Ang buhay

ni Dr. Jose
Protacio
Rizal
Mercado y

1
 Alonso
Realonda

2
3
MGA
NILALAMAN:
KABANATA:1 Kilalanin si Jose Rizal
Pagsilang Ninuno sa Ina
Magulang .Pamilyang Rizal
Magkakapatid na Rizal Ang Tahanan ng mga Rizal
Mga Ninuno
KABANATA:2 KABATAAN SA CALAMBA
Mga Ala-ala ng Mga Inpluwensiya Kay
Kamusmusan Rizal
Mga Talento sa Panahon Namana
ng Kamusmusan

KABANATA:3 ANG PAG-AARAL SA CALAMBA AT

BIAN
Pagpunta sa Bian Ang Gomburza
Mga Naging Gawain sa Kawalan ng Katarungan sa
Pag- aaaral Kaniyang Ina
KABANATA:4 PAG-AARAL SA ATENEO

Ang Pagpasok ni Rizal sa Ika-apat na Taon sa

Ateneo Ateneo (1876-77)
Sistema ng Mga Naging Ibang Gawain
Edukasyong Heswita sa Ateneo
Ikalawang Taon sa Ateneo Likhang Lilok
(1873-74)
Unang Pag-ibig ni Rizal
Ikatlong Taon sa Ateneo
(1875-76)

4
KABANATA:5 PAG-AARAL NG MEDISINA SA
UNIBERSIDAD NG SANTO TOMAS (1877-82)

KABANATA:6 PAGPUNTA SA ESPANYA (1982-85)

Ang Pag-alis .Suez canal
. Singapore Naples at Merseilles
Ang Lihim na Pag-alis ni .Barcelona
Rizal
.Amor Patrio
Colombo
.Buhay sa Madrid

KABANATA:7 RIZAL SA PARIS HANGGANG BERLIN

Sa Paris (1885-86) Leipsig at Dresden
.Heidelberg Pagtanggap kay Rizal
sa Kalipunang Siyentipiko
.Wilhelmsfeld sa Berlin
Unang Sulat kay .Buhay ni Rizal sa
Blumentritt Berlin
KABANATA:8 PAGPAPALIMBAG NG NOLI ME
TANGERE
Ang Ideya at Pagsulat ng Noli
KABANATA:9 PAGLALAKBAY SA EUROPA KASAMA NI
VIOLA
Ang Paglalakbay Pagbaybay sa Ilog
Danube
Dresden
Lintz tungo sa
Leitmeritz Rheinfall
Vienna Switzerland
Italya
KABANATA:10 ANG UNANG PAGBABALIK

5
 Desisyon na magbalik sa Mga Tagapagtanggol ng
Pilipinas Noli Me Tangere
Mga Dahilan ng Ang Pakikipagkaibigan kay
Pagbabalik Jose Taviel de Andrade
Pagbabalik sa Calamba Suliranin Agraryo sa
Calamba
Ang Kaguluhang Bunga ng
Noli Me Tangere Pag-alis sa Calamba
Mga Kaaway ng Noli Me
Tangere

ARALIN:11 HONGKONG AT MACAO

Biyahe Patungo sa Karanasan sa
Hongkong Hongkong
Pagbisita sa Macao Paglisan sa Hongkong
ARALIN:12 SI RIZAL SA HAPON
Ang Pagdating sa Hapon Pag-alis sa Hapon
.Si Rizal sa Tokyo
ARALIN:13 SI RIZAL SA ESTADOS UNIDOS
......Magandang impresyon
......Masamang impresyon
ARALIN:14 SI RIZAL SA LONDON
Pagtawid sa Atlantiko Ang Aktibong
Pakikilahok sa Kilusang
Ang Buhay ni Rizal sa Propaganda
London
Mga layunin ng
Mga Balita sa Mula sa Pahayagang La
Pilipinas Solidaridad
Ang Anotasyon ng Mga Sinulat ni Rizal sa
Sucesos ni Morga London
Ang Romansa kay
Gertrude Beckett

6
ARALIN:15 IKALAWANG PAGTIGIL SA PARIS PARA SA
PANDAIGDIG NA EKSPOSISYON NG 1889
......Pagtungo sa Paris
......Buhay ni Rizal sa Paris
......Ang Paglalathala ng
Sucesos de las Islas
Filipinas
......Si Rizal bilang
Mananalaysay
......Iba pang Mga Ginawa
sa Paris
......Mga Dahilan ni Rizal
sa Pag-alis sa Paris

ARALIN:16 SI RIZAL SA BRUSSELS

Ang Buhay ni Rizal sa Brussels
ARALIN:17 MGA KABIGUAN SA MADRID
. Kabiguan sa Katarungan
Iba pang mga Kabiguan sa Madrid
Karibalang Rizal at del Pilar
ARALIN:18 BAKASYON NI RIZAL SA BIARRITZ
Mga Ginawa ni Rizal sa Biarritz
ARALIN:19 ANG PAGPAPALIMBAG NG EL
FILIBUSTERISMO SA BELGIUM
.
ARALIN:20 PANGGAGAMOT NI RIZAL SA HONGKONG
Mga Dahilan ng Panggagamot sa
Paglipat sa Hongkong Hongkong
Pamamaalam sa ..Mga Sinulat sa
Europa Hongkong
Hongkong
ARALIN:21 ANG PAGBABALIK AT PAGTATAG NG LA
LIGA
Ang Ikalawang Pagbabalik
Pagtatayo ng La Liga Filipina
7
ARALIN:22 TAPON SA DAPITAN
Ang Buhay ng Isang Tapon
KABANATA 23 - HULING PAGLALAKBAY SA LABAS
NG BANSA
Mula Dapitan patungo ng Maynila
KABANATA 24 - HULING PAGBABALIK AT PAGLILITIS
Ang Huling Pagbabalik
KABANATA 25 - ANG KAGITINGAN SA BAGUMBAYAN
Ang mga Huling Oras ni Rizal

Kabanata
1: Kilalanin

8
 si Jose
Rizal

Pagsilang
Isinilang si Rizal Noong Hunyo 19, 1861 sa Calamba,
Laguna. Bininyagan sa simbahan ng Calamba noong
Hunyo 22, 1861.Padre Rufino Collantes - paring
nagbinyag kay Rizal. Padre Pedro Casanas - nagsilbing
ninong ni Rizal
Magulang
Francisco Mercado--Ipinanganak noong Mayo 11, 1818.
Nag-aral ng Latin at Pilosopiya saColegio ng San San Jose.
Lumipat ng Calamba upang maging kasama sa
Haciendang Dominicano sa Calamba.Namatay noong
Enero 5, 1898.
Teodora Alonzo--Ipinanganak noong Nobyembre 8, 1826
sa Maynila. Nag-aral sa Colegio de Santa Rosa. Mayroong
interes sa literatura at mahusay sa wikang Espanyol.
Namatay noong Agosto 16, 1911

Magkakapatid na Rizal

9
Saturnina-Kilala sa tawag na Neneng;
Pinakasalan niya si Manuel Hidalgo ng Tanawan,
Batangas.
Paciano- Itinuturing niyang pangalawang ama,
pagkatapos ng eksikusyon ni Rizal , sumali siya sa
Philippine Revolution at naging Combat General.
Narcisa-kilala sa tawag na sisa at pinakasalan nya
si Antonio lopez, isang guro sa morong.
Olimpia-kilala sa tawag ypia at pinakasalan nya si
silvestre ubaldo isang operador ng telegrapo sa
manila.
Lucia-pinakasalan niya si mariano herbosa ng
calamba.namatay si herbosa dahil sa sakit na cholera
at pinagkaitan pang kristiyanong libing dahil asawa
siya ng kapatid ni rizal.

Maria-kilala siya sa tawag na Biang. Pinakasalan

niya si Fausto Cruz ng Binian Laguna.
Jose-kilala sa tawag na Pepe. Nagkaanak sila ni
Josephine Bracken at Pinangalan niya itong Francisco,
subalit namatay ito ilang oras Pagkatapos na
ipinanganak. Nilibing niya ang bangkay nito sa
Dapitan.
Concepcion-kilala sa tawag na Concha, namatay
siya sa sakit noong siya 3 taon lamang. ang
kamatayan niya ang unang kalungkutan ni Rizal sa
buhay niya.
Josefa-kilala sa tawag na Panggoy; Namatay
siyang dalaga sa edad na 80.
Trinidad-kilala sa tawag na Trining; namatay rin
siyang dalaga sa edad na 83.

10
 Soledad-kilala sa tawag na Choleng;
Pinakasalan niya si Pantaleon Quintero ng
Calamba.
Mga Ninuno
1. Ninuno sa Ama
Domingo Lamco (Mercado)napangasawa si Ines de la
Rosanaging anak si Francisca Mercado at napangasawa
si Cerila Bernacha naging anak si Juan Mercado at
napangasawa si Cerila Alejandro at naging anak si
Francisco Mercado at napangasawa si Teodora Alonzo at
naging anak si Jose Rizal.
2. Ninuno sa Ina
Eugenio Ursua napangasawa siBenigna at
naging anak nila si Regina na naging asawa
ni Manuel de Quintos at naging anak nila si
Brigida na napangasawa ni Lorezo Alberto
Alonzo at naging anak nila si Teodora
Alonzo na napangasiwa niFrancisco
Mercado at naging anak nila si Jose Rizal.

Pamilyang Rizal
Ang Kabuhayan ng Pamilya
Ang pamilya ay kabilang sa pangkat
na principalia at isa sa mga kinikilalang pamilya sa
Calamba. Ang ama ay nangungupahan sa lupain na
pag-aari ng hacienda ng mga Dominicano sa
Calamba at tinataya na ang kaniyang lupang
sinasaka ay umaabot ng 600 na hektarya. Ang lupa
ay tinataniman ng palay mais at tubo. Maliban sa

11
pagsasaka ang pag-aalaga ng hayop ay isa sa
kanilang mga hanapbuhay. Ang ina ni Rizal ay
mayroong isang tindahan sa ilalim ng kanilang
bahay, gilingan ng trigo para maging harina, at
gawaan ng hamon. Ang pamilya ay isa sa mga
unang nakapagpagawa ng bahay na bato sa
Calamba. Nagmamay-ari sila ng isang karwahe na
isang karangyaan sa panahong iyon. Mayroon
silang isang aklatan sa bahay na naglalaman ng
1,000 aklat. Naipadala ng mga Rizal ang
kanilang mga anak sa Maynila para mag-aral.

Ang Tahanan ng mga Rizal

Ang bahay ng mga Rizal ay gawa sa bato at
matitigas na kahoy at ito ay nakatayo na malapit
sa simbahan ng Calamba. Ang paligid ng
kabahayan ay natataniman ng mga punong atis,
balimbing, chico, macopa, papaya, santol, tampoy,
at iba pa.
Ang bakuran ng bahay ay naging alagaan ng mga
manok at pabo.

12
KABANATA
2
KABATAAN
SA
CALAMBA

Mga Ala-ala ng Kamusmusan

13
Panonood ng mga ibon.Araw-araw na pagdadasal
sa oras ngangelus.Pagkukuwento ng kaniyang yaya
ukol sa asuwang, nuno, at tikbalang.Ang una
niyang kalungkutan ay ang pagkamatay ng
kaniyang nakababatang kapatid na si Concha.Sa
edad na tatlo ay nakasama na siya sa pagdadasal
ng pamilya. Pagpunta sa Antipolo noong Hunyo 6, 1868.
Ito ang kaniyang unang pagtawid sa Lawa ng Laguna.
Pagkatapos ng pagpunta sa Antipolo ay nagtungo sila ng
kaniyang tatay sa Maynila.
Ang hindi niya malimutan ay ang kuwento ng kaniyang
ina ukol sa gamo-gamo.
Mga Talento sa Panahon ng Kamusmusan
Inayos niya at binigyan ng bagong guhit ang bandera ng
simbahan. Paggagawa ng imahen mula sa putik (clay). Sa
edad na 8 ay kaniyang isinulat ang tulang Sa Aking mga
Kabata na nagbibigay ng pagpapahalaga sa kaniyang
sariling wika. Sa edad na 8 ay sinulat niya ang isang
drama na nakaukol sa kapistahan ng Calamba at ang
nasabing gawa ni Rizal ay binili sa kaniya ng
gobernadorcillo ng Paete, Laguna.
Mga Inpluwensiya Kay Rizal
Namana
Mula sa mga ninunong Malayo ay namana niya ang
pagmamahal sa kalayaan, paghahangad sa paglalakbay,
at katapangan. Mula sa kaniyang mga ninunong Tsino ay
namana niya ang pagiging seryoso, katipiran, katiyagaan,
at pagmamahal sa mga bata. Mula sa kaniyang mga
ninunong Espanyol ay namana niya kapinuhan sa

14
pagkilos at kanipisan sa insulto. Mula sa kaniyang ama ay
namana niya ang pagtitiyaga sa trabaho, paggalang sa
sarili, at malayang pag-iisip.Mula sa kaniyang ina ay
namana niya pagpapakasakit sa sarili at pagnanais sa
sining at panitikan.
Kapaligiran
Ang kapaligiran ng Calamba ay nagsilbing kaniyang pang-
enganyo sa pagmamahal sa sining at literatura.Ang
kaniyang kapatid na si Paciano ay nagturo sa kaniyang
kaisipan ukol sa pagmamahal sa kalayaan at
katarungan.Mula sa kaniyang mga kapatid na babae ay
natutunan niya ang paggalang sa mga kababaihan.Ang
pakikinig niya sa mga kuwento ng kaniyang yaya ay
nagbigay sa kaniyang interes sa mga kuwentong bayan
at mga alamat.Mula sa kaniyang tatlong mga kapatid ay
nainpluwensiyahan siya ng mga sumusunod:
Jose Alberto Alonzo ay natutunan niya ang
pagmamahal sa sining.
Manuel Alonzo ay natutunan niya ang kahalagahan ng
pagpapalakas ng katawan.
Gregorio Alonzo ay natutunan niya ang ang malabis na
pagkahilig sa pagbabasa.
Padre Leoncio Lopez ay natutunan niya ang
pagmamahal sa makaiskolar at pilsopikal na pag-iisip.

15
KABANATA
3 - ANG
PAG-AARAL
SA
CALAMBA
AT BIAN
16
 Mga Unang Guro ni Rizal
Doa Teodora Alonzo - ang unang guro ni Rizal
Mestro Celestino
Lucas Padua
Leon Monroy
Pagpunta sa Bian
Hunyo 1869 - si Rizal ay umalis ng Calamba para
magtungo sa Bian para mag-aral.Sinamahan siya ng
kaniyang kapatid na si Paciano. Justiniano Aquino Cruz -
ang naging guro ni Rizal sa Bian.
Mga Naging Gawain sa Pag-aaaral
Sa unang pagkikita niya sa kaniyang guro ay sinabi niya
ang kaniyang kakauntian ng kaalaman sa Espanyol at
Latin. Sinabi ni Rizal na ang kaniyang guro ay may
kahusayan sa balarilang Espanyol na sinulat nina Nebrija
at Gainza.Nakaaway ni Rizal si Pedro na anak ng kaniyang
guro.Nagkaroon din siya ng away sa mga bata sa Bian
isa na rito si Andres Salandanan na tumalo sa kaniya.
Nag-aral si Rizal ng pagpipinta kay Matandang Juancho na
dito ay nakasama ng kaniyang kaeskuwelang si Jose
Guevarra. Sa pagsapit ng ilang buwan si Rizal ay
nanguna sa kaniyang mga kaeskuwela sa mga Espanyol,
Latin at iba pang mga aralin. Sa kabila ng kahusayan ni
Rizal sa pag-aaral, siya ay napapalo ng kaniyang maestro
halos araw-araw dahilan sa mga sumbong laban sa
kaniya ng kaniyang mga kamag-aral. Nilisan ni Rizal ang
pag-aaral sa Bian noong Disyembre 1870 pagkatapos ng
halos isa at kalahating taon. Nilisan ni Rizal ang Bian

17
sakay ng Barkong Talim na naghatid sa kaniya sa
Calamba.

Ang Gomburza
Sa kaniyang pag-uwi sa Calamba ay nabalitaan
niya ang Pag-aalsa sa Cavite at ang pagbitay sa
tatlong paring martir na sina Jose Burgos, Mariano
Gomez, at Jacinto Zamora.Ang kaniyang kapatid na
si Paciano ay naging malapit na mag-aaral ni Padre
Jose Burgos.Si Paciano sa maraming pagkakataon
ay naibahagi kay Rizal ang mag ideya at pilosopiya
ni Jose Burgos.
Kawalan ng katarungan sa
kanyang ina
Pagkatapos ng kamatayan ng Gomburza, ang ina ni
Rizal ay pinagbintangan na nagbabalak na lasunin
ang asawa ng kaniyang kapatid (Jose Alberto) .Ang
mga kaaway ng pamilyang Rizal at ang hipag ng
kaniyang ina ay nagkipagsabawatan upang
maisangkot ang ina sa nasabing bintang na
paglason. Pagkatapos na madakip ni Donya
Teodora, ito ay pinaglakad mula Calamba
hanggang Santa Cruz, Laguna na ang layo ay 50
kilometro. Ang ina ni Rizal ay nakulong sa loob ng
dalawa at kalahating taon.

18
KABANATA
4 PAG-
AARAL SA
ATENEO
19
 Ang Pagpasok ni Rizal sa Ateneo
June 20, 1872 sinamahan si Rizal ni Paciano para
magpunta sa Maynila. Kumuha ng pagsusulit sa mga
aralin ng Aral Kristiyano, Aritmetika, at Pagbasa
sa Colegio ng San Juan de Letran. Nagbalik si Rizal sa
Calamba mula sa Maynila para dumalo ng kapistahan sa
kaniyang pagbabalik sa Maynila ay nagbago ng isip si
Rizal at nagbalak na pumasok sa Ateneo. Hindi tinanggap
si Rizal sa Ateneo dahilan sa siya huli na sa patalaa,
maliit para sa kaniyang edad. Sa unang pagkakataon ay
ginamit ni Jose ang kaniyang apelyidong Rizal imbes na
Mercado. Manuel Xerex Burgos ang pamangkin ni Jose
Burgos na tumulong upang makapasok si Rizal sa Ateneo.
Nanirahan siya sa isang paupahang bahay na pag-aari ni
Seora Titay sa Daang Caraballo, na nasa labas ng
Intramuros.
Sistema ng Edukasyong Heswita
Mas adbanse ang edukasyong ipinagkakaloob ng mga
Jesuita kumpara sa mga kolehiyo noong sa Pilipinas. Ang
layunin ng edukasyon ng mga Jesuita ay ang hubugin ang
mga mag-aaral sa mga aral ng Katolisismo, kaalaman sa
sining at agham. Ang isang matalinong Katoliko mula sa
pananaw ng mga Jesuita ay magiging mabuting
tagapagtanggol ng simbahan. Ang pangunahing
pilosopiya ng Ateneo ay Ad Majorem Dei Gloriam Para
sa Higit na Kadakilaan ng Diyos. Hinati ang klase sa
dalawang pangkat Imperyong Romano katawagan sa
mga internos o mga mag-aaral na nakatira sa loob ng
20
bakuran ng Ateneo. Imperyong Cartago katawagan sa
mga externos o mga mag-aaral na nakatira sa loob ng
bakuran ng Ateneo.

Unang Taon sa Ateneo (1872-73)

Padre Jose Bech S.J. ang guro ni Rizal sa kaniyang unang
taon sa Ateneo. Nagsimula siyang nasa mababang
ranggo sa imperyong Cartago ngunit sa paglipat ng mga
linggo ay nagawang makapanguna sa kaniyang mga
kamag-aral. Napanalunan niya ang kaniyang unang
gantimpala sa kaniyang pag-aaral isang larawang
pangrelihiyon.
Upang mapagbuti ni Rizal ang kaniyang kaalaman sa
wikang Esanyol siya ay nagpaturo ng aralin sa Colegio de
Santa Isabel sa panahon ng kaniyang pamamahinga sa
tanghali. Sa kalagitnaan ng taon si Rizal ay hindi nagbuti
sa kaniyang pag-aaral upang mapanatili ang kaniyang
pangunguna sa klase ito ay dahilan sa kaniyang sama ng
loob sa hindi makatwirang puna ng guro sa kaniya. Sa
bakasyon ng 1873, si Rizal ay hindi naging masaya
dahilan sa nasa bilangguan ang kaniyang ina. Lihim na
pumunta sa Santa Cruz para dalawin ang kaniyang ina at
kinuwentuhan niya ang ina ukol sa kaniyang pag-aaral sa
Ateneo.
Ikalawang Taon sa Ateneo (1873-74)
Walang masyadong mahalagang pangyayari kay Rizal sa
Ateneo sa taong ito.Hindi nagpakita ng pangunguna sa
pag-aral si Rizal dahilan sa sama ng loob dailan sa hindi
magandang puna ng guro sa kaniya

21
Dumating sa Ateneo ang ilan sa kaniyang mga dating
kamag-aral sa Bian.Hinulaan ni Rizal ang nalalapit na
paglaya ng kaniyang ina.
Nagsimula si Rizal ng kaniyang pagkahilig sa pagbabasa
at ilan sa mga aklat na ito ay ang mga sumusunod: Count
of Monte Cristo na sinulat ni Alexander Dumas. Universal
History na sinulat ni Cesar Cantu na pinilit niyang ipabili
sa kaniyang ama. Travels in the Philippines na isinulat ni
Dr. Feodor Jagor.

Ikatlong Taon sa Ateneo (1875-76)

Nagbalik si Rizal sa Ateneo para sa kaniyang Ikatlong
Taon.
Dumating ang kaniyang ina at ipinaalam kaniyang
paglaya kay Rizal.
Hindi rin kinakitahan ng pangunguna si Rizal sa klase.
Natalo siya ng mga kamag-aral na Espanyol sa wikang
Espanyol dahilan sa mas mahusay ang mga ito sa sa
tamang pagbigkas.
Ika-apat na Taon sa Ateneo (1876-77)
Sa taong ito ay nakilala ni Jose Rizal si Padre Francisco de
Paula Sanchez S.J. Ang nasabing pari ang humikayat kay
Rizal para mag-aral na mabuti, lalo na sa pagsulat ng
mga tula. Sinabi ni Rizal na si Padre Francisco de Paula
Sanchez ay isang modelo ng katuwiran at pagsisikap para
sa pag-unlad ng kaniyang mga mag-aaral. Dahilan dito ay
nagbalik ang sigla ni Rizal sa pag-aaral at natapos ang
taon ng pag-aaral na mayroong limang medalya.
Huling Taon sa Ateneo (1876-77)
22
 Naging ganap ang sigla ni Rizal sa kaniyang pag-aaral sa
Ateneo.
Nagtapos si Rizal sa Ateneo noong Marso 23, 1877 at
natamo sa paaralan ang Bachiller en Artes.
Mga Naging Ibang Gawain sa Ateneo
Mga Samahan na Kinasapian ni Rizal
Kalihim ng Marian Congregation
Kasapi ng Academy of Spanish Language
Kasapi ng Academy of natural Sciences
Nag-aral siya pagguhit kay Agustin Saez na kilalang
mahusay na pintor na Espanyol.
Nag-aral siya ng paglililok kay Romualdo de Jesus.
Nag-aral din siya ng eskrima at gymnastics.
Padre Jose Villaclara - nagsabi kay Rizal na tigilan na ang
pagsulat ng tula.
Likhang Lilok
Imahen ng Birheng Maria na ipagkakaloob sana ni Rizal kay
Padre Lleonart.
Unang Pag-ibig ni Rizal
Segunda Katigbak
labing- apat na taong gulang nakatira sa lipa.
Kaibigan at kasamahan sa inuupahang bahay ng
kapatid niiyang si olimpia. Unang pagkabigo dahil
nakatakda na siyang ikasal kay Maria Luz.
Miss L.
Dalagang mag maputi at kaakit- akit na mata.
Leonor Valuensuela
Dalagang taga-Pagsangian, Laguna. Sinuyo siya ni
Rizal sa pamamagitan ng mga liham na inbisibol na
tinta. Ang tintang ito ay ginawa niya sa pamamagitan
ng paghalo ng asin at tubig. Mababasa lamang ito
kung itatapat sa ilaw ng kandila o lampara.
Consuelo Ortega y Rey

23
Nahalina si rizal sa babaeng espanyola dahil sa
kalungkutan inalayan niya ito ng tula na may
pamagat na A La Senorita C.O.y R. hindi yumabong
ang pag-iibigan nila dahil ayaw niyang magtaksil kay
Leonora at labis na umiibig ang kaibigan niyang si
Eduardo de Lete.
O- Sei San (Seiko Usui)
Natuklasan nila ang pagkakatulad ng kanilang hilig at
mga pangarap sa buhay. Naging interpreter niya
ang dalaga at tinuruan niya ito sa pagsasalita ng
Niponggo(Nihonggo).
Gertrude Beckett
isang dalagang ingles na may kulay luang buhok,
asul na mata at mapupulang pisngi. Ang malambing
nilang tawagan ay Gette at Pette

KABANATA 5
PAG-AARAL
NG MEDISINA
SA
24
UNIBERSIDAD
NG SANTO
TOMAS
(1877-82)
Sa pagtatapos ni Rizal sa Ateneo ay naghanda siya
para sa pag-aaral sa unibersidad.Ang planong
pagpasok ni Rizal sa unibersidad ay tinutulan ng
kaniyang ina dahilan sa pagkakaroon nito ng
maraming kaalaman ay nanganganib ang buhay ni
Rizal.Sa kabila ng pagtutol ng kaniyang ina si Rizal
ay isinama ni Paciano sa Maynila para mag-aral.
Noong Abril 1877 nagpatala para mag-aral si Rizal
sa Unibersidad ng Santo Tomas.Ang una niyang
kursong kinuha ay Pilosopia Y Letra bunga ng mga
sumsusunod na dahilan:Ito ang gusto ng kaniyang
ama, Wala pa siyang tiyak na kursong gusto Padre
Pablo Ramon SJ ang hiningan ni Rizal ng payo
ukol sa kaniyang dapat na maging kurso sa UST. Sa
unang semestre ng taong 1877-78 si Rizal din ay
nag-aral sa kursong perito agrimensor sa Ateneo.
25
Sa ikalawang Semestre ng nasabing taon ay
natanggap ni Rizal ang sulat ni Padre Pablo Ramon
SJ na nagpapayo sa kaniya na kumuha ng
Medisina. Kinuha ni Rizal ang kurso dahilan sa
kaniyang pagnanais na magamot ang kaniyang ina.
Nagkaroon si Rizal ng relasyon sa mga sumusunod
na babae: Binibining L. isang babae na taga
Calamba na laging dinadalaw ni Rizal sa gabi sa
panahon ng bakasyon na umuwi siya mula Maynila
na bigo kay Segunda Katigbak.
Leonora Valenzuela kapitbahay ng inuupahang
bahay ni Rizal. Kaniya itong pinadadalhan ng sulat
sa pamamagitan ng hindi nakikitang tinta.
Leonor Rivera pinsan ni Rizal at anak ng kaniyang
inuupahang bahay. Sa kanilang pagsusulatan ay
ginagamit ni Leonor ang pangalang Taimis. Si Rizal
ay naging biktima ng isang opisyal na Espanyol
noong 1878. Si Rizal ay pinalo ng sable sa likod ng
nasabing opisyal.Noong 1879, si Rizal ay lumahok
sa paligsahan ng Liceo Artistico-Literario. Sa
nasabing paligsahan ay nanalo ng unang
gantimpala ang kaniyang tulang sinulat na may
pamagat na A La Juventud Filipina.Ang paligsahan
ay para lamang sa mga Pilipino.
Noong 1880, si Rizal ay lumahok sa paligsahan ng
Liceo Artistico-Literario ukol bilang pag-paparangal
sa ika-400 taon ng kamatayan ni Miguel de
Cervantes. Sa nasabing paligsahan ang kaniyang
ginawang akda na may pamagat na El Consejo de

26
 los Dioses ay nanalo ng unang gantimpla. Ang
paligsahan ay bukas sa mga Pilipino at Espanyol.
Kampeon ng mga Estudyante Nagtayo sina Rizal
ng isang samahan na tinatagwag
naCompaerismo sa layunin na ipagtanggol ang
kanilang sarili laban sa mga pang-iinsulto ng
kanilang mga kamag-aral na Espanyol.Hindi naging
masaya si Rizal sa UST bunga ng mga sumusunod
na kadahilanan;
1. Galit sa kaniya ang mga guro ng UST
2. Minamaliit ang mga mag-aaral na Pilipino ng
mga Espanyol
3. Makaluma ang sistema ng pagtuturo sa UST

27
KABANATA
6
PAGPUNTA
SA
ESPANYA
(1982-85)
Ang Pag-alis

28
 Sa pagtatapos ni Rizal sa kaniyang ika-apat na taon ng pag-
aaral ng medisina sa UST si Rizal ay nagbalak na tumungo ng
Espanya para dito magpatuloy ng pag-aaral.
Ang Lihim na Pag-alis ni Rizal
Paciano ang nagbalak ng pag-alis ni Rizal para magtungo sa
Europa.
Antonio Rivera ang ama ni Leonor Rivera na kumuha ng
pasaporte ni Rizal patungo ng Espanya.
Jose Mercado ang ginamit na pangalan ni Rizal sa kaniyang
lihim na pag-alis patungo sa Espanya.
Umalis si Rizal sa Pilipinas noong Mayo 3, 1882 sakay ng
barkong Salvadora.
Donato Lecha ang kapitan ng barkong Salvadora.
Singapore
1. Mayo 8, 1882 narating ni Rizal ang Singapore.
2. Hotel de la Paz hotel na tinuluyan ni Rizal sa Singapore.
3. Dinalaw ni Rizal ang mga sumusunod:
1. Harding Botaniko
2. Distritong Pamilihan
3. Templong Budista
4. Estatwa ni Thomas Stanford Raffles tagapagtatag ng
Singapore.
4. Nilisan ni Rizal ang Singapore sakay ng barkong Djemnah.

Colombo
Maraming ibat ibang lahi ang nakasabay ni Rizal sa
barkoDjemnah at binalak ni Rizal na magsalita ng Pranses
ngunit hindi siya naintidihan ng mga ito.Ang kaniyang sinabi
sa Port Galle ay masyadong malungkot ang
lunsod.Nakarating siya sa Colombo at sinabi niyang maganda
ang lunsod kaysa sa Singapore, Port Galle, at Maynila.

29
 Suez Canal
Suez Canal isang lagusang tubig na nag-uugnay ng Red Sea
at Mediterrenean Sea. Ferdinand de Lesseps isang
diplomatikong Pranses na nagplano ng pagtatayo ng Suez
Canal. Nakarating si Rizal sa Port Said na dulong bahagi ng
Ehipto. Dito nakita ni Rizal ang mga tao na nagsasalita ng
ibat ibang mga wika.
Naples at Merseilles
Nagtungo ang barkong Djemnahsa Europa at noong narating
ni Rizal ang Naples noong Hunyo 11, 1882.Kinabukasan ay
narating niya ang daungan ng Merselles at kaniyang binisita
ang Chateu dIfna siyang lugar na binanggit ni Alexander
Dumas sa kaniyang nobelang Count of Monte Cristo.
Barcelona
Hunyo 15, 1882 nilisan ni Rizal ang Merseilles aty narating
ang Barcelona sakay ng tren galing Pransiya.Narating niya
ang Barcelona noong Hunyo 16, 1882.Hindi maganda ang
unang impresyon ni Rizal sa Barcelona dahilan siya ay
napatira sa hindi magandang bahagi ng lunsod.Sa bandang
huli ay nagbago ang kaniyang pananaw sa Barcelona dahilan
sa nakita niya ang lunsod ay nagtataglay ng kalayaan at
liberalismo, ang mga tao ay palakaibigan, at magagalang.
Plaza de Catalua ang paboritong kaininan ng mga mag-
aaral na Pilipino sa Barcelona at dito binigyan si Rizal ng
isang piging bilang pagbati sa kaniyang pagdating.
Amor Patrio
1. Amor Patrio ang unang akda ni Rizal sa labas ng bansa.
Dito rin ginamit ni Rizal ang pangalan sa panulat na Laong
Laan.
2. Diariong Tagalog isang mapangahas na pahayagan sa
Maynila na naglathala ng kaniyang mga artikulo.
3. Basilio Teodoro ang patnugot ng Diariong Tagalog.

30
4. Marcelo H. Del Pilar ang nagsalin ng Amor Patrio mula sa
wikang Espanyol sa wikang Tagalog.
5. Iba pang mga artikulong ipinadala ni Rizal sa Diariong
Tagalog
1. Los Viajes
2. Revista del Madrid
B. Paglipat sa Madrid
1. Sa Barcelona ay nabalitaan ni Rizal ang balita ukol sa
epidemya ng kolera sa Pilipinas.
2. Nakatanggap siya ng sulat mula kay Jose Cecilio na
nagbabalita ng malungkot na kalagayan ni Leonor buhat ng
siya ay umalis.
3. Pinayuhan ni Paciano si Rizal na lumipat ng Madrid.
Buhay sa Madrid
Nagpatala si Rizal sa Universidad Central de Madrid sa mga
kursong:
1. Medisina 2. Pilosopiya at Pagsulat
Nagsikap na Matutunan ang mga sumusunod:
1. Pagpipinta at Paglilok sa Academy of Fine Arts of San
Fernando
2. Nagsanay ng eskrima at pagbaril sa Hall of Arms of Sanz y
Carbonell
Nag-aral ng mga wikang:
1. Pranses 3. English
2. Aleman
Namamasyal sa mga galerya ng sining at mga museo.
Nagbasa ng maraming mga aklat. Naging matipid si Rizal sa
kaniyang pagastos .Ang tanging sugal na tinayaan ni Rizal ay
ang lotto. Nagpapalipas ng mga libreng oras sa bahay ng
mga Paterno
Pag-ibig kay Consuel Ortiga y Perez
31
 Nagkaroon ng pagkakataon si Rizal na makabisita sa bahay ni
Seor Pablo Ortiga y Rey na dating alcalde ng Maynila sa
panahon ng panunungkulan ni Gobernador Heneral Polavieja.
Consuelo ang anak na dalaga ni Don Pablo na umibig kay
Rizal. Pinadalhan ni Rizal ng isang tula ang dalaga na may
pamagat na A La Seorita C. O. Y P. Hindi itinuloy ni Rizal ang
panliligaw sa dalaga dahilan sa: Tapat siya kay Leonor. Ang
kaniyang kaibigang si Eduardo de Lete ay nanliligaw sa
dalaga
Si Rizal Bilang Mason
Sa Madrid ay nakilala ni Rizal ang mga kilalang liberal ng
Espanya na ang mga ito ay kabilang sa samahan ng mga
Mason.Masonerya isang pandaigdig na kapatiran ng mga
taong may malayang kaisipan.Sumali si Rizal sa nasabing
samahan upang mahingi ang tulong ng mga ito sa kaniyang
paglaban sa mga prayle sa Pilipinas.Logia de Acacia ang
balangay ng Masoneya na inaniban ni Rizal.
Paghihirap sa Paris
Nagkaroon ng paghihirap si Rizal sa Madrid dahilan sa hindi
naging maganda ang ani sa kanilang lupa. Dahilan dito ay
hindi nakarating ang sustento ni Rizal sa Madrid.Ipinagbili ni
Paciamo ang bisiro ni Rizal para may maipadala lamang kay
Rizal.Kumuha si Rizal ng pagsusulit sa kaniyang aralin sa
Griego na hindi man lamang nag-aalmusal at nananghalian.
Pagpugay kina Luna at Hidalgo
Nagkaroon ng pagpupugay ang mga Pilipino dahilan sa
pagkapanalo nina : Juan Luna sa Spolarium, Felix Resurecion
Hidalgo saVirgines Christianas Expuesta al Populacho.
Pagtatapos sa Pag-aaral
Natapos ni Rizal noong 1885 ang kaniyang kurso sa Medisina at
Pilosopiya

32
KABANATA
7 - RIZAL
SA PARIS
HANGGANG
BERLIN
33
 Sa Paris (1885-86)
Nagtungo si Rizal sa kanyang layunin na
magpakadalubhasa sa optalmolohiya o paggamot sa
mata. Bago nagtungo sa Paris pansamantalang tumigil si
Rizal sa bahay ni Maximo Viola na nag-aaral ng medisina
sa Barcelo. Sa Barcelona kaniyang nakilala si Eusebio
Carominas ang patnugot ng pahayagang La Publicidad .
Nobyembre 1885 - nakarating si Rizal sa Paris at
naglingkod bilang katulong ni Dr. Loius de Weckertna
pangunahing optalmolohista ng Pransiya. Nanatili dito si
Rizal mula Nobyembre 1885 hanggang Pebrero 1886. Sa
labas ng kaniyang oras sa klinika ni Dr. Weckert ay
kanyang kaibigan partikular na dito ang pamilyang Pardo
de Tavera.
Heidelberg
Pagkatapos ng kanilang mga gawain sa Paris si Rizal ay
nagtungo ng Alemanya para sa pagpapatuloy ng kanyang
pag-aaral sa optalmolohiya. Pebrero 3, 1886 - dinalaw ni
Rizal ang makasaysayang lunsod ngHeidelberg na kilala
sa kanyang unibersidad. Naninirahan siya sa
isang boarding house na tinitirhan ng mga mag-aaral ng
abogasya. Sa Heidelberg si Rizal ay naglingkod bilang
katulong sa klinika ni Dr. Otto Becker, isang kilalang
doktor ng optalmolohiya sa Alemanya. A Las Flores de
Heidelberg - ang tulang sinulat ni Rizal sa kagandahan ng
mga bulaklak ng Heidelberg.
Sa nasabing lunsod inabutan si Rizal ng selebrasyon ng
Ikalimang Daan Taon ng Pagkakatatag ng Heidelberg.
Wilhelmsfeld

34
Wilhelmsfeld - isang bayang bakasyunan sa Alemanya
kung saan si Rizal ay tumigil ng tatlong buwan. Karl
Ullmer- pastor protestante na tinigilan ni Rizal habang
siya ay nagbabakasyon sa Wilhelmsfeld.Napamahal kay
Rizal ang pamilya ni Pastor Ullmer at ito ay kaniyang
ipinadama niya sa pamamagitan ng pagsulat sa anak nito
na si Friedrich Ullmer na nagpapasalamat sa kabutihan ng
nasabing pamilya.
Unang Sulat kay Blumentritt
Hulyo 31, 1886 - petsa ng unang sulat ni Rizal na
ipinadal;a niya kay Blumentritt. Ferdinand Blumentritt -
isang propesor sa Ateneo ng Leitmeritz, Austria na
interisado sa pag-aaral ng mga diyalekta ng Pilipinas.
Aritmetika - pamagat ng aklat na nakasulat sa wikang
Espanyol at Tagalog na ipinadala ni Rizal kay Blumentritt
upang magamit niyang batayan sa pag-aaral ng wikang
Tagalog.
Leipsig at Dresden
Leipsig - isang lunsod sa Alemanya na kaniyang binisita
upang dumalo ng aralin saKasaysayan at Sikolohiya. Dito
ay kanyang naging kaibigan si Friedrich Ratzel na kilalang
mananalaysay at si Dr. Hans Meverna isang kilalang
antropologo. Isinalin din ni Rizal ang akda niHans
Christian Andersen. Dresden - binisita ni Rizal ang lunsod
na ito at dito ay kaniyang nakilala si Dr. Adolph Mever ang
direktor ng Museo ng Antropolohiya at Etnolohiya.
Pagtanggap kay Rizal sa Kalipunang Siyentipiko sa
Berlin
Berlin - hinangaan ni Rizal ang lunsod na ito dahilan sa
pagkakroon nito ng siyentipikong kapaligiran at malaya
sa pagtatangi ng lahi. Dr. Feodor Jagor - nakatagpo ni
Rizal ang nasabing manlalakbay na sumulat ng isang

35
 akalt tungkol sa Pilipinas. Dr. Rudolf Virchow - isang
kilalang antropolohistang Aleman na nakilala ni Rizal sa
Berlin. Dr. W. Joest - isang kilalang heograpong Alemanya
na nakilala ni Rizal sa Berlin. Dr. Karl Ernest
Schweigger- isang kilalang optalmolohista ng Berlin at
dito si Rizal ay naglingkod sa klinika. Dr. Rudolf Virchow -
kanyang inimbitahan si Rizal na magsalita sa isang
pagpupulong ngEthnographic Society ng Berlin. Tagalog
Verskunt - ang pamagat ng papel panayam na binasa ni
Rizal sa isinagawang pagpupulong ng Ethnographic
Society ng Berlin.
Buhay ni Rizal sa Berlin
Mga dahilan ni Rizal sa Pagtigil sa Berlin
Palawakin ang kaalaman sa optalmolohiya
Palawakin ang kaalaman sa agham at wika
Magmasid sa kalagayang pulitikal at kabuhayan ng
Alemanya
Makilahok sa mga kilalang siyentipikong Aleman
Ipalimbag ang Noli Me Tangere
Obserbasyon sa Mga Kababaihang Aleman
Seryosa
Matiyaga
Edukada
palakaibiganin
Paghihirap sa Berlin
Walang dumating na padalang pera mula sa Calamba
Kumakain lamang ng isang beses sa isang araw
Naglalaba ng kaniyang sariling damit

36
Naghihinala siya sa pagkakaroon ng sintomas ng sakit na
tuberkulosis

KABANATA
8-
PAGPAPALIM
BAG
NG NOLI
37
 ME
TANGERE
Ang Ideya at Pagsulat ng Noli
Uncle Tom's Cabin - isang nobela na sinulat ni Harriet
Beecher Stowe na tumatalakay sa buhay ng mga aliping itim
sa Amerika.
Enero 2, 1884 - petsa ng pagtitipon kung saan pinanukala ni
Rizal sa grupo ng mga Pilipino na magsulat sila ng isang
nobelang ukol sa kalagayan ng Pilipinas.
Paghahati ng Pagsulat ng Noli Me Tangere
a. 1/2 sa Espanya c. 1/4 sa Alemanya
b. 1/4 sa Pransya
Wilhelmsfeld - dito tinapos ni Rizal ang mga huling kabanata
ng Noli Me Tangere.
Maximo Viola - ang nagsilbing tagapagligtas ng Noli Me
Tangeresa pamamagitan ng pagpapahiram niya kay Rizal ng
halagang P300 upang magamit sa pagpapalimbag ng
nasabing nobela.
Pebrero 21, 1887 - petsang natapos ang Noli Me Tangere at
inihanda para sa pagpapalimbag.
Berlin Buchdruckrei-Action-Gesselschaft - ang palimbagan na
tumanggap upang ilaathala angNoli Me Tangere sa halagang
P300 sa daming 2,000 kopya.
Marso 21, 1887 - lumabas ng palimbagan ang nobelang Noli
Me Tangere.
38
 Mga Unang Pinadalahan ni Rizal ng kopya ng Noli
a. Ferdinand Blumentritt d. Mariano Ponce
b. Dr. Antonio Ma. Regidor e. Felix Resurrecion- Hidalgo
c. Graciano Lopez-Jaena
Kinuha ni Rizal ang pamagat ngNoli Me Tangere mula
saebanghelyo ni San Juan. Inihandog ni Rizal ang Noli Me
Tangere sa inang bayan.
Elias at Salome - ang isang kabanata na inalis ni Rizal sa Noli
Me Tangere upang makatipid siya sa presyo ng
pagpapalimbag ng nobela.

KABANATA 9
-
PAGLALAKBA
Y SA EUROPA
39
 KASAMA NI
VIOLA

Ang Paglalakbay
Mayo 11, 1887 - nagsimula ang paglalakbay nina Rizal at
Viola sa Europa.
Dresden
Ang kanilang paglalakbay sa Dresden ay napataon sa
Eksposisyon ng mga Bulaklak.Binisita ni Rizal si Dr.
Adolph Meyer sa Museo ng Sining. Prometheus Bound
- isang obra maestrang pinta na labis na hinangaan ni
Rizal sa Dresden. Dr. Jagor - nagpayo kay Rizal na
padalhan muna ngg telegrama si Blumentritt bago siya
pumunta ng Leitmeritz.
Leitmeritz
Mayo 13, 1887 - dumating si Rizal sa Leitmeritz at dito
siya ay sinalubong ni Prof. Ferdinand Blumentritt sa
istasyon ng tren dala ang larawan na pagkakakilalanan
kay Rizal. Hotel Kreb - dito tumira sina Rizal at Blumentritt
habang bumibisita sa Leitmeritz. Nakilala ni Rizal ang
pamilya ni Blumentritt. Rosa ang asawa ni Blumentritt,
Dolores anak, Conrad anak , Fritz anak. Burgomaster -

40
 ipinakilala ni Blumentritt si Rizal at kaniyang hinangaan
ang katalinuhan ni Rizal sa madaling pagkatuto ng
wikang Aleman. Dr. Carlos Czepelak - isa sa mga kilalang
siyentipiko ng Europa nma nakilala ni Rizal sa Leitmeritz.
Robert Klutschak - isang bantog na naturalista na nakilala
ni Rizal sa Leitmeritz.
Prague
Dinalaw ni Rizal at Viola ang lunsod na ito noong Mayo 17
-19, 1887. Dr. Willkom - ang professor ngnatural
history ng Unibersidad ng Prague na dinalaw ni Rizal sa
lunsod dala ang sulat ng pagpapakilala ni Blumentritt.
Binisita ni Rizal at Viola ang libingan ni Copernicus - ang
dakilang astronomo sa kasaysayan ng sangkatauhan.
Binisita din nila ang kuweba na nagsilbing bilangguan
ni San Juan Nepomuceno pati na ang tulay na
pinaghulugan nito.
Vienna
Binisita ni Rizal sa lunsod na ito si Norfenfals na isa sa
mga pinakadakilang nobelista ng Europa noong panahong
iyon. Sa dakong huli hinangaan din niya si Rizal sa
katalinuhang taglay nito. Hotel Metropole - hotel na
tinigilan nina Rizal at Viola sa Vienna.
Pagbaybay sa Ilog Danube
Danube - isa sa mga malalaking ilog ng Europa. Nagsakay
sina Rizal at Viola ng bangka upang makita ang
kagandahan ng ilog at ng kanyang mga pangpang. Dito
napansin ni Viola sa unang pagkakataon ang kakaibang
gamit ng mga tagarito na papel na napkin sa kanilang
pagkain.
Lintz tungo sa Rheinfall
Munich - dinalaw nina Rizal at Viola ang lunsod at
panandaliang namasyal upang malasahan ang Munich
41
 beer na bantog sa buong Alemanya. Nuremberg - sa
lunsod na ito ay dinalaw nina Rizal at Viola ang museo na
nagtataglay ng mga kagamitang pangpahirapna ginamit
sa panahon ng Ingkisisyon at ang pagawaan ng manyika
na pinakamalaking industriya ng lunsod. Ulm - dinalaw
nina Rizal at Viola ang katedral ng lunsod na kilala bilang
pinakamalaki at pinakamataas at pinanhik ang tore nito.
Rheinfall - nakita ni Rizal ang talon na ito na kanyang
sinabing "pinakamaganda sa buong Europa."
Switzerland
Geneva - kay Rizal ang lunsod na ito ang pinakamaganda sa
buong Europa.
Mga wikang sinasalita ng mga taga-Switzerland
a. Aleman c. Italyan
b. Pranses

42
 Dito niya natanggap ang isang telegrama ukol sa
isinasagawang Eksposisyon sa Madrid na ang ipinapakita
sa Pilipinas ay ang mga tribo ng Igorot na suot na bahag
at mga makalumang kagamitan ay pinagtatawanan ng
mga taga- Madrid. Sa Geneva inabutan si Rizal ng
kanyang ika-26 na taong kaarawan at kanyang pinakain si
Viola ng isang masaganang pagkain. Dito sa lunsod ng
Geneva naghiwalay sina Rizal at Viola. Si Rizal para
ipagpatuloy ang kanyang paglalakbay sa Italya at si Viola
naman para magbalik sa Barcelona.
Italya
Mga lunsod ng Italya na binisita ni Rizal
a. Turin
b. Milan
c. Venice
d. Florence
e. Rome
Roma - nakarating si Rizal sa "lunsod ng mga Caesar"
noong Hunyo 27, 1887. Hinangaan ni Rizal ng labis ang
karangyaan ng nasabing lunsod.
Mga kahanga-hangang tanawin na binisita ni Rizal sa Roma
a. Capitolium
b. Bato ng Tarpeian
c. Palatinum
d. Forum Romanum
e. Ampiteatro
f. Simbahan ng Santa Maria Magigiore
Vaticano - ang lunsod na sentro ng Katolisismo sa mundo
at dinalaw ito ni Rizal noong Hunyo 29, 1887. Kanyang

43
nakita angBasilica de San Pedro - ang pinakamalaking
simbahan sa mundo.

KABANATA
10 ANG
UNANG
PAGBABALIK

44
 Desisyon na magbalik sa Pilipinas
1. Mga Tumangging magbalik si Rizal sa Pilipinas
a. Paciano Rizal
b. Silvestre Ubaldo
c. Jose Cecilio
1. Mga Dahilan ng Pagbabalik
a. Tistisin ang mata ng kanyang ina
b. Paglingkuran ang kanyang mga kababayan
c. Makita ang epekto ng kanayng nobelang Noli
d. Itanong kung bakit hindi na nasulat si Leonor
Rivera
Hunyo 29, 1887 - tumelegrama si Rizal sa kaniyang ama
ukol sa kanyang pagbabalik sa Pilipinas.
Pagbabalik Patungo ng Maynila
Hulyo 3 ,1887 - lumulan si Rizal sa barkong Diemnah ang
barkong kanyang sinakyan noong siya ay magtungo ng
Europa limang taon na ang nakakaraan.
Hulyo 30, 1887 - nakarating si Rizal sa Saigon at sumakay
ng barkong Haipong.
Agosto 5, 1887 - nakarating angHaipong sa Maynila.
Napansin ni Rizal na sa limang taon niyang
pagkakahiwalay sa bansa ay halos walang nagababago
sa kaayusan at kaanyuan ng lunsod ng Maynila.
Pagbabalik sa Calamba
Agosto 8, 1887 - petsa ng makarating si Rizal sa
Calamba. Paciano - hindi niya hiniwalayan si Rizal sa mga

45
unang araw ng pagbabalik nito sa Calamba dahilan sa
kanyang pag-aalala sa kaligtasan ng kanyang
nakababatang kapatid. Nagtayo si Rizal ng isang klinika
sa Calamba upang maka-paglingkod sioya bilang
manggagamot. Ang kanyang unang naging pasyente ay
ang kanyang ina, nguni't hindi niya ito inoperahan sa
dahilang ang katarata nito ay hindi pa noon hinog.
Tinawag si Rizal na Doktor Uliman ng mga taga -Calamba
at naging bantog sa Calamba at mga karatig bayan at
dinayo ng mga tao ang kanyang klinika.
Kumita si Rizal ng P900 sa unang buwan ng kanyang
paggagamot at sa buwan ng Pebrero 1888 ang halaga ay
umabot ng P5,000. Nagtayo si Rizal ng
isanggymnasium sa Calamba upang mailigtas ang
kanyang mga kababayan sa bisyong tulad ng sugal at
sabong. Hindi nadalaw ni Rizal si Leonor Rivera dahilan sa
pagtutol ng kanyang mga magulang na dalawin ang
dalaga. Ang mga magulang ni Leonor Rivera ay ayaw na
makatuluyan ng kanilang anak na si Rizal.
Ang Kaguluhang Bunga ng Noli Me Tangere
Nilapitan ng mga prayle ang gobernador heneral at
naghahatid ng mga sumbong na laban sa nobelang Noli
Me Tangere. Emilio Terrero - ang gobernador heneral na
nagpatawag kay Rizal ukol sa usapin ng nobelang Noli Me
Tangere at kanyang hinigian si Rizal ng isang kopya ng
nasabing nobela. Walang kopyang maibigay si Rizal
dahilan sa naubos na ang kanyang mga dala. Binisita ni
Rizal sa Ateneo ang kanyang mga dating guro na
sinaPadre Federico Faura, Francisco Paula Sanchez, at
Jose Bechupang hingin niya ang kopya ngNoli Me
Tangere na kanyang ibinigay sa Ateneo, ayaw ibigay ng
mga pareng Jesuita ang kanilang mga kopya. Pedro Payo -
ang arsobispo ng Maynila na kalaban ng mga Pilipino at

46
 nagpadala ng kopya ng Noli Me Tangere sa rektor ng
Unibersidad ng Santo Tomas upang pag-aralan ang
nobela.
Gregorio Echavarria - ang rektor ng UST at katulong ng
lupon ng mga guro ng unibersidad na gumawa ng pag-
aaral sa nobelang Noli Me Tangere. Ayon sa pag-aaral ng
mga lupon ng mga guro ng UST ng rekomendasyon na
ang Noli Me Tangere ay heretikal, subersibo, at laban sa
kaayusang pampubliko. Hindi nagustuhan ni Terrero ang
ulat ng lupon ng mga guro ng UST dahilan sa alam niyang
kalaban ni Rizal ang mga Dominikano at ipinadala ang
kopya ng Noli Me Tangere sa Permanenteng Lupon ng
Sensura na binubuo ng mga pari at mga taong hindi
alagad ng simbahan. Padre Salvador Font - ang pinuno ng
Lupon sa Sensura na nag-ulat na ang Noli Me Tangere
ay subersibo at kontra sa simbahan at pamahalaan.
Kanyang iminungkahi ang pagbabawal
ng pag-aangkat, paggawa at pagbibili ng mapanirang
nobela.

Mga Kaaway ng Noli Me Tangere

Padre Jose Rodriguez - prayle ng Guadalupe na naglabas
ng walong polyeto na bumabatikos sa Noli Me Tangere.
Ang mga polyetong isinulat niya ay ipinagbibili sa mga
nagsisimba. Mga Senador ng Espanya na bumabatikos sa
Noli Me Tangere. Jose Salamanca, Luis M. de Pando at
Fernando Vida. Vicente Barrantes - kanyang binatikos ang
Noli Me Tangere sa kanyang inilathalang artikulo sa
pahayagang La Espana Moderna.
Mga Tagapagtanggol ng Noli Me Tangere
1. Marcelo H. del Pilar
2. Antonio Ma. Regidor
3. Graciano Lopez Jaena

47
4. Mariano Ponce
Segismundo Moret - isang Espanyol na dating Ministro ng
hari ng Espanya at tagapagtanggol ng Noli Me Tangere.
Miguel Morayta - propesor ng kasaysayan sa Unibersidad
Central de Madrid.
Ferdinand Blumentritt
Padre Vicente Garcia - isang iskolar na paring Pilipino na
gumawa ng isang polyeto na ginamitan niya ng
pangalang panulat na Desiderio Magalang at kanyang
sinagot ang mga akusasyon ni Padre Jose Rodriguez laban
sa Noli Me Tangere at sa may akda nito.

Ang Pakikipagkaibigan kay Jose Taviel de

Andrade
Jose Taviel de Andrade - isang tenyente ng hukbong
Espanyol na inatasan ni Gobernador Heneral Terrero
upang magsilbing tagabantay ni Rizal laban sa mga
lihim niyang kaaway. Dahilan sa kapwa mga kabataan,
edukado, at may kultura naging ganap na
magkaibigan sina Rizal at Andrade . Nakasama ni
Rizal si Andrade sa pamamasyal, iskrimahan, at
pagbaril.
Suliranin Agraryo sa Calamba
Naimpluwensiyahan si Gobernador Heneral Terrero ng
kanyang nabasa sa Noli Me Tangere at nagpasimula
ng imbestigasyon sa mga hacienda na pag-aari ng
mga prayle upang maituwid ang mga pagmamalabis
na nagaganap dito. Tumulong si Rizal sa kanyang mga
kababayan sa Calamba sa pagkuha ng mahahalagang
datos ukol sa suliraning agraryo sa kanyang bayan.

48
Lumabas sa pag-aaral na ginawa ni Rizal ang mga
sumusunod:
a. ang hacienda ng mga paring Dominikano
ay sumasakop sa buong bayan ng Calamba.
b. Ang tubo ng mga paring Dominikano ay
patuloy na tumataas dahilan sa walang taros na
pagpapalaki ng binabayarang upa sa lupa.
c. Ang hacienda ay hindi man lamang
nagkakaloob ng anumang tulong pinansiyal
para sa mga pagdiriwang ng mga kapistahan, sa
edukasyon ng mga kabataan, at pagpapabuti ng
agrikultura.
d. Ang mga kasama na siyang nahirapan ng
labis sa paggawa sa hacienda ay pinapaalis na
lamang mula sa lupa sa dahilan lamang sa mga
mababaw na kadahilanan.
e. Sinisingil ng mataas na tubo ang mga
kasama sa hacienda at kung hindi
nakapagbabayad ay kinukumpiska ng mga
tagapangasiwa ng hacienda ang mga hayop,
kagamitan, o maging ang bahay ng mga
kasama.
Pag-alis sa Calamba
Dahilan sa Noli Me Tangere at pakikialam ni Rizal sa
suliraning agraryo sa hacienda sa Calamba, si Rizal ay
labis na kinamuhian ng mga prayleng Dominikano.
Pinilit ng mga prayle ang Gobernador Heneral Terrero
na iligpit si Rizal sa pamamagitan ng pagpaptapon sa
kanya ngunit ang gobernador heneral ay hindi
sumunod sa kagustuhan ng mga prayle. Nakatanggap

49
ng mga pagbabanta sa buhay ni Rizal ang kanyang
mga magulang at pinaki-usapan siya ng kanyang mga
kamag-anakan pati na ni Tenyente Jose Taviel de
Andrade na umalis na muna ng Pilipinas. Pinatawag si
Rizal ni Gobernador Heneral Terrero at pinayuhan siya
na umalis ng Pilipinas para sa kabutihan ng una.
Napilitang umalis si Rizal sa Pilipinas bunga ng
dalawang pangunahing kadahilanan. Napapasanganib
na rin ang buhay ng kanyang mga magulang, kapatid
at mga kaibigan. Mas higit siyang makalalaban para
sa kapakanan ng byan kung siya ay magsusulat na
malaya sa ibang bansa.

50
 KABANATA
11
HONGKONG
AT MACAO

Biyahe Patungo sa Hongkong

Peberero 3, 1888 - sumakay si rizal ng barkong Zafiro patungo ng
Hongkong at nakarating sa Amoy, China noong Pebrero 7,1888.
Hindi lumabas si Rizal ng Amoy bunga ng tatlong dahilan:
a. hindi mabuti ang kanyang pakiramdam
b. umuulan noon ng malakas
c. narinig niya na ang lunsod ay marumi.
Victoria Hotel - dito nanuluyan si Rizal sa pagdating sa Hongkong
Jose Sainz de Varanda - isang opisyal na Espanyol na
sumusubaybay o nagmamanman kay Rizal sa Hongkong.

51
 Nakatagpo ni Rizal sa Hongkong ang mga Pilipinong takas mula sa
Marianas na hinuli ng mga Espanyol noong 1872. Nakatagpo ni
Rizal sa Hongkong si Jose Basa isang abogadong tumakas sa
Marianas aat biktima ng terorismo ng Espanya ng 1872.
Pagbisita sa Macao
Kiu Kiang - ang barkong sinakyan ni Rizal at Basa patungo sa Macao
noong Pebrero 18, 1888 at nakita niya dito si Jose Sainz de
Varandana sumusunod sa kanya. Don Juan Francisco Lecaros -
Pilipino na nakapag-asawa ng Portugess at sa kanyang bahay si
Rizal ay nanuluyan habang sila ay nasa Macao.
Karanasan sa Hongkong
Naobserbahan ni Rizal ang mga sumusunod sa Hongkong;
a. Maingay na pagdiriwang ng Bagong Taon ng Pebrero 11- 13, 1888.
b. Ang kaibahan ng tanghalan ng mga Tsino at paraan ng pagganap
at paglalarawan ng mg galaw ng mga tauhan.
c. Ang masaganang piging kung saan ang mga panauhin ay
inaanihan ng labis na pagkain.
d. Ang mga Dominikano ang pinakamayamang ordeng pangrelihiyon
sa Hongkong dahilan sa pag-aari ng maraming mga bahay
paupahan, at malaking halagang salapi na nakadeposito sa mga
bangko na tumutubo ng malaking interes.
Paglisan sa Hongkong
Pebrero 22, 1888 - nilisan ni Rizal ang Hongkong sakay ng
barkongOceanic na pag-aari ng mga Amerikano at kanyang
patutunguhan ay ang bansang Hapon.

52
 KABANATA
12
SI RIZAL
SA HAPON

Ang Pagdating sa Hapon

Pebrero 28, 1888 - duamting si Rizal sa Yokohama at
tumigil saGrand Hotel. Mula sa Yokohama nagtungo si
Rizal sa Tokyo na siyang punong lunsod ng nasabing
bansa.
Si Rizal sa Tokyo

53
 Juan Perez Caballero - opisyal ng Espanya sa Tokyo na
bumisita kaay Rizal sa hotel at inanyayahan si Rizal na
manirahan sa gusali ng legasyon.Tumira si Rizal sa
legasyon ng Espanya sa tokyo dahilan sa mga
sumusunod:
a. Makatitipid siya ng malaki kung sa legasyon
maninirahan
b. Wala naman siyang itinatago sa mga Espanyol
Sa kaniyang paninirahan sa legasyon ay naging matalik
niyang kaibigan si Juan Perez Caballero at kanyang sinabi
na ang diplomat ay isang bata, matalino, at mahusay na
manunulat. Sa unang araw ni Rizal sa Tokyo ay napahiya
si Rizal sa dahilan na napagkamalan na isang Hapon na
hindi marunong magsalita ngnihongo. Napilitan si Rizal na
mag-aral ng wikang nihongo at natutunan niya ito sa loob
ng ilang araw lamang. Pinag-aralan din ni Rizal
angkabuki, sining, musika, at jujitsu. Nakatagpo ni Rizal
sa Tokyo ang mga musikerong Pilipino.
Ang Impresyon ni Rizal sa bansang Hapon
Ang impresyon ni Rizal sa bansang Hapon
a. Ang kagandahan ng bansa
b. Kalinisan, pagiging magalang, at kasipagan ng mga
Hapon
c. Magandang kasuutan at kasimplehan ng mga
Haponesa
d. Kakaunti ang magnanakaw sa Tokyo
e. Halos walang pulubing makikita sa lansangan

Si O-Sei-San

54
Seiko Usui - ang babaing inibig ni Rizal noong siya ay
nasa bansang Hapon at mas kilala siya sa katawagang
ibinigay ni Rizal na O-Sei-San.
Nakita ni Rizal si O-Sei-San sa labas ng legasyon ng
Espanya sa Tokyo na kung saan malapit ang tinitirhan ni
O-Sei-San. Inabangan ni Rizal sa kanyang pagdaan sa
harapan ng legasyon at siya ay ipinakilala ng hardinero
ng legasyon kay O-Sei-San na isang manggagamot na
mula sa Maynila at panauhin ng legasyon. Sumagot si O-
Sei-San sa salitang Pranses at Ingles. Buhat noon ay
araw-araw nagkakatagpo si Rizal at O-Sei-San at
nakasama ni Rizal sa pamamasyal sa mga magagandang
lugar ng lunsod ng Tokyo. Napamahal si Rizal kay O-Sei-
San dahilan ang una ay bigo kay Leonor Rivera at biktima
ng kawalan ng katarungan.
Si O-Sei-San ay anak ng isangsamurai 23 at walang
karanasan sa pag-ibig. Ang magkatulad nilang interes sa
sining ang nagbigay daan sa kanilang pag-ibig. Nakita ni
Rizal kay O-Sei-Sanang kaniyang ideal na babaing iibigin.
Si O-Sei-San ay maganda, mapanghalina, mahinhin at
matalino. Naibigan ni O-Sei-San si Rizal dahilan sa
maginoo, magalang at pagkakaroon ng maraming
kaalaman. Tinulungan ni O-Sei-San si Rizal sa maraming
paraan ng higit sa isang katipan. Si O-Sei-San ay
nagsilbing kasama ni Rizal sa pamamasyal, interpreter at
tagapagturo. Ang kagandahan ni O-Sei-San ay halos
bumihag kay Rizal na manirahan sa Hapon at tanggapin
ang magandang hanapbuhay na inaalok ng legasyon ng
Espanya sa Tokyo. Pinili ni Rizal ang paglilingkod sa bayan
kaysa sa pakasalan si O-Sei-San . Naging tapat si O-Sei-
San kay Jose Rizal nag-asawa lamang ito noong 1897
pagkatapos na bitayin si Rizal. Napangasawa ni O -Sei-
San si Alfred Charlton na isang Ingles na isang guro ng
kemistriya sa Tokyo.

55
 Pag-alis sa Hapon
Abril 13, 1888 - petsa ng umalis si Rizal sa Yokohama
patungo ng Amerika sakay ng barkong Belgic. Sa kanyang
paglalakbay sa Pasipiko ay nakatagpo ni Rizal sa barko
ang mag-asawang Reinaldo Turner at Emma Jacson.
Itinanong ng kanilang anak kung kilala niya si Richal na
sumulat ng Noli Me Tangere . Sinabi niya sa mga bata na
siya si Rizal.
Techo Suhiro - isang Hapon na nakasabay ni Rizal sa
barko. Siya ay mamamahayag, nobelista, at
tagapagtanggol ng karapatang pantao sa Hapon.
Magkatulad si rizal at Techo sa dahilan sa silang dalawa
ay pinaalis sa kanilang mga bansa ng isang
mapagmalupit na pamahalaan. Kapwa sila mga lalaki ng
kapayapaan na gumamit ng lakas ng panulat sa
pagtuligsa sa kabuktutan na nagaganap sa kanilang
bansa. Nagtungo sila sa ibang bansa upang doon
ipagpatuloy ang kanilang pakikipaglaban para sa
karapatan ng kanilang mga kababayan. Kapwa sila
mayroong misyon na palayain ang kanilang bansa sa mga
mapaniil na pinuno ng pamahalaan.

56
KABANATA
13: SI
RIZAL SA
ESTADOS
UNIDOS
57
Abril 28, 1888 - dumating ang barkong Belgic sa daungan
ng lunsod ng San Francisco. Hindi pinayagan ang mga
pasahero na makababa ng barko at sila ay
kinuwarentenas dahilan sa takot ng mga Amerikano na
ang mga ito ay mayroong sakit na kolera. Nabigla si Rizal
sa dahilang noong panahong iyon ay walang epidemya
ng kolera sa Malayong Silangan at ang konsul ng Estados
Unidos sa Hapon ay nagbigay ng patunay na walang
epidemya ng nasabing sakit sa Hapon. Nalaman ni Rizal
na ang dahilan ng kuwarentenas ay upang hind
makapasok agad ang mga manggagawang Tsino sa
Estados Unidos na ayaw ng mga Amerikanong
manggagawa. Pag pumasok ang mga manggagawang
Tsino ay matatalo ang nakaupong presidente ng Amerika
sa nalalapit na eleksiyon. Kahit na may kuwarentenas ay
pinayagan ng mga Amerikano na makapasok ang 700
bales ng sutla na mula sa Tsina na hindi man lamang

58
 pinapausukan ng gamot. Nakaalis si Rizal at mga
biyahero mula sa primara klaseng kabina mula sa
kuwarentenas pagkatapos ng isang linggo. Ang mga
Hapon at Tsino ay ikinulong pa ng mas mahabang
panahon. Tumuloy si Rizal sa Palace Hotelsa kanyang
panahon ng pananatili sa San Francisco. Mula sa San
Francisco ay tinawid ni Rizal ang kalawakan ng Estados
Unidos hanggang sa lunsod ng New York. Narating ni Rizal
ang New York noong Mayo 3, 1888 at kaniyang sinabi na
ang lunsod ay isang napakalaking bayan. Mula sa New
York si Rizal ay sumakay ng barkong City of Rome na
nagdala sa kanya patungo ng London.

Mga Impresyon ni Rizal sa Amerika

Mabuting Impresyon

a. ang kaunlaran ng Estados Unidos ay makikita sa

kanyang malalaking lunsod, malawak ang bukid, at
lumalagong mga industriya at abalang mga pabrika.

b. Ang pagiging masigasig ng mga mamamayang

Amerikano.

c. Ang likas na kagandahan ng bansa.

d. Ang mataas na antas na pamumuhay ng tao.

59
e. Ang magandang pagkakataon para sa mga dayuhang
manggagawa.

Masamang Impresyon

a. Ang kawalan ng pagkakapantay ng mga lahi. Ang

Amerika ay isang magandang bayan para sa mga puti at
hindi sa mga taong may kulay ang balat.

KABANATA
14: SI
60
 RIZAL SA
LONDON

Mga Dahilan ng Pagtira sa London

Mapahusay ang kanyang kaalaman sa wikang Ingles. Pag-
aralan at iwasto ang aklat na Sucesos de las Islas
Filipinasna isinulat ni Morga. Ligtas ang London sa
kanyang pakikipaglaban sa kalupitan ng mga dayuhan sa
Pilipinas.
Pagtawid sa Atlantiko
Sakay ng barkong City of Rome si Rizal ang nagsilbing
interpreter ng mga pasahero bunga ng kanyang
kaalaman sa maraming wika. Pianahanga ni Rizal ang
kanyang mga kapwa pasahero sa kahusayan niya sa
paglalaro ngyoyo.Nakipagtalakayan sa mga
mamamahayag na Amerikano ukol sa suliranin ng
sangkatauhan. napansin ni Rizal ang kahinaan ng mga ito
sa kaalaman sageopolitics. Dumating si Rizal sa

61
 Liverpool, England noong Mayo 24, 1888 at nagpalipas ng
gabi sa Hotel Adelphi.
Ang Buhay ni Rizal sa London
Dumating si Rizal sa London ngMayo 25, 1888.
Pansamantalang nanirahan si Rizal sa bahay ni Antonio
Ma. Regidor na isang takas na Pilipino sa Marianas noong
1872 at nagtatrabaho bilang abogado sa London.
Nakahanap ng isang bahay na matitirahan si Rizal sa
London at may address na 37 ChalcotCrescent, Primrose
Hill. Ang may-ari ng nasabing bahay paupahan ay ang
pamilyang Beckett na isang organista ng Katedral ng St.
Paul. Ang bahay ng mga Beckett ay nasa magandang
lokasyon, malapit sa British Museum. British Museum -
ang pambansang aklatan ng England na nagtataglay ng
napakarami at mga di-karaniwang mga aklat. Dito ginugol
ni Rizal ang kanyang maraming araw sa London sa
pamamagitan ng pagsasaliksik sa nabanggit na aklatan.

Mga Balita sa Mula sa Pilipinas

1. Masamang Balita
pag-uusig sa mga makabayang Pilipino na lumagda sa
Manipestong laban sa mga Prayle na iniharap ni Doroteo
Cortes. Ang manipesto ay nilagdaan ng 800 na Pilipino at
isinulat ni Marcelo H. del Pilar na humihiling sa pagpapa-
alis ng mga prayle sa Pilipinas. pag-uusig laban sa mga
kasama sa lupa sa Calamba, kabilang dito ang pamilya ni
Rizal dahilan sa kanilang ginawang petisyon para sa
repormang agraryo. Malubhang paninira nina Senador
Salamanca at Vida sa Cortes ng Espanya laban sa Noli Me

62
 Tangere , gayundin ng mga manunulat na sina Wenceslao
Retana at Pablo Feced sa mga pahayagang Espanyol.
Ang bayaw ni Rizal na si Manuel Hidalgo ay ipinatapon ni
Gobernador Weyler ng walang anumang ginanap na
paglilitis. Dinakip ng mga Espanyol si Laureano Viado na
kaibigan ni Rizal sa Maynila dahilan sa nahulihan ng mga
Espanyol ng sipi ng Noli Me Tangere sa kanyang bahay.
Magandang Balita
abalitaan ni Rizal ang ginawang pagtatanggol ni Padre
Vicente Garcia sa nobelang Noli Me Tangere laban sa
pagbabatikos ng mga prayle.

Ang Anotasyon ng Sucesos ni Morga

Sucesos de las Islas Filipinas -isang aklat na sinulat ni
Morga noong 1609 ukol sa mga kaganapan sa Pilipinas.
Binasa din ni Rizal ang mga aklat na sinulat nina Chirino,
Colin, Argensola, at Plasencia ukol sa mga dating
kaugalian ng mga Pilipino sa unang bahagi ng pananakop
ng mga Espanyol sa bansa. Sa kanyang sulat ay sinabi
niyang mahusay ang aklat ni Morga dahilan sa wala
siyang kababawan at kayabangan na tulad ng sa mga
prayle, simple ngunit ang kanyang mensahe aynasa
pagitan ng bawat hanay ng mga salita. Sa loob ng
sampung buwan ay naging abala si Rizal sa kanyang
pagsasaliksik pangkasaysayan sa London.Dahilan sa labis
na kaabalahan ay kanyang tinanggihan si Mariano
Ponce sa alok nito na maging patnugot ng isangh
pahayagan na sasagot sa mga paninira ng mga Espanyol
laban sa mga Pilipino.Habang naninirahan sa London, si
Rizal ay gumawa ng saglit na pagbisita sa Paris upang

63
basahin ang ilang mga babasahing materyal
sa Bibliotheque Nationaleo pambansang aklatan ng
Pransiya.
Binisita din panandali ni Rizal ang Madrid at Barcelona
upang alamin sa mga Pilipino ang kanilang ginagawang
pagkilos para sa reporma sa Pilipinas. Sa unang
pagkakataon ay nakita ni Rizal si Marcelo H. del Pilar at
Mariano Ponce, ang dalawang higante ng kilusang
propaganda.Nagbalik si Rizal sa London noong Disyembre
24, 1888 at nagdaos ng Pasko at Bagong Taon sa tahanan
ng mga Beckett . Nagpadala si Rizal ng regalo kay
Blumentritt at Dr. Czepelak.

Ang Aktibong Pakikilahok sa Kilusang

Propaganda
Itinatag ng mga Pilipino sa Barcelona ang isang
makabayang samahan na tinawag na Asosacion La
Solidaridad na pinasinayaan noong Disyembre 31, 1884.
Sa pamamagitan ng nagkakaisang boto, si Rizal ay
nahalal na Pangulong Pandangal ng Asociacion La
solidaridadbilang pagkilala sa kanyang pamumuno sa
lahat ng mga makabayang Pilipino sa Europa. Nagpadala
si Rizal ng isang liham sa Asociacion La Solidaridad na
nagpapasalamat sa kanilang pagtitiwala at pagpapayo sa
ikapagtatgumpay ng samahan.
Noong Pebrero 15, 1889 itinatag ni Graciano Lopez
Jaena sa Barcelona ang pahayagang makabayan na amy
pamagat na La Solidaridad na lumalabas tuwing ikalawa
at huling linggo ng buwan at nagsilbing pahayagan ng
kilusang propaganda.

64
Mga layunin ng Pahayagang La Solidaridad
Isulong ang isang mapayapang pagbabagong politikal at
panlipunan sa Pilipinas.Ipakita sa mga mambabasa ang
kalunus-lunos na kalagayan ng Pilipinas upang malapatan
ng lunas ng pamahalaang Espanya.
Labanan ang mga paring Espanyol sa Pilipinas na noon ay
siyang kumokontrol ng pamahalaan.Isulong ang kaisipang
liberal at kaunlaran.Isulong ang makatuwirang karapatan
ng mga Pilipino para sa buhay, demokrasya, at
kaligayahan.Pinayuhan ni Rizal ang mga miyembro ng
pahayagang La Solidaridad na maging makatotohanan at
tapat sa kanilang mga isusulat upang igalang ng mga
mababasa ang kanilang opinyon. Sinabi din ni Rizal na
huwag gayahin ang mga mamahayag na binabayaran ng
mga prayle na gumagamit ng pandaraya at mga bulgar
na salita. Los Agricultores Filipino - ang unang artikulo na
isinulat ni Rizal para sa pahayagang La
Solidaridad at nalathala noong Marso 25, 1889. Sa
nasabing artikulo ay kanyang sinabi na ang dahilan ng
pagiging paurong ng mga magsasakang Pilipino ay ang
napakaraming balakid sa kanyang pagsulong tulad ng
mga mahihigpit na pinuno, mga magnanakaw, sakunang
mula sa kalikasan, sapilitang paggawa, at marami pang
mga salik na hindi magbibigay daan sa pag-unlad ng
kabuhayan ng mga magsasaka at ng sining ng agrikultura
sa bansa.

Mga Sinulat ni Rizal sa London

65
 La Vision del Fray Rodriguez - isang satirikong polyeto na
sinulat nni Rizal laban kay Padre Jose Rodriguez at
kanyang ginamit na pangalan dito ay Dimas Alang,
nalathala sa Barcelona. Dito ay labis na tinuya ni Rizal si
Padre Rodriguez sa labis nitong katangahan. Sa polyetong
La Vision del Fray Rodriguez ay naipakita ni Rizal ang
kanyang (a) mataas na kaalaman sa relihiyon at (b)
kahusayan sa panunudyo.
Liham sa mga Kadalagahan ng Malolos - isang sulat na
ipinadala ni Rizal sa mga dalaga ng Malolos na noon ay
humiling sa pamahalaan na pagkalooban sila ng
pagkakataon na mag-aral ng wikang Espanyol kahit ito ay
laban sa kagustuhan ng prayle paroko ng Malolos,
Bulacan.Ang nilalaman ng Liham sa Mga Kadalagahan ng
Malolos ay ang mga sumusunod na pagpapayo ni Rizal sa
mga kababaihan:
a. Ang mga inang Pilipina ay dapat magturo sa kanilang
mga anak ng pag-ibig sa Diyos, bayan at sa
sangkatauhan.
b. Dapat na ang mga inang Pilipina makatulad ng mga
ina sa Sparta na nasisiyahan na makita ang kanilang mga
anak na lumalaban para sa kalayaan ng bayan.
c. Dapat ingatan ng mga kababaihan sa Pilipinas ang
kanilang karangalan at dignidad.
d. Dapat sikapin ng mga kababaihang Pilipina na maging
edukado, maliban pa sa pagpapanatili ng kanyang mga
likas na katangian.
e. ang pananampalataya ay hindi lamang ang mahabang
dasal, pagsuot ng mga krusipiho at kagamitang pang-
relihiyon sa katawan, kundi bagkus ang pamumuhay ng
tunay na Kristiyano na may mabuting moral at kaugalian.

66
1. Sumulat din si Rizal ng dalawang artikulo sa Trubner's
Record isang pahayagang Ingles sa London na may
pamagat na Specimens of Tagal Folklore at Two Eastern
Fables.
Ang Romansa kay Gertrude Beckett
1. Gertrude Beckett - anak na babae ng kanyang kasero
sa London at tinawag niya ito sa palayaw na Getie.
Naging malapit ang dalawa, dahilan sa tinutulungan ng
dalaga si Rizal sa kanyang mga gawain tulad ng
paghahalo ng pintura sa kanyang pagpipinta at
paghahanda ng claypara sa kaniyang iskultura. Tinawag
ni Getie si Rizal sa palayaw na Petie.
2. Ngunit bago pa man mabuo ang isang pag-ibig, si Rizal
ay lumayo kay Gertrude Beckett dahilan sa kanyang mas
mahalagang misyon sa buhay.
3. Bago umalis si Rizal sa London, kanyang tinapos ang
apat na gawang lilok na may pamagat na :
a. Promotheus Bound
b. Triumph of Death Over Life
c. Triumph of Science Over Death
d. Ang ulo ng magkapatid na dalagang Beckett
1. Marso 19, 1889 - nagpaalam si Rizal sa pamilyang
Beckett at nilisan ang London patungo ng Paris.

67
KABANATA 15:
IKALAWANG
PAGTIGIL SA
PARIS PARA SA
PANDAIGDIG
NA
EKSPOSISYON
NG 1889
Pagtungo sa Paris

68
Pumunta si Rizal sa Paris dahilan sa gaganapin noon ang
Pandaigdig na Eksposisyon na darayuhin ng libu-libong mga
tao mula sa iba't ibang panig ng mundo.Dahilan sa
karamihan ng tao, si Rizal ay nahirapan na makahanap ng
lugar na matitirahan at naging napakamahal pa ng
kabayaran sa mga paupahang kuwarto. Pansamantalang
tumira si Rizal sa kanyang kaibigang si Valentin Ventura sa 45
Rue Maubuege at dito ay kanyang inayos ang kanyang
anotasyon ng aklat naSucesos de las Filipinas na sinulat ni
Morga.
Nagpalipat-lipat ng tirahan si Rizal hanggang makakita siya
ng isang maliit na silid at nakasama niya dito ang dalawang
Pilipino na sina Capitan Justo Trinidad na dating
gobernadorcillo ng Santa Ana at Jose Albert na isang batang
mag-aaral mula sa Maynila.
Buhay ni Rizal sa Paris
Sa kabila ng kasiyahan sa Paris naging abala pa rin si Rizal sa
pagbabasa ng mga aklat saBibliotheque Nationale upang
tingnan ang mga datos para sa kaniyang anotasyon
ng Sucesos Las Islas de Filipinas ni Morga.Sa mga malalayang
oras si Rizal ay dumadalaw sa bahay ng mga pamilyang
Pilipino na sina Pardo de Tavera, Ventura, Luna, at Bousted.
Naging kaibigan niya ang tatlong magkapatid na Pardo de
Tavera, na ang ama ay isa sa mga biktima ng kalupitan ng
mga Espanyol noong 1872.Naging ninong si Rizal ni Maria de
la Paz Luna na pangalawang anak nina Juan Luna at Luz Pardo
de Tavera.
Naging malimit si Rizal sa pagdalaw sa pamilyang
Bousted.Isa sa umakit kay Rizal sa Eksposisyon ng Paris ay
ang Eiffel Tower na may taas na 984 talampakan.Dumalo si
Rizal at ang kanyang mga kaibigan sa pagbubukas ng
Eksposisyong Paris na pinangasiwaan ng Pangulo ng Pransiya
na si Sadi Carnot.Isa sa mga bahagi ng kasaysayan sa Pariss
ay ang pagkakaroon ng eksposisyon sa mga likhang sining na
sinalihan ni Juan Luna, Felix Resureccion-Hidalgo, at Felix

69
Pardo de Tavera. Lumahok din si Rizal sa pamamagitan ng
pagsasali ng kanyang gawang iskultura, napasali ang
kanyang likha ngunit hindi nagtamo ng gantimpala. Itinayo ni
Rizal sa Paris angSamahang Kidlat na binubuo ng kanyang
mga kababayang Pilipino. Ang samahan ay panandalian
lamang at naglalayon na paglalapitin ang mga Pilipino sa
Paris upang higit silang masiyahan sa panonood ng
eksposisyon. Itinatag ni Rizal ang samahangLos Indios
Bravos at pinalitan nito ang Samahang Kidlat . Nangako ang
mga kasapi nito ng pagsisikap sa katalinuhan at
pagpapalakas katawan upang magtamo ng paghanga ng
dayuhan.Samantalang nasa Paris itinatag ni Rizal ang isang
lihim na samahan na nakilala lamang sa panitik na R.D.L.M.
at sinasapantaha na ang kahulugan ay Redencion de los
Malayos (Ang Pagpapalaya sa Malayo) . Ang samahang ito ay
nanatili pa ring isang palaisipan sa mga nag-aaral ng Rizal.
Ang Paglalathala ng Sucesos de las Islas
Filipinas
Isa sa pinakamahalagang nagawa ni rizal habang siya ay
nasa Paris ng 1889 ay ang pagpapalimbag ng kanyang
anotasyon ng aklat ni Morga naSucesos de las Islas
Filipinas na inilathala ng Garnier Freres.Isinulat
ni Blumentritt ang Paunang Salita para sa Sucesos de las
Islas Filipinas at inihandog ni Rizal ang aklat para sa inang
bayan.Isinulat ni Rizal ang anotasyon ng Sucesos de las Islas
Filipinas sa layunin na ipakita sa mga Pilipino ang
pagkakaroon natin ng mataas na kabihasnan bago pa man
dumating ang mga Espanyol.Nakatanggap si Rizal ng
maraming paghanga mula sa kanyang mga kaibigan dahilan
sa kanyang paglalathala ng anotasyon sa Sucesos de las Islas
Filipinas ni Morga.
Si Rizal bilang Mananalaysay
Si Rizal ay masasabing mahusay na mananalaysay dahilan sa
mga sumusunod na salik: Ang kanyang pagsasaliksik sa
dalawang dakilang aklatan ng mundo - British Museum

70
 (London) at Bibliotheque Nastionale (Paris) ay
nakapagpalawak ng kanyang kaalamang pangkasaysayan.
Ang kanyang ginawang anotasyon ng Sucesos de las Islas
Filipinas ay kakikitahan ng malawak na kaalaman ni Rizal sa
histograpiya - ang pag-aaral ng pagsulat ng kasaysayan. Ang
kaalaman ni Rizal sa maraming wika ay nakatulong sa kanya
upang mabasa ang maraming dokumentong historikal sa
kanyang orihinal na anyo. Nabasa niya si Pigadicta sa wikang
Italyano: Marsden, Raffles, Lord Stanley, at Wallace sa wikang
Ingles; Blumentritt, Jagor, at Virchow sa wikang Aleman; M.
Jacquet, J. Mallat, at A. Marche sa wikang Pranses; at sina T.
H. Pardo de Tavera, Pedro Paterno, Miguel Morayta, at Pi y
Margall sa wikang Espanyol. Ang kaalaman ni Rizal sa
kasaysayan ay hindi lamang ukol sa Pilipinas kundi sa
kasaysayan ng kolonisasyon ng mga Europeo sa Asya.
1. Maliban sa anotasyon ngSucesos de las Islas
Filipinasnaghanda rin si Rizal ng malathalang artikulong
historikal na gaya ng mga sumusunod:
a. Ma- yi
b. Tawalisi of Ibn Batuta
c. Filipinas dentro de Cien Anos
d. Sobre la Indolencia de los Filipinos
e. La Politica Colonial de Filipinas
f. Manila en el mes de Diciembre, 1872
g. Historia de la Familia Rizal de Calamba
h. Los Pueblos del Archipielago Indico
1. Filipinas dentro de Cien Anos - sa artikulong ito ay hinulaan
ni Rizaal ang pagtatapos ng kolonyalismo ng Espanya sa
Pilipinas sa pagtatapos ng ika 19 daantaon.
2. Sobre la Indolencia de los Filipinos - tinalakay ni Rizal ang
kadahilanan ng katamaran at pagiging mabagal na pag-unlad
ng mga Pilipino sa mga sumusunod na salik.Ang Pag-aalsa ng
mga Pilipino at panloob na kaguluhan kasunod ng pananakop

71
ng mga Espanyol sa Pilipinas.Ang mga digmaan ng Espanya
laban sa mga Portuges, Olandes, Ingles, at iba pang mga
kalaban na dito ay naglingkod ang mga Pilipino bilang mga
kawal ng hukbong Espanyol.Ang pananlakay ng mga Muslim
ng Mindanao sa mga baybaying bayan ng Pilipinas.
Ang sapilitang paggawa ng libu-libong mga Pilipino na naging
dahilan upang mapabayaan ang pagsasaka, komersiyo at
industriya sa Pilipinas.Ang kawalan ng pagsisikap ng mga
Pilipino ng magtrabaho ng higit dahilan sa hindi naman nila
ganap na napakanibangan ang bunga ng kanilang
paghihirap.Ang pagpapabaya ng pamahalaan sa agrikultura,
komersiyo at industriya.Ang masamang halimbawa na
ipinapakita ng mga Espanyol ukol sa mga gawaing manwal.
Ang pagtuturo ng mga prayle na "mas madaling makapasok
sa langit ang mga mahihirap" at dahil dito ay ninais ng mga
Pilipino ang kahirapan sa layunin ng madaliang pagpasok sa
langit sa pagsapit ng kamatayan.
Ang sistema ng edukasyong Espanyol ay hindi
nakapagsulong ng pangkabuhayang kaalaman. Ang
edukasyon ay depresibo, brutal, at hindi makatao.
Iba pang Mga Ginawa sa Paris
Binalak ni Rizal na itayo ang samahan ng mga Filipinolohista
sa Paris ngunit hindi ito naisakatuparan.Ipananukala ni Rizal
ang pagtatayo ng isang makabagong kolehiyo ng mga
Pilipino sa Hongkong na ang layunin ay magsanay at magturo
ng mga anak ng mga mabubuting pamilyang
Pilipino.Nagdaos ng kapaskuhan si Rizal sa Paris at
pagkatapos ng Bagong Taon ay saglit na dumalaw sa London
upang tingnan ang katumpakan ng kanyang anotasyon
Sucesos de las Islas Filipinas at dalawin si Gertrude Beckett.
Mga Dahilan ni Rizal sa Pag-alis sa Paris
Ang napakamahal na halaga ng bilihin dahilan sa karamihan
ng mga taong dumalo sa Pandaigdig na Eksposisyon sa
paris.Ang masayang kapaligiran ng Paris ay umaagaw ng

72
kanyang atensiyon sa mga gawaing pampanitikan. Ang
pangangailangan niya na isulat ang El Filibusterismo .

KABANATA
- SI 16
RIZAL SA
73
BRUSSEL
S
Ang Buhay ni Rizal sa Brussels
Umalis si Rizal patungo ng lunsod ng Brussels (1890) kasama
ni Jose Albert at nanuluyan sa isang kainamang bahay
paupahan sa 38 Rue Philippe Champagne na pinangasiwaan
ng magkapatid na babaeng Jacoby na sina Suzanne at Marie.
Sa Brussels ay sinimulang sulatin ni Rizal ang nobelang El
Filibusterimo at nagsusulat din siya ng mga ipinadadalang
artikulo para sa La Solidaridad .Ginugugol din niya ang
kanyang mga libreng sandali sa pagpapalakas ng katawan sa
gymnasium at sa pagsasanay sa pagbaril at iskrima.Naging
kasama ni Rizal sa kuwarto si Jose Alejandrino napansin niya
ang labis na katipiran ni Rizal sa pamamagitan ng pagkain sa
bahay at pagluluto nila ng pansit. Mga Artikulong ni Rizal sa
La Solidaridad ng siya ay nasa Brussels. A la Defensa
- isang sagot sa mapanirang artikulo ni Patricio Escosura. La

74
Verdad Para Todos - isang pagtatanggol sa mga katutubong
pinuno sa Pilipinas sa mga pamumuna ng mga Espanyol na
ang Pilipino ay mangmang at tanga.Vicente Barrantes Teatro
Tagalog - ipinakita ni Rizal ang kamangmangan ni Vicente
Barrantes sa tanghalang sining ng mga Tagalog. Una
Profanacion - isang artikulo na tumutuligsa sa mga prayle sa
pagkakait nito ng isang Kristiyanong libing para sa kaniyang
bayaw na si Mariano Herbosa. Verdades Nueva - sinagot ni
Rizal ang akusasyon ni Vicente Belloc na ang pagbibigay ng
reporma sa Pilipinas ay makakasira sa katiwasayan ng
pamahalaang Espanyol sa Pilipinas. Crueldad - sa artikulong
ito ay ipinagtanggol ni Rizal si Blumentritt laban sa paninira
ng mga kaaway nito. Diferencias - kaniyang sinagot ang isang
artikulo na nanunudyo sa mga Pilipinong humihingi ng
Reporma.
Inconsequencias -ipinagtanggol niya si Antonio Luna laban sa
ginawang paninira ni Mir Deas. Llanto y Risas - mapait na
pagpuna ni Rizal laban sa mababang pagtingin ng mga
bayarang mamahayag ng prayle sa mga kayumangging
Pilipino. Ingratitudes - isang artikulo na sumasagot sa sinabi
ni Gobernador Weyler sa mga taga-Calamba na huwag
magpalinlang sa mga walang kabuluhang pangako ng
kanilang mga walang utang na loob na anak (isa na dito si
Rizal). Binigyan din ni Rizal ng pansin ang ortograpiya ng
wikang Tagalog sa pamamgitan ng paggamit ng k at w at
ituwid ang Hispanikong pagsulat tulad ng arao at
salacot.Dahilan dito ay sinulat ni Rizal ang kanyang
artikulo Sobre La Nueva Ortografia de la Lengua de Tagalana
kanyang inilathala sa La Solidaridad.Dito isinalin ni Rizal ang
akda niSchiller na William Tell mula sa Aleman sa wikang
Tagalog. Nabalitaan ni Rizal kina Juan Luna at Valentin
Ventura na ang mga Pilipino sa Madrid ay nagugumon sa
sugal. Sinulatan ni Rizal ang mga Pilipino sa Madrid at
sinaway nila ang mga ito sa kanilang pagkakagumon sa

75
sugal. Nagalit ang ilang mga Pilipino kay Rizal at tinawag nila
itong Papaimbes na Pepe na kanyang tunay na palayaw.Sa
Brussel ay nakatanggap si Rizal ng masamang balita.Ang
sumasamang kalagayan ng mga magsasaka sa
Calamba.Nagharap ng demanda ang mga Dominicano para
alisin ang lupang kanilang pinapaupahan kay Don Francisco
Mercado - Rizal.Ipinatapon si Paciano at kanyang mga bayaw
na si Manuel Hidalgo ay muling ipinatapon sa
Bohol.Nararamdaman ni Rizal ang kanyang nalalapit na
kamatayan.Dahilan sa pag-uusig na nadarama ng kanyang
pamilya si Rizal ay nagbalak ng umuwi, sa dahilang hindi siya
maaring manatili na nagsusulat lamang habang ang kanyang
mga magulang at mga kapatid ay nagdaranas ng lupit ng
mga paring Espanyol. Ang kanyang balaking umuwi ay
sinalunga ni Graciano Lopez- Jaena at gayundin ng kanyang
mga kaibigang sina Basa, Blumentritt, at Mariano
Ponce.Nagbago lamang ang isipan ni Rizal nang matanggap
niya ang sulat ni Paciano na nagsasabing natalo sila sa kaso
at ito ay kanilang iaapela sa korte supremo sa Madrid at dito
si Rizal ay nagtungo para tingnan ang kanyang magagawa sa
kaso. Nagkaroon ng romansa si Rizal kay Petite Sussane
Jacoby - ang pamangkin ng kanyang mga kasera.

76
KABANATA
17 - MGA
KABIGUAN
SA MADRID

Kabiguan sa Katarungan
Sa pagdating ni Rizal sa Madrid ay agad niyang hiningi
ang tulongAsociacion Hispano-Filipina at mga
pahayagang liberal sa Madrid tulad ng La Justicia, El
Globo, La Republica, at El Resumen upang matulungan
siya sa paghingi ng katarungan sa kanyang pamilya at

77
kababayan sa Calamba.Sa paghingi ni Rizal ng
katarungan para sa kanyang pamilya ay tumayo si
Marcelo H. del Pilar bilang abogado kanilang idinulog ang
kanilang protesta laban sa kawalang katarungan ni
gobernador heneral Valeriano Weyler at ng mga paring
Dominikano.Ang kanilang pakikinayam kay Ministro Fabie
ng Ministerio ng Katarungan ay nawalan ng kabuluhan.
Ang patakaran ng Espanya ay ang "sarahan ang tainga,
buksan ang pitaka, at magkibit-balikat na
lamang."Natanggap ni Rizal ang masamang balita na
natanggap na nila ang kautusan ng pagpapaalis sa mga
taga-Calamba mula sahacienda ng mga paring
Dominikano.Ang mga kaibigan Espanyol ni Rizal ay
walang magawa kundi ang magbigay lamang ng
pananalita ng pakikiramay. Samantala ipinanukala ni
Blumentritt na makipagkita si Rizal sa Reyna Maria
Cristina upang ilapit ang kanyang mga suliranin, ngunit
sinabi ni Rizal na siya ay walang kakilala o salapi na
makapagsasama sa kaniya sa Reyna.
Iba pang mga Kabiguan sa Madrid
Habang bigo si Rizal sa paghingi ng katarungan para sa
kanyang mga magulang ay namatay naman ang kanyang
matalik na kaibigan at kasama sa kilusang propaganda na
si Jose Maria Panganiban.Nang malasing si Antonio Luna
ay hinamon niya si Rizal ng duwelo dahilan sa karibalan
sa babae. Nang matanggal ang kalasingan ay naayos ang
hidwaan.Hinamon ni Rizal si Wenceslao Retana ng
duwelo. Si Retana ay isang mamamahayag na
binabayaran ng mga prayle upang manira sa mga
makabayang Pilipino sa Europa sa isa niyang artikulo ay
sinabi nito na kaya pinaalis ang pamilya ni Rizal sa

78
Calamba ay dahilan sa hindi pagbabayad ng utang.
Hiningi ni Rizal ang paumanhin ni Retana o ang duwelo.
Hindi ito natuloy nang humingi ng tawad si Retana at
hindi na sumulat ng anumang mapanirang puri si Retana
laban sa mga Pilipino. Isang kabalintunaan na si Retana
ang kauna-unahang sumulat ng aklat pangbiograpiya ni
Rizal na may pamagat na Vidas y Escritos de Dr. Jose
Rizal .Ang Pagpapakasal ni Leonor Rivera. Habang
nanonood sina Rizal at ang kanyang mga kasama sa
tanghalang Apolo sa Madrid ay nawala ang
kanyang locket na angtataglay ng larawan ni Leonor
Rivera. Nakatanggap si Rizal ng sulat mula kay Leonor
Rivera na nagpapabatid ng nalalapit na kasal niya sa
isang inhinyerong Ingles na si Henry Kipping na labis na
ikinalungkot ni Rizal.Ang labis na pagdaramdam ni Rizal
sa tinamong kabiguan ay naisulat niya kay Blumentritt na
"pipiliin ni Leonor ang pangalang Kipping dahilan sa ito ay
malaya at ang Rizal ay isang alipin."Sa sagot ni
Blumentritt ay huli kanyang sinabi na "hindi maunawaan
ng kanyang asawa (Rosa) na ang isang babaeng
pinarangalan ng pag-ibig ni Rizal ay iiwan siya (Rizal)."Sa
isa pang sulat na ipinadala ni Blumentritt sinabi niyang si
Leonor ay "tulad ng isang bata, naipinagpalit ang
diamante sa isang karaniwang bato."
Karibalang Rizal at del Pilar
Sa pagtatapos ng 1890, nagsimulang makilala si del Pilar
sa Madrid dahilan sa kanyang pagsulat sa La Solidaridad .
Sa kabilang dako, ang lideratura ni Rizal ay sa aspekto ng
ideyalismo na hindi ganap na maunawaan at matularan
ng kanyang mga kasamahan.Maging sa editoryal ng La
Solidaridad ay nagkakaroon na ng pagkakaiba sa

79
paniniwala at patakaran sina Rizal at del Pilar.Upang
magawan ng paraan na huwag lumala ang karibalan ay
nagka-isa ang mga Pilipino sa Madrid na may bilang na
90 ay nagkaisang magsagawa ng isang pag-uusapan na
kanilang gaganapin sa Enero 1, 1891. Pinag-usapan dito
na ang editoryal ng La Solidaridad ay mapasailalim sa
samahan ng mga Pilipino, ito ay tinutulan ni del Pilar.
Napag-usapan na magkakaroon ng isang halalan na dito
ang makapagtatamo ng 2/3 na boto ang mananalo.
Nagsagawa ng halalan ang mga Pilipino sa Madrid noong
unang linggo ng Pebrero 1891 at nahati ang mga Pilipino
sa dalawang kampo -- Rizalista at Pilarista . Sa unang
araw ng halalan ay si Rizal ang nanalo ngunit hindi
natamo ang 2/3 na kinakailangang boto at sa ikalwang
araw ay nagkaroon uli ng halalan ay ganito pa rin ang
resulta. Sa ikatlong araw ay hinakayat niMariano Ponce na
bumoto na ang karamihan kay Rizal at natamo ni Rizal
ang kinakailangang 2/3 na boto na naghalal sa kanya
bilang pinuno ng samahan. Pagkatapos ng pagwawagi ni
Rizal ay hindi niya tinaggap ang kanyang posisyon, sa
dahilang ayaw niyang maging pinuno ng hati-hating
samahan. Umalis si Rizal sa Madrid na nag-iwan ng
maikling sulat ng pagpapasalamat sa mga kababayan
niyang naghalal sa kanya at nagtungo sa Biarritz.

80
KABANAT
A 18 -
BAKASYO
N NI

81
 RIZAL SA
BIARRITZ
Mga Ginawa ni Rizal sa Biarritz
Sa pag-alis ni Rizal sa Madrid ay nagtungo si rizal sa Biarritz at
nagbakasyon sa bahay ni Senor Eduardo Bousted sa Villa
Eliada.Naging malapit si Rizal sa mga anak na dalaga ni Senor
Bousted na sina Adelina at Nellie. Ang Bearritz ay isang
magandang bakasyunan at nakita rito ni Rizal ang mga turista
mula sa iba't ibang panig ng mundo. Ang kagandahan ng pook
ang nagpalimot kay rizal sa kanyang mga kasawian sa Madrid.
Nagkaroon ng namuong pag-ibig sa pagitan nina Rizal at Nellie
Bousted. Naakit si Rizal kay Nellie sa dahilan sa katalinuhan,
mahinahon, at mataas na moral ng dalaga. Ipinagtapat ni Rizal sa
kanyang mga kaibigan na nagkaroon siya ng pagnanais na
pakasalan si Nellie Bousted.Tinukso na siya ni Marcelo H. del Pilar
na palitan ang pamagat ng kanyang nobela na Noli ng Neli. Si
Antonio Luna na minsan ay kanyang naging karibal kay Nellie ay
hinikayat si Rizal na pakasalan na si Nellie.Natapos ang pag-
iibigang Rizal at Nellie dahilan sa hindi nahikayat si Rizal na
magpakasal sa dalaga dahilan sa mga sumusunod: Ayaw ni rizal
maging Protestante, Ayaw ng ina ni Nellie kay Rizal na maging
manugang dahilan si Rizal ay mahirap na "doktor na walang
pasyente, manunulat na walang pera" at isang repormista na
inuusig ng mga prayle at opisyal ng pamahalaan sa sariling
bayan. Naghiwalay sina Rizal at Nellie bilang mabuting

82
magkaibigan.Tinapos ni Rizal ang nobelang El Filibusterismo ilang
araw bago siya umalis sa Biarritz patungo ng Paris.Sa Paris ay
kanyang sinulatan si Jose Basa at sinabing nagnanais siyang
manirahan sa Hongkong at dito nagtrabaho bilang
doktor.Nagbalik si Rizal sa Brussels at muli niyang binisita ang
mga Jacoby lalo na si Petite Sussane Jacoby.Nagpahinga si Rizal sa
mga gawain ng Kilusang Propaganda upang maharap niya ang
pagpapalimbag ng kanyang ikalawang nobela - El
Fililbusterismo . Mula sa Brussels ay kanyang ipinaalam sa
Kilusang Propaganda na itigil na ang pagpapadala ng kanyang
sustentong P 50 bawat buwan.Tinigilan na rin ni Rizal ang
pagpapadala ng mga artikulo sa pahayagang La Solidaridad sa
kabila ng pakiusap ng kanyang mga kaibigan . Napansin din ni
Marcelo H. del Pilar ang panlalamig ng kilusang propaganda sa
pananahimik ni Rizal at dahilan dito ay napilitang sumulat si del
Pilar na nakikiusap kay Rizal na muling magsulat sa pahayagan.

KABANATA 19
- ANG
PAGPAPALIM
BAG NG EL
FILIBUSTERIS
83
 SA MO
BELGIUM
Ang Bahay ni Rizal sa Ghent
Mula sa Brussels si Rizal ay nagtungo sa Ghent na isang
lunsod pamantyasan ng Belgium.Mula pa sa Calamba ay
sinimulan na ni Rizal ang nobelang El Filibusterismo at
natapos ang huling kabanata sa Biarritz.Naninirahan si
Rizal sa Ghent dahilan sa mga sumusunod: Mura ang
halaga ng pagpapalimbag sa Ghent Makaligtas sa pang-
aakit ni Petite Sussane Jacoby Sa lunsod ng Ghent ay
nakatagpo ni Rizal ang dalawang Pilipino na estudyante
ng inhinyera sa Unibersidad ng Ghent na sinaJose
Alejandrino at Edilberto Evangelista. Nanirahan si Rizal sa
isang mumurahing bahay paupahan at nakasama niya
si Jose Alejandrinona nakapuna ng kanyang labis na
katipiran. Sa pagdating ni Rizal sa Ghent ay naghanap
siya ng pinakamurang bahay palimbagan para sa
kanyang nobelang El Filibusterismo at kanyang
natagpuan ang palimbagang F. MEYER-VAN LOO PRESS sa
daang Viaanderen na handang maglathala ng nobela sa
pamamagitan ng pagbabayad ng hulugan. Isisnanla ni
Rizal ang kanyang mga alahas upang maging paunang

84
bayad sa palimbagan.Habang nasa palimbagan si Rizal ay
naubusan siya ng pera at ang pagpapalimbag sa El
Filibusterismo ay napahinto sa kalagitnaan.Sa ganitong
kagipitan ay halos kanyang itapon ang manuskrito ngEl
Filibusterimo sa apoy.
Nang malaman ni Ventura ang kagipitan ni Rizal, mula sa
Paris ay kanyang pinadalhan si Rizal ng salapi para
maituloy ang pagpapalimbag.Noong Setyembre 18,
1891 ay lumabas ng palimbagan ang El Filibusterismo at
kanyang ipinadala ang dalawang kopya sa Hongkong kina
Jose Basa at Sixto Lopez. Pinadalahan din niya ang
kanyang mga kaibigang sina Blumentritt, Ponce, Lopez-
Jaena, T.H. Pardo de Tavera, Antonio Luna at Juan
Luna. Pinagkaloob ni Rizal kay ValentinVentura ang
orihinal na manuskrito ng El Filibusterismo.
Inilathala ng sipian ng El Filibusterismo sa pahayagang El
Nuevo Regimen sa kanyang isyu ng Oktibre
1891.Inihandog ni Rizal ang El Filibusterismo sa ala-ala ng
GOMBURZA .Ipinagkumpara ang Noli at Fili.Ang Noli ay
isang romantikong nobela na gawa ng puso, damdamin,
sariwa, makulay at may taglay na tuwa. Ang Fili ay isang
nobelang politikal gawa ng ulo, isip, naglalaman ng pait,
pagkamuhi, sakit, karahasan, at pagdurusa.Ang orihinal
na kagustuhan ni Rizal ay gawing mas mahaba ang Fili
kaysa sa Noli ngunit dahilan sa kakulangan sa salapi ay
naging maikli ang Fili (38 kabanata) kung ikukumpara sa
Noli (64 kabanata).Para kay Wenceslao Retana mas
mahusay ang Noli. Para kay Marcelo H. del Pilar mas
mahusay ang Fili.

85
1. Sumulat si Rizal kay Blumentritt na nagsasabi ng
kanyang balak na gumawa ng ikatlong nobela. Ito ay
hindi na masyadong ukol sa politika kundi sa etika.
2. Sa kanyang paglalakbay patungong Hongkong ay
kanyang sinimulang sulatin ang ikatlong nobela.

KABANATA
20 -
86
 PANGGAGAM
OT NI RIZAL
SA
HONGKONG
Mga Dahilan ng Paglipat sa Hongkong
Kawalan ng kasiyahan sa Europa dahilan sa pagkakaiba ng
paniniwala niya kay del Pilar at sa ilang mga Pilipino sa
Europa.Upang mas higit siyang maging malapit sa
Pilipinas.Para kupkupin ang kanyang pamilya.
Pamamaalam sa Europa
Nagpaalam ng maayos si Rizal kay del Pilar sa paglalayon na
mapanatili ang kaisahan ng mga Pilipino sa Europa.Mula sa
Merseilles sumakay ng barkong Melbourne patungo ng
Hongkong, kasama ng kanyang bagahe ang 600 na kopya
ng El Filibusterismo.Nakatagpo ni Rizal sa barko bilang mga
pasahero ang mga babaeng Aleman na nangmamaliit sa
kanya sa usapan na hihiya ni Rizal sa pamamagitan ng
maginoong pamamaraan.
Hongkong

87
Dumating si Rizal sa Hongkong ng Nobeyembre 20, 1891 at
sinalubong ng mga kaibigan at dito ay nanirahan sa 5 D'
Aguilar Street No. 2 Rednaxola Terrace. Sa nasabi ding tirahan
si Rizal ay nagbukas ng isang klinika.Bago magpasko ng 1891
dumating sa Hongkong ang kanyang ama at bayaw na si
Silvestre Ubaldo. Sumunod na rin ang kanyang ina, Lucia,
Josefa, at Trinidad.Nakasama na muli ni Rizal ang kanyang
pamilya sa kapaskuhan sa ibang bansa.
Panggagamot sa Hongkong
Ginamit na rin ni Rizal ang kanyang propesyon bilang isang
manggagamot upang masuportahan niya ang kanyang
pamilya. Sa tulong ni Dr, Lorenzo Marquez na kanayang
kaibigan. Inilapit niya kay Rizal ang kanyang mga pasyenteng
may sakit sa mata.
Nakilala si Rizal sa Hongkong sa kanyang kahusayan at ang
mga pasyente niya ay mga British, Tsino, Portuges, at
Amerikano. Matagumpay niyang inoperahan ang kanyang ina
sa Hongkong. Maraming bumati kay Rizal sa kanyang
panggagamot.
Ang Proyektong Borneo
Binalak ni Rizal na magtayo ng isang kolonya sa Borneo na
bubuuin ng mga walang lupang Pilipino mula sa ating
bansa .Nagpunta siya sa Sandacan at kinausap ang mga
pinunong British at nagtagumpay siya na mapagkalooban
ang kanyang proyekto ng 50,000 hektaryang lupa, na malapit
sa daungan, at mahusay na pamahalaan upang magamit sa
loob ng 999 na taon ng walang bayad.Ipinaalam ni Rizal ang
kanyang proyekto sa mga Pilipino sa Europa na nagpakita ng
pagnanais na ito ay maisakatuparan.Sinulatan ni Rizal si
Gobernador Heneral Despujol ukol sa kanyang Proyektong
Borneo ngunit hindi ito sinagot. Sa ikalawang sulat ni Rizal ay
hindi pa rin sinagot ngunit ipinarating sa kanya sa konsul ng
Espanya sa Hongkong ang pagtutol dito.
Mga Sinulat sa Hongkong
Ang mga Karapatan ng Tao - isang pagsasalin ni Rizal ng
proklamasyon ng Rebolusyong Pranses ng 1789. A la Nacion
Espanola - isang artikulo na umaapela sa Espanya na ituwid
ang kamaliang nagawa sa mga magsasaka ng Calamba.

88
Sa Mga Kababayan - isang artikulo na nagpapaliwanag sa
sitwasyong agraryo sa Calamba.Una Revisita a la Victoria
Gaol -artikulo ukol sa kanyang pagbisita sa kulungan ng
Hongkong kumpara sa malupit na kulungan sa Pilipinas.The
Hongkong Telegraph- isang pahayagan kung saan si rizal ay
nagpapadala ng mga artikulo.Ang pinakamahalagang isinulat
ni rizal sa Hongkong ay angsaligang Batas ng La liga Filipina.
Ang Pagpapasiya na Magbalik sa Maynila
Ang mga dahilan na magbalik sa Maynila.Kausapin si Gob.
Hen. Despujol ukol sa Proyektong Borneo. Itatag ang La Liga
Filipina sa Maynila. Patunayan kay Eduardo de Lete na ito ay
mali sa kanyang paniniwala na matapang si Rizal dahilan sa
siya ay malayo sa mga Espanyol.Tinutulan ng mga kamag-
anak ni Rizal ang kanyang nais na pagbabalik sa Maynila
dahilan sa itoo ay mangangahulugan lamang ng
kamatayan.Ginawa ni Rizal ang mga sumusunod na sulat
bago umalis ng Hongkong na iningatan ni Dr. Marquez na
bubuksan lamang kung siya ay mamamatay sulat sa kanyang
mga magulang at mga kapatid. Sulat sa sambayanang
Pilipino Sulat sa Gobernador Heneral Despujol
Nagbalik si Rizal kasama ni Lucia sa Maynila. Kasabay naman
ng pag-uwi ng Rizal ay pagsasampa naman ng kanyang mga
kaaway ng kaso.

KABANATA
21 - ANG
89
PAGBABALIK
AT
PAGTATAG
NG LA LIGA
Ang Ikalawang Pagbabalik
Hunyo 26, 1892 - nagbalik si Rizal sa Maynila kasama ng
kanyang kapatid na si Lucia at tumigil sa Hotel de
Oriente. Sa hapon ng nasabing araw nagtungo si Rizal sa
Malacanang upang makipagkita sa gobernador heneral
ngunit pinabalik siya ng gabi at nakausap si Despujol.
Binisita niya ang kanyang kapatid na si Narcisa at si
Neneng.
Kinabukasan, sumakay si Rizal ng tren at dinalaw ang
kanyang mga kaibigan sa Malolos, Bulacan; San
Fernando, Pampanga; Tarlac, Tarlac; at Bacolor,

90
 Pampanga. Ang kanyang mga paglalakbay ay sinusundan
ng mga Espanyol at mga bahay na kanyang binisita
pagkatapos ng ilang araw ay sinalakay ng mga kawal
Espanyol. Sa mga sumunod na araw ay muling
nakipagkita si Rizal kay Despujol.
Pagtatayo ng La Liga Filipina
1. Hulyo 3, itinatag ni Rizal ang La Liga Filipina sa bahay
ni Doroteo Ongjungco sa Kalye Ylaya, tondo Maynila.
2. Ang pagpupulong ay dinaluhan ng mga sumusunod:
a. Pedro Serano Laktaw i. Faustino Villaruel
b. Domingo Franco j. Mariano Crisostomo
c. Jose Ramos k. Numeriano Adriatico
d. Ambrosio Salvador l. Estanislao Legaspi
e. Bonifacio Arevalo m. Teodoro Plata
f. Agustin de la Rosa n. Andres Bonifacio
g. Moises Salvador o. Juan Zulueta
h. Luis Villareal

91
 Pag-aresto at Pagpapatapon
1. Noong Hulyo 6, 1892 - sa isang pakikipag-usap ni Rizal
kay Despujol ay inaresto siya sa dahilan sa bintang na
pagdadala ng mga polyetong kontra-simbahan.
2. Ipinakulong si Rizal at mahigpit na pinababantayan sa
Fort Santiago.
3. Sumunod na araw inilabas ang kautusan na ipatapon si
Rizal sa Dapitan.
4. Dinala si Rizal sa Dapitan sa pamamagitan ng
barkong Cebu.
KABANATA
22 -
TAPON
SA
DAPITAN
Ang Buhay ng Isang Tapon
Hulyo 15, 1892 - nakarating si Rizal sa Dapitan at
ipinagkaloob kay Kapitan Ricardo Carnicero ang komandante
ng hukbong Espanyol sa lugar. Dala ni Rizal ang sulat ni Padre
Pablo Pastells na superior ng mga Jesuita para kay Padre
Antonio Obach ang paring Jesuita sa Dapitan. Ang sulat ay
naglalaman ng mga kondisyon upang si Rizal ay makatira sa
kumbento. Pansamantalang nanirahan si Rizal sa kuwartel na
pinamumunuan ni Kapitan Carcinero na kanyang naging
kaibigan. Setyembre 21, 1891 - nakatanggap sina Rizal,
Carcinero at isang Espanyol ng Dipolog ang gantimpala na
ang kanilang ticket bilang 9736 ay nanalo ng ikalawang
gantimpalang P20,000. Ang naging hati ni Rizal ay P6,200.
Ibinigay niya ang P2,000 sa kanyang ama at P200 kay Jose
Ma. Basa sa Hongkong at ang natira ay kaniyang ginamit sa
pagbili ng lupa sa Talisay na isang kilometro ang layo sa
bayan ng Dapitan. Ngkaroon ng isang mahabang sulatan sina
Rizal at Pastells ukol sa usapin ng relihiyon na naglalaman ng
mga paniniwalang pangrelihiyon ni Rizal. Ginagamit ng mga
prayle ang relihiyon sa pansariling kapakinabangan. Ang
sariling pagpapasiya ay biyaya ng Diyos sa lahat ng tao. Hindi
nagtagumpay si Pastell na maibalik si Rizal para sa simbahan.
Hinamon ni Rizal ang isang Pranses na si Mr. Juan Lardet ng
duwelo dahilan sa pagbebenta kay Rizal ng mga kahoy na
mababa ang kwalidad. Inilipat ni Padre Pastells si Padre
Francisco Sanchez sa Dapitan upang muling akitin si Rizal na
magbalik sa simbahan. Ngunit hindi rin ito nagtagumpay.
Nakatanggap na rin si Rizal ng mga panauhin sa Dapitan at
nakasama niya ang kanyang mga kapamilya at nagpatayo na
ng bahay sa Talisay.
Nagpadala ang mga prayle ng isang tao na may alyas na
Pablo Mercado (Florencio Namanan) upang isangkot si Rizal
sa mas malaking kaso. Nagtrabaho si Rizal sa Dapitan bilang
isang manggagamot. Ang kanyang mga pasyente ay mga
mahihirap na hindi makabayad at mga mayayaman na
nagbabayad ng malaki sa kanyang paglilingkod. Nang tumira
ang kanyang ina sa Dapitan sa loob ng isa at kalahating taon,
ginamot din ito ni Rizal. Nakilala ang kahusayan ni Rizal sa
panggagamot kahit na siya ay nasa Dapitan, sinasadya sya
ng mga pasyente mula sa iba't ibang panig ng daigdig.
Naging interes din ni Rizal ang mga lokal at halamang
gamot.Itinayo ni Rizal ang isang sistema ng patubig sa
Dapitan upang magkaroon ng malinis na tubig sa bawat
bahay ng Dapitan. Mga Proyektong Pangkomunidad sa
Dapitan: Paglilinis ng mga latian upang mawala ang malaria,
Paglalagay ng pailaw sa lansangan ng Dapitan,
Pagpapaganda ng liwasan at ang paglalagay ng mapa ng
Mindanao sa plasa. Ang malaking panahon ni Rizal ay ginamit
din niya sa pagtuturo ng mga kabataan sa Dapitan. Tinuruan
niya ang mga ito ng mga aralin sa wika, heograpiya,
kasaysayan, matematika, gawaing industriyal at iba pa. Ang
oras ay mula alas 2:00 hanggang 4:00 ng hapon.
Mga ambag ni Rizal sa Agham sa Dapitan
Pinasok ni Rizal ang mga kagubatan at baybay dagat ng
Dapitan para sa paghahanap ng mga specimen upang
ipadala niya sa mga museo ng Europa. Nakapag-ipon siya ng
346 na uri ng mga kabibi. Natagpuan niya ang species ng
Draco rizali Apogonia rizali at Rhacophorus rizali.
Ang pag-aaral ng mga wika ay ipinagpatuloy ni Rizal sa
Dapitan. Sa panahong ito ay natutunan niya ang wikang
Bisaya, Subuanin, at Malayo. Ang kahusayan sa larangan ng
sining ay makikita pa rin kay Rizal sa panahon ng
pagkakatapon niya sa Dapitan. Gumuguhit siya ng mga
bagay na nakaakit sa kanya at nililok niya ang
(1) Paghihiganti ng Ina: (2) ang ulo ni Padre Guericco; (3)
estatwa ng isang babaeng taga-Dapitan. Ginamit din ni Rizal
ang kanyang panahon sa Dapitan bilang isang magsasaka.
Umabot ng 70 hektarya ang lupang kanyang pag-aari na
 tinaniman niya ng abaka, niyog, punong kahoy, tubo , mais,
kape, at cocoa. Ginamit din ni Rizal ang modernong
pagsasaka sa pamamagitan ng pag-aangkat sa Estados
Unidos ng mga makabagong makinarya. Ang pagnenegosyo
ay isa sa mga naging gawain ni Rizal sa Dapitan.
Nakipagsosyo siya kay Ramon Carreon , mangangalakal na
taga-Dapitan sa negosyo ng pangingisda, koprahan at abaka.
Itinayo din ni Rizal ang kooperatiba ng mga magasasaka sa
Dapitan upang mabawasan ang monopolyo ng mga Tsino sa
lugar. Naging malikhain si Rizal sa Dapitan sa pamamagitan
ng paglikha ng mga sumusunod;
a. sulpukan - isang pagsindi ng sigarilyo na gawa sa kahoy
b. makina sa paggawa ng bricks
Si Josephine Bracken.
Namatay si Leonor Rivera noong Agosto 28, 1893 dahilan sa
panganganak. Dumating si Josephine Bracken (edad 17) sa
Dapitan upang samahan ang kanyang ama-amahan na
si George Taufferupang mapagamot kay Rizal. Dala nila ang
isang tarheta ni Julio Llorente. Nagmahalan sina Rizal at
Josephine at nagbalak na magpakasal ngunit ayaw silang
ikasal ni Padre Obach ng walang permiso ng arsobispo ng
Cebu. Umalis si Tauffer sa Maynila at naiwan si Josephine sa
Dapitan upang makisama kay Rizal. Sa unang bahagi ng
1896, nakunan si Josephine sa kanilang anak ni Rizal.
Dumating sa Dapitan noong Hunyo 1896 si Dr. Pio
Valenzuelaupang ipaalam kay Rizal ang ukol sa Katipunan.
Hinikayat ni Valnzuela ang pamumuno ni Rizal sa Katipunan
na tinaggihan naman niya. Nagboluntaryo si Rizal upang
maglingkod sa hukbong Espanyol bilang isang seruhano sa
Cuba. Ang kanyang kahilingan ay tinugon naman ni Gob.
Hen. Ramon Blanco na sumagot sa kanyang sulat noong
Hulyo 1896 na nagsasabi ng pagsang-ayon sa kanyang plano.
Nilisan ni Rizal noong Hunyo 31, 1896 sakay ng
barkong Espanakasama nina Josephine, Narcisa, at
pamangking si Angelica.

KABANATA
23 - HULING
PAGLALAKBAY
 Sa LABAS
NG BANSA

Mula Dapitan patungo ng Maynila

Nagdaan ang barkong Espana sa Dumaguete at binisita
dito ni Rizal ang isa niyang kaibigan na siHerrero
Regidor na hukom ng lalawigan. Inoperahan niya sa mata
ang isang kapitan ng guardia civil. Dumaan sa Cebu at
inoperahan niya ang mag-asawang Mateo na kanyang
nakilala sa Madrid. Dumaan ng Iloilo para mamili at
nagdaan sa Capiz ang barko. Sa pagdating ni Rizal sa
Maynila ay nakaalis na ang barkong Isla de Luzon na
sasakyan sana niya patungo ng Espanya. Napilitang
tumigil si Rizal sa barkong Castillasa loob halos ng isang
buwan bilang panauhin ni Enrique Estalon, ang kapitan ng
barko. Habang nasa barko si Rizal ay sumiklab ang
himagsikang Pilipino laban sa mga Espanyol. Nalaman ni
Rizal ang pagsiklab ng himagsikan sa pamamagitan ng
pagbabasa ng mga pahayagan sa barko. Sa petsang
Agosto 30, 1896 natanggap ni Rizal ang isang sukat ni
Blanco na nag-eendorso sa kanya sa Ministro ng Digma.
Inilipat si Rizal ng Setyembre 2, 1896 sa barkong Isla de
Panay na maglalayag na patungong Barcelona. Ang
barkong Isla de Panay ay dumaan ng Singapore,
pansamantalang bumaba si Rizal sa Singapore at
pinayuhan siya niDon Manuel Camus na isang Pilipinong
naninirahan na samantalahin na ang pagkakataon upang
makatakas. Hindi ito sinunod ni Rizal. Habang si Rizal ay
naglalakbay patungo ng Espanya ay lihim na
nagpapadala ng telegrama si Blanco sa Ministerio ng
Digmaan na si Rizal ang utak ng himagsikan. Sa Suez
Canal ay narinig ni Rizal ang balita ukol sa pagbitay sa
mga Pilipinong naghihinalang kasangkot sa
himagsikan. Setyembre 28, 1896 - narinig ni Rizal ang
bali-balitang siya ay aarestuhin pagdating sa
Barcelona. Setyembre 30, 1896 - ipinaalam kay Rizal ni
Kapitan Alemany ang kautusan na siya (Rizal) ay
idedetine sa loob ng kanyang kabina hanggang hindi
nakakabalik sa Maynila. Oktubre 3, 1896 - nakarating ang
barkong Isla de Panay sa Barcelona at ipinadala
sa Munjuich Castle na noon ay pinamumunuan ni General
Eulogio Despujol .Oktubre 6, 1896 - inilabas si Rizal ng
kulungan para ibalik sa Maynila sakay ng barkong Colon.

KABANATA
24 - HULING
PAGBABALIK
AT
PAGLILITIS
Ang Huling Pagbabalik
Sa Barkong Colon si Rizal ay binigyan ng isang kabuna at
nasa ilalim ng mahigpit na pagbabantay. Nalaman niya sa
isang opisyal na siya ang sinisisi ng mga Espanyol ukol sa
nagaganap na madugong himagsikan sa Pilipinas.
Kinumpiska ng mga Espanyol ang talaarawan ni Rizal. Sa
pagdating ng barkong Colonsa Singapore ay sinikap ni Dr.
Antonio Regidor at Sixto Lopez sa pamamagitan ng isang
abogadong Ingles na si Attorney Fort na bigyan si Rizal
ng habeas corpusngunit hindi ito naipagkaloob sa
dahilang ang barkong Colon ay nasa ilalim ng bandila ng
Espanya. Nobyembre 3, 1896 - Nakarating ang barkong
Colon sa Maynila at tahimik na inilipat si Rizal sa Fort
Santiago. Sa panahong ito ang mga Espanyol ay
nangangalap na ng ebidensiya laban kay Rizal.
Pinahirapan ng mga Espanyol ang maraming mga Pilipino
para isabit si Rizal sa nagaganap na himagsikan.
Nagkaroon ng isang Preliminary investigation sa kaso ni
Rizal na pinamumunuan ni Colonel Francisco Olive . Si
Rizal ay sumailaliam sa limang araw ng mahigpit na
imbestigasyon.
Pinili ni Rizal ang pangalan niTinyente Luis Taviel de
Andradebilang abogado sa gaganaping paglilitis sa
kanya.
Nagsimula ang paglilitis kay Rizal noong Disyembre 26,
1896 at sa nasabi ding araw ay nagpasiya ang hukuman
na bitayin si Rizal sa pamamagitan ng
pagbaril.Noong Disyembre 28, 1896nilagdaan
ni Gobernador Heneral Camilo Polaviela ang kautusan ng
pagbaril kay Jose Rizal.

KABANATA
25 - ANG
 KAGITINGAN
SA
BAGUMBAYAN

Ang mga Huling Oras ni Rizal

Sa ganap na ika -6:00 ng umaga ay binasa ni Kapitan
Rafael Dominguez ang kapasiyahan na siya ay bitayin, sa
Bagumbayan sa Disyembre 30, 1896 sa ganap na ika- 7
ng umaga.
Alas 7:00 ng umaga - Tinanggap niyang bisita sina Padre
Miguel Saderra Matta (Rector ng Ateneo) at Padre Luis
Viza, isang Jesuitang Guro.
Alas 8:00 ng umaga - Pumalit kay Padre Viza si Padre
Antonio Rosell, inimbitahan siya ni Rizal na mag-almusal.
Pagkatapos na mag-almusal dumating si Tinyente Luis
Taviel de Andrade at nagpasalamat si Rizal dito sa
ginawang pagtatanggol niya.
Alas 9:00 ng umaga - Dumating si Padre Federico Faura at
sinabi ni Rizal na tama ang sinabi ng pare na
mapuputulan siya ng ulo sa pagsulat ng Noli Me Tangere .
Alas 10:00 ng umaga - Dumating si Padre Villaclara
(guro ni Rizal sa Ateneo) at Padre Vicente Balaguer (kura
paroko ng Dapitan). Dumating si Santiago Mataix at
kinapanayam si Rizal para sa pahayagang El Heraldo de
Madrid.
Alas-12:00 ng tanghali - naiwan si Rizal na nag-iisa sa
kanyang silid para magtanghalian. Pagkatapos nito ay
ipinagpatuloy niya ang kanyang pagsusulat. Natapos na
niya ang Mi Ultimo Adios at itatago na lamang sa lutuang
alcohol at ginawa na rin ni Rizal ang kanyang huling sulat
kay Ferdinand Blumentritt.
Alas 3:00 ng hapon ay nagbalik si Padre Balaguer sa
Fort Santiago at kinukulit si Rizal na gumawa ng isang
retraksiyon sa kanyang isinulat na laban sa simbahang
Katoliko.
Alas 4:00 ng hapon - dumating ang ina ni Rizal sa Fort
Santiago. Lumuhod dito si Rizal at hinalikan ang kanyang
ina. Sumunod si Trinidad at dito ay ibinigay niya
ang lutuang alcohol na naglalaman ng Mi Ultimi Adios .Sa
pag-alis ng mga magulang at kapatid ni Rizal ay nagbalik
pa rin ang mga Jesuita sa pangungulit kay Rizal na
gumawa ng retraksiyon.
Alas 6:00 ng gabi - Patuloy pa rin sa pangungulit ang
mga Jesuita at mga prayle na gumawa na si Rizal ng
isang retraksiyon.
Alas 8:00 ng gabi - nagsagawa si Rizal ng kanyang huling
hapunan sinabi niya kay kapitan Dominguez na
pinatatawad na niya ang lahat ng kanyang mga kaaway .
Alas 10:00- ipinadala ng Arsobispo Nozaleda ang isang
kopya ng retraksiyon na pipirmahan ni Rizal ngunit ito ay
tinaggihan ni Rizal. Dahilan sa hindi napapirma si Rizal sa
retraksiyon, ang paring Jesuita ay hinuwad ang lagda nui
Rizal at pagkamatay ni Rizal ay sinabi nila na si Rizal ay
lumagda ng isang retraksiyon.
Alas 3:00 ng umaga- sinasabi ng mga paring Jesuita na si
Rizal ay nakinig ng misa at tumaggap ng komunyon.
Ngunit ito ay walang basehan.
Alas 5:30- kinain ni Rizal ang kanyang huling almusal
pagkatapos ay sinulat niya ang dalawang sulat para sa
kanyang kasambahay at sa kapatid na si Paciano.Sa
nabanggit din na oras ay dumating si Josephine Bracken
at ipinagkaloob ni Rizal ang isang aklat ni Kempis na may
pamagat na Imitacion de Cristo . Sa nasabing aklat
inilagay ni Rizal ang isang sulat na To my dear and
unhappy wife, Josephine December 30, 1896. Jose Rizal.
Alas 6:00 ng umaga - habang naghahanda para sa martsa
sa Bagumbayan, inihanda ni Rizal ang kanyng huling
sulat para sa kanyang ama at ina.
Alas 6:30 - nagsimulang umalis ang martsa mula saa
Fort Santiago patungo ng Bagumbayan. Apat na
sundalong Espanyol na nakabaril at bayoneta ang nasa
harapan, sa likuran si Rizal na mahinahong naglalakad
kasabay ni Tinyente Luis Taviel de Andrade sa isang tabi
at si Padre March at Villaclara sa kabila. Sa likuran ng
maraming mga sundalong Espanyol na nasasandatahan.
Sa panabi ng martsa ay ang hanay ng mga taong
nanonood. Sa pagdating ni Rizal sa Bagumbayan mas
maraming bilang ng mga tao ang naghihintay upang
saksihan ang gagawing pagbitay kay Rizal.
Nagpaalam si Rizal kay Luis Taviel de Andrade .
Pinulsuhan siya ni Dr. Castillo isang manggagamot ng
hukbong Espanyol at humanga sa normal na tibok ng
pulso nito.
Alas 7:00 ng umaga - binaril si Rizal sa Bagumbayan.
Pagkatapos ng barilin ng firing squad isang opisyal ng
hukbo ang lumapit sa kanyang katawan at binaril na
malapitan sa puso. Upang tiyakin na patay na ito.

Katha

Si Rizal ay nakilala sa dahil sa kanyang dalawang nobela,

ang Noli Me Tangere, na nilimbag sa Berlin, Alemanya
(1886) sa tulong ni Dr. Maximo Viola, at ang El
Filibusterismo, na nilathala sa Gante, Belgica (1891);
pinahiram siya ni Valentin Ventura ng 300 piso sa
pagpapalimbag ng El Filibusterismo. Naglalaman ang mga
ito ng mga paglalarawan at pagpuna sa mga nagaganap
na pangyayari sa lipunang Pilipino ng mga panahong
iyon. Ang mga aklat na ito ay halaw at hango sa Don
Quixote ni Miguel Cervantes, manunulat na Espanyol. Ang
mga ito ang naging daan upang magising ang puso't diwa
ng mga Pilipino.
Ang kanilang mga mithiin:
na ang Pilipinas ay maging bahaging-lalawigan ng
Espanya; na magkaroon ng mga kinatawan sa Batasan ng
Espanya (Parlyamento); na magkaroon ng mga
namumunong paring Pilipino o magkaroon ng
sekularisasyon; kalayaan sa pagtitipon-tipon at
pamamahayag; pantay na karapatan sa harap ng batas,
maging Pilipino man o Kastila.
Hindi matanggap ng mga maykapangyarihang opisyal
ang mga pagbabagong iyon, sapagkat nangangahulugan
ng pagkawala ng pangingibabaw ng Kastila. Kaya sa
pagbabalik ni Rizal sa Maynila mula sa Espanya,
pinaratangan siya ng paghahasik ng gulo dahil sa
pagtatatag ng La Liga Filipina, nilitis at ipinatapon sa
Lungsod ng Dapitan/Dapitan, Zamboanga del
Norte/Zamboanga noong 1892. Doon, nagtayo siya ng
isang paaralang pambata, at isang pagamutan. Bukod
dito, nagsagawa rin siya ng isang pambayang sistema ng
padaloy-tubig.
 Noli Me Tngere

Ang Noli Me Tngere ay isang nobelang isinulat ni Jose

Rizal, at inilathala noong 1887, sa Europa. Hango
sa Latin ang pamagat nito na may kahulugang "huwag
mo akong salingin (o hawakan)". Sinipi ito mula sa San
Juan 20:17 kung saan sinabi ni Hesus kay Maria
Magdalena na "Huwag mo akong salingin sapagkat hindi
pa ako nakaaakyat sa aking ama.". Mas madalas itong
tinatawag na Noli; at ang salin nito sa Ingles ay Social
Cancer. Sinundan ito ng El Filibusterismo.
 El Filibusterismo.
Ang nobelang El filibusterismo (literal na
"Ang Pilibusterismo") o Ang Paghahari ng Kasakiman[1] ay
ang pangalawang nobelang isinulat ng pambansang bayani
ng Pilipinas na si Jos Rizal, na kaniyang buong pusong
inialay sa tatlong paring martir na lalong kilala sa bansag
na Gomburza o Gomez, Burgos, at Zamora.[2] Ito ang
karugtong o sikwel sa Noli Me Tangere at tulad sa Noli,
nagdanas si Rizal ng hrap habang sinusulat ito at, [3] tulad din
nito, nakasulat ito sa Kastila. Sinimulan niya ang akda noong
Oktubre ng 1887 habang nagpapraktis ng medisina
sa Calamba. Sa London, noong 1888, gumawa siya ng
maraming pagbabago sa plot at pinagbuti niya ang ilang mga
kabanata. Ipinagpatuloy ni Rizal ang pagtatrabaho sa
kaniyang manuskrito habang naninirahan sa Paris, Madrid,
at Brussel, at nakompleto niya ito noong 29 Marso 1891,
sa Biarritz. Inilathala ito sa taon ding iyon sa Gent. Isang
nagngangalang Valentin Ventura na isa niyang kaibigan ang
nagpahiram ng pera sa kanya upang maipalimbag at
mailathala ng maayos ang aklat noong 22 Setyembre 1891.
Ang nasabing nobela ay pampolitika na nagpapadama,
nagpapahiwatig at nagpapagising pang lalo sa maalab na
hangaring makapagtamo ng tunay na kalayaan at karapatan
ng bayan.