jisi klar, Ozanlar, airler-, orum Valilii Yayn, orum. (634 S. )
Termen, Belks, 1999, Bektai ve Alevi Kltrnde Kadn, I. Trk Kltr ve
Hac Bekta Veli Sempozyumu Bildirileri (22-24 Ekim 1998), Gazi ni-
versitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Merkezi Yayn, G.
, . , letiim Fakltesi Basmevi, Ankara, s. 317-322.
Yaayan Halk Ozanlar, 2008, Editrler: Metin Turan, Nazender Szer, Grsel
Gke, Dilek Bal, mit Ofset, Ankara.
RNEK METNLER
Hnkr Hac Bekta Veli

k oldum gzel sevdim gaziler
Hnkr Hac Bekta Veli diyerek
Gnl hak grd yeri arzular
Arzuladm geldim dostun eline
Urad yolumuz Malya lne
Dhil olduk muhabbetin glne
Dilimde tespihim kalbimde virdim
Beytullah stnde nurunu grdm
Hac Bekta derghna srdm
Kimse bilmez akl ermez bu hale
Kmil olanlar da erer kemale
Bir niyazm vardr sultan cemale
Hulusnin sebakn yazan var
Mminleri bir katara dzen var
Bu dnyada amelini yazan var
Sivasl Abidin (Hulus Pek) (Kaya 2009c: 193)

Hac Bekta
Ryamda sr oldun geldim kapna
Beni heder etme Pir Hac Bekta
Hayran oldum bakakaldm yapna
Olmusun leme yr Pir Hac Bekta
Mminlerin derghnda yolunda
Balm Sultan postun sermi solunda
Hrmetler rahmetler dolar elinde
lemin niyaz var Pir Hac Bekta
Seni syler erenlerin dilleri
Tipi boran demez aar yollar
Bahende kuruyan o al glleri
Urasn ellerin Pir Hac Bekta
Veysel sensiz neyler ii ahzar
Senle olmak ister cihan- diyar
nan ki cesedin odlarda yanar
Yanp da kl olur kor Pir Hac Bekta
Sivasl Veysel akmak (akmak) (Kaya 2009e: 396)
Hac Bekta
Delikli tanda beni skmad,
Can kurban yoluna Pir Hac Bekta.
Her yerde aradm ryamda buldum,
Bir daha ryama gir Hac Bekta.
Elimde sazmda hep seni andm,
Akn dolusunu itim de kandm,
Her gn yolunuza gelmek muradm,
Herkes gider iken bakp kalmtm,
Dnp gelenlerden ifan almtm,
Gzel pirim senden derman bulmutum,
Glsm der ki, ben de byle inandm,
Yllar var ki iin iin aladm,
Akn ile yreimi daladm,
orumlu Glsm Kahraman (Talova 2008: 119)

BEKTA DERGHI LE
DVN-I HMAYUN ARASINDAK
YAZIMALAR ZERNE
Yrd. Do. Dr. Mehmet Emin EN

Batman niversitesi
Tarih Blm Bakan

ZET
Anadoluda genel olarak ortaya kan bir otorite boluu yznden
yama ve apul olaylarnn balamas bir sosyal sistem olan Bektai
Derghnn da byk zararlar grmesine sebep olmutur. Bu olaylara
benzer bir durumda 10 Safer 1241 (Eyll 1825) ylnda Krehirde
karmza kmaktadr.
Bektai Dergh yama ve apul olaylarnn balamas zerine Os-
manl merkezine, durumu bildiren bir yaz gnderir. Yaz 10 Safer
1241 (Eyll 1825) tarihini tamaktadr. Belgenin yazld tarih II.
Mahmut Dnemidir. O yl Balkanlarda olduu gibi Anadoluda da
youn ekyalk olaylarnn balad bir dnemi anlatmas bakmn-
dan nemlidir.
Bu sempozyumda da Mucurda Hac Bekta Veli Post-Nin es-Seyyid
el-Hc Mehmed Hamdullah Efendiden babas Feyzullah Efendinin
katillerinin yakalanarak cezalandrlmalar ile ilgili Divn-
Hmyna sunmu olduu bir dileke ve ona merkezden verilen ce-
vabn deerledirlmesi yaplacaktr. Ayrca Bektai Derghnn bu ve
buna benzer olaylardan nasl etkilendii, merkeze gnderdii yazda
kulanm olduu dil ve slup, Osmanl merkezinin Bektai Dergh-
na verdii itibar ve onlar korumak iin alm olduu tedbirler hak-
knda bilgi verilecektir.
Anahtar Kelimeler: Bektai Dergh, Dvn- Hmayun, Yazmalar
GR
Yazmalar, Babakanlk Osmanl Arivinde Cevdet Zaptiye Tasnifi 1548de
iki belgeden (Belge 1 ve Belge 2) olumaktadr.
Birinci belgede Dergha yaplan bir saldrdan ve bu konuyla ilgili dergh yet-
kilisinin 1241 Safer Ay (Eyll 1825) balarnda merkeze gndermi olduu bir
ikyet ve istek yazs (Yaz 1), bu yaznn st taraflarnda Tahrir Defteri kaydn
gsteren 9 Muharrem 1841 (24 Austos 1825) tarihli siyakat zabt (Yaz 2), 12
Safer 1241 (26 Eyll 1825) tarihli Sadrazamn Derkenar (Yaz 3), 15 Safer 1841
(29 Eyll 1825) tarihli Defterdarn konuyla ilgili yaplmas gerekenleri ihtiva eden
buyruldusu (Yaz 4) yine bu konuyla ilgili 19 Safer 1841 (3 Ekim 1825) tarihli
dier bir buyruldusu (Yaz 5); ikinci belgede ise Mucur naibine konuyla ilgili
emirnamelerin (Belge 2) bulunduu bir cevap yazs bulunmaktadr.

Bekta Dergh le Dvn- Hmayun Arasndaki Yazmalar zerine
Birinci Belge
Belge 1: Hac Bekta Dergahndan merkeze gnderilen belgeler
Yaz 1: Dergah yetkilisinin merkeze gnderdii ikayet ve istek yazs

Yaz-1 Okunuu: Der Devlet-i Mekinet-i Arz- Di Keminet Budur ki; [1]
Ceddi-i almz kutbul-arifin avsl-vasilin el-Hac Bekta Veli Kaddese Sirru-
hul-li hazretlerinin asitnena liyelerinde bu dilerden mukaddem secca-
denin olan pederim es-Seyyid e-eyh Feyzullh Efendi merhumun biayri
hakkn katline cesaret eden karyemizin ahalisinden [2] Mazlumoullar Hasan
ve Sleyman ve Bozoklu Mustafann olu Ahmet ve Harmandalolu Ali na-
mun ekyann zerine madde-i katl eran sabit olup madde-i mezbure husu-
sunda bferman li an memur ve mbair olan serturna-i dergh liyye de es-
Seyyid [3] Ali Aa bendeleri merkumun ekyay tutmak kaydnda iken bertag-
rib zre firar edip Mazlumoullar nm-akiler Adana sancandan Misis altn-
da klanin Mara reayasndan Afar nam airetin mir airet olan Baltalolu
[4] brahim Beg ve Lek Ekradi airetinden Battalln karnda brahim Beg a-
drlarnda mukim ve Bozoklu Mustafann olu Ahmet ve Harmandalolu Ali
nm akiler dahi civarmzda kin Boynu incel airetinden ve kariblerinde
sakin kapusuz ve serseri delilndan [5] Kel Hseyin ve Kara Kulluku naman
delilann ndlerinde ve hemie etrafmza get- gzar birle hasarat etmekte olup
mbairi mmileyh bendeleri bu tarafta iken dahi merkumun akiler Afar
airetinden yedi sekiz ekya ile vakfemizin topranda Kzlzl nam mahalle
[6] gelip karyemizin ahalisinden onbe kesan, kayd ve bend ve elbiselerini ya-
ma ve garet ve yirmi res gzide ksraklarn srp gittiler ve andan mad
Afar airetinden kapusuz delilndan yirmi kadar atl ekyay merkumun yanla-
rna alp etraf [7] ve eknamzda get- gzar ve hasarat etmekte olmalaryla ve
erlerinden ahali-i vakf karyeden taraya kmaa cesaret edemeyp ve mahsul-
leri mezralarnda telef ve zayi olunup merkum ekyann tuyanlk erlerinden
cmlemiz havf ve ihtiraz ve hanelerimizde [8] muhasara misll t-be sabah
beklemekte ve bunca fukaray mslmin kullar drt nefer ekyann tuyanl-
ndan derbeder i glerinden dur olduklar merkum kital-i ekyann terhibat
layikalar icra olmasna Karaman ve Adana ve Kayseri ve Mara [9] vali-i izm

hazratlarna hitaben fermn- lina menut ve muhtac ettii ve yine merkum

turnac Ali Aa bendeleri bu tarafn serkelerini terbiyet ve fimbad serkelik
tavryla haraket ederler iseniz de rabt ve nizam verdiine taraf eri eriften dahi
ilm [10] ve iki kta hcceti eriye verilip mezkur hccetler ba muhasebeye
kayd ve muciblerince bir kta emri li itas bbnda azl olunan aay yenieriyn
dergh li bendelerini vesttiyle pigh lilerine takdim olunduu ve bu es-
nada azle ve nasb vukuuyla [11] ve iki kta hcceti eriye verilip mezkur hccet-
ler ba muhasebeye kayd ve muciblerince bir kta emri li itas bbnda azil
olunan aay yenieriyn Dergh- li bendelerini vesttiyle pigh lilerine
takdim olunduu ve bu esnada azl ve nasb vukuuyla [12] ekyay merkumunun
mazarrat ve hasaratlar zerimizden def ve tedibat layikalar icra olunmas in
Karaman ve Adana ve Kayseriye ve Mara eyaletlerinin ve ileyyi izn hazratla-
rna hitaben mekkid fermn li-n srar ve mezkur olan hccetle dahi [13]
ba muhasebeye kayd ve mucibiyle bir kta emr-i li it buyrulmak niyazyla
pye-i seriri lya arz olundu bakil emr hazreti menlehl emrindir. Harrere f
evil-i ehri safarlhayr sene ihda ve erbain ve mieteyn ve elf.
Efkr-l ver hdiml-sr es-Seyyid e-eyh Muhammed Hamidullah Min
Evlad ve Hac- Bekta- Veli seccade-nin hazretleri.
Yaz 2: Siyakat Zabt
Yaz 2-Okunuu: Keyfiyeti ba muhasebeden derkenar ola

[1] Ber-y _____ [2] nzrt- ahl-i Hc Bekta ? ki p-ezin baz eky
be-Feyzullh Efendi post-nin-i Hc Bekta Vel kurun endaht [3] ve katl
ode ve hn-i baht- mezkr be karye-i mezbur der-hn-i vurd ahz ve girift ve
be Hc (Bekta) Vel teslim ode ahl-i merkmun taahhud kerde ve fima
bad eky-i merkmun [4] der-Mehmed Hamdullh Efendi post-nn-i hl

s-i kast der-hn-i vuk` be cnib-i mr ve oca- mezbr in kadar mebla-

nezr kat ode ahl-i merkmun [5] ? ber-mceb-i hlsa-i hccet-i nezr be
kalem-i muhsebe-i evvel kayd ode f 9 Muharrem Sene 1241
Guru-i esedi 1500
An cnib-i mr guru 10000
An cnib-i oca- mezbr guru 5000
Yaz 3 Sadrazamn Derkenar
Yaz 3-Okunuu: [1] zzetlu Defterdr Efendi [2] Nezr maddesine dir mu-
kaddem vurd iden ilm Bamuhsebeye [3] kayd olunmak zre tarafnza
havle olunmak ve mcebince ilm- hl [4] emr-i isdri lzm gelmi olmala
ker-i merkmn [5] iktizsna gre bb-i liden icr olunmakdan nezr madde-
si [6] kaydna b sera icbn ifde eyleyesun diy
Emr
F 12 Safer sene [1]241 [M. 26 Eyll 1855]

Yaz 4 Defterdarn Buyruldusu
Yaz 3-Okunuu: [1] Hc Bektai Vel post-nini Seyyid eyh Mehmed

Hamdullh Efendinin pederi Feyzullh Efendinin katl maddesi Azz-i
mrun ileyhin karyesi ahlsinin birbirleriyle adem-i ittifaklarndan neet
etmi oldun ahl-i karye huzr-i erde bil-ikrr [2] Bundan byle ktiller
karye-i merkme gelurler ise cmlesi ahz ve girift olunarak vilyetleri tarafna
teslm ideceklerine ve karye-i merkme ahlsinden eyh-i mm ileyhe s-i
kasd diyesinde olanlar olur ise [3] Derhal ahz ve tedb ideceklerine ve hilf-
hareket vuka gelur ise cnib-i mrye on bin ve oca- mreye be bin guru
nezr itsna ahl-i merkme taahhud itmi olduklarndan eyh-i mm ileyh
dahi [4] Karye-i merkm ahlsinin vk olan istirhmlarn mbeyyin merha-
meten ktillerden mahbsleri tahls ve maadsnn dahi kabhatlerini afv itmi
oldun mbeyyin Mucur nibini ilm itmekle mcebince nezr-i mezkr
maddesi [5] Muhsebeye kayd olunmak bbnda sdr olan fermn-i l mce-
bince madde-i merkmede b fermn-i erfe kayd olundu mukayyeddur
fermn devletlu inyetlu Sultn Hazretlerinindir.
[6] F 15 Safer sene 1241[M. 29 Eyll 1825]

Yaz 5: Buyruldu
Yaz 4-Okunuu: [1] Hc Bekta Vel seccde nini Es-Seyyid eyh Fey-
zullh Efendinin bi gayr-i hak katline cesret itmi olan eky fim bad serke-
lik tavryla hareket itmemek ve eer vuka gelur ise nezre rabt ve nizm veril-
mi oldu ol defa [2] Dahi eky-i mezkr get u gzr itmi oldukda ve
ahlden on be kesni kayd ve bend birle elbiselerini yama ve garet iderek
erlerinden ahl-i vefia karyeden tara kmadklar ve fukra-i mslimn e-
ky-i mezbrun [3] tuynndan derbeder ve perin hl ve tb- c beklemekte
olduklarndan bahisle eky-i merkmenin tedbe-i lykalarnn icrsn istida
oldu hlde post-nin olan Seyyid eyh Mehmed Hamdullh Efendinin [4]
Arz- hlinde ve fim bad karye-i merkm ahllerinden ol havlide serkelik ve
eyh-i mm ileyhe s-i kasd diyesinde olanlar olur ise derhal ahz ve tedbleri
ve hilf- hareket vuka gelur ise cnib-i mrye on bin [5] Ve oca- mre
tarafna be bin guru nezr itsna ahl-i merkmun mteahhid olduklarn
Mucur nibi ilmnda inh eyledii ecilden sdr olan fermn-i l mcebince
Bamuhsebeye kayd olunmu oldu [6] derkenarda ve nezr maddesine dir
vurd iden ilm kayd olunmak iun havle olunmak ve mcebince ilm-i hl
emr-i isdr lzm gelmi olmala dier husst iktizsna gre bb-i lde [7]
icr olundundan nezr maddesinin iktizs ifde olunmak bbnda sdr olan
fermn-i lden mstebn olmala bu sretde hzine-i mre derghna ve sdr
olan fermn-i llerine nazaran nezr-i mezbr mukaddem vrid olan [8] ilm
mcebince kayd olundun mir mahalline ifde-i l emr ve its lzim-i
kayddr fermn devletlu inyetlu Sultnm Hazretlerinindir
[9] F 15 Safer sene 1241[M. 29 Eyll 1825]

Belge 2 Mucur Naibine cevap

Belge 2-Okunuu: [1] Mucur ni-
bine hkm ki: [2]Hc Bekta Vel
kaddese srruhul-cellin Hngh post-
nini Seyyid eyh Hamdullh zde
fazluhunun pederi Seyyid Feyzullhn
[3] Bi gayr-i hak katline cesret itmi
olan ktiller Mucur karyesine gelurler
ise ahz e girift ve Vl tarafna [4] tes-
lm itmek ve fim bad serkelik tavry-
la hareket olunmamak zre nezre rapt
olunarak bundan akdem [5] Gnderi-
len hccet-i eriye ve ilm Ba-
muhsebeye kayd ile ilm-i hli mu-
tazammen emr-i erfim sudrni [6]
eyh-i mm ileyh b arz- inh ve
istid itmekden n kuyda ledel-
mrcaa Mm ileyh Feyzullhn [7]
Katl maddesi Hc Bekta eyhi Mu-
cur karyesi ahlsinin birbirleriyle
adem-i intizmlarndan [8] Neet
olmu oldunn ahl-i karye huzr-i
eride ihzr iderek bundan byle ktil-
ler karye-i mezbre [9] Gelurler ise
cmlesini ahz ve girift ve sancak muta-
sarrf tarafna teslm itmek ve karye-i
merkm ahlsinden [10] Ol havlde
serkelik ve eyh-i mm ileyhe s-i
kasd diyesinde olanlar olur ise derhal
ahz ve tedb olunmak [11] Ve hilf-
hareket vuka gelur ise cnib-i mrye
on bin guru ve Dergh- muallm
Yenierileri Oca [12] Tarafna be
bin guru virmek zre Mucur ahlsi-
nin b hccet-i erye nezr iderek mteahhid olduklarn [13] Ntk sen ki nib-i
mm ileyhsin vrid olan ilmn Bamuhsebeye kayd olunmu oldu kuydt
nmyn [14] Olduna binen nezr-i mezkrun ber mceb-i ilm kayd olundu-
n mir ifde-i hli mutazammen emr-i erfim isdr [15] Husline ifde-i ali-
yem mteallk olmakla ber minvl-i muharrer amel ve harekete mbderet eyle-
mek fermnm olman ifde-i hli [16] Mutazammen b takrr ibu emr-i lnm
isdr ve irsl olunmudur imdi vuslinde nezr-i mezkr kalem-i mezbre [17] Kayd

olunmu oldu mantk- emr-i erfimden malmun oldukda blda beyn kln-
d zre bundan byle slifz-zikr [18] Ktillerin kayre-i mezkreye gelurler ise
heman ahz ve girif ve mutasarrf- mm ileyh tarafna teslmine ve eyh-i mm
ileyhe [19] S-i kasd idenler olur ise derakab ahz ve tedbleri hussna bil- iktiz
mbderet eylemelerini [20] tenbh ve tekde ihtimm ve dikkat ve hilf- taahhud
hareket vuka gelur ise nezr-i mezkr mmsl olunmak zre ol meklelerin isim
ve hretlerini Der-sadetume inh ve ilma say ve gayret iylemek [21] Bbnda
ferman-i ln sdr olmudur
[22] Fi 29 Safer sene 1241[M. 13 Ekim 1825]
ikayet Mektubunun Hikayesi
ldrlen Seyyid e-eyh Feyzullah Efendi
ldrenler (Kyn sakinlerinden)
1) Mazlumoullar Hasan ve Sleyman 2) Bozoklu Mustafann
olu Ahmet 3) Harmandalolu Ali
Sre Mahkemece bu kiilerin iledikleri su onaylanm,
Yakalama emri kartlm
Yakalama emrini yerini getirmesi iin Baturna (Yenieri ocann
yksek rtbeli subaylarndan) Ali Aa ve bendeleri grevlendirilir.
Korkuya kaplan ekyalar kaarlar.
Ekyalarn Mazlumoullar Adana sanca Msis altnda klayan Mara
snmalar reayasndan Afar adl airetten Baltalolu brahim Bey ve Lek
Krd Airet Battaln kardei brahim Beyin adrna snrlar.
Bozoklu Mustafann olu Ahmet Bey ve Harmandalolu Ali
Mucurda Boynu incel Aireti, Boynu incel Aireti ile yaknla-
rnda bulunan Kapusuz (hibir yerde grevli olmayan) serseri
delilndan (15. y. yda oluturulan hafif svari) den Kel Hseyin
ve Kara Kolluku (gvenlii salayan Yenieriler)ya snrlar.
Derghn evresinde zarar vermekte
Mbair bu blgede iken bile
Ekyalar Afar airetinden 7 8 kii vakf topranda Kzlz mahallesinde
15 kiiyi balayarak elbiselerini alp, 23 tane iyi ksraklarn alp
gidiyorlar. Yine Afar Airetinden Kapusuz delilandan 20 kadar
atl ekya vakitli vakitsiz civarmzda dolatndan bu blgeye
korku salmakta.

stek nsanlar darya kamamakta.

Tarlalardaki rn toplanamadndan ryp dklp ziyan
olmaktadr. nsanlar hanelerinde sabaha kadar savunma pozisyo-
nunda korkudan teyakkuz halinde beklemektedirler.
drt kiilik ekyann yamasndan aresiz ve ilerinden uzak ol-
duklar,
ad geen ekiyann kavgasnn layk olduklar ekilde cezalarnn
icra olunmas iin Karaman, Adana ve Kayseri ve Mara valilerine
ynelik emr olunan fermann gerei
ad geen Serturna Ali Aann bu taraftaki serkelerin terbiyesi ve
daha sonra dahi devam eden serkelikleri ortaya kar ise tutuk-
lanmalar ve nizam verilmesine dair er-i l (yksek mahkeme)
tarafndan dahi ilam edilmesi, ve iki kta da hcceti eriye veril-
mesi,
Ve ad geen hccetlerin Bamuhasebeye kayd olunup gerei gibi
bir kta emr-i l gnderilmesi
konusunda azl olunan Dergh- l Yenierileri Aas vastasyla
Huzr-i llerine takdim olunmas ve bu esnada azl olunmak ve
tayinle,
ad geen hccetler hususu ve zikr olunan ekyann tuyanlk
hareketleri malumleri olduu zaman
Allah ve resulu iin dedem Hac Bekta veli hazretlerine hrmeten
ve duaclar ve fukara ve halkn merhameti iin,
ekyann zararlar ve ziyanlar zerimizden giderilmesi ve layk
olduklar cezaya artprlmas konusunda, Karaman, Adana, Kay-
seri, Mara Eyaletlerinin ve Vlilerine hitabeben ferman-i l gn-
derilmesi, zikr olunanan hccetler dahi Muhasebeye kayd olunup
gerektii ekilde bir kta emri l yi dahi birlikte gnderilmesi
ricasyla arz olunur.
Bu ikayet mektubu zerine keyfiyeti ba muhasebeden derkenar olmak zre
diye balayan Osmanl yaz sitillerinden ok karmak ve ifreli olan muhasebe
kaytlarn tutulduu siyakat yazsyla u notlar dlyor: Olayn bamuhasebe-
ye kaydolduu, Devlet tarafna 10000 guru, Yenieri Ocana 5000 guru ve-
rilmesine dair hkmn 9 Muharrem 1241de kaydedildiini belirten bir not
dlerek Sadrazama ulatrlyor.
Yine bu yaznn sol tarafna 12 Safer 1241 tarihinde Sadrazam daha nce
gerekleen nezr maddesine dair yaznn bamuhasebeye kaydolunmak zere

sratli bir ekilde gereince ilem yaplmas konusunda Defterdara havale etti-
ine dair bir derkenar der. Ayn sayfann sa tarafna bu sefer 15 Safer 1241
tarihli hkmn uygulanmas hakknda bilgi veren Defterdarn buyruldusuna
ait bir derkenar yine bunun altnda Defterdara ait ikinci bir derkenar bulun-
makta. kinci derkenar yaplmas gerekli ilemlerle ilgili ayrntl bilgi verilmekte
ve Bamuhasebeye havale edilmekte. Bamuhasebeden de 29 Safer 1241 tarihli
bir yaz ile Mucur Naibine konuyla ilgili almas gereken tedbirleri anlatan bir
yaz gnderilir.
Ksaca zetlediimiz belge bundan 185 yl nce kaleme alnmtr. 15 Safer
1241 (Eyll 1825) tarihini tamaktadr. Bu olay deerlendirirken o dnemi
bilmekte byk fayda var. Nitekim bir tarihi olay deerlendirirken ok farkl
ynlerden bakmak lazm. Bu dnem tarihten de anlalaca gibi II. Mahmut
Dnemine isabet etmekte, o yl Yunan ayaklanmas sebebiyle Msrl brahim
Paann ayaklanmay bastrmak zere grevlendirildii, Balkanlarda olduu
gibi Anadoluda da youn ekyalk olaylarnn balad bir dnemi anlatmas
bakmndan nemlidir. Grld gibi anadoluda genel olarak ortaya kan
bir otorite boluu yznden yama ve apul olaylarnn balamas bir sosyal
sistem olan Bektai Derghnn da byk zararlar grmesine sebep olmutur.
te bu kargaa ortamndan yararlanmak isteyen bir ka serserinin hareketi kar-
mza kmaktadr. Ama olay biraz sonra destekleyeceimiz bilgi ve belgeyle
ekonomik skntdan kaynaklanan sebeplerden ziyade daha ok Dergh yprat-
ma faaliyeti olarak gzkmektedir.
Derghn postninlerinden Seyit Feyzullah haksz yere ldrldne dair
bir rivayet var. ldrenler de o kyn farkl ailesinden birinden iki, dierle-
rinden birer kii olmak zere kii. Bu kiilerin byle bir olaya niye cret et-
tikleri merak konusu. Bu crmn niin ilendiini ortaya koyacak konunun
ncesine dair herhangi bir belge mevcut deil. in dorusu gemi karanlk
gzkmektedir. Ancak bu hikayenin ilerisinde belirtilen bir ka husus bu konu-
nun aydnlanmas iin byk ipular vermekte.
Ona gemeden once rivayette bu katillerin sndklar yerlere ait bir bilgi
mevcut. Sulular neticede birer kii gizlendikleri yerleri pekala saklayabilirlerdi.
Yenieri baturnacnn elinden katklar ortada. Baturnacnn bunlar takip
etmedii hikayeden anlalmakta aksi takdirde bunlar yakalayabilir veya bu
kiilerin saklandklar yerlerin resmi makamlar vastasyla irtibata geip tutuk-
lama ilemini gerekletirebilirdi. Ama bunlar tutuklanmyor. Katillerden ikisi
ok yaknlarnda Mucurda. imdi u soruyu sormak istiyorum bu kaanlar
buraya rastgele mi sndlar yoksa bunun arka plannda bir ey mi arayalm? Bu
ok masum bir snma gzkmyor. Bu adamlarn, bu kiilerle nceden g-
rm olma ihtimali olduka yksek ki dorudan onlarn yanna gidip ksa bir
sre sonra da onlarla hemen ayn yere yamacla geliyorlar. Demek ki; orada

da derghn itibarn sarsmak isteyen baz gnldalar var. Bu yzden bunlar

ortak bir giriimde bulunuyorlar. Mmkn m hem snacaksn hem de onlar-
da 7-8 kiiyi alp bir ka gn iinde oraya saldrya geeceksin? in dorusu, ok
mantkl gelmiyor. Bu kadar ksa bir sre iinde hemen nasl anlatlar? Sorusu-
na bulamadmz cevap, katillerin yannda yer alan bu serseri grubun da
derghn itibarn sarsmak niyetinde olduklarn veya bir itibar kazanma girii-
minde olduklarn gstermektedir.
Her aileden bir kiinin olmas konunun dier bir ilgin taraf. Niye farkl
aileden? ncelikle bu kiilerin kamalar ailelerinin yanlarnda olmadklarn net
bir biimde ortaya koymakta olduunu belirtelim. Bu kadar byk bir olaya
giritiklerine gre, kyde bulunan aileler iinde Derghtan rahatsz olan baz
kiiler var. Deiik ailelerden olan bu kii de bu konuda ibirlii yapp bu
suu ilemiler. Bir ka aileden olmas saldrnn tek bir ailenin hedef alnmama-
sna da ayr bir katk saladn sylemek mmkndr.
Bu olayn ilenmesindeki en byk neden bu kiilerin Derghn lideriyle ve
Derghla bir takm problemlerinin olmasdr. Belki de Derghn bu rahat du-
rumundan, kyde btn vakf arazilerinde istei gibi hareket etmelerinden ra-
hatsz olmu olabilirler. Beni bu kanaata gtren bir ka tane sebebi hemen
sralayabilirim. Bu insanlarn katktan bir mddet sonra yanlarna baz kiileri
alp tekrar kylleri rahatsz etmeleri, onlardan 15 kiiyi balayp onlar plak
hale getirmeleri, onlarn atlarn almalar, kyly korku iinde brakmalar gibi.
Veya bu pozisyonlar tersinden sylersek mesele daha da netleecek. Balanan
15 kiiyi ldrmemeleri, kyllerin at dnda mallarna zarar vermemeleri,
onlarn mahsullerine hibir ey yapmamalar. Btn bunlar meselenin dorudan
ekonomik sebeplere dayanmadn gstermekte. O tarihlerdeki ekonomik bu-
nalmlarn, ayaklanmalarn olmas, merkezi otoritenin boluu bu durumun
gereklemesine elbette zemin hazrlamtr. Ama mesele Dergh ypratma ha-
reketidir.
Fakat bunlar amalarna ulaamamakta nk halk bu ailelere sahip kma-
mtr. Dergh da hala saygnln devam ettirmekte. Bunlarn daha sonra ka-
mas ailelerinin ve kyllerin bu olay tasvip etmediini gstermekte. Osmanl
toplumunda hibir zaman toplumun karlkl mcadelesi olmamtr. Olaylar
gruplarn kurumlar ve devletle olan mcadelesi eklinde gereklemitir.
Burada yaplan hareketler zerinde biraz daha durmak istiyorum. 15 kiinin
balanp elbiselerinin alnmas, onlarn plak hale getirilmesi olayn arka plan-
n aydnlatmaktadr. Bu serseri grup kyllere, Dergh sizi koruyamyor sizi biz
koruruz dncesini salglamakta. At, avrat, silah gibi ok nemli unsurdan
atn alnmas olduka manidar, bir nevi kyllerin namuslarnn alnmas anla-
mna gelmektedir. Bylece bir ekilde u dnce halka dayatlmaya allyor

olabilir: Bakn Dergh sizin namusunuza dahi sahip kamyor yleyse gelin
beraber olalm Dergha kar ortak hareket edelim.
Hikayenin sonuna geldiimizde u yorumlarla Derghla Divan- Hmayun
arasndaki ilikiler hakknda nemli bilgiler bulmaktayz. Btn bu olumsuzluk-
lara ramen Derghn postnini hl merkeze gvenmekte bu olaydan merkezi
haberdar etmekte. Oraya gnderilen mektupta yaplmas gereken ilemi aslnda
ok net ortaya koymu, bu ekiyann barnabilmesi ancak evrenin kaytsz kal-
masyla mmkn olmu ki bunlarn harekete gemesini istemekte. Burada be-
nim dikkatimi eken bir dier husus, 1825 yl bu olayda merkezden talepte
bulunurken Dergh yetkilisi srayla Allah, Rasul ve Hac Bekta zikretmesi,
Dergh inancnn katksz bir tevhid inanc iinde olduunu ortaya koymas
olmutur.
Mektubun sonunda emir sizindir diyerek Dergh, hukukun stnlne
inandklarn ve merkeze olan gvenlerini yitirmediklerini gstermektedir. Mer-
keze ulaan habere kaytsz kalnmam derhal ok ksa bir sre de ileme geil-
mitir. O gnk ulam artlar ve kargaa sistemini gznnde bulundurdu-
umuzda olamaz dediimiz abuklukta mektup Divan- Hmayuna ulayor.
Mektubun zerine tahrir defterinden olayla ilgili daha nceki hkm siyakat
yazsyla yazlyor. Sadrazamn mesele hakknda grne bavuruluyor. Btn
bunlar 9 gnlk gibi ksa bir sre de gerekleiyor. nk mektup Safer ay
balarnda yazlm Sadrazamn mektubun zerine derkenar dt tarih 9
Safer. Bu, konuya verilen nemi gstermektedir.
Sadrazam, Derghn isteklerinin hemen yerine getirilmesini emrederek ayr-
ca olay nezir hkmnde icra edilmesini talep ediyor. Nezr, Devlete muhalif
hareketlerden dolay o memleket halkna konulan veya alnan cezai paradr.
Bylece kylleri nezir ad verilen bir sistemle birbirlerinin canlarna kast et-
memeleri iin borlandrmakta, bir nevi oto kontrol sistemini harekete geir-
mektedir. Sadrazamn havale ettii Defterdar da verilen emir gerei herhangi bir
deiiklik yapmadan hkm yazar ve nezir uygulamasnn gerekletirilmesi iin
daha sonra bamuhasebeye havale eder. Neticede Bamuhasebe, Defterdarn
yazd emirler dorultusunda Mucur Nibinin yapmas gereken ileri anlatan
yazy gnderiyor ve orada naibe bir nevi aba altndan sopa gsteriyor. Sen ki,
naipsin, bu yce emrim sana ulatnda yukarda sz edilen buyruklarm
yerine getirmeye gayret gster, sakn ihmalcilik yapma denilmektedir ve bylece
mesele zme kavuturuluyor.
Son sz olarak unlar sylemek istiyorum. Bektai Derghnn hizmet ettii
blgede zaman zaman rk elmalar kmakta; ancak halk bunlara asla destek
vermemekte, Devlet de gerekli tedbirleri alarak sorunlarn stesinden gelmektedir.

YEDNC OTURUM
Oturum Bakan: Prof. Dr. M. Saffet SARIKAYA
Prof. Dr. Metin ZET

Gnmz Makedonya Bektalerinin Din nanlar ve Yaaylar
Cemal ENER
damla Yarglanan Hamdullah elebinin Savunmas
GNMZ MAKEDONYA BEKTALERNN
DN NANLARI VE YAAYILARI
Prof. Dr. Metin ZET

Makedonya

Prof. Dr. Metin ZET
ZET
Bektalik bir tarikat olarak Balkanlarda en ok Arnavutlarn ara-
snda yaylm ve bu millet tarafndan kucak almtr. Zamanla bir-
ok Bekta by de Arnavutlarn arasndan kmtr. Bugn bile
Arnavut Mslmanlarn Bekta olsun veya olmasn- din, sosyal ve
kltrel yaay tarzn incelediimizde Bekta motiflerin belirgin e-
kilde bulunmas, ou ailede bu tarikat anlay ve geleneinin devam
ettiini gstermektedir.
Makedonya Bektalerini Arnavutluk ve Kosova Bektalerinden ayr
grmek mmkn deildir. Birinci Dnya Savandan sonra izilen
suni devlet snrlar bu topraklarda yaayan insanlarn anlaylarnda
hibir deime yapmamtr.
Makedonyada yaayan Bektalerin tamam dini inan bakmndan
kendilerini slmn bnyesinde ve Muhammed- Alinin yolunun ta-
kipileri olarak grmektedirler. Dnyada dier Bekta gruplarda da
olduu gibi en nemli bayramlar Aure (Matem) ve Sultan Nev-
ruzdur. Ramazan Bayram, Kurban Bayram da bayram olarak kut-
lanmaktadr.
Sabah ve akam gnde iki defa kendilerine has dualar okuyup ibadet
ederler, Cuma akamlarnda tekkede bir araya gelerek sohbet yaplr,
nefesler okunur, dua edilir. Birinin ocuu olduu zaman tekkede mev-
lid dzenlenir ve yemek yaplr. Cenaze ile ilgili btn adetler
Snnlerde olduu gibidir ve genelde cenazeler cami imamlar tarafn-
dan hazrlanr. Ayn ekilde biri Bektalie girdii zaman yaplan
ayinden (krar Ayini) sonra tekkede yemek yaplr ve beraberce yenilir.
Bu teblide Makedonyada yaayan Bektailerin inan ve yaaylar
anket ve rportajlar nda deerlendirilecektir.
Anahtar Kelimeler: Makedonya, Makedonya Bektailii, Aure, Ma-
kedonya Mslmanl
Gnmz Makedonya Bektailerinin Dini nanlar ve Yaaylar

Dilimize Franszca'dan geen, ancak asl Eski Yunanca olan Makedonya ke-
limesi "kark, trl, muhtelif paralardan oluan, yamal boha, sebze ya da
meyve salatas" manlarna gelmektedir1. Makedonya, gneyde Ege denizinin
kuzeybat kylarndan, kuzeyde Vardar nehrinin orta ksmlarna, douda Mar-
1
Tahsin Sara, Byk Franszca-Trke Szlk, TDK Ankara, 1976; Georges Castellan, Histo-
rie des Balkans (XIV-XX siecle). Arnavutaya tercme eden: Arben Puto ve Luan Omari, Tira-
na 1992, s.11.

Gnmz Makedonya Bektailerinin Dini nanlari ve Yaaylar
ta nehrinden batda Tesalya ve ar dana kadar uzanan sahay kaplar ise de

snrlar kesin bir ekilde hibir zaman belli olmamtr. Daha dorusu bugnk
anlamda Makedonya corafi bir blgeden te XIX. yzyln sonlarnda ortaya
km siyas bir terimdir.
Balkan yarmadasnn iinde yer alan, ayn zamanda Asya'dan Avrupa'ya
uzanan ana yolun zerinde bulunan Makedonya, hem doulu hem batl eitli
milletlerin ilgisini ekmi ve bu milletler tarafndan elde edilmeye allmtr.
Be asrlk Osmanl idaresinde Makedonya iyice gelimi ve bu blgeden ye-
tien eraf Osmanl Devletinin eitli mevkilerinde vazife grmtr.
Makedonya 1912 Balkan Savalarna kadar Osmanl idaresi altnda kalm-
tr. Birinci Dnya Sava'ndan sonra 1919 ylnda, Srp, Hrvat ve Sloven (SHS)
krall kurulmu, Makedonya bu mnasebetle ksma ayrlmtr. Bir paras
Yunanistan'a (Ege Makedonyas, halen Yunanistan altnda), bir paras Bulga-
ristan'a (Pirin Makedonyas halen Bulgaristan altnda), bir paras da yukarda
zikredilen yeni kurulmu kralla verilmitir (Vardar Makedonyas)2. 1945 y-
lndan 1991 ylna kadar komnist Yugoslavya'nn alt cumhuriyetinden biri
olarak yaamn srdrm, 1991 ylnda referandum sonucu bamszln ilan
etmitir.
slm dininin Balkanlara girmesinde ve yerlemesinde tekkelerin ve tarikat
eyhlerinin stlenmi olduklar grevlerin ve yaptklar faaliyetler ok nemli
rol olmutur. Osmanl fetihlerinin, Balkanlardaki ncleri tarikat eyhleri
olmutur. Balkanlar, Osmanl ordusunun gelip askeri adan feth etmesinden
ok daha nce tarikat aknclar tarafndan bir anlamda feth edilmi, dier bir
deyile Osmanl buraya geldiinde yerli halkn psikolojik bazda bu fethe hazr
hale getirildiini, son derece elverili bir ortamla karlatn syleyebiliriz.
Balkanlarda Trk-slm adna bir gnl fethi gerekletirenlerin banda zel-
likle Bektalerin nemli rol oynadklarn gnmzde dahi birok yol kavakla-
rnda yzlerce Bekta Tekkesinin ve trbesinin mevcudiyeti kantlamaktadr.
Balkanlarda yaayan Mslmanlarn dini sosyal ve kltrel yaay tarzn in-
celediimizde tasavvufi motiflerin belirgin ekilde bulunmas, ou ailede tarikat
anlay ve geleneinin devam ettiini gstermektedir.
2
Bugn bamsz olan Makedonya Devleti sadece bu ksmdan ibarettir. Kuzeyinde Srbistan,
gneyinde Yunanistan, batsnda Kosova ve Arnavutluk, dousunda da Bulgaristan yer almakta-
dr. Bakenti skp dier byk ehirleri Manastr, Pirlepe, Tetovadr. (Kalkandelen). Yzl-
m 25.713 km2, nfusu 2 milyon 300 bin olan Makedonyada eitli milletler yaamaktadr.
Nfusun %50 sini gayr-i Mslimler ( Ortodoks Kilisesine mensup Makedonlar), dier %50
sini ise Mslmanlar (Arnavutlar 850.000, Trkler 200.000 ve Pomaklar ile Bonaklar
100,000) tekil etmektedir.

Prof. Dr. Metin ZET
Sakinlerinin byk bir blm Hristiyan olan ve Osmanlnn geliinden

nce Balkanlarn epeyce bir ksmn tekil eden Makedonyada slmiyetin ilk
tohumlarnn Bekta Tarikat tarafndan atlmas, Bektaliin temel ilkelerin-
den derin insan sevgisi, yksek hogr ve karlksz hizmeti esas alm olmas
ve bu hususun halkn dikkatini byk lde ekmi olmasndan ileri gelmek-
tedir. Bektaliin bu zellii ve mensuplarnn bu anlaytan kaynaklanan tavr-
lar Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda sevgi ve kaynama zemininin kurul-
masnda nemli rol oynamtr3. zellikle Bekta tekkelerinin iktisadi ve sosyal
alana nem vermeleri, din, dil, rk fark gzetmemeleri rabet grmelerine vesile
olmutur. Tekkeler hangi dinin mensubu olursa olsun halkla karp kaynaarak
halk kitlelerini ynlendirmede nemli lde katkda bulunmulardr.
Nitekim Osmanl devlet idarecileri bu tr kolonizatr dervilere araziler ba-
layarak kendi topraklarnda yerlemelerini salamlardr4. Bunun yan sra
yeni feth edilen topraklarda, Hristiyan halkn Osmanl idaresiyle uyum sala-
masnda Bektalerin kaynatrclk yaptklar da bir gerektir.
Makedonya veya daha geni erevede dnecek olursak Balkanlar Bekta
Tarikat asndan da birinci derecede nem tamtr. Bundan dolay Balkan-
larda yaayan halkn mensup olduu mevcut tarikatlarn arasnda, Balkan sakin-
lerinin kltrel, sosyal ve siyasal yaantsnda Bektaliin zel bir konumu var-
dr. zellikle Balkanlarda yaayan Mslmanlarn en ok nfusa sahip olan
milleti Arnavutlar arasnda Bektalerin tesirleri oktur ve bal bana bir ara-
trma konusudur5.
Bektalik bir bakma slm inanlar ile yre halk inanlarnn ortak nokta-
larn gsteriyor ve hepsinin ayn Allahn kullar olduunu vurguluyordu. Bek-
taler yeni geldikleri blgedeki yerel halkn inanlarna ve kutsal gnlerine sayg
duymulardr. Daha derinliine incelendiinde grlecektir ki; Balkan Bek-
talerinin uygulamalarnda, semav dinlerin nemli kutsal gnlerine denk d-
en birer kutsal gn bulunmaktadr.
Bylece geldikleri yerleim blgesinde yerel halk hznl bir kutsal gn kut-
luyorsa, ayn tarihte Bektalerin de bir hznl kutsal gn, sevinli kutsal
3
Palikrueva G.-Tomovski K, Les Tekkes en Macedone aux XVIII et XIX secle, Anti del
secondo congres so inter nazonale di orte Turcha, 26-29 Septembre 1963 Venezia, nstitut
Universtaro Orientale, Napoli 1965, s.203-211
4
F.W. Hasluck, Bekta Tetkikleri, (ev. Ragp Hulusi) stanbul Devlet Matbaas, stanbul
1928, s.85.
5
Makedonyada tarikatlarn dalmna bakldnda yle bir gerekle kar karya kalnmakta-
dr: Rufai eyhleri faaliyetlerini genelde ehirde yaayan Trk zanaatlar arasnda devam ettir-
mitir. Halvetiler daha ok Pomaka konuan ahali (Pomak, Torbe) ile irtibatta bulunmu,
Bektaler ise muhiplerinin byk bir blmn Arnavutlarn arasnda bulmulardr.

gn kutluyorsa onlarn da sevinli kutsal gn kutlamasna rastlanmaktadr ve

genelde kutlamalar ve trenleri paralellik tamaktadr.
Bektaliin Balkanlar iin sunduu bu gzel metodu deerlendiren yksel-
me devri Osmanl Padiahlar Bekta Babalarn fethetmeyi dndkleri bu
topraklara nceden grevlendirerek gndermilerdi.
Bektaliin fetih topraklarnda yaylmasnn nedenlerinin birisi phesiz Ye-
nieri-Bekta ilikisiydi. Bu iliki gerei Yenierilerin gittii her yere Bektalik
de gitmi oluyordu6.
Makedonyada yaayan halkn slmlamasnda yeni gelen idarenin kabul
edilmesinde Bektalik, sonsuz hogrs, insana verdii deer anlayyla ok
katkda bulunmutur. Blgede deiik zamanlarda hizmet etmi eitli Bekta
Byklerinin mezarlar, daha sonralar yerli halk tarafndan ziyaretgh olarak
kullanlmtr. Makedonyada yaayan insanlarn bu velilere ilikin anlattklar
muhtelif efsanelere rastlamak mmkndr.
Makedonyada tarih vesikalara dayanarak Bektalerin tekke kurulular 17.
yzyln ikinci yarsndan sonra balam, en aktif olduklar dnemler de 18.
yzyln ikinci yars ve 19. yzyln ilk yars olmutur.
17. ve 18. yzylda Arnavutluk ve Makedonyada hkm sren birok Pa-
ann Bekta tarikatna mensup olmas Bektalerin bu blgelerde rahata faali-
yet gstermelerine ve paalarn desteiyle tekkeler, zaviyeler ve trbeler ina
etmelerine sebep olmutur. Arnavutlukta belirli bir dnem (1790-1822) Bab-
Aliden tam bamszlk iinde hkm sren Epir Veziri Tepedelenli Ali Paa
bir Bektadir ve tarikatn yaylmasna ok yardmda bulunmutur7.
18. yzyldan sonra Osmanl mparatorluunun zayflamaya yz tutmas,
bu blgelerde devlet otoritesinin ortadan kalkmasna sebep olmutur. Bunu
frsat bilen baz blge idarecileri Osmanl Devletiyle Bekta anlamazln k-
6
Yenierilik ile kader orta olan Bektaliin ne zaman iie girdikleri, bu kaynamann ne zaman
olduu tarihilerimiz arasnda srekli ve muhtemelen bitmeyecek bir tartma konusudur.
Tarihi rivayetlerin aksini ortaya koymasna ramen Hac Bekta Veli hala daha Yenieri Oca-
nn kurulmasnda dorudan ilgili imi gibi gsterilir. Hac Bekta Velinin dorudan yenie-
rilikle bir ilgisinden ve onlara Ak brk giydirmesinden kesinlikle sz edilemez ise de menk-
beler ak brkl askerlerin onun tarafndan kutlulanmasn ve kendilerine yenieri adn
vermesini anlatrlar. Bu durum, tarihi gereklere uygun dmezse de yadrgamamak gerekir;
nk ftvvet geleneinin yaygn olduu bir dnemde her meslek ve sanat kolunun bir piri-
nin art olduu eklindeki yaygn inan, yenierilii erenler serveri ve gaziler serdar saylan
Hac Bekta Veli gibi bir din ulusunun ruh ve dinamizm ile ekillendirmek istemitir. Kr.
Ethem Ruhi Flal, Trkyede Alevilik Bektalik, s.154; Reha amurolu, Yenierilerin
Bektalii ve Vaka-i erriyye, s.30.
7
J.K. Birge, a.g.e. s. 83.

Prof. Dr. Metin ZET
rkleyerek Bekta tekkelerini kendi siyasi ve ahsi amalar dorultusunda yn-

lendirmeye almlardr. Bu gibi hadiselerin en belirgin rneini Kalkandelen
Harabati Baba Bekta Tekkesinde grmekteyiz. Zamann Kalkandelen idarecisi
Recep Paa ile balayan isyan hareketleri olu Abdurrahman Paa dneminde de
devam etmitir8.
17. yzylda Kalkandelen kazas -zellikle Recep ve olu Abdurrahman Paa9
zamannda- Polog Ovasnda o kadar etkili hale gelmi ve gelimi ki Gostivar ve
Krovay da etkisi altna almtr. Recep Paa ve olu Abdurrahman Paann
yardmlaryla Harabati Babann Sersem Ali Dedeye ina ettirdii trbenin
etrafnda bir klliye yaplmtr. inde trbe, mescit, semahane gibi din yapla-
rn yannda misafir evi, adrvan, eme, dervi evi, Fatma evi, aevini barnd-
ran Harabati Baba tekke klliyesi kazann kalknmasnda ve bu staty kazan-
masnda ok etkili olmutur.
Harabati Baba Tekkesinde kltr ve sanatn her alanna nem verilmesi,
Bektalik adabna gre her derviin bir sanat ve zanaatla megul olmasndan
ileri gelmektedir. Derviler yaptklar ilerle bir yanda Babann takdirini kazan-
yor, dier yandan alt sanat dalnda kendini yetitirerek evre halkndan
rabet gryorlard. Bundan dolay, Harabati Baba Bekta Tekkesinde tekke
edebiyat, din musik ve resim sanat gibi kltr dallarna yer verilmitir.
Harabati Baba Bekta Tekkesinde gelien bir tekke edebiyatnn olduu,
tekke yaplarnda ve mezar talarndaki kitabelerde yazlan Nefes ve
iirlerden kolayca anlalmaktadr. Tekkede yazlm btn iir ve nefeslerde
konu olarak Bekta Tarikatna ve Hz. Aliye medhiyeler yaplmtr.
Harabati Baba Bekta Tekkesinin duvarlarnda tekkede edebi almalarn
var olduunu anlatan panolar ierisine alnm birok nefes vardr. rnein:
Bahr- himmettir Muhammed br-u ihsandr Ali
Fahr- lemdir Muhammed ah- merdandr Ali
Mhr- hikmettir Muhammed Mah- irfandr Ali
Cevher- candr Muhammed Nur-u mandr Ali
Zikirler ve zikirlerin dnda tekkeye gelen ziyaretilerin ilgisini ekmek mak-
sadyla, Makedonyadaki Bektalerin merkezi olan ve dnyada drt byk Bek-
ta tekkesinin arasnda bulunan Harabati Baba Tekkesinde tasavvufi mzie de
nem verilmitir. Tekke mzesinde musiki aletleri ve mescit yannda zikir yap-
8
Viko Ali, Harabati Teqe e Tetoves dhe Veprimtaria ne te ne perudhen e kaluar, Tetove 1997, s.35
9
Arnavuta yazlan literatrde ve onlardan naklen Hasluck ta bu iki hsa Paa unvann ver-
milerdir. Ancak Kalkandelenin idarecileri olan bu iki zatn paa olmalar imknszdr. nk
Kalkandelen Osmanl dneminde sadece bir Kaza idi, paalk hibir zaman olmad.

lan Semhane kalntlar, bizlere aka tekkede muskiye yer verildiini gs-
termektedir.
Tekke binalarnda mimar dekorasyona nemli lde yer verildii, mevcut
olan duvar resimlerinden kolayca anlalmaktadr. Ayn zamanda, binalarn
girilerinde ok gzel yazlan kitabe rneklerine de rastlyoruz. Tekkedeki kita-
belerin ounda sls ve nesih yaz ekilleri kullanlmtr.
Harabati Baba Bekta Tekkesinde yaplan faaliyetlerin genilemesinde ve
halkn iradnda Osmanl dneminde Harabati Babadan sonra en faal olan
babalar unlardr: Mehmet Harabati Baba, Ekmeki Ahmet Baba, Hac Emin
Baba, Sadk Baba v. b. 10.
Osmanl dneminde Makedonyada mevcut olan Bekta tekkeleri deiik
kltr alanlarnda blge halkn aydnlatmlardr. Osmanl mparatorluunun
deiik kademelerinde grev yapan Balkan meneli eraf, birok air, felsefeci,
ressam bu tekkelerin rahle-i tedrisinden gemitir. zellikle Harabati Baba
Tekkesi, tekke grevinin yannda, okul, yardmlama messesesi, kervansaray v.
s. gibi de blge halkna ve ziyaretilere hizmet vermitir.
Bektaler ve ayn zamanda Bekta tekkeleri kltrel adan oynadklar ro-
ln yan sra, Bektalie en ok kucak aan Arnavutlarn eitim, siyasi uur, 19.
yzyldan sonra mill uur kazanmalarnda ok etkili olmutur. 19. yzyln ilk
yarsnda Yenieri Ocann ilgasna ve Tanzimat Fermanna kar kan Bal-
kan meneli paalar faaliyetlerini Bekta tekkelerinde ve Bektalerin arasnda
devam ettirmilerdir11.
14. ve 15. yzyllarda Osmanlnn Balkanlara ve zellikle Arnavut toprakla-
rna yerlemesinde en ok yardmc olan Bektaler, 19. yzyldan itibaren Os-
manlnn Arnavutluk, Kosova ve Makedonyadan uzaklatrlmas iin de ok
aba sarf etmilerdir. 19. yzyln sonlarnda birok yabanc seyahat Bekta
tekkelerini ziyaret ediyor, babalarla aylarca beraber kalyordu12. Ancak Osman-
lnn Balkanlardan ekilmesi Bektaler iin de pek faydal olmamtr. Make-
donyada Bektalerin merkezi olan Harabati Baba Tekkesi 1912 ylnda kapa-
tlm ve kk aralar hari tutulursa 80 yl kapal kalmtr.
Byk karklklarla geen birka on yldan sonra (Osmanl mparatorlu-
unun zor gnleri; Jn Trk hareketi; Makedonya Dhil htill Komitesine
bal Yunan, Srp ve zellikle Bulgar komitaclarn terrist metotlara bavurarak
gerekletikleri eylemler) Osmanl ordular1912 ylndan sonra Makedonyadan
ekildi. Osmanlnn ekiliinden hemen sonra 1913 yaznda II. Balkan Sava,
10
Radovan Samardzi, Sulejman I Roselana, Beograd 1976 ,s.17,26.
11
Dzemal ehaj, Derviki Redovi U Jugoslovenskim zemljama,Sarajevo 1986, s.175.
12
J.K. Birge, Max Choubler, Stefan Tomi v.s.

Prof. Dr. Metin ZET
daha sonra 1914 ylnda I. Dnya Sava patlak verdi ve bu blgenin byk bir
ksm iin talihsiz ykmlar dnemi balad.
Btn bu karklklara ramen skntl bir ekilde de olsa Rufailer, Melami-
ler ve Halvetiler faaliyetlerini devam ettirdi. Osmanlnn ekilii, Balkan sava-
lar ve I. Dnya Sava sralarnda Bekta tekkeleri faaliyetlerini tamamen dur-
durmutu.
1 Aralk 1919 ylnda kurulan S. H. S. (Srp, Hrvat, Sloven) Krall dnemin-
de Makedonyada bulunan birok Bekta tekkesi kapatlm veya kiliseye dnt-
rlmtr. Makedonski Brodta bulunan Bekta Tekkesi Sv. Nikola Kilisesi olmu-
tur, skpn knda, Kumanova ve skp arasnda Karacaahmetin mezarnn
bulunduu zannedilen tekke de ayn akbete uramtr.
Makedonyada iki dnya sava arasnda resmi olarak btn Bekta tekkeleri
kapatlmt ve babalar da Arnavutluka kamt. I. Dnya Sava sralarnda
Byk Arnavutluk devletini kurmak iddiasna katlan birok Bekta iin yeni
kurulan Srp, Hrvat ve Sloven krallnda yaama hakk kalmamt. Bekta
tekkelerinin dini faaliyetleri durdurulduktan sonra vakflar Makedonya slm
Birlii Vakf Dairesinin denetimi altna alnmtr. Ancak bu dnemlerde Arna-
vutlarn arasnda 250. 000 Bekta bulunmaktayd.
1925 ylnda tekke ve zaviyeler kapatldnda Trkiyede olduu gibi Ma-
kedonya, Kosova ve Arnavutlukta bulunan Bektaler de basz kalmt.
Arnavut Bektalerinin bamszl iin yaplan almalar 1920 lerden itiba-
ren balamtr. Ahmet Zogunun ynetimindeki Arnavutluk bamszln
(Ocak 1920) ilan ettikten sonra Lushnjada yaplan kongrede Arnavut devleti
Snnlii, Bektalii, Ortodoksluu ve Katoliklii eit olarak tanmt. Bundan
hareket ederek Arnavut blgelerin hretli babalar Ahmet Turan ve Hseyin
Prita 13 Temmuz 1920 tarihinde yeni hkmete byk bir Bekta Kong-
resinin yaplmas iin mracaat etmi ve izin istemilerdi13.
17 Ocak 1921 tarihinde Pritada ilk byk Bekta Kongresi yaplm
kongrede Makedonya, Kosova ve Arnavutluktan otuzyedi baba hazr bulun-
mutur. Kongrede Arnavut Bektalerinin rgtlemesini ve faaliyetlerini d-
zenleyecek 28 maddelik bir tzk kabul edilmitir. Ayn zamanda Arnavut Bek-
taleri hakknda son sz syleyecek yedi kiilik bir Babalar Komisyonu kurul-
mutur14.
Tekke ve zaviyelerin kapatlmasndan sonra dnya Bektalerini ba olan Sa-
lih Niyazi Dedenin Hac Bektatan 1933 ylnda Arnavutluka gelmesiyle Kral
13
A. Prita, Bektashnjte e Shqperse, Kore 1921, s.5.
14
A Prita , a.g.e. s.6. Komisyonda yer alan babalar unlardr: Ahmet Baba Turani, Sleyman
Baba, Elbasanl Ahmet Baba, Cemal Baba, Mustafa Baba, ve Kamber Baba.

Ahmet Zogu'un da yardmyla Tirana'da byk bir bina yaptrld ve Dnya

Bektalerin merkezi Hac Bektataki Pir Evi alncaya kadar buraya intikal
ettirildi. Salih Niyazi Dede Arnavutlukta bulunduu srede Makedonya, Koso-
va ve Arnavutlukta 67 tekkede grev yapan dervilere erkn gsterip babala
ykseltmitir. 1941 Ekiminde Salih Niyazi Dede 30 yl nce kapatlm olan
Harabati Baba Bekta tekkesini faaliyete geirmek iin Makedonyaya Yakoval
Dervi Kazm Bakaliyi gnderdi.
Elbasan Cafer Baba tekkesine bal olan Dervi Kazm Tekkesinin postnii-
ni Mustafa Babadan izni aldktan sonra yanna Elbasanl Dervi Musa Hina-
demay da alarak 6 Aralk 1941 ylnda Kalkandelene gelmitir.
Birka gn yerletikleri Dr. Caferin15 evinde kaldktan sonra tekkenin Am-
bar Evine gemiler ve 1941/42 kn ok zor artlarda orada geirmilerdir.
Artk babalk makamna ykselen Baba Kazm Bakali ile Baba Musa Hinadema
Makedonya slm Birliinden Makedonyada bulunan Bekta tekkelerinin
vakflarn geri almak iin bu messesenin yetkilileri ile irtibata gemilerdir.
Uzun sren tartmalardan sonra tekkelerin vakflar tekkelere iade edilmitir.
1942 yaznda Baba Kazma ve Baba Musaya yardmc olmak zere Arnavut-
luktan Koral Dervi Aziz, Yakoval Dervi Muharrem ve Dervi Kamil katl-
mtr. Baba Kazm yanndaki dervilerle Makedonyada Bektaliin yeniden
canlanmas iin ok aba sarf etmesine ramen pek de baarl olamamtr. Zira
iki dnya sava arasnda kurulan Yugoslavya Krallnda Snn Hanefi Mezhe-
bi devletin resmi mezhebiydi ve hocalarn almalar -devletin siyasetine kar-
madka- serbestti ve destekleniyordu. 16 Bu sralarda birok hoca efendi
slmn temel prensiplerinden ok uzaklam olan Bektaleri namaza, oruca
yaklatrmak, iki ve heterodoks grlerden uzaklatrmak iin epeyce aba sarf
etmilerdir. Yaptklarnn doru veya yanll bir yana, zellikle Kalkandelen,
Gostivar ve Krovada ok baarl olmulardr17.
15
Dervi Kazm Bakkali ile Dervi Musa Hinadema Kalkandelene geldiklerinde ehrin erafn-
dan, ayn zamanda Bekta muhibbi de olan Dr. Cafer Sleymaninin evine yerletiler. Dr. Ca-
fer Sleymani Arnavutluun gneyinde Skrapar ehrinde dodu. stanbulda Tp Fakltesini
tamamladktan sonra Gostivara tayn kt. Birinci Dnya Sava srasnda Bulgarlar tarafn-
dan esir alnd ve Bulgaristann Stara Zagora ehrinde doktor gibi altrld. Savatan sonra
Dr. Cafer Kalkandelene gelip oraya yerleti. ki Dnya Sava arasnda Kalkandelen halkna
ok yardmc oldu. 1941-1944 kinci Dnya Sava yllarnda Harabati Baba Bektai tek-
kesinin alp faaliyetlerine devam etmesinde de ok aba sarf etti. 1954 ylnda Kalkandelende
vefat etmitir.
16
Yugoslavya Krallnn en mehur krallarndan olan Kral Aleksandar skpte ismini tayan
Byk Aleksander Medresesini kurmutur.
17
Kalkandelende bu dnemde Bektalerin slmn prensiplerine dnmeleri iin ok uraan
hoca efendilerin arasnda Ali ef. Matl, Cemil ef Yusuf, Bedaet ef. , Ali ef. Metoe v.s. Gosti-
varda Dukkal Hasan ef., Krovada Necmi ef. Berzat v.s.

Prof. Dr. Metin ZET
1941 ylnda Dervi Kazm Kalkandelene geldiinde ona kar birok hoca
efendi kaba kuvvet kulanmay da dnmlerdir. Ancak Dr. Cafer Suleyma-
ninin otoritesi ve devlet kademelerinde ki yeri onlar bu davranlarndan vaz-
getirtmitir.
kinci Dnya Savandan sonra komnist Yugoslavya kurulmu, onun bn-
yesinde de Makedonya Sosyalist Cumhuriyeti yer almtr. Yeni devlet yetkilileri
birok vakfn yannda Makedonyada sahipsiz kalan Bekta tekkelerinin vakfla-
rn da gasp etmitir. Baba Kazm Bakali Baba Musa Hinadema ile birlikte Ma-
kedonyadan uzaklaarak Yakova Bekta Tekkesine yerlemilerdir. 15 ubat
1981 ylnda vefatna kadar Baba Kazm Yakovada kalmtr18.
Baba Kazm Makedonyadan uzaklarken Makedonya Bektalerinin sorun-
lar ile ilgilenmek iin Baba Tahir Gaiyi yerine brakmtr.
kinci Dnya Sava sralarnda Arnavutluk, Kosova ve Makedonyada Bek-
ta Babalar19 tamamen komnistlerin karsnda yer alrken, 1950lerden sonra
birou komnistlerle ayn saflarda hareket etmeye balamtr. Birok Arnavut
komnist ynetici Bekta sralarndan kmtr.
Komnist dnemi Yugoslavyas (1945-1990) anayasasnda 1952 ylna kadar
tarikat ve tekkelerin faaliyetlerini belirtecek bir madde bulunmamaktadr 20 .
Tarikat ve tekkeler slm Birlii Tekilatna ait bir birim olarak grlmtr.
1952 ylnda ilk olarak tarikat ve tekkelerin faaliyetleri yasaklanr. Bu mnase-
betle Makedonyada btn tekkeler kapatlmtr. Makedonyada bulunan Bek-
ta tekkelerden kapatlp ancak gnmze kadar ayakta kalabilen tekke var-
dr. Kalkandelen Harabati Baba Tekkesi21, Krova Hdr Baba Tekkesi ve Pir-
lepenin Kanatlar kyndeki Dikmen Baba Tekkesi.
18
40 yl Yakova Bekta Tekkesinin postniinliini yapan Baba Kazm Bakali, ayn zamanda
Balkan Bektalerinin de bayd. 1941 ylnda Salih Niyazi Dedenin talyanlar tarafndan l-
drlmesi, 1945 ylndan sonra Enver Hocann kurduu komunist ynetim Arnavutlukta
Bektalerin faaliyetlerini yasaklamasneticesinde, Balkanlarda tek gl tekke olarak Koso-
vadaki bulunan Yakova Bekta Tekkesi kald.
19
1941 ylnda ldrlen Salih Niyazi Dedenin yerine vekil brakt Dede Abbasa, komnist-
lerle beraber hareket eden Baba Faya Martaneshi gelip Bektalii komnizm ile badatrmay
teklif edince Dede Abbas onu mrted sayarak ldrmtr. Daha sonralar Dede Abbas da
komnistler tarafndan ldrlmtr.
20
Begovi M, Organizacja slmske Vjerske U Kraljevini Jugoslaviji, arhiv za pravne I
drutvene nauke, god XXIII, knj. XXV, 5 , Belgrad 1968, s.378.
21
Kalkandelen Harabati Baba Bekta Tekkesi kinci Dnya Savandan sonra tamamen kapatl-
mtr. Bu tarihten sonra harabeye dnm olan tekkenin, iindeki yaplarn birou yklm
ve yok edilmitir. 1967 ylnda tekke avlusundaki btn yaplar tristik amala Teteks teks-
til fabrikas tarafndan eski zelliine yakn bir ekilde restore edilerek turistlere sunulmutur.
Gnmzde de tekkenin byk bir ksm turistik tesis olarak kulanlmaktadr.

Tarikat ve tekkelerin kendi aralarnda kurduklar bir organizasyona ilk olarak

1970 ylnda rastlyoruz. Bu tarihte Yugoslavya dervileri ortaklaa olarak yap-
tklar ilk toplantda Yugoslavya slm Tarikat Dervileri Federasyonunu kur-
dular22. Bu tekilat btn mevcut tarikat, eyh ve tekkeleri bir at altnda top-
lamay hedeflemitir.
Aradan iki yl gemeden 1972 ylnda bu tekilat geniletilerek Yugoslavya
slm Tarikat ve Derviler Birlii adyla faaliyetine devam etmitir. Tarikat ve
tekkelerin bir organizasyon altnda toplanmalar, faaliyetlerine belirli bir hareketli-
lik ve canllk kazandrd. Nitekim 1978 ylnda mstakil olarak Hu adnda
kendi bltenlerini de karmaya baladlar. Yugoslavya Bektalerini bu tekilatta
Baba Kazm Bakali temsil etmekteydi, ancak Makedonyada Bektalerin temsilci-
si olan Baba Tahir Gai de birok toplantya misafir olarak katlmtr.
Makedonya bamszlnn ardndan ve demokrasi hareketlerinden sonra
Krova Hdr Baba Tekkesi Ziya Paoli Babann postniinliinde ve Kanat-
larda baba Musa Baba, Cafer Baba ve dris Baba meydan aarak faaliyetleri-
ne balamlardr. 1993 bir Nevruz sabahnda Kalkandelenli, Gostivarl, Kro-
val Bektaler bir araya gelip Harabati Baba Bekta Tekkesine zorla girivermi-
ler. Bir anda organize edilmi bir ekilde Meydan Evine postlar serilmi, gl-
banklar ekilmi, Nevruziyeler okunup, Hazreti Alinin doum gn kutlanm-
tr. Polis kartmak isteyince derviler sonuna kadar direnmiler. On gnlk
alk grevi yapan muhipler, on gn boyunca Meydan Evinden kmamlar.
Bylece Trbe ve Meydan Evinin bulunduu blmde kalmalarna izin veril-
mitir. O gnden bu yana tekkenin bir blmnde Bektaler kalmaktadr.
1993 ylnda postniinlie Baba Tahir Emini oturmutur. Onun 2006 ylnda
vefatndan sonra Arnavutluktan gelen Baba Edmond Brahmaj postiinlik gre-
vini yrtmektedir.
Anket ve Roprtaj Inda Gnmz Makedonya Bektalerinin Din
nanlar ve Yaaylar
Anketler ve Deerlendirilmesi
Anket uygulamasnda Makedonyada Bekta tekkelerinin faal olduu Kalkande-
len, Krova ve Kanatlar kynn seilmesi uygun grlmtr. nk bu yer
hem tarih boyunca hem gnmzde Makedonya Bektalerinin yaadklar ve faali-
yetlerine devam ettikleri en nemli merkezlerdir. zellikle Kalkandelenin Arnavut-
luka yakn olmas, jeo- politik adan da ok nemlidir.
Yaplan n giriimlerde gerek halkn ankete yabanc olmas gerekse blgedeki
mevcut olan nyarglardan dolay katlmn ok dk dzeyde olacan d-
22
ukri Niyaz , slmska Zaednica u Bosni I Hercegovini nakon oslobodjenja,slm I muslimani
u BiH , Sarajevo 1977 ,s.153-168.

Prof. Dr. Metin ZET
nmtk, fakat devaml diyalog kurduumuz babalara amacmzn bir bilim-

sel alma olduunu inandrdktan sonra babalar anket formlarnn datlma-
snda bizzat yardmc olmular ve halka bunun niversitede bir alma oldu-
unu, phe duyulacak menfi bir durumun bulunmadn, sorular dikkatlice
okuyarak doru biimde cevaplamalar gerektiini sylemilerdir. Bylece Kal-
kandelende anket baarya ulam, katlm %90 n bulmutur. Krovada an-
kete katlm %70i gemitir. Kanatlar kynde ise ankete katlm yzdesi
umulann altnda %45 cvarnda kalmtr23.
Ankette Yer Alan Sorularn Deerlendirilmesi
Tablo 1: Sizce Bektalik Nedir?
fadeler %
Hz Muhammedin yolunu takip etmektir. 0 0
Hz. Ali ve imamlarn yolunu takip etmektir 15 7, 5
Hac Bekta Velinin kurmu olduu bir tarikattr. 117 68, 5
Mrit olarak Hz. Muhammedi, Rehber olarak Hz. Aliyi,
58 39
Pir olarak Hac Bekta Veliyi tanmaktr.
Farkl dnyorsanz ltfen yaznz. 0 0
Cevapsz 10 5
Toplam 200 100
Grld gibi deneklerin yardan fazlas (% 68, 5) Bektalikin Hac Bek-
ta Velinin kurmu olduu bir tarikat olduunu sylemitir. Bekta babalar
konumalarnda, sohbetlerinde ve gazetelere verdikleri demelerde her zaman
Hac Bekta Veliyi n planda tutmaktadrlar, bundan dolay Bektalii ok az
bilen Makedonya Bektaleri Babalardan Hac Bekta Velinin ismini en ok
iittiklerinden dolay bu cevab benimsemilerdir.
Bektaliin Mrit olarak Hz. Muhammedi, Rehber olarak Hz. Aliyi, Pir olarak
Hac Bekta Veliyi tanmak olduunu syleyen deneklerin (%29) genelde Kanatlar
Kynde yaayan Trk Bektaleridir. nk bu kyde yaayan ahalinin Trkiyede
akrabalar vardr ve Bekta Babalar da Trkiyeden el almlardr, ayn zamanda Do.
Dr. Bedri Noyan Dedebabann Bektalik-Alevilik Nedir? kitabnn da babalar ve baz
muhipler tarafndan okunduunu grmtk.
23
Kanatlar ky Bektaleri Trk asll Bektadir. Ankete katlmlarnn da dk olmas eitim
seviyelerinin dk olmasndan dolay olmutur. Yllarca bu kymz ve civarnda bulunan
birok Trk ky kastl ihmal edilmi, okul almam, retmen gnderilmemitir. Makedon
devleti bununla Dou Makedonyann byk bir blmnde olduu gibi buradaki Trkleri de
ge mecbur etmeye almtr.

iilie meyilli ve henz Bektalie girmemi olan gen klarn bir blm (%7,
5) Bektaliin Hz. Ali ve imamlarn yolunu takip etmek olduunu sylemilerdir.
Tablo 2: Kendinize hangi isimle hitap edilmesini isterdiniz?
fadeler %
Alevi 0 0
Kzlba 0 0
Rafzi 0 0
Bekta 200 100
Cevapsz 0 0
Toplam 200 100
Grld gibi deneklerin tamam bu soruyu cevaplandrm ve tamam
kendilerine Bekta ismiyle hitap edilmesini istediini sylemitir. Makedon-
ya, Kosova ve Arnavutlukta yaayan Bektaler kendilerini sadece Bekta olarak
grmekte ve baka isimlerle kartrlmasna iddetle kar kmaktadrlar. Bu
ekilde hareket etmelerinin belki en byk nedeni Trkiye ile Arnavutluk Bek-
taleri arasnda dedebabalk konusunda mevcut olan anlamazlktr. nk bu
blgelerde yaayan Bekta babalar ve muhipleri Bektalik ile Alevilik arasnda-
ki fark aklayabilecek durumda deildirler24.
Bektaliin esas silsilesini kendilerinin takip ettiklerini, Trkiyede ise Bek-
talik konusunda yanl yorumlar yapldn anlatmak iin prensip olarak ta-
mam kendisine Bekta ismiyle hitap edilmesini arzulamaktadr. Ancak u da
bir gerektir ki Balkanlara ve zellikle Makedonya, Kosova ve Arnavutlua
gelen Bekta misyonerleri Bektalii herkesin girebilecei, soydan gelmekle hi
ilikisi olmayan bir tarikat olarak tantmlardr.
Tablo 3: Alevi Bekta Farkllamas Var mdr?
fadeler %
Yoktur, ikisi de ayn anlayn deiik isimleridir. 20 10
Alevilik soydan gelir, Bektalik ise herkesin katlabilecei bir
27 13, 5
tarikattr.
Alevilik iilikten kaynaklanr, Bektalik ise Snn bir tarikattr. 46 23
Farkl dnyorsanz ltfen yaznz. 95 47, 5
Cevapsz 12 0, 6
Toplam 200 100
24
Bu gerei Makedonya Bekta babalar ile yaptmz rportajlarda aka tespit ettik. Ayn eyi
Arnavutluk Bekta babalarnn gazete ve televizyon demelerinde de grdk.

Prof. Dr. Metin ZET
Deneklerin yarsna yakn (%47, 5) klarda verilen ifadelere deil, farkl d-

nceler iin braklan yerde, Alevilik Bektalikten farkldr ifadesini yazmlar-
dr. kinci sorunun deerlendirilmesinde de denildii gibi, Makedonyal Bek-
talerinin byk bir ksm Alevi-Bekta farkllnn hangi noktalarda olduunu
bilmemekte, ancak farkl olduklarn babalarn birok sohbetinde iitmilerdir.
Bundan dolay Alevilik soydan gelir Bektalik ise herkesin katlabilecei bir tari-
kattr kkn deil de bo braklan yerde farkldr demilerdir. %13, 5 ise az
ok Alevi-Bekta farkn bilen, Baba Kazm Bakalinin25 sohbetlerine katlan daha
yal Bekta muhipleridir. Bunlar Alevilik Bektalik farklln Aleviliin soy-
dan gelmesinde Bektalie ise herkesin katlabileceinde grmlerdir.
Bektalerin yaadklar dier blgelerde belki rastlanmayan bir husus, ankete
katlanlarn %23 n iaret ettii gibi Makedonyada yaayan bir grup Bekta
Bektalii bir ii tarikat olarak deil, Ehl-i Beyte sevgi besleyen bir Snn tari-
kat gibi grmektedirler.
Kanatlar kynde yaayan Bektalerin bir ksm ise Alevilik ile Bektalik
arasnda fark grmemektedirler. Kanatlarllar Bektalik hakkndaki bilgileri
genelde Trkiyeden aldklarndan dolay byle bir ayrma gitmemilerdir.
Kanatlar kyne Cem ve Nefes dergileri devaml gelmekte ve Bedri Noyan
Dedebabann kitab babalarn temel kitabdr.
Tablo 4: Snnlik Hakknda dnceleriniz nelerdir?
fadeler %
Kuran-I Kerim, Hz. Muhammed ve saahabenin yolundan
6 3
gidenlere verilen isimdir.
Yezidin soyundan gelenlere verilen isimdir. 65 32, 5
Hz. Ali ve evlatlarna dmanlk besleyen zmredir. 78 39
Bektalikle irtibat olmayan bir bir dnce tarzdr. 41 20, 5
Cevapsz 10 5
Toplam 200 100
Snnlik hakknda dnceleriniz nelerdir sorusunda deneklerin %39,
Hz. Ali ve evlatlarna dmanlk besleyen zmredir cevabn benimsemitir.
1826 senesinde Yenieri Ocann ilgas ve onunla beraber Bekta Tekkeleri-
nin de kapatlmas ile Makedonyada yaayan Bektaler zor gnler yaamtr.
zellikle 1919-1940 yllar arasnda Krallk Yugoslavya dneminde Makedon-
yada Bektalere Bekta gibi yaamalarna imkn tannmamtr. Bundan dolay
25
Baba Kazm Bakali hakknda bkz. Vishko Ali, Harabati Teqe e Tetoves Dhe Veprimtaria Ne
Te Ne Perudhen E Kaluar, Tetove, 1997, s. 47-52.

Makedonya Bektaleri ayn blgede beraberce yaadklar Snnleri, Hz. Ali ve

evlatlarna, onun yolunu takip edenlere batan itibaren dmanlk besleyen bir
zmre gibi grmlerdir. %32, 5 ise Yezidin soyundan gelenlere verilen isim-
dir, cevabn benimsemitir. Makedonya Mslman halk arasnda gerek
Snn gerek Bekta-Yezid ismi ktln ve zulmn simgesidir. Hz. Hse-
yinin Kerbelada katlini emreden Yezid Bektalere uzun bir mddet hayat
hakk tanmayan blge hoca efendileriyle zdeletirilmitir. Ancak Hoca efen-
dilerin bu ekilde hareket etmesinde temel sebep Bektalerin dini grevlere
kar fazla liberal ve heterodoks davranmalar, ibadethanelerde iki kullanmalar
v. s. olmutur. Deneklerden % 3 kadar ok az olan bir ksm Snnlik iin
Kuran- Kerim, Hz. Muhammed ve sahabenin yolundan gidenlere verilen
isimdir ifadesini uygun grmlerdir.
Yapm olduumuz gzlemlerde, kendilerini eriat merhalesini aan havas-
tan, camiye gidenlerin ise henz eriat aamasnda olduklarn syleyen baz
Bektalerle de karlatk. Deneklerin bazlar da Snnleri sadece Kuran ve Hz.
Muhammedin zahir hkmleriyle uraan ve batinin lezzetini hissedemeyen
kesim olarak grmlerdir.
Tablo 5: Bir Snn ile Evlenir misiniz?
fadeler %
Evet 126 63
Hayr 53 26, 5
Kararszm 0 0
Cevapsz 21 10, 55
Toplam 200 100
Bir Snn ile evlenir misiniz? sorusu aratrmann dinamik bir ynn temsil
etmekte ve ayn zamanda Bektalerin toplumsal hayata katlmlarn, evrelerinde
yaayan, birok durumda akrabalk ilikilerinde olduklar Snnler hakknda top-
lumsal hayat asndan deerlendirmelerini ortaya koymaya alan bir sorudur.
Yakn tarihteki uygulamalara bakldnda, yle bir gerekle kar karya kal-
maktayz: Snnler Bektalerden kz almlar amma kz verdikleri ok nadir olmu-
tur. Ancak 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren bu konuda yeni evlenenlerin
Snn veya Bekta olmalar sorun tekil etmemitir. Bektaler asndan soruna
bakldnda, Makedonya Bektaleri, evrelerinde yaayan Snnlerden kz alp
vermekten ekinmemilerdir. Grld gibi deneklerin % 63 Bir Snn ile evle-
nir misiniz? sorusuna Evet cevabn vermitir. Makedonya Bektalerinin krgnl-
Snn halktan ok, onlara kar kendilerinin ifadeleriyle- acmaszca davranan
Snn hoca efendileredir. Ayn zamanda bu soruya evet demelerinde phesiz ki
yenidnya dzeninin getirdii hayat tarznn ve Bektalikteki herkese kar sevgi,
sayg ve hogr prensiplerinin de etkisi olmutur.

Prof. Dr. Metin ZET
Soruya % 26, 5 Hayr cevabn vermilerdir. zellikle kylerde Kanatlar,

Rasadite-26 yaayan Bektaler evlenme konusunda daha tutucu davranmakta-
drlar. Onlara gre bir Bekta gen bekar bir Snn kzla evlenemez, ama dul
bir Bekta erkek Snn kadnla evlenebilir. Gen bir Bekta kz Snn bir
erkekle evlenemez ama dul bir kadn evlenebilir. nk dullar pikindir ve
Bektalikten vazgemezler. Bundan dolay Bir Snn ile evlenir misiniz soru-
suna da Hayr cevabn vermilerdir.
Tablo 6: Sizce Snnlik ve Bektailik Arasnda Bir Ztlama Var mdr?
fadeler %
Evet 151 75, 5
Hayr 49 24, 5
Cevapsz 0 0
Toplam 200 100
Grld gibi ankete katlanlarn byk bir ounluu (%75, 5) Snnlik
ile Bektalik arasnda bir ztlamann mevcut olduunu sylemitir. Komnist
dnemi boyunca tekkelerin kapatlm olmas nedeniyle Bektaler tarikat faali-
yetleri asndan daha arka planda durduklar iin potansiyelde mevcut olan bu
ztlama pek grnmemitir. Ancak 90l yllardan sonra, Bektaler toparlan-
maya balam ve komnist ynetiminin gasp ettii tekke vakflarn geri iste-
mek iin giriimlerde bulunmutur. Bu nedenle Makedonya slm Birlii ile
resmi bir messese olarak kurulmas iin teebbsler yaplan Makedonya Bek-
taler Birlii arasnda gazete, televizyon ve deiik dier platformlarda anla-
mazlklar ortaya kmtr.
Krova27 blgesinde yaayan Pomak asll Bektaler ile Gostivar28 etrafndan
ankete katlanlar Snnlik ile Bektalik arasnda ztlama var mdr sorusuna
Hayr yoktur cevabn vermilerdir (%24, 5). Krovada birok tarikat mev-
cut olduundan dolay Melami, Halveti, Rufai, Bekta blgede Snn halk
tarikatlara daha msamahal bakmaktadr ve aralarnda kz alp vermekte, iyi
geinmektedirler.
26
Rasadite Ky Kalkandelene bal tamam Bekta olan bir kydr.
27
Krova Makedonyadan Arnavutlua giden yol kenarnda Gostivar ile Ustruga arasnda bulu-
nan ve deiik tarikatlarn mevcut olduu bir ehirdir.
28
Gostivar Kalkandelenden 25 km uzak Trklerin en youn bulunduklar Makedonya ehirle-
rinden biridir.

Tablo 7: Bu Ztlama Zararldr?

fadeler %
Evet 151 75, 5
Hayr 0 0
Cevapsz 49 24, 5
Toplam 200 100
Bu ztlama zararldr sorusuna daha nce ztlama vardr diyenlerin ta-
mam evet cevabn vermilerdir. Kendilerini slm emsiyesi altnda gren ve
kendilerini Muhammed-Alinin yolunu takip edenler olarak sayan Makedonya
Bektaleri, Snnlerle mevcut olan ztlamann hem Snnler hem de Bektaler
iin zararl olacana inanmaktadrlar. Bundan karl kacak tarafn hem Bek-
talerin hem Snnlerin dman olan gayr-i Mslimler olacan karlatmz
btn Bektaler sylemektedir.
Balkan Savalar, Birinci Dnya Sava ve sonrasnda Mslmanlarn arasna
paralanmay sokmak isteyen birok ahs aylarca Makedonya Bekta tekkele-
rinde babalarn yannda kalm ve onlara siyasi planda nasl hareket edeceklerini
sylemilerdir29.
Gnmzde de Bektalikte mevcut olan heterodoksluk, ar hogr, dei-
ik yazarlar tarafndan onlar slmdan uzaklatrmak iin kullanlmaktadr.
Makedonyal birok gayr-i Mslim yazar, gazeteci Bektaler hakknda konu-
tuklar zaman onlar Hristiyanla ve Hristiyan geleneine slmdan ok daha
yakn olan bir tarikat olarak sergilemektedirler.
Balkanlarda asrlarca slmn bayraktarln yapan Bektaler iin bu du-
rum hi de objektif deildir, ancak bunun byle olmasna Bekta babalarnn
Bektalii gerektii gibi tanmamalar ne kadar yardmc oluyorsa, Snn hoca
efendilerin 30 de kat davran o kadar sebep olmaktadr.
29
Kalkandelen Harabati Baba Bekta Tekkesinin postniinliini yapan tipli Baba Hamza d-
neminde (1910-1914) tekkede birok fransz ve ingiliz kalmtr.Bu dnemde tekkeyi Max
Choublierde ziyaret etmi ve Les Bektachies et La Rumelie isimli bir makale yazmtr.
30
zellikle Suudi Arabistandan mezun olan yeni nesil ilahiyatlar bu konuda ok kat ve hi
toleranssz davranmaktadrlar.

Prof. Dr. Metin ZET
Tablo 8: Ztlama Snnlerin Hogrszlnden mi Kaynaklanmaktadr.

fadeler %
Evet 151 75, 5
Hayr 0 0
Cevapsz 49 24, 5
Toplam 200 100
Tablo 9: Ztlama Bektalerin lgisizliinden mi Kaynaklanmaktadr?

fadeler %
Evet 0 0
Hayr 151 75, 5
Cevapsz 49 24, 5
Toplam 200 100
Grld gibi sekizinci ve dokuzuncu soruda ankete katlan Bektalerin ta-
mam ztlama yoktur diyenler hari (%24, 5) ztlamann ve anlamazln se-
bebini Snnlerin hogrsz davranmalarna balamaktadrlar. Toplumsal ilikiler
andan bakldnda bu dorudur ancak ideolojik bazda Bektalerin slm dini-
nin temel kural ve prensiplerinden fazla uzaklamas Snnlerin bu ekilde davran-
malarna sebep olmutur. Dier taraftan birok Bektanin de Snnliin deerleri-
ne kar tavrlarnn ok kat olduunu gzlemlerimizde tespit etmitik. zellikle
Hz. Ebu Bekir, mer ve Osmana kar tenkitleri ok ar ve acmaszdr.
Tablo 10: Bektalikle ilgili kitap okudunuz mu?
fadeler %
Evet 172 86
Hayr 17 8, 5
Cevapsz 11 5, 5
Toplam 200 100
Bektalikle ilgili herhangi bir kitap okudunuz mu? Sorusuna grld gibi
byk bir ounluu (%86) evet cevabn vermitir. Kalkandelen ve Krova
ehirlerinde yaayan Bektalerin, Bektalikle ilgili okuduklar kitaplarn tama-
m Arnavuta yazlm veya Arnavutaya tercmelerdir. Gzlemlerimizde tespit
edebildiimiz kadaryla, ankette de ortaya kt gibi en ok ellerde gezen ve
okunan kitaplar unlardr:

- Amerika Detroit Bekta Tekkesinin postnii Baba Recepinin 31 slm

Tasavvufu ve Bektalik hakknda Arnavuta yazm olduu Misticizma
slme dhe Bektashizma adl kitab;
- nl Arnavut airi ve ayn zamanda emsettin Saminin aabeyi olan
Naim Bey Fraerinin, Hz. Hseyinin Kerbelada ehid edilmesini naz-
men Arnavuta anlatt Kerbela isimli kitab;
- Mehur Arnavut Bekta babas ve airi Dalip Frarinin Fuzuliden ter-
cme ettii Hadikatus-Suada kitab.
Bunlarn dnda roprtaj yaptmz babalarda ve evlerine girebildiimiz bir-
ok Bekta de Trkiyede Bektalikle ilgili Bekta ve Alevi yazarlar tarafndan
yaynlanm literatrn byk bir ksm ve Cem ve Nefes dergileri bulun-
maktayd, ancak birou Trkeyi bilmediklerinden dolay okuyamamlar.
Kanatlar kynde yaayan Trk asll Bektalerde ise en ok okunan kitap
Do. Dr. Bedri Noyan Dedebabann Bektalik Alevilik Nedir? kitabdr. Bu-
nun yansra Cem ve Nefes dergileri, btn tarikatlar anlatan ve Bektalie
uzunca bir blm ayran Cemal ehayiin Bonaka yazd Derviki Redovi u
Yugoslaviyi v. s. adl yaynlardr.
Gzlemlere de dayanarak genelleme yaplacak olursa denebilir ki Makedonya
Bektaleri Bektalik hakknda ok az kitap okumakta ve Bektaliin erknn
ve tarihini ok az bilmektedirler.
Tablo 11: Snnlik Hakknda dnceleriniz nelerdir?
fadeler %
Kuran-I Kerimin bir ksm halife tarafndan kaldrlmtr. 73 36, 5
Kuran-I Kerimde Hz. Ali ile ilgili ayetler halifeler tarafn-
89 44, 5
dan kaldrlmtr.
Kuran-I Kerim Hz. Muhammed dneminden bugne kadar
0 0
eksiklik ve fazlalk olmadan salam bir ekilde gelmitir.
Cevapsz 7 3, 5
Toplam 200 100
31
Baba Recep Ferdi Arnavutlukta komunist rejimi baladktan sonra Msra kam ve uzun bir
mddet Kaygusuz Abdal Tekkesinde hizmet etmi,50lili yllarda oradan da g edip Ameri-
kada Detroitte bir tekke kurup faaliyetlerine devam etmitir.Halifelik erkann Do. Dr. Bedri
Noyandan grmtr.Detroit Tekkesi halen faaldr ve 1995 ylnda Recep Ferdi Babann ve-
fatndan sonra postnilie Baba Flamur oturmutur.

Prof. Dr. Metin ZET
Makedonyada yaayan Bektalerle yaplan temaslarda onlarn Kuran hak-

kndaki bilgilerinin ok az olduunu grmtk, ancak hepsinde kalplanm bir
yarg mevcuttur, o da bugnk mevcut Kurann Peygamber efendimize indi-
rilmi olan Kurann tamam olmaddr. Asl Kurann Alinin elinde bulunan
Kuran olduunu kabul etmektedirler. Ankete katlanlarn sorulara verdikleri
cevaplardan da anlalaca gibi (%36, 5) Kuran- Kerimin bir ksmnn dier
halife tarafndan kaldrlm olduunu sylemilerdir. (%44, 5) de kaldrlan
ayetlerin Hz. Ali ile ilgili olduunu sylemitir. Deneklerden hibiri Kuran-
Kerimin Hz. Muhammed dneminden eksiklik ve fazlalk olmadan salam bir
ekilde gnmze kadar geldiini kabul etmemektedir. Farkl dnceler iin
braklan yerde ise %15, 5 deiiklik yaplm olan ayetlerin zahiri deil batini
dnya ile ilgili ayetler olduunu ifade etmitir.
Aliye tarikatlarnn dier halifeye kar olan nefreti Kurann eksiksiz ve
fazlalksz olma konusunda bile kendi etkisini gstermektedir.
Makedonya Bektalerinin sohbetlerinde ve bayramlarnda hi Kuran okun-
duunu da grmedik. Kuranda belirlenen hkmleri Makedonya Bektaleri
en azndan szle kabul etmekte yalnz bunlarn dnda manevi hayatla ilgili
birok hkmn daha mevcut olduunu, Ehl-i Beytin stnln, onlara kar
sevgiyi ve saygy syleyen ayetlerin de var olduunu ne srmektedirler.
Tablo 12: Hz. Muhammed hakknda aadakilerden hangisi dorudur?
fadeler %
Hz. Muhammed Allah insanlara bir rehber ve bir imam olarak
178 89
gnderilmitir.
Hz. Muhammed Kuran- Kerimin yazardr 0 0
Hz. Muhammed evresindeki insanlardan menfaat uman ve
0 0
onlar yanl ynlendiren bir kiidir.
Cevapsz 5 2, 5
Toplam 200 100
Deneklerin tamama yakn (%89) Hz. Muhammed hakknda ne dnyor-
sunuz, sorusuna, Hz. Muhammed Allah tarafndan insanlara gnderilmi bir
rehber ve bir imamdr cevabn vermilerdir. Makedonya Bektalerinin tama-
m Muhammed a. s. peygamber olarak kabul etmekte ve kendilerine Biz Mu-
hammed- Alinin yolunu takip edenleriz demektedirler. Hz. Aliyi ise imamet
ve velayet zincirinin ba, Hz. Peygamberin dizi dibinde yetimi, ilm-i ledn
bilen tek ahs olarak grmektedirler. Hz. Peygamberin yolunu saptran, ondan
sonra hilafeti ele geiren Ebu Bekir, mer, Osman ve Emeviler olmutur, bun-
dan dolay Peygamber ailesi dndan gelen rivayetler kabul edilmez. Trkiyede
Alevilik- Bektalik emsiyesi altna sokulmaya allan birok slm d iddia-
lar, Makedonya Bektaleri arasnda mevcut deildir. slmn ngrd pren-

sip ve kurallar hayatlarnda tamamyla uygulamasalar bile kendilerini slmn

iinde ve Muhammed Alinin yolunu takip edenler olarak grmektedirler.
Tablo 13: Hac Bekta Veli hakknda ne dnyorsunuz?
fadeler %
nsanl kurtarmak iin gnderilmi bir zattr 57 28, 5
Hz. Muhammed ve Hz. Alinin yolunda devam eden bir velidir 21 10, 5
slmn manevi ve batini yorumunu anlayp mritlerini yn-
112 56
lendiren bir pirdir.
Cevapsz 7 3, 5
Toplam 200 100
Makedonya Bektaleri daha nceki sorulara verilen cevaplardan da grld-
gibi Hac Bekta Veliyi bir din kurucusu olarak telakki etmemektedirler.
Hac Bekta Veli hakknda ne dnyorsunuz ? sorusuna ankete katlanlarn
(%56) si slmn manev ve batin yorumunu anlayp mritlerini ynlendiren bir
pirdir cevabn vermitir. Yani, Hac Bekta Veliyi slmn iinde bulunan ve onun
batini yorumunu yapan pirler zincirinin bir halkas olarak grmektedirler. (% 28, 5)
Hac Bekta Veliyi nsanl kurtarmak iin gnderilmi bir zat olarak grmektedir.
Katldmz sohbetlerde de Bekta babalar Hac Bekta Velinin hayatn anlatrken
onun ok skntl, her tarafta anarinin hakim olduu bir dnemde Horasandan kalkp
Anadoluya geldiini ve Anadoludan balayarak Balkanlara, Necefe, Orta Asyaya,
Haremeyne misyoner gndererek btn insanln iki dnyada saadetini hedeflemi
olduunu sylemilerdir. Hac Bekta Veli ve muhiplerinin hitap ettii insand. Din, dil,
rk gzetilmiyor, ancak her milletin kendi deerlerine dikkat ediliyordu.
Hac Bekta Veliyi Hz. Muhammed ve Hz. Alinin yolunda devam eden bir
veli olarak deerlendirmitir (%10, 5). Makedonya Bektaleri arasnda Hz.
Muhammed- Hz Ali- Hac Bekta Veli ls hibir zaman gz nnden ka-
rlmayan bir husustur. Bu l sray dnerek deneklerin bazlar bu cevab
daha uygun grdkleri kanaatindeyiz.
Farkl dncelerin belirtilmesi iin braklan yerde denek Hac Bekta
Veliyi Anadolunun kurtuluunu ve Osmanl Devletinin ykseliini planlayan
siyasi ve manevi bir deha olarak sfatlandrlmtr.

Prof. Dr. Metin ZET
Tablo 14: Gusl abdesti alr msnz?

fadeler %
Evet 189 94, 5
Hayr 0 0
Cevapsz 11 5, 5
Toplam 200 100
Grld gibi ankete katlan Bektalerin (%94, 5) yani, tamamna yakn, Gu-
sl abdesti alr msnz? sorusuna Evet cevabn vermitir. Nedenini aklamalar
iin braklan bo yerde birou u aklamay yapmtr: Ruhun temizliini, manevi
ve batini mkemmellii ngren, tavsiye eden bir tarikat nasl olur da bedenin temiz-
liine nem vermez. Bazlar shhat asndan temizliin faydalarn anlatm, az da
olsa birka kii bunu Allahn bir emri olduundan dolay yaptklarn sylemilerdir.
Ankete katlmayan ancak sohbetlerde veya deiik mnasebetlerle karlam oldu-
umuz Bekta ailelerden gelen baz genlerin gusln ve abdestin ne olduunu bilme-
diklerini grdk. Daha yallar ise Mslman Trk anlaynda ve geleneinde gusle
verilen ehemmiyetin tesiri altnda dier hibir ibadeti yerine getirmeseler bile bu nok-
tada hassas davranmaktadrlar. Soruyu cevapsz brakan baz Bektaler bu sorudan
ok rahatsz olduklarn ve bir Mslmana byle bir soru sorulmasnn abes olduu-
nu sylemilerdir.
Tablo 15: Namaz klar msnz?
fadeler %
Evet 47 23, 5
Hayr 139 69, 5
Cevapsz 14 7
Toplam 200 100
Makedonya Bektalerinin birounun namaz klmadklarn hem ankette
hem de kiisel gzlemlerimizde tespit etmitik. Deneklerin %69, 5 Namaz
klar msnz sorusuna Hayr cevabn vermitir. Byk bir ksm sebebinin
Bektalerin namazn sabah ve akam yaplan dua olduunu, gnlk be vakit
namazn tarikatta olmayan basit insanlara has olduunu sylemilerdir. Bazlar
sebep olarak unu ileri srmlerdir: Allah Tel insann yatp kalkmasna
muhta deildir, insanda nemli olan kalplerin sevgi dolu ve temiz olmalardr.
Harabati Baba Bekta Tekkesinde mescit binas vardr, ancak henz geri aln-
mamtr, geri alnan Meydan Evi ksmnda namaz klnmadn Baba Tahir
Emini kendisi sylemitir. Makedonyada bulunan dier Bekta tekkelerinde
namaz klnmamaktadr32.
32
Dier tarikatlarn- Halveti, Rufai tekkelerinde ise be vakit namaz klnmaktadr.

%23, 5 ise namaz kldklarn ve kendine Mslman diyen herkesin namazla

mkellef olduunu sylemilerdir. Bektalikte sabah ve akam yaplan zel duala-
rn ise namaz kldktan sonra manevi bakmdan ykselme artdr. Bektalerin
dier Mslmanlardan fark namaz klmamakta deil daha fazla namaz ve ibadet
etmekte olmaldr, demilerdir. Bu ekilde dnen Bektalerin bile namaz kl-
dklarn grmedik. Prensip olarak Bektaler camiye de girmemektedirler.
Tablo 16: Oru tutar msnz?
fadeler %
Evet 81 40, 5
Hayr 117 58, 5
Cevapsz 2 1
Toplam 200 100
Grld gibi deneklerin yarsndan fazlas (%58, 5) oru tutmadklarn
sylemitir. Neden tutmadklarn aklarken, birou orucun sabahtan akama
kadar a kalmak olmadn asl orucun kalpleri ktlklerden temizlemek ve
ruhun derecelerini ykseltmek iin duada bulunmak olduunu sylemilerdir.
Kuranda geen Savm kelimesi bu anlamdadr Snnlerin tuttuklar oru ekli
ise bu kelimenin yanl anlalmasndan ileri geldiini ifade etmilerdir.
%40, 5 ise tam tersine, Ramazanda tutulan orucun Bektaler iin farz ol-
duunu bunun dnda Muharrem aynn da ilk on gnn de farz olduunu
aklamalarnda ifade etmilerdir.
ki Ramazan srayla Bektaleri gzetlemek imknn bulmutum ve Make-
donyada yaayan Bektalerin oru tutmadn kendim tespit ettim. Babalara
neden oru tutulmadn sorduumuzda, onlar Ramazan orucunun Bektaler
iin de farz olduunu ancak kimseyi buna zorlayamayacaklarn ifade etmilerdir.
Tablo 17: Kendinize has toplantlarnz ve merasimleriniz var mdr?
fadeler %
Evet 191 95, 5
Hayr 0 0
Cevapsz 9 4, 5
Toplam 200 100
Kendinize has toplantlarnz ve merasimleriniz var mdr? sorusuna, soru-
yu cevaplayanlarn tamam (%95, 5) Evet cevabn vermitir. Merasimlerinin
de Sultan Nevruz, Aure, Cuma Akam Sohbetleri olduunu ifade etmilerdir.
Makedonya Bektaleri gnde iki defa dua ve zikir iin toplanmaktadrlar, ancak
bu toplantlar zorunlu deil gnlldr. Zikirler saz eliinde yaplmakta, oku-
nan dualar ve sohbet srasnda verilen bilgiler avam iin srdr. Bunlar Peygam-

Prof. Dr. Metin ZET
ber efendimize Mira esnasnda verilen ve sadece baz ahslara aklanan dualar
ve bilgilerdir. Bu nedenle Bekta olmayanlar bu zikirlere katlamaz ve onlar iin
bu dualar bir sr gibi kalr.
Her Cuma akam tekkelerde sadece Bektalerin katlabilecei sohbetler ya-
plmaktadr. Bu sohbetlerde saz eliinde gazeller, nefesler okunmakta, Bek-
talik hakknda sorular sorulmakta ve dualar yaplmaktadr.
Yeni biri Bektalie girmek istediinde krar Treni yaplr. Bu trene yakn
ehirlerde bulunan babalar ve muhipler katlr, yemekler piirilir ve aday krar
Ayininde yaplmas gereken dua ve merasimle Bektalie girmi olur33.
Makedonyada Bektaler ylda iki defa zel merasimler yapmaktadrlar:
1. Aure Piirme Muharrem aynn birinci gnnden onuncu gnne
kadar oru tutulur. Peygamber efendimizin torunu Hz. Hseyin Kerbe-
lada Muharrem aynn onuncu ve Cuma gn ehit edilmitir. Aure bu
gnde onun ve onunla birlikte Kerbelada ehit denlerin ruhu iin pi-
irilir ve datlr. O akam tekke sabaha kadar aktr ve sadece Msl-
man olanlar deil herkes gelip aure yer ve evlere de gtrrler.
2. Sultan Nevruzu Bektalerin byk bayram olan Nevruz Makedonya
Bektaleri tarafndan da kutlanmaktadr. Nevruz sabah (21 Mart) Nev-
ruz Erkn icra edilir, Nevruziyeler okunur, nefesler sylenir, yeni biri
Bektalie girerse meydan alr ve ikrar ayn da yaplr. Bektaler Sul-
tan Nevruzunu, Hz. Alinin doum gn olarak kutlamaktadrlar. Bu
bayram gn srer.
Bu toplantlarn dnda muhiplerden birinin olu olursa tekkede kurban ke-
sip yemek piirir ve bu mnasebetle Bektaler yine bir araya gelip gazeller, ne-
fesler okurlar. Ayn merasim nikh kyldnda da yaplr.
Bektalerden biri vefat ettiinde yaknlar onun ruhuna tekkede mevlit oku-
turlar ve yemek piirirler.
Tablo 18: Musahibiniz var mdr?
fadeler %
Evet 12 6
Hayr 8 4
Musahibin ne olduunu bilmiyorum 175 87, 5
Cevapsz 5 2, 5
Toplam 200 100
33
krar Ayini hakknda bkz. Bedri Noyan, A.g.e. s.270; E.R. Flal, A.g.e. 320 ve devam; Cemal
Sofuolu-Avni lhan, A.g.e. s.116-118.

Makedonya Bektaleri arasnda musahiplik hemen hemen bilinmemektedir.

Anketten de anlald gibi deneklerin %87, 5 musahibin ne anlama geldiini
bilmemektedir. Toplam olarak Hayr ve Evet cevabn veren sadece %10dur.
70-80 yalarnda olan baz Bektalerle yaptmz sohbetlerde onlarn musa-
hipliin ne olduunu bildiklerini grdk. Kendilerinin de musahipleri olduunu
ancak onlardan bazlarnn Hakka yrdn, bazlarnn da Trkiye ve Ameri-
kaya g ettiklerini ifade ettiler. Baba Tahir Emini de 40-50 yl nce ayn tren-
de nasip alanlarn musahip olduunu ancak son dnemde kendisinin ifadesiyle-
babalarn Bektalii gerektii gibi bilmediklerinden dolay bu kuraln uygulan-
madn syledi. Musahiplik ise Bektalikte ok nemli olan bir kuraldr. Birbi-
riyle musahip olanlar, hayatn her safhasnda birbirine yardmc olurlar.
Bekta adetlerinde diyor Baba Emini, musahiplik iki muhibbin kyamete
kadar sren kardeliidir34. Musahiplik hayatta bir defa yaplr. lm, dargnlk
ya da ayrlk gibi nedenlerden bu ikrar bozulsa da bir daha tekrarlanmaz.
Tablo 19: Aure piirir misiniz?
fadeler %
Evet 192 96
Hayr 0 0
Cevapsz 8 4
Toplam 200 100
Grld gibi deneklerin %96 si Aure piirdiklerini. Nasl piirdikleri so-
rusuna ise, tekkede grup halinde piirdiklerini ve yre halkndan 10 Muharrem
gnnde tekkeyi ziyaret edenlere dattklarn; bazlar evlerde de ayrca piirip
komularna ve akrabalarna dattklarn ifade etmilerdir35. Aureye buday,
kuru fasulye, msr, ceviz, kuru kays, elma v. s. konulur, byk bir kazanda
tekkede piirilir. Aure piirilirken Mersiyeler okunur, abadan balayarak
srayla btn muhiban kepeyi eline alp aureyi kartrrlar. Aure piirildii
gnden gn srayla tekkelerde iir geceleri dzenlenir, nefesler okunur, Bek-
talikle ilgili konferanslar verilir.
34
Makedonyada Bekta olmayan Snn halkta da bu ahret kardelii anlay mevcuttur. Make-
donyada yaayan birok insann ahretlik denilen bir kardei vardr.
35
Makedonya Mslmanlarnn byk bir ksm ister tarikatta olsun ister olmasn Muharrem
aynda aure piirirler ve komularna, akrabalarna datrlar.

Prof. Dr. Metin ZET
Tablo 20: Bekta babalarn grevleri aadakilerden hangileridir?

fadeler %
Gnahtan korunmu bir pirdir 37 18, 5
Kendisine bal mritlere yol gsteren, belli dini merasimleri
121 60, 5
idare eden cemaat reisidir.
Bir grup Bektanin gvenini kazanm bilgisi olmayan,
0 0
yaa byk, sayg duyulan ahslara verilen isimdir.
Farkl dnyorsanz ltfen yaznz 29 14, 5
Cevapsz 13 6, 5
Toplam 200 100
Bektaler babalarna ar sayg duymakta ve onlar kendilerine yol gstere-
cek reis olarak kabul etmektedirler. Ankete katlan Bektalerin yarsndan fazlas
(%60, 5) Bekta Babalarnn grevleri hangileridir sorusu iin Kendisine
bal mritlere yol gsteren, belli dini merasimleri idare eden cemaat reisidir
cevabn benimsemitir. %18, 5 Bekta babalarn gnahtan korunmu bir pir
olarak grmtr. Farkl dncelerin belirtilmesi iin braklan bo yerde
(%14, 5) Bekta babalarn insann manevi hayatn ynelten, muhiplerini ma-
nevi hayatn aamalarna tayan gizli ilmi (ilm-i ledn) bilen ahslar olarak
anlatmlardr. Birouna gre Baba siyasete karmaz ve hibir partiye ye ola-
maz, onun alan manevi hayattr. Sohbetlerine katldmz veya dardan gz-
lediimiz baz Bektaler babalar nnde ok saygl davranmakta, Babadan
gelen emrin etrafnda hi dnmeden uygulamaktadrlar. Bunun en nemli
nedenlerinden biri babalarn onlara kar gizli ve dokunulmaz (tabu) konulara
devaml temas etmesinden dolay olsa gerek. Baba muhibbe bir ii emredecei
anda ryaya bavurmaktadr. O ryada Hz. Muhammedi, Hz. Aliyi, Hac Bek-
ta Veliyi veya Balm Sultan grm ve falan derviin bu ite u ekilde hareket
etmesi gerektiini sylemitir. Dolaysyla dokunulmaz olan bu zatlardan biri-
nin ismi anldnda tartlacak konu kalmamaktadr. Bu gibi durumlar zellik-
le seimlerde kim iin oy kullanlmas gerektii dnemlerde ok fazla mevcut-
tur. Babalar ayn zamanda cemaatine sohbet srasnda Bektalikten bahsederken
erkndan, ibadetlerden bahsetmez, sohbet konular genelde insan menfi veya
mspet manada heyecanlandran Hz. Alinin kerametleri, katledilmesi, Kerbela
hadisesi, Hac Bektan Anadoluya gelii ve dier menkbelerdir. Bektalerin
saduyusuna deil hissiyatna hitap edilmekte ve birok defa hatal davranlara
sebep olunmaktadr.

Tablo 21: Sizce slm dininde ferdin hareketlerini ynlendiren srasyla

hangileridir?
fadeler %
Kuran, Snnet, alimlerin grleri 18 9
Hac Bekta Velinin direktifleri 93 46, 5
Yaayan ve bal olduumuz Bekta babann direktifleri 51 25, 5
Farkl dnyorsanz ltfen yaznz 22 11
Cevapsz 16 8
Toplam 200 100
Bektalerinin byk bir blm Hac Bekta Veliyi Kuran en iyi anlayan
ve batini bir slupla yorumlayan ahs olarak grmektedirler. Bundan dolay
Sizce slm dininde ferdin hareketlerini ynlendiren srasyla hangileridir?
sorusuna sadece %9 Kuran, Snnet ve alimlerin grleri cevabn vermitir.
%46, 5 ise soru iin Hac Bekta Velinin direktifleri cevabn uygun grmtr,
nk Hac Bekta Veli bir slm misyoneridir ve her millete, milletin diline,
rkna, gelenek ve trelerine zarar vermeden slmn prensiplerini alamaya
almtr. %25, 5i Mslmann hareketlerini ynlendiren zamann Bekta
babalardr, demitir. Dnemin sorunlarn ve ne ekilde hareket edilmesi gerek-
tiini en iyi bilen, yeteneinin, zahiri ilmin yannda gizli bilgiyle de donatlm
Bektalerin bal olduu Babadr. Aratrma srasnda irtibata geebildiimiz
birok baba da bu konunun zerinde ok durmaktayd. Hac Bekta Velinin
direktiflerini en iyi anlayan onlar olduklar ve hibir zaman onun retilerinin
dna kmadklarn, bunun iin Babann direktiflerinin Hac Bektan direk-
tifleri olduunu ileri srmlerdir.
Deneklerin bir ksm (%11 civarnda) daha farkl dnmektedir. Onlara
gre Mslmann hareketlerini ynlendiren Kuran, Snnet, Hac Bekta Veli
ve dier limlerin direktiflerinden ahs tarafndan elde edilen sonulardr. Bun-
lar dini bireysel boyuta, toplumla ilikisi olmayan bir anlay olarak grmekte,
bundan dolay btn bu zikredilen kaynaklarn direktiflerini her insan kendi
tabiatna uygun ekilde yorumlamaldr.

Prof. Dr. Metin ZET
Tablo 22: Makedonyada din hayatn gelimesinde Bektaler ne ekilde

katkda bulunabilirler?
fadeler %
Meihat36 ile birlikte edilmelidir 0 0
Bektaliin esas olan ve hogr ile kurum d almalar
61 30, 5
yaplmaldr
Bektaler Birlii kurulmaldr 95 47, 5
Farkl dnyorsanz ltfen yaznz 32 16
Cevapsz 12 6
Toplam 200 100
Kalkandelen ehrinden ankete katlan Bektalerin tamam ve bu tekkeye
bal Gostivar Bektaleri (%47, 5) Bekta Birliinin kurulmas gerektiini
savunmutur. Daha nceden de sylenildii gibi Kalkandelen Harabati Baba
Tekkesi byk bir klliyedir ve ayn zamanda birok vkf da vardr. Bu vakf-
larn tamam komnist ynetimi tarafndan gasp edilmi, ancak demokrasi ha-
reketleriyle ksm ksm vakflar iade edilmeye balamtr. Bekta Birliinin
kurulmas iin almalar hzlandran en byk etkenlerden biri phesiz ki;
vakflar iade edildii zaman onlar sahiplenmek arzusudur. Dier blgelerde ise
(Krova, Kanatlar) Bektaler bu fikre kar kmaktadrlar ve kurum d al-
mak, Bektalikte mevcut olan ve ecdadn da metodu olan sevgi, sayg ve hog-
r ile hareket edilmesi gerektiini savunmutur (%30, 5). Deneklerin hibiri
Meihat emsiyesi altnda almay uygun grmemitir. Bu anlamazlk iin
Bektalerin geleneinde Snn kurumlara kar hissedilen kin ne kadar etkiliyse,
Meihatn dier anlaylara kar olan anlaysz ve kat davranmas da o kadar
etkili olmaktadr. Deneklerden %16s tekkeleri bir kurum olarak grmekte ve
ayr bir rgte ihtiya olmadn sylemektedir.
36
Meihat, devletten bamsz alan Makedonya Mslmanlarnn resm temsilciliidir.

SONU
Makedonyada yaayan Bektalerin tamam dini inan bakmndan kendile-
rini slmn bnyesinde ve Muhammed- Alinin yolunun takipileri olarak
grmektedirler. Dnyada dier Bekta gruplarda da olduu gibi en nemli
bayramlar Aure (Matem) ve Sultan Nevruzdur. Ramazan Bayram, Kurban
Bayram da bayram olarak kutlanmaktadr.
Sabah ve akam gnde iki defa kendilerine has dualar okuyup ibadet eder-
ler, Cuma akamlarnda tekkede bir araya gelerek sohbet yaplr, nefesler oku-
nur, dua edilir. Birinin ocuu olduu zaman tekkede mevlit dzenlenir ve
yemek yaplr. Cenaze ile ilgili btn adetler Snnlerde olduu gibidir ve ge-
nelde cenazeler cami imamlar tarafndan hazrlanr. Ayn ekilde biri Bektalie
girdii zaman yaplan ayinden (krar Ayini) sonra tekkede yemek yaplr ve
beraberce yenilir.
Makedonyada Snnler ile Bektaler gereken tolerans birbirlerine gster-
memektedirler, iki tarafta da bata yer alan nderlerin birbirine hogrszl
vardr.
Ksaca yukardan beri saylan u sonular itibariyle bir genel deerlendirme
yaplacak olursa Bektaler, Makedonyada yaayan Mslmanlarn gemiinde
hem din-tasavvuf adan hem de sosyal ve kltrel hatta folklorik alardan,
derin izler brakmlardr. Ancak 1826dan sonra Bektalik manev znden
byk lde uzaklamtr. Arnavut asll Bektailer, blgede ortaya kan dei-
ik siyas hareketlere katlm; Arnavut Mill Uyann kkrtan glerin de
yardmyla Osmanl Devletinin kmesi iin tm gleriyle aba sarf etmiler-
dir. 1919dan sonra 70 yl kadar faaliyetleri yasaklanan ve yer altna ekilmek
zorunda kalan Bektaler, bu dnem zarfnda tarih asllarndan uzaklamlar-
dr. Gnmzde ise tarihte olduundan ok daha farkl bir yapda, sadece folk-
lorik cephesiyle varlklarn srdrmeye almaktadrlar.

DAMLA YARGILANAN
HAMDULLAH ELEBNN SAVUNMASI
Cemal ENER
Sosyal Antropolog

Cemal ENER
ZET
Tebliime konu olan damla Yarglanan Bir Alevi Dedesi 1826 y-
lnda Osmanl Padiah 2. Mahmutun Hac Bekta Veli Dergahn ka-
patp dedesinide eriat mahkemesinde yarglad Hamdullah elebidir.
Hamdullah elebi o srada Hac Bekta Veli Dergah postniinidir.
Kardeide dahil 8 arkada ile birlikte Krehirde idam ile yarglan-
maktadr.
Bu mahkemedeki yarglama srasnda Hamdullah elebi kendisine
mahkeme heyeti tarafndan sorulan sorulara cevaplar vermektedir. Bu
cevaplar yarglamann stnden 184 yl gemesine ramen tarihi
neme sahip ve gnmzede k tutan cevaplardr.
Bu cevaplarda; bugn Alevilere dtan ynelen eletirilere olduu gibi i-
ten ynelen eletirilerde cevaplar bulunuyor. Bu nedenle konu ile ilgilenen
herkesin okumas ve dnp ibret almas gereken bir yarglamadr.
Hamdullah elebi; eriat mahkemesinde idam ile yarglanrken r-
nek alnacak, gpta edilecek, onurlu bir tavr almaktadr. Adeta; du-
ruma salonunda yarglanan Hamdullah elebi ve 8 arkada deil,
eriat mahkemesini oluturanlar olmutur. Bu nedenle yarglama zel
neme sahip tarihsel bir belgedir.
Anahtar Szckler: Alevilik, Cem, Hz.Ali, Hac Bekta Veli, Haci
Bekta Dergah, Hamdullah elebi.
GR
Tarihimizde Osmanl-Alevi ilikilerine bakldnda iki nemli toplumsal k-
rlma grlmektedir. Bunlardan birincisi; Yavuz Sultan Selim, ah smail ara-
sndaki 1516 ylnda olan aldran Sava ve hilafetin Osmanlya gelmesi sra-
sndaki yaanan toplumsal krlmadr. kincisi ise; 2. Mahmut dneminde Yeni-
eri Ocann 1826 ylnda kaldrlmas ile Anadolu, Balkanlar ve Ortadouda
bulunan yaklak 750 civarndaki Alevi-Bektai dergahnn yerle bir edilmesi,
dedelerinin ve babalarnn ya srgn, ya hapis ya da daraalarn boylamalar-
dr. Yenieri klalarnn topa tutulmas yaklak 20 bin kiinin katledilmesi
olaydr.
Hacbekta dergah; Alevi-Bektai inan dnyasnn seremesidir. En nem-
li, inan merkezidir. Bu toplumsal frtnadan dier dergahlar gibi Hacbekta
dergahda nasibine deni fazlasyla almtr.
1826da Hacbekta dergahnda postniin olarak yani dergahta dinsel nder
olarak; efendi, dede olarak HacBekta Veli soyunda olduu kabul edilen Ham-

dullah elebi bulunmaktadr. Bu olayda Hamdullah elebide 8 arkada ile

birlikte tutuklanr, dergah kapatlr. Dergaha Nakibendi dergahndan eyhler
atanr. Hatta onlarn ibadetlerini yapmalar iin dier dergahlarda olduu gibi
HacBekta Veli Dergah avlusuna da hemde Cemevinin (Meydanevinin) kar-
sna minareli minberli bir Cami dikilir.
Olayn ardndan Krehirde padiah ferman ile bir eriat mahkemesi kuru-
lur. Hacbekta postniini ve 8 arkada bu mahkemede idam ile yarglanmaya
balar. Gnmzden tam 183 yl nce yaplan bu yarglama Alevi-Bektai tarihi
asndan zel neme sahip bir olaydr. Hacbekta postniini, yani Alevilerin
dinsel nderi Seremenin dedesi idam ile yarglanr. Bu yarglama srasnda
Hamdullah Efendi Aleviliin slam ile ilikileri stne tarihi ve teolojik neme
sahip aklamalar yapmtr. Aleviliin inan tarihi asndan Hamdullah e-
lebinin savunmas nemli bir tarihsel belgedir.
Aleviliin, Bektailiin slamdaki yerini slam ile ilikisini iki kesim tartma
konusu yapmtr. Bunlardan birisi, kendilerini adeta slamn temsilcisi, vekili
gren gnmzdeki baz Diyanet leri Bakanl grevlileri, lahiyat Fakltele-
rindeki baz grevliler ve bu zihniyete yakn baz kimselerdir. Bunlar Alevilii-
Bektailii slamdan sapm slam d bir akm olarak grmektedirler. Gerek-
eleri ise; Alevilerin-Bektailerin slamiyetle ilgili farkl yorumlarnn olmasdr.
rnein; Be vakit namaz konusunda, Ramazan orucu konusunda, Cami ve
Cemevi konusunda v.s. farkl dnmeleri ve inanlarn yle ifade etmeleridir.
Aleviliin slam ile ilikisini irdeleyen ikinci kesim ise; kendilerinin Alevi ol-
duunu iddia eden ama Alevilerin Snni slamn, slam olmann 5 art olarak
ifade ettikleri; Be vakit namaz klmak, Ramazan orucu tutmak, ibadetin Ca-
mide yaplmas v.s. konularnda farkl inanmalarn gereke gstererek; Aleviler
bunlar yapmadna gre, Aleviliin slam d farkl bir din olduunu, hatta
Alisiz bir Alevilii savunmalar gerektiini savunanlardr.
Hacbekta postniini Hamdullah elebinin 183 yl nce idam ile yarglan-
d bu mahkemede konu ile ilgili yapt savunmada bu iki kesime de cevaplar
bulunuyor. Bu nedenle ibret ile okunmas gereken bir savunma olduu dn-
cesindeyim.
1. MAHKEME BALIYOR
Mahkeme heyeti u kiilerden oluuyor; Krehir Kads Hac Mfit Efendi
ba kaddr. Yardmcs Nide kadsdr. Mevlana smail Efendi katip grevin-
dedir. Hac lmullah Halim Efendi mftdr. Mavir Miri Alay Kaymakam,
Abdullah Hseyin Efendidir. Ayrca; Konya Kads; Abdul Kayyum Efendide
heyette bulunuyor.

Cemal ENER
Kad, nce mahkemede Hamdullah elebi ve 8 arkadandan kimliklerini

sorar: Hamdullah elebi; Adm Mehmet Hamdullah, annemin ad; Rahime,
babamn ad; Seyit Feyzullah Efendi. Doumum; 1183 (1768) der. Kendim;
Piri Horasan Hnkar Hac Bekta Veli soyundanm dedikten sonra Halife
padiah 3. Selim Handan; Aliy-l Ala Efendilik payesi belgeyi Sultaniye ald-
n da belirtir.
Daha sonra Hamdullah elebinin kardei brahim Selamet Efendinin kim-
lik bilgileri sorulur. Oda dergahta; mtevellilik maa, evladiyelik maa, ald-
n her trl vergiden muaf olduunu, r, hayvan vergisi, arazi vergisi, ev
vergisi v.s. vermediini syler. Halife 4. Sultan Mustafa Handan Efendilik
nvan aldn syler. Bunu; Halil brahim bni Koerin, Dervi Hseyin bni
Resulun, Hseyin Balm bni Durakn, Resul olu Bektan, Dervi Yusuf
bni ahkulunun kimliklerinin tesbiti izler. Sonra Hamdullah Efendiye dn-
lp sorgulanma balar. Kadnn Hamdullah Efendiye sorduu ilk soru yledir:
Kan helal eyh, Senin ve mensubuyun kan helaldir. Sapkn bidat (slam
d) mezhebin mensubu olduuna mahkemeyi eriay Muhammediyenin
nnde pimanln tvbe ederek dile getirdikten sonra sorularma cevap verir-
sin. u anda birka saat birka dakikalk zamann var. Tvbe et pimanln
dile getir. slam dininde bu Alevilii-Bektailii nereden kardnz. Ehli Snnet
Vel Cemaat yolundan ayrldnza tvbe et bakyim. fadeni ona gre deerlen-
direceim1.
Kad, Hamdullah elebiye her soru sorduunda Ona Kan helal eyh
diye balarken Hamdullah elebi hi hakaret etmeden kendine has arballkla
srekli; Efendim Kad Hazretleri diye sze balar. lk cevabnda Hamdullah
elebi;
Efendim Kad hazretleri. Senin Ehli Snnet Vel Cemaat dediin mezhep
sapkn ve bidaddr (slam ddr). Can korkusu olmadan doruyu sylediimin
tutanaklara geirilmesini istiyorum. Mahkemenizin ve u andaki devletinizin
slam diniyle yakndan uzaktan ilginiz alakanz yoktur2.
Dedikten sonra, Hz. Muhammetin vefatndan sonra hilafetin haksz olarak
Hz. Aliden alndn, Hz. Fatma ve Hz. Ali ile onlarn akrabalarna yaplan
ktlkleri anlatr. Ardndan; Hz. Muhammet ve taraftarlarna camilerde k-
fr edildiini anlatyor. damla eriat mahkemesinde yargland halde asla
eilip bklmez. Sznn sonunda ise; Ouz dilinde Beyti Ali Alevi demek
olur. Abbasiler zamannda da Beyti Ali taraftarlar ve Ali evlatlar katledilmitir.
Zorla dine el konularak Snnilik icat edilmitir. Zamanmza kadar Aleviler
1
Hamdullah elebinin Savunmas, s.91.
2

katledilmitir. Benim sizden can iin bidat mezhebinize (slam d mezhebini-

ze) slam diyeceimimi sanyorsunuz3 der.
Buna ok sinirlenen Kad; Kes konuma, kan helal, Ehli kfr kii diyerek
konumasn keser. Konumann kesilmesine yarglama heyetinde bulunan Kay-
makam Abdullah Hseyin Efendi itiraz eder. Hamdullah Efendinin idamna
kadar konumasn ister. Bunun stne Kad; Kan Helal eyh devam et der.
Sz alan Hamdullah Efendi; Abbasilerin; llerin ardndan onlarn nam hesa-
bna Snnilik mezhebi kurdular. Siz bu bidat mezhebi din mi zannediyorsunuz?
deyince Kad ve Mftler ok kzarlar. Hamdullah elebiyi hcreye atarlar.
1.1. KANI HELAL EYH

Kad leden sonraki durumada da, sorusuna; Kan Helal eyh diye ba-
lyor ve Kan Helal eyh diye bitiriyor. Arada sorduu soru ise yle gemi
tutanaklara;
Kan helal sapk eyh efendi anladk anlamasna ama yle nemli bir mev-
kinin banda iken niin adamlarn eriat Muhammediyeye aykr ve inkara
kfr ve kafirlik durumlarna mani olmadn. Ayrca beldeyi fesada verdin. slam
yolundan ktn. Mslman askeri Sekban- Cedid-i hazmedemedin. Dini slam
olan bizim adamlarmzn getirdii eriat yolunun mdavimlerinin izlerini tak-
dirle karlyor musun? Onu anlat. eyh Efendi, sen u mezhebini anlat, Kan
Helal eyh4
Burada sz edilen belde Hacbekta beldesidir. Bu soruya karlk Hamdullah
elebi, Elhamdulillah Mslmanm Ehli-slam, Cemaat- Ali Resul mezhebim-
dir. Der. Buna mahkeme heyeti ok kzar. Sus be dinsiz. Hanifi mezhebi dndaki
olanlarn dini bidat, kendileri kafir, kanlar helaldir, katli vaciptir. Dedikten sonra;
Sen kan helal dinsizsin derler. Bunun stne Hamdullah elebi;
Efendim Kad Hazretleri, Ehli Snnet mezhebi yalnz Hanifi mezhebi de-
mek deildir. Maliki mezhebi vardr. Hambeli mezhebi vardr. afii mezhebi
vardr. Onlarn kan helal olmuyor. Katledilmeleri sevap olmuyor da Hazreti
Ekrem, Nebi-Muhteram Muhammet Mustafa Peygamber Ali Resul mezhebi
mensubu olanlarn kan helal katledilmeleri neden gerekli oluyor?5
Dedikten sonra Hacbekta postniini iken beldeyi fesada vermek sulamas-
n da reddederek; Beldeyi fesada vermedik. Adamlarm dediiniz, Ouz Trk-
menlerimizdir. oluk ocuk konar ger yaarlar. Onlarn eriat Muhamme-
diyeyi inkar diye bir durumlar yoktur. Bunu sylemek kfr ve gnahtr diyor.
3
4
5

Cemal ENER
Kad ise; Bir de durup dururken Ali Resul mezhebi karma. Byle demekle de
dinsiz olduunu sylyorsun. Dedikten sonra Yenieri ayaklanmasna sebep
olduunu, kasabaya yani Hacbektaa fesad soktuunu, kfre girdiini, kfr
ehli olduunu syler.
Hamdullah elebi ise bu sulamalara u cevab verir:
Kebiri slam, Piri Horasan Vakf Mridiyim. Bana kfr yklemeniz,
beldeye fesat soktu demenizi ben kabul etmem. Allah ve Peygamberde kabul
etmez. Bugn dnya var, yarn ahret var bunu bilesiniz6.
Ardndan ise; tarih boyunca padiahlara ballklarn bildirdiklerini; Kan
dkmeyen, zalim, gaddar olmayan halifelerimizin eteini pmz. Onlarn
kadlarna, Mahkemeyi eriatlarna hrmetimizi bildirmiiz der.
1.2. SNNLK VE DRT HAK MEZHEP

Hamdullah elebi, Kadnn bir sorusuna karlk Snnilik ve mezhep konu-
sunda verdii cevapla bugn de tartlan bu konudaki sorulara tarihsel bir cevap
verdii saylr. Snnilik ile ilgili olarak savunmasnn devamnda diyorki;
Kad Hazretleri, sizler Snni ve surettte Mslmansnz. Bizler ise, sirette,
iten, soydan, sulbten, zden, Muhammetten Mslmanz7.
Hamdullah elebi; Drt Hak Mezhep kavram iin ise; Drt Hak mez-
hebin hepsi hak mezhep olmaz. Hak birdir. ki de olmaz. Drt de denilmez.
Dedikten sonra yle diyor:
Hz. Muhammetin bizlere tebli ettii slamn bir tek mezhebi vardr.
Oda slam ve Mslaman ahkamdr. Hz. Peygamberin Ali evladna ilenen
cinayetlerle kann dken katilleri asla Mslman kabul etmeyiz. Susuz yere
kan dkenler Mslman olamaz8.
Dedikten sonra; Kadya sizin drt mezhep dediiniz mezhep imamlarnn
Hz. Muhammetin yzn dahi grmediklerini, meclisinde bulunmadklarn,
soyundan olmadklarn, dinimizde bir mezhebin olduu, Onun da slam oldu-
unu ifade ediyor. Ayrca, Ali evladnn, Ehlibeytin kann dkenlere slam
denemeyeceini bunlar bu nedenle kendilerine; Snniyiz dediklerini syl-
yor. Bu ifadeler stne sinirlenen Kad; kes, kes kendi dilin ile idam ipini boy-
nuna takmak m istiyorsun? demesine karlk; Benim idamdan korkum yok-
tur. Doru Mslmanlk yolundaym. Doruyu sylyorum diyor.
6
7
8

Daha sonra Kad ile Hamdullah Efendi arasnda Seluklu ve Osmanl d-

nemi tartma konusu oluyor. Bu tartmalarla ilgili olarak Hamdullah Efendi,
slam kann hkmdar taht iin bu saydm devletlerin hkmettii yerler-
de, Gruhu Naci olan biz Mslman Ouzlarn kanlar o topraklarda hi
kurumamtr. Kan dken zalimler iin bana Mslman dedirtmek mi istiyor-
sunuz? Bizden hi kimse bunlara Mslman diyemez! Snni diyebiliriz9.
Hamdullah Efendinin bu konumalarna da Kad iddetle cevap verir. u anda
idamnn kokusunu almyormusun? Der. Yenieri olay ile ilgili tartmada ise;
Hamdullah Efendi, stanbulda Belgrat Ormanlarnda, stinyede onbinlerce Ouz
Trkmeninin katledildiini bu ldrenlere nasl Mslman denir diye sorar.
Hamdullah elebi, Yenieri olay bahane edilerek dklen kanlardan hare-
ketle; kimse Kerbela katillerine ve benzeri olaylar meydana getirerek kan d-
kenlere asla slam ve Mslman denilemeyeceini syler.
Kad, sorularnn devamnda ise, Hamdullah elebiye neden mensuplarnn
namaz klmadn bu nedenle kendilerinin zndk, dinsiz olduklarn iddia
eder. Hamdullah elebi ise verdii cevapta;
Bizler salat daimdeyiz. Daima Allahla beraberiz. Salat inkar etmiyoruz.
Cem cemaatimizin toplantsnda Trke dua ettiimiz dorudur... Kurann
dua olan ksmlarn okuruz, der10.
Namaz ile ilgili tartmada Hamdullah Efendi verdii bir cevapta ise;
Biz Mslmanlar Dergahmza gelen baclarla, kardelerle Allahn birliine
inanan kiileriz. Ecdadm Muhammetin peygamberliine inanrz. Kitabullahtan
ayrlmayz... Gndzleri Ouzlarmz iiyle meguldr. Geceleri yolumuza erka-
nmza katlmaya niyet ederiz. Kyamda bulunuruz. Nefesler kraat ederiz. Pirin
Huzuru Meydan Hak Divandr. Rk ederiz. Duaya durur, scud ederiz. Edep
zere otururuz. Btn bu dergah cemlerini ayete, Kurana uyarak yaparz11.
Kad; Cemlerde neden Yezide lanet okuduklarn, kadnlar neden ibadete
aldklarnda mahkemede Hamdullah elebiye soruyor. Oda; Hz. Peygambe-
rimizin, Ali evladnn, Ehlibeytin kann dkenlere lanet ettiklerini sylyor.
Kadnlar iin ise, kadnlar aile ocanda daha nde muteber grdklerini ifade
ediyor. Alevilikte kadn boamann gnah sayldn, kadn boamann erkek-
ler iin dkn saydklarn anlatyor.
Kad bir sorusunda ise, Dini sapk bir inancn mensubu olarak yayorsu-
nuz. Kffar olarak leceksiniz. Ehli Snnilik dininden ktnz kafirliktir,
9
10
11

Cemal ENER
kafirin katli vaciptir. dedikten sonra Kad Hamdullah elebiye yaamaktansa

lmeniz, ldrlmeniz daha hayrldr. tirazn varm? diye soruyor. Hamdul-
lah elebi ise; Ehli Snnet dini diye bir din yoktur. Snnilik asla ve asla din
ve mezhep deildir. Abbasi sarayn kastederek; Halifenin saraynda hkmet
etme siyasi grdr... Haimilerden olan Ehlibeyt ailesini idareten ve mah-
keme kararlarndan, onlarn fikri fkhn uzaklatrmak iin kurulmutur... s-
lam aleminin Kurannda ve Peygamberinin kuralnda byle bir Snni mez-
hebin yeri yoktur. Diyor.
Mahkemenin devamnda Kad; Hamdullah elebiye neden Ayeye sayg
duymadklarn, neden halife Ebubekir, mer ve Osmana sayg gstermedikle-
rini sorar. Oda; Hz. Aliyi ilk halifelerden nde sevdiklerini, kendi cem ve
cemaatlerinde Ayenin adnn gemediini syler.
Kadnn srarl idam szlerini karsnda ise Hamdullah elebi;
Ben idam edilirsem Anadoluda bin tane Hamdullah doar, onlarn da
hibiri kabul etmez. Kadlarda halifelerde insandr. Gnah iler. der12.
Kad mahkemenin sonunda; brahim Selamet Efendiye hitaben; Son szn
syle; slamn meru halifesi Ebubekiri, meri, Osman seveceine, slamn
umdelerine bal kalacana, idam edilecek olan Hamdullahn ka gndr
mahkemede sylediklerini duydun, dinledin. Onun izinde gitmeyeceine tvbe-
ler olsun mu? der.
brahim Selamet Efendi ise cevaben; Hamdullahtan sonra bana bu dn-
yada yaamak haram olsun. Onu daraacnda grr sa dnersem Allahn
kulu olmayaym. Yaarsam Onun izinde, lrsem Onun yolunda leyim.
Son szm budur. der13.
Mahkemede yarglanan Hamdullah elebinin dier 7 arkada da son sz
olarak benzer eyleri sylerler. Mahkeme Hamdullah elebi ve 8 arkadana
idam cezas verir. Ama idam cezas uygulanmadan saraydan idamlarnn Amas-
yada srgne evrildii yazs kadya gelmitir. dam cezas srgne evrilmitir.
Hamdullah elebi ve yaklak aile mensubu 40 kii Amasyada 10 yl yokluk
iinde srgn hayat yaam. Amasyada Hakka yrmtr.
1.3.HAMDULLAH ELEBNN SAVUNMASINDAN IKARILACAK

BAZI SONULAR
Hac Bekta Veli Dergah Alevilik-Bektailik asndan ok nemli bir inan
merkezidir. Seremedir. Hacbekta Dergah postniininin inanca ilikin sa-
vunduu eyler her Aleviyi balar. 1826 ylnda eriat mahkemesinde inancn-
12
13

dan dolay idamla yarglanan Seremenin dedesinin savunmas zel neme

sahip bir durumdur.
Hamdullah elebinin savunduklar bu adan nemlidir. Gnmzdeki
tartmalar dnldnde ise Onun savunmasndan unlar karsanabilir.
Alevilikle slam ilikisine bakldnda Hamdullah elebi; Aleviliin gerek
slam olduunu ifade ediyor. Bu konuda gnmzde yaplan tartmalarn bu
savdan alaca nemli bir ders olduu kabul edilmelidir. damla yarglanan bir
Alevi dedesi slam savunma konusunda asla taviz vermiyor. Hamdullah ele-
bi; Snnilii slamla zde grmyor. Hatta Snnilii slam d (bidat) gr-
yor. Bugn baz kiilerin yapt gibi Alevilii Snnilie benzemedii iin Alevi-
lii slam d saymyor. Bu konuda; Alevilii slamdan sapm diyen Diyanet
ve baz lahiyatlarda, Alevilii Snnilikten ayr diye slam d sayan hatta ayr
din sayan baz Alevilerinde karmas gereken nemli dersler bulunuyor.
Hamdullah elebi; mezhep fikrine de scak bakmyor. Ama illede mezhep
denecekse, Alevilie; Hz. Ali mezhebi diyor. Bu sylemde Alisiz Alevilii
savunanlara sanrm nemli bir cevaptr.
Hamdullah elebi; 5 vakit namaz, Ramazan orucu, Camide yaplan ibadet
konusunda da Alevilerin geleneksel tavrn hem de idam sehpasnda hi dn
vermeden savunuyor. Bu nedenle Diyanet leri Bakanlndaki baz yneticile-
rin, lahiyat Fakltelerindeki baz yneticilerin, Alevilerin; Cemevi, Cem, Mu-
harrem Orucu gibi konularda idamla yarglanan Hacbekta Dergah Dedesine
kulak vermeleri gerekir.
Hamdullah elebi bir de savunmasnda ska Trke ibadetten ve Ouz Trk-
menlerinden bahsediyor. Aleviliin Trke ibadet yapan zelliinden, Trke ko-
numas ifadesinden yani Trk vurgusu yaplmasndan rahatsz olan baz Alevile-
rinde idam sehpasndaki Dedenin szlerine kulak vermelerini salk veririm.
Baka ne denebilir. Son yllarda yaplan slam ile Alevilik ilikisi konusunda-
ki tartmalara kaynak aryorsak; bugnden 183 yl nce 1826da Osmanl tara-
fndan kurulan eriat mahkemesinde idam ile yarglanan bir Alevi dedesinden
hemde Hacbekta Dergah dedesinden, Seremenin dedesinden renilmesi
gereken nemli dersler olduu kansndaym.
KAYNAKA
zmen smail Koak Yunus, Hamdullah elebinin Savunmas, Duman
Ofset, Ankara, 2008

SEKZNC OTURUM
Oturum Bakan: Do. Dr. Cemil HAKYEMEZ
Yrd. Do. Dr. mer SAVRAN

Dr. Muhammed NCE
Menakb- Hazret-i Tevfik Baba
Dr. Adem EFE

Bir Bektai Yazmasna (Mecma-I Fevid) Gre Bektailik
(Bilgi Sosyolojisi Asndan Bir Deneme)
Dr. Emek ENMEZ

Yeni Bir ah smail Hatay Divan Takent/zbekistan Nshas
MENKIBE- HAZRET- TEVFK BABA
Yrd. Do. Dr. mer SAVRAN

Karabk niversitesi
Dr. Muhammet NCE

Karabk niversitesi

Yrd. Do. Dr. mer SAVRAN Dr. Muhammet NCE
ZET
Hemen her inan ve dnce mensuplar fikir ve retilerini daha
fazla insana ulatrmak gayesiyle eitli iletiim imknlarndan yarar-
lanmaya almlardr. ncelememizde ele aldmz Menkbe-i Haz-
ret-i Tevfik Baba adl alma da bu manada Bektailik dncesini
anlatmak maksadyla kaleme alnm bir menkbedir. Eserde drt
stun, devlet, shhat-i vcut, marifet, rabet, baht ve Tevfik Baba
gibi sembolik ahs ve kavramlar etrafnda genelde slamda zelde ise
Bektailikte bir mridin kat etmesi gereken merhaleler ksa bir hikye
ile anlatlmaya allmtr.
Anahtar Kelimeler: Hac Bekta Veli, Tevfik Baba, Tasavvuf, Bek-
tailik, Menkbe.
GR
slam ve Trk kltrnde insann hner ve erdemlerini anlatan birok eser
yazlmtr. Bunlarn iinde menkbnmeler dikkat ekicidir. Deiik konular-
da yazlan ancak tasavvufun gelimesiyle birlikte yaygnlaan menkbeler, ilk
balarda tasavvuf bykleri ve tarikat nderlerine yazlrken daha sonra bu er-
eve genileyip tarikat iindeki ermilerin hakknda da yazlr olmutur. 1
Genelde keramet trnde olaanst olaylar ieren menkbeler, zellikle
halk arasnda byk yer edinmi ve konu edindikleri ahsiyetler hakknda bilgi
vermesi asndan nemli bir kltr kaynamz olmutur. Bunun en bariz r-
nei Alevi-Bektai toplumlar arasnda kutsal olarak bilinen Velyetnamedir.
Nitekim Velyetname, Hac Bekta Velinin hayat etrafnda teekkl eden
menkbelerden oluan bir eserdir. Dolaysyla Hac Bekta Velinin ahsiyeti ve
Bektailiin anlalmasnda menkbeler ayr bir nem arz etmektedir.
ki ana blmden oluan Menkbe-i Hazret-i Tevfik Baba adl bu alma-
mzda nce Bektailik hakknda ksa bir bilgi verilmi daha sonra da eserin zeti
yaplarak metni ortaya konulmutur.
1. Bektailik
Horasandan gelen Hac Bekta Velinin kurmu olduu Bektailik, 2 13.
Asrda Anadoluda kurulan ve gittike geni halk kitlelerine ulaan bir tarikattr.
Hac Bekta Veli, Anadoluda kurulan ilk halk tarikat saylan Babailiin mrit-
lerinden ve Baba shak zamannda bu tarikatn byklerindendir. Baba shak,
1
skender Pala, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Ankara 1995, s. 329.
2
Ahmet Yaar Ocak, Bektailik, Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c.5, s. 373

Menkbe-i Hazret-i Tevfik Baba
kard ihtilal neticesinde idam edilince akta kalan Babailer, Hac Bekta
Velinin evresinde toplanr ve onu pir olarak seerler. 3
Bektailik, ahilik tekilatyla birlemesinden sonra byk rabet grr. lk
Osmanl sultanlarnn da bu tarikata deer vermelerinin bir sebebi de budur.
Osmanl hkmdarlarnn kurduklar yenieri ordusunun manevi hayatn ve
disiplinini Bektailie balarlar. Yaplan fetihlerde bu tarikatn manevi terbiyesi
ve disiplininin byk bir nemi ve tesiri vardr. 4
15. yy sonlarnda tarikatn byk eyhlerinden olan Balm Sultan baz yeni-
liklerle Bektailii daha da kuvvetlendirir. Ancak 1826 tarihinde II. Mahmutun
Yenieri Ocan ortadan kaldrmasyla birlikte Bektailikle olan gnl bala-
rndan dolay Bektailii de yasaklar. Bunun neticesinde Bektai tekkeleri kapa-
tlr, baz Bektailerin nde gelenleri idam edilir, bazlar srgne gnderilir, geri
kalanlar ise Snni klna brnrler. Bu tarihten itibaren Bektailer bir sre
faaliyetlerini gizlerler. 5
Bu yasan ardndan 1839 da ilan edilen Tanzimat fermanyla rahat bir ne-
fes alrlar. 19. yy ortalarna doru Bektailik tekrar yaylmaya balar ve zellikle
yksek zmrelerde kabul grr.
Sultan Abdlazizin iktidar dneminde ((1839-1861)) yaanan bu rahat or-
tamda Bektailikle ilgili yaynlarda da dikkate deer bir art olur. 6 Aralarnda
Menkbe-i Hazret-i Tevfik Babann da bulunduu o dnem eserlerinden baz-
lar unlardr:
1. Haim Baba Divan (skdarl Haim Mustafa Baba)
2. Nesimi Divan
3. Hsniyye
4. Tahmis-i Dervi Azbi, Divan- Msri Efendi (Azbi Baba)
5. Makalat, Hac Bekta Veli
6. Nazm u Nesr-i Virani Baba
7. Trabi Baba Divan
8. Menkbe-i Hazret-i Tevfik Baba
3
Nihad Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, MEB., stanbul, 2001,s. 293-94
4
age, 294
5
age, 294
6
lber Ortayl, Tarikatlar ve Osmanl Dnemi Ynetimi, OTAM, say 6, 1995, s.287.

2. Menkbe-i Hazret-i Tevfik Baba

1870 tarihinde stanbulda baslan Menkbe-i Hazret-i Tevfik Baba adl bu
eser, Diyanet Vakf slam Aratrmalar Merkezi Ktphanesi Nuholu Bl-
mnde 159684 numara ile kaytldr.
Eserde, bir mridin kat etmesi gereken merhaleler ile Bektailikte pir olabil-
menin ve postniinliin vasflar kurgulanan bir hikye ile anlatlmaya allmtr.
Yazar, menkbede birok tasavvufi kavram ve ifadeye yer vermitir. Hikyeye
gre iki kii manevi bir yolculua karlar. Bilindii gibi bu yolculua seyr
sulk denilir. Yolculara slik, dervi, mrit gibi isimler verilir.
Yolcularn iki oluu salikte olmas gereken madd ve ruh birliktelii gsterir.
Drt stunlu saray (kasr) ise, drt ana esas yani eriat, tarikat, marifet ve haki-
kat mertebelerine iaret eder. Bektailiin krk kapsna bu ana kaplardan girilir:
Devlet, eriat makam; shhat- vcut tarikat makam; marifet marifet
makam; rabet, ve baht ise hakikat mertebelerinin menzilleridir.
Menkbedeki Tevfik Baba ise sembol bir isim olup her asrda bir tane olan
insan- kmili temsil eder. Buna mrd-i kmil, kutbul-aktb, shib-i
zaman gibi adlar da verilir. Bu kiinin Allahn izniyle lemde tasarruf yetkisi
vardr.
Menkbenin iskeletini oluturan bu temel kavramlarn yan sra, seyahat,
seyyah, zikr, fikr, ibn-i vakt, tayy- merhil, kat- menzil, r stun, kasr- mu-
all, mihman, mzayaka, sadr- kasr, lem-i fan, hayret, iltifat, atiye-i rabbni-
ye, mazhar- feyz, mflis, lezzet, ihsan- ilah, gazap, pr, r-en-zamir, zerre-i
fitab, biat, ird gibi tasavvufla ilgili ifade ve terimlere de ska yer verilmitir.
2. 1. Menkbenin zeti
Eski zamanlarda iki abdal, seyahat amacyla sefere karlar. Rum diyarndan
kp ran, Turan ve Hindistan geip otuz konak mesafesinde bir sahraya varr-
lar. Bu sahrann ortasnda drt stun zerinde byk bir saray grrler ki insa-
nolu byle bir sarayn daha nce benzerini grmemitir.
O iki dervi, o gn orada misafir olurlar. Gece olunca acaba bu benzersiz sa-
ray hangi padiahn himmetiyle yaplm, diye dnrler. Sabah olunca o
meknn dou tarafndan mcevherlerle donatlm ne insan ne de dier varlk-
lara benzeyen kendine mahsus bir ekli olan bir ahs, sarayn merdivenlerine
ktnda dervilere ynelip:
Ey derviler, benim saraymda ne iiniz var? diye sorunca derviler: Efen-
dim biz seyyahz imdi gideriz. Fakat sorun udur ki siz kimsiniz? diye sorduk-
larnda o zat, tecelliyat- ilahiyeden bize devlet derler. Kim bizim nazarmza
nail olursa dnya ve hirette sknt ekmez, der. O srada sarayn kuzey tarafn-

dan bir zat daha gelir. Saraya ktnda bata oturan devlete: Ben varken nasl
bata oturursun? deyip azarlaynca devlet: Meknn erefi oraya oturanladr
(erefl-mekn bil-mekin) diye cevap verince aralarnda tartma balar. Bunun
zerine orada bulunan dervileri hakem tayin ederler. Derviler, sonradan gelen
ahsa: Devlet denen bu zatn szlerini iittin, sen ne dersin? deyince o zat:
Ona devlet derlerse bana da kerem-i Brden shhat-i vcut derler ki benim
iltifatma mazhar olamayan bir kimsenin ne dnyada ne de ahirette refaha kavu-
mas mmkndr. der.
Hakemler, bu sz makbul grp Olmaya devlet cihanda bir nefes shhat gi-
bi ifadelerinde olduu gibi Shhat- vcud olmadka devlet-i dnyaya itibar
olunmaz. diyerek shhat- vcudu, devlet-i dnyann nne geirirler.
Bu esnada sarayn gney tarafndan bir zat kar gelir. O da saraya ktnda
bata olan shhate, bu makama neden ktn burann kendisine ait olduunu
syleyince ayn tartma bunlarn da arasnda balar. Shhat- vcut bu ma-
kamda bulunmann gerekesini anlatr.
O zat da kendisinin marifet olduunu ve bu makamda olmasnn gereke-
lerini sralar. (Benim feyzime mazhar olan mflis, Karunun malna sahip olur.
Hasta olan shhatle yce devletlere kavuur. . . ) hakemler tarafndan baa ge-
meye layk olduuna karar verilir ve baa geirilir.
Tam o esnada rabet olduunu syleyen bir zat daha gelir. O da saraya
ktnda marifete sert bir edayla neden makamnda oturduunu bu makamn
kendisine ait olduunu gerekeleriyle anlatr. (Benim iltifatma nail olmayan
marifet, yok gibidir. Her marifetin an benimle ancak ortaya kar) der ve
baa geirilir.
Yine bu srada sarayn bat tarafndan bir zat gelir. Bu da baht olduunu
syler. Saraya ktnda bu makamn kendisinin olduunu gerekeleriyle anlatr
ve ardndan o baa geirilir.
Son olarak sarayn st tarafndan ta sahibi, parlak yzl bir pir gelir.
Kendinden nce o makama oturan zatlarn tmne ynelerek makamn kendi-
sinin olduunu syler. sminin Tevfik Baba olduunu syleyen bu zat Eer
ben olmazsam sizin sraladnz zelliklerden hibiri tam anlamyla gereklee-
mez, der. Bunun zerine orada bulunanlarn hepsi gelip Tevfik Babaya biat
ederler. Sarayda misafir olan derviler de bu olaydan sonra seferlerinin amacna
ulatn ve irat olduklarn syleyip geri dnerler.
2. 2. Eserin Metni
Zamn- sbkda grh- bdlandan iki kimesne seyht kasdyla seyyh
olup vardklar mahalde evvelki gn olduklar mahallin sohbetini zikr degil fikr
dahi itmeyp

Ge gecinden ibn-i vakt ol gzle hl

Ey gnl ferd gamn ferdya sal
beytiyle heme tayy- merhil kat- menzil iderek diyr- Rmdan kub
rn u Turan det-i Kpa ve lke-i Hindustn gzr idb nice mddet bu
minvl zere ahvl-i lemi seyrn u get, det-i sahry b-pyn iderek, bir
mahall-i ferah-fezya vardlar ki diren m-dre otuz konak mesafede ecer u
semerden eser olmayub ol-mikdr- mahallin k- kutb merkezinde r s-
tun zre bir kasr- muall ki zr-i tk- felekde misli em-i beerden nihn
ve tezyn-i nmyii hric ez beyn bir mahal-i dil-k grdiler ki medd-i baser
letfet hevsna erbb- hev hayrn.
Mezbrn dahi ol eb mehtbda anda mihmn olup y byle bir kasr-
matb- b-nazr kang h- shib tabn eref-i himmetiyle mamrdur fikr
iderek sabah olup hurd-i ziy-kster eref-i nr ile cihn mnevver eyledikde
grdiler ki mahall-i mezkrun merk tarafndan mcevhere mstarik, nev-i
beni demden degil ve hayvn- sireden dahi olmayup ekl emili kendye
mahss ve ntk olarak bir ahs nerdbn- kasra mteveccih olup blsna
sud eyledik de mezbrna: Bakn derviler, bu benm kasr- mahssamda
iiniz nedr? didikde mezbrlar dahi Efendim seyyahz. nfil itmen imdi
giderz. Lakin mkil oldur ki efendim kimsiniz ecnd- mlkden yahud
kerrbiyndan kang zt- mhteremsz. dey sul eylediklerinde ol zt-
semhat-sfat dah hitb idb tecelliyt- ilhiden devlet didikleri zt biziz ki
her kim nazar- tfatmza tesdf ide il hirl-mr devlet servet ile demler
srp bu lemde degil hiretde dahi mzayaka ekmeye didikde seyyh-
mezbrlar kr idp esn-y seyhatda ekdkleri mihneti ferm idp saf-y
htra mterakkib iken, yine kasr- mezbrun iml tarafndan bir nev mahlu-
katdan bir zt dahi zuhra gelp bl-y kasr terifinde dervilere nevan iltift
ile sadr- kasrda olan devlete: Bak bre herif, benm kasrmda ben var iken nice
tasaddur idebilrsn, kalk! deyp zr itdikde, mezbr dahi cevbnda Ben
devletem nice tasaddur itmeyem, erefl-mekn-bil-mekn olup sadr benm
vcdum ile mevcddur deyp, hulsa-i kelm nizaa ur eylediklerinde
bakdlar ki olacak degil bunlar dervileri hkim nasb idp Nizamz adlet
zre fasl eyleyin! didiklerinde, derviler dahi li-eclil-murafa sonradan gelen
zta hitb idp didiler ki itdin mi, tecelliyt- ilhden devlet didikleri ztn
kavline ne dersin? dediklerinde ol-zt- stde-sft dahi cevba gelp didi ki:
Ana devlet dirler ise kerem-i Briden shhat- vcd didikleri zt da be-
nim ki bu lem-i fnide mazhar- iltiftm olmayan zi-rh refhiyeti dnyda
degil, kusr- esbb sebebiyle hiretde dahi grmesi mekkdur didikde, tara-
feynin cevplar bazel-muhkeme shhat-i vcda didiler ki:
Sahh-i kelmnz bir vecihle reddin imkn olmayub Olmaya devlet
cihnda bir nefes shhat gibi meselince vaka shhat- vcd olmadka devlet-i

dnyya itibr olunmaz. dey cevb verilp, shhat-i vcd devlet-i dnyya
tasaddur eyledikde, bunlar bu hlin hayretinde iken sahr-y mezbrun cenb
tarafndan bir zt dahi zuhr idp bl-y kasra mteveccih oldukda, grdiler ki
bu dahi nev-i beerden hric bir zt ki dervilere kata iltift eylemeyp ancak
sadrda olan shhate Bak bre olan, benm sadrmda iin nedr ve ne mnse-
betle bu makma tasaddur itmisin? deyp bu dahi niza tasaddi idp sadr-
niin olan sahhat- vcd dahi iddi-y sbkasn badel-beyn kem fil-evvel
mrafaya duruldukta, derviler Ey zt, sen de ne dersin? dey sl eyleyp ol
dahi cevbnda didi ki:
Ana shhat-i vcd deyp beyn itdigi muhasent zhir ise bana da atiye-i
rabbniyeden marifet dirler ki benm edn mazhar- feyzim olan mflis,
ml-i Krna vsl ve haste v hicrna dahi isl- matlab shhat ile yce devlet-
ler hsl olur.
Hulasa- kelm feyzimize nil olmayan devlet shhatda lezzet olmad b-
itibhdr. didikde bunun dahi kelm vka mutbk olup Yalnz devlet
shhat ile marifetsz adam adam olmayup marifetdr kiiyi adam iden
dnyda deyb marifet devlet ve shhat zere terch olunup tasaddur eyledik-
de, yine kasr- mezbrun cenb tarafndan bir ahs- acibl-heykel dahi zuhra
gelb kasra sud eyledikde sdrda olan marifete nfle hitb edp Bre akn
herif, benim mahallimde oturmak haddin midir? deyp nizaa ur ve kem
fis-sbk murafaya duruldukda mteseddir-i kasr- li olan marifet iddi-y
sbkasn badel-beyn, derviler ol zta dahi: Ne dersin? dediklerinde ol zt
dahi: Bel ol devlet shhat anunla lezzet bulcak marifet derler ise, bana da
ihsn- ilhiye ile rabet derler ki benim de nil-i iltiftm olmayan marifet
ke en lem yekn eyen kablinden olup her marifetin kadr n benimle n-
myndr. dediginde cevb tahsn olup devlet shhat marifet zre takdim
ile rabet badet-tesaddur, yine kasr- mezbrun garb tarafndan ho endm u
serv gibi reftr hrm iderek bir zt- mahbbl-kulb dahi zuhra gelp kasra
bades-sud, bakt ki rabet sadr-nin olmu.
Hande-i taaccb ile Be ne ahmak adamlarsz ki benim yerime oturursuz.
dedikde, rabet dahi gazaba gelp muhasent- malmesini badel-beyn, ol
zt- ho hrma dahi sul- evvelde u vecihle cevba z ider ki:
hsn- ilhiye ile rabet dirler ise, bana da atiye-i semedniyeden baht
derler ki benim edn zr-i sye-i himyetimde olan zevt- kirm, her ne kadar
b-kes n-km ise de an da nil-i devlet samn- b-pyn olup ve haste v
miskini dahi o anda vsl- shhat-i cvidn ider. Ve ebleh chil olsa dahi
marifet-i gn-a-gn ile Efltn- zamn olup hulasa erzil medhl b-kadri
dahi eref-i himyetim hasebiyle rabet tevecch klup ns, mekrhtn fil-
hl muhasenta tebdl ile kesb-i hret n- b-pyn idecegi mstani anil-
brhndur. dedikde zevt- smin bu kelm bir vecihle red idemeyp dervi-

lerden dahi bir ferd cevba kdir olamadklarndan, baht cmleye tefevvk ile
tasaddur eyledikden sonra.
Yine sahr-y mezbrun taraf- sumniyesinden bakdlar ki shibt-tc bir
pr-i r-en-zamr ki cebhe-i saadetinde nr- imn lemn iderek zuhr idp
gelr. Vaka yle tasavvur olunur ki zerre-i fitb-nigehi nice derd-mendn
ihy idecegi yek nazarda iyn, ve edna akl u izn ile nmyndur. Hemn
bl-y kasr terifinde ol zt- mstevcibl-berekt cmleye birden hitb idb:
Bre sfeh-y rz-grlar, benim kasr- mahssamda tasaddurunuza kang
kitbda mus, ve bu lemde bensiz kangnzn yzi a olabilr ki byle b-
edibne hareketle cret idebildiniz. didikde evvel devlet, al tarkil-itik
shhatdan feryd idp, shhat dahi marifetden; marifet dahi rabetden; rabet
dahi bahtdan feryd eylediklerinde fakat baht cret cesret idp cevbnda:
Be hey sultnum, benum bil-vch cmleye rchnmda kimin phesi var-
dr. dedikde ol pr-i r-en zamr dahi hemn azab-ld cevba tasaddi idb:
Bre aknlar, inyet-i Hak ile bana da Tevfik Baba dirler ki bu lem-i
mkfatda ben olmadka bir eyin asl olmayup el-iyzu billhi taal,
mahrm- sye-i tfatum olan n-km taht- Sleymnye mlik dahi olsa
devlet, evket hameti ki nak ber-b u mevce sadamt- rz-grrz-gr ile
ber-bd n-yb olup hulsa bensiz birinizin iddi ve akvli hsl u ahsen-i
hitma vsl olmak ihtimli olmad, ke-emsi f vasatin-nehr idgi bil-cmle
malm- kibr u sgrdur.
Ancak cenb- hakm-i mutlak bu abd-i hlisini her kimin hem-inn iderse
cem-i ilel-i humm u gummdan madm olup mazhar- devlet-i dreyn idp
vcd shatda, ve shib-i marifet u marifetine lemiyn, rabetde oldukdan
m ad beyt-i talii dahi burc-i sadet zre kel-kameri beynen-ncm olup ml-
tec-y eraf- enm ve mahall-i hall-i ukd-i hs u m ider. didikde
sminden zevt- mtekaddimin bu kelm hayr encm teslm kabl ve
kendlere nisbet iderek mukaddimen eyledkleri iddidan nkl idp mrn
ileyhi Tevfik Baba Hazretleri sadr- mezkre bil-iz vel-ikbl teyden cls
eyledikde bunlar dahi biat eyleyp derviler de y vallahi azzim bizleri de
gh ve seyhatmz dil-hh zere tekmil eylediniz. deyp yed-i sadet pey-
vestn badet-takbl her birerleri ird olup mahallerine avdet eylediler dey bu
hikye-i ibret-nmya hsn-i nizm ve tertb-i intizm virildi.
mddir ki mtalaa iden yrn i bu if-y derd-mendn u meded-res
ftdegn olan tevfik-i illiye-i hakm-i lem yezelyi her derde ilc birrs-se
bilp
btid-y amelin hiri der-p gerek
Kr evvelde kii kibet-end gerek

diyerek cenb- vhibl-ml hazretlerinden hemvre isticlb- tevfkin

esbbna keml-i say u gu eyleyp avrizt- ekdr ve tasarruft- illet-
mz-i rz-grdan masn ve memn olmak umurlarnda muvaffak bil-hayr
olalar.
Vesselm. (1286)
SONU
ncelememizde tantmaya altmz Menkbe-i Hazret-i Tevfik Baba adl
eser; devlet, shhat- vcut, marifet, rabet, baht ve Tevfik Baba gibi alt te-
mel kavram ve bunlar aklayan dier ifadelerden olumutur.
Tevfik Babann da ifade ettii zere menkbede dile getirilen hususlar, oku-
yanlar tarafndan ibret alnmas iin yazlmtr. Yazar, kendince nemli grd-
tasavvufa ve tarikat anlayna ait baz kavram ve hususlar bir hikye ereve-
sinde anlatmaya almtr.
Menkbe-i Hazret-i Tevfik Baba adl almamzda ortaya koyduumuz dil
malzemesinin konuya ilgi duyan aratrmaclara katk salamasn temenni edi-
yoruz.
KAYNAKA
Ahmed, Refik. "Osmanl devrinde Rafzlik ve Bektalik", DEFM, IX 1932.
Ahmet Cevdet Paa, Trih-i Cevdet, I-XII, stanbul 1309.
Ahmet Rifat Efendi, Mirtl-Meksid f Defil-Mefsid, stanbul, 1293/1876.
Atalay, Besim, Bektalik ve Edebiyat, stanbul 1341.
Baha Said, "Bektaler", TY, sy. 28 (1927).
Banarl, Nihad Sami, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, MEB. , stanbul, 2001.
Bardak, Cemal, Kzlbalk Nedir?, stanbul 1945.
Bursal Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri, I-III, stanbul, 1243/1933.
Celalettin Ulusoy, Hnkr Hac Bekta Veli ve Alev-Bekta Yolu, Hacbekta 1980.
Elvan elebi, Menkb'l-Kudsiyye, stanbul 1984.
Erz, Mehmet, Trkiye'de Alevlik ve Bektalik, stanbul 1977.
F. W. Hasluck. Bektalik Tetkikleri, stanbul 1928.
Glpnarl, Abdlbk, Alevi-Bektai Nefesleri, stanbul 1992.
Hac Bekta Veli, Makalt, (Haz. . Esat Coan, Sad. Hseyin zbay) Ankara 1990.
Knalzde Hasan elebi, Tezkiret-uar I-II, (Nr. brahim Kutluk), Ankara 1989
Kprl, Mehmed Fuad, "Anadolu'da slamiyet", DEFM, sy. 4 (1338)
_____, "Bekta", A, II.

_____, "Bektailiin Mene'leri", TY, sy. 8.

_____, "Msr'da Bektalik", TM, VI (1939).
_____, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 2004.
Ocak, Ahmet Yaar, Bektailik, Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul
1992, c. 5.
_____, "Kalenderler ve Bektalik", Doumunun 100. Ylnda Atatrk'e Arma-
an, stanbul 1981.
_____, Babailer syan, stanbul 1980.
_____, Bekta Menkbnmelerinde slm ncesi nan Motifleri, stanbul 1983.
Ortayl, lber, Tarikatlar ve Osmanl Dnemi Ynetimi, OTAM, 1995.
ztelli, Cahit, Pir Suttan Abdal, stanbul 1971.
ztrk, Yaar Nuri, Tarih Boyunca Bektailik, stanbul 1990.
Pala, skender, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Anakara 1995.
Yldrm, Dursun, Trk Edebiyatnda Bektai Tipine Bal Fkralar, Ankara 1976.

BR BEKTA YAZMASINA (MECMA-I FEVD)
GRE BEKTALK (BLG SOSYOLOJS
AISINDAN BR DENEME)
Dr. Adem EFE

Sleyman Demirel niversitesi
lahiyat Fakltesi Din Sosyolojisi

Dr. Adem EFE
ZET
Kltr ve geleneklerin, nesilden nesile aktarlmas bir baka deyile
devam edebilmesi iin yazlmas, metne balanmas gereklidir. Kltr
ve medeniyetimizin zgn bir ubesi olan Alevilik-Bektailik tarih bo-
yunca varln szl kltrle birlikte yazl kaynaklara dayal olarak
devam ettire gelmitir. Cenknmeler, Erknnmeler, Velyetnmeler,
Menkbnmeler, Buyruklar, Makteller, Cnkler, czetnmeler ve
benzeri eserler yzyllarca insanlarmzn zel ktphanelerinde yer
alm, byk bir zevk ve heyecanla okunmu ve takip edilmilerdir.
Alevi-Bektai topluluuna mensup insanlarmzn din ve dnya g-
rlerine nemli lde ekil vermi, bir baka deyile baucu kitab
olan bu eserlerin nemli bir ksm ne yazk ki gnmz insannn is-
tifadesine sunulamamtr. Bizim bu almadan amacmz Mecma-
Fevid isimli yazma eseri tantarak Bektailikin temelleri hakkn-
daki bilgilerin artmasna vesile olmaktr.
Anahtar Kelimeler: Alevilik-Bektailik, Szl Kltr, Yazl Kltr,
Yazma.
GR
Alevi-Bektai kltrnde yazl kaynaklardan Velayetnmeler, Erknnmeler,
Buyruklar, Cnkler, cazetnmeler ve benzeri eserler nemli bir yer tutmutur.
Bu eserler Alevi-Bektai topluluklarnn inan, reti ve pratiklerini bir araya
getiren dolaysyla sz konusu topluluklarn temel eserleridir. Bu eserlerden biri
olan Mecma- Fevad de bir erknnmedir. Bu almada ad geen eser eitli
boyutlaryla ele alndktan sonra yine bu yazma erevesinde Bektailik akla-
np, yorumlanmaya allacaktr.
1. Yazmann Ksaca Tantm
Mecma- Fevid, nesih krmas ve talik yazyla tertip edilmi olan
Erknnmedir. Yazl tarihi ve yazar belli olmayan1 bu erknnmede yer alan
baz tarihlerden 19. yzylda yazld tahmin edilmektedir. 12x19 ebadnda,
muhtelif satrlardan ve ara ara bo varaklardan oluan yazma, toplam102 varak-
tan mteekkildir. Yazmann yaz karakterinden birden fazla yazar tarafndan
kaleme alnd anlalmaktadr. Cildi siyah olan yazma, stanbul Belediyesi
Atatrk Kitapl No: 1 K. 425de kaytldr. Yazmann, imdilik, bir baka
nshas tespit edilememitir.
1
Eserin sonunda el yazmas eserlerin sahibini ifade etmek zere yazlan herhangi bir istishb
kayd bulunmamaktadr.

Bir Bektai Yazmasna (Mecma- Fevid) Gre Bektailik (Bilgi Sosyolojisi Asndan Bir Deneme)
2. Yazmada Geen Temel Konular ve Bektailik

Trk tasavvuf kltrnde Hac Bekta Velinin retileri esas alnarak, daha
sonralar ona izafe edilen tarikate, Tarikat- liyye-i Bektaiyye veya Tarik-i
Nazenn ya da ksaca Bektailik denmitir. Trk tasavvuf kltrnde nemli
bir yere sahip olan Bektailik, pr olarak Hazreti Hac Bekta Veliyi kabul eder.
Bektailer, Hac Bekta Veli (606-669/1209-1271) tarafndan bizzat yaanarak
uygulanm olan kurallarn, Balm Sultan (. 1516) tarafndan yazl hale geti-
rildiini inanrlar. Bu nedenle de gnmze kadar uygulanarak gelen kurallar
manzumesine Erknnme denmektedir. 2 Elimizdeki yazma esas itibariyle bir
Erknnmedir. Bu aklamalardan sonra genin st noktasndan iki alt kesi-
ne kayar gibi konuyu aarak geniletmeye balayabiliriz.
2. 1. Yazmann birok yerinde asl metnin yan sra dipnot diyebileceimiz
vaziyette aklamalar mevcuttur. Mesela eserin ilk sayfalarnda mam afiiye ait
iki sz beyitler halinde yazldr. Bunlardan ilki mehur olan:
Eer Ehl-i Beyti sevmek Rafizilik olsayd (ki deildir)
Btn insanlar ve cinler ahit olsun ki, ben de Rafiziyim beyti;
Dieri de:
Ehl-i Kehfki onlarn Ktmiri kurtuldu ise
Yarn nasl Hz. Alinin kpei kurtulmasn beytidir (2a).
2. 2. Hac Bekta Velinin Halifeleri Kolu Ak Hacm Sultan Hazretleri; Sar
Saltuk Sultan Hazretleri; Abdal Musa Sultan Hazretleri; Seyyid Ali Sultan Hazret-
leri; Virani Hazretleri ve Balm Sultan Hazretleri olarak saylmaktadr (2b).
(3a)da da lgaz trnden bir beyit mevcuttur.
zzetin seni eip bkmesin. Aksi taktirde bu ksalklar zilletin olur.
Fahi fiilden sakn. Yoksa hastalanrsn. Bu nasihatle doruyu bulasn. 3
2
Dursun Gmolu-Rza Yldrm, Bektai Erknnmesi, Horasan Yay., stanbul 2006, s. 32.
3
Lgaz trnden olduu iin farkl ekillerde de okunarak tercmesi yaplabilir. Dier tercme-
leri de yle yaplabilir:
zzetin seni gururlandrrsa bu noksanlklar senin zilletin olur.
Fiilin ktsnden sakn yoksa seni lekeler hasta eder. Bu nasihat seni doruya sevk eder.
Ya da
zzetin seni gururlandrrsa bu ksalklar senin zilletin olur.
Kt fiillerini dn yoksa seni lekeler hasta eder.
Veya
zzetin seni gururlandrrsa senin zilletin olur.
Kt fiillerini dn yoksa senin ban kelepen olur.

Dr. Adem EFE
2. 3. Yazmada Bektailiin nde gelen baz simalarn isimleri, doum ve ve-

fat tarihleri verilmektedir. Bu simalar Sar Abdullah Efendinin vefat tarihi
1071; Lalizde Hac Mustafa Efendinin irtihali 1152; Lalizde Abdulbaki
Efendinin irtihali 1161; Lalizde Muhammed Vehbi Efendinin irtihali 1227;
Abdulgani Nablus irtihal tarihi 1132; Mevln Abdulgani bn e-eyh smail
ed-Dmak Nablus Sadeddin Sleyman vefat tarihi 1202; Muhammed Msr
Hazretleri vefat senesi 1105; smail Hakk Hazretlerinin vefat tarihi 1127; Sala-
hi Abdullah Efendinin vefat tarihi 1197; Seyyid Seyfullah Efendinin intikal
tarihi 1010; eyh Hamid Efendinin rahmet tarihi 1129; Yusuf Efendinin inti-
kal tarihi 1165 Cuma gecesi saat 9; skdar Haim Efendinin vefat tarihi
1197, evval, Sal gn; Muhammed Efendi b. Haim Efendi el-skdarnin
vefat tarihi 1188, Sal gn; Safiyyuddin b. Muhammed Efendinin doum
tarih 1172, vefat tarihi 1222, Manisada medfun; El-Hac Galib Efendinin do-
um tarihi 1170, vefat tarihi 1247, yevm-i Perembe; Muhammed Muhsin
Efendi b. doum ve vefat tarihleri bilinmiyor; Hseyin Cevad Efendi b. Mu-
hammed19 Ramazan 1197 Pazartesi saat 9da rhlet buyurmutur; eyh Abdur-
rahim Selamet Efendi b. Safiyyuddin b. Muhammed b. Haim Efendi sk-
darnin vefat tarihi 21 ramazan 1266, Sal gn; Muhammed Salih Efendi b.
Abdrrahim Efendi ?4; Muhammed Fahreddin b. Abdurrahim Efendi ?; Yusuf
Safiyyuddin Efendi b. Abdurrahim Efendi?; Muhammed Galib Efendi b. Ab-
durrahim Efendi ?; Kutb Hasan Baba ksnin vefat tarihi 1170; Selim Baba
Efendinin intikal tarihi 1197 (4a-4b-5b-6a) eklinde verilmektedir.
2. 4. Bu balamda baz slam ve tasavvuf ulularnn isimleri ile vefat tarihleri
zikredilmektedir. Bunlar Hazret-i Resulullah; Hazreti Ali kerremellahu veche-
nin intikalleri 40; Hazreti Hasan ?, Habib-i Acemi vefatlar 100; Davud Ta
irtihalleri 165 Badadda medfun; Maruf Kerh irtihalleri 200; Ser Sakat irti-
halleri 254; Cneyd Badad 297 Badadda medfun; Mmad Dinever irtihal-
leri 299; Muhammed Bekr irtihalleri 250; Vahyeddin irtihalleri 503; Ebun-
Necib irtihalleri 562 Badadda medfun; Rukneddin irtihalleri 627; Cemaled-
din irtihalleri 672; Safiyyuddin irtihalleri 725; Sadreddin irtihalleri ?; Aladdin
irtihalleri ?; Hamid Aksaray irtihalleri 815; Hac Bayram Veli irtihalleri 822;
mer Sikkin irtihalleri 881? bn Yemin irtihalleri 926? Pir Ali Aksaray irtihal-
leri 925; smail ehr irtihalleri 925; Serban Ahmed irtihalleri 952; Tb Tb ah
Ali irtihalleri ?, Olanlar eyhi brahim Efendi irtihalleri ?, Sunullah Gaybi
irtihalleri ? (7b)dir.
Bir baka yerde yine Hac Bekta Velinin halifeleri zikredilmektedir ancak
az nce belirtilenden farkldr. yle ki Hacm Sultan hulefasndan Abdal Musa
Sultan; Hacm Sultan hulefasndan Seyyid Ali Sultan; Seyyid Ali Sultan hulefa-
sndan Balm Sultan; Hz. Pirin hulefasndan Kolu Ak Hacm Sultan; Abdal
4
Metinde vefat tarih verilmeyip bo braklm olan yerlere ? iaretlerini biz koyduk.

Musa hulefasndan Kaygusuz Abdal; Hz. Pirin hulefasndan Sar Saltuk Sultan;
Seyyid Ali Sultan hulefasndan Viran Hazretleridir (9a). 5
2. 5. Derbeyan- Silsile-i Hnkar Hac Bekta Veli Kaddese Srruhul-Cel ba-
lkl ksmda Hz. Hnkar Pr Hac Bekta Veli Kaddese Srruhul Cel Efen-
dimizin cedd-i allar h- ehid-i Kerbel mam Hseyine kar ki valideleri
Hz. Fatma Zehra b. Reslllahdr. Bunu bilmeyen cana prlik haramdr, hrka-
s, tac thir deildir, lokmas haramdr, kavli sahih deildir, denilmek suretiyle
Hac Bekta Velinin silsilesi verilmektedir (10a).
2. 6. Hz. Hnkar Hac Bekta Veli Kaddese Srruhul-Cel Efendimizin Kavli
Yolu balkl ksmda Hz. Muhammed Mustafa (sav) Efendimize Cebril asden
Hz. Muhammed asden Hz. mam Aliyyl Murtaza Efendimize, Hz. Muham-
med asden Hz. mam Aliden Hz. mam Hasan Efendimize ve Hz. mam Ha-
san Efendimizden Hz. Hseyin Efendimize ve Hz. mam Hseyin Efendimiz-
den Hz. mam Zeynel-abidin Efendimize Hz. mam Zeynel-abidin Efendi-
mizden Hz. mam Muhammed el-Bakr Efendimize ve Hz. mam Muhammed
el-Bakr Efendimizden Hz. mam Cafer es-Sadk Efendimize Hz. mam Cafer
es-Sadk Efendimizden Hz. mam Musa Kazm Efendimize Hz. mam Musa
Kazm Efendimizden Hz. Hoca Ahmed Yeseviye ve Hz. Hoca Ahmet Ye-
sevden Hz. Hnkar Hac Bekta Veli Efendimize ve Hz. Hnkar Hac Bekta
Veli Efendimizden pr bizlere mukadder olmutur. Vesselam bunu bilmek
erkndr. Bilmeyen dervi erknsz, yolunu aramam, gz yummu dervie
erknsz derler, davaya kadir olamaz, ikrar Tercmnn bilmemek gibi fenaca-
dr denilerek erkn hakknda giri bilgileri verilmektedir (10b).
2. 7. Derbeyan- Tarih-i Viladet-i erifleri ve Tarih-i Vefat- erifleri balkl
ksmda ise Hz. Hnkar Hac Bekta Velinin Horasann Niabur ehrinde
hicret-i nebeviyyenin alt yz krknda doduu, mrlerinin 88 sene olup hic-
ret-i nebeviyyenin yedi yz yirmi sekiz senesinde dar- fenadan dar- bekaya
rhlet ettii baz kavilde yedi yz yirmi yedi ve baz rivayette yedi yz yirmi
ikidir derler, kabr-i erifleri Krehirde Karacahykte bulunduu ifade edil-
mektedir (10b).
2. 8. Yazmada Hurufiliin kurucusu Fazlullah hakknda teferruatl bilgiler
verilmektedir. Silsilenme-i Sahib-i Tevil adyla Fazlullahn silsilenamesi, Do-
um tarihleri (740), Zuhur- ilm-i lednni-i ilahi (772), Mddet-i mr-i devlet-
leri (56), Darul-bekaya intikalleri (796/1394), Kabr-i lileri Kuhunneceh nam
belde-yi mbarekede, Memleketleri Esterabad, bir baka rivayette Fazl- Yez-
dann ehadet-i erifleri Tebrizde vaki olup Senceriyye ehrinde medfundur
5
Burada Seyyid Ali Sultan Hazretleri ile Viran hazretleri arasnda birka zt- erif olduu
yolunda bir aklama vardr.

Dr. Adem EFE
diye bir not dlmtr (15a). Hz. Fazln Timurlenkin olu Maran ah elin-
de ehit edilmi olduu yolunda bir bilgi mevcuttur (14b).
Hz. Sahib-i Beyan Fazlullahn isim ve lakaplar verilmektedir. Buna gre
Fazlullah, Fazl- Yezdn, Fazlullah- Nam, Hatt-stiv-y Kamil, Sahib-i Tevil,
Sahib-i Beyn, nsan- Kamil, Adem-i Man, Hudabm, Men indehu m-
mul-Kitab, Men indehu ilmul-Kitab (15b).
Fazlullah Hurufnin eserleri yle sralanmaktadr:
Cavidannme-i Kebir; Cavidannme-i Sagir; Arnme-i lahi; Muhabbet-
nme-i lahi; Risle-i Ruhiye; Nusha-i Nur (15b).
Fazlullah Hurufnin halifeleri ise Emir Ali Al, eyh Ebul Hasan, Seyyid
shak, Seyyid emsddin, Mevln Mecdddin, Mevln Kemalddin Him,
Seyyid ehid-i ehr Emir madddin Nesim olarak belirtilmektedir (15b).
Yazmada, Huruflik hakknda ayrntl bilgilerin mevcut olduunu, Huruf
yazar ve airlerden alntlar yapldn gryoruz. Dier kaynaklardaki bilgileri
de hesaba katarak btn Bektailerin Huruf olduunu karsamak doru deil-
dir, fakat mezkr topluluun nemli bir ksmnn bu akmdan etkilendiini
sylemek mmkndr.
2. 9. Yazmada eyh-i Ekber Muhyiddin Arab Hazretleri, Seyyid Ahmed
Rf Hazretleri, Seyyid Ahmed Bedev Hazretleri, Abdlkadir Geyln Hazret-
leri, Sadddin Cabbar Hazretleri, Bayezid Bestm Hazretleri, mer b. el-
Faruk Hazretleri, Sadreddin Konev Hazretleri, Hz. Mevln, Muhammed
Bahaeddin Nakbend, Hz. Msr, Erefolu Rumi Hazretleri, Hz. Mansur, Hz.
ibl, Tabduk Yunus Hazretleri, Yunus Emre Hazretleri ve ihabuddin Shre-
verd gibi tasavvuf byklerinin bazlarnn vefat tarih ve yerleri hakknda da
birtakm aklamalar bulunmaktadr (17b-18a). Bu aklamalardan Bektailikin
eklektik bir yapsnn olduunu, dolaysyla sz konusu topluluun yukarda ad
geen tasavvuf erlerinden etkilendiklerini veya bu gibi ahslar kendilerinden
kabul ettiklerini ifade edebiliriz.
Bektailikin tasavvuf kltrnde etkili olan ahslardan bir dieri Muhyid-
din bnl-Arab (1165-1240)dir Yazmada eyh Ekber Muhyiddin bnl-
Arabnin Endlste Mrsiyye ehrinde 560 tarihinde doduu, 78 yanda
iken amn Salihiyye kentinde vefat ettii, 400 eserinin olduu belirtilmektedir
(4a). Hurufilik ve vahdet-i vcut hakkndaki grleri ile slam dncesinde
etki yaratan bnl-Arab, zellikle vahdet-i vcut gryle Bektailik dnce-
sinde nemli yer tutmutur.
Vahdet-i vcud, Tanry zat itibariyle akn, isim ve sfatlar ynyle ikin
kabul eden, Allahtan baka hibir gerek vcut tanmayan, btn varlklarn
mutlak varln isim ve sufatlarnn tecellisi sayarak hakiki ve mutlak varla

nazaran onlarn ezel ve ebed yokluu, hilii ifade ettiini kef ve tecrbe yo-
luyla ortaya koyan tasavvufi bir ekoldr. Tevhidin en son ve en mkemmel bir
hli olan vahdet-i vcud dncesi, ilk slam sufileri tarafndan dile getirilmise
de bnl-Arab tarafndan sistemli hale getirilmitir. bnl-Arabye gre varlk,
bir tek hakikatten ibarettir. Bu la mevcude illallah yani Allahtan baka vcut
yoktur szyle ifade edilir. Ancak bu panteistlerin dedii gibi her ey tanrdr
anlamna gelmez. Allah mutlak varlktr. Kendi zatyla kaimdir. Onun dndaki
her ey izafidir. Bu dnceye gre insan ve evren tanrnn sfat ve isimlerinin
tecellisidir. Tanr insann zndedir. 6 z itibariyle bu dnce iinde olan
bnl-Arab, XIII. yzyla Seluklu-Osmanl kltr evreninde adnn anlmad-
fikirlerinin ulamad hibir yer ahs kalmamtr dersek herhalde mbalaa
yapm saylmayz. yle ki bnl-Arab grleri Hac Bekta Veliyi deil,
Sadreddin Konev (1210-1274), Evhadddin Kirman, Necmddin Daye, Sa-
dddin Fergan gibi Anadoluda yaam ve etrafnda belli bir tasavvufi zmre
oluturmu sufilerin hemen hepsini etkilemi ve bu gibi ahslar eyh-i Ekber
Muhyiddin bnl-Arabnin mrid ya da taraftarlar olmulardr. Gerekten de
XIII. yzylda btn Anadoluda onun tasavvuf felsefesi hkim olmu ve yeni
gelimekte olan Trk iiri de onun etkisi altnda kalmtr. 7
2. 10. Yazmada Bektailikin tasavvufi yaplanmasnda tesir icra eden bir a-
hs olarak Niyazi Msr (1618-1694)yi anmak gerekir. On yedinci yzyl Trk
dnr olup, Malatyann Soanl kynde dnyaya gelen ve uzun seyhat-
lardan sonra Limnide vefat eden Msr, mmi Sinandan Halvet tarikini al-
mtr. Yazmada, Msrnin Risle-i Vahdet-i Vcud; Hazret-i Msrnin Ert-
Saati; Divn- Hazret-i Msr (Yazma); Divn- Msr Tahmis-i Azb Baba adl
eserlerinin ismi zikredilmektedir. Buradan ad geen tarikatn yapsnda Hal-
vetlikin de yer aldn sylemek mmkndr.
2. 11. Yazmadan anlaldna gre Bektailik kltr zerinde tesir eden
nemli zatlardan bir de Celvet smail Hakk Bursev (1653-1725)dir. Yazmada
onun eserlerinden ve iirlerinden sk olarak alntlar yaplmtr.
2. 12. Elimizdeki eserde bir adet Nd- Ali rnei bulunmaktadr (19b).
Nd- Ali Alevi-Bektai topluluklarnda ifahi olarak nakledilen ve baz yazl
kaynaklarda yer alan bir dua nevidir. Dua ayrca Alevi-Bektailerde okunan tek
Arapa dua olma zellii de tamaktadr. 8 Bektailerin virdi olan bu dua iin,
Bedri Noyan, Bektailerde sabah ve akamlar mnacat, on iki imam ad zikre-
6
M. Necmeddin Bardak, Sosyo-Kltrel Hayatta Tasavvuf, Faklte Kitabevi, Isparta 2000, s. 117;
smail zmen, Alevi-Bektai iirleri Antolojisi 1, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1998, s. 22.
7
M. Fuat Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, Sad.:Orhan F. Kprl-Nermin Pekin, tken Yay.,
stanbul 1981, s. 245-246.
8
M. Saffet Sarkaya, Bektai-Alevilerde Bir Dua: Nad Ali, SD. lahiyat Fakltesi Dergisi, Yl:
1998, S. 5, s. 17-29.

Dr. Adem EFE
dilerek salavatnme okunduktan sonra Nd- Alinin okunduunu, ifade etmek-

tedir. 9 Tahtaclar zerine almalaryla tannan Yusuf Ziya (Yrkan), sz
konusu dua iin, Tahtaclarda btn dualar Trke olduu halde yalnz Nad
Ali, eski vesikalarda grlen salavtlar ArapadrEhemmiyetine binaen Nad
Aliyi aynen buraya alyorum. diyerek duay aktarmaktadr. 10
2. 13. Mecma- Fevidde esasen blbl sesi demek olan tertiplenmi olan
ve yksek sesle okunan Glbank ile ibadete, inanla ilgili dzenlenmi ve ou
manzum olan ve belirli iler ilenirken okunan dua ve sen anlamna gelen Ter-
cmn rnekleri mevcuttur. Mesela Glbank- era, Tercmn- Dede Niyaz
(Kalarn mihrabna karu men namaz klmm. Kble grdm annn niyaz
klmm), Tercmn- Dier (Rabbl- marikayni ve rabbl-maribeyn/ O iki
dounun ve iki batnn rabbidir)11. Velillahil-marik vel-marib feeynema
tvell fesemme vechullah/Dou da bat da Allahndr. Nereye dnerseniz
Allahn yz ite oradadr)12, Tercmn- Hrka, Tercmn- Huzur, Ter-
cmn- cazet, Tercmn- Dr, Tercmn- Tac- erif, Tercmn- Fenya,
Tercmn- Teslim, Fahri Dekte Okunacak Tercmn (Bismi h. Hamdul-
lah Sultan Kaygusuzdan giydim tac. Ddm Mekkeve Medineye oldum
hac), Kurban Tlanrken Okunacak Glbank (20b-21a-22a), Tercmn-
krar, Tercmn- Terbiye Niyaz, Tercmn- era (22b ila 24a) ile Ter-
cmn- Tra, Tercmn- Dolak, Tercmn- Eik, Tercmn- T- Bend,
Tercmn- Saka, Tercmn- Sofra rnekleri bunlardan bazlardr (62b-63a).
Yazmada nefes balyla muhtemelen Kurban tlanrken okunan bir Gl-
bank rnei verilmi; biz onu buraya alyoruz:
Nefes
Kurbanlar tland glbank ekildi
Gaflet uykusundan uyana geldim.
Drt kapu sanca anda dikildi
Can ba feda edb meydana geldim.
Ol eie koydum bam
er aldlar dkdm yam.
Erenler yolunda gr u iimi
9
Bedri Noyan, Bektailik-Alevilik Nedir?, 2. Bask, Ankara 1987, s. 293.
10
Yusuf Ziya Yrkn, Tahtaclar, Tahtaclarda Srr Hayat, Darlfnun lahiyat Fakltesi
Mecmuas, Sene 4, S. 15, 1930, s. 80.
11
55. Rahman/17.
12
2. Bakara/115; Seyyid Nesimi de bu balamda unlar dile getirmektedir:
Her neye kim baktn ise anda sen Allah gr
Kancuru kim azm klsan semme vechullah gr.
Hacc- ekber klmak istersen gel ey zahid ber
Akn kalbi iinde sen beytullah gr. Bkz. zmen, C, 1, s. 256.

Uryn pryn olub kurbana geldim.

Ol demde uryand btn era
Rehberim bu yanma bend edb ba
kadem iler basdm aya
Ko kurban dediler anane geldim.
Drt kapu selamn verib aldlar
Prin huzuruna kp geldiler.
El ele el Hakka olsun dediler
Henz masum iken cihana geldim.
Bir kulam tutu eyledi telkin
ah- velyete olmuum yakn.
Mezhebim Cafer-i Sadkul-metn
Allah dost eyvallah prne geldim.
zm darda yzm yerde durmuum
Muhammed Aliye ikrr vermiim.
Sekhm erbetin anda grmm
b kana kana mestne olmuum.
Yolumuz on iki imama kar
Mridim Alidir shib-i Zlfikr
Rehberim Muhammed Ahmed-i Muhtar
Kullukdur hiya Divna geldim (21b).
2. 14 Yazmada Mesnevi-yi erif 7. ciltten smail Ankaravnin erhinden bir
alnt yaplmaktadr (24b-25a). Alntnn sonunda Ey dem sen ve ein beraber-
ce cennette yerlein; orada kolaylkla istediiniz zaman her yerde cennet nimetle-
rinden yeyin; sadece u aaca yaklamayn. Eer bu aatan yerseniz her ikiniz de
kendine ktlk eden zalimlerden olursunuz dedik. 13 Ayeti yorumlanmaktadr.
Yazmada bu ayette geen baz isim ve kavramlar demden murad Ahsen-i
takvm; zattan murad ecere-i akl- maa; eytandan murad tabiattr eklinde
bir aklama yaplmtr. Bunun yan sra demden murad ruhdur; Havvadan
murad cisimdir; eytandan murad tabiattr; tavustan murad ehvettir; ylandan
murad gazabdr eklinde bir yorumlama da mevcuttur (25b).
2. 15. Bektailerin tasavvuf anlayn oluturan en nemli unsurlardan birisi
hi phesiz Ehl-i Beyte duyulan sevgi, sayg ve ballktr. Ehl-i Beyt sevgi ve
saygs, vahdet-i vcud ile birlikte Bektai kimliinin, hatta btn Alevi tarikat-
larn kimliklerini belirleyen bir unsurdur. 14 Alevi-Bektai inannda Ehl-i Beyt,
ayn zamanda kurtulua ermi olan topluluktur.
13
2. Bakara/35.
14
Ylmaz Soyyer, 19. Yzylda Bektailik, Akademi Kitabevi, zmir 2005, s. 117-126.

Dr. Adem EFE
2. 16. Mecma- Fevidde Ahmed b. Muhammed el-Kastallninin (1448-

1517) el-Mevhib Lednniye bi-minhil-Muhammediyye 15 adl nemli bir ese-
rinin Osmanlcasndan oka alntlar yaplmtr (26b-27a-b, 29a). Nukile Min
Mevahib Lednniye ara balklaryla yaplan alntlarda Hz. Peygamberin haya-
tyla alakal ve ezvac- tahireden mm Selemenin hayat hakknda ksa bilgiler
sunulmaktadr. Daha sonraki varaklarda Hz. Peygamberin stkardeleri (Ham-
za ve Ebu Seleme b. Abdulesed. Bunlar Ebu Lehebin cariyesi Sveybe Resulul-
lah (sav) ile emzirmitir. Dieri de amcaolu Ebu Sfyan b. Harisdir ki nce
Halime Hatundan emmilerdir. Abdullah, Enis ve Huzafedir ki Halimenin
evlatlardr. Huzafe dedikleri kzn ismi, yani eymadr). Hz. Peygambere st
verenler (Ebu Lehebin cariyesi Sevbe Hazretleri, Hazreti Hali-
me)peygamberimizin anne ve babalarnn vefat tarihleri (ML16, s. 25ten aln-
mtr eklinde kk bir dipnot mevcut), Peygamberimizin olan ve kz ocuk-
larnn isimleri, Hz. Haticenin mrlerinin altm sene olduu gibi baz tarihi
olaylar da erh Muhammediye (s. 152) kaynak gsterilerek anlatlmaktadr.
Ehl-i Beytle ilgili olarak Hz. mam Alinin Hz. Fatmadan olan kerime-i
muhteremleri (Hz. Zeyneb b. Fatma, Hz. mm Glsm, Hz. Rukiye), Hz.
Hseyinin kerime-i muhteremleri (Hz. Sukeyne, Hz. Fatma- Ekber, Fatma-
Asgar, Rukiye hazretleri olduuna dair not dlmtr. Ayn yerde Msr ule-
masna gre Hz. mam Alinin yirmi bir yanda be aylk olduklar halde Hz.
Fatma ile evlendii ve Hz. Fatmann da onbe yanda be aylk olduu bilgisi
vardr. (30a).
Hz. Alinin mrleri, hilafet mddeti, Hz. mam Alinin mehur olan evlad
mkerremleri, Hz. mam Zeynelabidinin veladetleri, mahdum- mkerremleri;
Hz. mam Muhammed Bakrn evlad- mkerremleri; Hz. mam Cafer es-
sadkn veladetleri, evlad- mkerremleri; Hz. Musa Kazmn doumlar, o-
cuklar; Hz. mam Ali Rzann veladetleri ve ocuklar; Hz. mam Muhammed
Takinin veladetleri ve ocuklar; Hz. mam Ali Nakinin veladetleri ve ocukla-
r; Hz. mam Hasan el-Askernin veladetleri ve ocuklar; Hz. mam Mehdinin
veladetleri ve ocuklarnn isimleri tek tek saylmaktadr (30b-31a-31b-32a-
32b-33a)
2. 17. Bektailikte On Drt Masumun byk nem atfedilmektedir. Baz
kaynaklarda on drt masumu bilmeyenlerin konutuklar szn sahih olmaya-
ca, hrka ve tacnn Tahir olmayaca, cezve ve lokmasnn haram olaca be-
lirtilmektedir. Yazmada on drt masumun isimleri saylmaktadr.
15
Ahmed b. Muhammed el-Kastalln, el-Mevhib Lednniye bi-minhil-Muhammediyye 1-2, Thk.:Salih
Ahmed e-ami, Mektebetl-slamiyyi, Beyrut 1991; Trkesi iin bkz. Mevhib-i Lednniye, erhe-
den: Mahmud Abdlbaki, ev.:hsan Uzungngr, Semerkand Yay., stanbul 1972.
16
ML, Mevhib Lednniyenin ksaltlmdr.

14 Masum- Pk
1. Muhammedl-Ekber b. Aliyyl-Murtaza: Annesi Fatmadr. Rukiye
ile ikizdir. Drt gnlk iken zerine kap dmesiyle ehid olmutur.
Bakiyde medfundur.
2. Abdullah b. mam Hasan: Anneleri Fatma b. Hseyindir. Yedi yanda
iken Talha b. Amir ehid etmitir. Bir rivayette Mansur halifenin hap-
sinde vefat etmitir. Ya 7; ehadetleri 140; Bakiyde yahud Badatta
medfundur.
3. Abdullah b. mam Hseyin: ki yanda Abid b. Erzak ed-Dmaki tara-
fndan ehid edilmitir. Kerbelda mefundur.
4. Ksm b. mam Hseyin: ki yanda bn Velim tarafndan ehid etmi-
tir. Kerbelda medfundur.
5. Hseyin b. mam Zeynel-Abidn: Alt yl yaamtr. Mansur b. Ahmed
Nevfel, Fuzul b Muaviye tarafndan ehid edildi. Reyde medfundur.
6. Ksm b. Zeynel-Abidn: yanda iken Said b. Adve b. Yezid b. Mu-
aviye tarafndan ehid edilmitir. Basrada veya Bakiyde medfundur.
7. Aliyyl-Eftar Muhammed Bkr: Drt veya alt yl yaam, Ahmed b.
Mansur tarafndan ehid edilmitir. Semanrada medfundur.
8. Abdullah b. mam Cafers-Sadk: ki yl yaamtr. Bistamla Demgn
ortasnda Bire yannda iken Mrce tarafndan Arabn ilinde ehit edil-
mitir. Bistamda medfundur.
9. Yahyal-Hdi bi mam Cafers-Sadik: ya da on yl yaamtr. Ha-
life katnda Abdullah b. Mahmudl-Kufi tarafndan ehid edilmitir.
Badatta medfundur.
10. Salih b. mam Musa Kazm: yl yaamtr. Osman b. Abdullah Kufi
tarafndan ehid edilmitir. irazda medfundur.
11. Tayyib b. mam Musa Kazm: Yedi yl yaamtr. Yusuf b. brahim b.
Ahmed Dmk tarafndan ehid edilmitir. Reyde medfundur.
12. Cafer b. mam Muhammed Tak: mri erifleri drt yldr. Yusuf b.
brahim b. Ahmed Dmk tarafndan ehid edilmitir. Kumda med-
fundur.
13. Cafer b. mam Hasanl-Asker: Bir yl yaamtr. Mahmud b. brahim
Dmk tarafndan ehid edilmitir. Reyde medfundur.

Dr. Adem EFE
14. Kasm b. mam Hasanl-Asker: yl yaamtr. Mansur b. Kasm b.

brahim Dmk tarafndan ehid edilmitir. Cezayirde medfundur
(33b-34a-34b-35a). Bu 14 Masum- Pak (59b)de tekrar edilmektedir.
2. 18. Yazmada Bektailer iin nem arz eden Kerbel Olay ve Kerbel e-
hitlerinden bahsedilmektedir (36a-36b).
2. 19. Evlad- mam Ali bal altnda Hz. Alinin erkek ve kz ocuklarnn
isimleri saylmaktadr. Bu ksm Muhibbiddin et-Taberiye ait Riyazun-Nadra fi
Fazailul Aeretul Mbeere, adl kitaptan alnarak verilmitir (38b).
2. 20. Bektai kltrnde On ki mam, velayet sahipleri sfatyla son derece
nemli bir yer tutar. On iki imam olmadan Bektai yolu dnlemez. Tarikat-
taki her eyin znde ve zerinde on iki imamlarn manevi varl mevcuttur.
Onlarn, gr, dnce ve uygulamalar esastr. Evren onlarn yz suyu hr-
metine yaratlmtr. On iki imam Muhammed-Ali nurlarnn bir parasdr,
tecellighdr. 17 Elimizdeki yazmada eitli vesilelerle On ki mam anlmakta
ve onlara mahsus salavat- erife rnekleri sunulmaktadr (81b-82a).
2. 21. Derbeyn- Farz- mam Cafer es-Sadk bal altnda mam Cafer es-
Sdkn buyurduu snnet ve yedi farzn l-i Aliye ve Evlad- Resle m-
tebaat edenlerin bunlara uymas gerektii; uymayanlarn yznn kara olaca
ifade edilmektedir. Baz aratrmaclar Bektailiin en nemli yazl kayna olan
kayna Buyrukta yolun ana prensipleri olarak saylan snnet-yedi farzn
kayna itibariyle Cafer es-Sadka nispet edilmise de, onun gnmze kadar
intikal eden eserlerinin hibirinde byle bir kaydn mevcut olmadn syle-
mektedirler. 18 Biz burada bu tartmaya girecek deiliz. Ancak u ksa deerlen-
dirmeyi de ifade etmeden geemeyeceiz. snnet-yedi farz ad altnda
aktarlan erkn ve ilkelerin daha ziyade kapal bir toplum hayat iin dzenlen-
mi olduunu; bugnk kent ortam iinde devre d kaldn, bir baka deyi-
le sembolikletiini sylemek mmkndr. Bu aklamalar imdilik paranteze
alarak yazmada kaydedilen snnet yedi farz burada zikredebiliriz. Buna gre
Birinci snnet: Dillerin kelimeyi tevhidden ayrma; kinci snnet: Kalbinden
adveti gidere ve nc snnet de Talip olan kimse Hakka ve mride tes-
lim olmaktr. Yedi farzn birincisi: Mridin nefsini kudret-i Hak bile ve srrn
zahir eylemeye. Ehl-i zahir dinini eytandan nice saknr ise klar dahi srrn
ve imann yle saknmak gerektir. kincisi: Srdr. Srrn zahir eylemeye.
nc farz udur ki Salik mridine niyaz eyleye. Zira her fesad Hakk unut-
makla olur, saknmak gerekir. Drdncs: mrebbi Hakka kil ola. Beinci
farz: Musahip hakkn cemi ceme getre, urundan dirlik etmekten sakna.
Altnc farz: Halifeden el tutup tevbe klmaktr. Yedinci farz Tac urunmaktr.
17
smail zmen, Alevi-Bektai iirleri Antolojisi 3, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1998, s. 609-610.
18
lyas zm, Kltrel Kaynaklarna Gre Alevilik, Horasan Yay., stanbul 2002, s. 150-151.

Sofuluun art budur ki zni mride yetrp ve snnet ve yedi farz zere
yrye (43b).
Amma evvelki snnetten den tlibe ihtiya ile kabul edesin.
kinci snnetten den tlibe sitem ve ake gazilere Tercmn ver diye
buyurasn.
nc snnetten den tlibe sitem ve ake gazilere Tercmn ve bir
ake halifesine ver diye buyurasn.
Amma geldik farzlarn beyanna.
Evvelki farzdan den tlibe sitem urub ve ake gazilere Tercmn ve
bir ake halifeye alasz ve be ake Hac Bektaa nezir alasz.
kinci farzdan de n tlibe yedi sitem urasn ve yedi ake gazilere Tercmn
ve ake halifeye ve on ake Hac Bektaa nezir edesin.
nc farzdan den tlibe dokuz sitem urub on ake gazilere ve yedi ake
halifeye ve on alt ake Hac Bektaa nezir alasz.
Drdnc farzdan den tlibe dokuz sitem urub on yedi ake gazilere ve on
ake halifeye ve krk ake Hac Bektaa nezir alasz.
farzn gnah birdir. Eer tac alm ola eer tevbeden dm olan eer
musahip hakkn cemi ceme buyurmam ola bunlarn nn gnah birdir.
Mezkrlara krk yedi sitem urub otuz drt ake gazilere ve on dokuz ake hali-
feye ve yetmi dokuz ake Hac Bektaa nezir alasz. Ve dahi bir kimse bu farz-
lardan dm ola zni evliyaya yetre, evliyann kabul etmediine derman
yokdr. Eer evliya kabul ider ise evini ve maln miras ideler (43b-44a). 19
2. 22. Elimizdeki yazmada Bektailerin kld bir namazdan bahsedilmekte
ve namazn nasl klnaca tarif edilmektedir Bu namaz dier evreler tarafn-
dan pek bilinmedii iin yazmada getii haliyle aynen buraya alntlamay al-
may uygun buluyoruz: btida tekbirinden sonra ayet-i nn vecceht vehhiye
lillezi fetares-semvti vel-arda hanfen ve m ene minel-mrikn/Ben yzm
tamamen, gkleri ve yeri yoktan var edene evirdim ve artk ben (Ona) ortak
koanlardan deilim!20 okunacakdr bade Fatiha ve badehu Sure-i hls oku-
nacakdr. Rukuda Shbane rabbiyel azm ve bihamdihi kere diye secdede
de Sbhane rabbiyel ala ve bihamdihi kere diye iki secde arasnda Estafi-
rullah rabb ve etb ileyh bir kere diye. Evvelki teehhdde Bismillah. Ya
Allah. Velhamdlillah ve hayral-esmallah. Ehed enl ilhe illallah vahdeh
19
Kr. Ftvvetname-i Cafer Sdk, Haz.:Mehmet Saffet Sarkaya, Horasan Yay., stanbul 2008,
285-295.
20
6. Enam/79.

Dr. Adem EFE
l erike leh ve ehed enne Muhammeden abdh ve reslh ve ersele bil-

Hakki beran ve nezran beyne yede-yissatih. Ve ehed enneke nimer-rabbi
ve enne Muhammeden nimer-resul. Allahmme salli al Muhammedin ve li
Muhammedin ve tekabbel efatihi k mmetihi verfa derecetih. Bundan
sonra iki kere yahud kere Elhamdlillahi rabbil alemn diye. kinci teeh-
hdde Bismillahirrahmanirrahim ve hayral-esmallah ehed enl ilhe illallah
vahdeh l erike leh ve enne Muhammeden abdh ve reslih ve ersele bil-
Hakki beran ve nezran beyne yede-yissatih. Ve ehed enneke nimer-rabbi
ve enne Muhammeden nimer-resul. Ettehiyyat lillahi vesselavat vet-tbirat
vet-tayyibt verrkiyt el-gdiyt erryiht essbikt en-niytllahi m
tbe ve zekke ve tahhare ve hallasa ve safaallah. Ve ehed enne l ilhe illallahu
vahdehu l erike leh. Ve ehed enne Muhammeden abduh ve reslh bil-
hakki beiran ve neziran beyne yede-yis-saatih. Ve ehed enne rabb nimerr-
rabbi ve enne Muhammeden nimer-resl ve ehed enne efaatih teyteh l
raybe fihe ve ennellahe yebas men fil-kubur. Elhamdlillahillezi hden
lehez ve m knn lenehted levl enne hdenllah. Elhamdlillahi rabbil ale-
min. Allahmme salli al Muhammedin ve al li Muhammedin ve sellim al
Muhammedin ve li Muhammed ve terham al Muhammedin ve li Muham-
medin kem salleyte ve brekte ve terhamte al brahm ve li brahim inneke
hamdun mecd. Allahmme salli al Muhammedin ve li muhammedin vafir-
len vel-ihvnina ellezine sebekun bil-iman ve l tecal f kulubin laeddin.
Amen rabben inneke rafun rahm. Allahmme salli al Muhammedin ve
aminn al bil-cenneti vel-afiyeti minen-nr. Allahmme salli al muhamme-
din ve li Muhammedin vafir lil-mminne vel-mmint ve limen dahale
beyt mminen veleazzz vez-zalimn ill tebber. Ondan sonra okuya Es-
selamu aleyke eyyhen-nebiyyu ve rahmetullahi ve bereketh esselm al enbi-
yaillahi ve reslih esselmu al Cibrle vel-Mikale vel-meliketihil-
mukarrabn. Esselmu al Muhammed b. Abdullah htimin nebiyyin l nebiye
badeh vesselmu aleyn ve al ibdillahis-salihn. Ondan sonra Esselmu
aleyke veyahud esselamu aleykm diyerek namazdan ka (48b-49a). Bu na-
maz tarikat namaz veya evrad namaz olarak nitelendiren aratrmac Haydar
Kaya, kendisiyle yaptmz grmede Bektailerin gece yatmadan nce bu
ekilde bir namaz kldklarn ifade etmitir.
2. 23. Faziletnme-i mam Ali bal altnda (49b ila 51a)da Hz. Alinin fa-
ziletleri menkb halinde anlatlmaktadr. 21 Bu balk altnda yle bir bahis
vardr: Urve b. Mervann hocas Abdullah Dmk ile drt kimesne meyh
klub er vakit namaz klnur mescidler bina edb tarik-i hululiyye misll
erkn balad ve byk krkmak snnet-i seniyye-i resldr diye erbb- sufiyye
21
Burada mensur olarak anlatlan olay (54a-54b ve 55a)da iir halinde ifade edilmektedir. Fazi-
let-i Dier bal altnda (56b-57a-57b)de de bu anlatlar devam etmektedir.

mabeyninde mehurdur ifadesinden (51a-51b) Bektailerin (sabah, le ve

akam olmak zere) vakit namaz kldklar anlalmaktadr. Ancak namazla-
rn kaar rekt klnd hususunda ak bir bilgi yoktur. Kaya, Bektailerin
eriat namaz olarak da sabah iki, len bir, akam rekat olmak zere
vakit namaz kldklarn sylemitir. 22
2. 24. Eserde Kabe veya kble hakknda birtakm yorumlar yaplmaktadr.
Bir yerde senin Kaben veya kblen ol semme vechullahdr23 ifadesi geerken
bir baka yerde de Eer sual olunsa kble kadr cevap vereyim: Bedir: Biri
tenim kblesi, biri kalbim kblesi, biri canm kblesi, biri aklm kblesi, biri feh-
mim kblesidir. Tenim kblesi Mekke-i Mkerremedir; Kalbim kblesi Beytl-
Mamurdur; Aklm kblesi ardr; Fehmim kblesi krsdir; Canm kblesi
Ceml-i Zat- Baridir(11a) kayd gemektedir.
Yazmada namaz konusunun getii yerde smail Hakk Burseviden yle bir
iiri yer almaktadr:
Essal ey rif-i billah olanlar essal
Ey saly doru Mevlya klanlar essal
Daima mihrb- zta kar tutub yzn
Secdede kendini yo edb Hakk bunlar essal
Bu namaz ire giymek karusuna el balayub
Kang kapuya kul olduun bilenler essal. (49a).
2. 25. Yazmada ayrca eitli mektup rnekleri, dervilerden mridler tara-
fna yazlacak tesvid, tezkire suretleri, dervilerden eyhlere niyaznme suretleri,
toplant ve evlenme merasimleri iin arlar dikkat ekicidir (60b-61a-61b).
2. 26. Mteehhil Olan Cann krar Ald Evvelde Grecei Rah- Ehlllahn
erhidir balkl ksmda bir cann Bektailie girecei vakit ne gibi kaidelerin
uygulanaca ayrntl olarak anlatlmaktadr (63bden 73aya kadar).
2. 27. Mevahibu Lednniye Nam Kitabn ki Yz Elli Altnc Sahifesinde Mes-
tur Olduundan Buraya Naklolunmudur balkl ksmda eitli rneklerle ey-
hin mritlerine hrka giydirmesi bahsi konu edilmektedir (74b-75a). Bilindii
gibi bir mrit aday belli bir deneme ve hazrlk dneminden sonra tarikate ehil
ve eyhe layk grlrse ona tekkede yaplan bir trenle hrka giydirilir. Hrka
giyen talip artk bundan sonra eyhin mridi, tarikat mensubu ve dier mritle-
rin/canlarn kardeidir. 24
22
Kaya, vakit namaz klma anlaynn iadan Bektailere gemi olabileceini ifade etmitir
08.05.2010 tarihinde orumda yaptmz grmeden.
23
Baz tefsirlerde vech kelimesi Allah Tealann kblesi olarak gemektedir. Bkz. Seluk Eraydn,
Tasavvuf ve Tarikatler, Marifet Yay., stanbul 1990, s. 286.
24
Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yay., stanbul 1991, s. 222.

Dr. Adem EFE
2. 28. Risle-i Tenbihus-Salikin Hz. Msr balkl ksmda Nefsini bilen rab-
bini bilir hadis-i yorumlanrken Peygamberimizin Eer bana Cebrail (as) m-
rebbi olmayayd ben Hda-y mtealin tarikin bulamazdm buyurduu ifade
edilmektedir. Buradan hareketle halka mridin lazm olduu, bir kimsenin m-
rebbisi olmazsa eytan onun mrebbisi olur ifadesi yer almaktadr. Tasavvuf le-
minde eyhi olmayann eyhi eytandr sznn benzeridir. 25 Bu ksmda m-
rebbinin vasflar saylmaktadr. Evliyann yolunda hibir kusuru olmaya, benim
evliya tariki iinde yirmi sekiz sual vardr ki ona cevap vere, benim eyhin nesebi
Hz. Aliyyl-Murtazaya ve Muhammed Mustafaya ka ve eer mrebbi ve halife
ve hocalara kadar olmasa halifeden imadlk ciz deildir. Yirmi sekiz sual nedir
der isen cevap budur ki: Evvel Tevhid; ikincisi Adl; ncs Emanet; Drdn-
cs Emr-i maruf; Beincisi Nehy-i Mnker; Altncs Tevell; Yedincisi Teberr;
Sekizincisi sorsalar Kimin olusun cevap verir ki Yol oluyum Dokuzuncusu
sorsalar Yol kimindir? cevap verir ki Muhammed Mustafa Aliyyl-
Murtazanndr, Onuncu Muhammed Alinin yolu ne eydir? Cevap verir ki
eriattr, tarikattr, hakikattr; On birincisi sorsalar Tac ve hrka evvel kime
geldi?cevap verir ki Evvel dem Safiyyullah ve Nuh Neciyyullah ve brahim
Halilullaha geldi; On ikinci sorsalar Rengi nicedir? cevap verir ki Yeildir;
On nc sorsalar Hz. Muhammed Mustafaya kisvet nice geldi cevap verir ki
Ak geldi, Hz. Aliye krmz geldi, On drdnc sorsalar ki Tacn farz ne?
cevap verir ki Sohbet-i pridir. ; On beinci Tacn snneti nedir? cevap verir
ki Hizmet-i prdir; On altnc sorsalar ki Tacn vcibi nedir? cevap verir ki
Tevbe zere bulunmakdr, On yedinci Tacn asl nedir? cevap verir ki sti-
fardr; On sekizinci Tacn krm nedir? deseler, cevap verir ki Yaman iler-
den keslp ey ilere ulamakdr; On dokuzuncu sorsalar Tacn kapusu ne-
dir? cevap verir ki Halifedir; Yirminci sorsalar Tacn asbs nedir? cevap verir
ki Prdir; Yirmi birinci sorsalar Tacn ii nedir? cevap verir ki Tacn ii nur-
dur; Taras nedir? cevap verir ki Dvaz imamdr; Yirmi ikinci sorsalar Ta-
cn terkleri ne? cevap verir ki Zikr-i hakkdr; Yirmi nc sorsalar Tacn
asbs nedir? cevap verir ki Terk-i menhiyyedir. Zira yaramaz ilerden Hz. Aliy-
yl-Murtaza men eylemidir; Yirmi drdnc sorsalar Tacn penbesi nedir?
cevap verir ki Tevekkl-i hakdr; Yirmi beinci sorsalar Tacn astar nedir?
cevap verir ki Kefendir, Yirmi altnc sorsalar Tacn hayat nedir? cevap verir
ki Tarik-i hakka ba koymakdr; Yirmi yedinci sorsalar Tacn memat nedir?
cevap verir ki Niyaza ba ememekdir, Yirmi sekizinci Tacn yrtlm olsa ol
kimse merduddur? Amma bu sual ve cevab bilmek prlere ve halifelere ve imad-
lara ve mrebbilere ve bilcmle erkna bile deyp ikrar edenlere farz- ayndr. Bu
25
Beyazid Bestam yahut Cneyd Badadye ait olduu sylenen bu sz tasavvuf evrelerinde
nefsin terbiyesi iin kmil ve mkemmil bir zatn terbiye eline teslim olmak anlamnda kulla-
nlmtr. Bkz. Mehmet Ali Ayni, slam Tasavvuf Tarihi, Sad.:H. R. Yananl, Akabe Yay., s-
tanbul 1985, s. 91-92.

erknlar yerli yerince bile eyhin nesebi dahi mam Aliyyul-Murtazaya ka.
Bektailik hiyerarisinde nemli bir yeri olan pirlik ve mrebbilik iin bu sorularn
yerli yerinde cevap verilmesi gerekmektedir. Aksi taktirde bir kimsenin pirlik ve
mrebbilik yapmas uygun deildir. ayet bu sualleri yerli yerinde cevap verirse
prlik tamam olup ikrar sahihdir (77b-78a-78b) denilmektedir. Bu ifadelerden
yukarda arz edilen soru ve cevaplarn Bektailik iin ne gibi bir anlam tad
anlalr.
2. 29. Yazmada metin ierisinde birok hadis kullanlmakla birlikte iki va-
rakta toplam 30 hadise yer verilmitir (52b-53a). Arapa metin olarak verilen bu
hadisler, byk lde tasavvuf literatrnde yer alan, bir baka deyile tasav-
vuf dncenin temelini oluturan metinlerdir. Ve yahut da tasavvuf erbabnn
hadis ismiyle mehur olmu szlerindendir. Biz burada baz hadislerin kaynakla-
rn gstermekle yetinerek shhat derecelerini konunun uzmanlarna brakmay
tercih ettik, kaynaklarda bulamadklarmzn da yalnzca tercmesini vermeyi
yeledik. 26
1. Kim bir kavme benzerse ondandr. 27
2. Hayr, gzel yzllerin yannda isteyiniz. 28
3. Fakirlik benim ihtiyarmdr. Ben onunla vnrm. Bu hadis Mes-
nevide zikredilmitir. 29
4. Fakirlik az kalsn kfr olacakt. 30
5. Fakirlik iki dnyada da yz karasdr.
Fakirlikle ilgili bu hadisin yannda smail Hakknn
Fakr ile fahr eyleyen oldu mu veli
Zahir oldu anda ol srr- Ali. beyti not edilmitir.
6. limin uykusu ibadettir. badette olan uyuyan deildir.
7. Rabbimi sakallar yeni kmaya balayan bir delikanl (bbun Emredu)
suretinde grdm. 31
26
Tercme ve baz kaynaklar hususunda Prof. Dr. Talat Sakall ile Do. Dr. Nuri Tuluya teek-
kr ederim.
27
Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 50; Ebu Davud, Snen, IV, 65, nu:4031; Suhreverdi bu hadisi
beyat ve hrka ile ilgili konular anlatrken zikretmitir. Geni bilgi iin bkz. Ahmet Yldrm,
Tasavvufun Temel retilerinin Hadislerdeki Dayanaklar, TDV. Yay., Ankara 2000, s. 221.
28
Buhar, Tarihil-Kebir, I, 52, nu: 106; Taberani, el-Muceml-Kebir, XI, 67, nu:11110.
29
Mevln, Mesnevi, C. 1, s. 189, Beyit 2357; V, s. 673, 715; smail b. Muhammed Acln,
Kefu-Haf, Beyrut 1351, II, s. 87.
30
Ebu Nuaym, Hilyetl-Evliya, III, 53, 109; VIII, 253; Beyhak, uabul-man, V, 267,
nu:6612.

Dr. Adem EFE
8. Allah, demi kendi suretinde yaratt. 32

9. Velilerim kubbelerimin altndadr. Onlar benden bakas gremez.
Marifetnameden. 33
10. Nefsini bilen Rabbini bilir. Bu dahi. 34
11. Mminin firasetinden saknn. nk o baktnda Allahn nuru ile
bakar. Bu dahi. 35
12. Ameller niyetlere gredir. Herkes niyetine gre yaptnn karln
alr. 36 Bu dahi.
13. Onun czleri iki ar amele denk gelen Hak czlerinden biridir.
14. Ben Allah en iyi bileninizim. Ve marifet kalbin amelidir. erh Mu-
hammediye smail Hakk.
15. Rabbini en iyi bileniniz nefsini de en iyi bilendir. Bu dahi. 37
16. Allah kullarna merhameti bir annenin ocuuna merhametinden ok
daha fazladr. 38 Marifetnmeden alnmtr. 39
17. Allah bir kavmi severse onlara belaya uratr. 40 Marifetnme.
18. Czi hibir ey yoktur ki mutlaka klli bir hayr iine almam olsun.
Marifetnme.
19. Ben yere ve ge smam. Mmin kulumun kalbine sarm. 41 Mari-
fetnmeden.
31
Ayrca bkz. akir Keeli, Bektailikte (Alevilikte) Tanr-Evren nsan, I. Trk Kltr ve Hac
Bekta Veli Sempozyumu Bildirileri (22-24 Ekim 1998, Ankara 1999, s. 201.
32
Buhari, stizan, 1; Mslim, Cennet, 28.
33
Erzurumlu brahim Hakk, Marifetname, C. 2, Sad. Turgut Ulusoy, Ahmed Said Matbaas,
stanbul 1972, s. 12.
34
Acln, II, s. 262.
35
Tirmiz, Snen, V, 298, 3127; Buhar, Tarihul-Kebir, VII, 354, nu:1529; Haris el-Muhasibi, Serrc
ve Ebu Talib Mekk bu hadisi firaset meselesini aklarken zikretmilerdir. Bkz. Yldrm, s. 317.
36
Mslim, Sahih, III, 1515, nu:1907; Buhari, Sahih, I, 2; I, 20; Ebu Davud, Talak, II; Nesai,
Taharet, 59; Ebu Nuaym, Hilyetl-Evliya, VIII, 42.
37
Ayrca bkz. Erzurum Hasankaleli brahim Hakk, Marifetname, C. 1, Sad.:Turgut Ulusoy,
Ahmed Said Matbaas, stanbul 1974, s. 153.
38
Hadisi, Buhar ve Mslim rivyet etmilerdir. Bkz. Riyzus-Salihin ve Tercemesi,
Mus.:Muhyiddin-i Nevev, ev.:Kvamddin Burslan-Hasan H. Erdem, DB. Yay., 10. Bask,
Ankara ty,. s. 454.
39
Marifetname, C. 1, s. 164.
40
Hadisi, Tirmizi rivyet etmi ve hasendir demitir. Bkz. Riyzus-Salihin ve Tercemesi, s. 73.

20. Mminin kalbi Allahn evidir. Min Marifetname. 42

21. Akl kalbin iinde nurdur. Min Marifetname. 43
22. Dnya ahiret ehline haramdr. Ahiret dnya ehline haramdr. Her ikisi
Allah ehline haramdr. 44
23. Beni gren gerekten Hakk grmtr. 45 erh Muhammediyye s-
mail Hakk.
24. Beni grene (sahabe), beni grenleri grene (tabiun), onlar grenleri
grene (tebe-i tabiun) ne mutlu. erh Muhammediyye smail Hakk.
25. lmeden nce lnz. 46 erh Muhammediyye.
26. Sizden hi biriniz benim getirdiime (Kuran- Kerime) hevas tabi
olmadka hakiki mmin olamaz. erh Muhammediyye.
27. mmetimden Lut kavminin amelini ileyenler, yani livata edenler, vefat
edince Allah cesetlerini kavm-i mezkra ilhak edip onlarla beraber ha-
reyler. 47 erh Muhammediyye, kat 400.
28. limin uykusu ibadettir. badette olan uyuyan deildir. 48 erh Mu-
hammediyye (6. hadisin tekrar).
29. Hseyin torunlardan torundur. erh Muhammediyye.
30. Bilinmeyi muhabbet ettim. O zat olana ait sevgidir. 49 erh Muham-
mediyye, kat 125.
41
Ebul-Hayr Sehavi, El-Mekasidl-Hasene,Tahk: M. O. El-Hist, Beyrut 1985, s. 589-590,
Yldrm, s. 240.
42
Erzurumlu brahim Hakk bu rivyeti Allah bilgi ve sevgisini kazanmann yeri, insan kalbi
olduunu bildirirken zikretmitir. Bkz. Marifetnme, C. 1, s. 79.
43
Marifetname, C 1, s. 80.
44
Marifetnme, C. 2, s. 13.
45
smail Fenni Erturul, Vahdet-i Vcud ve bn Arab, Haz.:Mustafa Kara, stanbul 1991, s. 56.
46
Daha ok sufi kelam olarak hret bulan sz konusu vecize hadis kitaplarnda tespit edileme-
mitir. mer Dastani bu hadisi rabta- mevti anlatrken zikretmitir. Bkz. mer Ziyaddin
Dastan, Tasavvuf ve Tarikatlarla lgili Fetvalar, (Terc.:rfan Gndz-Yakup iek), stanbul
1986, s. 149; Aclun, II, s. 291, no: 2669
47
Acluni, II, nu: 2621.
48
Aclun, II, nu: 329.
49
Ben bir gizli hazine idim, bilinmeyi muhabbet ettim; bilineyim diye mahlukat yarattm
eklinde tasavvuf evrelerinde hret bulan bu rivyet hibir kaynak hadis kitabnda buluna-
mamtr. Ayrca rivyetin devam olarak ifade edilen ksm da sehven buraya yazlm olabilir.
Bu rivyet iin bkz. Yldrm, s. 98.

Dr. Adem EFE
Yukarda verilen hadisler birok tasavvufi dnce ve fikrin temeli konu-

mundadr. Fakat sahih kitaplar olarak kabul edilen Ktb-i Sittede ok az
mevcuttur. Sufiler bu hadislerden hareketle lemin yaratl, insan-eya-Allah
mnasebetlerine, Hakikat- Muhammediye konusuna, eyhlik, dervilik ve zh-
dn dier unsurlarna geni boyutlar getirmilerdir. Tasavvufa eletirenler ise bu
hadislerin doru olmadna dolaysyla bunlar zerine bina edilen nazariyeleri
de tenkit ve reddetmiledir. 50
Tasavvuf dncesinde zerinde en ok durulan meselelerden biri de insan-
kmildir. Bu tabir Kuran Kerimde olmad gibi ilk sufilerde de yoktur. lk
zamanlarda insan- kmil mmin-i kmilin karl olarak kullanlm, zellikle
bnl-Arabden sonra bu tabirlere deiik anlamlar yklenmi ve gelime gs-
termitir. 51 nsan- kmil konusu slam dncesinde byk bir yer tutmutur.
Biz burada dier dnceleri darda tutarak yalnzca Bektailikin grlerini
ksaca ele alacaz. Bektailikte insan yaratlmlarn en mkemmelidir. Bu ko-
nuda Tin Suresinin ilk drt ayetinin tefsiri yaplmak suretiyle konuya aklk
getirilmektedir. Ad geen surenin 1. ve 2. ayetlerinin hakiki manas incir,
zeytin ve beled-i emin ki Mekke ehri hakk iin demektir. Batn manas ise
incirden murad hakikattir, zeytinden murad marifettir; Tur- Sinadan murad
insan- kmilin gnldr o gnl ayn- mahbub ve ayn- mauktur ve marifet-
ten murat Bri-yi Tealann sera-y uluhiyetidir. Onun iin Bri-yi Teala insan-
kmilin gnlne girin emrini vermitir denilmektedir. Kullarm arasna
gir52, Cennetime gir53 ve Bu gvenli ehre andolsun ki54 ayetinde olan
beldeden murad insan- kmilin gnl olduunu aadaki hadis beyan eder
Ben ilim ehriyim Ali de kapsdr. 55 Hadiste geen ehir insan- kmilin gn-
ldr ve kaps Alidir demek tarikat pri Alidir demektir. Biz insan en gzel
bir kvamda yarattk56 ayeti Biz insan kendi suretimiz kendi sfatmz zere
yarattk demektir. Yine Allah insan Rahman suretinde yaratt57 ve nn
cealn filardi halife58 ayetleri de biz insan yeryznde kendi halifemiz klp
zhir ve btn tasarrufumuzu insan yznden zuhur ettirdik demektir. Zhir
tasarrufu ehl-i dnya yznden zuhur eder btn tasarrufu insan- kmil yzn-
50
Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergah Yay., stanbul 1990, s. 88.
51
Kara, s. 141.
52
89. Fecr/19.
53
89. Fecr/20.
54
95. Tin/3.
55
Aclun, I, 203; Muhammed b. Ali evkan, Fevaidul-Mecmua f Ehdisl-Mevda, Thk.:A. B.
Yahya el-Yeman, Beyrut 1987, s. 348.
56
95. Tin/4.
57
Kuran- Kerimde byle bir ayet yoktur. Buna benzer bir hadis ayet diye yazlm olabilir.
58
38. Sd/26. Burada zikredilen ayet yanl yazlmtr. Asl (Ya Davudu nn cealnke halifeten
fil-ard)dr.

den zuhur eder. Zira hakkn halifesidir. Yoksa zahir manas deildir. Yorumu
yapldktan sonra Peygamberimizden lim nokta idi onu cahiller oaltt59
hadisi verilmektedir (85b).
2. 30. Yazmada . H. Bursevnin zellikle erh Muhammediye adl eserin-
den oka alnt yapld grlmektedir. rnein mezkr kitabn 264. sayfa-
sndan yaplan bir alntda Yunus Emrenin
Keramet vardr diye halka keramet gstermeye
Nefsini Mslman eyle eer var ise kerametin ve
Hdayinin:
Nefs lmek ehl-i slam hayli keramet ancak beyit ve ifadelerinden hareketle
bu iki kelamda kerametten sz edilmektedir. Harikul-ade manasnda olan ke-
ramet lem-i kevndendir lem-i kevn ile lem-i nefs eytandandr. Belki lem-i
ilahda efl ve sft mertebesi bile byledir. Slik cmleden kzar edib lem-i
zta kadem basmadka keramet-i uzma sahibi olmaz ve nefsi eytandan kur-
tulmaz. (87b) diye kaydedilmektedir.
erh Muhammediyenin 202. sayfasndan yaplan bir alntda da zikirden
bahsedilmektedir. Zikir zelin kesriyle lisann sfatdr mtealliki Kuran, esm,
evrd ve ezkrdr. Zelin zammyla kalbin sfatdr malum ola ki enbiya ve evli-
yann gre zikirle murad huzur- daimidir, nisyan mukabilinde olan zikir deil-
dir. Zira bu nee-i dnyevide Hakka vsl olan ehl-i dil-i cennet-i cile-i mane-
viye iindedir cennette tard- gaflet manasna zikir yokdur. (88a).
Yazmada zaman zaman tekrarlar grlmektedir. Mesela (94b)da (52b-
53a)da geen Alimin uykusu ibadettir, Hseyin torunlardan torundur ve
Bilinmeyi muhabbet ettim hadisleri ile (97b)de (88a)da geen zikir bahsi
tekrar edilmitir.
smail Hakknn Nutku
On iki bin kapdan girdim bir an iinde
On sekiz bin lemi grdm cihan iinde
Yirmi sekiz menzil getim iki kademde
Yetmi bin yerde kevn mekan iinde
Altndan kalem dzdm gneten levha yazdm
Yz drt kitab szdm bir Kuran iinde
Drt mushaf okudum bir noktann yznde
Bin bir ismi anladm dem can iinde
Allah Muhammedi, Ebu Bekr ve meri
Srla Hakk buldum ayz- Osman iinde
59
Aclun, II, s. 67.

Dr. Adem EFE
Ali Hasan Hseyin sair imamlar dahi

Bir nurdur lem irfn iinde. (98a).
3. Mehul Bir Bektai Tekkesi Kitaplnda Bulunan Kitaplar ve Bunlarn
Bilgi Sosyolojisi Asndan Deerlendirilmesi
Yazmada mehul bir Bektai tekkesinde bulunan kitaplkta (kitap dolabnda)
bulunan eserlerin listesi verilmitir (98b-102a). Buradaki kitap listesinde tekrar-
larla birlikte 130 civarnda yazma ve basma kitabn ismi gemektedir. 60 Baz
eserlerin yannda Hatt- Fakir veya Hatt- Peder kaytlar dlm; bu kayt-
lardan, mezkr listede yer alan kitaplarn bir ksmnn bir baba-oul tarafndan
beraber istinsah edildii anlalmaktadr. Yazmaya gre 19. yzyldaki bir Bekta-
i tekkesinin kitaplnda u kitaplar yer almaktadr:
hiretnme-i lahi, Yazma.
Amr b. el-Frid Hazretlerinin Kaside-i Hamriyyesi.
sr- sal-Mahv ve Sahv.
Aknme-i lahi.
Avaziyye-i smail Hakk Efendi, Yazma.
yet-i nn Arazn Emnete Tefsir-i Salhi Efendi. Yazmada Salahi Abdullah
Efendinin vefat tarihi 1197/1782 olarak gemektedir.
yet-i Nuzll-Kuran Hakknda Risle.
Aynul Kudat Hemedn, Yazma, Hatt- fakr.
Biatname-i Sunullah Gayb.
Birgivi, Yazma.
Burhnl Arifn, Yazma, Hatt- fakr.
Cvidannme-i Sagiri Tercmesi, Yazma.
Cevdet Tarihi, 4 Cild.
Cezire-i Mesnev, Yazma.
Dier Hurufdan Bir Risle.
Dier Risle, Yazma.
Divn- Abdulehad en-Nur.
Divn- Hafz.
Divn- Hazret-i Ar, Basma.
Divn- Hazret-i Fuzl, Basma.
Divn- Hazret-i Haim, Basma.
Divn- Hazret-i Haim, Biri yazma.
Divn- Hazret-i Msr, Yazma.
Divn- Hazret-i Msri-- Tahmis-i Azb Baba, Basma.
Divn- Hazret-i Muhti, Yazma.
60
Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Soyyer, s. 130-131.

Divn- Hazret-i Nak, Yazma, Hatt- Peder ve Fakr.

Divn- Hazret-i Nesm, Basma.
Divn- Hazret-i Seyfullah, Yazma.
Divn- Hazret-i Sezayi, Basma.
Divn- Hazret-i Virn, Yazma.
Divn- brahim Efendi, Yazma.
Divn- Mahmud Paa, Yazma.
Divn- Salhizade ve Baz Risleler.
Ebced ve lim Hakknda Risle.
Ert- Saatnme Hakknda Risle.
Faziletnme-i Hazret-i mam Ali, Yazma.
Ferruh Efendi Tefsiri, Basma.
Ftvvet, Yazma.
Gavr-i Hazret-i Nak, Yazma.
Gazel-i Hazret-i Msr erh-i Salhi Efendi.
Glen-i Rz, Yazma, Manzm.
Habnme-i Hazret-i Fazl, Yazma.
Hadikats-Seda, Basma.
Hazret-i Msrnin Ert- Saat.
Hazret-i Msrnin Vahdetii-Vcudu, Yazma.
Hazret-i Muhyiddinin Leb Mar Rislesi, Yazma.
Hazret-i Salhinin Mektbt, Hatt- fakr, Yazma.
Hidayetnme-i lahi.
Hoca Tarihi.
Hoca Tarihi.
Hurufdan Farisi Kk Risle, Yazma.
Hurufdan Nehcul Fazlullah.
Hsniye Risleleri.
Hsniyye, Basma.
bn Haldun, 2 Cild.
bn Haldun, 2 Cild.
brahim Hakk Hazretlerinin Marifetnmesinden Alnm Devr-i Hukema
Hakknda Bir Risle.
lm-i Cifr Beynnda Risle.
Kmus, 1 Cild.
Kamus, Basma, 2. Cild.
Kasid-i mrul-Kays.
Kaside-i Abdlkadir el-Geylni.
Kaside-i eyh Abdulgani ed-Dimak.
Kaside-i Yunus e-eybn
Kasidet Tarafe b. Abdlkerim.

Dr. Adem EFE
Kasidet Zbeybni Ebi Slemi.

Kasidetl Egre.
Kasidetl Gre Lieyh bn Aclil-Yemn.
Kefnme.
Ksmetnme-i Hazret-i Muhti, Yazma.
Kimya-y Sadet mam Gazali, Basma.
Marifetnme-i brahim Hakk Efendi.
Mesele-i Bist Het Kelime.
Mesnevi erh-i Ankarvi, 2 Cild.
Mesnevi erh-i Sar Abdullah Efendi, Matbaa-i Amire, stanbul 1288.
Minhcl Fukara smail Ankaravi, Basma.
Muhammediye erhi smail Hakk Efendi, 2 Cild.
Muhammediye erhi smail Hakk, 2 Cild.
MuhyiKulb Ataullah.
Mukaddime-i Hazret-i Nesm, Yazma, Hatt- fakr.
Nam Cild 4, 5 var, Noksandr.
Namaz Hesab Hakknda Risle.
Nasihatl-Mlk Sar Abdullah Efendi, Yazma.
Nefeht, 1. Cild.
Nefeht, Basma.
Noktatl-Beyan, Yazma.
Nutk-i Ak erh-i Salhi Efendi.
Nutk-i Ak erh-i Salhi Efendi.
Nutk-i Hazret-i Nash erh-i Salhi Efendi.
Rhatl-Ervh, Yazma.
Ravzatul-Ahbb. 1. Cild.
Ravzatl-Ahibba, Yazma
Reaht, Basma.
Risle-i Anka-y Mark Haim skdr, Yazma.
Risle-i Ashab- Kehf.
Risle-i Bayezidin Hikyt.
Risle-i Beyt-i Msr.
Risle-i arhnm, Yazma.
Risle-i Dier erh-i Beyt.
Risle-i Dier Tasavvuf.
Risle-i Dier Vahdet-i Vcud.
Risle-i Dier.
Risle-i Esm.
Risle-i Feyzl-Fezail, Yazma.
Risle-i Gird Ali Aziz Efendi, Hatt- fakr.
Risle-i Hakikat-i Adem arihin Nazm, Hatt- fakr.
Risle-i Hakikat-i Adem.

Risle-i Hull ve ttihd- b-Hal, Yazma.

Risle-i Hsniyye.
Risle-i btida-i Tasavvuf.
Risle-i Kaygusuz Abdal, Basma.
Risle-i Lbbl-Hakayk, Cmlesi bir yerde, Yazma.
Risle-i Mebde ve Med, Yazma.
Risle-i Sircul-Kulb, Yazma.
Risle-i Sircl-Kulb Yetmi Mesele, Yazma.
Risle-i Tarik-i Tevhid ve Murkabe, Yazma, Hatt- fakr.
Risle-i Tasavvuf ve Risle-i r Ansr ve r Tabiat, Yazma.
Risle-i Virni Baba.
Ruhul-Hakka.
erh-i Dibce-i Mesnev.
erh-i Mesnevi-i erif, 2 Cild.
erh-i Salt- Meiyye-i smail Hakk Hazretleri, Basma.
Tarih-i Cevdet (Noksan).
Tarih-i Nam (Noksan).
Tarih-i akyk, 2 Cild.
Tefsir-i erif-i Ferruh Efendi, Yazma.
Tezkiyetn Nefs, Muhtasar Yazma.
Trbi Baba Rislesi, Manzum.
Uynl-Hidye Resm Ali Efendi, Yazma.
Bu listede yer alan kitap listesine baktmzda Bilgi Sosyolojisi asndan, bir
baka deyile Bektailiin bilgisel (kognitif) ynn oluturmalar veya etkile-
mesi ynnden burada yer alan kitaplar birka gruba ayrarak deerlendirmek
uygun decektir.
1. Grup eserler nl tarih kitaplar ve ansiklopedik eserlerdir. zellikle
Nimann Tarihi ile bn Haldunun Mukaddimesinin buradaki listede
yer almas ve muhtemelen okunuyor olmas tekkeye devam eden insanla-
rn entelektel seviyelerini gstermesi asndan nem arz etmektedir.
2. Gruba ait eserler Arapa ve Farsa szlklerdir. Buradan tekkeye mensup
insanlarn din dili olarak kabul edilebilecek Arapay ve Farsay bildikle-
ri sylenebilir.
3. Grupta ise edeb ierie sahip olan eserler bulunmaktadr.
4. Grup eserler fkha ait kitaplardr. Osmanl toplumunda uygulanan fkh
ve itikatla ilgili pratik ve inanlarn salt bir mezhebe balamak doru de-
ildir. Zira Osmanl usul ve kelam kitaplarnda btn mezheplerin g-
rleri memzc haldedir. Bununla birlikte merkezde Hanefi fkhnn di-
erlerine nazaran daha ok uygulana geldii sylenebilir. Namazla ilgili

Dr. Adem EFE
olan bu kitaplara bakarak Bektailerin baz temel ibadetleri yerine getirir-

ken Hanefilii takip ettikleri sylenebilir.
5. Grup kitaplar ise Huruflikle ilgili olanlardr. slam dnyasnda harflerin
baz gizli zelliklere sahip olduu dncesi hayli eskidir. rnein
II/VIII. yzylda ar ilerden Mugire b. Said el-cl, Allah harflere
benzetmiti. Daha sonra huruf anlay ve yorumlar, bata mutasavvflar
olmak zere eitli slami gruplar arasnda ilgi grm, zellikle bn
Arabnin katklaryla bu ilgi daha da artm, bn Haldun ve Ktib elebi
gibi bilginler dahi bu anlayn etkisine kaplmlardr. slam dnyasnda
Batn dncelerin nda Hurufilii bir sistem haline getiren ve frka
halinde yayan kii Fazlullah Huruf olmutur. Huruflii kurarken Ba-
tnlerin tevil usllerini baarl bir ekilde kullanan Fazlullah rya yoluy-
la gerei bulduunu, baz srlarn kendisine bu yolla bildirildiini ileri
srerek Arapadaki 28 ve bunlara ilaveten Farsadaki 4 harf ile saylar
arasnda eitli ilikiler kurmak suretiyle Huruflik sistemini yerletirmi-
tir. 61 Bu inana gre kelam suretinde tecelli eden Hakk harflerle taayyun
bulmu ve bu harflerin cmlesi insan- kmilin yznde tecelli etmitir.
Binaenaleyh btn mevcudatn unsur- ls olan 28 harfi insann y-
znde grmek mmkndr. 62
Bir Bektai kayna, Senrhim aytine fil-fki ve f enfsihim/Biz onlara
ufuklarda ve kendi canlarnda ayetlerimizi gstereceiz63 ayetini Hurufilikle
ilgili ksmn bana koyduktan sonra konuya giri yapmaktadr. Buna gre
demin cemalinde yirmi sekiz harf mevcud olup o harfler mukabelesinde
yirmi sekiz l ve Evlad- Muhammed ve cehar- pr olan nebiler mesturdur.
Talibe bunlar bilmek gerekdir. Ta ki deme olan secde ubudiyeti bilip akla
secde ede. mdi demin cemalinde drt kap; drt ruh, drt alem; drt melek,
drt kitap; drt harf var. Bunlarn cmlesi yirmi sekiz ider ve dahi demin
cemalinde yedi kara hat ve on drt beyaz hat vardr. Ve yedi ez Halil mev ki
yirmi sekiz harf oldu. Balada beyan olunan drt kap ki istivdr kelime-i ilahi-
yedir. ki sultana iaret ider. Muhammed Alidir. Ve dahi dnyada her ne kadar
muhabbetl ve letafetl ey var ise yirmi sekiz harf ile sylenr. Ve dahi on sekiz
bin lemin iinde her ne var ise cmlesi yirmi sekiz harf ile bilinr. 64
61
Hsamettin Aksu, Hurufilik, TDV slam Ansiklopedisi, C. 18, stanbul 1998, s. 408-412-
62
Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, MEB. Yay., stanbul
1983, s. 856-858.
63
41. Fussilet/53.
64
Ahmet Rifat, Mirtl-Meksd fi Defil-Mefsid, stanbul 1293, s. 228-229; Ayrca elimizdeki
yazmada (52a-52b)de 28 harfin insann hangi uzvuna ve Kelam- kadimde hangi rakama denk
geldii aklanmaktadr.

Anadoluda Huruflik, Fazlullah Hurufnin nde gelen halifelerinden da-

mad Ali el-Al vastasyla girmitir. Bu ahs gen yata Fazlullaha balanm,
onun idamndan sonra Timurlular tarafndan Huruflere uygulanan basklar-
dan kaarak kardeiyle birlikte Suriyeye gitmi, burada ve Anadoluda eitli
yerleri dolaarak Hurufi inanlarn yaym, Fazlullahn Cavidnnmesini esas
alarak Tevhidnme ve Kyametnme gibi eitli kitaplar yazmtr.
XVI ve XVII. yzyllarda Huruflik Osmanl toplumunu etkilemeye devam
etmi, bir yandan Bektailiin temel inanlar arasna girerken Bektailikten
bamsz temsilciler yetitirmitir. Anadolu ve Balkanlarda Hurufliin yaylp
yaamasnda Abdlmecid Feriteolu ile Nesimi gibi airlerin byk etkisi ol-
mutur. Hurufler inanlarn yaymak iin pek ok eser yazmlardr. Ana kay-
naklar Cavidnnmedir. Fazlullahn Esterabad lehesiyle yazd Ca-
vidnnmeye Cavidnnme-i Kebir, buna gre daha ksa olanna da Ca-
vidnnme-i Sagir denilmektedir. Dervi Murtaza adl bir Bektai Cavidnnme-
i Sagiri esas alarak 1048de (1863) eseri Drr-i Yetim adyla Trkeye evirmi,
Seyyid Kemal Haim de Cavidnnmeyi erhetmitir.
Osmanl, kltr, sanat, toplumsal ve siyasi hayat zerinde Huruflerin
byk tesiri olmutur. Huruflik inanlar bir yandan Bektailer araclyla
yenieriler zerinde etkili olmu, dier yandan Kalenderiler ve Bektailer aracl-
yla halk arasnda yaylma imkn bulmutur. zellikle Balkanlarda ok sayda
taraftar bulmutur. Baz Osmanl devlet adamlar ile airlerin bu hareketten
etkilendikleri, zellikle Seyyid Nesimnin (1369-1417) pek ok Bektai ve Alevi
aire tesir ettii bilinmektedir. Yazmada bu cmleden olarak Nesim Hazretleri,
Refi Hazretleri, Muht Hazretleri, Misl Hazretleri, Ar Hazretleri, Ahmed
Hazretleri ile Azb Hazretlerinin ismi gemektedir (13a).
6. Grup kitaplar da listeden de anlalaca zere tasavvuf kitaplardr. Tek-
ke ktphanesinde Bektailie ait kitaplarn yan sra Mevlev, Celvet,
Halvet, Uklere ait kitaplarn mevcut olduu anlalmaktadr. zellik-
le Mevln Celaleddin Rumnin baat eseri Mesnevnin birok tercme
ve erhlerinin listede olduu ve bunlardan rnekler verildii grlmekte-
dir. II. balk altnda ilediimiz ksmda smail Hakk Bursevinin Ru-
hul-Mesnev adl eserinden baz alntlar yaplmt(r). 65
Buraya kadar anlatlanlara bakarak Bektailiin, bilgiye ulamada pek ok
kaynaktan faydalandn ve Bektailiin 19. yzylda Alev bir tarikat olduunu
ve dier Snni tarikatlarla benzetiini sylemek mmkndr.
Bilgi sosyolojisi asndan deerlendirmek gerekirse MacCartynin dedii gi-
bi bilgi sosyolojisini, btn bilgi biimlerinin, insana dayal kkenlere sahiptir;
65
Bu eser Mevln Celaleddin Rumnin Mesnevsinin ilk 738 beytinin erhidir. (I. Cild, Mat-
baa-i Amire, Zilhicce 1287/1870-71; II. Cild, Zilkade 1287).

Dr. Adem EFE
gruplarn ilgi ve ihtiyalarn besleyip gelitiren bir gereklik olduundan hare-

ketle66, sz konusu yazmann bu gereklie sahip olduunu belirtmek gerekir.
Yazmada Hasan Dede, Kaygusuz Abdal (134171342/1444), Yunus Emre,
Fazlullah lahi, eyh Kastallan ile smail Hakk Bursev ve Erzurumlu brahim
Hakkdan pek ok alntlar yapldn gryoruz. Buradan hareketle Bektaili-
in Anadoludaki birok tasavvufi hareketle i ie olduunu syleyebiliriz.
SONU
Anadolunun umum tarihinde Buhran ve ntikal asr olarak adlandrlan
XIII. yzyl Anadolusunda yaylmaya balayan, Kutbuddin Haydar, Lokman
Serahs ve Ahmed Yesev gibi Trk sufilerinin silsilesine bal bir tarikat olan
Bektailik, muhtelif unsurlarla karm bir mahiyettedir. 67 Bir baka ifadeyle
Yesevlik, Vefalik, Kalenderlik, ve Haydarlik gibi suf kalplar iinde ekillen-
mi, Anadoluya gelip yayldnda buradaki baz eski kltrlerden etkilenmi,
bilahare Huruflik, ulardaki gaza evrelerinde Batinlik ile karlam, Safevilik
hareketi ile birlikte yzeysel biimde On ki mam iilii ile tanp ondan baz
telakkiler alarak karma bir kltrel yapya sahiptir denebilir. 68 Bu kltrel ya-
pnn ierisine Rifalik, Mevlevilik, Celvetilik, Halvetilik gibi birok tasavvuf
ekoln izleri de girmi bylece Bektailik birok tarikatin zelliklerini bnyesin-
de toplamtr.
Yazmada kullanlan eriat, tarikat, hakikat, marifet, talip, slik, dervi, zikir,
eyh, mrebbi, pir, mrid, sohbet, yol-erkn, tac, post, hrka, ilim, hilm, irad,
tevekkl, tefekkr, fakir, akl, amel, ar, , nefs, niyet, teslimiyet, keramet, vela-
yet, melamet, mahabbet, veli, evliya, vcud, zahir, batn, zuhur, kr vb. kav-
ramlar slam tasavvufundaki btn tarikatlerde grebileceimiz tasavvufi ve
ahlk kavramlardandr. Ancak yazmada ve dier Bektai kaynaklarnda sz
konusu edilen Muhammed Alinin yolu, snnet yedi farz, on iki imamlar,
on drt masum- pk ve Ehl-i Beyte duyulan ar sevgi ve sayg (Tevella ve
Teberra) gibi baz kavram ve anlaylar Bektailii dier tasavvufi ekollerden
ayran yanlardr.
eitli tasavvufi bir yaplanmaya sahip olan Bektailiin, slam ilimlere ve
tasavvufun esaslarna laykyla vkf bir lim olan Pir Hac Bekta Veli sayesinde
Kuran ve Snnetten beslenen bir tarikat olduunu syleyebiliriz. Yazmada ayet
ve hadislerin bolca kullanlmas, slam yazl kltrnde gelenek olan Besmele,
66
E. Doyle McCarty, Bilgi Kltr (Yeni Bilgi Sosyolojisi), ev.:Figen Ylmaz, ivi Yazlar, stan-
bul 2002, s. 13-20.
67
Kprl, s. 249.
68
zm, s. 11; Nevzat Ksolu, Onnc Yzyl Trk Mool mparatorluu, Byk Trk
Klasikleri, C. 1, tken-St Yay., stanbul 1985, s. 196-198.

(Hamdele ve Salvele)den sonra konuya, girilmesi Bektailikin, slam kltr

evreninde olduunun gstergelerinden biri olarak kabul edilmesine imkn sa-
lar. Sz buraya gelmiken bir iki hususu vurgulamakta fayda var. Yazmadan da
anlaldna gre Bektailikte ayetlerin zahiri yorumlarndan ziyade batni yo-
rumlarna nem verildii grlmektedir. Ayrca yazmada kullanlan hadislerin
bir ksmnn tasavvufi dncenin temelini oluturan hadislerden mteekkil
olduunu, bir ksmnn da daha ziyade tasavvuf ve ahlak kitaplarnda grlen
ahlk ierikli hadisler olduunu sylemek mmkndr. Son olarak yazmada
bilgi yanllklarnn da olduunu burada ifade etmek gerekir. Mesela hadis
olarak bilinen bir kelam bazen ayet olarak kaydedilmi, ok bilinen hadislerin
sonuna aslndan olmayan birtakm szler eklenmitir. Bunun gibi birtakm
yanllklara metinde iaret edilmitir.
Yazmadan anlaldna gre Bektailik bilgi kaynaklarna erimede, kendi
mensuplarn bilgilendirmede z kaynaklarnn yan sra pek ok Snn kaynak-
tan faydalanmay da ihmal etmemitir.
Ouz tresiyle Kuran ve Snnet retilerini birletirerek, slamn, Trkler
arasnda yaylmasn ve yaanmasn salayan Hac Bekta Velinin yolu olan
Bektailik kendine zg kltrel unsurlar iinde tamaktadr. rnein Nd-
Ali ve birka salavat hari ou dualarn Trke yaplmas Bektailikin zellik-
lerinden birisidir.
Bir Bektai Erknnmesi olan Mecma- Fevid, bize gre sz konusu toplu-
luun nemli yazl kaynaklarndan biri olarak kabul edilebilir.
KAYNAKA
Aclun, smail b. Muhammed, Keful-Haf ve Muzlul-lbas ammetehera
minel-Ehdisi al Elsinetin-Nas, I-II, Beyrut 1351.
Ahmed b. Hanbel, el-Msned, Thk. : Abdullah Muhammed ed-Dervi, I-X+I-
II Fihristi, Beyrut 1991.
Ahmed b. Muhammed el-Kastalln, el-Mevhib Lednniye bi-minhil-
Muhammediyye 1-2, Thk. : Salih Ahmed e-ami, Mektebetl-
slamiyyi, Beyrut 1991.
Ahmet Rifat, Mirtl-Meksd fi Defil-Mefsid, stanbul 1293.
Aksu, Hsamettin, Hurufilik, TDV slam Ansiklopedisi, C. 18, stanbul 1998.
Ayni, Mehmet Ali, slam Tasavvuf Tarihi, Sad. : H. R. Yananl, Akabe Yay. ,
stanbul 1985.
Bardak, M. Necmeddin, Sosyo-Kltrel Hayatta Tasavvuf, Faklte Kitabevi,
Isparta 2000.

Dr. Adem EFE
Beyhak, Ebubekr Ahmed b. Hseyin, uabul-man, Thk. : Muhammed es-

Said b. Besyon Zalol, I-XII, DaruFikr, Beyrut 1990.
Buhar, smail b. brahim, Kitabut-Tarihil-Kebir, I-XII, Darul-Fikr, Beyrut tsz.
Dastan, mer Ziyaddin, Tasavvuf ve Tarikatlarla lgili Fetvalar, (Terc. :
rfan Gndz-Yakup iek), stanbul 1986.
Ebu Davud, Sleyman b. Es, Snenu Ebu Davud, Haz. : Kemal Yusuf el-
Ht, I-II+Fihrist, Beyrut 1988.
Ebu Nuaym, Ahmed b. Abdullah el-Esbehan, Hilyetul-Evliya ve Tabakatul-
Asfiya, I-X+Fihrist, Darur-Reyhan lit-Turas, Kahire tsz.
Ebul-Hayr El-Sehavi, , Mekasidl-Hasene, Tahk: M. O. El-Hist, Beyrut 1985.
Eraydn, Seluk, Tasavvuf ve Tarikatler, Marifet Yay. , stanbul 1990, s. 286.
Erturul, smail Fenni, Vahdet-i Vcud ve bn Arab, Haz. : Mustafa Kara,
stanbul 1991.
Erzurum Hasankaleli brahim Hakk, Marifetname, C. 1, Sad. : Turgut Ulusoy,
Ahmed Said Matbaas, stanbul 1974.
Ftvvetname-i Cafer Sdk, Haz. : Mehmet Saffet Sarkaya, Horasan Yay. ,
stanbul 2008, 285-295. 69
Gmolu, Dursun -Rza Yldrm, Bektai Erknnmesi, Horasan Yay. , s-
tanbul 2006.
Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergah Yay. , stanbul 1990.
Keeli, akir, Bektailikte (Alevilikte) Tanr-Evren nsan, I. Trk Kltr ve Hac
Bekta Veli Sempozyumu Bildirileri (22-24 Ekim 1998, Ankara 1999.
Kprl, M. Fuat, Trk Edebiyat Tarihi, Sad. : Orhan F. Kprl-Nermin
Pekin, tken Yay. , stanbul 1981.
Ksolu, Nevzat, Onnc Yzyl Trk Mool mparatorluu, Byk Trk
Klasikleri, C. 1, tken-St Yay. , stanbul 1985. Kuran Kerim.
McCarty E. , Doyle, Bilgi Kltr (Yeni Bilgi Sosyolojisi), ev. : Figen Ylmaz,
ivi Yazlar, stanbul 2002.
Mevhib-i Lednniye, erheden: Mahmud Abdlbaki, ev. : hsan Uzungn-
gr, Semerkand Yay. , stanbul 1972.
Mevln Celaleddin Rumi, Mesnevi, ev. : Veled zbudak, I-VI, stanbul 1991.
Muhammed b. Ali evkan, Fevaidul-Mecmua f Ehdisl-Mevda, Thk. : A.
B. Yahya el-Yeman, Beyrut 1987. s. 348.
69
Sadeddin Nzhet Ergun, Hatay Divan-ah smaili Safevi Hayat ve Nefesleri, stanbul Maarif
Kitaphanesi, stanbul.

Mslim, Ebul-Hayr el-Kueyri, Sahihu Mslim, Thk. : Muhammed Fuad Ab-

dulbaki, I-IV, Beyrut 1983.
Nesa, Ahmed b. uayb, Snenn-Nesa, Thk. : Mektebu Tahkikit-Turasil-
Arabi, I-VIII+Fihrist, Beyrut 1992.
Noyan, Bedri, Bektailik-Alevilik Nedir?, 2. Bask, Ankara 1987.
zmen, smail, Alevi-Bektai iirleri Antolojisi 1, Kltr Bakanl Yay. , Anka-
ra 1982.
zmen, smail, Alevi-Bektai iirleri Antolojisi 3, Kltr Bakanl Yay. , Anka-
ra 1998.
Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, MEB.
Yay. , stanbul 1983.
Riyzus-Salihin ve Tercemesi, Mus. : Muhyiddin-i Nevev, ev. : Kvamddin
Burslan-Hasan H. Erdem, DB. Yay. , 10. Bask, Ankara tsz.
Sarkaya M. , Saffet, Bektai-Alevilerde Bir Dua: Nad Ali, SD. lahiyat
Fakltesi Dergisi, Yl: 1998, S. 5.
Soyyer, A. Ylmaz, 19. Yzylda Bektailik, Akademi Kitabevi, zmir 2005.
Taberani, Sleyman b. Ahmed, el-Muceml-Kebir, Th. : Hamdi Abdulmecid
Ebul-Fadl brahim, I-XXV, Daru hyait-Turasil-Arabi, Beyrut tsz.
Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, marifet Yay. , stanbul 1991.
zm, lyas, Kltrel Kaynaklarna Gre Alevilik, Horasan Yay. , stanbul 2002.
Yldrm, Ahmet, Tasavvufun Temel retilerinin Hadislerdeki Dayanaklar,
TDV. Yay. , Ankara 2000.
Yrkn, Yusuf Ziya, Tahtaclar, Tahtaclarda Srr Hayat, Darlfnun lahi-
yat Fakltesi Mecmuas, Sene 4, S. 15, 1930.

YEN BR AH SMAL HATAY DVANI
TAKENT/ZBEKSTAN NSHASI
Dr. Emek ENMEZ

stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi

Dr. Emek enmez
ZET
Ksa mrne birok iir ve deyi sdran ah smail Hatay, Ouz-
Trkmen edeb dilinin gelimesine katk salayan nemli isimlerden-
dir. Onun iir ve deyileri geni bir corafya zerinde okunmaktadr.
eyh Safiyddin Erdebil torunlarndan olan ah smail Hatay
Trke sylem ve ifadeleri ile ne km bir airdir.
ah smail Hataynin iirlerinden oluan bir divan da bugnk z-
bekistan Cumhuriyetinin bakenti Takentteki Ebu Reyhan Birn
adl arkinaslk Enstits Yazma Eserler Ktphanesinde saklanmak-
tadr. Bu yazda bu divann tantm ve tavsifi yaplacaktr.
Anahtar Kelimeler: ah smail Haty, zbekistan, Haty Divan,
zbekistan Nshas
GR
ah smail, 1487 ylnda Erdebilde domutur. Babas Safevi tarikat eyhi
Haydar, annesi Ak-koyunlu hkmdar Uzun Hasann kz Alemah Begm idi.
smail, bir yandayken babas eyh Haydar savata ldrlm, tarikatn bana
nce aabeyi Sultan Ali daha sonra da kendisi gemitir. Akkoyunlularca 4 yl
stahr kalesinde hapiste tutulmu, kurtulunca Lhcna snmtr. Srasyla ir-
vanahlar ve Akkoyunlular ortadan kaldrarak 1502 ylnda 14 yanda tahta
oturmutur. ah smail 3 yl iinde Aran, irvan, Dou Anadolu, Azerbaycan,
Irak- Acem, Irak- Arap, Kirman, Fars ve Horasan ele geirerek Ortadouda
yeni bir Trk devletini kurmutur. 1510 ylnda Trkistan ibanllarn yenilgiye
uratm, 1514 ylnda ise aldran savanda Osmanlya yenilmitir. 1524 yln-
da 38 yandayken geirdii i kanama sonucu lmtr.
ah smail, Trkeye byk nem vermi ve devlet genelinde Trk kesimi
egemen klmtr. Safevlerin dayand Trk kesiminin ounluunu Anado-
ludan rana g etmi Trk boylar oluturmutu. ah smail, Abbasiler d-
neminde dorua ulaan Trk Meval kimlii ile Horasan kkenli Trk Halk
slamn sentezleyen ilk hkmdardr. Onun Haty mahlasyla Trke yazd
iirleri, halk ve divan edebiyat arasnda bir kpr oluturmaktadr. Brakt
etki bakmndan, onun ad Nesim, Nev, Fuzl ve Sib Tebriz gibi Genel
Trk Edebiyatnn byk airleri ile bir arada anlmaktadr.

1
zbekistan Ebu Reyhan El Birn Adl arkinaslk Enstits Yazma
Eserler Ktphanesi
Adna zbekistanda Dou Bilimi almalar enstits kurulan Ebu Reyhan
El Birn X. yzyln sonlar ile XI. Yzyln balarnda yaam Harezimli me-
hur limlerdendir. Otuzdan fazla ilim sahasnda alma yapm 150den fazla
eser vcuda getirmitir. Arapa, Farsa, Yunanca, Trke, branice gibi pek ok
dil bilen Ebu Reyhan El Birn ve almalar bugn btn dnyaca kabul gr-
m ve onun baz fikirleri bilim dnyasnda kural olarak benimsenmitir.
zbekistann bakenti Takentte bulunan Ebu Reyhan El Birn Yazma
Eserler Ktphanesi Akademik ehir denilen blgede bulunmaktadr. Ktpha-
ne Ali ir Nevayi Dil ve Edebiyat Enstits ile ayn yerleke ierisinde yer al-
maktadr. Bu enstit de zbekistan limler Akademisine baldr.
zbekistan Cumhuriyeti limler Akademisi Ebu Reyhan El Birn Yazma
Eserler Ktphanesi2 1943 ylnda kurulan zbekistan Devlet Halk Ktpha-
nesinin3 Dou Blm temelinde kurulmutur. El Birn Yazma Eserler K-
tphanesi 1950 ylna kadar Dou Elyazmalarn renme Enstits ad altnda
bilim dnyasna hizmet etmitir. 1950 ylndan sonra da burada yaplan ilm
almalar-sahalar ve burada bulunan eserler gz nnde tutularak ktphane
Dou almalar Enstits adyla yeniden adlandrlmtr.
lk yllarda enstitde sadece bir blm bulunuyordu. Bu blmde Dou el-
yazmalar hakknda almalar yaplabiliyordu. lerleyen zamanlarda enstitnn
blm says artrlmtr. Bu blmler arasnda Tasnifleme, lm reni ve
Tasnifleyi, Tetkik, Yayma Hazrlay ve Dou milletlerinin siyasi, iktisadi ve
medeni durumlarn renme, inceleme gibi uzmanlk alanlarn ieren yeni
dallar kurulmutur. Bir baka ifadeyle ktphanede bulunan yazma eserlerin en
iyi ekilde ilenmesi iin deiik uzmanlk dallar kurulmu ve bu ynde al-
malar balatlmtr.
Ebu Reyhan El Birn Yazma Eserler Ktphanesinin asl bilimsel faaliyeti
buradaki elyazmalarn4 katalog kaytlaryla ilgilidir. nk ktphane katalo-
gunda yer alan yazmalardan anlaldna gre buradaki yazmalar dnyadaki
1
Ktphanenin zbek Trkesiyle orijinal ad: O'zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi
Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik nstituti.
2
Bu ktphane u anda Ali ir Nevayi Ktphanesi ad altnda faaliyet gstermekte olup normal
bir ktphanedir. ok sayda kitab -bilhassa Rus dilinde yazlm olanlar ekseriyettedir- bn-
yesinde barndran bu ktphane, Ali ir Nevayi Dil ve Edebiyat Enstits ile Ebu Reyhan El
Birn Yazma Eserler Ktphanesinin arasnda yer alr.
3
zbek Trkesinde elyazma kolyazma olarak adlandrlmaktadr.
4
Burada verilen bilgiler ktphane ynetiminin hazrlam olduu tantm yaprandan alnm-
tr. Eserler hakknda herhangi bir malumat verilmemitir.

Dr. Emek enmez
sayl yazmalar arasnda yer almaktadr. Ebu Reyhan El Birn Yazma Eserler
Ktphanesinde alanlar burann hazine olduunu ileri srmektedirler. Bura-
da saklanan yazmalardan en eski tarihlisi Milad 9. yzyla aittir. 5 En yeni tarih-
li yazmalar ise 20. yzyln birinci eyreine dhil edilmektedir. Fakat bu bilgiler
hibir zaman iin bilim dnyas iin balayc olmamaldr. nk ktphane-
de bulunan yazmalarn ounun istinsah kayd yoktur. Baz yazmalarn ktp-
hane kayt bilgilerinde de birok hata olduu saptanmtr. Veya baz yazmalarn
kayt bilgilerinde istinsah tarihleri tahmin olarak verilmitir.
Ebu Reyhan El Birn Yazma Eserler Ktphanesinde yer alan yazma eserler
deiik dillerdedir. Bu diller arasnda Trke, zbek Trkesi, Arapa, Farsa,
Tacike, Uygur Trkesi, Urduca, Petuca, Tatarca, Trkmen Trkesi, Azeri
Trkesi ve baz yerel halk dillerini sayabiliriz. Burada Trke sz ile kastedi-
len Anadolu sahasnda yazlm eserlerin dili, Eski Anadolu Trkesi ve Osman-
l Trkesidir. Bu dillerde yazlan eserler Orta a ve sonras dnemlere ait
olup, yazmalar muhteva olarak tarih, edebiyat, dil, felsefe, corafya, tp, astro-
nomi, halk hekimlii, mzik, matematik, madencilik ve benzeri bilim dallarn
iermektedir.
Ebu Reyhan El Birn Yazma Eserler Ktphanesinde bugn iin 25621 cilt
yazma eser bulunmaktadr. Baz risaleler tek cilt altnda toplanmtr. Ta basma
ve dier ciltli yazmalar dhil Ktphanede toplam 39300 cilt eser bulunmakta-
dr. Bu eserler Orta Asya ve Dou memleketleri Trkiye, ran, Afganistan,
Pakistan, Hindistan, in ve Arap memleketlerinin hem kendi hem de birbirle-
riyle olan mnasebetleri hakknda siyasi, iktisadi medeni, diplomatik vs. bilgiler
vermektedir.
ah smail Klliyatnn Yazmalar
Bugne kadar ah smail eserlerinin ele gemi en eski nshas airin l-
mnden 11 yl sonra hattat Mahmud Nibur tarafndan kopya edilen yazma-
sdr. Yani ah smailin bizzat kendi dneminde toplanm tam bir klliyatna
rastlanmamtr. Bu eserlerinin airin kendi dneminde dzenlenmedi anlamn-
da deil, kaybolduu anlamna gelmektedir. Hazrda dnyann 10dan fazla
ktphanesinde yazmalar bulunan ah smail eserlerinin kendince baz yazm
ve tarih farklar bulunmaktadr. Yine eitli lkelerde airin eserlerinin defalarca
yaynlanm olmasna ramen en gvenilir basks aslen ran Trklerinden olan
Turhan Gence tarafndan gerekletirilmitir. Ama Turhan Gencenin hazrla-
d metin de en eski yazmaya dayanmamaktadr. ah smail Hatynin yazma-
lar yazl tarihine gre aadaki ktphanelerde korunmaktadr:
5
ah smail Hata Klliyat, (hazl. Babek Cavanir, Ekber N. Necef), Kakns Yaynlar, stanbul 2006.

1. zbekistan Bilimler Akademisi Doubilimleri Enstits Yazmas: ah

smail eserlerinin en eski nshas burada korunmaktadr. Yazma, Safev saray
hattatlarndan ah Mahmud el-Nibur tarafndan h. 942de (1535) kopya
edilmitir. Yazma nesihle yazlm olup 86 varaktan olumaktadr. Buraya m-
nacat, nat, mehdiye, 12 kaside, 248 gazel ve 1 rub dhil edilmitir. Yazmadan
anlalan u ki Nibur bunu aslna sadk kalarak gerekletirmitir.6
Bu yazmann en nemli zellii dnemin Trkesinin yapsn aydnlatlmas ba-
kmndan baz hususlar iermektedir. Bu yazmadan anlalan u ki ah smail dne-
minde ran ve Azerbaycan sahasnn Trkesi ile Anadolu Trkesi arasnda henz
kesin farkllamalar olumamtr. Nitekim bu yazmada Trkedeki k g dn-
mnn henz gereklemedii grlrken baz kelimelerde birincil zelliklerini
korumulardr. Bu u anlama gelmektedir, eer ileride bir ah smail Haty yaptlar-
nn dilbilgisel incelenmesi yaplacaksa kesinlikle Takent Nshas l alnmaldr.
2. Paris Millet Ktphanesi Yazmas (I):
Kayt Numaras: 1357/83
Varak: 84/11
Tarih: 1541
Yaz tipi: Nestalik
3. Paris Millet Ktphanesi Yazmas (II):
Kayt Numaras: 995/64
Varak: 64/13
Tarih: XVII. asr balar
Yazma ierisinde 205 gazel ve 1 adet Farsa gazelin yan sra Nasihatnme
yer almaktadr.
4. Britanya Mzesi Yazmas:
Kayt Numaras: 3380
Varak: 86
Tarih: -
Yazma ierisinde 225 gazel, 10 rub ve Nasihatnme yer almaktadr.
5. ran Mill Mzesi Yazmas:
Kayt Numaras: ---
Varak:
Tarih: 1613
Yaz tipi: Nestalik
Mstenih: Eyi
6
Mustafa Tatc, Cemal Kurnaz, Tasavvufi Gelenekte Miyrlar ve Karaba- Velnin Miyr, Bizim
Bro Yaynlar, Ankara 2001, s. 15, 16.

Dr. Emek enmez
6. Erdebil Darl-rd Yazmas:

Kayt Numaras:
Varak: 86
Tarih: 1245 H
Mstenih: Murtazakulu
Yazma ierisinde 289 gazel ve Nasihatnme yer almaktadr.
7. Vatikan Apostol Ktphanesi Yazmas:
Kayt Numaras: 221
Varak: ---
Tarih: XVII. yzyl
Yazma ierisinde 16 kaside ve 160 gazel bulunmaktadr.
8. Mezar-i erif Bahtar Mzesi Yazmas:
Kayt Numaras: ---
Varak: 101
Tarih: 17. Yzyl balar
Mstensih: Mir madeddin Kazvin
Haty Divanlarnn en kapsamls olarak bilinmektedir.
9. stanbul Millet Ktphanesi Yazmas:
Kayt Numaras: 131
Varak: 33
Tarih: ---
10. Berlin Kitapl Dou Yazmalar Blm Nshas:
Kayt Numaras: 209
Varak: ---
Tarih: 1077 H
Yazma toplam 34 gazelden mteekkildir.
11. Tahran Yazmas:
Kayt Numaras:
Varak:
Tarih: 1088 H
Mstensih: Hattat Nurettin sfahan
12. Tebriz Sultan el-Gura-yi Kitapl Yazmas:
Kayt Numaras: ---
Varak: ---
Tarih: 1545

Bu nsha dier nshalarda yer almayan iirlere yer vermesi bakmndan

nemlidir. Dehname ve Nasihatnme de yazma iinde yer almaktadr.
13. Tebriz Mill Ktphanesi Yazmas:
Kayt Numaras:
Varak: 99/18
Tarih: 1237 H
Yaz tipi: Nestalik
14. Azerbaycan Yazmalar Fonu:
Kayt Numaras:
Varak:
Tarih: 17. yzyl
Azerbaycanda (Bak) yaplan Haty divan almalar bu nshaya dayan-
maktadr.
Hsn-i ruh-srun kim old cn u dil hayrn ana,
Vade-yi dr-i kemerni tapurur drn ana.
n senn hsnn misli Ysuf-i Kenndr,
Yzni her kim ki sevmez yokdurur mn ana.
te-i eknde ey hn-hre gzl dil-berm,
yle yanmdur bu bagrum yokdurur dermn ana.
Gl yanagun dil-ber bes tze terdr her zamn,
Kanlu yaumdan tker her dem gzm brn ana.
Zlmet-i zlfnde knli bu Heti hastanun,
Hzra benzer kim grnmez eme-yi hayvn ana.
5
Cn knlde hem-dem olan gamdurur mana,
Gr kim, ferg evinde ne hem-demdurur mana.
Ancak yzn grende senn cn degl mell,
Zlfn kimi knl dak ber-hemdurur mana.
Dil tene bolsa vd-yi hicrnde gam yemen,
Laln zull, eme-yi Zemzemdurur mana.
Neyn severdi hasta-dil, ey b-vef seni,
Bu ok bel ki, hicrn eder kemdurur mana.
Miskn Hat vasl ile yz il yaar mudm,
Ol mr kim zamnede bir demdurur mana.

Dr. Emek enmez
9
Ruen yzn ki zlfn olupdur nikb ana,
Nisbetdr ebr iinde meh ftb ana.
Ekn senn ki mahzen-i genc-i ilhdr,
Andandurur ki mesken olupdur herb ana.
Ekn nedr cahnda senn ey per sfat!
Hayrndurur felekde gezen mh-itb ana.
Uyhuda gzlerim nece grsn cemln,
Eknde nki gelmedi bir zerre hb ana
ikdurur yanagna zlfn Hat tek
Andan der bu vech ile bu p tb ana
18
Cn olmaz ise, sen teki cnn yeter mana,
Vaslun bu hasta knlme dermn yeter mana.
Hicrn cefs eyle yahupdur bu knlmi,
Her eb kapunda, nle v efgn yeter mana.
Zlmt iinde b-i hayt istemez knl,
Laln, zull eme-yi hayvn yeter mana.
Zhid! Kovar isen meni mey-hneden bu gn!
Rz-i ezelde yr ile peymn yeter mana.
Geri, Hat getdi elnden vusl-i dost,
Her dem hayl-i ddede mehmn yeter mana.
19
Dny yznde ol yzi mhum yeter mana,
Her dem gamnde nle v hum yeter mana.
sbt klmam ruh-i zerd, ek-i surhum,
Dev-yi eke byle guvhum yeter mana.
lem haliki mana cmle hasd ola,
Ol stnun iti penhum yeter mana.
Zhid gnme tle i sedem deyp yk
Sen var ine, beht-i siyhum yeter mana.
Kesme md, rahmet-i hakdan Hat sen,
Cmle hatda, ltf-i ilhum yeter mana.


Dr. Emek enmez

KAYNAKA
Doerfer G, randaki Trk Dilleri TDAYB, 1969, s. 8.
Ergun, Sadeddin Nzhet, Hatay Divan-ah smaili Safevi Hayat ve Nefesleri,
stanbul Maarif Kitaphanesi, stanbul.
GENCE, Turhan, ah smail Hatai, Napoli 1959.
HNZ, Walter, Uzun Hasan ve eyh Cneyd, ev. T. Bykolu, Ankara 1992.
Semenov, A. A. (1957), Sobranie vostonh rukopisey, Akademi Nauuk Uz-
bekskoy, SSSR, IV, Takent.
Smer, Faruk, Safevi Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trkleri-
nin Rol, Ankara 1992.
ah smail Hata Klliyat, (hazl. Babek Cavanir, Ekber N. Necef), Kakns
Yaynlar, stanbul 2006.

DOKUZUNCU OTURUM
Oturum Bakan: Yrd. Do. Dr. Habib AKDOAN
Do. Dr. Hseyin ZCAN

Hac Bekta Velide Derviin Nitelikleri
Dr. Mark SOILEAU

Vilayetnamenin Dnyas, Hac Bektan Miras
r. Gr. Salih GLERER

Kolu Ak Hacm Sultan ve Hacm Sultan Menkbnmesindeki
Tasavvuf Unsurlar
HACI BEKTA VELDE
DERVN NTELKLER
Do. Dr. Hseyin ZCAN

Fatih niversitesi
retim yesi

Do. Dr. Hseyin ZCAN
ZET
Hac Bekta Veli, 13. Yzylda bir takm siyasi ve sosyal alkantlarn
hkm srd Anadoluda gelin canlar bir olalm, bir olalm, iri
olalm, diri olalm arlaryla ayrlklarn getirecei olumsuzluklara
dikkat ekerek herkesi birlik ve beraberlie davet etmi, ilimden gi-
dilmeyen yolun sonu karanlktr mesajyla cehaletin ktlne vur-
gu yapm, eline, diline, beline sahip ol nasihatleriyle toplumda hu-
zur, gven ve bar ortam olumasna katk salamtr.
Hac Bekta Veliyi daha iyi anlamak iin ncelikle onun eserlerini in-
celemek gerekir. Tasavvuf kltrnde yaygn olan, mridin mridle-
riyle yapt sohbetlerden oluturulan eserleri, onun fikirlerini dorudan
yanstan asl kaynaklardr. Daha sonra oluturulan db ve erkn ki-
taplar da tarikatn uygulamalar hakknda nemli bilgiler vermekte-
dir. almada elimizdeki iki erknnmeden hareketle dervie yklenen
mana, derviin nitelikleri, dervi zelinde insanda beklenen tavr ve
davranlar tespit edilmeye allacaktr. Ayrca Hac Bekta Velinin
ngilterede tespit ettiimiz kayp kitab Hadis-i Erban erhinde der-
viin zellikleri ile ilgili seilmi hadisler nemli ve orijinal bir kaynak
olmas asndan ncelikle ele alnacaktr. Sonuta Hac Bekta Velinin
beklentileri ve sufilik yoluyla eitimini tamamlayacak ideal insan tipo-
lojisi zerine tespit ve deerlendirmeler yaplacaktr.
Anahtar Kelimeler: Dervi, Bektlik, Erkn, Hac Bekta Veli
GR
Tasavvuf stlahnda sfilerin uyduklar ve uyguladklar kurallara "db-
sofiyye", tarikt ehlinin gzettii ve dikkate ald kurallara db- tarikt,
erkn, erknnme veya db denir. Tasavvufta her mridin yol haritasn
belirleyen farkl hallerde uymas gereken bir takm kurallar -erkn- vardr.
Sfiler, bal bulunduklar tariktn kurallarna uygun olarak yaarlar. Bu
kurallar btn o tariktin db ve erknn oluturur. "slm mistiklerinin
toplum iinde uygulamalar ile ilgili hususlar "db- sfiyye, erknnme yahut
miyar- tarkat" denilen eserlerle anlatla gelmitir. "dbul-mridn, rdl-
mridn, dbus-seniyye, Snen-i meyh Halvetiyye, Behets- seniyye,
Drretl-esrar ve Kenzl-feyz gibi sfi literatrde rnekleri olan db kitapla-
rnda yer alan konular tasavvuf klasiklerinde de ele alnp ilendii gibi yine
tasavvuf klasii kabul edilen Risale-i Kueyr, Keful-Mahcb, el-Lum,
Cevmi dbis-Sfiyye, Avrifl-Maarif, Taarruf gibi daha ziyade stlaht-
sfiyye veya Tabakt- sfiyye denilen eserlerin bnyesinde de belli balklar
altnda ksmen veya geni olarak ele alnmaktadr. dba dair hususlar daha

sonraki dnemlerde bilhassa Trk sfileri tarafndan miyar- tarikt, db-

tarikt, hurde-i tarikt, tariktnme, usul-i tarikt, erknnme gibi isimlerle
eitli manzum veya mensur eserlerde toplanmtr. Tarikt prleri, sonra gelen
mceddit, mrit veya halifeler tarafndan yazlan, yazdrlan veya derlettirilen
bu gibi eserlerin, tasavvuf tarihi incelendiinde say itibariyle hayli ok olduu
grlecektir. "1
Bu ekilde Bekt db ve Erknyla dorudan ilgili olarak telif edilmi
yazma eserler bulunmaktadr. Eserlerden dokuz tanesi Hacbekta le Ktp-
hanesindedir. Tespit edebildiimiz db ve erkna ait eserlere u isimler veril-
mitir: db ve Erkn- Bektyye, db- Tarikt- Bektyye, Bekta nanc-
na Ait Bir Risale, Bekt Tarktine Ait Usl, db, yinler Mecmuas, Bekt
Tarktinin Erkn hakknda Risale, Erkn- Bektyye Risalesi, Erkn
Bektyyeye Aid Mecmua, Silsilenme-i Tarktnme-i Bektyye.
Bekt tarikatnda tarikatn pri Hac Bekta Velidir. Tariktn alt yapsn
o oluturmutur. Onun "Drt Kap Krk Makam" adyla oluturduu bu sistem
tariktn seyr-i slkudur.
"Kaygusuz Abdl Bekti erknnmesi zerinde dzenlemeler yapar.
Bektliin ilk erknnmesini yazan o olur. Bylece Bekt tariktnn ilk t-
zk yapcs Kaygusuz Abdldr. Balm Sultan ise bu erknnmeyi sonradan
gelitirmitir ve kurumlatrmtr. "2
Tarkatn erkn, tarkatn sistemini oluturan dzeni salayan kurallardr.
"Erknnmeler eitli toplumsal olaylar srasnda (doum, lm, snnet, ev-
lenme, vb. gibi) kurum mensuplarnn "nasip alma" (kuruma kabul edilme),
"dervilik, babalk, halifebabalk, dedebabalk" gibi grev alma durumlarnda
bireylerin grev ve ykmllklerini gstermenin yansra baz akitleme (sz
verme)leri de iererek bireyin davranlarna yn verecektir. "3
Erknnmelerin muhtevasyla ilgili olarak Glpnarlnn tespitleri u ekildedir:
"Bektlie giri trenini anlatan, muayyen ilerin yaplmasnda okunmas
adet olan tercemanlar, ekilmesi icap eden glbanklar ihtiva eden ve
"Erknnme" denen mecmualarn bazlarnda, ia-y mamiyye (Cferiyye) gre
"Uslid-dn, Furud-dn" denen inan ve ibadet, baz eksikleri olmakla beraber
izah edilmekte "muhabbet meclisi"nden, "dem"den hi bahsolunmamaktadr." 4
1
Belks Temren, Bektliin Eitsel ve Kltrel Boyutu, Kltr Bakanl Yaynlar,Ankara 1995, s. 67.
2
Temren: a.g.e., s. 109.
3
Ali Alparslan, Abdulbaki Glpnarl , Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1996, s. 104.
4
Srr Rf Alev, eyh Ahmed BedreddinBekt Tarikatna Aid usl db ve yinler Mecmua-
s, h.1244, Sleymaniye Ktphanesi, zmirli . Hakk, Nu:1243,v.28b.

Do. Dr. Hseyin ZCAN
Bekt db ve erkn mecmualarnda tarikatla ilgili konuyla dorudan ilgili

kavramlar ayet ve hadislerle aklanr. Zaman zaman manzum blmlerin de yer
ald erknnmelerde yer yer edeb syleyiler grlr. Ayrca tarikatn ulular-
nn iir ve szlerinden rnekler verilir. Zaman zaman dier tasavvuf bykleri-
nin szleri de erknnmelerde yer alr.
Erknnmelerde muhatap yol ehli olan dervilerdir. Bazen dorudan dervi
hitabyla bazen de benzer ifadelerle tarikat mensuplarna tavsiye ve telkinlerde
bulunulmaktadr. Kkeni Farsa olan dervi kelimesinin szlk anlam fa-
kirdir. Tasavvuf ehlinin maddiyattan uzak sade bir hayat tercih etmesi sebebiyle
dervi ismi bu zmre iin kullanlmaya balamtr.
Tasavvuf, mensuplarn Allaha yaklatrmay gaye edinen bir anlaytr. Bu
anlayn kurumsallam ekli olan tarikatlar ise bir mektep hviyetindedir.
Tarikata ait erknnmeler ise mensuplarn tabi olaca eitim programlar, mf-
redat konumundadr.
Erknnmelerde dervilerin uyaca kurallar; tavsiyeler, yasaklar, telkinler yer
almaktadr. zelde dervi iin yaplan bu tavsiyeler genelde herkesin uymas
gereken ideal insan olmann reetesidir.
almamzda iki ayr erknnmeden setiimiz baz blmlerle Bekt an-
laynda derviin olmas gereken baz niteliklerini gstermeye alacaz.
Erknnmede derviin nitelikleri dervi kimdir? sorusunun ardndan u ekilde
sralanmaktadr:
Dervi kimdir? Dervi oldur ki varlndan yok ola, eer cmle lem garka
var, hi vecihle derdi olmaya. Dervi kimdir? Cevap: Varlndan geip yok
menziline gire ve bir anda cmle lem yok olsa zerre kadar derdi olmaya ve
dernunu depretmeye.5 Derviliin esas kelimenin de anlamna uygun olarak
varlktan yoklua geitir. Benliin eritilmesi, dnyevi dertlerden etkilenmemesi
tam teslim halidir. Erknnamenin devamnda derviin nitelikleri u ekilde sa-
ylmaya devam edilmektedir:
Derviliin ba nedir ve aya nedir? Cevap: hlastr yani her nefis zerine
bend ise ve her ne hizmet edersen varlk getirmeyerek ve imtinan etmeyerek ol
nefsi ve hizmeti srrna getirmektir. Aya, varl terk edip, yokluk ile dima
makam hizmetinde olmaktr. 6 (30a)
Burada varlktan, benlikten arnmaya vurgu yaplarak ilenen amelin ihlasla
deer kazanacana iaret edilmektedir.
5
a.g.e.,v.30a.
6
a.g.e.,v.31b.

Dervi kelimesini oluturan Arap harflerine deiik anlamlar yklenerek de

derviin nitelikleri zetlenmitir:
Dervi lafz be harftir. Mns ve rumuzu nedir? Cevap: Derviin dal, dert
ehli olup cismi Hud korkusundan zaif ve yz sar olmaya iarettir. Ve, rs,
her ne ilersen Allah iin ileyip riya etmemeye iarettir. Vav ve rs yani akra-
balar ve dostlar terk edip Hak kelmndan gayri kelm sylemeyip ve dn-
meyip daima Allah zikretmektir. Ve yas, cmle halka yaman sanmamaya
iarettir. Ve n ak- Hakla daima d olmaya iarettir. 7
Tarikata girite derviin nitelikleri aday kiiye (tlib) aktarlarak onun psikolo-
jik hazrl yaplmaktadr. Bir sonraki aamada dervi, adm adm ilerleyerek ideal
insan olma (insan- kamil) olma yolunun merdivenlerini trmanmaya balar:
mdi tcn terkleri on iki olmak oldu ki tc sahibi olan kimse ol on iki yara-
maz huylar terk edip onun mukbili her birinin yerine melekiyet sfatlarndan
birini getirip tahsil-i keml etmesine iarettir. btida evvel, on iki yaramaz sfattan
biri cehildir. Bir slikin lazmdr ki cahillie sebep olan nesneleri terk eyleyip ol
sfat- hamdeden, cahillik mukbili ilimdir, yerine onu tahsil eyleyip getire
klellh Tel ehidallhu enneh l ilhe ill hve vel-meliket ve ull-ilmi
kimen bil- ksti8 ve klellh Tel Hel yestevillezne yalemne vellezine l
yalemn 9 ve kale Resulullahi aleyhisselam Teallemel ilme minel mehd
ilellahdi10 ve kez kle aleyhisselam utlubl ilme velev bissn11 ve keza" kle
aleyhisselam El ulem verasetl-enbiya. 12 kincisi masiyettir yani Allah
Telya ve Reslne si olmaktr nez billh-i Tela her slike lazmdr ki
gnahlar terk edip onun mukbili sfat- hamdeden (28b) tatdir. Onu tahsil
edip Hak Tel ve Reslne mut ve munkd olmaktr. Klellah Tel
Etllahe ve etr-resle ve ull emri minkm. 13 ncs Hev-y nefstir.
Her slike lazmdr ki nefsi ldrp hevlar kesip terk eyleye. Onun mukbili
tevbe-i istifardr. Ve kalellah Tel ve emm men hfe makme Rabbihi ve
7
"Allahtan baka tanr bulunmadna ahit bizzat Allahtr. Btn melekler, Hak ve adalatten
ayrlmayan ilim adamlar da bu geree, Azz ve Hakm Allahtan baka tanr olmadna ahittir-
ler" Ali mran, 3/18.
8
"Hi bilenlerle bilmeyenler bir olur mu " Zmer, 39/9.
9
Metnin anlam u ekildedir: lmi, beikten mezara kadar tahsil ediniz. Ancak kaynaklarda
geen rivayet ve anlam aadaki gibidir: Beikten mezara kadar ilim talep ediniz.
10
Metnin anlam u ekildedir: lim, inde de olsa, tahsil et(mek iin yollar aray)nz. Ancak
kaynaklarda geen rivayetin anlam aadaki gibidir: lim, inde de olsa, tahsil et(mek iin
yollar araynz.
11
Metnin anlam u ekildedir: Alimler, Peygamberlerin vrisleridir. Ancak kaynaklarda geen
rivayetin anlam aadaki gibidir: Alimler, Peygamberlerin vrisleridir.
12
"Allaha itaat edin Reslne ve sizden olan ull-emre de itaat edin "Nis, 4/59.
13
"Ama kim Rabbinin divannda durmaktan korkarsa ve nefsini hev ve hevese uymaktan dizgin-
lerse onun varaca yerde cennettir olsa olsa. "Nzit, 79/40, 41.

Do. Dr. Hseyin ZCAN
nehen Nefse anil-hev feinnel-cennete hiyel-mev14 Drdncs gaflettir. Bir

slik lazmdr ki cmle halinde gafletlerini terk eyleye onun mukbili zikrullahtr.
Daima Hak Tel hazretlerini zikretmektir. Kalellah Tel zkurullahe zikren
kesra 15 Beincisi tamdr. Onun mukbili kanaattir. Kle Reslullah Sallallah
aleyhi vesellem El kanaat kenzn l yefn" bir dahi "azze men knaa zelle men
tamaa16 Altncs, muhabbet-i dnyadr. Yani ehl-i dnya kapsna dnya iin
varmaktr. Onun mukbili tevekkldr. Dnya muhabbetini terk edip yerine
muhabbetullah ve muhabbet-i Resl getirip Hakka tevekkldr. Kalellah
tel ve men yetevekkel alellhi fe hve hasbh. 17 Yedincisi arzu ve hevestir yani
dnya mertebelerinden yce mertebe istemektir. Onun mukbili zhddr. La-
zmdr ki byklk muhabbetini zhidlik eyleye. Kale aleyhisselam ahiru ma
harace mines-sddkne hubbul-ch 18 Sekizincisi ehvettir. Onun mukbili
takvdr. Kalellah Tel nne ekremekm indallhi etkkm. 19Dokuzuncusu
kibirdir, onun mukbili tevzudur. Kibri terk edip tevzu sahibi ola. Onuncusu
cevrdir. Yani ehl-i imna cevr cef ve zarar etmektir. Onun mukbili nefydir.
Kalellah Tel Vel kzmnel gayze vel fne aninnsi20 ve kale aleyhisselam
Hayrnnsi men yenfaunnase errun-nsi men yefirrannse21 ve kle men l
yerhamnnase l yerhamhullhu22 Onbirinci bahl ve aceledir, Onun mukbili
cmertliktir. Hasislii ve acele etmei terk edip cmertlik (ede) ve sabreyleye. El
musavvir kalellhu Tel: nnem yveffes-sbirne ecrehm bigayri hisb23 ve
14
"Allah ok zikredin Onu sk sk ann." Ahzb, 33/41.
15
Metnin anlam u ekildedir: Kanaat, tkenmez bir hazinedir. Ancak kaynaklarda geen rivayet
ve anlam aadaki gibidir: Kanaat, tkenmez bir hazinedir.
16
"Allaha dayanp gvenene Allah kfidir." Talk, 65/3
17
Metnin anlam u ekildedir: (Peygamberlikten sonra gelen) Sddikiyet makamn ihraz eden-
lerden bile en son silinecek duygu, makam sevgisidir.Ancak kaynaklarda geen rivayet ve anla-
m aadaki gibidir: (Peygamberlikten sonra gelen) Sddikiyet makamn ihraz edenlerin gn-
lnden bile en son silinecek duygu, makam sevgisidir.Bu sz, hadis olarak nakledilmemektedir.
18
"Allahn nazarnda en deerli en stn olannz iinizden takvda (Allah sayp haramlardan
saknmada) en ileri olandr. Hucurat, 49/13.
19
"O mttakler ki kzdklarnda fkelerini yutar insanlarn kusurlarn affederler." Ali mran, 3/134.
20
Metnin anlam u ekildedir: nsanlarn en hayrls, onlara bir faydas dokunandr. nsanlarn
en erlisi de, onlardan kamak suretiyle aralarna karmayan ve onlara bir faydas dokunmayan
kimsedir. Ancak kaynaklarda geen rivayet ve anlam aadaki gibidir: nsanlarn en hayrls,
onlara bir faydas dokunan kimse (onlar iin faydal olan)dir. Belirtilen metin u ekilde de nak-
ledilmektedir.nsanlarn en hayrls, onlara en fazla faydal olan kimsedir.
21
nsanlara merhamet etmeyene Allah da merhamet etmez.
22
"Hak yolunda sabredenlerdir ki cretleri hesapsz bir tarzda denir." Zmer, 39/10.
23
Metnin anlam u ekildedir: man, iki ksmdan mteekkildir: Birinci ksm sabr, ikinci
ksm ise krdr.Ancak kaynaklarda geen rivayet ve anlam aadaki gibidir: man, iki ya-
rmdan mteekkildir. Bir yars kr, dier yars ise sabrdr. Baz kaynaklarda da u ekil-
dedir: man, iki yarmdan mteekkildir. Bir yars sabretme duygusunda, dier yars ise k-
retmede gizlidir.

kle aleyhisselam "elimn nisfn nsfn es-sabru ve nsfun e-kr.24 Ve kle

aleyhisselam L yectemeuah el imnu fi kalbil-mminine ebeden zikren25 ka-
les-sabr miftahl ferec26 Onikinci kazullahdan yz evirmektir. Onun mukbili
teslimdir. Lazmdr ki kazullah geldike yzn evirmeyip vesveseleri terk eyle-
ye, kazaya rza (gstere), belya sabr (ede) ve nimete kr eyleye. Klellh Tel
"Radiya"llah anhm ve rad anh"27 ve kalellh Tel ve-krli vel tekfrn28
ve klellh Tel vele neblvennekm bieyin minel havfi vel ci ve naksin
minel emvli vel enfsi ves semert. Vebeiris-sbirn. Ellezine iz esbethm
musbetn kl inn lillhi ve inn ileyhi rcin29
30
Erknnmede geen oniki yaramaz sfat ve onun yerine dervilerin sahip
olmas gereken oniki haslet ayet ve hadisler referans verilerek sunulmutur. Bu-
rada dikkat eken metot kiilerdeki olumsuz hasletlerin, hangi olumlu huylar
kazanlarak giderilecei belirtilmi, derviin motivasyonunu salamas asndan
konuyla ilgili ayet ve hadislerden semeler verilmitir.
Tarikata giren dervi burada ifade edilen olumsuz duygulardan arndktan
sonra tarikata girmenin ve bir mertebenin sembol olarak tac giymeye hak ka-
zanacaktr. Kiinin aama kaydetmesiyle birlikte sorumluluklar da paralel olarak
artmaktadr:
mdi mlum ola ki bu on iki yaramaz sfatlar terk edip ve on iki gzel sfatla-
r tahsil eyleye. (O zaman) Tc giymeye mstehak olur: Vel ilahe illllah kelime-
si on iki huruftur. Muhammedn Resulullah kelimesi dahi on ikidir. Tc giyen
kimsenin zerine lazmdr ki kelime-i tevhidi dilinden drmeye. Daima
zikrullahtan hl olmaya. Hakkn zikri, dilinden ve kalbinden yol bulup zikr-i
24
Metnin anlam u ekildedir: Bir mminin gnlnde, cimrilik ile iman kesinlikle bir arada
bulunmaz. Ancak kaynaklarda geen rivayet ve anlam aadaki gibidir: Bir mminin gnln-
de, cimrilik ile iman kesinlikle bir arada bulunmaz. (Biri varsa, dieri yoktur.) Baz rivayetlerde
ise az bir farkllkla u ekildedir: Bir kulun gnlnde, cimrilik ile iman kesinlikle bir arada bu-
lunmaz. (Biri varsa, dieri yoktur.)
25
Sabretmek, skntdan kurtulmann anahtardr.Ancak kaynaklarda geen rivayet ve anlam
aadaki gibidir Sabretmek, skntdan kurtulmann anahtardr.
26
"Allah onlardan raz onlar da Allahtan raz oldular." Tevbe, 9/100.
27
"kredin bana sakn nankrlk etmeyin " Bakara, 2/152.
28
"Biz mutlaka sizi biraz korku ile biraz alk ille yahut mala, cana veya rnlere gelecek noksanlkla
deneriz. Sen sabredenleri mjdele ! Sabrllar o kimselerdir ki balarna musibet geldiinde " biz
Allaha aidiz ve vakti geldiinde elbette Ona dneceiz" derler."Bakara, 2/155, 156.
29
Srr Rf Alev, eyh Ahmed Bedreddin Bekt Tarikatna Aid usl db ve yinler Mecmua-
s, h.1244, Sleymaniye Ktphanesi,zmirli . Hakk,Nu:1243,v.28a-29b.
30
Srr Rf Alev, eyh Ahmed Bedreddin,a.g.e.,v. 29b.

Do. Dr. Hseyin ZCAN
kalb makamna vasl olasn. Tca kemliyle mstehak ola ve on iki terkli tc gi-
yenlerin srr Hakkn zikr-i kalb makamna eriip vsl olduklarna iarettir. 31
Erknnamede bir baka aamada tarikatn hkmleri olarak derviten bekle-
nenler yle sralanmaktadr:
Sual; tarkat ahkm katr? Altdr; Tevbe, Teslim, Pk olmak, Btn
mamr olmak, Knaat, zzet. Sual: Yine tarkatn ahkm katr? Cevap: Alt-
dr: Mrifet, Cmertlik Balanmak. Yani gerek dervilikte ve gerek hizmette
sdk ile o hizmeti yerine getirmek. Sdk. Yani yaln symeyip sdk olmak. Te-
fekkrdr. Yani her ite fikri ziyade ola Tevekkldr. Erkn- tarkt altdr:
limdir, Sabrdr, Kanaattir, Rzdr, Tefekkrdr Tevekkldr. hlas- tarkt
altdr: Birincisi; Hayrdr. Yani hayr i ilemeye say etmeli. kincisi; Zikirdir.
Yani daima Allah Zl-Celli zikretmektir. ncs; Terk-i arzudur. Yani
dnya arzularn terk etmektir. Drdncs; Terk-i hevdr. Yani nefsin haz
ettii eyleri terk etmektir. Beincisi; Korkudur. Yani daima Allah Telnn
rzas olmad nesnelerden korkmaktr. Altncs; evktir. Yani daima Allah
Tel ve Resul ile mam Ali evkinde olmaktr. 32
Derviin nitelikleriyle ilgili hususlar saylrken tavsiye ya da yasaklarn oniki
saysnca olmas dikkat ekmektedir. Bu formel say muhtemelen Bektai tarika-
tnca da kutsal kabul edilen oniki imama izafeten tercih edilmektedir.
Erknnmedeki u ifadelerde derviin oniki eye bal olmas tavsiye edilmektedir:
Ol kim bal gerek, evvel gz namahremden, ikinci kula yaramaz haber-
den, nc dili bal gerek er kelamdan, irkten ve drdnc, hatardan, kin-
den bal gerek, beinci mekri, altnc buhlu, yedinci hrs bal gerek. Sekizinci,
kuvvet bendi bal gerek, dokuzuncusu ayb, onuncu, eli bal gerektir, uur-
luktur. On birinci, aya yaramaz ilerden on ikinci Haktn gayrya gnl bal
gerek 33
Erknnmede geen bir anektotta; Gnlerden bir gn Ammar ibn-i Ysr
Hz. Alinin huzuruna gelir ve kendisinden sonra onun yolunun kimler aracl
ile ve nasl devam edeceini sorar. Bu blmde Hz. ah; tarikat silsilesinde kim-
lerin hak olduunu, yolu kimlerin devam ettireceini, onlarn ve onlara tabi
olanlarn zelliklerini, bu kiilerin neye gre hak olduklar uzun uzun anlatr.
Ya Ammr mrdlerim (7b) muhiblerim tevell ve teberrm gzeteler. Hriciyle
ihtilt etmeyeler. Elsizin eteksizin erisin dorultmayalar ve std hakkna riyet
edeler ve stddan cn dahi saknmayalar. Byle itaat edip yollarn arayalar. Yol
31
a.g.e,v. 30b.
32
Srr Rf Alev, eyh Ahmed Bedreddin: a.g.e.,v.32a.
33
db u Erkn- Bektaiyye: Yap Kredi Sermet ifter Aratrma Ktphanesi, No.7/2, v. 7b.

bilen mridlerime tazim edip std gzyle greler ve tarkata ve erkn- evliydan
bir harf retenin nne gemeyeler34
Eserde bin bir makam bilmeyen bir derviin krk drt makam bilme-
si, onu da bilmeyenin mutlaka sekiz makam bilmesi gerektii ifade edilir Sekiz
makamn bilinmesi dervilik iin farz- ayn (olmazsa olmaz)dr. Sekiz makam
yledir: Sul etseler ki sekiz makm, ne makmdr ? Cevb gr kim evvel,
makm- tayyibndr. kinci, makm- bdndr. nc, makm- zhidndr.
Drdnc, makm- sdkndr. Beinci, makm- rziyndr. Altnc, makm-
kirndr. Yedinci, makm- muhibbndr. Sekizinci, makm- rifndr. 35
Sekiz makam verildikten sonra srasyla bu makamlarn temsilcisi olan pey-
gamberler ve onlarn bu makamlarla olan mnasebetleri aklanr: Tayyib,
demdir. bid, dristir. Zhid, sdr. Sdk, Msdr. Rz, Eyybtr. kir,
Nhtur. Muhabbet, brhmdir. rif Muhammed Alidir. 36
Sekiz makam ile ilgili blmn sonunda, tarikat erenlerinin buyurduu drt
makamdan daha bahsedilir. Bu makamlar ile ilgili olan meleklerin isimleri veri-
lir: Ve dahi tarkat erenleri drt makm buyurmutur: Evvel, makm- cebert,
ikinci, makm- melekttur. nc makm- lhttur. Drdnc makm-
nsttur. Cebert, eriattr. Ona, Cebril mtealliktir Melekt, tarkattr. Ona
Mikil mtealliktir. Lht, marifettir. Ona srfil mtealliktir. Nst, hakkattir.
Ona Azril mtealliktir. 37
Kuan balanmas ve almas ile ilgili artlar eserde u ekilde ifade edil-
mitir: Eer sul etseler ed ka nesne ile balanr ve ka nesne ile saknr? Cevb:
Drt nesne ile evvel gz ile n-mahreme bakmamak, ikinci kulayla fuhiyn (11a)
ve bhtn iitmemek nc diliyle herze hezeyn ve gayb sylememek ve drdnc
arz-yu hev v heves ve nefisten saknmaktr. Eer sul etseler ed ka nesne ile
alr? Cevb nesne ile. Evvel irdetin ayan Hak yolunda amak. kinci bend-i
fevtnn amak, nc n-mahreme meyl etmemek. Ve bir kardein hakkna
tama etmemek. 38 Bu rneklerde verilen artlarn iindeki kavramlarn anlam
detayl bir ekilde aklanmtr.
Kuak ile ilgili en nemli kavram: Ahd (sz, yemin), bat (ballk) ve va-
siyet kavramlardr. Pir, derviin beline kuak balayp, ahd ettirerek Hak
Telya, biat ettirerek aha, vasiyet ile de pire balar: Sul: Ahd kimin iindir ?
Cevb ahd Hak Tel iindir. Sul bat kimin iindir ? Cevb: h- yrin rz-
kymette dest-i rz ile el ala, bir el Hak huzur- Hakta, arb- kevsere sr-b etse
34
a.g.e, v. 4b.
35
a.g.e, v. 4b.
36
a.g.e, v. 5a.
37
a.g.e, v. 11a.
38
a.g.e, v. 11b.

Do. Dr. Hseyin ZCAN
gerek. Sul: Vasiyet kimin iindir? Cevb: Pr-i tarkat- hakkat iindir kim
vade-i dallette bulup bend nashat ve nur- marifet ile hd ve dell olup rh-
mstakme ird ede. 39 Kuan nian vardr: Muhabbet, vefa, teslimiyet:
ed nedir ve ka nian vardr ? Cevb nian vardr. Evvel muhabbettir. kinci
vefdr. nc teslmliktir. 40
Mrit, derviin kulana deiik dualar okur. Bu duada kulluk ile ilgili hu-
suslar ve manevi hatrlatmalar vardr: Ey tlib yalan syleme, gybet etme, ehvet-
perest olma, kibir ve kin tutma, hased eyleme, grdn rt grmediin syleme,
(16a) elinle komadn eye yapma, elin ermedii yere el sunma, szn gemedii
yere sz syleme, ibret ile bak, hilm ile syle, ke izzet, bye hrmet eyle,
ikrrn sf eyle, Hakk znde mevcut bil, her esrr erenlerde gh ol, zn
tarktta sbit kadem eyle, rehberin Muhammed, mridin Ali, mezhebin Cfer,
grhun nc, prin, Hac Bekta Velidir. 41
Bekt erknnmesinde geen u ifadeler Bekt derviinden beklenenleri
zetlemektedir: "Cenk cidal ehli olma, ke izzet et, bye hizmet, lye
hrmet eyle. Bir kimsenin kusurunu grme, grrsen rt, iyilik eyle, rtemesen
eksik eyle dilin ile kalbin ile rt. . . Su gibi pk ol, her dem alaa ak. Eline,
beline, diline pk ol42 Bekt talibi, Ayin-i cemde mridinin nne diz k-
m ve eteine yapm niyaz durumunda u telkinleri alr:
Baba ol vakit t- bendi eline alp ve o cn yed-i mride sa eliyle keml-i
huls-i ihlasla ve tevecch-i tamm ile tutup sol eliyle mridinin eteini tutup
yapa. Ol vakit kulana kere estafirullah cemi gnahlarmza yalan
sylemeyelim, haram yemeyelim, zin etmeyelim elimizle komadmz nesneyi
almayalm. 43
Hac Bekta Veli, Fevid adl eserinde dervilii zellii ile tanmlamaktadr:
Dervilik eydir: A gzll, iyi bir eyi yapmaktan kanmay, mal ve
para biriktirmeyi terk etmektir. Yani kimsenin hibir eyine tamah etmeyesin, eer
sana bir ey verirlerse almaktan kanmayasn ve aldn eyi de saklayp biriktirme-
yesin. 44 buyurmaktadr.
Eserde, Hac Bekta Veli, dervilere u nasihatlerde bulunmaktadr:
Dervilere lazmdr ki daima zikrullah (Tanry anma) ile megul olsun ve
zikrullahn gayrisinden hari olsun. Halvet, uzlet ve halktan uzaklamay sesin.
39
a.g.e, v. 11b.
40
a.g.e, v. 15b.
41
Srr Rf Alev, eyh Ahmed Bedreddin: a.g.e.,v. 6a.
42
a.g.e.,v.4a.
43
Mehmet Yaman, Fevid, Ayyldz yaynlar, Ankara ?,s.45.
44
a.g.e.,s.93.

Ta ki zikrullahta istikamet meydana gelsin ve dnyaya meyli azal-

snZikrullahn ve muhabbetullahn lezzetine 45
Hac Bekta Velinin bir baka eseri olan Krk Hadiste de dervilikle ilgili
hadislerden semeler bulunmaktadr. Bizleri bu eserden haberdar eden ilk ara-
trmac Abdulbaki Glpnarldr. 46 Eseri kendisinin zel bir kitaplkta bularak
transkribe ettiini bildiren Glpnarlnn byle bir almas yaymlanmad
gibi Krk Hadis adl eserin herhangi bir nshasna da ktphanelerimizde rast-
lanlamamtr. Hac Bekta Velinin bu eserinin bir nshas daha sonra bir
baka kayp eseri Ftiha Tefsiri ile birlikte tarafmzdan ngilterede British Mu-
seum Libraryde bulunmutur. 47
Krk Hadisin bulunduu yazma eserin banda: Sultn el-Hac Bektul-
Horasn rahmetullhi aleyh ol dn era, mn nurnun ba, erenlern tura,
yle beyan klur kim ifadeleri yer almaktadr.
Yazma eserin sonunda ise: Bk mbrek haberler hayrlu szler Kurn tefsi-
rinde peygmber hadisinde ve tezkiretl-evliyda isterler ise malm olna inallhu
tel lkin Allah telnun rahmeti ve peygambern efati ol kiilere olsun kim bun
yazan zaf, bre cnin bir ftihatul-kitb kerre ihlas kulhvallhu ehad okuya
kere peygambere salavt vire her kim bu vasyyeti yerine getre Muhammed Mus-
tafa andan hond ola min y Rabbel-lemn48 ifadeleri bulunmaktadr.
Hac Bekta Velinin Krk Hadis adl eserindeki Hadisler derviliin ve fakir-
liin fazileti ile dervilere nasl davranlmas gerektii hakkndadr. Hadislerin
iinden derviin nitelikleriyle ilgili olanlar unlardr:
Resl aleyhisselam buyurur; her eyin bir kilidi vardr. Cennetin kilidi de sa-
br ve miskinler ile dervilerin sevgisidir. (nk) onlar (derviler) kyamet
gnnde Hak Telnn dostudur. 49
Resl (as) buyurur; dervilerin glleri ibadettir, szleri ve latifeleri doru
olduu srece tesbihtir ve uykular sadakadr. Hak Tel fakirlere gnde kez
rahmeti ile nazar eder.50
Hazret-i Resl yle buyurur; siz dervilere herhangi bir iyilik yapn. Kya-
met gn geldiinde o (iyilik) size rahmet olacaktr. (Ey derviler): Her kim ki
dnyada size gleryzle bir lokma yedirir bir dirhem su iirir, bir hrka giydirir
45
Abdulbaki Glpnarl, Yunus Emre, kbal Kitabevi, stanbul 1936,s.302
46
Hseyin zcan, Hac Bekta Veli, Hayat Eserleri ve Sufilik Yolu, Akademik Eksen Yaynlar,
stanbul 2009,s.69.
47
Hseyin zcan, Ftiha Tefsiri, Fatih niversitesi Yaynlar, stanbul 2009,s.64-65.
48
Nurgl zcan, Krk Hadis( Hadis-i Erban), Fatih niversitesi Yaynlar,stanbul 2010,s.159.
49
zcan,a.g.e.,s.160.
50
zcan,a.g.e.,s.160.

Do. Dr. Hseyin ZCAN
ve kaybnz buldurursa (ihtiyacnz giderirse) siz (derviler) de onlarn elinden

tutup Cennete iletin. 51
Hazret-i Resl yle buyurur; eer bir dervi derviliine raz olursa (Hak ka-
tnda) ondan daha faziletli kimse olmaz. 52
lmi ile amel eden alime ve fakirliine sabreden fakire Hak Tel nazar eder.
Alim peygamberin mmetidir, dervi ise Allahn dostudur. 53
Hazret-i Resl yle buyurur; derviler Allah Telnn vekilleridir. Her kim
ki dnyada onlara hor bakarsa (kt davranrsa) Allah hor grm gibidir. Her
kim ki Allaha hizmet etse Hak Tel (onlarn) cennete gireceklerine kefildir.54
Hazret-i Resl yle buyurur; (dnyadaki) ilerin en hayrls u itir: der-
vilik, alimlik ve dnyay terk etmek. 55
Hazret-i Resl yle buyurur; Musa Aleyhisselam celal sahibi yce Allaha
sordu; (ya Rabbi) senin sevdiklerin kimlerdir (bana syle ben de onlar) senin
iin seveyim. Allah Tel da: Benim sevdiklerim (benim yolumdan kmayan)
sadklar ve (kullukta) sabr gsteren dervilerdir, diye cevap verdi. 56
Hazret-i Resl yle buyurdu; Allah Tel be kimseyle meleklerine kar
vnr; Hak yolunda savaan gazi, kanaat sahibi (olan) dervi, ibadetle megul
olan gen, fakirlere ikramda bulunan zengin ve yalnz kaldnda Allah korku-
sundan alayan kii. 57
Hazret-i Resl yle buyurur; Allah Telnn melekleri vardr. Bunlar der-
viler iin dua ederler ve kyamet gnnde de onlara efaati olurlar. 58
Hazret-i Resl yle buyurur; hayr tr: dervilik, ilim ve dnyay terk et-
mektir. 59
Bekti tariktna ait db ve erkn oluturan kavramlar Bekt airlerince
ska ilenmitir. Bu ekilde erkna ait kavramlar airlerce yorumlanarak zama-
nmza tanmtr. Yazl belgelerin yaygn ve yeterli olmamas sebebiyle iirlerin
deeri n plana kmtr. Zaman iindeki sosyal problemlerinden dolay yazl
51
zcan,a.g.e.,s.161.
52
zcan,a.g.e.,s.162.
53
zcan,a.g.e.,s.162.
54
zcan,a.g.e.,s.163.
55
zcan,a.g.e.,s.164.
56
zcan,a.g.e.,s.167.
57
zcan,a.g.e.,s.171.
58
zcan,a.g.e.,s.171.
59
Hseyin zcan, Alevi Bekt nancna Baklar, Fatih niversitesi Yaynlar, stanbul
2007,s.42.

kltr zayf kalan Bektaler bu yolla da db ve erknlarn nesillerden nesille-

re aktarma imkan elde etmilerdir. Tariktn temel erknn oluturan bu kav-
ramlarn iirlerde nasl yorumlandklar, Bekti airinin dnyasnda ne ekilde
hayal edildii, iir rnekleri incelendiinde grlmektedir. Bu ekilde Bekt
tariktnn db ve erknna ait unsurlarn iirletirilmi ekli elde edilecektir.
Bu sonular Alev-Bekt toplumu iin temeli en eski zamanlara dayanan edeb
manzum bir db ve erknnme rnei olacaktr. 60
Drt Kap Krk Makam anlaynn Hac Bekta Velinin eseri olarak genel
kabul gren Makaltta bulunmas da nemlidir. Bu sistemle Hac Bekta Veli,
tarikatnn temel deerlerini ve tercihlerini belirlemitir. Bu adeta tarikatn ana-
yasasdr. Sonradan dzenlenen erknnmeler bu sistemle ilgili herhangi bir
deiiklie gitmemitir. Onlarn yaptklar pratikleri sistemletirme ve kurumsal-
latrmalarla snrldr.
Hac Bekta Veli tarafndan dzenlenen bu sistemin Bekt airlerince ele
alnmas retinin benimsenmesinin ispatdr. nk air, halkn duygu, d-
nce ve inannn seslendiricisi durumundadr. zellikle halk airleri bu zel-
likleriyle bilinir. iirlerin szl kltrle dilden dile aktarlarak zamanmza kadar
gelmesi halkn kabuln ve iirlerin onlar zerindeki etkisini gstermesi bak-
mndan nemlidir.
Erknnmeler tarandnda bir derviten beklenen ideal insan olma yolun-
daki nitelikler ortaya kacaktr. Hac Bekta Velinin eserlerinde ve erknnme-
lerde dile getirilen bu niteliklerin ayn zamanda btn insanlar iin geerli olan
tavsiyeler olduu grlmektedir. Buradaki nasihat ve tavsiyelerin toplumun her
kesiminden insanlara aktarlmas halinde halk eitimi anlamnda olumlu sonu-
lar alnabilecektir.
Bu alma ile erknnmeler ve Hac Bekta Velinin dervi zelinde insan-
dan beklediklerine dikkat ekerek tarikatlarn eitim fonksiyonunu nazara ver-
meyi planladk. Eitim, kiilerin davranlarnda, istenilen ynde deime mey-
dana getirme sreci olarak tanmlanmaktadr. Tasavvufun gayesi de insan-
kmil yetitirmektedir. Balangc itibariyle de bu sistem yzyllar boyu devam
eden bir birikime sahiptir. Bata eitimle uraan aratrmaclarmz olmak ze-
re ilgililer, insan eitimiyle ilgili programlarn olutururken tarihimizin ve kl-
trmzn nemli yap talarn oluturan bu ahsiyetlerin eserlerini, metotlar-
n ve tarikatlar bnyesinde okunan erkna dair eserleri gzard etmemelidir.
60
Velyetnme. Haz. Hamiye Duran. Trkiye Diyanet Vakf, Ankara, 2007, s. 52a. Bu alma-
daki btn Vilyet-nme atflar bu edisyona gre olup bundan sonra sadece sayfa numaras ile
belirtilecektir.

Do. Dr. Hseyin ZCAN
KAYNAKA
db u Erkn- Bektaiyye: Yap Kredi Sermet ifter Aratrma Ktphanesi,
No. 7/2, stanbul
Alparslan, Ali, Abdulbaki Glpnarl, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1996.
Glpnarl, Abdulbaki, Yunus Emre, kbal Kitabevi, stanbul 1936.
zcan, Hseyin, Hac Bekta Veli, Hayat Eserleri ve Sufilik Yolu, Akademik
Eksen Yaynlar, stanbul 2009.
_____, Ftiha Tefsiri, stanbul 2009.
_____, Alevi Bekt nancna Baklar, Fatih niversitesi Yaynlar, stanbul
2007
zcan, Nurgl, Krk Hadis(Hadis-i Erban), Fatih niversitesi Yaynlar, stan-
bul 2010.
Srr Rf Alev, eyh Ahmed Bedreddin Bekt Tarikatna Aid usl db ve
yinler Mecmuas, h. 1244, Sleymaniye Ktphanesi, zmirli . Hakk,
Nu: 1243.
Tatc, Mustafa, Kurnaz, Cemal, Tasavvufi Gelenekte Miyrlar ve Karaba-
Velnin Miyr, Bizim Bro Yay. , Ankara 2001
Temren, Belks: Bektliin Eitsel ve Kltrel Boyutu, Kltr Bakanl Yayn-
lar, Ankara 1995
Yaman, Mehmet, Hnkar Hac Bekta Veli'nin Vasiyyetnamesi (Fevaid), Ay-
yldz Yay., Ankara 1994.

VLYET-NMENN DNYASI,
HACI BEKTAIN MRASI
Dr. Mark SOILEAU

Albion College Din almalar Blm
retim yesi

Dr. Mark SOILEAU
ZET
Vilyet-nme, Hac Bektan vilyetini kantlamaya amalayan bir
eserdir; dolaysyla, velinin kermetlerini anlatr. Bunu yaparken de
Hac Bektan yaad dnyay ve etrafnda yaayan insanlar canl
bir ekilde betimler. Metnin izdii dnya okuyucularn yaad
dnyaya benzedii iin, Hac Bektan vilyetini gerekletirir. O
dnyadaki insanlar da Hac Bektan kermetlerine ahit olur;
ehdetleri de okuyanlara Hac Bektan vilyetini kabul etmeleri
iin bir model sunar. Vilyet-nme, Hac Bektan vilyetini bu
ekilde insan bir dnyaya yerletirirken mirasnn aktarlmasnda
nemli bir rol oynar.
Anahtar Kelimeler: Vilyet-nme, Hac Bekta, vilyet, kermet
GR
Rviyn- ahbrdan mervdr kim, bir gn Hac Bekta el-Horsn
(kaddesallhu srrahul-azz) Sulca Karaykn ark tarafna seyrna kmd.
Grdi bir kimse karyeden tara kerpi eylemee balk idp ayaklard. Erenler
dahi evka gelp ol bala girdi, ayaklamaa balad. Ol ahs eyitdi: Dervi, bu
bal grdn, ben dahi ayaklarum. Hl eri oldur ki, ol kayanun zerine ka,
an balk gibi ayaklya. Biz dahi grp ana muhibb olavuz didi. Meer kim, ol
kerpi kardu yirn sti yannda bir azm yirli kaya var idi. Hac Bekta Veli
(kaddesallhu srrahul-azz) hemndem Bismillh diyp ol kayanun zerine
kadem basd. Fil-hl, hamra gmlr gibi mbarek ayaklar ol kayaya
gmlp balk mislinde an ayaklamaa balad ve mbarek dizleriyle dahi
dizledi. Ol ahs, erenlerden bu vilyeti gricek b-hu olup kademine ba kod.
Ve ky halkna dahi bu hli ilm eyledi. Cmlesi gelp grdiler. Erenlern
mbrek ayana yzlerin srdiler. Hl dahi bu deme dein malm ve
muayyendr kim Hamr Kaya dimekle mehrdur. Ves-selm. 1
Hac Bekta Vilyet-nmesinde bulunan bu hikye, Hac Bektan mirasnn
nasl olutuunu anlamamz iin zellikle mnal bir rnek sunuyor. Hac
Bektan mbarek ayaklar hamura gmlr gibi kat taa gmlrken onun
yaad yerin evresine damga vurduunu gryoruz; ondan te de fiziksel
olarak hissediyoruz. Bizim iin gerek oluyor. Ve metin, ayak bast yerin hl
bugne kadar Hamur Kaya ismini tad ve dolaysyla o kermetin iziyle
iaretlendiini hatrlad iin, Hac Bektan mirasnn devamlln da
sezebiliriz. Hacbektaa ziyaret edip hl Hamur Kaya olarak tannan bu kayay
grm olanlara, miras daha da gerek ve devaml oluyor.
1
2a.

Vilyet-Nmenin Dnyas, Hac Bektan Miras
Bunu yaparken de hikye, Anadolunun krsal hayatn gsteren bir resim

iziyor: bir adam, kyn yaknnda kerpi yapmak iin balk ayaklayp karyor.
Hac Bektan kayaya ayak basmas da hamur yourmaya benzetiliyor. Bu
tablo, kendi bildiimiz krsal hayat ne kadar andryorsa, hikye bize o kadar
gerek ve devaml oluyor; dolaysyla, Hac Bektan miras daha da gze
arpyor.
Bunlarn yannda bu hikye, metnin dier pek ok hikyesi gibi, Hac
Bektan mirasnn oluumu ve geliimini anlatan dikkate deer bir sre
sunuyor:
- Hac Bektan vilyetini ispat etmesi gerekiyor;
- kermet gsteriyor;
- bir ahit kermeti gryor;
- ahit etkileniyor (burada b-hu oluyor);
- ahit, Hac Bektan vilyetini tasdik ediyor (ayana ba koyarak);
- ahit, haberi bir toplulukla paylayor;
- topluluk ta kermeti gryor;
- topluluk ta Hac Bektan vilyetini tasdik ediyor (ayana yz srerek);
- ve Hac Bektan miras bugne kadar devam ediyor (Hamr Kaya ile).
Bu srecin en ok gze arpan unsuru tabii ki Hac Bektan kermet
gstermesidir: zaten Vilyet-nme kermetlerle dolu ve en ok onlar biliniyor ve
hatrlanyor. Fakat sre, kermetten sonra devam ediyor; nk, bir velinin
kermeti etkileyici olacaksa etkilenecek ahidi olmas gerekiyor. Vilyet-nmede
Hac Bektan onlarca kermeti vardr ve neredeyse hepsinin hemen ardnda
grmek fiili geiyor Nureddin Hoca grdi kim. . . , halifeler bu hali
gricek. . . gibi. rnek hikyemizde grmek fiili be kere geiyor: nemli
olanlar, balk karan adamn ve ky halknn kermeti grmeleridir. Kermeti
grdkten sonra da Hac Bektan vilyetini tasdik ediyorlar ve miras bu
ekilde salamlatrlyor.
Metinde sunulan bu sre, genel olarak toplumsal anma srecini yanstyor.
Bir topluluk, ortak bir anya nasl sahip oluyor? nce biri veya birileri bir olay
yaayacak; sre, daha anlaml bir tabirle grg ile balyor. Grg anndan
sonra zamanla anya dnyor. imdiye kadar kiisel andr. Ama gren kii bu
olayn ansn bir toplulukla paylarsa ve olay topluluk iin anlaml ise, paylaan
an toplumsal olur. Olay anan topluluk, dorudan yaayan bireyden daha geni
ve karmak olduu iin, paylaan annn anlam az da olsa deiir. Deiik
bireylerin ortak ansnn sabitlemesi iin topluluk, any toplu olarak yorumlar

Dr. Mark SOILEAU
en basit ekilde, topluluk olay hakknda konuur, grr. Bu

grme/yorumlama srecinden kan ortaka kabul edilen yorum
tekrarlanrsa/anlrsa, topluluun toplumsal ans oluur. Bu toplumsal an bir
ekilde kurumsallarsa da salamlar ve belli bir ekilde gelecee aktarlabilir.
Kurumsallama srecinin nemli bir etkeni de hikyenin yazya geirilmesidir.
Hac Bektan mirasnn olumas ve gelimesi byle bir sreten gemitir.
Vilyet-nme de bu srecin dnm noktasdr. Bu almada Vilyet-nme ve
oluturduu dnyann bu sreteki roln irdeleyeceim.
Vilyet-nme ve Hac Bektan Miras
Hac Bektan mirasnn Vilyet-nme ile teekkl edildii muhakkaktr.
Onun ne zaman, nerede ve nasl hayatn yaadn anlatan baka yazl metin
yoktur. Bu eser yazlmasayd yine hikyeler azdan aza yaylp dank bir
ekilde bugne kadar aktarlrd, ama varolan hikyeler bu metinde
derlendiinde, Hac Bektan hayat bir birlik kazanmtr. Bu kitap
yazlmasayd Hac Bektan retilerini ona atfedilen Maklt adl eserden
anlardk, ama sadece Maklta bakarak onun hayat hakknda hibir bilgiye
sahib olmazdk. Hac Bektan retileri, mirasnn nemli bir unsurudur fakat
hayat, mirasn anlamak iin daha nemlidir. nk Hac Bekta Veli ilk nce
bir dnr deil, bir velidir. Vilyeti de Vilyet-nmede anlatlyor.
Vilyet-nme, Hac Bektan veli olduunu ispat ediyor. Veli Allahn yakn
olarak Allah (veya Hakk)n bu dnya ve halk ile arasnda bir balantdr.
Vilyet-nme bu balanty ispat etmek iin Hac Bektan bir dnya iinde
yaadn ama ayn zamanda o dnyann tesine vardn gsteriyor. Kitabn
giri ksmna gre Hac Bekta: lem-i btndan bu lem-i zhire remz
rumzlarn2 gsteriyor. Metnin etkililii, lem-i zhir olarak izdii dnyann,
metni okuyan veya dinleyen halkn gerekten yaad dnyaya ok
benzemesinden kaynaklanyor: kendilerini metnin dnyas iinde tasavvur
edebilirler. Metnin dnyas ile kendi yaadklar dnya ayn olduu iin gze
arpan ey, Hac Bekta Velidir. Onun vilyetini kantlayan ve ayn zamanda
dikkatimizi eken ey de gsterdii kermetlerdir. Metinde vilyet ve kermet
terimleri srekli yanyana, birbirini tamamlayan kavramlar olarak kullanlr.
Hac Bekta Veli, bu dnyaya remz rumz gsterecekse, grenler olmal.
Metnin iinde halk kermetleri grecek, ve metnin dnda okuyan/dinleyenler
mirasn anp yaatacak. Metnin iindeki ahitler ne kadar etkileniyorsa biz de o
kadar etkileniyoruz. Zaten kitabn amac girite bu ekilde anlatlyor:
2
2a.

Bu kenz-i vilyet-nme-i sadet zuhra gelp evliyullha itikd drst

olan muhibb-i sdklar bu k derysndan zuhra gelen gevherlerinden cn
kulaklarna irip gnlleri srr ve cnlar pr-nr ola. 3
Hac Bektan miras byle balar ve bir topluluk tarafndan srdrlecektir.
Bu sreci anlamak iin Vilyet-nmenin oluturduu dnyaya bakmak lzmdr.
Vilyet-nmenin Dnyas
Vilyet-nmenin dnyas, metinde geen olaylarn arkaplandr. Hac Bekta
figrnn, yaad evre, evresindeki insanlar ve o dnemde geen tarih
olaylar ve durumlarla arasndaki ilikiler adr. Vilyet-nmenin dnyas, bizim
bak amzdan, kutsal bir gemie ait bir tablodur. Bu dnyada olaanst
olaylar olabilir: erenler hayvan ekline girebilir, yerden su kartabilir, ayaklar
kayaya hamur gibi gmlebilir. Ama bunlar, erenlerin yapaca iler; bunlarn
arkaplan olan dnya gerek bir dnyadr. Birka ejderha masal dnda, o
dnya bizim bildiimiz dnyadr. Metnin sunduu bu dnya, metnin yazya
geirildii dnem ve kltrel evrenin hayat tarz, deerleri, beklentileri ve
hassasiyetlerini yanstyor. Metinde kullanlan basit dil ve slp te bu evreyi
yanstyor.
Vilyet-nmenin dnyas, toplumsal, kltrel, siyas, tarih ve doal bir
dnyadr. Metinden bu dnyann siyas yaplarn grebiliriz: Seluklu
hakimiyetinden beyliklere, Moollara ve sonunda Osmanllara gei,
gebelerin yerletirilmesi ve Moollarn slamlatrlmasn grebiliriz.
Mollalar, fakihler gibi din adamlarnn Rum erenleriyle ilikilerini grebiliriz,
trbe ziyaretinin nemini anlayabiliriz. Airet sistemi, ky toplumsal yaplar ve
hatta aile ilikilerini de grebiliriz: rnein, kaynana ile gelin arasndaki
gerginlii sezebiliriz. Metin zellikle gncel hayat hakknda nemli bilgiler
veriyor: mesela, bir muhib Hac Bektaa sadece rek getirmiyor, beyaz bu-
day unundan al yal zafernlu badamlu nefis rekler4 getiriyor. Ksaca,
halkn bu ortamda nasl yaadn grebiliriz.
Buna ilaveten, Vilyet-nmenin izdii dnyay zellikle gerek yapan bir
unsur, hikyelerin yerletirilmesidir. Hac Bektan kermetleri: Konya,
Kayseri, Krehir, rgp gibi ehirlerde; Kzlrmak gibi nehirlerin kenarlarnda;
ve Erciyes gibi dalarn yaknlarnda gerekleiyor. Kermetleri zellikle Suluca
Karahyk iinde ve civarnda oluyor ve oradaki bilinen yerlerden bahsediliyor:
pnar ve kyn ismini veren hyk, byle yerlerin sadece iki rneidir. Bu
dnyay oluturan ve Hac Bektan mirasn salayan zellikle etkili bir unsur
da velinin kermetleriyle anlan yerlerden bahsedilmesidir. Hac Bekta, suyun
yerden akmasn salyor, o pnar Akpnar adyla anlyor. Be tane tan
3
93a.
4
6b.

Dr. Mark SOILEAU
konuup ahit etmesini gerekletiriyor, o yer Beta adn alyor. Bir dan
stnde hrkasn atee atyor, kllerin savrulduu yerden odun bitiyor, o
yzden o daa Hrkada deniyor. Metin bu ekilde yer isimlerini velinin
kermetleriyle aklarken, kye ve etrafna Hac Bektan izini brakyor.
Bylece Vilyet-nmenin dnyas gerekleiyor ve okuyan/dinleyenlerin yaad
dnyaya uyuyor. Hac Bekta-iaretli dnya hl var olduu iin, Hac Bektan
izinin devamll seziliyor; dolaysyla onun mirasnn gelimesine katk
salyor.
ehdet-i Vilyet
Velinn rol Hakkla insan arasnda bir balant olmak olduu ve Hac
Bektan miras insanlarn tasavvurunda tand iin, Vilyet-nmenin
dnyasnn en canl unsuru Hac Bektan etrafnda bulunan insanlardr.
Bazlar yksek makaml siyasler, bazlar kyl veya obanlar. Bazlar Hac
Bektan veliliini merulatran byk pirler, bazlar da ona meydan okuyan
rakip erenler. Ama hepsi sonuta onun vilyetini gryor, ahid oluyor. Hac
Bektan her kermetinin ahidi var ve ahidlerin hepsi etkileniyor. Velinin
vilyeti bu ahidlerin araclyla ispat ediliyor. Kermetlerin ahidi sadece biz
okuyanlar olabilirdi, film seyrediyormu gibi. Fakat hikyelerde her kermete
dier karakterler ahid oluyor ve bir ekilde vilyetini kabul ediyor. Bylece
okuyanlarn kendi kabulleri iin model oluyorlar. Onlar nasl kabul ediyorsa,
biz de tasavvurda yle kabul ediyoruz.
Hac Bektan kermetleri ve ahidlerin ehdetleri, velinin doumundan
hemen sonra balyor. Annesi bebein dudaklarnn hareket ettiini grp,
kulan bebein azna koyar ve dinler: kelime-i tevhidi duyar. ocuun
babasna haber verir ve o, vilyetin iareti olarak yorumlar. 5 Sre: kermet,
ehdet, etki, paylama ve yorumlama aamalarndan ibarettir. Byle bir sre
hemen hemen her hikyede tekrarlanyor, ta ki metnin en son kermetine
kadar. Hac Bekta ldkten sonra, trbesini yapan kfir mimar Yanko
Madiyan trbeden derken Tut ya Bekta diye arr. Tabii sa salim ayak
stnde yere iner, elindeki bardaktan bir damla bile dklmeden. Metnin
nazmna gre:
un ki Yanko Madiyan- mimar pes
Grdi Hnkardan vilyet ol nefes6
Ve Yanko Madiyan, mmin olup Sadk Dervi ismini alr ve trbede hizmet
eder. Velinin vilyetinin etkisi byledir.
5
147b.
6
93a.

Hac Bektan kermetlerini gren ahitler tabii ki etkilenip onun vilyetini

ve stnln tasdik eder. Fakat gsterilen etkiler kiiye gre deiir: meydan
okuyan erenler, siyasler ve halk zr dileyip stnln kabul eder; mridleri
bulunan pirler, Hac Bektaa mrid verir; baz insanlar da ona muhib olur.
Vilyet-nmenin oluturduu dnyay nfuslandran insanlarn Hac Bektaa
baklar, metnin seyrindeki yere gre de deiir.
Vilyet-ehdetin Blmleri
Vilyet-nme nushalar genellikle onlarca ayr balkl hikyelere blnm
bulunuyor. Fakat hikyeler, Hac Bektan kermetlerinin ama ve mahiyetleri,
ahitlerin durumlar, dnyann deiimi gibi etkenlere gre tasnif edilebilir.
Kitabn genel amac Hac Bektan vilyetini Anadoluda gerekletirmek
olduu iin bu srecin aamalarna gre de blmlere ayrlabilir. Bylece drt
blm grnr:
1. Vilyetin Horasanda ortaya k
2. Vilyetin Rumda kklemesi
3. Vilyetin pekimesi
4. Vilyetin halifelere aktarlmas
Bu blmler her zaman birbirinden net bir ekilde ayrlamaz, fakat genel
olarak metnin ak bu deiimleri gsterir.
Birinci blm Horasanda geer ve Hac Bektan vilyetinin ortaya kn
gsterir. Velinin mirasnn asl nemli olan mekn trbesinin bulunduu Rum
olduu iin bu blm onu merulatran bir arkaplandr. Nesebiyle
merulatrdktan sonra, mucizev doumunu anlatp hocas Lokman- Perendeyi
etkilemesi ve hac sfatn kazanmasn beyan eder. Bu blm, Hac Bektan
Ahmed Yesevnin has halifesi olarak gsterilmesi ile sonulanr. Bu srecin
dahilinde Hac Bektan Ahmed Yesevnin dier halifelerinden takdir kazanmas
vardr ve tabii ki dar ei zerinde namaz klmas gibi kermetlerle gerekleir.
Hac Bekta bylece Ahmed Yesev ile balanr. Horasan ve Ahmed Yesev,
Rumdakiler iin ne kadar manev yetki artrrsa, Hac Bektan onun
tarafndan Ruma gnderilmi olmas, merulatrlmas iin o kadar etkili olur.
kinci blm, Horasandan Ruma geliini anlatan gei ksmndan sonra
balar ve Hac Bektan vilyetinin Rumda kklemesini beyan eder. Velinin ilk
ii, Rumda manev yetkiye sahip olan erenlerin tasdiklerini kazanmaktr. Metin
sadece gcn deil, trel model olduunu da vurgular: nce Rum Erenlerine
selam gnderir ve masum bir gvercin eklinde iner. Buna ramen Rum Erenleri,
Hac Bektan gcnden korkarak yolunu nlemek iin urar. Tabii ki Hac
Bekta gcn gsterip teslimlerini salar ve Rumda en byk pir olarak kabul
grr. Bundan sonra, Suluca Karahyk ve civarna yerlemesi, oradaki halk ve

Dr. Mark SOILEAU
siyas yaplarna vilyetini ispat etmesi gerekir. Buras onun mirasn nesillere
tayaca iin vilyetini gstermesi zellikle nemlidir; dolaysyla Vilyet-
nmenin en mehur ve arpc kermetleri bu blmde gerekleir: Nureddin
Hocann abdest suyunu kana dntrmesi, Beta konuturmas ve aslana
binmi Mahmud Hayranye kar kaya yrtmesi bu blmde geer. nkr
edenler, meydan okuyanlar oktur; vilyetin gsterilmesinin gerei de oktur.
Tabii ki Hac Bekta Veli hepsine stnln gsterir.
nc blm Hac Bektan olgunluk an anlatp vilyetinin pekimesini
salar. nceki blmden bu blme net bir gei yoktur. (Zaten nushalarda
hikyelerin sras deiiktir. ) Ama Kadnck Anaya nefes evlad ediliinden sonra,
Hac Bektan kendi gsterdii kermetler yavalar, nk onun vaziyeti
kurulmu bulunur. imdi kabul grm byk bir veli olarak daha karmak
ilikiler kurmas gerekir. Bu blmde grnen insanlar arasnda, Mevlana ve Ahi
Evran gibi Hac Bektan seviyesinde olan byk pirler vardr; Hac Bektan
onlarla ilikisi rekbet mahiyetli deil, samimi ve saygldr. Baz erenler ve
derviler Hac Bektatan el alp kendi kermetli maceralarn yaar: Sar Saltk,
Gven Abdal ve Karadonlu Can Baba gibi. Yunus Emrenin Hac Bektatan
nasib istemesi de bu blme dahil edilebilir. Bu zatlar herhalde Vilyet-nmenin
yazya geirildii dnemde mehur idi; metin onlar Hac Bektaa balayp onun
stnln pekitirir. Gemi kurtarma hikyeleri de bu blmde geer; bunlarda
Hac Bektan vilyeti uzaktan etkilidir ve sadece byk bir veli onu
gerekletirebilir. Ayrca, bu kermetler sonucunda sadece byk velilere lyk
madd kazanlar gelir. Bu blmde Hac Bekta, dnemin siyas glerinin en
yksek derecedeki temsilcileri ile iliki kurar: Seluklu padiahlar, Tatarlar ve en
sonunda Osmanl beylerle. Bu ilikilerle de Hac Bektan vilyeti pekitirilir. Bu
blmn birka hikyesinde Hac Bektan bykln pekitiren anlatmsal
bir yntem de gzkr: hikyenin ilk banda vilyetinin yaylma sreci aklanr.
rek getiren hikyesinde u ekilde aklanr:
Rviyn- ahbrdan menkldr kim Hnkr Hac Bekta Veli (kaddesallahu
srrahul-aziz) un kim Horsndan Ruma geldi. Sulca Karaykde karr
eyleyp nice drl vilyet kermet izhr eyledi. iden muhibbler her tarafdan
erenleri grmee gelrlerdi. Hayr dusn saf-nazar himmetin alurlard. . . . 7
Benzer tabirlerle Yunus Emre, Ahi Evran, elma getiren ve Karadonlu Can
Baba hikyeleri de balar. nceki blmlerde bu sre anlatlmaz, canlanr; ama
bu blmde aka ifade edilir. Sre zaten nceki blmlerde gsterilmi,
Vilyet-nme imdi zetlemek grevini stlenir.
Drdnc ve son blm, Hac Bektan vilyetini ve mirasn halifelerine
aktarmasyla ilgilidir. Bu blmn balangc metinden belli oluyor: Hac
7
126a.

Bekta Veli Hazretleri Halifelerinn her birin bir vilyete nasib itdidir8
balkl ksm ile balar. Bu ilk ksm, blmn giriidir ve vilyetinin yaylma
srecini ok kapsaml bir ekilde anlatr. Bundan sonra be halifenin kendi
hikyeleri anlatlr. Hac Bekta onlara birer yurt tayin eder ve bylece Hac
Bektala balayan yerleme olay yeni nesillere aktarlr. Ve Hac Bektan
kendi hikyelerinde olduu gibi, imdi halifelerinin hikyelerinde miras oluum
sreci aklanr: Pir Ab Sultann maceralar u ifadelerle biter:
Nice drl vilyet ve kermet izhr idp nice kimesneleri kendye mrid ve
muhibb eyledi. 9
Ve Seyyid Cemal, Sar smail, Kolu Ak Hacim Sultan ve Baba Resulun
maceralar hemen hemen ayn ifadelerle biter. Hac Bektan miras, onlarla
devam edecektir.
SONU
Bahsettiim drt blmde ayn sreci grebiliriz: kermet ehdet etki
paylama yorumlama. Bu srecin sonucu da Hac Bektan vilyetinin
tannmasdr. Hikyeler derlendiinde Hac Bektan hayat bir birlik kazanr ve
yazya geirildiinde mirasnn yaylmas iin etkili bir ara olur. imdi kitap olarak
okuyoruz ve metindeki ahitler bizim Hac Bekta anlamamz iin model olurlar.
imdiki okuyanlar kendilerini Hac Bektan ahitlerinin yerine koyar. Bu srecin
nemli bir arac, metnin oluturduu gerek dnyadr. Vilyet-nmenin dnyas,
Hac Bektan ansna bir mekn-zaman verir, veliyi gerek, somut yapar. Bylece
Hac Bektan vilyeti yorumlanabilir ve miras aktarlabilir.
KAYNAKA
Velyetnme. Haz. Hamiye Duran. Trkiye Diyanet Vakf, Ankara, 2007.
8
140b (Pir Ab Sultan). Dierler: 127b (Seyyid Cemal); 129b (Sar smail); 136b, 137b-138a
(Kolu Ak Hacim Sultan); 139b (Baba Resul).
9
Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitapevi, Ankara, 2005.

KOLU AIK HACIM SULTAN VE
HACIM SULTAN MENKIBNMESNDEK
TASAVVUF UNSURLAR
r. Gr. Salih GLERER

Uak niversitesi
Halkbilimi Blm
I. UluslararasHac Bekta Vel Sempozyumu 511

r. Gr. Salih GLERER
ZET
slmiyetin kablnden sonra, Trkler arasnda tasavvuf dnce-
nin ve buna bal olarak da tarikatlarn hzla yayld grlmekte-
dir. Dou Romaya kar kazanlan Malazgirt avandan sonra, e-
itli Trk boylar byk kitleler halinde Diyr- Rma g etmeye
baladlar. Yeni yurt edinme hadisesi gerek konar-ger gerekse ehirli
topluluklar tarafndan XIV. Yzyln sonlarna kadar devam etti.
Deiik tarikat mensuplarnn, zellikle Horasan Erenleri de denilen
Yesev dervilerinin, bu glere katldklarn gryoruz. XIII. Yzy-
ln sonlarna doru Mool basks Anadoluda hem siyas hem ekono-
mik hem de sosyal durumun bozulmasna sebep olmutur. Bu buhran-
l dnemde artk Abdalan- Rm denilmeye balanan erenlerin zel-
likle konar-ger Trkmen topluluklarna kuvvetli etkileri olmutur.
Anadoluda bu konar-ger topluluklar derinden etkileyen dervi ve
eyhlerin etrafnda nceleri szl rivayetlere dayanan evliya klt
olumaya balamtr. Nesilden nesile aktarlmaya balayan bu riva-
yetler zamanla tasavvufa dayal bir menkbnme edebiyatnn
domasna yol amtr. Bu edebiyatn ierisinde XV. Yzyldan itiba-
ren yazya geirilmeye balanan Bekta Menkbnmeleri nemli
bir yer tutmaktadr. te Bekta Menkbnmeleri arasnda, ilk yaz-
lanlardan birisi de, Hacm Sultan Menkbnmesidir. Hacm Sul-
tan, Hac Bekta Velinin, hakknda menkbnme yazlm en
nemli halifelerindendir. Hacm Sultann tarih hayat hakknda
kaynaklarda fazla bir malmt bulunmamaktadr. Bu teblide Ha-
cm Sultann kendi adn tayan vilyetnme ile Hac Bekta Veli
Vilyetnmesindeki bilgilerden hareketle menkbev hayat ele alaca-
z. Ayrca menkbnme nshalar hakknda bilgiler verildikten son-
ra menkbnmedeki tasavvuf unsurlar ele alnacaktr.
Anahtar Kelimeler: Hacm Sultan, menkbe, tasavvuf, vel
GR
Menkabe: ou tannm veya tarihe gemi hikyelerin ahvaline ait fkralar,
hikyeler. Menkabenin oulu olan menkb: Menkabeler, vlecek vasflar
anlamna gelmi olmakla beraber IX. Yzyldan balayarak vellere atfedilen
olaanst olaylardan bahseden ksa anlatlar olarak gemektedir1. Belli bir tari-
katn temsilcisi bir velnin gstermi olduu kermetlerin anlatld eserlere de
menkbnme denilmektedir. Eski Trk dininden gelen birok halk inanc,
masal, efsane, destanla birlikte Budist, Maniheist, ran etkilerle gelimi olan
1
Ahmet Yaar Ocak, Kltr Tarihi Kayna olarak Menkbnmeler (Metodolojik Bir Yaklam),
Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1992, s. 17-36.

Kolu Ak Hacm Sultan ve Hacm Sultan Menkbnmesindeki Tasavvuf Unsurlar
vel klt etrafnda sylenmi ve yazya geirilmi olan evliya menkbelerinin

zellikle konar-ger Trkmen topluluklar esasl etkileri olmutur. 2 Bu kuvvet-
li etkilerin devamnda vel ahsiyetler etrafnda dzenlenmeye balayan
menkbnmeler zamanla menkbnmelere dayanan bir edebiyatn da teekk-
ln salamtr. Bu din-tasavvuf edebiyatn iinde XV. yzyldan itibaren
yazya geirilmeye balanan Bekt Menkbnmeleri de nemli bir yer tut-
maktadr.
Bu teblide, Bekt Menkbnmeleri arasnda tahminen ilk yazya geiri-
lenlerden biri olan Hacm Sultan Menkbnmesi tantlacaktr. Tebliin giri
ksmnda, Hac Bekta Velinin hakknda menkbnme yazlm nemli halife-
lerinden biri olan Hacm Sultann menkbnmesinde ve Hac Bekta Velinin
Vilyetnmesindeki bilgilerden hareketle menkbev hayatn ele alacaz. Teb-
liin dier ksmnda ise Hacm Sultan Menkbnmesinin nshalar hakknda
bilgi verilerek menkbnmedeki tasavvuf unsurlar incelenmeye allacaktr.
2. Hacm Sultann Menkbev Hayat Hakknda Genel Bilgiler
Hacm Sultann tarih hayat hakknda kaynaklarda fazla bir malmat bu-
lunmamaktadr. Menkbev hayat hakkndaki bilgilerimiz ise kendi adn ta-
yan vilyetnme nshalar ile Hac Bekta Veli Vilyetnmesinde anlatlanlarla
snrldr. Menkbnme nshalarnda yazlan silsileye gre, Hacm Sultann
nesebi on iki imamdan biri olan mam Nakye dayandrlmaktadr. Buna gre
Hacm Sultan, mam Naknin olu hzde Hseyinin nc olu ve gerek
ad da Receptir. (HKN: 13b pes imdi immzde hseynin evld kald biri-
ne seyyid cihn dirler birine seyyid sultn dirler birine seyyid hc dirler bir
manda recep dirler) Menkbnmede yazlanlara gre, Hacm Sultann soyu
Hz. Peygambere dayanmaktadr. Halk arasnda vellere duyulan sevgi ve sayg-
nn bir tezahr olarak bu kiilerin atalarn peygamber torunu olarak gster-
mek anane haline gelmitir. Hacm Sultan, gerekten peygamber soyundan m
gelmektedir, yoksa anane icab olarak m menkbnmede byle gsterilmitir?
Bu hususu tespit etmek iin elimizdeki bilgiler yetersiz kalmaktadr.
Menkbnmenin birka yerinde daha bizzat Hacm Sultan kendi azndan
peygamber soyundan geldiini beyan etmektedir.
eitli kaynaklarda, Hacm Sultann Hac Bekta Velinin amcasnn olu
olduu yazldr. 3 Hacm Sultan Menkbnmesinde de bu teyit edilmektedir.
Hac Bekta Velinin, kendi adn tayan vilyetnmesinde, Hac Bekta Ve-
linin, Horasndan Anadoluya gelii ve Rm erenleriyle karlamas esnasnda
meydana gelen hadiseler hep Hac Bekta tek bana olarak anlatlmtr. Hacm
2
Bedri Noyan, Bektalik Alevlik Nedir, Dou Matbaaclk, Ankara, 1985, s. 306.
3
Abdlbaki Glpnarl, Vilyetnme Mankb- Hnkr Hac Bekt- Vel, nkilp Kitabevi,
stanbul, 1990, s. 81-82.

r. Gr. Salih GLERER
Sultan Menkbnmesinde ise bu geli sreci farkl ele alnmtr. Hacm Sultan
Menkbnmesine gre: Hoca Ahmet Yesevnin Hac Bekta Veliye hrmet
gsterip deer vermesine kar karlar ve Hac Bekta Velinin velliini snarlar.
Hac Bekta, onlara bir kermet gsterir. Hoca Ahmet Yesev de onun baka
kermetlerinden bahseder. Bu durum karsnda mritler hatalarn anlayp,
Hac Bekta Veliye yolda olmak isterler. Hac Bekta Veli, sadece Hacm Sul-
tann yoldaln kabul eder. (HKN: 19b, pes hacm Sultn hazretleri yirin-
den kalkup kabl iderseniz biz yolda olalum didi hazret-i hnkr aytd nice
yolda olursz didi suln hcm hazret aytd yle yolda olurum ki yoldan karsan
ururum yola degin didi byle dicek hac bekt vel aytd ey amm sen benim yol-
damsn dedi) Bylece iki vel yolda olurlar. Hoca Ahmet Yesev, Rm ilini
ird etme grevini Hac Bekta Veliye verir. Hac Bektala Hacm Sultan nce
Mekke ve Medineye gidip, krk gn riyzetle megul olduktan sonra, tek gv-
deli iki bal gvercin ekline girerek Rm iline vasl olurlar. Hacm Sultann
kaynaklarda geen lakab Kolu Aktr. Cellt bir zat olarak Hak yoluna git-
meyenleri eiten ve yola getiren kii olarak bilinir. Ayn zamanda Erenlerin
Btn Cellt olarak da bilinir. Ona bu lakbn verilmesi kendisine Hac Bekta
Veli tarafndan kuatlan aa kl(btn klc)la alakal gsterilmitir. Bu aa
kl, byk bir ihtimalle Hac Bekta Veli, Rm iline gelmeden Hoca Ahmet
Yesev tarafndan verilen kl olmas gerekir. (HKN: 20apes sultn hoca ah-
med yesev hazret bir aa kl var idi getirp sultn hc bektun tekbr idp
beline kuatd) Hac Bekta vilyetnmesinde u ekilde anlatlr: Hac Bekta,
btn klcn Hacm Sultana verir. Erenler meydnnn celltln sana verdik.
Fakat haksz i yapma yoksa zararmz sana dokunur. der. Hacm Sultan ken-
disine verilen btn klcnn ne ie yarayacan anlamak iin, meydn sakasnn
merkebinde dener. Merkebe klc vurmasyla, merkebi ikiye bler. Hnkr
bunu duyunca: Kollar tutulsun. der. Hacm Sultan olak olur. Hacm Sul-
tan, Hac Bektan dier halifelerine bavurup yalvarr. Hnkra ricada bulun-
malarn ister. Hac Bekta ricalar kabul eder: Kolu ak olsun! der. Hacm
Sultann kollar alr. 4 Hacm Sultan Menkbnme nshalarnda ise bu olay
aa yukar benzer ifadelerle anlatlmtr; yalnz merkebin ve mermerin ikiye
blnmesinden sonraki ksmda, Hac Bektan kolu tutulsun diye bir bedduas
yoktur. Kolu Ak lakabnn verilmesi baka bir sebebe balanmtr. Bu sebep
menkbnmede yle ifade edilmitir: (HKN: 27b, hnkr hc bekt aytd
ya hcm rmda hcm adlu ir ok olsa gerekdr senin adn kolu auk hcm sultn
olsn didi) Hacm Sultana verilen bu aa kl ona verilen deeri gstermek-
tedir; nk her dervi aa kl tayamaz. Aa kl (btn klc) tamak
byk eyhlere ait zelliktir. 5 Hac Bekta Velinin halifelerinden biri olarak
4
Ahmet Yaar Ocak, Bekta Menkbnmelerinde slm ncesi nan Motifleri, Enderun Kitabe-
vi, stanbul, 1983, s. 132.
5
Noyan, age, s. 110-111-304.

kabul edilen Hacm Sultann XV. yzyldan itibaren bir tarikat olarak kurum-
lamaya balayan Bektliin adap ve erknnn teekklnde nemli etkisi
olmutur. Bekta erknnda, aynl-cem yaplan yere meydn denir. Meydn
odasna ibadet meydn, erenler meydn veya krklar meydn ad da verilir. Bu
meydnda, era taht veya taht- Muhammed denilen tahttn nnde, yani
giriin solunda beyaz rt zerinde meydn ta vardr. Bu taa; kzl eik, ni-
yaz ta, mrvvet ta da denir. Tan bulunduu yer ceza makamdr. Ve Ha-
cm Sultann makam olarak kabul edilir. Doru yolda bulunmayan ve bir su
ileyen kii btn klcyla terbiye edilir. Hac Bekta Veli tarafndan bu vazifenin
Hacm Sultana verildii sylenmektedir. Hacm Sultan cellt bir zat olarak
bilinir. Bu sebeptendir ki, Bektaler ondan ekinir ve korkarlar. 6 Bekta
meydnnda bulunan on iki postun altncs olan kilerci veya trbedr pos-
tunun Hacm Sultann makam olduu sylenmektedir. 7 eitli kaynaklarda
da, buna benzer bilgiler bulunmaktadr. Ancak byle bir postun olmad da
sylenmektedir. 8
Bektaliin, Hacm Sultandan sonraki yzyllarda ortaya kt dnl-
dnde Hacm Sultann yaad dnemde hangi zmreyle ilikili olduu
sorusunun cevabn bulmak iin menkbnme nshalarn bu adan da tahll
ve tespit etmek gerekmektedir.
Klk-kyafet: Menkbnmede Hacm Sultann klk kyafeti hakknda yeter-
li aklama yoktur. zerinde sadece tahminen byke- bir hrkadan bahse-
dilmektedir. Hacm Sultan seyahatleri esnasnda yerleim yerlerine geldiinde
bu yerlerin yaknnda kalarak insanlarn arasna karmyor ve yerleim yerine
yakn bir yerde hrkasna brnp uzun mddet zikirle megul oluyor. (HKN:
35afalan kayann dibinde bir derv krk gndr yimez imez anda hrkasna
brinp yatur)
As tama: Hacm Sultan elinde bir as ile dolamaktadr. Birok asy
kermet gstermek iin kullanr. Bugn trbesinde Hacm Sultana ait olduu
sylenen yars yanm bir as mevcuttur. (HKN: 31bve dah bir ass var idi
igde agacndan dikekod manya bitdi)
ihar darb olma: Menkbnmede, Hac Bekta Veli, Hacm Sultandan ba-
n tra etmesini istiyor; ancak Hacm Sultann da tra olup olmad ifade
edilmemitir. (HKN: 26agel benm bam tira iyle pes sultn hcm hazretleri
yirinden kalkup su getirp nazarnda kod eline su alup sultnn ban slad tig
alup tira itmek istedi)
6
Ahmet yaar Ocak, Hacm Sultn Maddesi MEB Yaynlar, stanbul,1983, cit:6, s.284.
7
Noyan, age, s.111.
8
Mustafa Murat ntu, Hacm Sultn Zaviyesi, Balkesir niversitesi Uluslar Aras Bat Ana-
dolu Beylikleri Sempozyumu, Balkesir, 2005, s. 191-195.

r. Gr. Salih GLERER
Seyahat etme: Hacm Sultan, kendi makamna gelene kadar byk bir kara
kzle, makamna geldikten sonra da, bazen Derv Burhanla bazen de dier
halife ve dervleriyle seyahat etmektedir. Bu seyahatler genellikle Germiyan
Beylii ierisinde (yk, Karahisar, Uak, eyhli, Banaz, Geyikler vs) olmakta-
dr. Hacm Sultan kendi zaviyesini kurduktan sonra, dervleriyle her yl Kurban
(Haclar) Bayramnda Seyyid Gazi Trbesini ziyarete gitmektedir. (HKN:
61apes sultn hcm hazretleri geln imdi dervler seyyid gzinn zerine m-
heyy idelm didi)
eri ibadetler: Hacm Sultan, abdest almak ve namaz klmak gibi eri ibadet-
lerde titiz davranmakta, dervlerinin de ibadetlerini kontrol etmektedir. (HKN:
65bsultn hazret makmna revne old gelp bir yirde karr idp yle namzn
ed itdiler)
Mcerredlik: Hacm Sultan, mcerred bir hayat yaamtr. Sadece evlenme-
mekle kalmam terk tecrd prensibine de sadk kalmtr. Menkbnmede
dervleri Hacm Sultandan evlenmesini ve soyunun devam iin evlt sahibi
olmasn isterler. Hacm Sultann yal bir kadndan nefes evld olur. (HKN:
67abana gelir msn didi hatun aytd karavaun olayum sultnum didi kere
byle didi hatun kabl itdim didi burhan derv du itdi sandlar ki dervler ha-
tunu alr gider hcm sultn hazret ol hatuna cevb itdi kbleden yana tur didi
hatun dah kbleden yana turd hazret-i sultn kere zerinden srad agz yrin
azgna brakd kere arkasn sgad bu hatundan benim sag kprcegi delk
otmanm gelse gerek)
Zaviye kurma: Hacm Sultan Susuzda kendi adyla anlan bir zaviye kur-
mu, zamanla buras gezgin dervlerle dolarak kalabalk bir hal almtr. G-
nmzde Bekta olarak anlan zaviyelerden bir tanesi de Hacm Sultan Zaviye-
sidir. Uakta tarihi bilinen en eski zaviyedir. Bu zaviye Germiyan Beylii d-
nemine aittir. Germiyanolu I. Yakb Bey H. 721/m: 1321 tarihinde Germiyan
Beylii iersinde Susuz diye isimlendirilen mevkiine yaptrlmtr. Bu blge
bugn Uak ili, Sivasl ilesinin, Hacm Kynn bulunduu blgedir. 9
Buraya kadar tespit ettiklerimizden anlald gibi, Hacm Sultan; zerinde
byke bir hrka, elinde as ile devaml seyahat eden ve kendi zaviyesini kura-
rak etrafna birok derv toplayan bir eyhtir. Hayat boyunca bekr kalm, eri
ibadetlere ve riyazete titizlikle uymutur. Menkbnmede Bekta tabirine
rastlanmamaktadr. En dikkati eken ibare k tabiridir. Hacm Sultan seya-
hatleri srasnda yerleim merkezlerindeki ahali tarafndan ho karlanmamtr.
divane, biat k, k diye hor grlr. Halk bu dervlerin kendilerine yakn
olmasn pek istememektedir. Hacm Sultan ve dervlerini kovmak iin bir
9
Ahmet Yaar Ocak, Osmanl mparatorluunda Marjinal Sflik: Kalenderler (XIV_XVII. Yz-
yllar), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1992, s. 134-136.

takm tertip ve tehditlere bavururlar. Bu durum byk bir ihtimalle dervlerin

klk kyafetlerindeki farkllktan ve onlarn halk arasna karmak istememele-
rinden kaynaklanmaktadr denilebilir. (HKN: 38bpes imdi bir gn ol kiiler
cem oldlar aytdlar ol biat a sz faide itmez varalum dgelm didiler) k-
lar Kalenderlie bal bir kolun ismi olarak gemektedir. Hacm Sultann
yaad yzyldaki kaytlarda kalender zmreler arasnda, k tabirine rastlan-
mamtr. Menkbnmede Hacm Sultan, uzun sreli ibadetlerle megul olarak
gsterilir. nsanlara srekli olarak yardmc olmaktadr. Belki de onun d gr-
n, gezgin bir derv olmas, ehirli insanlar tedirgin etmektedir. XVI. yzyla
ait ariv kaytlar, Kalender gruplarn birok kanun d faaliyetin ierisinde
olduunu ehirli insanlar arasnda kt intibalarn olumasn hazrlayan bir
sr olay yaanmtr. XIV. Yzyldan itibaren Kalender zmrelerde tasavvuf
dncesi yozlamaya balam, niteliksiz bir grnt almtr. 10 XVI. Yzyl-
dan itibaren Osmanl Vekayinme ve belgelerinde k kelimesine tesadf edil-
meye balanmtr. Bu yzyldan itibaren Seyyid Gazi Trbesi evresindeki bu
Kalender gruba Seyyid Gzi Iklar denilmeye balanmtr. Hacm Sultann
Bekta ananesindeki yeri ve tesiri sonucu olarak bu Kalender grup Hacm Sul-
tann hatrasn devam ettirmitir, denilebilir. Menkbnmenin yazld d-
nemde faaliyet ierisinde olan k zmresi tarafndan k tabiri Hacm Sultana
izafe edilmi olmaldr. Kanaatimizce, gsterdii zellikler bakmndan kendisi
bir Kalender dervi olan Hacm Sultann daha sonraki yzylda ortaya km
olan-bir Kalender zmresi- Seyyid Gzi Iklar tarafndan sahiplenilmitir.
Hacm Sultan, yukarda da zikredildii gibi srekli seyahat eden Germiyan ili
ierisinde Trkmenler arasnda dolaarak birok mrit edinmitir. Bu seyahat-
lerde gayr Mslimlerden daha ok beylik ierisindeki kendisinden holanmayan
veya tavr olan Mslman Trklere, kendisi kabul ettirecek faaliyetlerde bu-
lunmu, Susuzdaki zaviyesinin bulunduu yerde vefat etmitir. Hacm Sultan
vakfiyesinin tarihi H. 721/M. 1321 olup bu srada Hacm Ky mevcuttur.
Germiyanolu I. Yakb Bey bir zaviye bina ettirerek bu zaviyeye zengin vakflar
ayrmtr. Zaviyeye de e-eyh Dede Balyi eyh olarak atamtr. Bu kayttan
kan sonu, Hacm Sultann XIII. yzylda yaam, vakfiye tarihi olan M.
1321den ok nce de vefat etmi olmaldr. XV. Yzylda yaam bir Kalender
eyhi olan Otman Babadan Menkbnmede Hacm Sultann nefes evlad
olarak bahsedilmesi Bekta ananesinden kaynaklanmaktadr diyebiliriz.
Menkbnmede Hacm Sultandan dorudan Hoca Ahmet Yesevnin dervi
olarak bahsedilmektedir. Bekta ananesinin teekklnde Hoca Ahmet Ye-
sevnin ve dervlerinin nemli bir yeri vardr. Bektaler halk arasnda rivayet
edilmeye balanm bu menkbelerin iinde hem Hac Bekta Veli hem de Ha-
10
Mehmet Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvuflar, Diyanet leri Bakanl Yaynla-
r, Ankara, 1976, s. 57-58.

r. Gr. Salih GLERER
cm Sultan gstererek Hoca Ahmet Yesev ile irtibatn ve benzer menkbelerin

teekkl salamlardr. 11
3. Hacm Sultan Menkbnmesinin Nshalar
Hacm Sultan Menkbnmesinin bilinen nshalar tanedir. Bunlardan
iki tanesi stanbul Millet Ktphanesinde (Ali Emiri ktb) kaytldr. Birinci
nsha Velyetnme-i Hacim Sultan adyla kaytl H. 1309/ M. 1891-92 istinsah
tarihli Ali Emir Nshasdr. Varak says 22, satr says 17 olup rika ile yazlm-
tr. Millet Ktphanesindeki ikinci nsha, Hacim Sultn Velyet-nmesi adyla
kaytl H. 1319/ M. 1901-2 istinsah tarihlidir. Varak says 70, satr says 17
olup sls yazyla yazlmtr. Bu nsha dier nshalardan muhteva asndan
deil ama anlatm ynnden farkldr. Byk bir ihtimalle dier nshalardan
farkl bir koldan istinsah edilmitir. nc nsha ise Diyanet leri Bakanl
Ktphanesinde kaytldr. Bu nsha 29 varak olup satr says 17 olup slsle
yazlmtr. Bu nsha Ali Emir Nshasyla benzer zellikler tamaktadr. Ha-
cm Sultan Menkbnmesinin ilk yaynn Dr. Rudolf Tschudi tarafndan Al-
manca olarak yaplmtr. Bu kitabn giri ksmnda Dr. Georg Jacopla birlikte
giri ksmn yazmtr. Metin ksmnda Hacm Sultan Menkbnmesinin iki
nshasnn edisyon-kritii yaplmtr. Bir nsha esas alnarak nsha farklara
dipnotta gsterilmi esas kabul edilen metne parantez iinde dier nshadan
ilave ynne gidilmitir. Metin matb olarak verilmitir. 12 Hacm Kynde
bulunan bir baka nsha ise H. 1200/ M. 1785/86 istinsah tarihlidir. Bilinen
nshalardan daha kapsamldr. Varak says 73tr. Satr says dzensizdir. 10-
12-13 olarak deimektedir. Talik yazsyla yazlmtr. Hacm Ky Nshas-
nn ilk on varak dier nshalarn hi birinde yoktur. Bu ksmda Allahn yeri,
g, krs, levh, kalemi, ay, gn, melaikeyi yaratmas ve Hz. Ademi yarat-
mas teferruatl bir ekilde anlatlmtr. Devamnda Hz. Peygamberden ve nes-
linden gelecek evliyalardan sz alr. Menkbnmenin birok yerinde Hz.
Peygamberden bahsedilmekte ona selam ve salavat getirilmektedir. Ayrca yeri
geldike Kuran- Kerimden baz ayetler ve hadislerden de rnekler verilmitir.
4. Hacm Sultan Menkbnmesinde Tasavvuf Unsurlar
Sf evrelerin tarihi, sadece tarikat ve tekkelerle snrl olmayp neredeyse
gemiteki toplumsal kesimlerin tamamn ilgilendiren bir olgudur. nk tasav-
vuf gemi kltr hayatmzdaki toplumsal kesimlerin her birinin sradan yaant-
larndan belli olaylar karsndaki tavr allarna kadar her alanda etkisi olan bir
faktrdr denilebilir. Devrin sosyal kurumlar olan tekkeler etrafnda olumu
gruplar irat eden zhd bir hayat srdne olaanst/kutsal glere sahip
11
Rudolf Tschudi, Das Viljet-nme des Hdschim Sultan, Mayer&Mler, Berlin, 1914, s. I-XV.
12
Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergah Yaynlar, stanbul, 1990, s. 109.

olduklarna inanlarak vel ahsiyetler adna dzenlenmi menkbnmeler tasav-

vuf unsurlar barndrmaktadr.
4. 1. Halvet-uzlet
nsanlardan ayr yaamak, mmkn olduunca yalnz kalmak Hacm Sul-
tanda sk rastlanan bir durumdur. (HKN: 60bpes sultan hazret halvet-
hnesine girip ibadete riyazete tevekkle kim old)
4. 2. Riyazet-Mcahede
Nefsin isteklerine kar savamak, nefse kar yeme, ime, uyuma gibi doal
ihtiyalar en aza indirmektir. 13 Hacm Sultan gittii yerlerde insanlarn arasna
karmaz uzun sren riyazetlerde bulunur. (HKN: 34akarahisarda bir beg var
idi adna tugrul dirler idi birka kiiler gelp buna sylediler falan kayann dibinde
bir derv krk gndr yimez imez anda hrkasna brinp yatur)
4. 3. Sabr-tevekkl
Kimseden bir ey istememek ele geirilenleri biriktirmemektir. 14 Hacm Sul-
tan kendisine yaplan kt davranlara kar sabrl ve tevekkl iindedir.
(HKN: 34bpes imdi hacm sultan hazretleri gelp kara hisar kurbunda bir b-
yk kaya var idi anun yanna gelp birka gn anda skin old bade krk gn riya-
zet ekp tevekkl-i hak old)
4. 4. Vera
Gnahlardan srarla kanmak ve korkmak, haramdan pheli eylerden bo
heveslerden uzaklamaktr. 15 (HKN: 14bsultanl-evliy hoc ahmed yasev
kutbul-ekrem rma gndermezden ileri krk yl tamam smd-dehr ve kml-
leyl leyln ve nehrn ibdet riyzet takvya vera aml- slihya megl oldlar)
4. 5. Rya
Sflerin en nemli bilgi alma yollarndan birisi de ryadr. Sfler srekli ola-
rak Hz. Peygamberi ryalarnda grerek skntlarn giderirler. 16 Menkbnme-
de rya sk bavurulan bilgi alma yolu olarak ilenmitir. Karaca Ahmet, Derv
Burhan, Hc isimli derv gibi Hacm Sultann dndaki sfler de rya yoluyla
bilgi alp skntlar giderirler. (HKN: 36b ol vakt sandukluda bir azz kii var idi
ismine hc dirler idi bir gice rysnda sultn- enbiyy sallallh aleyhi vessellem
mhade iyledi cemi sahbe-i Rdvn-allh aleyhim ecmin belsnca oturrlar idi
pes Muhammed Mustaf sallallh aleyhi ve selem aytd ya hc bizim evldmz-
13
Kara, age, s. 110.
14
Kara, age, s. 110.
15
Kara, age, s. 135.
16
Kara, age, s. 141-147.

r. Gr. Salih GLERER
dan bir kii vardur ismine hcm dirler var anunla yr ol didi gine kbleden yanun-
dadur didi pes derv hc uyand) Hacm Sultan da sk sk ryada Hz. Peygam-
beri grp ondan bilgi alr. (HKN: 42b/43asultn hcm bir gice rysnda seyyid
kevneyn resls-sakiln Muhammed Mustaf aleys-selm mhede iyledi pes
sultn hcm ileri varup Muhammed mustafnun mbarek elin ve ayagn pdi yz
yire srdi ric- hcet diledi pes sultn- enbiy salavtullhi aleyhim aytd ciger-
gem hcm senn makmun buradadur bunda karr iyle didi allh tel cani-
binden bu makm size virlmidr burada skin olup hir mrin bunda geirsen
gerekdr didi yri imdi allh telya ibdet riyzet tevekkl hak ol didi nasiht
iyledi sultn hcm srrum uyan geldi)
4. 6. nsan- Kmil
Tasavvuf dnce tarihinde nemli konulardan birisi de insan- kmildir.
zellikle bn Arabnin yaklamndan sonra bu kavrama birok anlamlar yk-
lenerek bir gelime gstermitir. nsan- kmil genel anlamda Hz. Adem, zel
anlamda Hz. Muhammedi iaret etmektedir. Buna Hakikat- Muhammediye
denir. 17
Hacm Ky Nshasnda dier nshalardan farkl olarak bu konu
menkbnmenin giri ksmnda ele alnmtr. (HKN: 4a/5bdemin yzin
medne topragndan yaratd ban beytl-mukaddes topragndan yaratd gzin
beytl-harm topragndan yaratdgnlni tevhd nryla bezedi ve hem gnlni
mn nryla bezedi ve tazm nryla dzdi) Sflere gre Allh nce Hz.
Muhammedin nurunu o nurdan da kinat yaratt. Bu dnce sflerce,
Kuran- Kermde Biz seni ancak lemlere rahmet olarak gnderdik. Enbiy
Suresi, 107. ayete dayandrlmtr. Bu konu Menkbnmede Hz. Peygambere
atfen bir hadisle ele alnmtr. (HKN: 9bpes imdi allh tel celle celle
habbine hitp itdi kllallh tel levlke levlke lem halakaul-eflk ve dah
halakatke lcel halkatke il ekvn lceldr yani ya muhammed maksud sensin
eger sen olmayaydn yirleri ve gkleri ma-fhy yaratmayaydum seni benm in
lemi senn in halk iyledm)
4. 7. Velayet
Hacm Sultann gstermi olduu birok kermet velayetinin bir delli ola-
rak menkbnmesinde anlatlmtr. Hacm Sultan sadece kendi velayeti deil
bakalarn da velayet sahibi yapmtr.
4. 8. Kermet
Hacm Sultan Menkbnmesi, Hacm Sultann gstermi olduu kevn
(maddi-suri) kermetlerden mteekkildir, diyebiliriz. Hacm Sultann kendi
17
Salih Glerer, Hac Bekt Velnin Halifelerinden Kolu Ak Hacm Sultan, AK Anadolu
Dil-Tarih ve Kltr Aratrmalar Dergisi,1996, say 1, c. 1, s. 93-105.

gstermi olduu kermetlerin dnda Hac Bekta Velinin, Beke Sultnn,

Yalu Babann gsterdii Kermetler de mevcuttur. Hacm Sultanda grlen
kermet motiflerinden bir kan yle sralayabiliriz:
4. 8. 1. Hacm Sultann kendi vcudunda cereyan eden kermet motifleri
Silahtan etkilenmeme: Hacm Sultan, mritleriyle Seyit Gazi Zaviyesine gi-
derken aralarna yeni katlm bir dervi Hacm Sultan ldrmek niyetiyle
hcum eder. Alca atl bu kii kez klcyla vurduu halde kl Hacm Sul-
tana etki etmez.
4. 8. 2. Hacm Sultann tabiat varlklar ve eyalar zerinde meydana ge-
tirdii kermet motifleri
Irma yarp karya geme: Hacm Sultan ve dervileri Seyit Gazi Zaviye-
sine kurban iin giderken yollarnda bulunan Banaz Irmann tatn ve
geecek yer olmadn grrler. Hacm Sultan rmaa kar bir konuma yapar.
Bu hitap zerine rmak ikiye ayrlr, yars akar gider dier yars olduu yerde
kalr. Kafile karya geer.
4. 8. 3. Hacm Sultann hayvanlar zerinde cereyan eden kermet motifleri
Yaban hayvanlar hizmetinde kullanma: Hacm Sultan, yk Kyndeki
srlar kara bir boaya gttrr. Boa kurban edilene kadar sultnn hizmetin-
den ayrlmaz.
4. 8. 4. Hacm Sultann gizli eyler zerine cereyan eden kermet motifleri
Akldan geenleri bilme: Hacm Sultan, dnya ile ilikisini kesip riyazetle
urarken Turul Bey ve adamlarnn susadklarn bilir.
4. 8. 5. Hacm Sultann mukaddes, insanst ve gizli gleri zerinde ce-
reyan eden kermet motifleri
Hz. Peygamberi ryada grme: Hacm Sultan iki defa ryasnda Hz. Peygam-
beri grr. Ondan kendisinin yapmas gereken eyler hakknda malumat alr.
4. 8. 6. Hacm Sultann biyolojik mahiyetteki kermet motifleri
Cinsiyet deitirme: Mentee ilinde bir beyin kz ocuu vardr. Fakat bey
olan ocuunun olmasn ok arzu etmektedir. Hacm Sultan, beyin kznn
kendisine yapt hizmeti ve hrmeti beenir ve onu erkek yapar.
4. 8. 7. Hacm Sultann velliini kabul edenlere ynelik kermet motifleri
Bakalarn ermilie kavuturma: Gen bir kzken erkee dntrd ki-
iye Hacm Sultan kendi adn verir. Olum dedii bu gen, Hacm Sultann
duasyla velyet sahibi olur.

r. Gr. Salih GLERER
4. 8. 8. Hacm Sultann velliini kabul etmeyenlere ynelik kermet motifleri

Baka bir velye kermet kuvvetiyle stn gelme: Hacm Sultan, Seyit Gazi
Zaviyesinin eyhi Kara brahimi yldrmla arparak stn gelir. 18
SONU
Hacm Sultan Menkbnmesi incelendiinde, grld zere; Hacm Sul-
tan sk sk Zikrullah ile megul olmakta ve erbain karmaktadr. Seyahatleri
esnasnda bir yerleim yerine geldiinde halkn arasna karmayarak ibadet,
riyazet ve tefekkrle megl olmaktadr. Menkbnmenin birok yerinde
Kuran ayetlerinden delil getirilmekte, Hacm Sultann davranlarnn temelini
ayetler oluturmaktadr. Ayrca menkbnmede, Hacm Sultan namaz ibadeti-
ne titizlikle uyduu ve yeri geldike Kurandan birok ayeti ezberden okuduu
da gemektedir.
Hacm Sultan, Hac Bekta Velinin en nemli halifelerinden biri olarak
Bekta ananesinde nemli etkileri olmutur. XVII. ve XVIII. yzyllarda Hacm
Sultan Zaviyesinde grev alan eyhler Hac Bekta Dergh eyhi tarafndan
atanmtr. Menkbnmesi tasavvuf unsurlar bakmndan zengin olmakla bir-
likte tam olarak deerlendirildii sylenemez. Bugn Hacm Sultan Trbesi
hl ilevselliini muhafaza etmektedir. Trbe ziyaretleri genellikle doan ocu-
un yaamas, ocuklarn kazaya belya uramamas ve hayrl evlt olmas dile-
iyledir. Bu amala kurban ada yaplmakta ve kurban etleri ihtiya sahiplerine
datlmaktadr.
KAYNAKA
Develliolu, Ferit, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitapevi, Anka-
ra, 2005.
Glpnarl, Abdlbaki, Vilayetname, nklp Yaynlar, stanbul, 1990.
Glerer, Salih, Hac Bekta Velinin Halifelerinden Kolu Ak Hacm Sultan,
AK AnadoluDil-Tarih ve Kltr Aratrmalar Dergisi, Afyon, 1996, Sa-
y: 1, s. 93-105.
Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergah Yaynlar. stanbul, 1990.
Kprl, Mehmet Fuat, Trk Edebiyatnda lk Mutasvvflar, Diyanat leri
Bakanl Yaynlar, Ankara, 1976.
Noyan, Bedri, Alevilik Bektailik Nedir, Dou Matbaaclk, Ankara, 1985.
Ocak, Ahmet Yaar, Bekta Menkbnmelerinde slm ncesi nan Motifleri,
Enderun Kitabevi, stanbul, 1983.
18
Ahmed Cevdet Paa, Tarih, Ankara ,1967, I, 87-94.

_____, Hacm Sultan Maddesi, Trk Ansiklopedisi, MEB, stanbul, 1983.

_____, Kltr Tarihi Kayna Olarak Menkbnmeler (Metodolojik Bir Yakla-
m), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1992.
_____, Osmanl mparatorluunda Marjinal Sfilik: Kalenderler (XIV-XVII.
Yzyllar), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1992.
ntu, Mustafa Murat, Hacm Sultan Zaviyesi, Balkesir niversitesi, Uluslar
aras Bat Anadolu Beylikleri Sempozyumu, 18-20 Ekim, Balkesir, 2005,
s. 191-195.
Tschdi, Rschudi, Das Viljet-nme des Hadschim Sultn, Mayer&Mler, Berlin,
1914.

ONUNCU OTURUM
Oturum Bakan: Prof. Dr. Metin ZET
Prof. Dr. Yakup EK

Haririzade, Tibyan Vesailil-Hakaik fi Beyani Selasilit-Taraika Gre Bektailik
Do. Dr. Kadir GRLER

Sekaleyn Hadisi ve Ehl-i Beyt Kavram zerine Genel Bir Deerlendirme
Yrd. Do. Dr. Rza YILDIRIM

Rumda ksy Tutan Kimdi? Saltukname ve Hac Bekta Veli
Velayetnamesinde Yer Alan Bir Menkbeye Gre Rum Erenleri
HARRZADE, TBYAN VESALL-HAKAK
F BEYAN SELASLT-TARAKA
GRE BEKTALK
Prof.Dr. Yakup EK
Marmara niversitesi
lahiyat Fakltesi retim yesi

Prof.Dr. Yakup EK
ZET
XIII. yzylda Kalenderlik iinde teekkle balayp XV. yzyln son-
larnda Hac Bekta Veli an'aneleri etrafnda Anadolu'da ortaya -
kan Bektailik, zellikle arzettii farkl din inan ve telakkileri bir-
letirici (syncretique) yaps sebebiyle ok ilgi ekmi, bata Tibyan gi-
bi eserler olmak zere birok kitapta anlatlmtr.
Tbynu Vesaili'l-Hakaik fi Beyani Selasili't-Traik'in mellifi
Harrzade Muhammed Kemaleddin, XIX. asrn ikinci yarsnda s-
tanbul'da 1850 tarihinde dnyaya gelmi ve 1882 ylnda yine orada
vefat etmitir. eyh Ahmed er-Rif (v. 578/1182)'in neslinden olup
tasavvuf, fkh, tefsir ve hads gibi dini ilimleri tahsil etmitir.
Haririrzade, eyh Seyyid Muhammed Nuru'l-'Arab 'den bn Friz,
(v. 576/1180)'in Kasdet't-Tiyye'sini, eyhu'l-Ekber Muhyiddin b.
'Arabi (v. 638/1240)'nin "Rislet'l-ehadiyye'"sinive "Fususu'l-
hikem"'ini okumu ve ondan "melm hilfetnmesi" almtr.
Krk civarnda eser veren Harrzde'nin Tibyn adl pek mehur
yazma eseri byk ciltten meydana gelmektedir. Tek nsha olup,
Sleymaniye ktphanesinde bulunmaktadr. Hkim lisan Arapa
olmakla birlikte yer yer Trke ve Farsa metinlere de rastlanr. s-
lam'n douundan, XIX. asra gelinceye kadar yaam ikiyze yakn
ana tarikat, hurfu'l-hec denilen alfabetik bir sra ile tantr. .
Kaynaklarda Bektaliin Snn bir tarikat olarak teekkl ettii, Ba-
lm Sultan'dan sonra bu niteliini deitirdii, faaliyetlerini Yunanis-
tan, Arnavutluk, Romanya ve Bulgaristan'da srdrd, Huruflik,
kurucusu Fazlullah- Hurf'den sonra Anadolu'ya da nfuz ettii ve
"Hak-Muhammed-Ali" tarznda bir ulhiyyet mefhumunu ve Vah-
det-i vcd anlayn benimsedii anlatlan Bektalik, Tibyan'da
I/128a-130b varaklar arasnda anlatlr.
Tibyan'da, Bektailiin Yeseviyye'nin bir ubesi olduu, Hac Bekta
soyunun Hz. Ali'ye ulat, keramet sahibi ve velayet erbab olduu,
738/1337 tarihinde vafet ettii ve kabri banda yaplan dualarn
mstecab olduu anlatlr.
Hac Bekta Veli hayatnda kimseyi yerine halife brakmad halde,
Hurufiyye'ye mensup biri ortaya kp ondan hilafet ald iddiasnda
bulunmutur.
Ruhaniyet yoluyla alnmas bakmndan Bektailik, munkarz deildir.
Nitekim aralarnda eyh Muhammed Nuru'l-Arabi ve Harirzade'nin
de bulunduu kimi kamil meayih onu ruhaniyet yoluyla almtr.

Haririzade, Tibyan Vesailil-Hakaik Fi Beyani Selasilit-Taraika Gre Bektailik
Bu tarikatn mebnas "ikrar, teslim ve rza" veya "hubbi al-i beyt-i

Nebi"dir.
Netice olarak denilebilir ki, Bektailik, zellikle muhtevasnn genili-
i bakmndan alannda dnyada tek eser kabul edilen Tibyan Ve-
sail'de kurucusu, mebnas, sisilesi vb. konularda fazla ayrntlara
girmeden ama yeterli bir ekilde tantlmtr.
Anahtar Kelimeler: Hac Bekta Veli, Haririzade, Tibyan Vesail,
Bektailik, Hurufilik, Ehl-i beyt.
A. Harrzde Muhammed Kemaleddin

XIX. asrda Osmanl Devleti, kendisini tarih sahnesine karan madd ve
manev amillerin deimesiyle; asker, siyas, ilm, itima, iktisad ve hukuk
sistemleri, dzenli seyrini byk oranda kaybetmiti.
mparatorluun eitli din, milliyet ve mezhebe mensup unsurlar, muhtelif
tesirler sebebiyle devletten ayrlma temaylne kaplmlard. Ayrca muhtariyet
ve istikll isteyen hareketler de hz kazanmt.
Eitim dzeni ve medreseler yol gsterici ve yn verici alimler yetitiremez
duruma dm, 1 tekkeler de eriyen dier messeseler gibi inkraza ynelmi,
eski seviyelerini yer yer kaybetmilerdi. 2
te Harrzde, bylesi bir ortamda stanbulda dodu, orada yaad ve bata
Tibyan Vesail olmak zere, birok eser brakarak otuz iki yanda yine stan-
bulda vefat etmitir.
1. Hayat
Osmanl tasavvuf tarihinin mehur eseri, Tbynu Vesailin mellifi Harrzade,
XIX. asrn ikinci yarsnda stanbulda yaam mehur mutasavvflardandr. Cema-
ziyelhir 1267/Mart 1850 tarihinde stanbulda dnyaya gelmitir. 3
Halepte bulunan Harrzadeler diye mruf slleden olup eyh Ahmed er-
Rif (v. 578/1182)in neslindendir. 4
1
Ceride-i Sfiyye, s. 82-358.
2
Haririzade Muhammed Kemaleddin, Tbyn vesailil-hakaik fi beyani selasilit-tarak, Sley-
maniye Ktp., brahim Efendi, nu.,430-432, III, vr. 304a; M. Sadk Vicdn, Tomar- turuk-
aliyye, stanbul,1338, s.86; Osmanzade Hseyin Vassaf , Sefnetl-evliya erh- esmar- esrar,
Sleymaniye Ktp., Yazma Balar, no. 2303-2309, III, vr. 84a; Bursal Mehmed Tahir, Kibar-i
meayih ve ulemadan on iki zatn teracim-i ahvali, stanbul, 1314,s.52.
3
a.g.e., Seyyid smil Sadk b. Vech Paann takrzinden.
4
a.g.e., III, 304b.

Prof.Dr. Yakup EK
Harrzdenin babas eyh Abdurrahman da, meyhten bir zt idi.

1284/1867de babas ld zaman, henz on yedi yalarnda bulunan
Harrzde, bir mddet ticaretle urat ise de, tekrar ilim tahsiline ynelmitir.5
Harrzdenin, tasavvufi ve din bilgisini artrmak ve baz meyihle gr-
mek iin ksa sreli baz seyahatleri de olmutur. Receb 1286/1869 tarihinde
akrabalarn ziyaret etmek ve oradaki meayhla grmek iin Halebe gitmi,
orada drt ay kadar kaldktan sonra stanbula dnmtr. 6
1289/1872de stanbulda grt eyh Seyyid Muhammed Nrul-Arab
el-Hseynyi ziyaret iin, bir yl sonra 1290/1873de skbe gitmitir. Bu yol-
culuu esnasnda Selnike urayarak, orada bulunan eyh Ali Rz Efendi ve
eyh Edb Slih Ltf Efendilerle grmtr. 7
zellikle mehur evliyy ziyaret etmek iin 1291/1874 tarihinde Msra,8
ertesi sene de ayn maksatla Edirneye gitmitir. 9
Netice olarak merhum Haririzadenin, mrn, seyahatleri hari tutulursa,
stanbulda geirdiini syleyebiliriz.
Be yanda iken okumaya balayan Harrzdenin tahsil hayat da stanbulda
gemitir. nce Hfz Osman Efendiden bir mddet Kuran- Kerim dersleri
alm, sonra, Rdiyede sarf, nahiv, mantk ve db gibi mukaddemt ilimlerini,
iki karde olan Ali ve Mevl Emn Ankarav Efendilerden okumutur. 10
Hads limlerinden Allme akir Efendinin Sahh-i Buhr derslerine devam
ettii gibi, 11 1286/1869da Halep yolculuundan eyh Abdllatf el-Buhr ile
stanbula avdet ettikten sonra, onu evinde misafir ederek, kendisinden Hanef
Fkhna dair baz metinler ve mselsel12 hadsler okumutur. 13
5
Tibyan, III, vr. 304a; Abdlbaki Glpnarl, Melmlik ve Melmler, stanbul, 1931, s. 326;
Tomar- Turuk, s. 86.
6
Tibyn, III, vr. 304; Melmlik ve Melmler, s. 326.
7
Tibyn, III, vr. 304b; Sefne, III, vr. 84a; Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, stanbul,
1333, I, 155.
8
Tibyn, II, vr. 129a..
9
a.g.e, III, vr. 304a; Melmlik ve Melmler, s. 326.
10
Tibyn, gst. yer.
11
Mselsel Hadis, rivayetinde rvilerden her biri tarafndan dinledim veya bize tahdis etti veya bize
bildirdi vb. ifadeler kullanlan veya rvilerin, rivyet esnasnda ayn sz ve fiilleri tekrar ederek
rivayet ettikleri hadislerdir. Teselsl eklindeki rivyetler, tedlis ve inktdan uzak olurlar. bk.
Ahmed Muhammed kir, el-Basu'l-hass erhu ihtisri 'ulmi'l-hadis, Msr 1958, s. 168; Talat
Koyiit, Hadis stlahlar, Ankara 1980, s. 310.
12
Muallim Vahyi, Bursal Thir Bey, stanbul, 1335, s. 23; Tibyn, III, vr. 304a; Kibr-i Meyih, s. 52.
13
Tibyn, III, vr. 304a; Melmilik ve Melmiler, s. 326; Tomar- Turuk, s. 86; Kibar-i Meayih, s. 52.

eyh Ksm el-Marib (v. 1298/1880)nin Cmius-Sahh derslerine de de-

vam etmi, ayrca Allme bn Akile el-Mekknin Mselseltn da ondan oku-
mutur. 14
Harrzdenin, derinleip mehur olduu saha her ne kadar tasavvuf ise de,
kendisini fkh, tefsir ve hads gibi dier dini ilimlerde de yetitirmitir.
Tasavvuf ilmini kendisinden tahsil ettii eyh Seyyid Muhammed Nurul-
Arab ile karlamasn, Allahn bir ltfu olarak niteleyen Harrzde,15 Nrul-
Arab 1289/1872de stanbula geldiinde, onu Boyac kyndeki yalsnda
misafir etmi ve ondan, bn Friz, (v. 576/1180)in Kasdett-Tiyyesini,16
eyhul-Ekber Muhyiddin b. Arabi (v. 638/1240)nin Risletl-ehadiyyesini17
ve Fususul-hikemini18 okumu ve ayrca melm hilfetnmesi almtr. 19
14
a.g.e., III, 304a.
15
eyh Eb Hafs mer b. Ali el-Farz el-Hamev (v.576/1180), et-Tiyye ft-tasavvuf. Rivayet
edilir ki, bn Frz, bu eserini bitirince Reslullah ryasnda grm ve Peygamberimiz ondan,
bu esere Nazmus-slk ismini vermesini istemitir. bk. K.Z., I, s. 365 vd. Bu eserin Davud
b. Mahmud er-Rm el-Kayser (v.751/1350) tarafndan erhul-kasdetil-tiyye adnda bir er-
hi yaplmtr. bk. T.S.A.Y., III, . 133; Br. Supp., II, s. 323; K.Z., I, s. 266.
16
Muhyiddin Ebu Abdillah Muhammed b. Ali b. Muhammed b. el-Arab (v.638/1240), Risle-
tul-ehadiyye, bk. Supp. s. 792.
17
eyhul-Ekber, Fususul-hikem, adl bu eserin n sznde der ki, Muharrem ay sonlarnda
amda Reslullah ryamda grdm. Elinde bu kitap vard. Bana, Bu kitaba Fususul-hikem
ismini ver ve onu neret, insanlar istifade etsin, buyurdu. Ben de, peki dedim. bk. Br. Supp., I,
793; K.Z., I, 1263; O.M., II, 142; T.S.A.Y., III, s. 137.
18
. nc dnem Melmliinin kurucusu olan Muhammed Nurul-Arabi, Msr'dan gelip Ru-
meli'ye yerletiinden "Arap Hoca", Hz. Ali'nin Noktat'l-beyn'n erhettii iin "Noktac Ho-
ca" diye tannr. Hz. Hseyin soyundan Kuds'e gelip yerlemi bir aileye mensuptur. Drt ya-
nda babas vefat edince days tarafndan himaye edilmitir.
Kklnden itibaren balad tahsil hayatn Ezherin mehur limlerden ilim alarak devam
ettirmitir.
"Fena makamlar" olarak bilinen tevhd-i ef l, tevhd-i sfat, tevhd-i zt makamlarn rya-
snda bizzat Hz. Peygamber'in kendisine rettiini syler.
Muhammed Nr'l-Arab, Anadolu'nun baz ehirlerini dolaarak Gelibolu'ya, oradan
Selnik'e ve ardndan Serez'e gitti. 1289/1872 ylnda stanbulda bulunurken, Harrzde on-
dan bir takm tarkat kitaplar okumutur.
Muhammed Nrul-Arab, rhaniyet yoluyla ve Hz. Alinin delletiyle Hac Bekta-i Veliden
Bektaiyye tarkatn ald gib, Harrzde de ayn vastasyla Bektaiyye Tarikatna intisap et-
mitir."18 Bylece onun rhaniyet yoluyla da intisabnn olduunu gryoruz.
ounluu Trke olan otuzdan fazla eser telif eden Muhammed Nr'l-Arab 29 Cemzi-
yelhir 1305/1887'te Ustrumca'daki evinde vefat etti ve vefat eyledii odada defnolunarak oras
trbe ekline ifra edilmitir. (bk. Tibyan,III, 215, 304, 317; Tomar- turuk, s 89.)
19
Tibyn, III, vr. 304a.

Prof.Dr. Yakup EK
Mhim eserleri tetkik maksadyla bir ara Fatih Cmii dahilinde bulunan k-
tphanenin hfz- ktpl vazifesinde bulunan Harrzdenin bu grevi hari
tutulursa, resm bir grevi olmadn, mr boyunca youn bir ekilde tasavvuf,
tahsil-i ilim ve telif ile megul olduunu syleyebiliriz. Nitekim hayatn anlatr-
ken kulland; Bu kitap (Tibyn) krkbirinci eserimdir. imdi stanbulda bulun-
makta, ilim tahsili, tasavvuf eserler mzakeresi ve lyk olmadm halde tarkat
vermekle megul olmaktaym. Ayn zamanda maet teminiyle de itigal ediyorum.
Beden baz rahatszlklarla mbtelymgibi ifadeleri, resm bir grevinin olmad-
n, geimini memuriyet d ilerle temin ettiini gstermektedir. 20
Zhir ve btn ulemaya hizmet etmeyi bana nasib klan yce Allah, bununla
bana nimetini ihsan buyurmutur diyerek istifde ve istifze edilen ulema ve
meyih arasnda bulunmann deerine ve nemine iaret eden Harrzade, hayr
ile yd edilmesine vesle olan mehur eseri Tbynn nsznde, Zhir ve btn
ilimlerinden iczet aldm. lim meclislerinde yetitim. Temiz sflerin feyizleriyle
gerek dirilii buldum demitir. 21
Hrka- erf civrndaki hne-i lilerinde mtalaa ve telf ile megul olduk-
lar gibi, mracat eden tlib-i rh- irfn dahi Rabbn marifetlerden mahrm
brakmazlard. 22
Tibynn telfi esnasnda, bulunduunu ifade ettii beden rahatszlklarnn
lmne sebep olduu dnlebilir. ok verimli, fakat ksa saylabilecek bir
mr yaayan23 Harrzde Muhammed Kemaleddin, 2 Zilkade Cuma gn
1299/15 Eyll 1882 tarihinde dr-i fnden dr-i cemle irtihal etmitir. N-i
erfleri ihtiflt- lyika ile kaldrlarak Eybde eyh Hasib Efendi Derghna
nakl ile, burada makbere-i mahssasna veda-i Rahmn klnd. Kabr-i erfle-
rinin zeri aktr Haririzadenin kabri, Eyp Sultan Camiinin yaknnda bulu-
nan Sal Abdurrahman Mescidinin bahesindedir.
2. Eserleri
Otuz iki yanda vefat eden Haririzde Muhammed Kemaleddin Efendi, te-
lif veya tercme olarak krk bir eser vermitir. rnek olarak bir ka unlardr:
1. Tibyn vesilil-hakik f beyni
selsilit-tarik, Sleymaniye Ktp. , brhim Ef. 430-432, Ariv numaras
61, fotokopi No: 119. byk ciltten meydana gelmektedir. Tarikat-
lar ansiklopedisi durumunda olan bu eser, konusunda tek ve pek ky-
metlidir.
20
a.g.e., I, Mellifin nsz.
21
Osmanl Mellifleri, I, 156; Kibr-i Meyih, s. 53.
22
Ad geen btn kaynaklar.
23
Tibynu Vesil, tarafmzdan Trkeye tercme edilmektedir.

2. 24Cevhiru mlkil-aliyye f bevhiri

slks-zeliyye. Sleymaniye Ktp. , Unkapan zeli Tekyesi No: 57de
kaytl olup, 66 yaprak, gzel mukavva ciltli olup yazs mellif hattdr.
3. Esrrul-man f erhi esmil-erban. S-
leymaniye Ktp. , H. Mahmd Ef. , No: 3034de olan bu kitabn ilk say-
fasnda "Hac Mahmd Efendi Beikta Vakf ktphaneleri ve T. C.
Sleymaniye Ktphanesi" damgalar bulunmaktadr.
4. Fecrul-esm ve subhul-msemm. Sleymaniye
Ktp. , H. Mahmd Ef. , No: 3159da kaytl olup, yirmi varaktan mey-
dan gelen Trke tasavvuf bir erhdir.
5. Fashu drril-al erhu devril-al. Sley-
maniye Ktp. , Trnoval No: 964. 38 varak olup Osmanlcadr. Muh-
yiddin b. Arabnin Drrl-al devrul-ala adndaki Arapa hizbinin
Osmanlca erhidir.
6. rfnl-ikn al burhns-slikn. S-
leymaniye Ktp. , H. Mahmd Ef. , 2706. 29 varaktan meydana gelen bu
risle, eyh Muhammed Nurul-Arabnin Nazarut-tlibn burhns-
slikn adl Arapa eserinin tercmesidir.
7. Kenzl-feyz. Sleymaniye Ktp. , H. Mahmd Ef. , 2631. 104
varaktan meydana gelen bu kitabn hatt, rika olup mellifine aittir.
8. el-Mevridl-hss bil-havass f
tefsri sretil-ihls. Sleymaniye Ktp. , H. Mahmd Ef. , 293, 13st. ,
200 x 127, 127 x 70 mm. Tek nsha olup, yazs nesih, cildi salamdr.
Bu eser, hlas Suresi Tefsiri ismiyle tarafmdan nere hazrlanm ve 1996 y-
lnda, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar tarafndan yayn-
lanmtr.
9. Seyrul-esm ve srrul-msemm. Sleymaniye
Ktp. , Trnoval, 898/1, 185 x 115, 128 x 68 mm, 1-6 yk. , 17 st. Mel-
lif hatt olup Trkedir.
10. erh virdis-settr (Fethl-esrr
erh virdis-settr). Harrzdenin matbu olan bir eseridir. mire matbaa-
snda 15 Zilkde 1287/1870de tabedilmitir. Trke olup, 207 sayfadr.
24
Kprl Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1976, s.409.

Prof.Dr. Yakup EK
B- Tibynu Vesilil-Hakk Fi Beyani Selasilit-Taraik

a) Ksaca Tavsf
Harrzdenin Tibyn adl yazma eseri byk ciltten meydana gelmekte-
dir. Tek nsha olup, Sleymaniye ktphanesinde bulunmaktadr. Fatih k-
tphanesine vakfedilmi, daha sonra bu ktphaneye getirilmitir. brhim Ef.
ksm, nu. 430-432de kaytl olup, yazsnn eyh Bekir Sddk tarafndan,
1297/1879 tarihinde tamamland, nc cildin son varakndaki kayttan
anlalmaktadr. Kat ve yaz lleri 215x144, 164x81 mm. , 21 sttr.
Tibyann birinci cildi, Mukaddimeden hatm-i hcegnn sonuna kadar;
ikinci cildi, dl harfinden Hizbud-dnin sonuna kadar ve nccildi, ayn
harfinden Kemliyye tarkatnn sonuna kadar olup, toplam varak says
1016dr.
Tibynda hkim lisan Arapa olmakla birlikte yer yer Trke ve Farsa me-
tinlere de rastlanr.
Tibynn birinci cildinin banda, iki takriz yazsndan sonra, Mellifin
takdm yazs ve tarikat esaslarnn ve be ana tarikatn anlatld Mukaddimesi
yer almaktadr.
Bundan sonra Harrzde, slamn douundan, kendisinin yaad XIX. as-
ra gelinceye kadar kurulmu olan tarkatlar, hurful-hec denilen alfabetik bir
sra ile verir. Her tarkat anlatrken nce, kol bir tarkat ise hangi tarkatn
besi olduunu, nisbet edilen eyhinin tam isim ve knyesini ve ounlukla
hicri vefat tarihini kaydeder. Mebnsn yazdktan sonra, tarkatn nisbet edildi-
i eyhinin hayatn, tasavvuf hayatn, menkb, kermet ve baz grlerini
verir. Tarkatn sened ismiyle silsilesini de kaydeden mellif, bu arada o tarkatla
ilgili daha geni malmatn bulunduu kaynaklara da genelde iret eder.
Tibynda vesle dtke baz tasavvuf konular ve kavramlar hakknda ksa
veya uzun bilgi verilir.
Tibyin kaynaklar arasnda, ana kaynak kitaplarn yannda, baz tarikatlarn
tantlmasnda bir takm mektb veya rislenin yer almas, ona kaynaklar bak-
mndan da ayr bir zellik kazandrmaktadr.
lk tabi 1919 ylnda yaplan lk Mutasavvflar isimli eserinde merhm Fuad
Kprl, Tibyn hakknda unlar sylemitir: . . . byk ciltten mrekebdir.
Yz elli kadar tarkat- sfiyye prlerinin hl tercemeleri ile kurduklar tarkatlarn
mhiyetlerinden bahseden cidden ok kymetli bir eserdir. Basld takdrde, tasav-
vuf tarihi ile uraanlar iine asl bir kaynak vazifesini grebilir. 25 Ayn konuda
Dr. Mustafa Tahral grn yle aklamtr: Tibyn; Kemleddn
25
Tahral Dr. Mustafa, Ahmed al-Rif, sa vie, son ouvre et sa Tarqa, (Doktora tezi), Paris 1973.

Harrzde tarafndan yazlm bir tarkatlar ansiklopedisidir. (. . . . ) Zannediyo-

ruz ki, tarkatlar hakknda yazlm en komple bir eserdir. tinal bir nere pek
lyktr. 26
u ifadeler de Tibyan hakknda dile getirilmitir:
Tarkatlar hakknda en deerli bir mufassal Arapa cild bir eser vardr. Bu
eserin yazar Harrzde Kemleddn Efendi, Tibynu vesilil-hakk f beyn
selsilit-taraktr. Tarkatlar hakknda en geni malmat bu eserde mevcuddur.
Malesef henz tercme edilmemitir. 27
Son melm pri Seyyid Muhammed Nrun halfesi olan Harrzdenin bu
eseri (Tibyn) cild olup 171 tarkattan bhistir. Tasavvuf Tarihi ve Edebiyat
ile megul olanlara kymettr bir mehaz olabilir. 28
Grld gibi kanaatlar, Tibynn pek deerli bir eser olduu ve neredil-
mesinin pek faydal olaca konusunda birlemektedir.
Bu byk eser tarafmdan tahkik edilerek, fihrisleri hazrlanarak, her biri or-
talama alt yz sayfa olmak zere yedi cilt halinde, Arapa olarak nere hazr-
lanma ve Trk Tarih Kurumu tarafndan basm kararlatrlmtr. Ardndan
Trkeye tercmesini de tarafmdan gerekletirilecektir.
b. Tibyanu Vesailde Anlatlan Tarikatlar Listesi
Tibyann birinci cildinin banda yer alan Mukaddimede, Zikir Telkini, (I,
3a); Zikir Telkini ile ilgili hadisler, (I 3a-4a. ); Beyat etme ahid alma, (5a-6b. );
Hrka giyme, (7a-9a); zin icazet ve hilafet, (9b-11a). gibi konular ilenir.
Ana Tarikatlar olarak, Muhammediyye, (I 11b-13a). Sddkyye, (I 13a-18b).
meriyye, (I 19a-21a). Osmaniyye, (I 21a-23a). Aleviyye, (I 23a-32b). tantlr.
Bundan sonra Asri saadetten XIX. asra gelinceye kadar ortaya km tarikat-
larn hepsi, huruful-heca denilen alfabetik bir sra ile anlatlr.
Bu vesile ile Tibyanda geen tarikatlar, hangi cild ve hangi varaklar arasnda
anlatldklarn kaydederek, alfabetik bir sra ile liste halinde vererek Tibyann
muhtevasn sunmak istiyorum:
26
apalyo Enver Behnam, Mezhepler ve Tarkatlar Tarihi, s.477.
27
Glpnarl Abdlbk, Melmilik ve Melmiler, s.28.
28
Snmez Kutlu, Alevliin Din Stats: Din, Mezhep, Tarikat, Heterodoksi, Ortodoksi veya
Metadoksi, slmiyt, Ankara, 2003, c. 6, say: 3, s. 50.

Prof.Dr. Yakup EK
(A)
Abbasiyye: eyh Ebul-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Abdurrahman b. Ebi

Bekr el-Ensar el-Endls (v. 623/1225)ye nisbet edilmitir. Medyeniy-
yenin bir koludur. II 268b-270a.
Adiliye: eyh Bedreddin el-Adiliye nisbet edilmitir. Bk. Bedriye. II 268a.
Afifiyye: eyh Abdulvehhab b. Abdusselam el-Afifi el-Merzuk (v.
1180/1766)ye nisbet edilmitir. azeliyyenin bir koludur. II 294ab.
Ahmediyye: Drt kutuptan biri eyh Seyyid Ahmed el-Kebr er-Rifaye nisbet
edilmitir. Bk. Rifaiyye, I 41a.
_____, Drt kutuptan biri Ebu Ferhat Ahmed b. Ali b. brahim el-Hseyn (v.
675/1276)ye nisbet edilmitir. I 41a-52b; ubeleri, 51b.
_____, eyh Muhammed emseddin b. sa Marmarav Saruhan (v.
910/1504)ye nisbet edilmitir. Halvetiyyenin bir koludur. I 52b-65a.
ubeleri, I 64b.
_____, mami Rabban eyh ihabuddin Ebul-Abbas Ahmed b. Abdullah el-
Farkye nisbetedilmitir. Nakibendiyyeden Ahrariyyenin bir koludur.
Bk. Mceddidiyye. I 65a.
Ahrariyye: Hoca Ubeydullah b. Hoca Mahmd b. ihabuddin el-Hseyn (v.
895/1490)ye nisbet edilmitir. ubeleri, I 34a-40a.
Alemiyye: eyh Ebu Muhammed Abdullah erif b. brahim Alemye nisbet
edilmitir. azeliyyeden Cezuliyyenin bir koludur. II 299b-302a.
_____, Hz. Aliye nisbet edilmitir. Bk. Ana Tarikatlar. II 302a.
Amudiye: eyh Said b. sa Amudye nisbet edilmitir. Medyeniyyenin bir kolu-
dur. II 302b-303a.
Arifiyye: eyh Ebul-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ataullah el-Endels (v.
536/1141)ye nisbet edilmitir. II 272b-273b.
_____, eyh Ebul-Abbas Ahmed b. Arusa nisbet edilmitir. II 272ab.
Assliyye: eyh Ahmed b. Ali Harir Assal Halvet (v. 1048/1639)ye nisbet
edilmitir. Halvetiyyeden Cemaliyyenin bir koludur. II 279a-289b.
Auriyye: eyh Salih Aur Maribye nisbet edilmitir. Burhaniyyenin bir kolu-
dur. II 268a.
Ayderusiyye: eyh Ebu Muhammed Afifuddin Seyyid Abdullah Ayders (v.
865/1461)a nisbet edilmitir. Aleviyyenin bir koludur. II 303a-314a).
Azamiye: mam Azam Ebu Hanife Numan b. Sabit (v. 150/767)e nisbet edil-
mitir. I 79a-81b.
Azizan: Azizan lakabyla tannan Hoca Ali Ramaytanye nisbet edilmitir. Bk.
Hacegn. II 273b.

Aziziye: eyh zzeddin Abdulaziz b. Ahmed Dirn Demir Rifa (v.

694/1296)ye nisbet edilmitir. Rifaiyyenin bir koludur. II 273b-279b.
(B)
Bahaiyye: eyh Muhammed Bahauddin ah Nakibend Buharye nisbet edil-
mitir. Bk. Nakibendiyye. I 171b.
Bahiyye: Muhammed b. Muhammd b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed
el-Bah el-Haleb (v. 1098/1686)ye nisbet edilmitir. I 108ab.
Bayramiyye: Kutbul-muhakkikn eyh Hac Bayram Veli (v. 833/1429)ye nis-
bet edilmitir. I 172a-194b. ubeleri, I 173b.
Bedeviye: Bk. Ahmediyye, I 110a.
Bedriye: eyh Bedreddin Muhammed b. srail (Kad Sehavend) (v. 820/1417)e
nisbet edilmitir. I 109a.
_____, Bedreddin Ebu mer Muhammed b. mer Adil Mekkye nisbet
edilmitir. Shreverdiyyenin bir koludur. I 109a-110a.
Bekriye: eyh Muhammed Ebul-Mekrim Bekr (v. 994/1585)ye nisbet edil-
mitir. azeliyyeden Vekaiyyenin bir koludur. I 131a.
_____, eyh emseddin Mustafa b. Kemaleddin b. Ali b. Kemaleddin Sddk
(v. 1162/1748)ye nisbet edilmitir. Halvetiyyeden Karabaiyyenin bir
koludur. I 140b-170a. ubeleri, 171b.
Bektaiyye: Muhammed b. Bayram Hac Bekta Veli Nisabur (v. 738/1337)ye
nisbet edilmitir. I 128a-130b.
Betaihiyye: Bk. Rifaiyye, I 128a.
Beyaniyye: Seyyid Ebul-Beyan Muhammed b. Mahfuz Kura Dimek bn
Havran (v. 551/1156)ye nisbet edilmitir.
Bistamiyye: mam Ebu Yezid Tayfur Bistamye nisbet edilmitir. Bk. Tayfuriy-
ye, I 128a.
Beyyumiyye: eyh Ali Nureddin b. eyh Hicaz Beyyum (v. 1182/1768)ye nisbet
edilmitir. Ahmeddiyyeden Halebiyyenin bir koludur. I 194b-197b.
Buhuriyye: eyh Muhammed Buhur Edirnevye nisbet edilmitir. Halvetiy-
yeden Ramazaniyyenin bir koludur. I 109a.
Burhaniye: Drt kutuptan biri olan Burhaneddin b. brahim b. Ebul-mecd
Dusuk (v. 676/1277)ye nisbet edilmitir. I 110a-127b. ubeleri, 126b.
Bzrkn: Bk. Nakibendiyye, I 128a.
(C)
Cebertiyye: eyh erafeddin Ebul-Marf smail b. brahim b. Abdussamed Ce-
bert (v. 806/1403)ye nisbet edilmitir. Ekberiyyenin bir koludur. I
211a-212b.

Prof.Dr. Yakup EK
Celvetiyye: eyh Aziz Mahmud Hday skdar (v. 1038/1628)ye nisbet

edilmitir. I 227a-245b.
Cemaliyye: eyh Muhammed Hamidullah Cemal Bekr (Cemal Halvet eleb)
(v. 876/1462)ye nisbet edilmitir. Halvetiyyenin bir koludur. I 245b-
254b; ubeleri, I 254a.
_____, eyh Ebu Nizameddin Muhammed Cemaleddin Edirnev (v.
1164/1750)ye nisbet edilmitir. Uakiyyenin bir koludur. I 255a-268a;
ubeleri, I 255a.
Cerrahiye: eyh Nureddin Muhammed b. Abdullah stanbul (Cerrah) (v.
1133/1720)ye nisbet edilmitir. Halvetiyyeden Ramazaniyyenin bir ko-
ludur. I 212b-213b.
Cneydiyye: eyh Ebul-Kasm Cneyd Muhammed Harrraz (v. 299/911)ye
nisbet edilmitir. I 268a-272b.
Czliyye: eyh Abdullah Muhammed b. Sleyman Czl (v. 870/1465)ye
nisbet edilmitir. azeliyyeden Bedeviyyenin bir koludur. I 217b-222a;
ubeleri, I 218b.
itiyye: Kudvetuddin eyh Seyyid Ebu Ahmed it (v. 633/1235)ye nisbet
edilmitir. I 220a-226b; ubeleri, 226a.
(D)
Demirdaiyye: eyh Muhammed Halvet Muhammed (Demirba) (v.
935/1529)ye nisbet edilmitir. Halvetiyyeden Reniyyenin bir kolu-
dur. II 27b-43a.
Derdiriyye: eyh Ebul-berekat ihabuddin Ahmed b. Muhammed b. Ahmed
Derdr Adev Msr (v. 1201/1786)ye nisbet edilmitir. Halvetiyyeden
Hafneviyyenin bir koludur. II 6b-26a; ubeleri, II 7a.
Deskiyye: Bk. Burhaniyye, II 26a.
Dibiyye: eyh Salih Ebul-Hasan Ali b. Hzr Dib Hazrec (v. 719/1319)ye
nisbet edilmitir. II 43a.
Dcaniyye: eyh ihabuddin Seyyid Ahmed Dcanye nisbet edilmitir. Med-
yeniyyeden Meymniyyenin bir koludur. II 2a-6b.
(E)
Ebheriyye: eyh mam Ebu Red Kutbuddin Ebu Bekir Ebher (v.
572/1177)ye nisbet edilmitir. I 32b-33b; ubeleri, 33a.
Edhemiyye: eyh Ebu shak brahim b. Edhem b. Sleyman b. Mansra nisbet
edilmitir. I 69b-71a.
Ehdeliyye: eyh Seyyid Ebul-Hasan Ali Ehdel Hseyn (v. 1013/1604)ye nisbet
edilmitir. Kadiriyyenin bir koludur. I 106a-108a; ubeleri, I 107b.

Ekberiyye: eyhi Ekber Seyyid Ebu Abdillah Muhammed Muhyiddin b. Ali b.

Arab Endels Mekk (v. 637/1239)ye nisbet edilmitir. I 86b-101b;
ubeleri, I 97b.
Enesiyye: Hz. Enes b. Malik b. Nadir Neccar Ensar (v. 93/711)ye nisbet edil-
mitir. I 101b-103b; ubeleri, 102b.
Ensariyye: Hereviyye tarikatdr. I 104a.
Erdebiliyye: eyh Seyyid Safiyyuddin Erdebilye nisbet edilmitir. Ebheriyyenin
bir koludur. Bk. Safeviyye, I 71ab.
Esediyye: eyh Seyyid Ebu Muhammed Abdullah b. Ali Esedye nisbet edilmi-
tir. Kadiriyyenin bir koludur. I 72b-76b.
Erefiyye: eyh Seyyid Abdullah b. Eref b. Muhammed Msr Hseyn (v.
874/1469)ye nisbet edilmitir. I 76b-79a.
Ezheriyye: eyh Abdullah Muhammed b. Abdurrahman Ezherye nisbet edil-
mitir. Halvetiyyeden Hafneviyyenin bir koludur. I 71b.
(F)
Fazliyye: eyh Seyyid Cemaleddin Muhammed b. Fazlullah Hind (v.
1029/1619)ye nisbet edilmitir. III 32a-38a.
Feyziyye: Bk. Hlvetiyye, III 38a.
Firdevsiyye: eyh Rkneddin Firdevs (v. 724/1323)ye nisbet edilmitir. Kbre-
viyyenin bir koludur. III 31b-32a.
Ftvvetiyye: Seyyid Ali Hemedanye nisbet edilmitir. Kbreviyyenin bir ko-
ludur. III 22a-31b.
(G)
Garibiyye: eyh Muhammed Garibullah Hindye nisbet edilmitir. Kadiriy-
yenin bir koludur. III 1a-3a.
Gavsiyye: eyh Hamidullah (Gavs) Hseyn Seyyid Muhammed (v. 970/1562)e
nisbet edilmitir. uttariyyenin bir koludur. III 12b-19a.
Gaysiyye: eyh Kebir Seyyid Ebul-Gays b. Cemil (v. 651/1253)ye nisbet edil-
mitir. Ehdeliyyenin bir koludur. III 19b-23a.
Gaziyye: eyh Ebul-Kasm el-Gaz (v. 981/1573)ye nisbet edilmitir. azeliyyeden
Raidiyyenin bir koludur. Bk. Kasmyye, III 1ab; ubeleri, III 1a.
Gazzaliyye: Hccetul-slam Ebu Hamid Zeynuddin Muhammed b. Muham-
med b. Muhammed et-Tus el-Gazzal (v. 505/1111)ye nisbet edilmitir.
III 3a-12a.
Gleniyye: eyh brahim Glen b. eyh Fakih Mevlana Muhammed b. Mev-
lana Hac brahim b. eyh ihabeddine nisbet edilmitir. III 87a-90b;
ubeleri III 90b.

Prof.Dr. Yakup EK
(H)
Haccaciyye: eyh Salih Ebul-Haccac Yusuf b. Abdurrahm Maribi (v.
642/1244)ye nisbet edilmitir. Medyeniyyenin bir koludur. I 273a-274b.
Hacegh: Hoca Abdulllh b. mam Abdulcemil Gucduvan (v. 575/1179)ye
nisbet edilmitir. I 377b-391a; ubeleri, I 390b.
Haddadiyye: Seyyid eyh Abdullah b. Alev Haddada nisbet edilmitir. (v.
1132/1719). Aleviyyenin bir koludur. I 274b-289a.
Hafifiyye: eyh Ebu Abdillah Muhammed b. Hafif iraz (v. 371/981)ye nisbet
edilmitir. I 339b-343a.
Hakmiyye: eyh Ebu Abdullah Muhammed b. Ali b. Hseyin Tirmiz el-
Hakm (v. 255/869)e nisbet edilmitir. I 303a-304b.
Halebiye: eyh Ahmed Halebye nisbet edilmitir. I 306ab.
Halidiyye: emsul-mearif Ebul-Baha eyh Ziyauddin Mevlana Halid b. Ahmed
b. Hseyin Osman (v. 1242/1826)ye nisbet edilmitir. Mazhariyyenin
bir koludur. I 328a-329b.
Halvetiyye: eyh Ebu Abdullah Siracuddin mer b. eyh Ekmeluddin Halvet
(v. 750/1349)ye nisbet edilmitir. Ebheriyyeden Zahidiyyenin bir ko-
ludur. I 343a-377a; ubeleri, 345b.
_____, eyh Arif Muhammed Cemaleddin Halvetye nisbet edilmitir. Kbre-
viyyenin bir koludur. I 377a.
Harfiyye: eyh Ebul-Hasan Ali b. Ahmed Necb Harran (v. 637/1240)ye nis-
bet edilmitir. I 289a.
Haririyye: Burhaneddin Ebul-Hasan Ali Harir (v. 654/1248)ye nisbet edilmi-
tir. I 289a-293b.
Harraziyye: eyh Ebu Said Ahmed b. sa Harraz Badad (v. 279/892)ye nisbet
edilmitir. I 329b-332b; ubeleri, 332a.
Hafneviyye: eyh Seyyid emseddin Muhammed b. Salim Hafn Halvet (v.
1181/1767)ye nisbet edilmitir. I 293b-301a; ubeleri, 299b.
Hemedaniyye: eyh Seyyid emseddin Muhammed b. Salim Hafn Halvet (v.
1181/1767)ye nisbet edilmitir. I 293b-301a; ubeleri, 299b.
_____, eyh Seyyid Ali b. ihabuddin Hemedan (v. 786/1385)ye nisbet edil-
mitir. III 255a-263a; ubeleri, III 257a.
Hereviyye: eyhul-slm Ebu smail Abdullah b. Ebu Mansur Muhammed
Ensar Herev (v. 481/1088)ye nisbet edilmitir. Bk. Ensariyye, III
247b-252a.
Hevvariyye: eyh Ebu Bekir b. Hevvar Betayihye nisbet edilmitir. III 263ab;
ubeleri, III 263a.

Hzryye: Hz. Mevlana Ebul-Abbas Hzra nisbet edilmitir. I 332b-339b.

Hikemiyye: eyh Muhammed b. Ebu Bekir Hikemye nisbet edilmitir. Kadi-
riyyenin bir koludur. I 301a-302b.
Hilaliyye: eyh Arif Muhammed Hilal b. mer Hemedn Kadir (v.
1147/1734)ye nisbet edilmitir. Kadiriyyenin bir koludur. III 252a-255a.
Hurufiyye: eyh Fazlullah Huruf (v. 696/1296)ye nisbet edilmitir. I 289a.
Hdaiyye: Bk. Celvetiyye, III 247a.
Hlvetiyye: eyh alim Seyyid Feyzuddin Hseyin Ebul-Feyz Hseyn (v.
1309/1891)ye nisbet edilmtir. I 306b-310b.
()
badiyye: eyh Abdullah b. Muhammed b. bad Yemenye nisbet edilmitir.
Aleviyyenin bir koludur. II 268b.
drisiyye: eyh Gavsul-azam Ahmed el-Fas (v. 1253/1837)ye nisbet edilmitir.
I 65b-69b.
kaniyye: eyh Kemal kanye nisbet edilmitir. Yeseviyyenin bir koludur. I 108a.
lmiye: eyh Ebu Muhammed Mevla Abdullah erif b. brahim lmye nisbet
edilmitir. azeliyyeden Cezuliyyenin bir koludur. II 299b-302a.
seviyye: eyh Muhammed b. sa Meknas Maribye nisbet edilmitir. azeliy-
yeden Cezuliyyenin bir koludur. II 314a-319b.
shakiyye: eyh Ebu shak brahim b. ehriyar Kazern (v. 426/1035)ye nisbet
edilmitir. Afifiyyenin bir koludur. I 71b-72b; ubeleri, I 72a.
kyye: eyh Ebu Yezid kye nisbet edilmitir. II 292b-293b.
(K)
Kadiriye: Drt kutuptan biri Gavs es-Samedn Sultani evliya Ebu Salih Seyyid
eyh Muhyiddin Abdulkadir Glni (v. 490/1096)ye nisbet edilmitir.
III 38a-57b; ubeleri, III 48b.
Kalenderiye: eyh Sultan Muhammed Sema Divan (v. 936/1529)ye nisbet
edilmitir. Mevleviyyenin bir koludur. III 75a-77b; ubeleri, III 77b.
Karabaiyye: eyh Seyyid Alauddin Ali b. Seyyid eyh Muhammed Nakibend
Hseyn (v. 1097/1685)ye nisbet edilmitir. Halvetiyyeden abaniy-
yenin bir koludur. III 58a-71a; ubeleri, III 61a.
Kasaniyye: eyh emseddin Ahmed Kasanye nisbet edilmitir. Nakibendiy-
yeden Ahrariyyenin bir koludur. III 78a-80a.
Kasmyye: Bk. Gaziyye, III 57a.
Kassariyye: eyh Ebu Salih Hamdn b. Ahmed Kassar Nisaburye nisbet edil-
mitir. III 74a.

Prof.Dr. Yakup EK
Katnaniyye: eyh Hasan Katnan (v. 747/1346)ye nisbet edilmitir. Rifaiyyenin

bir koludur. III 74a-7a.
Kazerniyye: Bk. shakiyye, III 78a.
Keyyaliyye: eyh smaile nisbet edilmitir (v. 656/1268). Rifaiyyenin bir kolu-
dur. III 94a-95b.
Kueyriyye: mam Alim eyh Ebul-Kasm Abdulkerim b. Hevazin Kueyr (v.
467/1072)ye nisbet edilmitir. III 71b-74a.
Kbreviyye: eyh Ebul-Cenb Ahmed b. mer Necmeddi Kbraya nisbet
edilmitir. III 80a-87a; ubeleri, III 83b.
Kmeyliyye: Kmeyl b. Ziyad (v. 82/701)a nisbet edilmitir.
(M)
Mazhariyye: eyh ah emseddin Habibullah Cana Canan Mazhar Devhlev (v.
1195/1780)ye nisbet edilmitir. Nakibendiyyeden Mceddidiyyenin
bir koludur. III 136b-139b; ubeleri, III 139b.
Medariyye: eyh Bediuddin ah Medar (v. 840/1438)a nisbet edilmitir. III
110b-112b.
Medeniye: eyh Muhammed Hasan b. Zafir Medenye nisbet edilmitir. aze-
liyyeden Zerrukiyyenin bir koludur. III 113a-118a.
Medyeniyye: eyh Ebu Medyen uayb b. Hseyin Marib (v. 590/1193)ye
nisbet edilmitir. uaybiyye de denir. III 118a-121b; ubeleri, III 120a.
Mehdeviyye: eyh Muhammed b. Abdulazize nisbet edilmitir. Medyeniyyenin
bir koludur. III 169ab.
Melamiyye: eyh Ebu Salih Hamdun Kassar (v. 271/885)a nisbet edilmitir. III
140/148a).
Meiiyye: eyh Ebu Muhammed Abdussela b. Mei b. Mansur b. brahim
Marib (v. 622/1226)ye nisbet edilmitir.
Metbuliyye: eyh brahim Metbul (v. 880/1475)ye nisbet edilmitir. III 95b-98b.
Mevleviyye: eyh Mevlana Celaleddin Muhammed b. Bahauddin Sddk (v.
712/1313)ye nisbet edilmitir. III 148a-169b; ubeleri, III 148b.
Meymuniyye: eyh Seyyid Ebul-Hasan Ali b. Meymun Marib (v.
917/1511)ye nisbet edilmitir. Medyeniyyenin bir koludur. III 170b-
178b; ubeleri, III 177a.
Msryye: Mrid-i kamil eyh Muhammed Niyaz Msr Halvet (v.
1105/1693)ye nisbet edilmitir. Halvetiyyeden Ahmediyyenin bir ko-
ludur. III 129b-134b.
Muhammediyye: Bk. Ana Tarikatlar.

Muhasibiyye: eyh Haris b. Esed Muhasib (v. 243/857)ye nisbet edilmitir. III
108a-110b.
Muhyeviyye: Ekberiyyenin bir addr. III 121b.
Muradiye: eyh Seyyid Muhammed b. Murad b. Ali Davud b. Kemaleddin
Hseyn Nakibend (v. 1132/1719)ye nisbet edilmitir. Nakibendiy-
yeden Mceddidiyyenin bir koludur. III 121b-124b.
Muslihiyye: eyh Muslihuddin Mustafa Tekfurda Halvet (v. 1099/1688)ye
nisbet edilmitir. Halvetiyyeden Sinaniyyenin bir koludur. III 136ab;
ubeleri, III 136b.
Mceddidiyye: mami Rabban eyh Ahmed b. Abdulehad Faruk (v.
971/1564)ye nisbet edilmitir. Nakibendiyyeden Ahraryyenin bir ko-
ludur. III 98a-108a; ubeleri, III 101a.
Mustariyye: eyh Muhammed b. Ahmed Meknas Marib Mustara nisbet
edilmitir. azeliyyeden Cezliyyenin bir koludur. III 135a-136a.
(N)
Nakibendiyye: eyh Bahauddin Muhammed b. Muhammed Buhar (v.
791/1389)ye nisbet edilmitir. III 195b-205a; ubeleri, III 201b.
Nasriyye: mam eyh Ebu Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Ahmed b.
Nasr (v. 1085/1674)a nisbet edilmitir. III 178b-180a; ubeleri, III 179b.
Nasuhiyye: eyh Ebul-l Muhammed Nasuh skdar (v. 1130/1718)ye
nisbet edilmitir. III 180a-195a.
Neveviyye: eyh mam Muhyiddin Ebu Zekeriyya Yahya b. erafeddin Nevev
(v. 670/1271)ye nisbet edilmitir. III 217a-221a.
Nizamiye: eyh Muhammed b. Ahmed Halid (Nizamul-Evliya) (v.
725/1325)ye nisbet edilmitir. itiyyenin bir koludur. III 195ab.
Nurbahiyye: eyh Muhammed Nurbah Buharye nisbet edilmitir. Kbreviy-
yeden Hemedaniyyenin bir koludur. III 205a-208a.
Nuriye: eyh Ebul-Hasan Ahmed b. Muhammed Nur (v. 286/899)ye nisbet
edilmitir. III 208a-210b.
_____, eyh Nureddin Abdurrahman sferan (v. 639/1241)ye nisbet edilmi-
tir. Kbreviyyenin bir koludur. III 210b-212b; ubeleri, III 211b.
_____, eyh Nureddin Habibullaha nisbet edilmitir. Rifaiyyenin bir koludur.
III 212b-214b.
_____, Bk. Cerrahiyye III 214b.
_____, eyh Seyyid Muhammed Nurul-Arab Hseyn Nakibend Halvet
Melam (v. 1305/1887)ye nisbet edilmitir. III 214b-217a.

Prof.Dr. Yakup EK
(R)
Ramazaniyye: eyh Ramazan Karahisar Halveti (v. 1025/1616)ye nisbet edilmitir.
Halvetiyyeden Ahmediyyenin bir koludur. II 66a-68a; ubeleri, II 67a.
Raidiyye: eyh Ebul-Hasan Ahmed b. Yusuf Raid (v. 927/1521)ye nisbet
edilmitir. azeliyyeden Zerrukiyyenin bir koludur. II 43b-44a; ubele-
ri, II 44a.
Reslaniyye: eyh Reslan b. Yakub b. Abdurrahman b. Abdullah Dimek (v.
695/1296)ye nisbet edilmitir. Ukayliyyenin bir koludur. II 44a-52a;
ubeleri, II 47a.
Rifaiyye: Seyyid Mevlana ihabuddin Ebul-Abbas eyh Ahmed Rifa (v.
500/1106)ye nisbet edilmitir. II 52a-62a; ubeleri, II 59a.
Rumiyye: eyh smail b. eyh Ali Tosyav (v. 1053/1643)ye nisbet edilmitir.
Kadiriyyenin bir koludur. II 69b-70b.
Reniyye: eyh mer Dede Aydin Ruen (v. 892/1487)ye nisbet edilmitir.
Halvetiyyenin bir koludur. II 68a-69b; ubeleri, II 69b.
Rkniyye: eyh Ebul-Mekarim Rknddin Alauddevle Ahmed b. Muhammed
(v. 736/1336)e nisbet edilmitir. Kbreviyyeden Nuriyyenin bir kolu-
dur. II 62a-66a; ubeleri, II 65a.
(S)
Sabiriyye: eyh Hoca Alauddin Ali Ahmed Sbr (v. 690/1292)a nisbet edilmi-
tir. itiyyenin bir koludur. II 219a.
Sadiyye: eyh Ebul-Futh Sadeddin Muhammed Cibav b. eyh Yunus ey-
ban (v. 700/1300)ye nisbet edilmitir. eybaniyyenin bir koludur. II
129b-139a; ubeleri, II 131a.
Safeviyye: eyh Seyyid shak Safiyyuddin Hseyn (v. 735/1334)ye nisbet edil-
mitir. Ebheriyyeden Zahidiyyenin bir koludur. II 222a-225b; ubeleri,
II 222b.
Salahiyye: eyh Salahuddin Balkesir Uak (v. 1197/1782)ye nisbet edilmi-
tir. Uakiyyeden Halvetiyyenin bir koludur. II 225b-240b.
Sanhaciyye: eyh Ebul-Abbas Ahmede nisbet edilmitir. Bk. Arifiyye. II 240b.
Saviyye: eyh Ahmed b. Muhammed Malik Sav (v. 1241/1825)ye nisbet
edilmitir. II 219a-222a.
Sayyadiyye: eyh Seyyid zzeddin Ahmed Sayyad (v. 670/1271)ye nisbt edil-
mitir. Rifaiyyenin bir koludur II 262a-263b.
Sehliyye: eyh Ebu Muhammed ehl b. Abdullah Tster (v. 283/896)ye nisbet
edilmitir. II 160b-164b; ubeleri, II 163b.

Semmaniyye: eyh Ebu Abdulkerim Meden (v. 1189/1775)ye nisbet edilmitir.

Halvetiyyeden Bekriyyenin bir koludur. II 140b-142b.
Seyyariyye: eyh Ebul-Abbas Kasm b. Kasm Mehd Seyyar (v. 342/953)ye
nisbet edilmitir. II 164b-167a.
Sezaiyye: eyh Hasan b. Ali Morav (v. 1151/1738)ye nisbet edilmitir. II
126b-129a.
Sinaniyye: eyh brahim b. Abdurrahman Halvet (mmi Sinan) (v.
976/15568)ye nisbet edilmitir. Halvetiyyeden Ahmediyyenin bir ko-
ludur. II 142b-144a; ubeleri, II 144a.
Sufiyye: eyh Ebu Haim Suf (v. 155/772)ye nisbet edilmitir. II 240b-262a.
Shreverdiyye: eh ihabuddin Ebu Hafs Shreverd Bekr (v. 632/1234)ye
nisbet edilmitir. II 149a-160b; ubeleri, II 150b.
Snbliyye: eyh Yusuf Sinanuddin (Snbl Sinan) b. Kaya Bey (v. 936/1630)e
nisbet edilmitir. II 144a-149a.
Sthiyye: eyh Abdurrahman Kebir Sthye nisbet edilmitir. Bk. Ahmediy-
ye. II 129ab.
Suudiyye: eyh Salih Ebu Suud b. aban Kure (v. 644/1246)ye nisbet edilmitir.
()
abaniyye: Seyyid eyh aban Veli Kastamon (v. 976/1568)ye nisbet edilmitir.
Halvetiyyeden Cemaliyyenin bir koludur. II 192a-209b; ubeleri, II 204a.
araniyye: eyh mam Seyyid Abdulvehhab aran (v. 964/1556)ye nisbet
edilmitir. II 204a-209b.
attariyye: eyh Seyyid Abdullah attarye nisbet edilmitir. Ikyyenin bir
koludur II 185a-192a.
azeliyye: eyh Seyyid Takyyuddin Ali b. Abdullah azel Hseyniye nisbet
edilmitir. II 167a-180a.
ah alemiyye: eyh ah Alem Mahdumi Cihaniyan b. Ebu Muhammed (v.
880/1475)e nisbet edilmitir. Ebheriyyenin bir koludur. II 180b-181a.
emsiye: Seyyid emseddin Ahmed b. Muhammed b. Arif Hasan Zil (v.
1006/1597)ye nisbet edilmitir. Halvetiyyenin bir koludur. II 209b-216b.
ernbiyye: eyh Seyyid ihabuddin Ebul-Abbas Ahmed b. Osman ernb
Burhanye nisbet edilmitir. II 181b-185a.
eybaniyye: eyh Seyyid Ebu Muhammed Yusuf b. Yusuf eyban (v.
616/1219)ye nisbet edilmitir. II 218a-219a; ubeleri, II 219a.
innaviyye: eyh Seyyid mer innavye nisbet edilmitir. Ahmediyyenin bir
koludur. II 217a.

Prof.Dr. Yakup EK
uaybiyye: eyh Seyyid Ebu Medyen uayb Marib Tilemsanye nisbet edil-
mitir. Bk. Medyeniyye. II 209b.
(T)
Taciyye: eyh Tacuddin b. Zekeriyya b. Osman Nakibend Hanef (v.
1050/1640)ye nisbet edilmitir. Nakibendiyyeden Ahrariyyenin bir
koludur. I 197a-209a.
Talibiyye: eyh Arif Muhammed Ebu Talib b. Salim eybanye nisbet edil-
mitir. Sadiyyenin bir koludur. I 210b-211a.
Tayfuriyye: Ebu Yezd Tayfr b. sa Bistam (v. 261/874)ye nisbet edilmitir. II
263b-268a; ubeleri, II 267a.
Taziye: eyh Ebu Salim brahim Tazye nisbet edilmitir. Medyeniyyenin ko-
ludur. I 209a-210b.
(U)
Ukayliyye: eyh Ukayl Menbec b. ihabuddin Ahmet Betayihye nisbet edil-
mitir. Harraziyyenin bir koludur. II 294b-299b; ubeleri, II 298a.
Uakyye: eyh Hsameddin Hasan Buhar Uak (v. 1000/1592)ye nisbet
edilmitir. Halvetiyyenin bir koludur. II 290b-292b; ubeleri, 292b.
Uceyliyye: eyh Arif Gavs Ahmed b. Musa b. Ali b. mer Uceyl b. Muham-
mede nisbet edilmitir. Hikemiyyenin bir koludur. II 270b-272a.
veysiye: veys b. Malik Karan Yemen (v. 25/645)ye nisbet edilmitir. I
104a-106a; ubeleri, I 106a.
(V)
Vefaiyye: eyh Seyyid Ebul-Vefa Muhammed Krdye nisbe edilmitir. Heva-
ziyyenin bir koludur. III 221a-225a; ubeleri III 224a.
Vefaiyye: eyh Muhammed Vef b. Muhammed b. Necmeddin Maribye
nisbet edilmitir. III 225a-247a; ubeleri, III 246b.
(Y)
Yafiiyye: eyh mam Abdullah b. Esad b. Ali Yafi Kadirye nisbet edilmitir.
Kadiriyyeden Ekberiyyenin bir koludur. III. 263b-265a.
Yaizziyye: eyh Ebu Yaizz b. Meymun Henkriyi nisbet edilmitir.
Yemeniye: Bk. Esediyye. III 269b.
Yeseviyye: eyh Hoca Ahmed Yesev (v. 562/1166)ye nisbet edilmitir. III 265a-
267a; ubeleri, III 266a.
Yunusiyye: Bk. eybaniyye. III 269b.

(Z)
Zahidiyye: eyh Tacuddin brahim Zahid Geylan (v. 690/1291)ye nisbet
edilmitir. Ebheriyyenin bir koludur. II 70a-72a; ubeleri, II 71b.
Zerrukyye: eyh Ebul-Abbas ihabuddin Ahmed b. Muhammed b. Muham-
med b. sa Zerrk (v. 899/1493)ye nisbet edilmitir. azeliyyeden Vefa-
iyyenin bir koludur. II 72a-101a; ubeleri, II 77a.
Zeyleiyye: eyh Safiyyuddin Ahmed b. mer Zeylaye nisbet edilmitir. II 102ab.
Zeyniyye: eyh Zeynuddin Ebu Bekir Haf (v. 838/1435)ye nisbet edilmitir.
Shreverdiyyenin bir koludur. II 102b-126b; ubeleri, II 106b.
Zhriyye: eyh Ahmed Zhr Kayser (v. 1157/1744)ye nisbet edilmitir. Hal-
vetiyyeden Muslihiyyenin bir koludur. II 101a-102a.
C) Tibyan Vesailil-Hakaik Fi Beyani Selasilit-Taraika Gre Bektalik
Burada mukayese etmeye imkan versin diye, nce DAdaki bilgileri esas ala-
rak genel kaynaklara gre Bektailik, ardndan da Tibyan Vesaile gre Bektai-
lik balklar altnda bilgiler sunmak istiyorum.
a) Genel/Umumi kaynaklara gre Bektailik
XIII. yzylda Kalenderlik iinde teekkle balayp XV. yzyln sonlarnda
Hac Bekta Veli an'aneleri etrafnda Anadolu'da ortaya kan Bektailik, Yeni-
eri Oca'nn kuruluundaki rol dolaysyla Osmanl mparatorluu tarihi
boyunca nfuzunu korumutur.
Bektalik, zellikle arzettii farkl din inan ve telakkileri birletirici (sync-
retique) yap sebebiyle eskiden beri ok ilgi eken ve ok aratrlan bir tarikat
olmutur.
Tc'l-rifn Seyyid Eb'1-Vef el-Badd'nin (v. 501/1107) kurduu
Vefiyye tarikat, Anadolu'daki Kalenderiyye, Haydariyye, Yeseviyye zmrele-
rince de benimsendi. Bunlar, daha ok Kalenderi, Haydar ve Vef dervileri
vastasyla Orta ve Bat Anadolu'da ve sonra da Rumeli'de faaliyetlerini devam
ettirdiler.
Hac Bekta'n yakn olup onun vefatndan sonra zaviyenin bana geen
Abdal Musa, Hac Bekta menkbelerinin gaziler arasnda yaylmasn salad.
Hac Bekta'n bir Vef eyhi olan Baba lyas'n halifesi ve ayn zamanda bir
Haydar eyhi bulunduu malumdur.
Bektaliin Snn bir tarikat olarak teekkl ettiini, fakat Balm Sul-
tandan sonra bu niteliini deitirdiini kabul edenler vardr.
Osmanllar'n Rumeli'deki fetihlerine paralel olarak Bekta dervileri al-
malarn Yunanistan, Arnavutluk, Romanya ve Bulgaristan'da srdrmlerdir.

Prof.Dr. Yakup EK
XIV. yzyln ikinci yansnda Azerbaycan'da doan ve yaylan Huruflik, ku-

rucusu Fazlullah- Hurf'den sonra Anadolu'ya da nfuz ederek XV. yzyln
ikinci yarsndan itibaren Rumeli topraklarna geti. Fazlullah, Kalenderler
araclyla en yksek Bekta evliyas arasna girdi.
XV. yzyln zellikle son eyreinde, muhtemelen 907/1501 ylnda Dime-
toka'daki mehur Kzldeli Dergh'ndan alnp Anadolu'da Hac Bekta
Dergh'nn bana getirilen Balm Sultan, "Hak-Muhammed-Ali" tarznda
ifade edilen ulhiyyet mefhumunu ve on iki mam kltn Bektaliin esaslar
arasnda en ba yere yerletirdi.
Vahdet-i vcd anlayn benimseyen Bektaliin btn yin ve erkn,
"drt kap-krk makam" eklinde ifade edilen mehur tasavvufi telakkiye da-
yandrlr. Kul ancak eriat, tarikat, marifet ve hakikat kaplarn ve her kapdaki
on makam geerek Hakk'a ular. Btn yin ve erkn kulun bu yolculuunu
temsil eder.
Bektaliin ibadet anlay, en eski ve temel yin olan yin-i Cem'de kendini
gsterir. En az bunun kadar nemli bir temel yin de "ikrar yini" denilen tari-
kata giri merasimidir. Bu iki byk yinin dnda muharrem matemi, ba
okutma ve dknlk gibi muhtelif vesilelerle icra edilen daha baka yin ve
erknlar da vardr. Btn bu yinler srasnda saz refakatinde nefes denilen ilhi-
ler sylenir. Ayrca kurban kesme, dolu ime, lokma yeme vb. birtakm erknla-
ra mahsus "terceman" ve "glbank" ad verilen seili dualar okunur. Mehur
"eline, diline, beline sahip olma" dsturu da, Bektaliin ayrc bir niteliidir.
Bektaler Mill Mcadele yllarnda Anadolu hkmetinin yannda yer al-
mlar, bata Hac Bekta Tekkesi eyhi elebi Cemleddin Efendi olmak zere
dier tarikat mensuplar gibi onlar da Mill Mcadele'yi desteklemilerdir.
Bektalikte resim sanat da kendine mahsus bir gelime gstermitir.
XVII. yzylda Evliya elebi, Bekta zaviyelerinin o zaman faaliyette olan
pek ou hakknda verdii bilgilerle tarikatn o devirde Anadolu ve Rumeli
topraklarndaki yayl sahalarn belirlemektedir. Anadolu dndaki dalmna
gelince bunun balca rak, Msr, Balkanlar gibi sahalar iine ald grlr:
b) Tibyan Vesaile gre Bektailik
Bektailik, Tibyanda I/128a-130b varaklar arasnda anlatlmaktadr.
1) Bektaiyye tarikat, Hac Bekta Veliye nisbet edilir
Bektayye Tarikat Yeseviyyenin bir ubesidir. Bektailik, eyh seyyid Muham-
med b. Seyyid brahim el-Hseyni Hac Bekta Veli diye mehurdur- el-Horasani
en-Nisaburiye mensuptur. Diyar-i Ruma-Anadoluya gelip yerlemitir.
Nesebi/soyu baz kitaplarda yle geer:

Seyyid Muhammed b. Seyyid brahim b. Seyyid Musa b. Seyyid shak b.

Seyyid Muhammed b Seyyid brahim b. Seyyid Hasan b. Seyyid Mehdi b. Sey-
yid Ebul-Kasm Muhammed b. Seyyid Hseyin b. Seyyid brahim b. Seyyid
Muhammed b. Seyyid mam Musa Kazm b. Seyyid el-mam Cafer es-Sadk b
Seyyid el-mam Muhammed el-Bakr b. Seyyid el-mam Zeynuddin b. Seyyid
el-mam el-Hseyin b. Seyyid el-mam Ali (k. v).
Onun terceme-i halini, Takprizade, e-ekaikte yle anlatmtr: Za-
mannn meayihinden biri olan eyh Arif billah Hac Bekta, keramet sahiple-
rinden ve velayet erbabndan idi. Kabr-i erifleri Trkmen beldesindedir. Kab-
rinin zerinde bir kubbe vardr. Yannda bir zaviye bulunur. Kabrinin ziyaretiy-
le bereket/hayr umulur ve yannda yaplan dualar mstecab/kabul olur.
Zamanmzda baz mlhidler, bu tarikata kazib bir nisbetle intisap etmiler-
dir. Oysa o, bunlardan beridir.
Mevla Lamii, onu Nefehatn tercmesinde zikrederek benzeri bilgileri syler.
Hac Bekta Veli 738/1337 tarihinde vafet etmitir.
Rivayet olunur ki, Hac Bekta Veli, tarikat Hoca Ahmed Yeseviden alm-
tr. Fakat aralarnda muasrlk tahakkuk etmemitir. nk Hoca Ahmed Yese-
vinin vefat 590/1193 senesi olduuna gre aralarnda 148 yl var demektir.
Buna gre aralarnda baka vastalar olmal veya Ahmed Yesevi uzun sre yaa-
m olmaldr.
eyh Ahmed Lutfi el-Bursevi el-Halveti el-Hafnevi, Tomari- Selasil adl ese-
rinde zikretti ki, Hac Bekta Veli, tarikat u silsile ie almtr: O, eyh Lok-
man Perdeviden, o Hoca Ahmed Yeseviden, o eyh Nasrullah Hasn es-
Senceriden, o eyh Rknddin Ebu Muhammed el-Crcaniden, o eyh Ku-
buddin es-Seenabadiden, o Kad Muhammed Buhariden, o Ebu Bekir Mu-
hammed Hailiden, o eyh Abdullah el-Vasitiden, o Ebu Cafer erif Tahir el-
Mitehiirden, o eyh Muhammed Elsem et-Tusiden, o mam Ali Riza, o baba-
s mam Muhammed el-Bakrdan, o o babas mam Zeynuabidinde o babas
mam Hseyinden, o babas mam Ali b Ebu Talibden almlardr.
Selanikli Mevla Muhammed b. Osmann, eyhi eyh Ahmed ez-Zhrinin
emriyle telif ettii Tomaris-Selasil adl eserde der ki, Hac Bekta Veli, tarikat
Osman Sirinden, o Hoca Ahmed Bedevden, o eyh Kubuddin Ecderden, o
Hoca Abdrrabdan o Hoca Yusuf el-Hemedaniden almtr.
u halde ilkine gre Hoca Ahmed Yesevinin senedi, Yeseviyyede gelecek
olan senedin ayn deildir. O Hoca Yusuf el-Hemedanidendir. kincisine gre
Bektaiyye tarikat, Ahmediyye/Bedeviye tarikatnn bir ubesi demektir. Ancak
senedi, Ahmediyyede maruf olan sededden ayrdr.

Prof.Dr. Yakup EK
eyh Mahmud Hdainin el-Vakiat el-Hdaiyye isimli eserinde eyhi eyh

Muhammed ftadeden naklen verdii Hac Bekta, Ahmed Bedevi ile sohbet-
te bulunmutur. ifadesi bunu teyid eder.
Bektaiyye tarikati, inkraz etmitir. Onu mlhid ve zenadka kuattndan
ehli, zahiren gizli kalmtr. Denildi ki, Hac Bekta Veli hayatnda kimseyi
yerine halife olarak brakmamtr. Ama bir mddet sonra Ali el-Ala isminde
Hurufiyye mensubu biri ortaya kp ondan hilafet ald iddiasnda bulundu.
Ondan tarikat alan kimseler hem dalalete dtler hem de kendilerine uyanlar
dalalete drdler. Onlarn hepsi namaz terk etmeyi ve haramlar ilemeyi
munah gren zenadikadr.
Ruhaniyet yoluyla alnmas bakmndan Bektailik, munkarz deildir. nk
kamil evliya onu bu yolla alyor ve istifaze ediyorlar. Bunlardan biri de eyh Mu-
hammed Nurul-Arabidir. O, Hac Bekta Veliden bu tarikat, Hz. Alinin dela-
letiyle almr. Nurul-Arabi yle demitir: Resulullah bir mbeerde/mjde
veren bir ryada grdm. Drt halife etrafnda bulunuyordu. Bana Hz. Ebu Be-
kir-i Sddkn yannda oturmam iaret buyurdu. Teddben oturamadm. Sonra
Hz. Ali oturmam iaret etti, ben yanna gidip meclisin sonunda oturdum. Sonra
Hz. Ebu Bekir niin tarafmzda oturmadn? dedi. Benim adma Hz. Ali bu
mecliste taraf yoktur diye cevap verdi. Ardndan beni alarak Hac Beta Velinin
yanna getirdi. Ona tevecch et diye emredince bana tevecch etti. Sonra bana
bir erbet iirdi k, Allah zerime bereketini sat.
Ayn ekilde Harirzadenin ona intisap etmesi, bu eyhi vastasyla gerekleti.
Cerrahiyyeden Abdurrahim er-Rahmani diye bilinen eyh Ali Kstendili, batn
cihetiyle Hac Bekta Veliden tarikat almtr. Nitekim byk halifesi eyh Mu-
hammed uhudi er-Rumi bunu, el-Telvihat es-Sbhaniyyede tasrih etmitir.
Haririrzadenin bu tarikatla, onu erbabndan alan eyh Salahi yoluyla ittisali
vardr.
eyhzade diye mehur eyh Halimin bu tarikatla ilgili Esrarun-Nukati fi
slki hazihit-tarikatil-aliyye isimli Trke bir risalesi vardr.
2) Bektaiyyenin Mebnas
Bu tarikatn mebnas ikrar, teslim ve rzadr. eyh brahim Halveti bunu
Sefinetl-muhtasarda manzum olarak yle ifade etmitir:
Gel hakikat sdk ile Bektai ol,
Sdk rehber eyleyben hakk bul.
Herki bektaidir ey onda var,
Ki eylemilerdir bu eyle karar.
Sdk ile ikrar ve teslim ve rza,
Eylemiler bu ii rehnma.

Bektailiin mebnasnn hubbi al-i beyt-i Nebi olduu da sylenmitir.

nk kim, hubbi al-i Muhammed iinde iken vefat ederse ehid olarak ve
imann istikmal etmi olarak vefat etmi olur. Nitekim Hadis-i eriftede byle
varid olmutur.
Ancak bu muhabbet, baz cahillerin iddia ettikleri gibi olmamaldr. iirde
yle denir:
Sen ilah olan Allaha syan ederken muhabbetini izhar ediyorsun,
Bu gerekten kyasen muhaldir, ei olmayan bir iddiadr.
ayet senin sevgin doru olsayd, Ona itaat ederdin,
nk muhabbet sahibi sevdiine itaat eder.
Muhabbet iki ksmdr: Kalbi muhabbet ve akli muhabbet.
Kalbi muhabbet kalbin, gnln bir eye kars gl bir meyil/eilim iinde
olmasdr. ocua, ee kar olan sevgi bu tr muhabbetlerdendir.
Akli muhabbet ise sevilen eye ittiba etmekten ibarettir. Bu sevgi
eran/dinen matlub olan muhabbettir. Ayette yle buyurulmaktadr: Eer
Allah seviyorsanz bana ittiba edin ki, Allah da sizi sevsin (Ali mran 3/31).
Ebu Said el-Harraz der ki, Nebi (a. s)!i grdm ve beni mazur grnz;
nk Allah muhabbeti sana muhabbetten beni engellemitir dedim. Allah
seven beni sevmi olur buyurdu.
Sehl yle demitir: Gerekten Allah seven kimse; i, sz ve hallerinde Ne-
bi (a. s)a iktida eden kimsedir.
Hakimlerden biri bir kardeine dedi ki, eer Allah seviyorsan onun farz
kldklarna uyman nerede, eer Nebi (a. a)i seviyorsan snnetine uyman nere-
de, eer Salih insanlar seviyorsan onlarn ilerine iktida etmen nerede, eer
nefsini/kendini seviyorsan onu ateten halas etmen nerede?
Netice olarak denilebilir ki, Bektailik, zellikle muhtevasnn genilii ba-
kmndan alannda dnyada tek eser kabul edilen Tibyan Vesailde kurucusu,
mebnas, sisilesi vb. konularda fazla ayrntlara girmeden verilen bilgilerle zet
ama yeterli bir ekilde tantlmaktadr.
KAYNAKA
Atatrk Kitapl, Osman Ergin Yazmalar Alfabetik Katalogu (haz. Nail Bayrak-
tar), stanbul 1993-2001.
Bursal Mehmed Thir, Menkb- eyh Hce Muhammed Nr'l-Arab ve beyn-
melmet ve ahvl-i melmiyye [Klliyyt iinde), SAM Ktp., nr. 82588.
_____, Osmanl Mellifleri, stanbul, 1333.

Prof.Dr. Yakup EK
iek Yakup, Haririzade Muhammed Kemaleddin Hayat-Eserleri ve Tibyn

Vesailil-Hakaik fi Beyani Selasilit-Taraik, Muhtevas-Kaynaklar, Dokto-
ra tezi, stanbuli 1982.
_____, Haririzade Muhammed Kemaleddin Efendi, MFD, s 7-10, 1995.
_____, hlas Suresi Tefsiri, Harrzde Muhammed Kemaleddin, el-Mevridl-hass
bil-havass fi tefsiri suretil-ihlas, nr. stanbul, 1996.
Dlen Hasan Sabri, Yedi Durak Risalesi, stanbul 1968.
Ergin Osman Nuri, Muallim M. Cevdet'in Hayat, Eserleri ve Ktphanesi, s-
tanbul 1937.
_____, Balkesirli Abdlazz Mecdi Tolun: Hayat ve ahsiyeti, stanbul, 1942.
Glpnarl Abdlbki, Melmlik ve Melmiler, istanbul 1931.
_____, Mevlana Mzesi Abdlbk Glpnarl Ktphanesi Yazma Kitaplar Ka-
talogu, Ankara 2003.
Harrzde Muhammed Kemaleddin, Tibyn vesailil-hakaik fi beyani selasilit-
taraik, Sleymaniye Ktp. , brahim Efendi, nu. 430-432.
nan Yusuf Ziya, 20. Asrda Bir Vahdet-i Vcd retisi: Melmet ve Tarikatlar,
stanbul, 2000.
sfehn Eb Nuaym Ahmed bn Abdillah el-sfehn (v. 430/1038), Hilyetul-
evliy, Msr 1933.
slam Ansiklopedisi, DA, Bektailik.
Karatay Fehmi Edhem, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Arapa Yazmalar
Katolou, stanbul, 1966.
Kerimof Fatih, stanbul Mektuplar, Orenburg 1913.
Kumanlolu Hasan Fehmi, Hz. Pir Seyyid Muhammed Nr el-Melm el-Arab,
zmir 2001.
Kueyr Abdulkerim bn Hevzin (v. 465/1072), er-Risletul-kueyriyye, Msr, 1957.
Muhammed Nr'l-Arab, Menbau'n-nr fi r'yeti'r-Resl, stanbul Belediyesi
Atatrk Kitapl, Osman Ergin, nr. 1548.
_____, er-Rislet'l-ismliyye ve'l-atyyel'd-drriye[Klliyyt iinde), SAM
Ktp., nr. 82588.
Nreddin Ebul-Hasan Ali b. Abdullah b. Abdulmecid el-Magrib e-zel (v.
656/1258), Hizbul-bahr. (Kefz-Zunn, Z. , I. , 661).
apolyo Enver Behnam, Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, stanbul, 1964.
Tahral Mustafa, Ahmed al-Rifai, sa vie, son ouvre et sa Tariqe, Paris, 1973.
Vassaf Osmanzade Hseyin, Sefinetl-evliya, Sleymaniye Ktp. , Yazma Ba-
lar Blm, 235-239.
Vicdani Sadk, Tomar- turuk- aliyye, stanbul, 1338.

SEKALEYN HADS VE EHL- BEYT
KAVRAMI ZERNE GENEL BR
DEERLENDRME
Do. Dr. Kadir GRLER

Hitit niversitesi
lahiyat Fakltesi

Do. Dr. Kadir GRLER
ZET
Hz. Peygamberin mmetine brakt rehberlerin neler olduuna
ilikin hadislere bakldnda, bunlarn u noktada topland g-
rlecektir: Sadece Kurna uymak; Kurna ve Hz. Peygamberin
snnetine uymak; Kurna ve Ehl-i Beyte (Itre) uymak. Sekaleyn ri-
vyeti bal altnda toplanan bu hadislere, hem snn hem de i
kaynaklarda yer verilmitir. te bu adan, sekaleyn rivyetlerinin in-
celenmesi olduka nemlidir. Biz de bu almamzda, szkonusu ri-
vyetleri hadis teknii ynnden ele aldk ve bir deerlendirme yaptk.
Ayrca yine bu almamzda, sekaleyn meselesiyle yakndan ilgili olan
ehl-i beyt kavramna younlatk ve zellikle de ilgili yetler ereve-
sinde bir deerlendirmeye tbi tuttuk.
Anahtar Kelimeler: Sekaleyn, ehl-i beyt, tre, tathr.
GR
Alev-Bektaler arasnda etkili olan baz Ftvvetnmeler, Hz. Alinin ima-
metine delil getirilen Gadr-i Hum, Krts hdisesi ve sekaleyn gibi ii-imm
unsurlara eserlerinde geni yer vermektedirler. 1 Sekaleyn hadisi, ehl-i snnet ve
ia kaynaklarnda yer alan, ia tarafndan kendi dnce ve anlaylar iin temel
olarak gsterilen rivyetlerden birisidir. Bu ynyle, hadisin deerlendirilip
anlalmas olduka nemlidir. i dncesinde son derece nemli bir yer igal
eden bu hadisin esas dikkat eken yn, ehl-i snnet hadis literatrnn temel
kaynaklarnda da yer almasdr. 2
iann douuyla ilgili olarak gsterilen ve i literatrde mhim bir yer igal
eden sekaleyn hadisi, iann Kurndan delil olarak gsterdii baz yetlerden
sonra ileri srd en byk dayanaklardan birisidir. i literatrde de ok
nem kazanmasnn sebebi, hadisi hem snn/muhlif hem de i kaynaklarn
baz farkllklara ramen mtereken rivyet etmeleridir. Bilhassa snnlerin
nazarnda en sahih kitaplar olarak kabul edilen Ktb-i Sittede yer almas,
iann iddialarna ciddiyet kazandrmaktadr. 3 Daha da tesi bu hadis; i
ulemnn, imamlarn, Hz. Peygamberin ilminin vrisleri olduklarn ve bunun
neticesi olarak onlarn ahbrnn peygamberin snneti gibi delil olduunu ispat-
1
Adil Yavuz, Ehl-i Snnete Gre Ehl-i Beytin Konumu -Sekaleyn Hadisi zerine Bir Deer-
lendirme-, Marife, Konya, 2005, say: 3, s. 333.
2
Cemal Sofuolu, Gadr-i Hum Meselesi, Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, Anka-
ra, 1983, c. XXVI, s. 468. Kr. Muhammed Nsruddn el-Elbn, Silsiletul-Ehdsis-Sahha,
Riyad, 1987, IV, 359; Mazlum Uyar, mmiyye asnda Dnce Ekolleri: Ahbrlik, stanbul,
2000, s. 53.
3
Bkz. Mazlum Uyar, Ahbrlik, s. 52.

Sekaleyn Hadisi Ve Ehl-i Beyt Kavram zerine Genel Bir Deerlendirme
layabilmek iin, kendi tezlerini destekleyecek bir ok kanttan birisi olarak ileri
srm olduklar bir rivyettir. 4
Hz. Peygamberin mmetine brakt ya da skca tutunulmasn tavsiye et-
tii rehber(ler)in nelii hususunda gelen rivyetlere baktmzda, bunlar
noktada toplamak mmkndr:
- Sadece Kurna uymak.
- Kurna ve Hz. Peygamberin snnetine uymak.
- Kurna ve Ehl-i Beyte (Itre) uymak.
I. Sadece Kurna Uymak
Sadece Kurna uyulmas tavsiyesi, bn Eb eybe, Muslim, Eb Dvud ve
bn Mcenin rivyetlerinde gemektedir. 5 Sadece sahb Cbir b. Abdullahdan
gelen, size, skca tutunduunuz takdirde asla sapknla dmeyeceiniz bir ey
braktm; (ite o) Allahn kitabdr rivyeti, Veda Hutbesinde ifade edilmitir.
1. bn Eb eybe < Htim b. smil < Cafer b. Muhammed < Muhammed
el-Bkr < Cbir b. Abdullah. 6
2. Muslim < bn Eb eybe / shak b. brahim < Htim b. smil el-Meden <
Cafer b. Muhammed < Muhammed el-Bkr < Cbir b. Abdullah. 7
3. Eb Dvud < Abdullah b. Muhammed en-Nufeyl / Osman b. Eb eybe
/ Him b. Ammr / Suleyman b. Abdurrahman ed-Dmak (drd de
ayn tabakadadr) < Htim b. smil < Cafer b. Muhammed < Muham-
med el-Bkr < Cbir b. Abdullah. 8
4. bn Mce < Him b. Ammr < Htim b. smil < Cafer b. Muhammed
< Muhammed el-Bkr < Cbir b. Abdullah. 9
4
Ebul-Huseyin Muslim b. el-Haccc, el-Cmius-Sahh, stanbul, 1992, 15.Hacc, 147 (I, 890);
Eb Dvud Suleyman b. el-Eas, es-Sunen, stanbul, 1992, 11.Mensik, 56 (II, 462); bn Mce
Muhammed b. Yezd, es-Sunen, stanbul, 1992, 25.Mensik, 84 (II, 1025).
5
Eb Bekir Abdullah b. Muhammed b. Eb eybe, el-Musannef, tahk. Sad Lehhm, Beyrut,
1989, X, 505.
6
Muslim, 15.Hacc, 147 (I, 886-892).
7
Eb Dvud, 11.Mensik, 56 (II, 455-464).
8
bn Mce, 25.Mensik, 84 (II, 1022-1027).
9
Him b. Ammrn, mnker hadis rivyet ettii, telkine mruz kald ve ihtilta (hafza bo-
zukluu) urad belirtilmi; Eb Dvud da, Himn, asl olmayan (400) hadis rivyet ettii-
ni sylemitir. Bk. Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zeheb, el-Mun fid-Duaf, tahk.
Nreddn Itr, Haleb, 1971, II, 711; Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zeheb, Mznul-
tidl f Nakdir-Ricl, tahk. Ali Muhammed el-Becv, Beyrut, t.y., IV, 302; Ahmed b. Ali b.
Hacer el-Askaln, Tehzbut-Tehzb, Beyrut, 1993, VI, 37-38.

Do. Dr. Kadir GRLER
Sadece Kurna Uymak rivyetinin senedine bakldnda; Him b.

Ammr b. Nusayr ed-Dmak (245/859)10 dnda problemli baka bir rvi
grlmemektedir. Sadece sahb Cbir b. Abdullahtan gelen ve metninde ehl-i
beyt ifadesinin bulunmad bu rivyetin senedinde, ehl-i beyt soyundan gelen
Muhammed el-Bkr ve Cafer b. Muhammedin bulunmalar da ayrca dikkat
eken bir noktadr.
Hz. Peygamber tarafndan sadece Kurnn tavsiye edildii bu rivyeti des-
tekleyen bir haber de udur: Abdullah b. Eb Evfya Hz. Peygamberin herhan-
gi bir eyi vasiyet edip etmedii sorulduunda, Abdullah Allahn kitab ifade-
sini kullanmtr. 11
II. Kurna ve Hz. Peygamberin Snnetine Uymak
mam Mlike ulatna (belaah) 12 gre Hz. Peygamber yle buyurmu-
tur: Size, sarldnz takdirde ebediyyen saptmayacanz iki ey braktm: Al-
lahn kitab ve peygamberinin snneti. 13
Kurnla birlikte snnete de uyulmasn tavsiye eden bu rivyet, sadece
mam Mlikin el-Muvatta adl eserinde gemektedir. Mlik bu rivyeti bela-
ah ifadesiyle senedsiz olarak nakletmekte ve Mlikin bu ekildeki rivyetle-
rinin de sahih olduu belirtilmektedir.14 Ancak, belaan ya da belaan
sgalar genellikle rvnin mlk olmad (grmedii) eyhlerden rivyet
ettii hadislerde kullanld iin, inktya dellet eden bir anlam vardr.15 Hatta
bnus-Salhn naklettiine gre Eb Nasr es-Sicz, bir rvnin belaan kul-
10
Bkz. Muhammed b. smil el-Buhr, el-Cmius-Sahh, stanbul, 1992, 64.Maz, 83 (V,
144); 55.Vasy, 1 (III, 186); 66.Fedilul-Kurn, 18 (VI, 107); Muslim, 25.Vasiyye, 16 (II,
12569; Eb s Muhammed b. s et-Tirmiz, es-Sunen, stanbul, 1992, 28.Vasy, 4 (IV,
432); Eb Abdurrahman Ahmed b. uayb en-Nese, es-Sunen, stanbul, 1992, 30.Vasy, 2
(VI, 240); bn Mce, 22.Vasy, 1 (II, 900); Abdullah b. Abdurrahman ed-Drim, es-Sunen,
stanbul, 1992, 22.Vasy, 3 (II, 688-689); Ahmed b. Muhammed b. Hanbel, el-Musned, s-
tanbul, 1992, IV, 354, 355, 381. Bu rivyet hakknda bir deerlendirme iin bkz. Zeynuddn
Ahmed b. Ahmed b. Abdillatf ez-Zebd, Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi ve
erhi, ev. Kmil Miras, Ankara, 1975, VIII, 208-210.
11
Bu konuda yaplm bir alma iin bk. Bnyamin Erul, Hz. Peygamberin Bize Brakt
Miras: Kitap ve Snnet Brakldn fade Eden Rivyetlerin Tedkiki, Dinbilimleri Akademik
Aratrma Dergisi, Samsun, 2007, c. VII, say: 1, s. 9-33.
12
Mlik b. Enes, el-Muvatta, stanbul, 1992, 46.Kader, 3 (II, 899).
13
Bkz. Muhammed b. Abdulbk ez-Zurkn, erhuz-Zurkn al Muvattail-mm Mlik, Bey-
rut, 1990, IV, 307.
14
Talat Koyiit, Hadis Terimleri Szl, Ankara, 1992, s. 58.
15
Bkz. Osman b. Abdurrahman b. Salh e-ehrezr, Ulmul-Hadis, tahk. Nrettin Itr, Beyrut,
1986, s. 60. Eb Nasr es-Sicz (444/1052), Sicistanl bir hadis hfzdr. Bkz. Ali Osman Ko-
kuzu, Eb Nasr es-Sicz mad., slam Ansiklopedisi, stanbul, 1994, X, 200.

lanarak isnadsz rivyet ettii hadisin mudal (isnadnda birbirini takip eden iki
ve daha fazla rvsi dm olan hadisler) olduunu ileri srmtr. 16
mam Mlikten sonra gelen kaynaklar da bu rivyet iin gvenilir bir sened
verememektedir. 17
bn Abdilberr, Mlik b. Enesin senedsiz olarak naklettii bu rivyeti,
Sad b. Osman < Ahmed b. Duhaym < Muhammed b. brahim ed-
Deybulluyyi < Ali b Zeyd el-Feriduyyi < shak b. brahim el-Hann < Kesr b.
Abdullah b. Amr b. Avf < Abdullah b. Amr b. Avf < Amr b. Avf
senediyle vermitir. Fakat bu senedin, el-Hann ve Kesr b. Abdullahtan do-
lay zayf olduu sylenmitir. Ayrca bu hadisin, sahbeden bir ok kimse tara-
fndan sahih senedlerle rivyet edildii, ancak hadisin mehr olmasnn varyant-
lar sunmaktan mstan kld da belirtilmitir. 18
et-Tebriz Miktul-Mesbh adl hadis derlemesi almasnda, el-
Muvattada senedsiz olarak geen bu rivyeti mrsel ifadesiyle nakletmi ve
hibir deerlendirme yapmamtr. Ancak eserin muhakkiki vermi olduu dip-
not bilgisinde, szkonusu rivyetin el-Muvattada bulunan (11) mudal hadisten
birisi olduunu ve bunun da eitli hitleri (evhid) bulunduunu bildirmitir.
19
Ali el-Kr de Mikt zerine yapm olduu Mirktul-Mefth adl erh a-
lmasnda, Kurn ve snnetim rivyeti zerine farkl bir deerlendirme
yapmamtr. 20
Hz. Peygamberin vefat etmesinden sonra geriye Kurnla beraber snnetin
kald, elbette inkar edilemeyecek bir gerektir. Fakat bu gerein, Mlik ri-
vyetinde olduu gibi senedsiz ya da dier rivyetlerde olduu gibi problemli
senedlerle nakledilmesi, rivyetin subtunu tartmal bir konuma getirmekte-
dir. Nitekim bu rivyet olmadan da, Hz. Peygamberden sonra geriye Kurnla
birlikte snnetin kaldn sylemek mmkndr.
16
Bk. Erul, Hz. Peygamberin Bize Brakt Miras.
17
Ysuf b. Abdilberr en-Nemer, Cmiu Beynil-lm ve Fadlih ve m Yenba f Rivyetih ve
Hamlih, tahk. Ebul-Ebl ez-Zuheyr, Riyad, 1994 I, 755; bn Abdilberr, et-Temhd li m fil-
Muvattai minel-Man vel-Esnd, tahk. Muhammed Fellh, y.y., 1980, 24/331.
18
Eb Abdillah Veliyyuddn Muhammed b. Abdillah et-Tebriz, Miktul-Mesbh, tahk. Sad
Muhammed Lehhm, Beyrut, 1991, I, 100, nr. 186. Miktul-Mesbh adl almann mu-
hakkikinin vermi olduu mudal hadis bilgisi, yukarda geen Eb Nasr es-Siczden nakledilen
mudal hadis deerlendirmesiyle tamamen rtmektedir.
19
Bkz. Ali el-Kr, Mirktul-Mefth, Kahire, ty., I, 210; V, 600.
20
Erul, Hz. Peygamberin Bize Brakt Miras, s. 12.

Do. Dr. Kadir GRLER
imdi de, kaynaklar ve hadis teknii bakmndan Allahn kitab ve Pey-

gamberin snneti rivyetinden daha zayf olmayan21 ve tebliimizin de asl
omurgasn tekil eden Allahn kitab ve Ehl-i Beyt rivyetini ele alalm.
Nitekim levha veya tablo haline getirilerek evlerimizde bulunan Veda Hut-
belerine bakldnda, genellikle iki farkl metin grlr. Bazlarnda sadece
Allahn Kitab, bazlarnda ise Allahn Kitab ve Peygamberinin snneti
ifadesi yer alr. Oysa ayn balamda kaynaklarmzda eitli isnadlarla bulunma-
sna ramen, pek gremediimiz nc bir versiyon daha vardr. Bu versiyon-
da ise, Hz. Peygamberin geriye Allahn Kitabn ve Ehl-i Beyti brakt
ifade edilmektedir. 22
III. Kurna ve Ehl-i Beyte (Itre) Uymak
Kurnn yansra ehl-i beyte de uymay salk veren rivyet, sahbler Zeyd b.
Erkam, Zeyd b. Sbit, Eb Sad el-Hudr ve Cbir b. Abdullah tarafndan nak-
ledilmitir:
III. 1. Zeyd b. Erkam rivyeti
1. Ahmed b. Hanbel < smil b. brhim < Eb Hayyn et-Temm < Yezd
b. Hayyn en-Nemm < Zeyd b. Erkam.
Tbilerden Yezd b. Hayyn en-Nemm anlatyor: Ben, Husayn b. Sebre ve
mer b. Muslim, Zeyd b. Erkama gittik ve yanna oturduk. Husayn: Ey
Zeyd! Sen ok hayrla karlatn, Allahn elisini grdn, onun szlerini iittin,
onunla beraber savatn ve onun arkasnda namaz kldn. Gerekten de Zeyd,
sen ok hayrla karlatn. Ey Zeyd, bize Allahn elisinden duyduun szleri
anlat dedi. Bunun zerine Zeyd yle dedi: Kardeimin olu! Vallhi yam
ilerledi ve aradan da ok zaman geti. Allahn elisinden bellediim eylerin bir
ksmn unuttum. Sylediklerimi kabul edin; sylemediklerimden tr de beni
sorumlu tutmayn (ho grn). Raslullah bir gn Mekke ile Medine arasnda
Humm denilen su banda bize hutbe okumak amacyla ayaa kalkt; Allaha
hamd ve vgde bulundu; sonra da bize yle nasihat etti:
Ey insanlar! Ben de bir beerim. Kim bilir belki Rabbimin elisi gelir de ben de
ona icbet ederim. Size iki sekal (paha biilmez/nemli ey) brakyorum: Birincisi
Allahn kitabdr; onda hidayet ve nr vardr. Allahn kitabn alnz, ona tutu-
nunuz. Zeyd, Raslullahn Allahn kitabna tutunmay tevik ettikten sonra
yle buyurduunu nakletmitir: Bir de ehl-i beytim. Ehl-i beytim konusunda
size Allah hatrlatrm; ehl-i beytim konusunda size Allah hatrlatrm; ehl-i
beytim konusunda size Allah hatrlatrm.
21
22
Ahmed b. Hanbel, el-Musned, IV, 366-367.

Husayn b. Sebre peygamberin ehl-i beytinin kimler olduunu sorarak; Ey

Zeyd! Onun hanmlar ehl-i beyti deil mi? demi ve Zeyd de bu soruyu yle
yantlamtr: Hanmlar da onun ehl-i beytidir. Ama onun (asl) ehl-i beyti,
sadaka almalar kendilerine haram olan Ali evlad, Akl evlad, Cafer evlad ve
Abbs evladdr. Husayn: Bunlarn hepsine sadaka haram mdr? deyince de,
Zeyd: Evet cevabn vermitir. 23
2. ed-Drim < Cafer b. Avn < Eb Hayyn < Yezd b. Hayyn < Zeyd b.
Erkam.
Zeyd b. Erkam anlatyor: Raslullah bir gn hutbe okumak amacyla ayaa
kalkt; Allaha hamd ve vgde bulundu; sonra da yle dedi: Ey insanlar! Ben de
bir beerim. Kim bilir belki Rabbimin elisi gelir de, ben de ona icbet ederim. Size iki
sekal (nemli ey) brakyorum: Birincisi Allahn kitabdr; onda hidayet ve nr vardr.
Allahn kitabna tutununuz ve onu alnz. Zeyd, Raslullahn Allahn kitabna
tutunmay tevik ettikten sonra yle buyurduunu nakletmitir: Bir de ehl-i bey-
tim. Ehl-i beytim konusunda size Allah hatrlatrm. Raslullah bu ifadeyi defa
tekrarlamtr. 24
3. Muslim < Zuheyr b. Harb / uc b. Mahled (ikisi ayn tabakada) < bn
Uleyye < smil b. brhim < Eb Hayyn < Yezd b. Hayyn < Zeyd b.
Erkam.
a) Bu rivyet, yukarda geen (1) numaral varyantn aynsdr. 25
4. Muslim < Eb Bekr b. Eb eybe < Muhammed b. Fudayl (dier varyant
shak b. brahim) < Cerr < Eb Hayyn < Yezd b. Hayyn < Zeyd b.
Erkam.
Bu rivyet te (1) numaral varyantn ayns olup, fazlalk u ifadelerdedir:
Birisi Allahn kitabdr ki, onda hidayet ve nr vardr. Kim buna tutunur ve
bunu alrsa hidayet zere olur; kim de byle yapmazsa sapknlk iinde olur. 26
5. Muslim < Muhammed b. Bekkr b. er-Reyyn < Hassn b. brhim <
Sad b. Mesrk < Yezd b. Hayyn < Zeyd b. Erkam.
Bu rivyet te (1) numaral varyantn ayns olup, u fazlalklar vardr: Bi-
risi Allahn kitabdr ki, o Allahn ipidir. Kim ona uyarsa hidayet zere olur; kim
23
ed-Drim, 23.Fedilul-Kurn, 1 (II, 708).
24
Muslim, 44.Fedilus-Sahbe, 36 (II, 1873).
25
Muslim, 44.Fedilus-Sahbe, 36 (II, 1874). Zeyd b. Erkamn bn Eb eybe tarafndan kay-
dedilen, Affn < Hassn b. brhim < Sad b. Mesrk < Yezd b. Hayyn < Zeyd b. Erkam se-
nedli dier bir rivyetinde ise, Ben size Allahn kitabn brakyorum. O, Allahn (hakka
ulatran) ipidir. Kim ona tutunursa hidayet zere olur; kim de onu terkederse dallet zere olur
ifadeleri mevcuttur. Bk. bn Eb eybe, el-Musannef, X, 505.
26
Muslim, 44.Fedilus-Sahbe, 36-37 (II, 1874).

Do. Dr. Kadir GRLER
de onu terkederse sapknlk iinde olur. Ayrca bu rivyette, onun hanmlar

ehl-i beyti deil midir? sorusuna Zeyd yle cevap vermitir: Peygamberin ehl-
i beyti, onun asldr ve kendisinden sonra sadaka almalar haram klnm olan
asabesidir (akrabalardr). 27
6. et-Tirmiz < Ali b. el-Munzir el-Kf < Muhammed b. Fudayl < el-Ame
< Atyye < Eb Sad < (dier bir sened) < Ame < Habb b. Eb Sbit <
Zeyd b. Erkam.
Size, benden sonra skca tutunduunuz srece saptmayacanz, biri dierin-
den daha byk iki ey braktm: Birisi Allahn kitabdr ki, (bu kitap) gkyzn-
den yeryzne uzatlm bir ip (gibi) tir; dieri de tretim, ehli- beytimdir. Havu-
zun banda bana ulancaya kadar bu ikisi birbirinden ayrlmayacaktr. Siz de,
bunlar hakknda bana nasl halef (ardllar) olacanz hususunda dikkatli olu-
nuz!. 28
Ahmed b. Hanbel ve et-Tahvden gelen bir rivyette de, Ali b. Raba Zeyd
b. Erkama, bu rivyeti Hz. Peygamberden duyup duymad ynnde bir soru
yneltmi, Zeyd de duyduunu ifade etmitir. 29
Zeyd b. Erkam vefat ettii zaman (68/687) slam dnyasndaki siys hava
olduka kark idi. Hilfet meseleleriyle ilgili olarak eitli grler ortaya atl-
yordu. Ali ile ilgili olarak bir ok hadisin uydurulmas da bu dnemlerde bala-
m bulunuyordu. Byle bir ortamda rvinin daha aklayc sorularla duruma
vuzhiyet kazandrmas ok faydal olurdu. yle anlalyor ki, o gnn ms-
lmanlar byle bir hadisten hilfetin ehl-i beyte ait olduunu anlamyorlard. 30
III. 2. Zeyd b. Sbit rivyeti
1. Ahmed b. Hanbel < Esved b. mir < erk < er-Rekn (er-Rukeyn) <
Ksm b. Hassn < Zeyd b. Sbit.
Ben size iki halife braktm: Birisi Allahn kitabdr ki, (bu kitap) gkyz ile
yeryz arasnda uzatlm bir ipdir; dieri de tretim, ehl-i beytimdir. Havuzun
banda bana ulancaya kadar bu ikisi birbirinden ayrlmayacaktr. 31
2. Ahmed b. Hanbel < Eb Ahmed ez-Zubeyr < erk < er-Rekn (er-
Rukeyn) < Ksm b. Hassn < Zeyd b. Sbit.
27
et-Tirmiz, 46.Menkib, 31 (V, 663).
28
Bkz. Ahmed b. Hanbel, el-Musned, IV, 371; Eb Cafer Ahmed b. Muhammed b. Selmet el-
Ezd et-Tahv, Mukilul-sr, Beyrut, ty., IV, 368.
29
Sofuolu, Gadr-i Hum Meselesi, s. 469.
30
Ahmed b. Hanbel, el-Musned, V, 182.
31
Ahmed b. Hanbel, V, 189-190.

Ben size iki halife braktm: Birisi Allahn kitab; dieri de ehl-i beytimdir.
Havuzun banda bana ulancaya kadar bu ikisi birbirinden ayrlmayacaktr. 32
Bu rivyetteki tek fark, hadisin sonunda ceman ifadesinin bulunmasdr.
III. 3. Eb Sad el-Hudr rivyeti
1. Ahmed b. Hanbel < Esved b. mir < Eb sril (smil b. Eb shak) <
Atyye < Eb Sad el-Hudr.
Size, birisi dierinden daha byk iki sekaleyn braktm: Birisi Allahn kita-
bdr ki, (bu kitap) gkyznden yeryzne uzatlm bir ip (gibi)dir; dieri de ehl-
i beytimdir. Havuzun banda bana ulancaya kadar bu ikisi birbirinden ayrlma-
yacaktr. 33
2. Ahmed b. Hanbel < bn Nemr (Numeyr) < Abdulmelik b. Eb Su-
leymn < Atyye el-Avf < Eb Sad el-Hudr.
Bu rivyet (1) numaral varyantn aynsdr.
3. Ahmed b. Hanbel < Ebun-Nadr < Muhammed b. Talha < el-Ame <
Atyye el-Avf < Eb Sad el-Hudr.
arlmam ve benim de bu arya icabet etmem yakndr. Size iki sekaleyn b-
raktm: Birisi Allahn kitab; dieri de tretimdir. Allahn kitab ki, gkyznden
yeryzne uzatlm bir ip (gibi) dir. Itretim ise ehl-i beytimdir. Latf ve habr olan
(Allah) bana bildirdi ki, havuzun banda bana ulancaya kadar bu ikisi birbi-
rinden ayrlmayacaktr. Siz de, bunlar hakknda bana nasl halef (ardllar) olaca-
nz hususunda dikkatli olunuz!. 34
4. et-Tirmiz < Ali b. el-Munzir el-Kf < Muhammed b. Fudayl < el-Ame
< Atiyye < Eb Sad el-Hudr.
III. 4. Cbir b. Abdullah rivyeti
1. et-Tirmiz < Nasr b. Abdurrahman el-Kf < Zeyd b. Hasan el-Enmt <
Cafer b. Muhammed < Muhammed el-Bkr < Cbir b. Abdullah.
Cbir anlatyor: Raslullah bir hacc esnasnda arefe gn Kasv adl deve-
sinin zerinde iken, yle hitap ettiini duydum: Ey insanlar! Size, skca tutun-
duunuz srece asla sapknla dmeyeceiniz (iki) ey braktm: Birisi Allahn
kitab, dieri de tretim, ehl-i beytimdir. 35
32
Ahmed b. Hanbel, III, 14.
33
Ahmed b. Hanbel, III, 17.
34
et-Tirmiz, 46.Menkib, 31 (V, 662).
35
bn Eb eybe, el-Musannef, XII, 65-66; XIV, 508.

Do. Dr. Kadir GRLER
Hz. Peygamberin tretine vurgu yapan dier bir rivyeti de bn Eb eybe

yle nakletmitir:
Ubeydullah b. Msa < Talha b. Cbr < el-Muttalib b. Abdullah < Musab b.
Abdurrahman < Abdurrahman b. Avf.
Itretim konusunda iyi davranmanz tavsiye ederim. 36
Kurna ve Ehl-i Beyte (Itre) Uymak rivyetlerinin senedlerine bakld-
nda; problemli olarak grlen iki rvi vardr: Atyye b. Sad b. Cunde el-Avf
el-Kf (111/729)37 ve Muhammed b. Talha. 38
Ksacas; Snn alimler Kitap-Snnet versiyonunu nasl snnetin terde
delil oluu hakknda kullanyorlarsa, i alimler de Kitap-Ehl-i Beyt versiyo-
nunu kendi imamlarnn fkh ve hadisde otoriteler olduklar hususunda delil
olarak kullanmaktadrlar. 39
Sekaleyn hadisi ile ilgili dile getirilip incelenen rivyetler, tek bir konumay
ya da olay nakletmemektedir. Baz rivyetler, Hz. Peygamberin Veda Hac-
cnda yapt konuma ile ilgili hadisleri naklederken, dier rivyetler ise Hz.
Peygamberin Veda Haccndan dnerken, daha ok Medinelilerin bulunduu
bir toplulua hitben yapt konumay aktarmaktadr. Bu ikinci konumada,
nceki rivyetlerden farkl olarak ehl-i beytle ilgili tavsiyeler dile getirilmitir. Bu
sebeple, sekaleyn hadisinin, temel hadis kaynaklarnda yer alan sahh rivyetleri
arasnda herhangi bir teruz/eliki yoktur. 40
IV. Kurna ve Ehl-i Beyte (Itre) Uymak Rivyetlerinin Lafz ve Sened
Farkllklarnn Deerlendirilmesi
IV. 1. Rivyetlerin Sened Farkllklar
Bir n bilgi vermek asndan ksa da olsa sekaleyn rivyetinin isnad yaps
hakknda unlar syleyebiliriz.
36
Atyye b. Sad b. Cunde hakknda, zaful-hads, leyyin gibi ifadeler kullanlmtr. Bk.
Ysuf b. Zeki el-Mizz, Tehzbul-Keml f Esmir-Ricl, tahk. Ber Avvd Marf, Beyrut,
1992, XX, 147-148; Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zeheb, el-Kif f Marifeti men leh
Rivyetun fil-Ktbis-Sitte, tahk. Muhammed Avvme, Cidde, 1992, II, 27; bn Hacer, Teh-
zb, IV, 144.
37
Muhammed b. Talhann hata ettii, mnker hadis rivyet ettii belirtilmi; ayrca hakknda
zayf, leyse bil-kav gibi ifadeler de kullanlmtr. Bk. bn Eb Htim er-Rz, el-Cerh vet-
Tadl, Beyrut, 1952, VII, 292; bn Hacer el-Askaln, Lisnul-Mzn, Beyrut, 1988, VII, 367;
bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, V, 154-155.
38
39
Yavuz, Ehl-i Snnete Gre Ehl-i Beytin Konumu, s. 360.
40
et-Tahv, Mukilul-sr, IV, 368.

Zeyd b. Erkamdan gelen rivyetlerin isnadlarna baktmzda, et-Tirmiz

dndaki varyantlarda Yezd b. Hayyn ve Eb Hayyn isimlerinin ortak oldu-
unu grmekteyiz (sadece Muslimin bir varyantnda Eb Hayyn yoktur). et-
Tirmiz varyantnn isnad ise tamamen farkldr.
Zeyd b. Sbitten gelen iki rivyetin isnadnda, Ksm b. Hassn, er-Rekn
(er-Rukeyn) ve erk isimleri ortaktr.
Eb Sad el-Hudrye ait drt varyantn tmnn senedinde sadece Atiyye
el-Avf ismi ortak olmakla birlikte, iki varyantta Atiyye el-Avf ile el-Ame ismi
beraber gemektedir.
Cbir b. Abdullaha ait ise sadece bir rivyet vardr. iann oniki imamndan
olan Cafer b. Muhammed ile Muhammed el-Bkr, yalnzca Cbir b. Abdul-
lahn varyantndaki senedde bulunmaktadr; dier rivyetlerde bu iki ahs
yoktur.
IV. 2. Rivyetlerin Lafz Farkllklar
Sahb Zeyd b. Erkamn nakletmi olduu varyant Ahmed b. Hanbel, ed-
Drim, Muslim ve et-Tirmiz rivyet etmilerdir. Muslimin naklettii rivyetin
ayr varyant vardr. Ahmed b. Hanbel ile Muslim, rivyetin tam metnini
vermilerdir. Sekaleyn ifadesi et-Tirmiz hari btn rivyetlerde mevcuttur;
Allahn kitab ve ehl-i beytim ifadesi de btn varyantlarda olup, sadece et-
Tirmiznin naklinde tretim kelimesi fazladan yer almaktadr. Ehl-i beyt
kavramnn ne olduuna ilikin bilgi ise Ahmed b. Hanbel ve Muslimin ri-
vyetlerinde grlmekte olup, Muslimin bir varyantnda ehl-i beyt kavramna
farkl bir yaklam vardr. Havuzun banda buluma ifadesi ise sadece et-
Tirmizde nakledilmitir. Hemen hemen btn rivyetlerde Allahn kitabna
tutunma tavsiyesi mevcutken, sadece et-Tirmiznin naklinde Allahn kitab
gkten yere uzanan bir ipe benzetilmitir.
Sahb Zeyd b. Sbitin nakletmi olduu varyant, iki ayr senedle sadece
Ahmed b. Hanbel rivyet etmitir. Bu rivyette sekaleyn ifadesinin yerine
halfe kelimesi kullanlmtr. Rivyetin birisinde ehl-i beyt kelimesinin ya-
nnda tret ifadesi varken, dierinde yalnz ehl-i beyt vardr. Yine bir rivyet-
te Allahn kitab gkten yere uzanan bir ipe benzetilirken, dier rivyette byle
bir fazlalk yoktur.
Eb Sad el-Hudrnin nakletttii rivyeti de, ayr senedle Ahmed b.
Hanbel ve bir senedle de et-Tirmiz nakletmitir. Sekaleyn ifadesi Ahmed b.
Hanbelin rivyetinde de mevcut olup, et-Tirmiznin kaydnda yoktur. Yine
Ahmed b. Hanbelin iki rivyetiyle et-Tirmiz varyantnda ehl-i beytin yansra
tret kelimesi de vardr. Havuzun banda buluma vurgusu ise drt rivyette

Do. Dr. Kadir GRLER
olmakla beraber, sadece Ahmed b. Hanbelin bir rivyetinde bu bulumaya ilh

iradenin iaret ettiine de deinilmitir.
Cbir b. Abdullah rivyetini ise sadece et-Tirmiz nakletmitir. Cbirin bil-
dirmi olduu bu rivyette, dier rivyetlerden farkl olarak hacc mevsimine ve
arafe gnne iaret edilmitir. Ayrca bu rivyette sekaleyn ifadesi yer almayp,
ehl-i beytin yansra tret kavramna da yer verilmitir.
Yukarda anlatlanlara genel olarak bakacak olursak; szkonusu sekaleyn ri-
vyetinin tam metni, sadece Zeyd b. Erkamn nakletmi olduu Ahmed b.
Hanbel ve Muslimin varyantlarnda grlmektedir. Dier btn rivyetlerde
tam metin olmayp, sadece Allahn kitab ve ehl-i beytim/tretim ifadeleri yer
almaktadr. Rivyetin vrid olduu yer ve zamana ilikin bilgi ise, Zeyd b. Er-
kam ve Cbir b. Abdullah varyantnda mevcuttur. Ahmed b. Hanbelin Zeyd b.
Erkamdan nakletmi olduuna gre, Mekke ile Medine arasnda Humm (et-
Tahv adrhumm eklinde nakletmitir41) denilen bir su bandan sz edil-
mektedir. et-Tirmiznin Cbir b. Abdullahtan bildirdiine gre de rivyet, bir
hacc mevsiminde (sz geen haccn, ved hacc olduu belirtilmitir42) arefe
gn vrid olmutur. 43 Ehl-i beytin kimler olduuna ynelik aklama da, sade-
ce Ahmed b. Hanbel ile Muslimin Zeyd b. Erkamdan yapm olduklar ri-
vyette grlmekte olup, Muslimin bir varyantnda ehl-i beyt kavram farkl
yorumlanmtr. Havuzun banda buluma ibaresi ise Zeyd b. Erkamn
sadece et-Tirmiz varyantnda, Zeyd b. Sbit ve Eb Sad el-Hudr rivyetlerinin
btn varyantlarnda vardr. Cbir b. Abdullah rivyetinde de byle bir fazlalk
yoktur. bn Teymiye (728/1328)nin naklettiine gre kimileri bu havuzun
banda buluma ifadesini eletirmiler ve bunun hadisin aslndan olmadn
(ziyde olduunu) belirtmilerdir. Bu ibarenin hadisin bir paras olduunu
syleyen (Kd Eb Yal ve bakalar gibi) bir grup ehl-i snnet (yani sahih
olduunu kabul edenler) ise, bunu, Him oullarndan mteekkil olan tretin
dallet zerine birlemeyeceklerine delil olduu ynnde yorumlamlardr. 44
Ayrca, her ne kadar varyantlar arasnda dier bir takm eksiklikler ve fazla-
lklar varsa da (rnein, Kurnn gkten yere uzatlm bir ip olduuna ynelik
nitelemeler gibi), bunlar rivyetin ana temasna etki eden ya da ana temay de-
itiren nitelikte deillerdir.
41
Eb Ali Muhammed Abdurrahmn b. Abdirrahm el-Mubrekfr, Tuhfetul-Ahvez bi erh-i
Cmiit-Tirmiz, Beyrut, 1990, X, 195.
42
bn Hacer el-Heytem veda haccnn arefe gnnde, Hz. Peygamberin hastal srasnda odasnn
sahbleri tarafndan dolu olduu bir anda, adrhumda ve Tiften ayrldktan sonra gibi tespit-
lerde bulunmutur. Bkz. bn Hacer el-Heytem, es-Savikul-Muhrika, Kahire, 1307, s. 92.
43
Bkz. Ebul-Abbs Takyyuddn Ahmed b. Abdulhalm b. Teymiye, Minhcus-Sunnetin-
Nebeviyye, tahk. Muhammed Red Slim, Kahire, 1989, VII, 318, 394-395.
44
Hikmet Zeyveli, Kurn ve Snnet zerine (Makaleler), Ankara, 1996, s. 22.

Bu rivyete yneltilmi eletiriyi sunarak bu blm kapatalm:

Bu rivyette Kurnn yol gstericiliine dikkat ekilerek uyulmas gerektii
ve ehl-i beytin de haklarnn gzetilmesi n plana k(arl)makla birlikte; ehl-i
beytin Kurn gibi hidayet gcne ve rehberlik zelliine sahip olduklar iddia-
sna mesned olacak hibir ipucu bulunmamaktadr. 45 Ayn ekilde, Hz. Pey-
gamberden geriye, her trl hrmet ve muhabbete layk gzide ahsiyetler ola-
rak ehl-i beytin kald da bir gerektir. Ancak -sahih saylmas halinde bile-
buradaki ifadeden, ehl-i beytin hukk, siys ve itikad anlamda birer otorite
olduu neticesini karmamz doru deildir. 46
Sleyman Ate de, Hz. Peygamberin kendisinden sonra Allahn kitabn ve
ehl-i beytini braktn bildiren hadisin, baka rivyetlerinde braktn syle-
dii eyin Allahn kitab ile kendisinin snneti olduunun zikredildiini belirt-
tikten sonra yle demitir: Biz bu hadisin her iki varyantnn da salndan
pheliyiz. Bunlardan birinin, Kurndan sonra Ali evldn otorite yapmak;
tekinin de Kurndan sonra peygamberin szleri olarak rivyet edilen eyleri
slamn kayna yapmak amacyla ortaya atlm olduu hatra geliyor. Gerei
Allah bilir. 47
Bu rivyetlerde dikkati eken bir nemli nokta da, bir ok rivyette, size bir
ey braktm; ona sarldnz srece saptmazsnz ifadesinden, braklan eyin
tek olduu anlalrken, ayn rivyetlerin sonunda ise iki ayr ey zikredilmekte-
dir. Oysa, Hz. Peygamberin ya iki ey braktn sylemesi, ya da braklan
eyin ift deil tek olmas gerekirdi. u halde Hz. Peygamber bir ey braktn
sylemi ve ona sarlmay tavsiye etmi te, ibarenin sonunda iki farkl ey ifade
edilmise, bu durumda, ikinci hususun rvilerce metne idrc edilme ihtimali
ortaya kmaktadr. Dolaysyla; Bnyamin Erul da bu rivyet ierisinde
(Kurn ve snnet, Kurn ve ehl-i beyt, sadece Kurn), gerek sened ve gerekse
metin itibariyle, grnr bir problemi olmad iin, sadece Kurn tavsiye
eden haberlerin daha shhatli olacan ve phesiz dierleri zerine rhniyet-
lerinin bulunacan belirtmi; sonra da u ifadeleri kullanmtr: zellikle
ziyde edilmeye olduka msait olan byle bir haberin ehl-i snnet ve ehl-i beyt
olmak zere iki itikd mezhebe mensup baz mutaassplarn mezhepleri lehine
metne idrc yapm olmalar hi te uzak bir ihtimal deildir. 48
45
Bnyamin Erul, Sahbenin Snnet Anlay, Ankara, 1999, s. 32.
46
Sleyman Ate, Yce Kurnn ada Tefsiri, stanbul, 1990, VII, 165.
47
Erul, Sahabenin Snnet Anlay, s. 29, 31.
48
bn el-Esr, en-Nihye f Garbil-Hads vel-Eser, tahk. Mahmd Muhammed et-Tanh-Thir
Ahmed ez-Zv, Beyrut, 1979, I, 216; Eb Zekeriyy Muhyiddn Yahya b. eref en-Nevev,
Sahhu Muslim bi erhn-Nevev, Beyrut, ty., XV, 180; Abdurraf el-Munv, Feydul-Kadir
erhul-Cmiis-Sar, Beyrut, t.y., III, 14. Ayrca bk. Yavuz, Ehl-i Snnete Gre Ehl-i Beytin
Konumu, s. 357.

Do. Dr. Kadir GRLER
V. Sekaleyn, Itrat ve Ehl-i Beyt Kavramlar

Arapada sekaleyn kelimesi, (s-k-l) mastarndan tretilen tesniye (ikili yap-
ma) bir isimdir. Bu fiilin kk, bir ii ardan almak, bir ey kendine ar gel-
mek anlamlarn tamaktadr. Hz. Peygamber, ben size sekaleyni brakyorum
hadisinde, Allahn kitab ile ehl-i beytini sekaleyn olarak adlandrmtr. nk
onlara balanp gereince davranmak zor bir itir. Her gzel eye de sakl, sekal
denir. Allahn kitab ile ehl-i beyte sekaleyn denilmesi, onlarn konumunu yk-
seltmek ve deerini artrmak iindir. 49
Itrat kelimesi ise, bir kkten kan dallar, kiinin nesli/aireti gibi anlamlara
gelmektedir. et-Trbut tratur-racul kavramnn, kiinin ev halk ve kendi-
sin50e en yakn olan topluluk anlamlarna geldiini belirtmitir. Bu anlamdan
olmak zere; Hz. Peygambe51r de ehl-i beytim derken, kendisine en yakn
olan topluluu ve elerini kasdetmitir. Itrat kelimesinden sonra gelen ehl-i
beyt* ifadesi, trat iin bir beyn konumundadr. el-Mturdnin naklettiine
gre de trat, ehl-i beyt olarak aklanmtr. 52
bn Teymiyeye gre, bu hadisi gerekten Hz. Peygamber sylemise, bunda
ancak Allahn53 kitabna ittib (izleme ve uyma) tavsiye edilmitir. Bu da, daha
nceleri ved54 haccnda geen vasiyyet durumudur. Yoksa Hz. Peygamber tra-
ta uymay vasiyet etmemitir. Onun ehli beytim hakknda size Allah hatrla-
trm ifadesi de yle anlalmaldr: mmetin, ehl-i beyti, daha nce veril-
mesi gereken atiyyeleri, haklar ve onlara kar zulmden kanlmas hususun-
49
Yavuz, Ehl-i Snnete Gre Ehl-i Beytin Konumu, s. 357.
*
Bu konuda klasik ve modern dneme ilikin baz deerlendirme ve tartmalar iin ayrca bkz.
en-Nevev, Sahhu Muslim bi erhn-Nevev, XV, 180; bn Hacer el-Heytem, es-Savikul-
Muhrika, s. 86-92; Faruk mer Fevzi, Ehl-i Beyt Kavram zerine, ev. M. Bahaddin Va-
rol, Seluk niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, Konya, 1999, say: 9, s. 397-404; M. Bahad-
din Varol, Siyasallama Srecinde Ehl-i Beyt, Konya, 2004, s. 154-156; Hilfet Mcadelesinde
Ehl-i Beyt Nesli, Konya, 2004, s. 13-15; Snmez Kutlu, Ehl-i Beyt Sembolik Kapitalinin Ta-
rih Sre inde Semerelendirilmesi, slmiyt, Ankara, 2000, c. 3, say: 3, s. 103-108; Gl-
gn Uyar, Ehl-i Beyt: slam Tarihinde Ali-Ftma Evlad, stanbul, 2008.
50
el-Munv, Feydul-Kadr, III, 14-15; el-Mubrekfr, Tuhfetul-Ahvez, X, 196; el-Elbn,
Silsiletul-Ehdsis-Sahha, IV, 359-360.
51
el-Mubrekfr, Tuhfetul-Ahvez, X, 197.
52
bn Teymiye, Minhcus-Sunne, VII, 318.
52
Eb Mansr Muhammed b. Muhammed el-Mturd, Tevltul-Kurn, tahk. Ali Haydar
Ulusoy, stanbul, 2007, XI, 343.
53
bn Teymiye, age., VII, 394.
*
Ehl-i Beyt sevgisi hakknda bk. M. Bahauddin Varol, Ehl-i Beyt Sevgisi Nedir ? Nasl Olma-
ldr ?, STEM, Konya, 2003, yl: 1, say: 2, s. 109-128.

daki bir hatrlamasdr. Bu ise zaten, adr-i Humdan nce aklanm bir
durumdur. Bir baka yerde de bn Teymiye, sadece Kurna uymay salk veren
hadisi ileri srerek, sekaleyn hadisinde tutunulmas gereken eyin Kurn oldu-
unu belirtmitir.
Hadiste55 geen ehl-i beyte sarlmak, ehl-i beyte kar muhabbet beslemek,
onlara saygl olmak (hurmet), rivyetleriyle amel etmek ve onlarn szlerine
gvenmek eklind56e yorumlanmtr. Ancak onlarn rivyetleriyle amelde bu-
lunmak, snneti ehl-i beyt dndaki baz kimselerden almakla da atmaz. Ehl-
i beyte kar duyulacak olan bu sevgi* ve sayg, dine aykr olmamak artyla
kayt altna alnmtr. Dier bir deyile, dine aykr olmadklar mddete
ehl-i beyte sevgi ve sayg gsterilecektir.
Kurn ile ehl-i beyt arasndaki iliki de, birbirini izleyen ikiz57 konumun-
da olduklar biiminde nitelendirilmitir.
bnul-Arab (543/1148) et-Tirmizye ynelik yapm olduu erh alma-
snda bu rivyet hakknda hibir yorum ve deerlendirmede bulunmamtr.
el-Elbn de bu hus58usta u aklamalar dile getirmitir: Itret kavram
iine ehl-i beytin tm girmektedir. Dier bir deyile, tret ile ehl-i beyt
kavramlar 59rtmektedir. Zaten, kimi rivyetlerde grlen tret kavramn-
dan sonra ehl-i beyt ifadesinin gelmesi de bu rtmenin ak bir delilidir.
Ehl-i beyt aslnda, Hz. ie de ilerinde bulunmak artyla Hz. Peygamberin
elerinin tamamdr. Buna delil olarak da, 33. Ahzab sresinin 32. ve 33. yeti
ileri srlmektedir: Ey peygamber kadnlar! Siz, kadnlardan herhangi biri gibi
deilsiniz. Eer (Allahn buyruuna kar gelmekten) korunuyorsanz, sz yumu-
ak bir eda ile sylemeyin ki, kalbinde hastalk bulunan kimse tamah etmesin; gzel
sz syleyin. Evlerinizde oturun, ilk chiliyye (a kadnlar) nn yapt gibi alp
salmayn. Namaz kln, zekat verin, Allaha ve raslne itaat edin. Ey ehl-i beyt
(ey peygamberin ev halk)! Allah sizden, kiri gidermek ve sizi tertemiz yapmak isti-
yor. Fakat a yette geen ehl-i beyt ifadesini, Hz. Peygamberin hanmlarn
saymakszn sadece Ali, Ftma, Hasan ve Huseyine tahsis etmitir. Bu durum
da, kendi hev ve arzularn stn grmek uruna Allahn yetlerini tahrif et-
mekle ayn anlama gelmektedir.
55
Bkz. el-Mubrekfr, Tuhfetul-Ahvez, X, 196.
56
el-Mubrekfr, Tuhfetul-Ahvez, X, 197.
57
Bkz. Eb Bekr Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. el-Arab, rizatul-Ahvez bi erh-i
Cmiit-Tirmiz, Beyrut, 1995, VII, 177-178.
58
el-Elbn, Silsiletul-Ehdsis-Sahha, IV, 359. Bu konuda ayrca bkz. Eb Sad Abdullah b.
mer b. Muhammed el-Beydv, Tefsrul-Beydvi el-Musemm Envrut-Tenzl ve Esrrut-
Tevl, Beyrut, 1988, II, 245.
59
et-Tahv, Mukilul-sr, IV, 368.

Do. Dr. Kadir GRLER
Dier taraftan el-Elbn, hadiste geen ehl-i beytten kastn ulem ve ki-
tap ve snnete tutunanlar olabilecei ynne de deinmitir. Bu balamda et-
Tahvden u60 nakli yapmtr: Itret, nebnin dini zerine olan ve nebinin
emrine tutunan ehl-i beytidir. et-Tahv sekaleyn rivyetini de bu ifadesine
rnek olarak vermitir. Yine el-Elbn, Ali el-Krden de kendisini destekleyen
baz ifadeleri almtr. Sonu olarak el-Elbn ehl-i beytten kastn, Hz. Peygam-
berin snnetine tutunanlar ol61duunu ve hadiste kastedilenlerin de bizzat bu
kimseler olacan belirtmitir. Ayrca, Kurnn yannda ehl-i beytin anlmas
da, peygamberin snnetiyle rid halifelerin snnetlerinin anlmasyla ayn ko-
numda deerlendirilmitir.
Ehl-i beyt kavram; snnler, iler ve alev-bektler arasnda en fazla ihtilaf
edilen, istismar edilen ve siyasallatrlan* Kurn kavramlardan birisidir. Bazla-
r 62 ehl-i beytin, Hz. Peygamberle hanmlarndan; bazlar Hz. Peygamber,
hanmlar, kz Ftma, Hz. Ali, Hasan, Hseyin ve Selmn- Frisden; bazlar
Hz. Peygamber, Ftma, Ali, Hasan ve Hseyinden; dier bazlar Hz. Peygam-
ber, Ftma ve on iki imamdan; bir ksm, peygambere akraba olan btn
Himlerden; dier bir ksm ise, Hz. Peygamberin btn mmetinden ibaret
olduu kanaatindedir. Neticede iler ve snnler arasnda siyasal iktidar ele
geirmek ve mevcut iktidarlarn merlatrmak, insanlar arasnda ayrcalkl bir
stat elde etmek veya menfaat temin etmek iin ehl-i beyti kullanan pek ok
kimse, grup, mezhep ve tarikat ortaya km, hl da kmaya devam etmekte-
dir. slamn daha ilk asrlarnda peygambere neseb yaknlk unsuru, siys ve
ictim atmalarda btn arlyla gn yzne kmtr. Peygambere neseb
yaknla sahip63 olmaklk, bilhassa iktidar mcadelelerinde hakl olmann ge-
rekelerinden saylm, bu erevede seyyid, erif gibi sayl kimselere mahsus
yeni sosyal snflar icat edilmi, Kurnda geen ehl-i beyt kavram aslndan
farkl mecralara ekilmitir.
Mfessirler ve dilbilimciler de ehl-i beytin tanmlanmas hususunda ihtilaf
etmilerdir. Baz mfessirler bunu sadece Raslullahn hanmlarna hasrederler-
ken; dilbilimciler64 ise Raslullahn evlatlarn, hanmlarn ve akrabalar olan
tm erkekleri iine alacak ekilde tanm geniletmilerdir. Dier bir gr ise,
Raslullahn evlatlar, hanmlar, kzlarnn kocalar, torunlar ve akrabalar
eklindedir. Ehl-i beytle kim kastedilirse edilsin, herhangi bir siys, din ve
60
el-Elbn, Silsiletul-Ehdsis-Sahha, IV, 360-361.
*
Ehl-i beyt kavramnn siyasallama sreci iin bk. Varol, Siyasallama Srecinde Ehl-i Beyt, s.
156-163; Hilfet Mcadelesinde Ehl-i Beyt Nesli, s. 15-18.
62
Kutlu, Ehl-i Beyt, slmiyt, s. 99-100.
63
Mehmet S. Hatibolu, Hz. Peygambere Neseb Yaknln Deeri, slmiyt, Ankara, 2003,
c. 6, say: 3, s. 12.
64
Faruk mer Fevzi, Ehl-i Beyt Kavram zerine, s. 402.

hukuk ayrcalk szkonusu deildir. nk Kurn yetleri dikkatli bir ekilde

okunduunda, peygamberin65 vefatndan sonra mslmanlarn kim veya kimler
tarafndan ve nasl ynetilecei konusunda dolayl ya da dorudan balayc bir
hkm olmad grlecektir.
VI. Tathr yeti Balamnda Ehl-i Beyt Kavramna Bak
Ey peygamber kadnlar! Siz, kadnlardan herhangi biri gibi deilsiniz. Eer
(Allahn buyruuna kar66 gelmekten) korunuyorsanz, sz yumuak bir eda ile
sylemeyin 67ki, kalbinde hastalk bulunan kimse tamah etmesin; gzel sz syleyin.
Evlerinizde oturun, ilk chiliyye (a kadnlar) nn yapt gibi alp salmayn.
Namaz kln, zekat verin, Allaha ve raslne itaat edin. Ey ehl-i beyt (ey pey-
gamberin ev halk)! Allah sizden, kiri gidermek ve sizi tertemiz yapmak istiyor.
(el-Ahzb, 33/32-33).
Bu yet balamnda ehl-i beyt kavram tefsirlerde u ekillerde ele alnm
ve anlamlandrlmtr:
el-Hasan el-Basr (110/728), Abdurrazzk (211/826) ve es-Semerkand
(375/985) tefsirlerinde bu yete hi deinmemilerdir.
en-Nesef (308/1114) Hz. Peygamberin hanmlarnn ehl-i beytten olduu-
nu sylemitir.
et-Taber (310/922) sebeb-i nzlden dolay peygamber hanmlar demekle
beraber68, Ali, Ftma, Hasan ve Hseyin olduuna da iaret eder.
Bu yetin, btn Himoullar69 ve Muttaliboullar eklinde yorumland
da nakledilmitir.
bn Hazm (456/1064) bu yetin pheleri giderdiini ve ehl-i beyti 70sadece
Hz. Peygamberin hanmlar olarak akladn belirtmitir.
el-Mverd (458/1065) Hz. Peygamberin71 hanmlar ile birlikte Ali, Ft-
ma, Hasan ve Hseyini saymtr.
65
Kutlu, Ehl-i Beyt, s. 107.
66
Adil Yavuz, Kis Hadisi Rivyetleri ve Ehl-i Beyt Kimlii, Seluk niversitesi lahiyat Faklte-
si Dergisi, Konya, 2005, say: 19, s. 155-158.
67
el-Hasan el-Basr, Tefsirul-Hasan el-Basr, Kahire, ty., II, 210; Abdurrazzk es-Sann,
Tefsrul-Kurn, tahk. Mustafa Muslim Muhammed, Riyad, 1989, II, 116; Ebul-Leys es-
Semerkand, Tefsir, Beyrut, 1993, III, 50.
68
Ebul-Berekt Hafzuddn Abdullah b. Ahmed b. Mahmd en-Nesef, Tefsrun-Nesef, Beyrut,
1989, III, 1372.
69
Eb Cafer b. Cerr et-Taber, Cmiul-Beyn f Tevlil-Kurn, Beyrut, 1992, X, 296-298.
70
bn Hacer el-Heytem, es-Savikul-Muhrika, s. 88-89; Eb Abdullah Muhammed b. Ali b.
Muhammed e-evkn, Fethul-Kadr, Beyrut, 1992, IV, 322.

Do. Dr. Kadir GRLER
el-Vhd (468/1076) evde bulunduklar iin peygamber hanmlar72 oldu-

unu belirtir; bunun yansra Ali, Ftma, Hasan ve Hseyinin isimlerini de
verir.
el-Baav73 (516/) Ali, Ftma, Hasan ve Hseyin demitir.
ez-Zemaher (538/1144) bu yette, peygamber hanmlarnn da ehl-i beyt-
ten olduuna ynelik ak bir delil74 olduunu sylemitir.
bn Atyye (541/1147) Hz. Peygamberin75 hanmlarn da ehl-i beyte katm
ve cumhrun Ali, Ftma, Hasan ve Hseyin eklinde bir tasnifte bulunduunu
bildirmitir. 76
bnul-Cevz (597/) peygamberin hanmlar ile birlikte Ali, Ftma, Hasan ve
Hseyini saymtr.
el-Kurtub (671/1273) Hz. Peygamberin hanmlar ile Ali, Ftma,77 Hasan
ve Hseyini ehl-i beytten saymtr.
el-Beydv (685/1286)ye gre, ann bir takm78 rivyetlerden dolay ehl-i
beyti sadece Ftma, Ali ve iki oluna (Hasan ve Hseyin) tahsis etmesi, bu
rivyetlerle onlarn79 msumiyetlerine delil getirmesi ve onlarn icmlarn hc-
cet saymas zayf bir iddiadr. nk byle bir tahsis, yetin balam ereve-
sinde dnldnde uygun olmamaktadr. Rivyet edilen hadisler ise, Ali,
Ftma, Hasan ve Hseyinin ehl-i beytten olmasn gerektirmekle birlikte, di-
erlerinin (burada peygamber hanmlarnn) ehl-i beytin dnda olmas anlam-
na gelmemektedir.
Eb Hayyn (745/1344) ise, yetteki tahsisin peygamber hanmlar olmasna
ihtiyatla yaklamaktadr. Zira ona gre yette kastedilen ehl-i beytin peygamber
hanmlar80 olduu ynndeki bilgi, bn Abbasa nisbet edilerek nakledilmi
sahih olmama ihtimali bulunan bir rivyetten kaynaklanmaktadr. Byle de-
mekle sanki Eb Hayyn, ehl-i beytin Ali, Ftma, Hasan ve Hseyin olabilece-
71
Ali b. Ahmed b. Hazm, el-hkm f Uslil-Ahkm, Kahire, 1992, I, 79.
72
Ebul-Hasan Ali b. Muhammed el-Mverd, en-Nuket vel-Uyn Tefsril-Mverd, Beyrut,
1992, IV, 401.
73
Ebul-Hasan Ali b. Ahmed el-Vhd, el-Vast f Tefsril-Kurnil-Mecd, tahk. dil Ahmed
Abdulmevcd, Beyrut, 1994, III, 469-470.
74
Eb Muhammed Huseyin b. Mesd el-Baav, Melimut-Tenzl, Riyad, 1993, VI, 350.
75
Crullah Mahmd b. mer ez-Zemaher, el-Kef an Hakikit-Tenzl, Kahire, 1977, V, 43.
76
bn Atyye el-Endels, el-Muharrarul-Vecz, y.y., 1991., XIII, 72-73.
77
Ebul-Ferec Cemleddn Abdurrahmn b. Ali b. el-Cevz, Zdul-Mesr f lmit-Tefsr, Beyrut,
1987, VI, 381.
78
Muhammed b. Ahmed el-Kurtub, el-Cmi li Ahkmil-Kurn, y.y., t.y., XIV, 182-184.
79
el-Beydv, Tefsir, II, 245.
80
Eb Hayyn el-Endels, el-Bahrul-Muht, Beyrut, 1992, VIII, 479.

ini benimser gibidir. Ancak bu ihtiyat ve benimseyi, peygamber hanmlarnn

peygambere yakn olmalarndan dolay ehl-i beytin dnda olmasn gerektiren
bir durum da deildir.
bn Kesr (774/1372) ve es-Suyt (911/1505) Ali, Ftma, Hasan ve Hseyini
saymakla birlikte, sebeb-i nzlleri dikkate alarak bu yetin, Hz. Peygamberin
hanmlarnn81 da ehl-i beytten olduuna delil tekil ettiini sylemilerdir.
e-evkn (1250/1834) peygamberin hanmlar, ev halk, Ali, Ftma, Ha-
san ve Hseyin demitir. yetin balamna baklarak peygamber hanmlar ol-
duunun sylenebileceini; 82rivyetler baznda dnldnde de Ali, Ftma,
Hasan ve Hseyin olduunu belirtmitir. Ayrca Ali, Ftma, Hasan ve Hseyin
diyenlerin, neseb yaknln gz nnde bulundurduklarndan dolay byle bir
kategori oluturduklarn da dile getirmitir.
e-nktye gre de sebeb-i nzlden dolay, yetteki ehl-i beytten kast ke-
sinlikle peygamber hanmlardr ve hatta bu hususta icm olduundan bile sz
edilmitir83. Ehl-i beytin Ali, Ftma, Hasan ve Hseyin olduu ise bir ksm
rivyetlerden karlmaktadr.
et-Tantv Cevher ise, bu yetten dolay ehl-i beytin Ali, Ftma, Hasan ve
Hseyine tahsis edilmesinin herhangi bir delili olmadn syler. Bu konuda
ileri srlen84 hadislerin de tahsis anlam ifade etmeyeceini belirtir.
el-Ksmnin naklettiine gre; mam Muhammed ve mam Mlikin eko-
lnden olan bir grup, ehl-i beyt kavramnn peygamberin btn mmetini kap-
sad grn benimsemi85; el-Halll (uydurma) bir hadise dayanarak kavram
iin mmetinin muttakleri aklamasn yapmtr. Ahmed b. Hanbelin eko-
lne mensup kimileri ve bakalar da el-Hallln anlamlandrmas ynnde
eilim gstermilerdir. el-Hakm et-Tirmiz gibi bir ksm sf de ehl-i beytin,
havssul-evliy olduunu belirtmilerdir. Aslnda ehl-i beyt, e-fi ve Ahmed
b. Hanbelden nakledildii zere lu Muhammeddir. Bu aklamalardan sonra
Hz. Peygamberin hanmlarnn ehl-i beytten olup olmad tartmasna giren
el-Ksm, sonu olarak Hz. Peygamberin hanmlarnn da onun ehl-i beytin-
den olaca neticesine varmtr.
81
Ebul-Fid smail b. mer b. Kesr ed-Dmak, Tefsrul-Kurnil-Azm, Beyrut, 1990, III,
465-468; Celluddin Ebul-Fadl Abdurrahman es-Suyt, ed-Durrul-Mensr fit-Tefsril-
Mesr, Beyrut, 1993, VI, 603-606.
82
e-evkn, Fethul-Kadr, IV, 320-322.
83
Muhammed b. Emin b. Muhammed e-inkt, Edvul-Beyn f zhil-Kurn bil-Kurn,
Beyrut, ty., VI, 577-579.
84
et-Tantv Cevher el-Msr, el-Cevhir f Tefsril-Kurnil-Kerm, Beyrut, ty., VIII, 28 (16. cz).
85
Cemluddn Muhammed b. Muhammed el-Ksm, Mahsinut-Tevl, Kahire, ty., XIII, 4853-4854.

Do. Dr. Kadir GRLER
mmiyye asndan olan et-Tabers (548/1153) de, ehl-i beyt hakknda

muttakler deerlendirmesini yaptktan sonra, o da dier snn mfessirler
gibi sebeb-i nzl 86gerekesinden dolay yette kastedilenlerin peygamber ha-
nmlar olacaklarn, ancak bununla beraber Ali, Ftma, Hasan ve Hseyinin
de ehl-i beytten olaca deerlendirmelerine yer vermitir. Ayrca ann da bu
yeti kendisine delil olarak aldn belirtmitir.
Yine ayn gelenee mensup olan et-Tabtab de, ehl-i beyt kavram ereve-
sindeki ihtilaflara iaret edercesine, ehl-i beytin, beyt-i haramn mttakileri,
peygamber87 mescidinin ehli, peygamber hanmlar ve Abbas, Akl, Cafer, Ali
ailesi gibi akrabalar trnden peygamber evinin ehli gibi anlamlara gelebilece-
ini belirtmitir. nceki deerlendirmelerden farkl olarak da, yetin nzl
sebebini gsteren rivyetlerin, yetin peygamber hanmlarndan daha ok Ali,
Ftma, Hasan ve Hseyini kasdettiini belirtmitir. Sonu olarak da, ehl-i beyt
kavramnn Kurndaki kullanmyla, Hz. Peygamber, Ali, Ftma, Hasan ve
Hseyin iin zel bir isim olduunu ve bu adlandrmann da bakalar iin kul-
lanlamayacan ifade etmitir.
lgili yet erevesinde hemen hemen btn tefsir almalarnda dikkati e-
ken noktalardan birisi; ehl-i beytin kim olduu hususunda ihtilaf edildii gere-
idir; dieri 88de ehl-i beyti Ali, Ftma, Hasan ve Hseyin eklinde kategorize
edenlerin, neseb yaknln dikkate alarak byle bir sonuca varm olmalardr.
Yine grld zere, ilk dnemlere ait baz tefsir almalarnda ilgili yetlere
ynelik hibir yorumlama ve deerlendirme yaplmamtr. Genel olarak yaplan
yorumlara bakldnda da, yette kastedilen -yetin balamndan tr- ehl-i
beytin Hz. Peygamberin hanmlar olduudur. Ehl-i beytin Ali, Ftma, Hasan
ve Hseyinden mteekkil olduunu ise kimi rivyetler gstermektedir. Bu
ihtilaflar da bizi, dar ve geni anlam ayrmna gtrmektedir ki, dar anlamyla
ehl-i beyt, Ali, Ftma, Hasan ve Hseyin drtlsnden olumaktayken; geni
anlamyla da Hz. Peygamberin hanmlarn ve dier akrabalarn iermektedir.
VII. Dzeltilmesi Gereken Drt Nokta
Bu balk altnda, Muhammed et-Tcn es-Semvnin ileri srm olduu
drt iddiann ksaca tashhi hedeflenmektedir.
Bunlardan birisi; ehl-i snnetin bu hadisi ok iyi bildii halde, gerei sy-
lemekten ekindii, ilerine uygun dmedii ve bu hadis iin aleviler uyduru-
yor demeleridir. Yine ehl-i snnetin bu hadisi saptrmak istemelerinden dolay,
onu, Allahn kitab ve snnetlerim diye deitirmeleridir.
86
Eb Ali Fadl b. Hasan et-Tabers, Mecmaul-Beyn f Tefsril-Kurn, Beyrut, 1994, VIII, 137-138.
87
Muhammed Huseyin et-Tabtab, el-Mzn f Tefsril-Kurn, Kum, ty., VXI, 310-312.
88
Bkz. Muhammed et-Tcn es-Semv, Alevilik Ehl-i Beytin Yolu, ev. Zeki zkaya, stanbul,
1999, s. 100.

lk nce unu kesinlikle belirtmek gerekir ki, ehl-i snnet sekaleyn hadisi
hususundaki gereklii, ilgili kaynaklar erevesinde yeterince ortaya koymu;
hibir zaman89 ve hibir yerde de bu hadis iin, bunu aleviler uyduruyor de-
memitir. Nitekim sekaleyn hadisine ilikin olarak yapm olduumuz kaynak
taramasnda da grld zere, Ahmed b. Hanbel, ed-Drim, Muslim ve et-
Tirmiz gibi ehl-i snnet olan hadis mellifleri bu hadisi eserlerinde detayl bir
ekilde naklederek ele almlardr. Nakledilen bu rivyetlerin pek ounda, hem
ehl-i beyt hem de tre ifadeleri muhafaza edilmi, herhangi bir tahrifatta
bulunulmamtr. Hatta iann oniki imamndan olan Cafer b. Muhammed ve
Muhammed el-Bkr varyantlar bile ehl-i snnetin bu muhaddislerinin kaynak-
larnda yerlerini rahatlkla alabilmilerdir.
Bu hadisin, Allahn kitab ve snnetlerim eklindeki deitirme iddiasna gelin-
ce: Allahn kitab ve snnetlerim rivyeti sadece Mlik b. Enesin el-Muvatta adl
eserinde senedsiz bir biimde gemekte olup, bu rivyet hakknda ihtiyatl yaklamlar
olduu da gzden kamayacak trdendir. Nitekim bu rivyet, gerek sened ve gerekse
metin itibariyle problemsiz olarak kabul edilememi, itikd mezheplere (ehl-i sn-
net ve ehl-i beyt) mensup baz mutaassplarn mezhepleri lehine metne bir takm idrc
yapm olmalar ihtimalinin bulunduu da belirtilmitir.
leri srlen bir dier iddia da, el-Buhr, Muslim, et-Tirmiz ve bn
Mcenin kitaplarnda bu hadisle ilgili bir kayt bulunamaddr.
Pes dorusu dedirtecek bir90 ifade. Muslim ve et-Tirmiznin er farkl
senedle nakletmi olduklar bu rivyetler canl birer tank iken, byle bir iddiay
ileri srmenin91 cehletten ve de taassuptan baka bir gstergesi olamaz. Evet;
el-Buhr ve bn Mce bu hadisi kitaplarna almamlardr. Eer her bir mellif,
birbirlerinin nakletmi olduklar hadisleri kendi eserlerine alm olsalard, o
zaman ayr birer eser telif etmenin ne anlam olacakt? nk herbirinin meto-
du ve hadis alma kriteri farkldr. Birisinin ald hadisi dieri kendi artlarna
uymad iin almayabilir. Bu bir eksiklik deildir; aksine bir itihat meselesidir.
Byle bir durum, sadece ehl-i beytle ilgili rivyetlere ilikin zel bir husus deil-
dir. Hadis limlerinin, birbirlerinin rivyet etmi olduklar hadisleri almadkla-
rna ynelik pek ok rnek mevcuttur.
Daha sonra et-Tcn bir takm mantk oyunlarna (ya da tartmalarna)
bavurarak, Allahn kitab ve snnetlerim rivyetinin sahih olmadn ispat-
lamaya alrken, u ifadeleri kullanmaktadr: Tarihiler ve muhaddisler bir-
birleriyle anlam gibi, yaad srece Hz. Peygamberin nebev hadislerin
89
Bkz. Erul, Sahabenin Snnet Anlay, s. 31. Kr. Ate, Yce Kurnn ada Tefsiri, VII, 165.
90
et-Tcn, Alevilik Ehl-i Beytin Yolu, s. 100-101.
91
Bkz. et-Tcn, Alevilik Ehl-i Beytin Yolu, s. 101-105; Kurndaki Snnet Ehl-i Beyte Gnl
Verenlerin Yoludur, ev. Zeki zkaya, stanbul, 1998 (nc bask), s. 90-95.

Do. Dr. Kadir GRLER
yazmn engellediini sylerler. 92 Bu dnemde hi kimse, snnetler yazl-

d/snnetler kayda geti diyemez. Bu durumda, Hz. Peygamberin yazlmam
olan bir snnet iin, onu size brakyorum demesi akla uyar m? Uymaz.
Tam bir oryantalist sylem! Hadislerin yazmnn* engellendiini syleyenler
tarihiler ve muhaddisler deil, srekli olarak islm meselelere parac yaklap,
bir trl btncl yaklam sergilemeyi beceremeyen kimi oryantalistlerdir.
et-Tcn sonra da, zmn ne olacana ynelik bir deerlendirme yapm-
tr. 93 yle ki:
Hergn peygamberin ayn usulle tekrarlad bir ilevde, snn cemaatin
dt hatalar ibretle seyrediyoruz. Bir usl nce peygambere uyarak -
renmeleri gerekir. Uymuyorlar ve arapa dilinin zelliinden yararlanarak iki
anlama ekiyorlar, bile bile elikiye dyorlar. Kurn aklyor; ama zm
gelmiyor. Drt mezhep imamna m bavuralm? Ama hepsi bir ok konuda
ayn grte deillerdir. nk kimi mezhebe gre namazda besmeleye gerek
yoktur; kimine gre de besmelesiz namaz geerli olamaz. Bu mezheplerin, d-
nem hkmdarlarnn karlar dorultusunda, peygamberlikten uzak bir bi-
imde gelitiklerini gryoruz. Bu durumda zm iin bavuracak tek merci
kalyor; ikincisi de yoktur. O da, peygamberin ehl-i beytidir. Bunlar; tertip,
dzme ve yalan bilmezler. Bilgileri, irfanlar ve takvalaryla alar doldurmu
bulunuyorlar. Yce Allah bunlara versetle kitabn bilgisini balamtr. Pey-
gamber de, ehl-i beytim Nuh gemisine benzer, ona binenler kurtulacak, aldr-
mayanlar batacak94 diye buyurmaktadr. Bununla bir daha anlalyor ki alevi-
ler, slamn asl snnet sahipleridir. Gerekler bunu gstermektedir. Aleviler,
peygamberin snnet ehlidir.
zm m (!) yoksa zmszlk m ? Belli deil.
*
Hadislerin yazlmas ya da teknik ifadesiyle, kitbetul-hads meselesi hakknda geni bilgi iin
bk. Muhammed Accc el-Hatb, es-Sunne Kablet-Tedvn, Beyrut, 1993, s. 295-321; Talat
Koyiit, Hadis Usl, Ankara, 1997, s. 259-275; smail Ltfi akan, Hadis Edebiyat, stan-
bul, 2003, s. 29-38; Yavuz nal, Hadisin Dou ve Geliim Tarihine Yeniden Bak, Samsun,
2001, s. 55-62; Ahmet Ycel, Hadis Istlahlarnn Douu ve Geliimi, stanbul, 1996, s. 33-38;
Balangtan Gnmze Hadis Usl, stanbul, 2009, s. 28-35.
93
Bkz. et-Tcn, Alevilik Ehl-i Beytin Yolu, s. 101-105; Kurndaki Snnet Ehl-i Beyte Gnl
Verenlerin Yoludur, s. 90-95.
94
Bkz. bn Teymiye, Minhcus-Sunne, VII, 395. snad da bilinmiyor, sahih olduu da. Gve-
nilir hadis kitaplarnda mevcut deildir. eyh Sadk da, onlar, bu mmet iinde Nhun ge-
misine benzetilebilir diyerek, bu sz bir hadis olarak deil de, normal bir szm gibi kul-
lanmaktadr. Bkz. Eb Cafer Muhammed b. Ali b. Bbeveyh el-Kumm eyh Sadk, Risle-
tul-tikdtil-mmiyye (i mmiyyenin nan Esaslar), ev. Ethem Ruhi Flal, Ankara,
1978, s. 110.

SONU
Ehl-i snnet ve a kaynaklarnda yer alan, ia tarafndan kendi dnce ve
anlaylar iin temel olarak gsterilen rivyetlerden olan sekaleyn hadisi, Zeyd
b. Erkam, Zeyd b. Sbit, Eb Sad el-Hudr ve Cbir b. Abdullah gibi birden
fazla sahb tarafndan rivyet edilmitir. Sekaleyn hadisini nakleden rvlere
bakldnda, cidd anlamda hadisin sahihliini etkileyecek derecede problemli
olarak grlen herhangi bir kii bulunmamaktadr. Bu rivyetler arasnda, mese-
lenin znde deiikliklere yol amayacak dzeyde bir takm lafz ve mn fark-
llklar bulunmaktadr.
Sekaleyn hadisi balamnda gelen rivyetler incelendiinde, tek bir konuma
ya da olaydan bahsedilmedii grlmektedir. Bu noktada; baz rivyetler, Hz.
Peygamberin Veda Haccnda yapt konuma ile ilgili hadisleri naklederken,
dier rivyetler ise Hz. Peygamberin Veda Haccndan dnerken, daha ok Me-
dinelilerin bulunduu bir toplulua hitben yapt konumay aktarmaktadr.
Ehl-i beytin ne olduu ve kimlerden olutuu meselesine gelince; bu, u ya da
bu ekilde gndemi megul eden bir sorun olagelmistir. Kavramn; btn ms-
lmanlar kapsad, btn Kurey toplumunu ierdii, sadece Himoullarn
ifade ettii gibi anlamlara geldii belirtilmitir. Bununla birlikte; kavramn anlam
erevesi kimi zaman olduka daraltlarak, sadece Hz. Peygamberin eleri, Ali,
Ftma, Hasan ve Hseyine; kimi zaman da eleri istisna tutularak sadece Hz.
Peygamber, Ali, Ftma, Hasan ve Hseyinle snrlandrld grlmtr. Bu
yaklam tarz da bizi; tarihsel sre ierisinde mslman kitle arasnda, bazen
birbirine benzeyen bazen de birbirinden farkllaan ehl-i beyt tasavvurlarnn
varlna gtrmektedir. Bu tasavvurlar, toplumsal bir takm olaylarla da ilikilen-
dirilerek, zaman zaman temel ihtilaflarn nedeni oluvermilerdir.
Kanaatimiz odur ki, ehl-i beyt, trat vb. kavramlarla ifade edilmeye ya da
iaret edilmeye allan asl husus, Hz. Peygamberin snneti ve bu snnete
yakr bir ekilde yaayabilme arzusu ve isteidir.
KAYNAKA
Accc el-Hatb, Muhammed, es-Sunne Kablet-Tedvn, Beyrut, 1993.
Ahmed b. Muhammed b. Hanbel, el-Musned, stanbul, 1992.
Ali el-Kr, Mirktul-Mefth, Kahire, ty.
Ate, Sleyman, Yce Kurnn ada Tefsiri, stanbul, 1990.
el-Baav, Eb Muhammed Huseyin b. Mesd, Melimut-Tenzl, Riyad, 1993.
el-Beydv, Eb Sad Abdullah b. mer b. Muhammed, Tefsrul-Beydvi el-
Musemm Envrut-Tenzl ve Esrrut-Tevl, Beyrut, 1988.
el-Buhr, Muhammed b. smil, el-Cmius-Sahh, stanbul, 1992.

Do. Dr. Kadir GRLER
akan, smail Ltfi, Hadis Edebiyat, stanbul, 2003.

ed-Drim, Abdullah b. Abdurrahman, es-Sunen, stanbul, 1992.
Eb Dvud, Suleyman b. el-Eas, es-Sunen, stanbul, 1992.
Eb Hayyn el-Endels, el-Bahrul-Muht, Beyrut, 1992.
el-Elbn, Muhammed Nsruddn, Silsiletul-Ehdsis-Sahha, Riyad, 1987.
Erul, Bnyamin, Sahbenin Snnet Anlay, Ankara, 1999.
_____, Hz. Peygamberin Bize Brakt Miras: Kitap ve Snnet Brakldn
fade Eden Rivyetlerin Tedkiki, Dinbilimleri Akademik Aratrma Der-
gisi, Samsun, 2007, c. VII, say: 1.
el-Hasan el-Basr, Tefsirul-Hasan el-Basr, Kahire, ty.
Hatibolu, Mehmet S. Hz. Peygambere Neseb Yaknln Deeri, slmiyt,
Ankara, 2003, c. 6, say: 3.
bn Abdilberr, Ysuf en-Nemer, Cmiu Beynil-lm ve Fadlih ve m Yenba f
Rivyetih ve Hamlih, tahk. Ebul-Ebl ez-Zuheyr, Riyad, 1994.
_____, et-Temhd li m fil-Muvattai minel-Man vel-Esnd, tahk. Muham-
med Fellh, y. y. , 1980.
bnul-Arab, Eb Bekr Muhammed b. Abdullah b. Muhammed, rizatul-
Ahvez bi erh-i Cmiit-Tirmiz, Beyrut, 1995.
bn Atyye el-Endels, el-Muharrarul-Vecz, y. y. , 1991.
bn Eb Htim er-Rz, el-Cerh vet-Tadl, Beyrut, 1952.
bn Eb eybe, Eb Bekir Abdullah b. Muhammed, el-Musannef, tahk. Sad
Lehhm, Beyrut, 1989.
bn el-Cevz, Ebul-Ferec Cemleddn Abdurrahmn b. Ali, Zdul-Mesr f
lmit-Tefsr, Beyrut, 1987.
bn el-Esr, en-Nihye f Garbil-Hads vel-Eser, tahk. Mahmd Muhammed
et-Tanh-Thir Ahmed ez-Zv, Beyrut, 1979.
bn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askaln, Lisnul-Mzn, Beyrut, 1988.
_____, Tehzbut-Tehzb, Beyrut, 1993.
bn Hacer el-Heytem, es-Savikul-Muhrika, Kahire, 1307.
bn Hazm, Ali b. Ahmed, el-hkm f Uslil-Ahkm, Kahire, 1992.
bn Kesr, Ebul-Fid smail b. mer ed-Dmak, Tefsrul-Kurnil-Azm,
Beyrut, 1990.
bn Mce, Muhammed b. Yezd el-Kazvin, es-Sunen, stanbul, 1992.
bnus-Salh, Osman b. Abdurrahman e-ehrezr, Ulmul-Hadis, tahk.
Nrettin Itr, Beyrut, 1986.

bn Teymiye, Ebul-Abbs Takyyuddn Ahmed b. Abdulhalm, Minhcus-

Sunnetin-Nebeviyye, tahk. Muhammed Red Slim, Kahire, 1989.
el-Ksm, Cemluddn Muhammed b. Muhammed, Mahsinut-Tevl, Kahire, ty.
Kokuzu, Ali Osman, Eb Nasr es-Sicz mad. , slam Ansiklopedisi, stanbul, 1994.
Koyiit, Talat, Hadis Terimleri Szl, Ankara, 1992.
_____, Hadis Usl, Ankara, 1997.
el-Kumm, Eb Cafer Muhammed b. Ali b. Bbeveyh eyh Sadk, Risletul-
tikdtil-mmiyye (i mmiyyenin nan Esaslar), ev. Ethem Ruhi
Flal, Ankara, 1978.
el-Kurtub, Muhammed b. Ahmed, el-Cmi li Ahkmil-Kurn, y. y. , t. y.
Kutlu, Snmez, Ehl-i Beyt Sembolik Kapitalinin Tarih Sre inde Semere-
lendirilmesi, slmiyt, Ankara, 2000, c. 3, say: 3.
_____, Alevliin Din Stats: Din, Mezhep, Tarikat, Heterodoksi, Ortodok-
si veya Metadoksi, slmiyt, Ankara, 2003, c. 6, say: 3.
Mlik b. Enes, el-Muvatta, stanbul, 1992.
el-Mturd, Eb Mansr Muhammed b. Muhammed, Tevltul-Kurn, tahk.
Ali Haydar Ulusoy, stanbul, 2007.
el-Mverd, Ebul-Hasan Ali b. Muhammed, en-Nuket vel-Uyn Tefsril-
Mverd, Beyrut, 1992.
el-Mizz, Ysuf b. Zeki, Tehzbul-Keml f Esmir-Ricl, tahk. Ber Avvd
Marf, Beyrut, 1992.
el-Mubrekfr, Ali Muhammed Abdurrahmn b. Abdirrahm, Tuhfetul-Ahvez
bi erh-i Cmiit-Tirmiz, Beyrut, 1990.
el-Munv, Abdurraf, Feydul-Kadir erhul-Cmiis-Sar, Beyrut, t. y. ,
Muslim, Ebul-Huseyin b. el-Haccc, el-Cmius-Sahh, stanbul, 1992.
en-Nesef, Ebul-Berekt Hafzuddn Abdullah b. Ahmed b. Mahmd,
Tefsrun-Nesef, Beyrut, 1989.
en-Nese, Eb Abdurrahman Ahmed b. uayb, es-Sunen, stanbul, 1992.
en-Nevev, Eb Zekeriyy Muhyiddn Yahya b. eref, Sahhu Muslim bi erhn-
Nevev, Beyrut, ty.
mer Fevzi, Faruk, Ehl-i Beyt Kavram zerine, ev. M. Bahaddin Varol,
Seluk niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, Konya, 1999, say: 9.
es-Sann, Abdurrazzk, Tefsrul-Kurn, tahk. Mustafa Muslim Muhammed,
Riyad, 1989.
es-Semerkand, Ebul-Leys, Tefsir, Beyrut, 1993.
Sofuolu, Cemal, Gadr-i Hum Meselesi, Ankara niversitesi lhiyat Faklte-
si Dergisi, Ankara, 1983, c. XXVI.

Do. Dr. Kadir GRLER
es-Suyt, Celluddin Ebul-Fadl Abdurrahman, ed-Durrul-Mensr fit-Tefsril-

Mesr, Beyrut, 1993.
e-evkn, Eb Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed, Fethul-Kadr,
Beyrut, 1992.
e-inkt, Muhammed b. Emin b. Muhammed, Edvul-Beyn f zhil-Kurn
bil-Kurn, Beyrut, ty.
et-Tabtab, Muhammed Huseyin, el-Mzn f Tefsril-Kurn, Kum, ty.
et-Taber, Eb Cafer b. Cerr, Cmiul-Beyn f Tevlil-Kurn, Beyrut, 1992.
et-Tabers, Eb Ali Fadl b. Hasan, Mecmaul-Beyn f Tefsril-Kurn, Beyrut, 1994.
et-Tahv, Eb Cafer Ahmed b. Muhammed b. Selmet el-Ezd, Mukilul-
sr, Beyrut, ty.
et-Tantv Cevher el-Msr, el-Cevhir f Tefsril-Kurnil-Kerm, Beyrut, ty.
et-Tebriz, Eb Abdillah Veliyyuddn Muhammed b. Abdillah, Miktul-
Mesbh, tahk. Sad Muhammed Lehhm, Beyrut, 1991.
et-Tcn, Muhammed es-Semv, Alevilik Ehl-i Beytin Yolu, ev. Zeki zkaya,
stanbul, 1999.
_____, Kurndaki Snnet Ehl-i Beyte Gnl Verenlerin Yoludur, ev. Zeki z-
kaya, stanbul, 1998 (nc bask).
et-Tirmiz, Eb s Muhammed b. s, es-Sunen, stanbul, 1992.
Uyar, Glgn, Ehl-i Beyt: slam Tarihinde Ali-Ftma Evlad, stanbul, 2008.
Uyar, Mazlum, mmiyye asnda Dnce Ekolleri: Ahbrlik, stanbul, 2000.
nal, Yavuz, Hadisin Dou ve Geliim Tarihine Yeniden Bak, Samsun, 2001.
el-Vhd, Ebul-Hasan Ali b. Ahmed, el-Vast f Tefsril-Kurnil-Mecd, tahk.
dil Ahmed Abdulmevcd, Beyrut, 1994.
Varol, M. Bahaddin, Hilfet Mcadelesinde Ehl-i Beyt Nesli, Konya, 2004.
_____, Siyasallama Srecinde Ehl-i Beyt, Konya, 2004.
_____, Ehl-i Beyt Sevgisi Nedir ? Nasl Olmaldr ?, STEM, Konya, 2003,
yl: 1, say: 2.
Yavuz, Adil, Ehl-i Snnete Gre Ehl-i Beytin Konumu -Sekaleyn Hadisi ze-
rine Bir Deerlendirme-, Marife, Konya, 2005, say: 3.
_____, Kis Hadisi Rivyetleri ve Ehl-i Beyt Kimlii, Seluk niversitesi lahi-
yat Fakltesi Dergisi, Konya, 2005, say: 19.
Ycel, Ahmet, Hadis Istlahlarnn Douu ve Geliimi, stanbul, 1996.
_____, Balangtan Gnmze Hadis Usl, stanbul, 2009.
ez-Zebd, Zeynuddn Ahmed b. Ahmed b. Abdillatf, Sahh-i Buhr Muhtasar
Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi, ev. Kmil Miras, Ankara, 1975.

ez-Zeheb, Muhammed b. Ahmed b. Osman, el-Kif f Marifeti men leh Ri-

vyetun fil-Ktbis-Sitte, tahk. Muhammed Avvme, Cidde, 1992.
_____, Mznul-tidl f Nakdir-Ricl, tahk. Ali Muhammed el-Becv, Bey-
rut, t. y.
_____, el-Mun fid-Duaf, tahk. Nreddn Itr, Haleb, 1971.
ez-Zemaher, Crullah Mahmd b. mer, el-Kef an Hakikit-Tenzl, Kahi-
re, 1977.
Zeyveli, Hikmet, Kurn ve Snnet zerine (Makaleler), Ankara, 1996.
ez-Zurkn, Muhammed b. Abdulbk, erhuz-Zurkn al Muvattail-mm
Mlik, Beyrut, 1990.

Do. Dr. Kadir GRLER

SEMPOZYUM
RESMLER

Sempozyum Resimleri
Prof. Dr. Osman ER

Hham Mdr
Muzaffer KLC
orum Belediye Bakan

Sempozyum Resimleri
Mustafa TOPRAK
orum Valisi
Agah KAFKAS
orum Milletvekili

Sempozyum Resimleri
Mahmut EVKURAN
Kltr ve Turizm Bakanl Aratrma ve Eitim Genel Mdr
Faruk ELK
Devlet Bakan

Sempozyum Resimleri
Hac Dede Reshat BARDHI

Arnavutluk Bektai Lideri
Altan Bir Grnt

Sempozyum Resimleri
Altan Bir Grnt
Altan Bir Grnt

Sempozyum Resimleri
Semah Ekibi
Semahtan Bir Grnt

Sempozyum Resimleri
Semahtan Bir Grnt
Semahtan Bir Grnt

Sempozyum Resimleri
Al Oturumu
Birinci Oturum

Sempozyum Resimleri
kinci Oturum
nc Oturum

Sempozyum Resimleri
Drdnc Oturum
Beinci Oturum

Sempozyum Resimleri
Altnc Oturum
Yedinci Oturum

Sempozyum Resimleri
Sekizinci Oturum
Dokuzuncu Oturum

Sempozyum Resimleri
Onuncu Oturum

I. Uluslararası Hacı Bektaş Veli Sempozyumu Cilt I

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

I. Uluslararası Hacı Bektaş Veli Sempozyumu Cilt I

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Cilt I

T. C. Kltr ve Turizm Bakanl, orum Valilii ve orum Belediyesinin Katklaryla

TASARIM & BASKI

I. Uluslararas Hac Bekta Veli Sempozyumu Sempozyum Bildirileri-

II I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

Aziz hatralarna ithaf olunur.

Hac Dede Reshat Bardhi Cemal ener

I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu V

SEMPOZYUM DZENLEME KURULU

Prof. Dr. Osman ER

Do. Dr. Mehmet EVKURAN

Do. Dr. Halil brahim MEK

Yrd. Do. Dr. Habib AKDOAN

Yrd. Do. Dr. Mustafa ARSLAN

Yrd. Do. Dr. Mehmet MT

Yrd. Do. Dr. Metin UAR

VI I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

HACI BEKTA VELNN TRK KLTR N NEM

VLAYET-NAMENN XIII. YZYIL SOSYAL TARH N KAYNAK DEER

HACI BEKTA VELDE MAN-AHLK LKS

I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu VII

ARNAVUTLUK BEKTALNDE SARI SALTIK KLTR

HALLAC-I MANSURUN DNCE DNYASINA GNMZ AISINDAN BR BAKI

ALEV/BEKTA KLTRNDE NAN MERKEZLER: AMASYA YRES RNE

ALEVLK BEKTALKTE NSAN VE TOPLUM ANLAYII

VIII I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

GNMZ MAKEDONYA BEKTALERNN DN NANLARI VE YAAYILARI

MENKIBE- HAZRET- TEVFK BABA

HACI BEKTA VELDE DERVN NTELKLER

HARRZADE, TBYAN VESALL-HAKAK F BEYAN SELASLT-TARAKA GRE

I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu IX

I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu XI

XII I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu XIII

XIV I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu XV

XVI I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

S ayn Bakanm ve deerli hzirn!

I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu XVII

XVIII I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu XIX

XX I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

erisinde byk Trk dnr Hac Bekta Veli'nin de bulunduu Horasan

I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu XXI

XXII I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

RETSNN TEMEL VE HNKR HACI BEKTA VELDEN SZLER

I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu XXIII

Bir Olalm, ri Olalm, Diri Olalm

XXIV I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

I. Uluslararas HacBekta Vel Sempozyumu XXV

XXVI I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

Hac Dede Reshat BARDHI

I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu XXVII

XXVIII I. Uluslararas HacBekta Vel Sempozyumu

Prof. Dr. Ethem Ruhi FILALI

Prof. Dr. Durmu BOZTU

Prof. Dr. Ethem Ruhi FILALI

I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu 1

Hac Bekta Veli'yi kavramak, yceliini anlayabilmek ve onun neden klt-

2 I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu 3

gstermektir. Bu, Kitb'a inanan ve kendilerine "mslman", yani "slm olan"

4 I. Uluslararas Hac Bekta Vel Sempozyumu

dnyev ve uhrev saadetin emrettii bir zarurettir. Ancak bu suretle diyanet-i