Aby rozpocz lektur,

kliknij na taki przycisk ,

ktry da ci peny dostp do spisu treci ksiki.

Jeli chcesz poczy si z Portem Wydawniczym

LITERATURA.NET.PL
kliknij na logo poniej.
 Maria Grodecka

ZMIERZCH
WIADOMOCI OWCY
wszystko o wegetarianizmie

2
Tower Press 2000

Copyright by Tower Press, Gdask 2000

3
Co nam ley na sercu? Wszystko nam ley na sercu. Cae
okrge, lekko spaszczone na biegunach szczcie planety.
Cale owalne, elipsoidalne szczcie galaktyki. Wszystko.
Pokj narodom i pax tibi. I nawet to, eby ci, co buduj budy
dla psw, nie robili otworu budy na zachd, skd tu, na
rednich szerokociach, wiej najprzewaniejsze wiatry i psy
marzn.

Edward Stachura
(Caa jaskrawo)

4
 Wegetarianizm
w wiecie wspczesnym

Ci, ktrzy wybieraj wegetariaski sposb ycia, czyni doniosy wkad

na rzecz rozwizania wiatowego problemu ywienia, przyczyniaj si do
zlikwidowania rzezi i tortur czujcych istot, hodowanych masowo w okrut-
nych warunkach, a do swojego wasnego ycia wnosz nowe miary ywot-
noci i zdrowia.

The Vegetarian Socjety

(Deklaracja)

Potocznie i najoglniej wiadomo, e wegetarianizm to bezmisny sposb odywiania si

pokarmami rolinnymi i nabiaowymi. rdosw tej nazwy jest jednak bogatszy i bardziej
obiecujcy, wyraa wiele skojarzonych z ni postulatw i oczekiwa. aciskie sowo ve-
getare znaczy rosn, kwitn, rozwija si; vegetus znaczy zdrowy, silny, ochoczy; ve-
getator za to ten, ktry daje ycie, a vegetamen sia yciodajna.
Kady, kto po raz pierwszy spotyka si z t nazw, najczciej wychwytuje z niej tylko
akcent negatywny, tzn. e wegetarianizm polega po prostu na niejadaniu misa, i na tym ko-
niec. W istocie za zaprzestanie jadania misa stanowi dopiero pierwszy krok wiodcy w
sfer rnorodnych, nowych spraw i problemw, zarwno zdrowotnych i ywieniowych, jak
te moralnych, ekonomicznych, filozoficznych i wielu innych. Sama informacja o tym, co si
jada, a czego si nie jada, to dopiero wprowadzenie do dalszych wyjanie dotyczcych
przyczyn i motyww tego zaniechania, propozycji nowego, odmienionego jadospisu, analizy
wymogw ywieniowych ludzkiego organizmu i wartoci rnych pokarmw. To z kolei
otwiera dostp do szerszych, bardziej oglnych zagadnie dotyczcych tego, co waciwie
chcemy osign, szukajc waciwszych ni dotychczas sposobw odywiania, i jakie wa-
runki musz zosta przedtem spenione. Wtedy dopiero okazuje si, e wegetarianizm obej-
muje zarwno problematyk zdrowia fizycznego i psychicznego, jak i zagadnienia ekono-
miczne, ekologiczne, moralne i kulturalne. e nie mona zmieni sposobu odywiania, nie
zmieniajc sposobu mylenia i oceniania. Wegetarianizm to zmiana stylu ycia; kierunku
aspiracji, rozchwianie wielu stereotypw obyczajowych, zalegajcych jak cikie kody na
drodze postpu i rozwoju kultury. W dalszej perspektywie prowadzi do przeobraenia istnie-
jcych wiatowych struktur ekonomicznych i przezwycienia tkwicych w nich sprzeczno-
ci i paradoksw.
Aspiracje i pogldy wspczesnych rzecznikw i zwolennikw wegetarianizmu nie s
czym zupenie nowym i niespotykanym w historii. Chocia wegetarianizm znany jest od
tysicy lat, to jednak dotychczas traktowany by raczej jako ciekawostka i teoretyczny po-
stulat, realizowany bardzo rzadko i przez nielicznych, mimo i wegetarianami byo w prze-
szoci wielu najwybitniejszych mylicieli, pisarzy, uczonych, filozofw. Naleeli do nich
m.in. Sokrates, Platon, Pitagoras, Hipokrates, Plutarch, Leonardo da Vinci, Izaak Newton,
Wolter, Goethe, Gandhi, Lew Tostoj, Maksym Gorki, Bernard Shaw i wielu innych, rwnie
znakomitych. Synna w staroytnoci szkoa pitagorejska traktowaa bezmisny sposb od-
ywiania jako jedno z podstawowych zaoe sposobu ycia godnego czowieka, umoli-

5
wiajcego jego intelektualny i moralny rozwj. W staroytnej Grecji obowizki moralne
czowieka wobec zwierzt traktowano znacznie powaniej ni potem i obecnie. Do historii
przeszed jeden z wyrokw ateskiego areopagu, ktry skaza na mier chopca za to, e
olepi ptaka. Nigdy jednak dotd nie by wegetarianizm ruchem masowym ani ideologi
poruszajc umysy i serca, praktyk szeroko stosowan, upowszechniajc si dynamicznie,
tak jak to si dzieje obecnie. Od okoo 25 lat przybierajcy na sile i upowszechniajcy si z
kadym rokiem ruch wegetariaski jest waciwie zjawiskiem bez precedensu.
Wrd podstawowych motyww, jakimi kieruje si wspczesny ruch wegetariaski, do-
minuj motywy etyczne, zdrowotne, ekonomiczne, ekologiczne i humanitarne. Specyfik
dziaalnoci wspczesnych zwolennikw wegetarianizmu stanowi, pozornie bezsilna, roz-
paczliwa obrona wiata zwierzt przed potniejc stale fal drapienoci i bezwzgldnoci
ze strony czowieka. Zasig i metody eksploatowania zwierzt przez ludzi osigaj obecnie
stan wskazujcy na brak jakichkolwiek barier czy hamulcw w tym zakresie. Potrzeb obro-
ny wyzwala wewntrzny protest przeciwko okruciestwu, uczuciowa niezgoda na bezkarne
torturowanie czujcych istot, jakimi s zwierzta hodowlane, i ogromne wspczucie dla
nich. Wspczucie to dziaa jak sygna alarmowy, ktry zmusza do zwrcenia uwagi na wiele
innych niepokojcych faktw i problemw, do ktrych nie zaalarmowani nie przywizuj
wikszej wagi, traktujc je jako normalne.
Pierwotnie wegetarianizm wyrs z gbokiego poczucia koniecznoci podjcia dziaania
zmierzajcego do ulenia doli wszystkich istot yjcych w wiecie, zdominowanym bez-
wzgldnie przez jedn z nich czowieka. Okazuje si jednak, e konsekwencje tej dominacji
staj si rdem coraz wikszych zagroe; jednakowo niebezpiecznych dla obu stron
zdominowanych i dominujcych, e pomocy potrzebuj nie tylko ofiary, ale i oprawcy. Non-
szalanckie szafowanie cudzym yciem i cudzym cierpieniem, etyczna nieprzezorno, stay
si dla czowieka przyczyn nowych, nieznanych dotd w jego historii zagroe zdrowot-
nych, ekologicznych, ekonomicznych, ju nie tylko lokalnych, ale na skal caych kontynen-
tw.
Motywy zdrowotne wegetarianizmu znajduj mocne oparcie w najnowszych badaniach,
ktre wykazuj w sposb coraz trudniejszy do zakwestionowania, e miso nie tylko nie jest
czowiekowi potrzebne do ycia i zachowania zdrowia, ale zdecydowanie mu szkodzi i jest
jedn z gwnych przyczyn wikszoci tzw. chorb cywilizacyjnych, masowo wystpujcych
tylko w krajach zamonych, rozwinitych, tzn. tam, gdzie przyjte standardy odywiania
zakadaj wysokie spoycie misa.
Motywy ekonomiczne wegetarianizmu wi si ze stwierdzeniem prostego faktu, e go-
spodarka ywieniowa wiata zdominowana jest przez potrzeby paszowe. Od 80 do 90% caej
wiatowej produkcji zboa i rolin strczkowych przeznacza si na pasz dla trzody, ktrej
misem ywi si tylko okoo 30% ludnoci wiata.
Istotnym uzasadnieniem wegetarianizmu s rwnie wzgldy ekologiczne. Skaenie ro-
dowiska na skutek masowej produkcji zwierzcej jest nie mniejsze ni zatrucie odpadami
przemysowymi. Stymulowanie urodzajnoci gleby sztucznym nawoeniem oraz stoso-
wanie chemicznych rodkw chwastobjczych i owadobjczych doprowadzio do tego,
e kady prawie pokarm wkadany przez nas do ust jest skaony i, w mniejszym lub
wikszym stopniu, toksyczny. A przecie to chemiczne stymulowanie iloci zbiorw uwa-
runkowane jest wycznie potrzebami paszowymi i stale wymuszane wzrastajcym apetytem
na miso. Dla nakarmienia do syta wszystkich ludzi na wiecie pokarmem rolinnym wystar-
czyaby 1/5 tych wszystkich, takim wysokim kosztem uzyskiwanych obecnie, zbiorw. Gene-
ralnym zaoeniem wegetarianizmu jest przekonanie, e wspczesny wiatowy problem y-
wienia si misem nie polega na tym, eby jak si powszechnie sdzi byo go coraz wi-
cej, ale eby obyczaj jadania misa przeszed jak najszybciej do niesawnej historii bdw i
win gatunku ludzkiego.

6
 Jako ruch spoeczny wegetarianizm rozwija si obecnie w bardzo wielu krajach. Bior w
nim udzia przyrodnicy, humanici, lekarze, ktrzy swymi badaniami i publikacjami uzasad-
niaj jego zaoenia i upowszechniaj jego zasady. Z dostpnych materiaw anglojzycz-
nych wynika, e w Anglii i w Stanach Zjednoczonych ruch wegetariaski rozwija si bardzo
dynamicznie i obejmuje swoim zasigiem coraz wiksz liczb zwolennikw. W wielu kra-
jach i we wszystkich rodowiskach ludzie w rnym wieku i rnych zawodw zaprzestaj
jadania misa ze wzgldu na moralny sprzeciw, jaki budzi w nich legalne i bezkarne torturo-
wanie zwierzt.
W wielu krajach zachodnich wegetarianie stanowi ju powan grup spoeczn. Z po-
trzebami klientw-wegetarian liczy si przemys spoywczy, produkujc dla nich m.in. go-
towe potrawy bezmisne, jak np. dania z soi w rnych wersjach smakowych, jarskie sosy,
budynie, rolinne koncentraty biakowe, ekstrakty drodowe, uywane jako odywki i przy-
prawy smakowe. Na zaspokojenie potrzeb klientw wegetarian s rwnie nastawione nie-
ktre hotele, restauracje i domy wypoczynkowe. Zapraszaj liczne jarskie jadodajnie.
Ukazuj si czasopisma wegetariaskie, a angielskie towarzystwo (The Vegetarian So-
ciety) ma rwnie wasn oficyn wydawnicz i wasn ksigarni. Do programu tych towa-
rzystw naley m.in. przeprowadzanie bada naukowych i organizowanie konferencji powi-
conych sprawom wegetariaskim, zarwno od strony ywieniowej, jak i humanistycznej.
Wedug oblicze dokonanych w listopadzie 1978 r. jedynie w USA byo 9-10 milionw
wegetarian, 40-50 milionw osb opowiadao si za bardziej umiarkowanym spoyciem mi-
sa, a co take godne uwagi prawie 80% ludzi udaje sobie spraw z co najmniej jednego z
powodw skaniajcych do wegetarianizmu, nawet jeeli sami nie s wegetarianami. Z do-
stpnych broszur i publikacji amerykaskich wynika, e w USA dziaa obecnie okoo 30 r-
nych stowarzysze i organizacji wystpujcych w obronie zwierzt, domagajcych si wyda-
nia zakazu stosowania wiwisekcji, i informujcych o wegetariaskich sposobach odywiania
(Vegetarian Information Service) itp. Do bardziej aktywnych i zaangaowanych w spraw
obrony zwierzt naley stowarzyszenie pod nazw Farm Animal Reform Movement (FARM)
z siedzib w Waszyngtonie. Od 60 ju lat dziaa te, gwnie we Francji, Midzynarodowe
Towarzystwo Biogeniczne. Zostao ono zaoone w 1928 roku przez filozofa i jzykoznawc
Edmonda Bordeaux-Szekely oraz pisarza, laureata nagrody Nobla Romain-Rollanda. Pro-
gram towarzystwa opiera si gwnie na wybranych tekstach ze zwojw znalezionych w po-
bliu Morza Martwego Esseskiej Ewangelii Pokoju i Zend-Avesty. Ukazuje si rwnie
wielostronicowy ilustrowany miesicznik, Vegetarian Times. Czonkowie rozmaitych stowa-
rzysze i organizacji wegetariaskich odbywaj okresowe midzynarodowe zjazdy i urz-
dzaj konferencje. Midzynarodowa Unia Wegetariaska (International Vegetarian Union),
majca sw siedzib w Cheshire, w Anglii, wydaje kadego roku obszerny informator o
sprawach wanych i ciekawych dla wegetarian na caym wiecie, m.in. o produktach spo-
ywczych sprzedawanych w rnych krajach specjalnie na potrzeby wegetarian, o hotelach,
pensjonatach i jadodajniach wegetariaskich, a ponadto publikuje najnowsze doniesienia
naukowe, ywieniowe i inne, majce znaczenie dla szerzenia wiedzy o wegetarianizmie na
caym wiecie. Nosi on tytu Societys International Vegetarian Health Handbook.
Symbolem wegetarianizmu jest kieek wschodzcej roliny. Jego stylizowany rysunek
widnieje na wszystkich publikacjach wydawanych przez The Vegetarian Society wraz z na-
stpujcym wezwaniem: Midzynarodowy znak rozpoznawczy, jako emblemat nowo-
czesnego wegetarianizmu, to kieek wschodzcej roliny, ktry jest symbolem rda
ludzkiego poywienia, potrzeby zdrowia i humanitarnego sposobu ycia. Wyraa si on
w sowach: yj i pozwl y innym. (Live and let live.) Dewiz angielskiego wegetaria-
nizmu jest rwnie krtka sentencja, ujmujca trafnie jego cele i zaoenia: Wegetarianizm
to po prostu zdrowy rozsdek i wspczucie. (Vegetarianism just common sense and
compassion.) Na kopertach listw wysyanych przez The Vegetarian Society znajduje si

7
piecztka z nastpujcym wezwaniem: Dont shed blond this Christmas go vegetarian.
(W to Boe Narodzenie ju nie przelewaj krwi zosta wegetarianinem).
W 1982 roku ukazao si w Nowym Yorku dziesite ju wydanie ksiki amerykaskiej
autorki, Frances Moore Lapp, pt. Diet for a Small Planet (Dieta dla maej planety.) Dla
wegetarianizmu jest to pozycja o niezmiernie doniosym znaczeniu, i co bardzo znamienne, w
dziesiciu kolejnych wydaniach od r. 1971 do 1982 osigna dwumilionowy nakad.
Pisze si o niej, e jest to ksika, ktra zapocztkowaa rewolucj ywieniow w wiecie.
Z rozwaa autorki wynika, e wok wspczesnego systemu ywienia zorientowanego na
produkcj i spoywanie misa koncentruje si wikszo zasadniczych trudnoci nkajcych
wiat wspczesny. S to trudnoci natury ekonomicznej, zdrowotnej, moralnej i ekologicz-
nej. Podstawowa teza Frances Moore Lapp sprowadza si do tego, e wspczesny system
odywiania opiera si na niewiarygodnym marnotrawstwie ywnoci. To ogniwo porednie,
jakim jest organizm zwierzcia hodowlanego, pochania co najmniej 90% jej zasobw. I pod-
czas gdy liczba ludzi na wiecie stale si zwiksza, gdy rosn niedobory zasobw rolnych w
wielu regionach wiata, rwnolegle wzrasta stale apetyt na miso. W konkluzji tych rozwa-
a autorka zadaje dramatyczne pytanie: Jak dugo jeszcze Ziemia zdoa wykarmi wszyst-
kich mieszkacw naszej planety?
Znaczcymi pozycjami w ruchu wegetariaskim, nie tylko w Ameryce, ale na caym wie-
cie, stay si ksiki Petera Singera. Gwnie Animal Liberation, wydana w Nowym Yorku
w 1977 r., oraz napisana wsplnie z Tomem Reganem i wydana w 1976 r. praca pt. Animal
Rights and Human Obligations. Trzecia, napisana razem z Jimem Masonem i wydana w r.
1980 Animal Factories, to pozycja wstrzsajca, oskarajc bezwzgldno i okrucie-
stwo systemu nowoczesnych, przemysowych hodowli zwierzt. Te monstrualne, mcze-
skie systemy wizienne, jakimi wanie s przemysowe hodowle, bd jednak istniay tak
dugo, dopki kady z nas nie zdecyduje si na zmian swego sposobu odywiania, popiera-
jc w ten sposb nie tylko denie do zlikwidowania gehenny hodowlanych zwierzt, ale
rwnie do odzyskania wasnego zdrowia i godnoci.
W dostpnych pozycjach ksiek i czasopism wegetariaskich towarzystw zagranicznych
mona znale renesansow prawie wszechstronno zainteresowa i poruszanych proble-
mw. Oprcz rozwaa ekonomicznych i zdrowotnych pisze si o zagadnieniach moralnych,
psychologicznych, filozoficznych, humanitarnych. Wszystkie one maj cisy zwizek z nie-
waciwym sposobem odywiania i niewaciwym stosunkiem do zwierzt, przyjtymi po-
wszechnie w caym tzw. cywilizowanym wiecie. Prba rozstrzygnicia dylematu: czy czo-
wiek ma prawo zabija zwierzta, aby ywi si ich misem? wciga w nowy krg zagad-
nie, zarwno bardzo konkretnych i rzeczowych, jak i uskrzydlonych bogactwem uczu i
projektw. W wegetarianizmie wspczesnym zbiegaj si rne wtki renesansowego hu-
manizmu i romantyzmu, a take trzewa rozwaga pozytywizmu, kreujc razem niekonwen-
cjonalny, prawdziwie nowoczesny styl ycia i mylenia.

8
 Ewolucja pogldw
na sprawy odywiania

Staroytni Grecy w okresie przed Likurgiem nie jadali nic innego oprcz
owocw.

Plutarch

Wegetarianizm znajduje coraz silniejsze oparcie w nauce o ywieniu. Jest to nauka sto-
sunkowo moda, obejmujca zakres wiedzy dotyczcej procesw metabolicznych organizmu
ludzkiego, badajca zwizki zachodzce midzy jakoci spoywanych pokarmw a stanem
zdrowia. Niektre badania wskazuj na to, e organizm ludzki nie tylko misa nie potrzebuje,
ale e jest ono dla niego zdecydowanie niewskazane. Oficjalne sfery naukowe opowiadaj si
jeszcze za diet misn, podczas gdy wegetarianie reprezentuj w tym zakresie awangardow
opozycj. Coraz wicej jednak zwolennikw pogldu oficjalnego przechodzi na stron we-
getariaskiej awangardy. Zwaszcza, e w miar jak moda nauka o ywieniu rozwija si i
krzepnie, gromadzi coraz wicej wiedzy, argumentw i dowiadcze przemawiajcych jed-
noznacznie za stanowiskiem wegetariaskim.
Samo jednak wyczenie misa z diety nie oznacza jeszcze osignicia wegetariaskiego
ideau odywiania i ycia i nie wyczerpuje spraw wchodzcych w jego zakres. Wanie do-
piero wtedy, gdy odrzuca si stereotypowe konwencje jedzeniowe, mona rozpocz powa-
ne i dorzeczne poszukiwania nowej, optymalnej diety. I wtedy dopiero mona skutecznie
skorzysta z ogromnego dorobku wiedzy, jakiego nauka o ywieniu przysporzya nam w ci-
gu ostatnich kilkudziesiciu lat. Szczeglnie wiele pasjonujcych odkry zostao dokonanych
przez ostatnie 20 lat, a ich zasb z kadym rokiem wzbogaca si i rozrasta. Na pewno du
rol inspirujc odgrywa w tym procesie nage olnienie zrozumieniem, ktre do wielu ju
dotarto, e rde zdrowia i ywotnoci naley szuka wycznie w pokarmach pochodzenia
rolinnego, bo miso nie jest pokarmem stosownym dla czowieka.
Dziki badaniom i odkryciom, konsumenci swego powszedniego chleba, zdumieni po-
dobnie jak pan Jourdin, gdy dowiedzia si nagle, e mwi proz zaczli si dowiadywa,
e w ich codziennych posikach znajduj si witaminy, pierwiastki ladowe, tuszcze nasyco-
ne i nienasycone, bonnik, cholesterol, aminokwasy i niezliczone iloci rnych innych
skadnikw. Oszoomionym odbiorcom rosncej stale liczby informacji normy prawidowego
ywienia mog si wydawa bardzo zagmatwane i nie do ogarnicia. W kocu wpadamy w
podziw i zadum, zastanawiajc si, w jaki to sposb zdoa ludzki gatunek przetrwa tyle
setek tysicy lat, nie wiedzc o tajemnicach jedzenia tego wszystkiego, co my wiemy dzisiaj.
Na szczcie, istoty ludzkie, podobnie jak wszystkie inne, wyposaone s w naturalne me-
chanizmy dysponujce je do przetrwania. Gdyby bowiem przyroda i ewolucja liczya gwnie
na ich wiedz i rozumny wybr, to szansa przetrwania naszego gatunku byaby rzeczywicie
znikoma. wiat nie zawiesza swoich procesw w oczekiwaniu na akceptacje naukowe. Gdy-
by wszystko, co jeszcze nie odkryte i nie dowiedzione, nie miao prawa funkcjonowa, to co
by si na przykad stao z prawem grawitacji przed Newtonem albo caociowym kreniem
krwi przed Harveyem? Cae szczcie, e zdrowia i ycia ludzkiego gatunku, podobnie jak

9
innych procesw w przyrodzie, chroni od tysicleci wrodzone mechanizmy biologiczne,
takie m.in. jak smak, apetyt, wch. Substancje sodkie wywouj wraanie przyjemne i zwa-
biaj tym poszukujcego pokarmu, podczas gdy gorzkie i kwane ostrzegaj niemiym wra-
eniem: nie jedz nas! Ten rodzaj reakcji znajduje rwnie wyraz w metaforycznym uyciu
stw sodycz, sodki, gorzki, kwany, gdzie sodki i sodycz maj wyrane za-
barwienie dodatnie, a gorycz, gorzki i kwany su do charakteryzowania sytuacji
ocenianych ujemnie. Nie wszystkie zwierzta reaguj tak samo na substancje oznaczone
przez smak ludzki, jako sodkie. Np. limaki i inne skorupiaki reaguj na skrobi i glikogen,
dla nas zupenie pozbawione smaku, rwnie ywo jak na cukier prosty1. Ludzki zmys smaku
reaguje wraeniem przyjemnej sodyczy na naturalne pokarmy dla niego poyteczne, takie
jak np. dojrzae owoce, podczas gdy niejadalne i niedojrzae ostrzegaj przed ich spoywa-
niem smakiem gorzkim i kwanym. Te i wiele innych wrodzonych sygnaw, o ktrych b-
dziemy mwili dalej, bronio zawsze czowieka przed zjadaniem pokarmw szkodliwych, a
nakaniao do poytecznych. Tak wic chronieni przez mechanizmy biologiczne znacznie
bardziej niezawodnie ni przez ludzki rozum, wyszlimy cao z otchani kompletnego braku
wiedzy o tym, co si nadaje, a co nie nadaje si do jedzenia dla istot gatunku, ktry repre-
zentujemy, mniej lub wicej dumnie i zaszczytnie.
Opinie o zdrowym odywianiu zmieniaj si rwnolegle z rozwojem wiedzy o budowie i
funkcjonowaniu organizmu. Gdy w XVII wieku uczeni byli skonni traktowa organizm
ludzki w sposb mechanistyczny, to opierajc si na takich zaoeniach, doradzaliby zapewne
diet zoon tylko z misa, krwi i koci. Poniewa one wanie stanowi podstawowe skad-
niki ciaa ludzkiego, mogyby zosta uznane za jedynie uyteczne dla jego odnowy, podczas
gdy chleb, owoce, warzywa potraktowano by jako zbdne obcienie2. W 200 lat pniej
osignicia chemii i fizjologii umoliwiy zrozumienie, na czym polega proces przemiany
materii, a wtedy chleb i owoce znw stay si akceptowanymi skadnikami poywienia i
uwolniy si od naukowej anatemy. Jednak jeszcze do koca lat dwudziestych XX wieku
opinie lekarzy i dietetykw byy ostro wymierzone przeciwko temu, co nazywano ze zgroz
surowiznami, majc na myli niegotowane owoce i warzywa. Wtedy to wanie do najpow-
szechniejszych grzechw dziecistwa naleay potajemne wyprawy po jabka do sadu lub
do warzywnika po surow marchewk, ktrych domaga si mody organizm, a ktrego po-
trzeby mona byo zaspokoi tylko ukradkiem, z wielkim niekiedy poczuciem winy i lkiem
przed kar. Chorym przepisywano w owym czasie esencjonalne rosoy na wzmocnienie i
duo jajek, a nawet piwo i szampan3, co z kolei odrzuca kategorycznie wspczesna medycy-
na.
Jeeli jednak gatunek ludzki przetrwa wszystkie olniewajce pomysy kolejnych pokole
i wiekw, to wiadczy to niezbicie o sprawnym funkcjonowaniu wrodzonych mechanizmw
orientacji i przystosowania, z ktrych istnienia i doniosoci nie zawsze zdajemy sobie nawet
spraw, a ktre skutecznie chroni nasze zdrowie i ycie.
Wiek XX przynis odkrycie roli witamin, ktre w Polsce nazywano zrazu ycianami.
Witaminy to substancje organiczne, biologicznie czynne, wystpujce w bardzo maych ilo-
ciach, ale niezbdne dla prawidowego przebiegu wszystkich procesw w organizmach ludzi
i zwierzt. Ich brak powoduje zaburzenia i choroby. Najpeniejsz biologiczn aktywno
zachowuj witaminy w pokarmach ywych, tzn. nie gotowanych, surowych. I tak, zdyskre-
dytowane niegdy surowizny wrciy do ask w penym blasku chway. Nie utraciy jednak
dotd swego niechlubnego znaczenia owe wzmacniajce rosoy i zupy, gotowane na misie
i kociach. I do dzi s, niestety, elazn pozycj w jadospisach, chocia wiadomo ju, e

1
Buddenbrock W.: wiat zmysw.
2
Zieliski Tadeusz: wiat antyczny a my.
3
Bircher-Benner M.: Podstawy ywienia leczniczego na zasadach energetyki.

10
znajduj si w nich wypukane z tkanek misa szkodliwe zwizki purynowe, ktrych zwierz
nie zdyo wydali, zanim zostao zabite.
Zdrowotnej wartoci warzyw i owocw dowid na sobie kanadyjski lekarz, dr Robert G.
Jackson. By on zawsze wtym dzieckiem, dlatego rodzice chcieli go wzmocni takim
pokarmem, ktry jeszcze w latach trzydziestych uchodzi za najzdrowszy. Dawano mu wic
potrawy wysokokaloryczne, wysokobiakowe, duo cukru i tuszczu, wpdzajc go tym nie-
wiadomie w coraz cisz chorob. Chorowa wic stale a do 40 roku ycia. I gdy by ju
prawie umierajcy, sam wyleczy si cakowicie, stosujc diet owocowo-warzywn. Przez
pierwsze trzy tygodnie zaplanowanej kuracji przeprowadza godwk, pijc tylko wod, a
nastpnie zmieni radykalnie cay dotychczasowy sposb odywiania. Zaniecha jadania nie
tylko misa, ale take wikszoci gotowanych potraw, oprcz kaszy na mleku spoywanej
codziennie jako posiek poudniowy i niektrych jarzyn. Poza tym jad warzywa i owoce
przewanie w postaci surwek lub krtko gotowane. Po upywie roku nie tylko odzyska
zdrowie, ale zdoby tak znakomit kondycj fizyczn, jakiej nie mia nigdy przedtem. Histo-
ri swojego wyleczenia opisa w ksice, ktra staa si bestsellerem lat trzydziestych Jak
by zawsze zdrowym (How to be always well)4.
Zanim jeszcze Kazimierz Funk odkry rol witamin i ich znaczenie dla zdrowia, wysok
warto surowych owocw i warzyw doceni w ostatnich latach XIX wieku szwajcarski le-
karz, M. Bircher-Benner, uzasadniajc to jednak inaczej, cho rwnie trafnie, jak to uczyni
pniej Funk. Bircher-Benner twierdzi mianowicie, e gwnym rdem wartoci, jak or-
ganizm czerpie z pokarmw, jest energia wiata sonecznego, magazynowana w tkankach
rolin w procesie fotosyntezy. Najwiksz ilo skumulowanej energii sonecznej zawieraj
wic surowe wiee warzywa i owoce, podczas gdy wszelkie zabiegi kulinarne, zwaszcza
gotowanie i smaenie, obniaj lub nawet niszcz warto odywcz pokarmw. Pacjenci,
ktrych leczy swoj metod, szybko odzyskiwali zdrowie, co byo najlepszym potwierdze-
niem jego domysw. Jednak Towarzystwo Naukowe z Zurychu, ktremu w 1900 roku
przedstawi swoj teori, uznao j za naukowo nieuzasadnion. Dopiero w 30 lat pniej
mg stosowan przez cay czas z niezmiennym powodzeniem metod oprze na moc-
niejszych teoretycznych podstawach najnowszych osigni fizyki kwantowej5.
Po okresach interpretowania mechanistycznego, chemicznego i biochemicznego tych pro-
cesw, ktre dokonuj si w organizmie ludzkim, pojawia si koncepcja zupenie nowa, a
mianowicie elektromagnetyczna teoria ycia, czyli teoria ycia ujmowanego w relacjach
kwantowych. Jej twrc jest polski uczony, profesor Wodzimierz Sedlak. Ten niemechani-
styczny i ponadchemiczny sposb ujmowania ywego organizmu rzuca nowe wiato na jego
potrzeby energetyczne i sposb ich zaspokajania. We wszystkich dotychczasowych interpre-
tacjach funkcji odywiania wyczny nacisk kadzie si na rol substancji pokarmw, pod-
czas gdy bioelektronika przykada rwnie znaczenie do zjawisk elektronicznych zachodz-
cych podczas jedzenia. Do zjawisk tych naley np. zwalnianie elektronw z tkanki pokarmo-
wej, jako skutek gryzienia, ucia i trawienia i przenoszenie ich w procesie oddychania na
tlen. Wraz z transferem (przenoszeniem) elektronw przemieszcza si energia niezbdna we
wszystkich procesach yciowych. W sposb zbliony do tego traktuje proces odywiania
system jogi, posugujc si pojciem prany. Co jednak stanowi najwikszy przeom w do-
tychczasowych interpretacjach ywienia, to wyeksponowanie przez bioelektronik roli wia-
domoci w procesach metabolicznych. wiadomo ludzka, jako proces energetyczny, a ci-
lej elektromagnetyczny, ma doniosy wpyw na kierunek przemiany materii i dlatego nie u
wszystkich ludzi ta sama substancja pokarmowa zostaje wykorzystana w sposb identyczny,
poniewa przetwarzanie jej i przyswajanie ulega indywidualnym zmianom i odchyleniom
zalenym od stanu wiadomoci jedzcego. W tym wietle zapotrzebowanie na okrelone
4
Gumowska Irena: ycie bez staroci.
5
Winiewska-Roszkowska Kinga: Rola dietetyki i higieny jako czynnika zdrowotnego.

11
skadniki pokarmowe jest tak samo zindywidualizowane, jak potrzeby kulturalne i spoeczne
i dlatego formuowanie sztywnych, drobiazgowych norm ywienia traci rzeczowe uzasadnie-
nie6.
Kady nowy pogld na rol i funkcj odywiania napotyka z pocztku wiele sprzeciww i
zastrzee. Opr w przyswajaniu Nowego i przezwycianiu Starego przejawia si zreszt w
kadej dziedzinie ycia, nie tylko w sprawach ywienia, a jego sia zaley od stopnia skon-
formizowania umysw ludzi, ktrzy ten przeom przeywaj. Takim Nowym w dotychcza-
sowym systemie odywiania, zorientowanym na spoywanie misa, jest wanie wegetaria-
nizm. Otaczaj go ze wszystkich stron bariery hamujce rozwj i moliwo upowszechnia-
nia. W USA najsilniejsza jest bariera ekonomiczna, poniewa przemys misny reprezentuje
tam potg finansow, dwigajc na sobie znaczn cz caego potencjau gospodarczego
kraju. Istnieje rwnie bariera technologiczna i organizacyjna, cay system hodowli, uboju,
przetwrstwa, handlu, w ktry zainwestowano urzdzenia, budynki, tereny tworzce razem
ogromny przemys. W dodatku przemys ten zatrudnia setki tysicy ludzi, jego zaamanie
grozioby wic powanymi komplikacjami. Mocno zaznacza si dziaanie bariery informa-
cyjnej. W Polsce na przykad redakcje czasopism niechtnie przyjmuj teksty na ten temat, a
Towarzystwo Zwolennikw Wegetarianizmu w Warszawie zostao zarejestrowane dopiero w
kwietniu 1980 roku, mimo poprzednich 35-letnich daremnych stara. Oglnopolskie Towa-
rzystwo Wegetarian nie istnieje do tej pory. Wydawnictwa traktuj problematyk wegetaria-
sk jako odium. Misoerstwo chronione jest rwnie starannie przez barier polityki kultu-
ralnej, dlatego zapewne, e zakwestionowanie uznanego sposobu odywiania moe grozi
podwaeniem rwnie i innych autorytetw, wzorw, norm, dogmatw. Jedna z najsilniej-
szych, to bariera tradycji. Utrwalone w najgbszych warstwach obyczaju wzory przyrzdza-
nia potraw, komponowanie zestaww, jadanie okrelonych potraw w okrelonych porach
dnia i wiele jeszcze innych, tworz razem nieprzebyty mur przyzwyczaje. Np. zgodnie z
takim wanie nurtem tradycji, dwa najwiksze wita katolickie ton we krwi zabijanych z
tej okazji zwierzt, chocia obyczaj ten nie ma nic wsplnego z religi mioci i wspczucia.
Jedn z najsilniejszych i najtrudniejszych do pokonania barier jest opr wewntrzny ludzi
przyzwyczajonych do jadania misa. Dziaa tu presja skojarze smakowych i nawykw my-
lowych, przywizanie do stereotypowych potraw, ktre tworz razem bardzo mocn, dla
wielu nieprzekraczaln,
b a r i e r p s y c h i c z n . Ona jest wtedy rzeczywistym uzasadnieniem sprzeciwu,
niezalenie nawet od stopnia uznania racji rozumowych i moralnych wegetarianizmu.
Program wegetariaski tym rni si od wszystkich innych, e szansa jego realizacji zale-
y od tego, w jakim stopniu k a d y zdoa przeama w sobie te bariery i od indywidualnej
zmiany sposobu odywiania si k a d e g o czowieka. Wymaga to przede wszystkim zmia-
ny sposobu mylenia o jedzeniu, wymanewrowania siebie samego z kultywowanego nie-
zomnie przekonania o absolutnej koniecznoci jadania takich pokarmw i w takich tylko
zestawieniach, do jakich kady przywyk i uwolnienia si od nieracjonalnej obawy przed
ujemnymi skutkami jakichkolwiek odchyle w tym zakresie.
Zmiana odywiania wie si z pewnym stopniem umysowej plastycznoci, szerszym za-
kresem wyobrani, a take wymaga tej waciwoci psychicznej, ktr mona by nazwa
zmysem przygody. Ludzie obdarzeni t waciwoci lubi wszystko, co nowe i niebanal-
ne, bawi ich i cieszy kada odmienno w sposobie bycia, traktuj to jako form twrczoci i
zabawy. Ogromn rol w przeamywaniu stereotypw jedzeniowych odgrywa silna motywa-
cja. Moe to by troska o wasne zdrowie, estetyczna odraza do potraw misnych, poczucie
wspodpowiedzialnoci za rodowisko biologiczne, gwnie jednak wspczucie dla zwie-
rzt. Ale doznawanie takiego wspczucia te wymaga wraliwoci i ywej wyobrani po-

6
Sedlak Wodzimierz: Bioelektronika.

12
zwalajcych na uzmysowienie sobie ich cierpienia, jako nieuniknionego warunku zaspoko-
jenia naszej ochoty na miso.
Mimo zagroenia ze strony tych wszystkich potg ekonomicznych, obyczajowych i in-
nych, chronicych ze nawyki w zakresie odywiania, ich pozycja wcale nie jest tak mocna,
jakby si pozornie wydawao. Wegetarianizmu bowiem chroni fakty, ktre s silniejsze ni
interesy ekonomiczne, tradycja, konformizmy i wewntrzne opory. Takimi faktami s: sytu-
acja demograficzna wiata, epidemia chorb cywilizacyjnych oraz rozwijajca si z dnia na
dzie nowoczesna wiedza o ywieniu. Stwarzaj one mocne bariery, chronice wegetaria-
nizm. Oprcz tych obiektywnych barier zdrowia i przetrwania, chroni go rwnie, mniej
moe uchwytne, ale take silne, bariery zdrowego rozsdku i wspczucia.

13
 Dylematy biakowe

Pomylcie o straszliwej energii nagromadzonej w kadym produkcie ro-

linnym, na przykad w odzi. Zakopujecie od do ziemi i oto nastpuje
eksplozja tak silna, e wynikiem jej jest db. Zakopcie natomiast martwego
barana, a nie otrzymacie nic prcz rozkadu i zgnilizny.

George Bernard Shaw

Cay system ywienia zorientowany na spoywanie misa tworzy we wspczesnym wie-

cie ogromn, zoon struktur hodowlano-przemysowo-handlow. Istnienie i funkcjonowa-
nie tej struktury wyrasta z zapotrzebowania konsumentw na produkty i przetwory misne.
To zapotrzebowanie opiera si z kolei na przekonaniu tyche konsumentw o koniecznoci
jadania misa dla zachowania zdrowia i podtrzymania si. Bdno tego przekonania pocho-
dzi z niesusznego utosamiania biaka wycznie z misem. Biako jest czowiekowi rze-
czywicie potrzebne, ale biako jest nie tylko w misie. A taka wanie interpretacja utrwalia
si w powszechnej opinii zarwno producentw, jak i konsumentw misa. Zacznijmy wic
od wyjanienia, co to jest biako.
We wszystkich podrcznikach fizjologii ywienia biako jest wymieniane jako jeden z
trzech podstawowych skadnikw pokarmowych, obok tuszczw i wglowodanw. We
wszystkich ywych organizmach odgrywa ono donios rol jako zasadniczy skadnik cyto-
plazmy, budulcowej substancji komrki, stanowicej, jak wiadomo, elementarn struktur
biologiczn ziemskiego ycia. Wszystkie biaka skadaj si z aminokwasw, chemicznych
zwizkw organicznych. Kady z nas w 18 do 20% wagi skada si z biaka. Z biaka zbudo-
wane s takie istotne substancje podtrzymujce funkcje organizmu, jak enzymy, hormony i
hemoglobina. Biaka bior udzia w utrzymywaniu rwnowagi wody w organizmie, przez
prawidowy jej rozdzia po obu stronach bon komrkowych. Rozdte brzuchy zagodzonych
dzieci bywaj wynikiem niedostatku biaka, ktry powoduje gromadzenie si pynw w prze-
strzeni midzykomrkowej. Syntetyzowanie si nowych biaek potrzebne jest rwnie do
tworzenia przeciwcia, niezbdnych do zwalczania infekcji bakteryjnych i wirusowych.
Wok potrzeb biakowych czowieka oraz rde ich zaspokajania naroso wiele rozpo-
wszechnionych nieporozumie i bdnych mniema. Wiadomo wprawdzie, e skoncentrowa-
nym pokarmem biakowym jest nie tylko miso, ale rwnie mleko, ser, jaja, roliny strcz-
kowe, orzechy, ziarna oleiste oraz ziarna zb. Mwi si jednak i pisze, e s to biaka nie-
penowartociowe w przeciwiestwie do penowartociowego biaka, jakie jest w misie.
Takie rozrnianie, nie objanione do koca, moe wprowadzi w bd, bo sugeruje, e mi-
so zawiera jaki i n n y rodzaj biaka, podczas gdy w rzeczywistoci wszystkie biaka ska-
daj si z aminokwasw, w rnych tylko kombinacjach, i jako integralny skadnik ywych
organizmw wystpuj w caej przyrodzie oywionej.
Jak ju wiemy, biaka proste, czyli proteiny, skadaj si ze zwizkw organicznych, zwa-
nych aminokwasami. Niewyobraalna rnorodno biaka wynika std, e ograniczona ilo
aminokwasw wchodzi w skad nieograniczonej iloci rnych kombinacji. Kada tkanka w
organizmie ludzkim, zwierzcym czy rolinnym, zbudowana jest z innego rodzaju substancji.

14
Odmienne biaka wchodz w skad mini, koci, krwi, enzymw, nerww, bon itd. Co wi-
cej, kady osobnik, reprezentujcy jakikolwiek gatunek rolinny czy zwierzcy, ma rwnie
nieco odmienn struktur czstek biaka, zalen od jego indywidualnego genotypu.
Roliny zielone uzyskuj biako dziki zdolnoci do asymilacji dwutlenku wgla z powie-
trza i azotu z gleby. Wszystkie ssaki przeuwajce maj zdolno penego wykorzystywania
bogactwa biaka z pasz zielonych dziki specjalnym bakteriom, ktre w ich przewodzie po-
karmowym powoduj rozkad wknistych czci traw.
Aminokwasy, z ktrych skadaj si wszystkie biaka, zarwno rolinne jak i zwierzce, s
takie same. Struktura kadej czsteczki biaka zaley od potrzeb komrki, w ktrej skad
wchodzi, a ponadto od zapisu kodu genetycznego organizmu, ktrego czci jest dana ko-
mrka. Zwierzta takie jak trawoerne przeuwacze i owocoerne mapy wykorzystuj w
swoim organizmie aminokwasy biaka rolinnego, nadajc mu struktur waciw ich organi-
zmowi. Upoledzenie czy niedoskonao organizmu ludzkiego polega na tym, e z 22 ami-
nokwasw, jakie s mu potrzebne do syntezy biakowej, omiu nie potrafi syntetyzowa sam
i musi je otrzymywa gotowe w pokarmach. S to tak zwane aminokwasy egzogenne, nosz-
ce symbol EAA (essential amino acids): tryptofan, leucyna, izoleucyna, lizyna, walina, tre-
onina, metionina i fenyloalanina. Oprcz jajek i mleka, nie odkryto takiego biaka, ktre
miaoby wszystkich 8 potrzebnych aminokwasw, w optymalnych dla potrzeb ludzkiego or-
ganizmu proporcjach. Nawet miso, ktre uchodzi za pokarm pod tym wzgldem najbardziej
kompletny, ma niedobr tryptofanu, metioniny i waliny. Roliny strczkowe s wprawdzie
zasobne w lizyn, ale maj za to niedobr metioniny, a roliny zboowe niedobr lizyny i
tryptofanu. Z kolei w lizyn i tryptofan zasobne s wszystkie prawie jarzyny, dlatego wic
pene pokrycie potrzeb biakowych organizmu mona uzyska tylko przez jadanie pokarmw
jak najbardziej urozmaiconych. Takim najprostszym, niezawodnym poczeniem biakowym
jest pokarm z jakiegokolwiek zboa, np. kaszy, pieczywa, mki z dodatkiem mleka lub rolin
strczkowych, np. fasoli, grochu, soi, soczewicy. Niedobr metioniny w rolinach strczko-
wych zostaje wtedy uzupeniony metionin zawart w ziarnach zb, a niedobr lizyny w
zbou lizyn z rolin strczkowych. I w ten sposb otrzymujemy biako penowartociowe.
Przecitny konsument wyobraa sobie, e miso ma wysz warto pokarmow, ponie-
wa organizm otrzymuje od razu g o t o w e biako, ktrego nie potrzebuje ju potem syn-
tetyzowa z poszczeglnych aminokwasw. W rzeczywistoci sprawa ma si zupenie ina-
czej. Nasz ukad trawienny k a d e otrzymane biako, zwierzce czy rolinne, musi przed-
tem rozoy na pojedyncze aminokwasy. Jest to konieczne z tego powodu, e aden orga-
nizm nigdy nie wcza w ramy swojego ciaa czsteczki obcego biaka. W procesie trawienia
wszystkie wiksze czsteczki zwizkw pokarmowych zostaj rozbite na takie elementy,
ktre mog przenika pprzepuszczalne bony komrkowe, a nastpnie ulega ponownemu
zestawieniu i swoistemu przebudowaniu, ale ju na typ zwizku waciwego dla danego or-
ganizmu.
Warto biaka, ktre zjadamy, zaley od stopnia jego przyswajalnoci przez organizm, co
oznacza si symbolami PER (protein efficiency ratio) lub NPU (net protein utilization).
Wartoci te zale z kolei od trzech czynnikw: 1. iloci spoytego biaka, 2. iloci biaka
przyswojonego przez przewd pokarmowy, 3. iloci biaka zatrzymanego przez organizm.
Ten ostatni, trzeci czynnik, decyduje o tzw. wartoci biologicznej biaka. Warto ta polega
na waciwej proporcji aminokwasw w pokarmie. Np. jeeli pokarm zawiera ilo tryptofa-
nu odpowiadajc w 100% wymogom wzoru jego przyswajalnoci, tak samo 100% leucyny i
po 100% innych EAA, ale tylko 50% lizyny, to warto biologiczna spoytego w tym pokar-
mie biaka pozostanie na poziomie owych 50% w s z y s t k i c h EAA. Lizyna bdzie w tym
przypadku tzw. aminokwasem ograniczajcym. Reszta pokarmu zostanie wykorzystana przez
organizm na potrzeby energetyczne, tak samo jak wglowodany.

15
 Bardzo istotne dla uzyskania prawidowej wiedzy o ywieniu jest zdawanie sobie sprawy
z tego, e ilo biaka w rnych produktach spoywczych nie pokrywa si z ich wartoci
NPU, to znaczy ze stopniem ich przyswajalnoci. Od kilkudziesiciu lat za posiadajce naj-
wysz warto NPU uchodzi jajko, ktre ma by takim biakowym ideaem, e uznano je za
wzr sucy do mierzenia proporcji aminokwasw w innych pokarmach. Zostao to ustalone
przez grup ekspertw wiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) przy ONZ w 1965 r. Oprcz
jajka bardzo wysoki stopie przyswajalnoci biaka ma mleko, ser, ry, a dopiero potem mi-
so, w nieznacznym tylko stopniu lepiej przyswajalne ni soja.
Nie zawsze orientujemy si, e bardzo zasobne w biako s wszystkie ziarna zb. Ami-
nokwasem ograniczajcym ich pen warto biologiczn jest lizyna, ktrej niedobr mona
atwo uzpeni niewielk iloci mleka, jajka, sera, fasoli lub soi. Biako jest rwnie w ja-
rzynach, chocia w nieznacznej iloci, ale za to w peni przyswajalne. Jarzyny posiadaj spo-
ro lizyny i tryptofanu, dlatego s dobrym uzupenieniem do ryu, kukurydzy, prosa (kasza
jaglana), orzechw i ziaren oleistych.
Warzywa: buraki, ogrki, marchew, seler, dynia, rzodkiewki, pomidory, saata kadych
10 dag zawiera 1 g w peni przyswajalnego biaka. Wszystkie te warzywa charakteryzuje
brak metioniny (oprcz szpinaku, grzybw, kukurydzy) i dlatego naley je czy z kaszami,
orzechami, ziarnami sezamowymi i sonecznikowymi, kukurydz, ryem i jajkami. Cebula i
cykoria maj po 2 g biaka w kadych 10 dag, w peni przyswajalnego.
Owoce: melon, arbuz, rodzynki, liwki suszone, winie, winogrona maj po 2 g w peni
przyswajalnego biaka.
Jabka, morele, banany, grapefruity, cytryny, pomaracze, brzoskwinie, gruszki, liwki,
jagody, truskawki, maliny, porzeczki maj po okoo 1 g przyswajalnego biaka na kadych
100 gramw.
Umiarkowana warto przyswajalnego biaka (NPU) w rolinach strczkowych, mimo du-
ej jego iloci, zwaszcza w soi, wynika z niedoboru metioniny i izoleucyny. Podobnie jak
umiarkowana przyswajalno biaka zboowego jest spowodowana niedoborem lizyny.
Pewnych produktw z niedoborem jednego czy dwch spord EAA mona by jada tak
due iloci, aby si tego uzbierao, byaby to jednak metoda nieekonomiczna i prowadzca
do otyoci. Istnieje lepszy sposb uzyskiwania wikszej wartoci biakowej z mniejszej ilo-
ci produktw rolinnych zawierajcych uzupeniajce si aminokwasy egzogenne. W wy-
maganych zestawach i proporcjach uzyskuje si nawet wzrost wartoci biologicznej biaka.
Np. dziki poczeniu ryu z mlekiem uzyskuje si 29% biaka wicej ni wtedy, gdy od-
dzielnie wypije si mleko i oddzielnie zje ry. W poczeniu ryu z fasol wzrost wynosi
43% w stosunku do sumy biaka zawartego w kadym z nich oddzielnie. Jak due korzyci
przynosi ta metoda kompletowania biaka, wiadczy takie przykadowe wyliczenie:
2 szklanki soi = 33 dag woowiny
8 szklanek mki = 35 dag woowiny.
W przypadku poczenia mki z soj uzyskuje si 32% wzrostu wartoci biakowej, co
daje w sumie ilo biaka tak sam, jak w 1 kg woowiny.
A oto inne przykady takich zestaww:
Fasola, groch + ry w proporcji 1,5 : 4 wzrost wartoci biaka 43%.
Fasola, groch + mka pszenna w proporcji : 3 wzrost 33%.
Fasola, groch + kukurydza w proporcji 1,2 : 2 - wzrost 50%.
Soja + ry w proporcji 1,2 : 5 wzrost 32%.
Ry, mka + mleko w proszku w proporcji 3 : 1,3 wzrost 13%.
Mleko + ziemniaki w proporcji 3 due ziemniaki : 2 yki proszku wzrost 7%.
Jeeli jednak w proponowanych poczeniach jednego ze skadnikw bdzie troch wicej
lub mniej ni wymaga proporcja biakowa, to nic nie szkodzi, bo nadmiar zostanie zuyty na
potrzeby energetyczne, ktre s rwnie wane jak budulcowe.

16
 Taki wzrost wartoci biakowej, wikszy lub mniejszy, uzyskuje si poza tym przy
wszystkich zestawach pokarmw, w ktrych czy si skadniki o uzupeniajcej wartoci
aminokwasw.
Mleko jest doskonaym uzupenieniem do wszystkich produktw majcych niedobr lub
brak lizyny i izoleucyny gwnie zboowych: kaszy
Tabela zawartoci biaka w popularnych produktach spoywczych. (Wg Moore
Lapp)

Ilo Ilo biaka

Nazwa Ilo bia- przyswajal- Zawarto podstawowych aminokwa-
ka nego sw egzogennych
w w gramach
gra-
mac
h
1 2 3 4 5
Kasza jaglana sucha 6 dag 6 3 metionina +, tryptofan + +, izoleucyna x
Kasza gryczana 10 7 metionina x, tryptofan +
Kasza jczmienna 9 6 metionina x, tryptofan +
Kasza kukurydziana 8 3 metionina x
Patki owsiane 4 3 metionina x , tryptofan x
Ry 5 3 metionina +, tryptofan x, izoleucyna x
Mka ytnia z penego przemiau 1 szklanka 16 9 metionina x
Mka ytnia biaa 1 szklanka 8 4 metionina x
Kromka ytniego chleba 4 dag 2,5 1,5 metionina x
Mka pszen. z penego prze- 1 szklanka 16 10 metionina x, tryptofan x
miau
Kromka pszennego chleba 4 dag 2,5 1,5 metionina x, tryptofan x
Makaron ugotowany 14 dag 5 3 izoleucyna x, tryptofan x
Otrby pszenne 1 szklanka 9 6 tryptofan +, lizyna x, metionina +
Fasola sucha 5 dag 13 6 tryptofan +, lizyna +, izoleucyna x
Groch suchy 12 6 lizyna + +, izoleucyna x
Soja sucha 5 dag 17 10 tryptofan +, lizyna +, izoleucyna x
Mleko chude 1 szklanka 9 7 tryptofan +, izoleucyna +, metionina,
lizyna + +
Jogurt 1 szklanka 8 7 tryptofan +, izoleucyna +, metionina x,
lizyna + +
Twarg suchy 10 dag 17 13 tryptofan x, izoleucyna +, metionina x,
lizyna +
Ser ty 3 dag 8 6 tryptofan x, izoleucyna +, metionina x,
lizyna + +
Jajko mae Jedno 6 6 tryptofan +, izoleucyna +, lizyna ++,
metionina +
Orzechy woskie uskane 25 g 4 2 tryptofan +, metionina +
Nasiona sonecznika 3 yki 7 4 tryptofan +, izoleucyna x, metionina x,
lizyna +
Dynia (ziarna) 2 yki 8 5 tryptofan +, izoleucyna x ,lizyna x
Orzechy ziemne arachidowe 2 yki 8 3 tryptofan x
Ziarna sezamowe 3 yki 5 3 tryptofan +, metionina +
Brukselka 10 dag 5 3 tryptofan x, izoleucyna x, lizyna +
Groszek zielony uskany 3/4 szklanki 6 3 tryptofan x, izoleucyna x, lizyna +
Kukurydza 1 kolba 4 3 tryptofan x, metionina x
Fasolka zielona niegotowana 10 dag 2 2 lizyna + +, izoleucyna x, tryptofan x
Jarmu gotowany 3/4 szklanki 4 2 tryptofan x
Kapusta woska ugotowana 1 szklanka 8 4 tryptofan +, lizyna +, izoleucyna
Grzyby surowe 10 dag 3 2 tryptofan x ,lizyna x, metionina +
Szparagi 10 dag 3 2 tryptofan x ,lizyna x
Kalafior (1 szklanka ryczek) 10 dag 3 2 tryptofan +, izoleucyna x, lizyna +
Szpinak ugotowany 1 szklanka 3 1,5 Tryptofan +, izoleucyna x, lizyna + +,

17
 metionina x
Ziemniaki surowe 25 dag 5 3 Tryptofan +, lizyna x

*) x ilo umiarkowana, + - duo, ++ - bardzo duo

i mki, makaronu i klusek. Dwie yki mleka w proszku dodane do I szklanki mki podno-
sz jej warto biakow o 45%. Chleb z serem, kasza z mlekiem, to wszystko trafne po-
czenia biakowe.
Roliny strczkowe bogate w izoleucyn i lizyn uzupeniaj warto biakow kasz, ryu,
makaronu, mki, kukurydzy, patkw owsianych i innych zboowych, a take nasion so-
necznikowych, sezamowych, dyni i orzechw.
Produkty zboowe uzupeniaj si korzystnie z fasol, grochem, soj, serem, mlekiem,
jajkami, a ponadto ry z ziarnem sezamowym.
W warzywach stosunkowo mniej jest niedobr metioniny (z wyjtkiem kukurydzy, szpi-
naku i grzybw), dobrym wic ich dopenieniem s ziarna sezamowe, orzechy, kasza jaglana,
ry i kukurydza. Ry i kukurydza tworz szczeglnie cenne poczenia z fasolk szparagow,
zielonym groszkiem, brukselk, i kalafiorem, podobnie jak grzyby, ktre s dobrym dodat-
kiem do rozmaitych jarzyn, ze wzgldu na zawarto metioniny, ktrej jarzynom na og
brakuje. Niezawodnym uzupenieniem kadej potrawy jest dodatek jajka, zarwno do zbo-
owych jak i jarzynowych. Tak samo dodatek mleka, twarogu, tego sera podnosi warto
biakow kadej jarskiej potrawy, poniewa mleko, podobnie jak jajka, zawiera wszystkie
niezbdne aminokwasy, a zwaszcza zasobne jest w lizyn. Warto zwrci uwag na to, e
soja stanowi pozytywny wyjtek wrd rolin strczkowych ze wzgldu na zawarto trypto-
fanu ma go nawet wicej ni mleko. W krajach, gdzie soja jest szeroko stosowanym po-
karmem dla ludzi, fakt ten zosta wykorzystany do produkcji wysokobiakowych artykuw
spoywczych z soi, o wiele taszych ni miso, chocia znacznie od niego zdrowszych.
To, co ju wiemy o wartoci biaka i zawartoci aminokwasw w rnych rodzajach yw-
noci oraz o zasadach ich kompletowania, pozwala na sporzdzenie podstawowej listy naj-
prostszych artykuw spoywczych, ktre mona potraktowa jako zestaw wystarczajcy do
dziennego zaspokojenia wszystkich, wcznie z biakowymi, potrzeb pokarmowych. Jest to
raczej ilustracja naszych potrzeb ywieniowych ni propozycja, chocia jako propozycja, te
godna uwagi. Podane tu iloci jarzyn, chleba, owocw, kaszy mona zwikszy lub zmniej-
szy, stosownie do indywidualnych apetytw, nie przekraczajc tylko oglnej sumy biaka,
ktrego nadmiar szkodzi tak samo, jak niedobr.

Kasza 6 dag suchej ok. 6 g przyswa-

Do wyboru Makaron 20 dag ugotowanej jalnego biaka
Ry 1/3 szklanki suchego 4g
Ziemniaki 25 dag surowych 3g
Chleb 5 kromek 3g
Warzywa ok. 30 dag przecitnie 7,5 g
Owoce ok. 20 dag przecitnie 5g
Mleko 1 szklanka 2g
Fasola 5 dag 7g
Do wyboru Groch 5 dag 6g
Soja 5 dag 6g
Jajko 1 10 g
Ser ty 5 dag 6g
Do wyboru Twarg chudy 10 dag I1g
Saata gwki 13 g
Do wyboru Szczypiorek
Zielona pietruszka 1g
Cebula 1 rednia 2g

18
 Tuszcz (maso i olej 0,5 g
Suszone owoce
(liwki,
rodzynki, jabka) 5 dag 1g
Orzechy, migday 2,5 dag 2g

przecitnie 58 g przyswajalnego biaka, nie liczc wzrostu wynikajcego z pocze. Ilo kalorii okoo
1700.

Metoda kompletowania aminokwasw, ktra pozwala uzyska tak znaczny wzrost warto-
ci biakowej pokarmw, jest szczeglnie cenna dla osb przyzwyczajonych do duych iloci
misa. Bezporednio po wyczeniu go z diety, zanim mechanizmy trawienne przystosuj si
do potraw jarskich, dobrze jest przez pewien czas zapewni sobie ilo biaka rolinnego, nie
odbiegajc zbyt znacznie od poprzedniej, uzyskiwanej z potraw misnych.
Przy kompletowaniu biaka zakada si potrzeb rwnoczesnego spoywania produktw
zawierajcych uzupeniajce si aminokwasy, tak aby wszystkie one razem znalazy si w
przewodzie pokarmowym. Istniej jednak inne jeszcze, nowsze pogldy dotyczce syntezy
biakowej. Ostatnio przewaa pogld, e nie ma koniecznoci przyrzdzania biakowych
kompozycji w jednej potrawie, chocia istniej rozbienoci w opiniach dotyczcych dugo-
ci czasu, jaki moe upyn midzy zjedzeniem kadego z uzupeniajcych si skadnikw.
Niektrzy sdz, e od 1 do 5 godzin, ale istnieje rwnie pogld, e moe to by dzie, ty-
dzie, a nawet miesic. Jeeli kto na poniedziakowy obiad zje potraw ubog w lizyn, ale
5 dni temu jad inn, o wysokiej zawartoci lizyny, to jej nadmiar zosta zmagazynowany w
wtrobie i innych komrkach ciaa. I wtedy poniedziakowy obiad zostanie uzupeniony ze
zmagazynowanego zapasu. Przemiana materii nie przebiega sztywnymi torami, zgodnie z
zasad powstawania substancji skadowych ustroju z analogicznych substancji pokarmo-
wych, lecz odbywa si cakowicie swobodnie, a wszystkie skadniki biorce w niej udzia id
do wsplnego kota, z ktrego organizm czerpie substancje w danej chwili mu potrzebne...
(Antoni Horst Ekologia czowieka). Pogld taki zakada, e w ludzkim organizmie istniej
samosterujce mechanizmy, umoliwiajce magazynowanie i aktywizowanie aminokwasw,
w miar potrzeby. Ta ostatnia koncepcja zostaa potwierdzona dziki badaniom przy zasto-
sowaniu izotopw promieniotwrczych.
Nastpna kontrowersja dotyczy iloci biaka potrzebnego dla zachowania zdrowia i mo-
liwoci rozwoju. W publikacjach sprzed kilkudziesiciu, a nawet w niektrych jeszcze sprzed
kilkunastu lat, wymienia si jako norm 10 do 15 dag dziennie na osob, a dla ciko pracu-
jcego i 20 dag. W wietle najnowszych ustale s to ju normy zupenie nieaktualne. Obec-
nie przewaa opinia, e optymalna ilo biaka wynosi okoo 0,47 g na kady kilogram wagi
ciaa. atwo wic obliczy, ile komu potrzeba, dzielc wag ciaa na poow i przyjmujc
zamiast kilogramw gramy. Np. osoba waca 60 kg potrzebuje 30 gramw przyswajalne-
go biaka dziennie. Jedzc wic pokarmy biakowe o mniejszej przyswajalnoci, trzeba zje
ich tylko troch wicej.
Brane obecnie pod uwag normy spoycia biaka wahaj si od 30 do 55 gramw dzien-
nie. Ostatnio jednak coraz czciej odzywaj si gosy kwestionujce nawet i t najnisz
norm i uznajce j za zbyt wygrowan. Zwolennicy dalszego ograniczenia iloci zalecane-
go biaka powouj si na naturalne przystosowanie organizmu ludzkiego do okrelonego
poywienia. Na ilo potrzebnego czowiekowi biaka wskazuje bardzo charakterystyczne
zestawienie skadu mleka, ktrym karmi swoje mode przedstawiciele trzech nastpujcych
grup zwierzt: misoernych drapienikw, owocoernych map, wszystkoernych wi i
szczurw, a na kocu czowieka. Wyglda ono nastpujco:

19
 zawarto biaka
w mleku kota wynosi 11,1%
w mleku wini 14,98
w mleku mapy 2,3%
w mleku matki ludzkiej od 1,25-2,7%

Tak, e nawet mleko krowy zawierajce nieco powyej 3% biaka, ju si dla dziecka
ludzkiego nie nadaje i musi by podawane w stanie rozcieczonym. Ten may procent biaka
w mleku kobiecym wiadczy o tym, jak niewiele biaka potrzebuje istota ludzka, jeli nawet
w okresie najbardziej dynamicznego rozwoju i wzrostu, jakim jest okres niemowlcy, ta maa
ilo nie tylko mu wystarcza, ale okazuje si wanie dawk optymaln. Jej przekroczenie
prowadzi do choroby lub otyoci, jak to si zdarza niemowltom karmionym penym mle-
kiem krowim. Jakakolwiek jednak miaaby by minimalna norma biakowa, to musi ono by
biakiem penowartociowym, tzn. pochodzcym z jedzenia na tyle urozmaiconego i rozwa-
nie dobranego, aby zawierao wszystkie aminokwasy egzogenne.
Faktem jest, e ciel ronie i osiga dojrzao znacznie szybciej ni czowiek, bo ju w
wieku 10 miesicy, podczas gdy wiek dojrzaoci ludzkiej wynosi 13 lat, co niewtpliwie
wie si z t nisk zawartoci biaka w mleku kobiecym, a wysz w mleku krowim. Fi-
zyczny i biologiczny rozwj i dojrzewanie istoty ludzkiej musz by zsynchronizowane i
skorelowane z jej rozwojem umysowym i dojrzewaniem spoecznym, a to wymaga dusze-
go okresu i dlatego natura przeznaczya dziecku ludzkiemu wicej czasu na ronicie. Przy-
spieszanie jego rozwoju nadmiern iloci biaka, zarwno w okresie niemowlcym jak i
pniej, prowadzi do zatracania proporcji midzy dojrzaoci biologiczn a umysow i
emocjonaln. Bywa to przyczyn dramatw osobistych i zakce spoecznych. Ponadto po-
dawanie biaka w iloci uwzgldniajcej naturalne potrzeby i rytm harmonijnego rozwoju nie
ogranicza, tak jak nadmiar, szansy dugowiecznoci, gdy pozostaje w zgodzie z wymogami
ekonomii ycia.
Spraw bardzo istotn dla dalszego toku naszych rozwaa jest fakt, e poziom biaka w
mleku kobiecym jest przecitnie taki sam, jak w wikszoci owocw. Podobna jest rwnie
ilo rnych skadnikw mineralnych. Wapnia jest w nim tyle, co w pomaraczy, potasu
tyle, co w borwkach, magnezu tyle, co w jabkach, elaza tyle, co w porzeczkach, miedzi
tyle, co w figach, fosforu tyle, co w cytrynach, witaminy A tyle, co w liwkach, B1 tyle, co w
grapefruitach, a B2 tyle, co w bananach. Jego warto kaloryczna rwna jest wartoci kalo-
rycznej liwek9. Jeeli wic w okresie wzrostu i rozwoju wystarczaj dziecku tak mae iloci
biaka, a jego nadmiar szkodzi, to by znaczyo, e po osigniciu dojrzaoci, potrzeby orga-
nizmu na biako na pewno nie wzrastaj, o ile si nawet nie obniaj. A nadmiar szkodzi tak
samo dorosym, jak i niemowltom. Kady organizm ma pewn granic tolerancji na nadmiar
biaka i potrafi si go pozby. Jednak spoywanie go w iloci przekraczajcej t granic jest
nie tylko marnotrawstwem, ale obcia nadmiernie wtrob i nerki, zmuszajc je stale do
usuwania zbdnego balastu, co doprowadza stopniowo do patologicznych zmian w obu tych
organach. Dotyczy to zarwno biaka znajdujcego si w misie, jak i w mleku oraz w po-
karmie rolinnym.
W dylemacie: biako rolinne czy biako zwierzce nie sposb pomin kwestii doty-
czcej witaminy B12. Przez dugi czas panowao powszechne przekonanie, e tylko miso jest
niezastpionym rdem witamin. Gdy te bdne z gruntu opinie zostay ju cakowicie prze-
zwycione, ostatnim szacem obrony walorw pokarmowych misa staa si witamina B12.
Uwaano, e miso ma by rzekomo podstawowym rdem tej witaminy, ktra chroni przed
niebezpieczestwem zoliwej anemii. Gdyby miso miao by jedynym rdem tej witami-

9
Tame.

20
ny, to trzeba by zapyta, skd otrzymuje j krowa? W istocie pierwotnym rdem witaminy
B12 s dobrotliwe bakterie, ktre j wytwarzaj w przewodzie pokarmowym wszystkich
zwierzt rolinoernych, z czowiekiem wcznie. Bakterie te ulegaj jednak zniszczeniu
przez bakterie gnilne, co od razu hamuje proces syntezy witaminy B12. Procesy gnilne w
ludzkim przewodzie pokarmowym powstaj za gwnie jako skutek trawienia gotowanego
biaka zwierzcego, chocia powoduj je rwnie bdy ywieniowe: m.in. nadmiar skrobi,
zwyczaj jadania razem takich pokarmw, z ktrych kady wymaga odrbnych procesw tra-
wiennych, przejadanie si bezmisnymi pokarmami biakowymi, chemiczne rodki spoyw-
cze oraz lekarstwa. Zaobserwowano, e dieta wysokobiakowa wzmaga zapotrzebowanie na
witamin B12 i e ta jej ilo, ktra wystarcza przy niewielkim spoyciu biaka, przy duym
staje si niedostateczna. Inne badania dowiody wraliwoci witaminy B12 na wysok tempe-
ratur i wykazay, e normalne gotowanie niszczy j w stopniu sigajcym 89%. Dlatego
zoliwa anemia wystpuje najczciej u tych osb, ktre traktuj gotowane miso jako pod-
stawowe rdo witaminy B12. Natomiast obecno jej stwierdzono w przewodzie pokarmo-
wym ludzi, dla ktrych podstawowym rdem biaka jest soja, a take u niektrych cisych
jaroszw, co potwierdza, e witamina B12 jest syntetyzowana przez bakterie jelitowe'10. Je-
eli u innych jaroszw wystpuj objawy awitaminozy, podobnie jak u niejaroszw, moe to
wiadczy o pewnych bdach ywieniowych popenianych przez jednych i drugich jedna-
kowo. Doranie dobry efekt w leczeniu niedoboru wit. B12 przynosi chlorofil stosowany jako
lek, ktry niszczy bakterie gnilne i pomaga w regeneracji flory bakteryjnej wytwarzajcej
witamin B12 w przewodzie pokarmowym. Najpospolitszym bdem diety jarskiej jest brak
konsekwencji w jej przestrzeganiu, co powoduje utrudnienie i zakcenia naturalnej syntezy
wielu witamin, wcznie z witamin B12.
Pelagra, to choroba spowodowana brakiem witamin A, C, B3, a przede wszystkim witami-
ny PP. Wrd wypowiedzi dietetykw mona si czasem spotka z opini, e na pelagr cier-
pi osoby nie jadajce misa. Jest to nieporozumienie, ktre naley wyjani. Witamina PP
nie naley do tych, ktre czowiek musiaby otrzymywa z zewntrz, pod tym wzgldem jest
zupenie samowystarczalny. Witamin PP rwnie wytwarzaj w ludzkim przewodzie po-
karmowym bakterie, ale tylko w obecnoci jednego z aminokwasw egzogennych, mianowi-
cie tryptofanu. Std pewnie powstao podejrzenie, e brak misa powoduje t chorob. Zu-
penie zreszt nieuzasadnione, bo wanie miso posiada tryptofanu bardzo niewiele, troch
tylko wicej jest go w wieprzowinie. Prociej wic byoby sign do pokarmw bardziej
zasobnych w tryptofan. Najwicej jest go w jajkach, chudym mleku, jogurcie, orzechach i
kaszy jaglanej. Jest ona jedyn spord kasz bogat w tryptofan. Troch mniej tryptofanu, ale
rwnie znacznie wicej ni w misie, jest w ziarnach yta, ryu i otrbach. Jedyna spord
strczkowych zawiera go soja. A ponadto zasobne w tryptofan s jarzyny: kalafior, zielona
fasolka, kapusta, kartofle, szpinak, rzepa.

10
Tame.

21
 Czy jestemy
drapienikami?

Oni to pij groz z kani zabitej kaczki

i warz gowy dzieci: zadziwionych cielt,
Wypruwaj wntrznoci, krzyczc: flaczki, flaczki.
I jedz je w niedziel, z rodzin si dzielc.

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska
Do misoercw

Wegetarianizm gosi, i ma na to powane dowody, e przyczyn wzrastajcej epidemii

chorb serca, nowotworw i miadycy oraz wczesnej staroci, jest odywianie si misem.
Na caym wiecie dziaaj liczne towarzystwa wegetariaskie, ktrych czonkowie szukaj
sposobw przezwycienia szkodliwego, cho dug i z tradycj uwiconego zwyczaju.
Jego kultywowanie przynosi wicej szkody i nieszczcia, ni to sobie uwiadamia przecit-
ny zjadacz chleba z kiebas.
Pierwszym i decydujcym w zasadzie powodem, uzasadniajcym konieczno wyczenia
misa z diety, jest fakt, e czowiek nie naley do istot misoernych, tylko do rolinoer-
nych, a cilej, e jest przystosowany do ywienia si owocami. Naleymy przecie do rzdu
naczelnych, podobnie jak nasi najblisi ssiedzi z drabiny ewolucyjnej i w systematyce ssa-
kw mapy, goryle, szympansy i orangutany. Wrd ssakw naszej planety yj misoerne
drapieniki, trawoerne przeuwacze oraz te wanie, przystosowane do ywienia si owo-
cami. Wymienia si take niekiedy grup tzw. wszystkoernych, do ktrych zaliczane s
winie i szczury, a niektrzy s skonni zaliczy do niej rwnie i dumny rodzaj ludzki, homo
sapiens. Inni natomiast sdz, e owa wszystkoerno nie wynika z przystosowania ge-
netycznego, a jest tylko rezultatem yciowej koniecznoci. Np. winia yjca w stanie natu-
ralnym, a nie zniewolona do przebywania w chlewie, ywi si pokarmem tylko rolinnym.
Antropolodzy przypuszczaj, e czowieka do jadania misa te zmusiy warunki panujce na
Ziemi w okresie polodowcowym. Dzi nie bardzo ju wiadomo, jak doszo do tego, e czo-
wiek odstpi od swego naturalnego sposobu odywiania, do ktrego dysponuj go jedno-
znacznie waciwoci anatomiczne i fizjologiczne jego ciaa. Zastanawia si nad tym ju
grecki pisarz i filozof, Plutarch, prawie 2 tysice lat temu i tak pisa: Co do mnie, to ciekaw
jestem, jaki stan umysu i uczu mg posiada ten czowiek, ktry pierwszy skazi swoje
usta krwi i pozwoli, aby wargi jego dotkny ciaa zamordowanej istoty; kim by ten, ktry
rozoy na swoim stole okaleczone, martwe ciao i domaga si codziennie wieego pokar-
mu z tego, co niedawno byo istot, obdarzon wraliwoci, ruchem, gosem.
Niekwestionowanym dowodem naturalnego przystosowania czowieka do pokarmu ro-
linnego jest porwnanie cech drapienikw z waciwociami owocoernych. Wskazuje ono
jednoznacznie, e budowa i sposb funkcjonowania tych czci organizmu ludzkiego, ktre
su zdobywaniu pokarmu i jego przyswajaniu, s identyczne, jak u tak niewtpliwych owo-
coercw, jakimi s wymienione wanie mapy.
1. Zby drapienikw charakteryzuj si tym, e siekacze s sabo rozwinite podczas gdy
trzonowe s ostre, dugie szpiczaste. Natomiast u orangutana, podobne jak u czowieka,
siekacze s rozwinite dobrze, a trzonowce s paskie, przystosowane do rozgniatania i
rozcierania pokarmu.
2. lina misoercw ma skad potrzebny do trawienia biaka zwierzcego: nie zawiera
ptialiny przeznaczonej do trawienia skrobi, jej odczyn jest kwany. Natomiast lina owo-

22
 coercy jest alkaliczna, przystosowana do trawienia skrobi i cukrw zoonych. Taki te
jest skad ludzkiej liny.
3. odek misoercy ma ksztat okrgego woreczka i wydziela 10 razy wicej kwasu
solnego ni odek zwierzt rolinoernych. Ksztat odka rolinoernych jest te zu-
penie odmienny, bardziej poduny, o zoonej strukturze.
4. Jelito misoercy jest trzy razy dusze ni jego tuw, natomiast jelito rolinoercy jest
dusze od tuowia 12 razy. I taka jest wanie dugo jelita ludzkiego.
5. Wtroba wszystkich rolinoernych, podobnie jak i u czowieka, posiada zdolno do
eliminowania niewielkich tylko iloci kwasu moczowego. Natomiast wtroba misoer-
cw jest o wiele bardziej aktywna, zdolna do usuwania z organizmu 10 do 15 razy wicej
kwasu moczowego ni wtroba orangutana i czowieka.
6. Rce owocoercw i czowieka s zaopatrzone w dugie, ruchliwe palce, przystosowane
do zrywania owocw, podczas gdy koczyny drapienikw maj twarde, ostre pazury,
suce do zabijania i rozdzierania misa.
7. Skra drapienikw, w przeciwiestwie do skry owocoercw, nie ma porw i nie wy-
dziela potu.
8. Jzyk misoercw jest szorstki, a owocoercw gadki11.
Przewd pokarmowy czowieka, czterokrotnie duszy od przewodu trawiennego drapie-
nikw, nadaje si do trawienia pokarmw rolinnych, ktre pniej ni miso ulegaj proce-
som rozkadu. Miso natomiast, ju w przewodzie pokarmowym ulega procesom gnilnym.
Dzieje si to w nastpujcy sposb: w odku biako poywienia ulega wstpnemu rozpa-
dowi na biaka proste i polipeptydy pod wpywem enzymu pepsyny, a w nastpnym odcinku
jelita enzym trypsyna rozkada je na aminokwasy, czyli elementarne czstki biaka. Cay
nadmiar aminokwasw, ktrych organizm nie zdy wchon lub wydali, podlega wtedy
dalszym procesom rozkadu, ktre w caej przyrodzie su do usuwania balastu martwych
tkanek organicznych. S nimi w odniesieniu do wglowodanw procesy fermentacyjne, a w
odniesieniu do biaek procesy gnilne. Bronic si przed martw tkank biakow, zalegaj-
c przewd pokarmowy, organizm usiuje si jej pozby, poddajc j dziaaniu bakterii gnil-
nych. W tym procesie wytwarzaj si zwizki chemiczne o waciwociach trujcych, takie
jak skatol, indol, fenol, kadaweryna, tyramina i inne toksyczne produkty rozkadu biaka.
Cz z nich zostaje wydalona z kaem, a cz wchonita przez tkanki ciaa, tworzc rda
ognisk zapalnych i tak zwane zogi, bdce nieustann przyczyn zatruwania organizmu.
Gwnym miejscem ich odkadania si jest tkanka tuszczowa, zarwno u ludzi jak i u zwie-
rzt. Stanowi to dodatkow przyczyn szkodliwoci jadania soniny i innych tuszczw zwie-
rzcych, bo w miar trawienia tuszczu, zwalniaj si wszystkie zmagazynowane w nich tok-
syny. Istnienie zogw przejawia si w postaci rnych chorb, a jaka u kogo si rozwinie, to
zaley od innych jeszcze czynnikw dziaajcych ponadto na organizm i od jego wrodzonych
predyspozycji. Do najpospolitszych schorze spowodowanych nieustannymi procesami gnil-
nymi i nadmiarem biaka nale: rak odbytnicy, zaparcia, cukrzyca, miadyca i inne choro-
by ukadu krenia oraz choroby reumatyczne.
Na raka odbytnicy choruj gwnie te osoby, ktre jadaj duo misa, a mao bonnika. W
krajach o niskim poziomie spoycia misa rak odbytnicy jest zjawiskiem niezmiernie rzad-
kim, podczas gdy w krajach bogatych naley do epidemicznych chorb cywilizacyjnych, co
tumaczy si tym, e dieta misna powoduje skonnoci do zaparcia i przez to wszystkie tok-
syczne produkty rozkadu biaka pozostaj w kontakcie z odbytnic znacznie duej ni u
tych, ktrzy na zaparcie nie cierpi. Wegetarianie cierpi na t dolegliwo znacznie rzadziej,
a ewentualne skutki zaparcia bywaj u nich mniej grone ni u jadajcych miso, poniewa

11
Tame.

23
zalegajca w jelicie grubym tre jest stosunkowo mniej szkodliwa, pozbawiona niebez-
piecznych toksyn12.
Krtki przewd pokarmowy zwierzt misoernych umoliwia im szybkie oprnienie go
z resztek pokarmowych, podczas gdy dugie jelita czowieka daj sobie dobrze rad tylko z
diet wegetariask, bo do niej wanie s przystosowane.
Cukrzyc traktowano przez dugi czas jako zwyke zaburzenie w wydzielaniu insuliny.
Ostatnie badania wykazay jednak, e jest ona objawem zaamania si caego systemu prze-
miany materii. Za jedn z prawdopodobnych przyczyn tej choroby uznano nadmiern ilo
spoywanego misa. Pobudza ono w nienaturalny sposb cay organizm, stymuluje gwatow-
nie funkcjonowanie wszystkich jego ukadw, nie tylko trawiennego, zmierzajce do pozby-
cia si lub zneutralizowania tego zagroenia, jakie stwarza dla niego cigy dowz pokarmu-
intruza, czyli misa.
Do chorb cywilizacyjnych zalicza si choroby nowotworowe. Wystarczy porwna ta-
bele iloci spoycia misa i zachorowalno na raka. Zbieno jest uderzajca w tych kra-
jach, gdzie wzrasta spoycie misa, wzrasta rwnie ilo chorb nowotworowych. T sam
prawidowo mona dostrzec w odniesieniu do chorb ukadu krenia. W miar podnosze-
nia si standardu ycia ronie ilo zgonw z powodu chorb serca. Medycyna przyznaje, e
na stan naczy krwiononych nadmierne spoywanie misa ma bardzo szkodliwy wpyw.
Szczeglny nacisk kadziono jeszcze do niedawna na niekorzystne dziaanie tuszczw zwie-
rzcych soniny, masa, tustego misa i mietany, zawieraj one bowiem tzw. kwasy nasy-
cone, zalecajc na ich miejsce oleje rolinne zawierajce kwasy nienasycone, te ktre najle-
piej chroni naczynia krwionone przed uszkodzeniem. Od szeregu lat coraz wicej lekarzy i
dietetykw przychyla si do opinii, e przyczyn chorb serca i naczy krwiononych s nie
tylko tuszcze, ale przede wszystkim biako. Nawet niewielki wzrost iloci biaka we krwi
obnia dopyw tlenu o 60% pisze John Cainer (Science News, 21 sierpie 1971). Ten sam
autor przeprowadzi obserwacje, z ktrych wynika, e u krlikw pozostajcych na diecie
wysokobiakowej, zgrubienie naczy krwiononych wystpuje w znacznie wikszym stopniu
ni u krlikw karmionych pokarmem tuszczowo-cholesterolowym.
Jeszcze w roku 1957 (7 maja) New York Times opublikowa nastpujc informacj: To
wanie na spoycie biaka, a nie tuszczu wskazuje si obecnie jako na istotny czynnik scho-
rze serca i arterii, tej plagi narodw zasobnych w ywno. Pomys ten nasuny badania
porwnawcze, dotyczce zgonw na skutek choroby serca i naczy ludzi z krajw zamo-
nych i biednych. Powody potwierdzajce ten domys zostay przedstawione na corocznym
spotkaniu Amerykaskiego Towarzystwa do Bada Klinicznych (American Society for Cli-
nical Investigation). (...) Grupa badaczy z Uniwersytetu w Pittsburgu zoya raport na temat
bada przeprowadzonych na osobach biorcych dobrowolny udzia w nastpujcym ekspe-
rymencie: osoby te otrzymyway przez pewien okres pokarm zoony tylko z biaek rolin-
nych, tuszczw i wglowodanw w rozmaitych ilociach i w tym czasie poziom cholesterolu
u nich pozostawa prawidowy. Maa ilo otrzymywanego biaka nie spowodowaa podnie-
sienia si poziomu cholesterolu, mimo znacznej iloci spoywanych w tym czasie tuszczw.
Ten wynik dowiadczenia wskazuje na moliwo takich procesw w organizmie, w ktrych
dopiero nadmiar biaka powoduje wzrost iloci tuszczw w osoczu krwi. Wyniki te s zgod-
ne z obserwacjami, e grupy ludnoci otrzymujce niewielkie stosunkowo iloci biaka, bar-
dzo rzadko cierpi na arterioskleroz13.
Podczas dyskusji na temat genezy chorb naczy i serca na Midzynarodowym Kongre-
sie ywienia w Edynburgu w 1963 r. podkrelano nie tylko moliw szkodliwo nadmiaru

12
Humpreys Brownen: Vegetarianism and Health.
13
Life Natural - czasopismo indyjskie.

24
tuszczw zwierzcych, ale i nadmiaru biaek. Przejadanie si stekami uznano za rwnie
grone, jak naduywanie masa14.
Zmiany miadycowe stwierdza si niejednokrotnie ju u kilkuletnich dzieci, tzw. do-
brze karmionych, a Frances Moore Lappe przytacza wypowied prof. Jean Mayera z Uni-
wersytetu w Harwardzie, ktry pisze, e u chopcw w okresie dojrzewania wystpuj zasta-
nawiajce zmiany ttnicze (demage to arteries), a u 80% modych Amerykanw zabitych w
Wietnamie, stwierdzono powane zmiany miadycowe. Z tego wic wynikaoby, e mia-
dyca nie jest chorob starszego wieku, lecz nadmiaru biaka. Lata dojrzewania tych onie-
rzy, tzn. 1955-65, to by okres pierwszych, najwikszych sukcesw amerykaskiej zielonej
rewolucji, kiedy paszy byo w brd i misa te.
Przejcie na diet wegetariask jest traktowane przez wielu lekarzy jako duy krok w kie-
runku zabezpieczenia si przed chorob serca. Wyczenie misa z diety eliminuje rwnocze-
nie najobfitsze rdo tuszczw nasyconych. Szczeglnie obecnie, gdy zwierzta hodowane
specjalnie dla produkcji misa karmione s koncentratami biakowymi co w poczeniu z
przymusowym bezruchem ycia spdzonego w ciasnych przegrodach, podnosi znacznie ilo
nasyconych tuszczw odoonych w ich tkankach. Ponadto jadanie misa ogranicza auto-
matycznie ilo spoywanego bonnika i witamin, gruboziarnistych kasz, owocw i jarzyn,
ktre doskonale wpywaj na stan serca i naczy krwiononych. Cholesterol jest wprawdzie i
w innych biakach zwierzcych, jajkach, serze i mleku. Ale o ile atwo jest zje 25 dag mi-
sa, o tyle sera i jajek jada si na og znacznie mniej. A w mleku cholesterolu jest znacznie
mniej ni w misie. Umiarkowana ilo cholesterolu jest zreszt organizmowi potrzebna, a po
wyczeniu misa z diety t ilo cholesterolu, jaka jest zawarta w mleku, jajkach i serze,
organizm atwiej toleruje.
W miar postpu bada naukowych, szczeglnie w zakresie medycyny i ywienia, okazuje
si, e coraz wiksza liczba schorze ma swoje rdo w niewaciwym odywianiu, opartym
na nadmiarze misa. Dr Jurij Mikoajew z Moskiewskiego Instytutu Bada Psychiatrycznych
dowodzi, e schizofrenia jest form zatrucia biakowego i uzyskuje doskonae rezultaty w
leczeniu chorych trwajca od 20 do 40 dni godwk. Ta sama terapia godu okazaa si
rwnie skuteczna w przypadkach zaburze metabolizmu, egzemy, astmy oskrzelowej, nad-
cinienia, kamieni ciowych, stwardnienia y. Przed rozpoczciem godwki pacjent pod-
dawany jest bezmisnej, niskobiakowej diecie oczyszczajcej, a potem, po zakoczeniu ku-
racji, musi zachowywa nadal diet wegetariask, o ile nie chce narazi si na powrt cho-
roby. Podobn metod zacz stosowa dla leczenia schizofrenii dr Allan Cott z Nowego Jor-
ku, w nieco zmodyfikowanej formie15.
W zwizku z tym rodzi si niepokj, czy to, co nazywamy schizofreni, nie jest tylko jej
bardzo zaawansowan ju form, skrajn faz tej choroby, podczas gdy przypadki lejsze,
czy moe nie dajce tylko tak jaskrawych objaww, wystpuj znacznie czciej ni si s-
dzi. Ze wzgldu na powszechno ich wystpowania zostay jednak uznane za moralne, po-
dobnie jak gnicie i fermentacja w jelitach oraz leukocytoza.
Na nadmiar biaka w organizmie wskazuje si take jako na przyczyn biaaczki. Ju leu-
kocytoza jest sygnaem, e wprowadzenie gotowanego biaka zwierzcego do przewodu po-
karmowego, organizm traktuje jako wtargnicie niebezpiecznych substancji toksycznych,
mobilizujc do jego zwalczania biae ciaka krwi. A leukemia, czyli biaaczka, jest nastp-
stwem takiego przecienia funkcji ochronnej biaych krwinek, e zatraca si celowa miara
iloci ich wytwarzania, co prowadzi do nadprodukcji i choroby. W czasopimie lekarskim
Lancet (27 III 65, s. 705) jest doniesienie, e u dzieci chorych na biaaczk uzyskiwano
bardzo dobre efekty lecznicze stosujc diet niskobiakow. U 10 dzieci na 13 chorych nast-
powa uderzajco szybki zanik biaych ciaek w szpiku kostnym. Tabele statystyczne wska-
14
Dubos Rene: Czowiek, rodowisko, adaptacja.
15
Kulvinskas Viktoras: Survival into the 21-st Century.

25
zuj na wzrost iloci zachorowa na biaaczk w tych wszystkich krajach, gdzie wzrasta spo-
ycie misa.16
W roku 1974 ukazaa si w Anglii ksika pt. Better Sight without Glasses. Jej autor,
Harry Benjamin, zdaje w niej relacj z kuracji, jakiej si podda w celu ratowania swego
wzroku, gdy grozia mu lepota. Leczy si w oparciu o zalecenia zawarte w ksice. W. H.
Barwa z Nowego Jorku, pt. Doskonay wzrok bez okularw. W rozdziale pt. Przyczyny
wad wzroku pisze: Wielu naturoterapeutw stwierdzio, e stanw zapalnych oczu, takich
jak zapalenie spojwek, zapalenie tczwki, zapalenie rogwki, nie mona uwaa za choro-
by wycznie oka, ale za symptomy oglnego zatrucia organizmu, powstaego gwnie na
skutek spoywania w nadmiarze produktw mcznych, cukru i biaka.
Dieta obowizujca przy kuracji oczu zaleca produkty naturalne, nierafinowane, zawiera-
jce skadniki mineralne. Jako najlepsze poywienie autor wymienia wiee owoce, zielone
warzywa, jarzyny okopowe oraz orzechy, suszone owoce, nabia i mid. Potrawy mczne
zaleca jada tylko raz dziennie (najlepiej razowy chleb). adnych konserw ani wdzonych
ryb. Herbata saba i bez cukru.
Liczne przypadki wad wzroku i chorb oczu spowodowane s stosowaniem przez cae lata
diety przeadowanej potrawami biakowymi, skrobiowymi i cukrem. Dlatego, obok zaleca-
nych w tej kuracji wicze, za bezwzgldnie konieczne uznaje si zrewidowanie dotychcza-
sowego sposobu odywiania. Jakkolwiek bywaj rne jeszcze inne przyczyny wad wzroku,
to starcza nadwzroczno jest prawie wycznie skutkiem niewaciwego odywiania.
Viktoras Kulvinskas17 wyraa pogld, e kada choroba ostra lub przewleka, jest obja-
wem kryzysu w procesie tego permanentnego stanu zatrucia, waciwego wszystkim ludziom
odywiajcym si wedug standardw przyjtych w krajach rozwinitych. To nie same bakte-
rie s przyczyn chorb. One przecie obecne s stale w kadym organizmie, nawet te naj-
groniejsze. Przyczyn ich nagego rozwoju powodujcego choroby jest dostarczanie im po-
ywki w postaci niestrawionego jedzenia. Wtedy zaczynaj si gwatownie rozmnaa, liczba
ich podwaja si co 10 minut. W cigu 24 godzin z jednej bakterii powstaje kilka trylionw.
Pasteur powiedzia pod koniec ycia, e zrozumia, i same bakterie s niczym, najwiksze
znaczenie ma rodowisko, w ktrym wystpuj. Jeeli takim rodowiskiem jest przesycony
substancjami toksycznymi ludzki organizm, uzyskuj one wtedy doskonae warunki do roz-
woju. Rodzaj choroby zaley od iloci i rodzaju toksyn, jak rwnie od miejsca, gdzie si
zgromadziy. Bez wzgldu na to, czy choroba objawia si jako grypa, biaaczka, rak, astma,
reumatyzm czy miadyca, wszystkie one s stanem kryzysowym zatrucia organizmu, jego
mniej lub wicej udan prb samoobrony przed toksyczn inwazj.
Ten stan totalnego zatrucia organizmu, grocy w kadej chwili chorobowym kryzysem,
nazwano japoskim sowem sanpaku, ktrego uywa Sakurazawa Nyoiti w swojej gonej
ksice pt. You are all Sanpaku, wydanej w latach szedziesitych. Jednym z charaktery-
stycznych objaww tego stanu jest wygld oczu: midzy tczwk a doln powiek wida
skrawek biakwki. Jest to nieomylny znak zbliajcej si cikiej choroby, ostrzeenie o
potrzebie natychmiastowej zmiany trybu ycia i sposobu odywiania. Taki stan organizmu
podlega dziedziczeniu, jest przekazywany dzieciom przez ich rodzicw i przy niezmienionej
diecie, w kadym nastpnym pokoleniu nasila si i pogarsza.
Przeciwnicy wegetarianizmu, jako argument na korzy jadania misa podkrelaj najcz-
ciej, e miso zawiera wysoki procent wartociowego biaka i witamin grupy B, ma du
warto kaloryczn, a takie fakt, e miso daje si.
Mierzenie wartoci pokarmu iloci kalorii jest bardzo zawodne i prowadzi do wielu y-
wieniowych nieprawidowoci i chorb. Przyjmujc jako kryterium dobrego odywiania du
ilo kalorii, skazujemy si na otyo i rych miadyc. Kalorie nie spalone, tzn. nie zuyte
16
Aleksandrowicz Julian: Wiedza stwarza nadziej.
17
Kulvinskas Viktoras: op. cit.

26
na prac lub inne formy wysiku fizycznego, odkadaj si jako kaloryczne zapasy w posta-
ci tuszczu, i w ten sposb si tyje. Dowiadczenia przeprowadzane na szczurach przez Mc-
Carrisona wskazuj, e kady organizm znacznie lepiej potrafi sobie poradzi z niewielkim
niedoborem kalorii i szybciej si do niego przystosuje, ni z nadmiarem. Szczury McCarriso-
na karmione diet niskokaloryczn, skadajc si z surowej marchwi i kapusty oraz suro-
wych owocw, mleka i razowego chleba, nie choroway i byy dobrze rozwinite. Druga gru-
pa, ywiona zbyt skpo i ubogo, wykazywaa wszystkie charakterystyczne cechy niedoy-
wienia u ludzi i chorowaa na te same choroby, ktre nkaj ludzi w analogicznych warun-
kach, tzn. grulica, zapalenie puc, niedkrwisto. Trzeci grup karmiono typow diet za-
chodnioeuropejskiego robotnika, dajc im chleb z margaryn, dem, konserwy misne, goto-
wane jarzyny i kartofle oraz herbat z cukrem. U tej ostatniej grupy wystpoway epidemicz-
nie te same choroby, ktre nkaj ludno krajw zamonych, tzn. wrzody przewodu pokar-
mowego, rakowate guzy, przerosty migdakw, rak pcherza i inne18.
Miadyca jest rwnie skutkiem nadmiaru kalorii, zwaszcza wtedy, gdy rdem tych
kalorii s miso i tuszcze. Wiele zwierzt dowiadczalnych stracio ycie, aby uczeni mogli
tego dowie. Irena Gumowska pisze:
Niedoywieni mieszkacy Afryki ze szczepu Bantu, ktrzy yj na czysto wegetaria-
skiej diecie, bardzo rzadko wykazuj zmiany miadycowe w ich systemie kreniowym. W
Norwegii podczas wojny, gdy ilo tuszczw zwierzcych bya ograniczona (a wobec tego i
misa te), zapadalno na choroby miadycowe wyranie si zmniejszya, by znowu wzro-
sn po wojnie, gdy odywianie ludnoci si wzbogacio. (ycie bez staroci).
Podobnie wypowiada si docent Kinga Winiewska-Roszkowska: Znamienny jest fakt,
e najwicej ludzi dugowiecznych (ponad stuletnich) licz kraje ubogie i sabo rozwinite.
Pwysep Bakaski, Egipt, Turcja, Ameryka Poudniowa (...) skpo kaloryczna dieta krajw
zacofanych, zdaje si by gwnym czynnikiem przeduajcym ycie jeli oczywicie nie
jest diet wyranie chorobotwrcz z powodu np. znacznych niedoborw biakowo-
witaminowych. A w innym miejscu: Zupenie analogiczne warunki ycia i odywiania
znalaz czeski lekarz, dr Viskup, badajc w krajach bakaskich 360 osb okoo 100-letnich i
ponad 100-letnich, odznaczajcych si dobrym samopoczuciem i niez sprawnoci fizyczn
i psychiczn. Eskimosi odywiajcy si prawie samym misem a 1 kg misa, to warto 3
do 4 tysicy kalorii ju w 35 roku ycia popadaj w miadyc i starcze zniedoenie.
rednia dugo ich ycia wynosi 27 lat.19 Wida z tego, e o walorach pokarmowych jedze-
nia nie decyduje dua ilo kalorii, lecz rdo ich pochodzenia. W mleku kobiecym z biaka
pochodzi tylko 7% kalorii. A wiadomo przecie, e nie ma dla niemowlcia zdrowszego po-
karmu ni mleko matki. Dua ilo kalorii w misie nie tylko nie wiadczy o jego wysokiej
wartoci pokarmowej, lecz w nowoczesnej dietetyce jest jednym z koronnych argumentw
przeciwko niemu.
Jako inne uzasadnienie wartoci pokarmowej misa podaje si czsto du ilo zawartego
w nim biaka. Nie jest to argument suszny, i to z wielu wzgldw. Najwaniejszy jest ten, e
omwiona poprzednio szkodliwo nadmiaru biaka wanie dyskredytuje miso, jako po-
karm wysokobiakowy. A poza tym, gdyby nawet przyj ilo biaka jako miar wartoci
pokarmu, to trzeba by przyzna, e wicej jest go w soi 40%, w serze 30%, w niektrych
orzechach 32%, podczas gdy miso zawiera go 10 do 20%. Jest to wprawdzie ilo wysza
ni w wikszoci rolin strczkowych, zboa czy ryu, jednak jak ju wiemy wana jest
nie tylko ilo biaka, ale rwnie stopie jego przyswajalnoci. Biako misa jest przyswa-
jalne w okoo 65%, podczas gdy biako mleka jest przyswajalne w 82%, jajka w 100%, sera
w 70%, zboa rednio 60%, a warzyw i owocw w 90 do 100%.

18
Winiewska-Roszkowska Kinga: op. cit.
19
Winiewska-Roszkowska Kinga: op. cit.

27
 Taka ocena iloci i przyswajalnoci biaka w misie dotyczy zreszt tylko misa surowe-
go. Wysoka temperatura, ktrej poddaje si miso w czasie przyrzdzania, smaenia, piecze-
nia czy gotowania, powoduje zmian struktury chemicznej lizyny, tzn. tego aminokwasu,
ktrego dua ilo w misie ma decydowa o wysokiej jego wartoci biakowej. Po ugotowa-
niu czy usmaeniu, biako w misie przestaje ju by tym samym biakiem, co surowe. Po-
dobne zmiany jak gotowanie i pieczenie, powoduje rwnie wdzenie i suszenie na gorco,
wdliny zawieraj wic biako w tym samym stopniu zdenaturowane. Lizyna w tej postaci
staje si dla enzymw czciowo lub cakowicie niestrawna. Jeeli nawet zachodzi proces
czciowego strawienia tego ugotowanego biaka, to trwa on tak dugo, e lizyna wchodzi do
krwi zbyt pno, aby uczestniczy w syntezie biaka wraz z innymi aminokwasami. W re-
zultacie miso traci w czasie gotowania okoo 85% wartoci biakowej20. W czasie gotowania
ulegaj rwnie czciowemu lub cakowitemu zniszczeniu witaminy z grupy B, bardzo
wraliwe na dziaanie wysokiej temperatury. Warto pokarmowa misa okazuje si wic
mitem, ale mitem bardzo kosztownym, i to z wielu wzgldw, o ktrych bdziemy mwi
dalej.
Jeszcze w poowie XIX wieku niemiecki anatom, Rudolf Virchow odkry, e pod wpy-
wem jadania gotowanego biaka zwierzcego nastpuje gwatowny wzrost biaych ciaek we
krwi do ponad 10 000 na milimetr kwadratowy. To zjawisko zostao nazwane leukocytoz.
Wiadomo, e wzrost iloci biaych ciaek krwi jest reakcj ochronn organizmu na zatrucie
lub infekcj. Poniewa jednak Virchow stwierdzi tak sam reakcj u wszystkich badanych,
uzna j za normaln, podobnie jak do tej pory uznaje si za normalne procesy gnilne w ludz-
kim przewodzie pokarmowym. Jednak w ponad 30 lat pniej inny uczony, Pawe Kocza-
kow dowid, e pokarm niegotowany, jadany w stanie naturalnym, nie powoduje leukocyto-
zy. Z opisanych faktw mona by wysun wniosek, e jeeli ju koniecznie chce si jada
miso, to tylko surowe. Takie rozwizanie byoby jednak trudne do przyjcia i wykonania, i
to z kilku powodw. Bo chocia konsumenci misa przejmuj apetyt, a czstokro i inne ce-
chy drapienikw, to nie posiadaj odpowiedniego uzbienia. Co jednak bardziej istotne, to
fakt, e gwat zadany wrodzonej wraliwoci ludzkiego smaku, poszedby ju w takim przy-
padku za daleko i wykroczy poza granice jego tolerancji. Jedzc gotowan potraw z misa
atwiej unikn skojarze wyobrani z niedawnym ksztatem ywej istoty, z ktrej ono po-
chodzi, a take zaguszy niemiy dla czowieka jego zapach i smak. W tym celu przyrzdza
si potrawy misne, gotujc je z jarzynami i du iloci przypraw, smay, piecze, dodajc
aromatyczne zioa, np. majeranek, sl, pieprz, cebul, czosnek, grzyby i inne. Dziki tym
wszystkim zabiegom udaje si chocia w pewnym stopniu nie tylko zamaskowa wasne bar-
barzystwo, ale i oszuka smak. Jadanie misa na surowo czyoby si rwnie z powanym
niebezpieczestwem zakaenia pasoytami trychinami, wonic, salmonell tasiemcem.
Propozycja taka jest wic nie do przyjcia, przemawia przeciwko niej wyobrania, smak i
ostrono.
Podania misa nie naley utosamia z apetytem, poniewa apetyt sygnalizuje brak sub-
stancji potrzebnych organizmowi do podtrzymania jego funkcji i do rozwoju i jest zjawi-
skiem biologicznie celowym. Jego mechanizm polega na tym, e z wntrza organizmu docie-
ra do mzgu informacja o pewnych potrzebach pokarmowych, a mzg z kolei przekazuje t
informacje zmysowi aknienia. Apetyt jest wic wyrazem rzeczywistych, biologicznych po-
trzeb organizmu. Istnieje jednak rwnie takie zjawisko jak podanie pokarmw niepo-
trzebnych i szkodliwych i to nazywa si ju nie apetytem, a naogiem. Wiadomo, e nao-
giem jest alkoholizm, palenie tytoniu, picie duych iloci kawy i inne rodzaje narkomanii.
Ostatnio jednak nauka o ywieniu odkrya, e takim samym naogiem jest podanie misa,
przekraczajce niewspmiernie rzeczywiste, biakowe potrzeby organizmu ludzkiego. Po-

20
Kulvinskas Viktoras: Survival...

28
wszechnie stosowanym argumentem na korzy jadania misa bywa stwierdzenie, e miso
daje si, e ciko pracujcy mczyzna nie moe si bez niego oby. A przecie zna-
komicie udowodniona i wielokrotnie sprawdzona teoria ywieniowa Bircher-Bennera gosi,
e jedynym autentycznym rdem siy i ywotnoci jest energia soca zmagazynowana w
pokarmach rolinnych. Przejciowe wraenie wzmoonego poczucia siy, jakie towarzyszy
jadaniu misa, wynika nie z jego wartoci energetycznej, lecz z waciwoci pobudzajcej.
Efekt ekscytujcy, jaki przynosi jadanie misa i ktry jest przyczyn jego ogromnego aknie-
nia, pochodzi std, e miso zawiera liczne substancje wycigowe, w skad ktrych wchodz:
kwas mlekowy, cholesterol i puryny, w tym kwas moczowy. Za struktura chemiczna kwasu
moczowego jest prawie identyczna ze struktur kofeiny. Ogromne podanie misa nie jest
wic wyrazem rzeczywistej potrzeby biaka, a tylko sygnaem uzalenienia od substancji wy-
cigowych zawartych w misie. Ich dziaanie ekscytujce powoduje, e usunicie misa z
jadospisu wywouje przejciowe uczucie osabienia, takie jak po zaniechaniu picia kawy
oraz nerwowe rozdranienie, takie jak po zaniechaniu picia alkoholu czy palenia tytoniu.
O tym, e miso jest dla czowieka rodkiem ekscytujcym, jak kawa, alkohol, nikotyna
czy herbata, wiadczy te fakt, e podanie misa ma wszystkie charakterystyczne cechy
naogu. Podobnie jak inne uywki, prowadzi do utraty biologicznej funkcjonalnoci zmysu
smaku, ktry normalnie ostrzega przed pokarmem szkodliwym. Reakcja na propozycj zmia-
ny diety na jarsk jest jednakowo negatywna u tych, ktrzy nie zdaj sobie sprawy ze szko-
dliwoci misa, jak i u tych, ktrzy rzeczowych argumentw nie chc po prostu przyj do
wiadomoci. Co jednak najbardziej znamienne, postaw negatywn zajmuj te niekiedy i te
osoby, ktre wprawdzie doskonale uwiadamiaj sobie wszystkie ujemne konsekwencje ja-
dania misa, ale same nie s w stanie z niego zrezygnowa.
Apetyt, bdcy wyrazem rzeczywistych potrzeb organizmu, sygnalizuje niedobr biaka w
iloci wyznaczonej sposobem funkcjonowania organizmu ludzkiego. Natomiast, gdy potrze-
by biakowe zaspakajane s w postaci misa, podanie kieruje si gwnie ku jego substan-
cjom wycigowym, pobudzajcym i dziaa wedug prawidowoci charakterystycznych dla
naogu, tzn. wzrasta, bez wzgldu na skutki, jakie to powoduje dla caego ustroju. Natomiast
dowz biaka w postaci np. sera, mleka, jajek, rolin strczkowych czy te trafnie skompo-
nowanych potraw rolinnych uwalnia organizm od obcienia podaniem substancji pobu-
dzajcych zawartych w misie i umoliwia celowe funkcjonowanie mechanizmw aknienia.
Mona wic w tym pierwszym okresie po wyeliminowaniu misa jada tyle nabiau i skon-
centrowanego biaka rolinnego, na ile ma si ochot, bo ju wkrtce apetyt na biako sam
bdzie si obnia stopniowo do poziomu zgodnego z rzeczywistym zapotrzebowaniem orga-
nizmu.
Jest faktem charakterystycznym i zastanawiajcym, e wrd konsekwentnych wegetarian
nie ma ani alkoholikw, ani palaczy tytoniu. Alkohol i tyto nie smakuj im po prostu. Mo-
na by si wic domyla, e podatno na uleganie rozmaitym naogom jest t sam uomno-
ci organizmu, ktra wyraa si tylko w rnych, niekorzystnych dla niego formach aknie-
nia w istocie jednak midzy potrzeb picia alkoholu a aknieniem misa zachodzi inny jesz-
cze, bezporedni zwizek. Trawienie pokarmu misnego, czyli alarmowe funkcjonowanie
wszystkich mechanizmw ochronnych ukadu trawiennego, tak bardzo obcia ludzki orga-
nizm, e osabiony tym, odczuwa cig potrzeb jakiego rodka pobudzajcego jego ener-
gi, wanie kawy, alkoholu, tytoniu. Wszystkie te pobudzenia maj jednak dziaanie tylko
dorane, chwilowe, po ktrym przychodzi ponowny upadek si, a wreszcie i choroba. Nie
zdajc sobie jednak sprawy z mechanizmu tego zjawiska, czuje si tylko potrzeb jadania
dla wzmocnienia jeszcze wikszych iloci misa, a potem dodatkowych porcji rodkw
ekscytujcych i koo si zamyka. Gdy jednak wiadomo ju, e to wanie miso jest pierw-
szym ogniwem tego acucha niedoli, wystarczy je wyczy z diety, aby mc stopniowo
uwalnia si od nastpnych.

29
 W dyskusjach na temat wegetarianizmu pada czsto pene niepokoju pytanie: czym wo-
bec tego zastpi miso? Wobec wyej omwionych ustale, jest to pytanie tak samo bez-
sensowne, jak gdyby kto pyta, czym zastpi wdk lub papierosy. Niczym, po prostu
niczym. Jada wszystko to samo, co do tej pory, oprcz misa. Jeeli eliminuje si jaki
czynnik jednoznacznie szkodliwy toksyczny, patogenny, to po c byoby zastpowa go
innym?
Jednym z najbardziej paradoksalnych zjawisk we wspczesnej wiedzy o ywieniu jest
uznanie gnilnego rozpadu biaka zwierzcego w ludzkich jelitach za zjawisko normalne.
Przesank do zajcia takiego stanowiska jest stwierdzenie powszechnoci jego wystpowa-
nia. A przecie nie mona mwi o powszechnoci, jeeli badanymi byy tylko osoby z okre-
lonego rodowiska, odywiajce si w ten sam sposb, to znaczy misem. U wegetarian, a
szczeglnie u tych, ktrzy nie jadaj rwnie nabiau ani gotowanych potraw, adne procesy
gnilne nie zachodz. Ponadto niesuszne jest utosamienie tego, co powszechne, z tym, co
normalne. Jednak w nastpstwie zajcia takiego stanowiska, prby prowadzce do zmiany
sposobu odywiania i majce na celu wyeliminowanie przyczyn procesw rozpadowych w
organizmie, uznaje si za zbdne. Ludzki przewd pokarmowy jest doskonale przystosowany
do tego, aby przekazywa do krwi takie skadniki odywcze jak aminokwasy, glukoz, kwasy
tuszczowe, witaminy i skadniki mineralne z rnych niemisnych pokarmw, jednak na
skutek bdnego sposobu odywiania przenikaj do krwi produkty fermentacyjnego rozpadu
cukrw, to znaczy alkohol i kwas octowy oraz produkty gnilnego rozpadu biaka, czyli fenol,
skatol, krezol i inne substancje toksyczne.
Inny paradoks obyczaju ywienia si misem polega na tym, e zwikszanie spoycia
biaka zwierzcego nie tylko nie podnosi poziomu zaspokojenia potrzeb biakowych organi-
zmu, ale coraz bardziej je ogranicza. Mechanizm tego zjawiska jest nastpujcy: luz to sub-
stancja ochronna, wycieajca wntrze ludzkiego ciaa, jego drogi oddechowe, gruczoy i
przewd pokarmowy. Funkcja wydzielania luzu polega m.in. na ochranianiu delikatnych,
wewntrznych tkanek ciaa przed substancjami dranicymi i rcymi. Jego wydzielanie
wzmaga si gwatownie np. pod wpywem kwanych pokarmw, ktre mogyby podrani
bon luzow w jamie ustnej. Inny rodzaj luzu chroni wewntrzne cianki przewodu po-
karmowego i dziaa jako pewnego rodzaju smar, towarzyszc przechodzeniu przez jelita
wszelkiego rodzaju pokarmom. luz zawarty w linie uatwia przeykanie. W odku, gdzie
zaczyna si trawienie biaka, wydziela si go szczeglnie duo. Dzieje si tak dlatego, e
odek te jest zbudowany z substancji biakowej i gdyby jego cianek nie chronia gruba
warstwa luzu, to razem ze znajdujcym si w nim pokarmem biakowym, zostaby strawiony
rwnie i odek jego cianki ju w cigu kilku godzin zostayby podziurawione przez
pepsyn21.
Duo luzu wydziela rwnie dwunastnica, gdzie przebiega dalszy proces trawienia biaka
pod wpywem trypsyny. Im wicej biaka wchodzi do przewodu pokarmowego, tym inten-
sywniej wydziela si luz. Nadmiar luzu blokuje przewd pokarmowy, tworzy zatory, przez
ktre z najwikszym trudem przedziera si strawiony pokarm do jelita cienkiego. Wntrze
jelita cienkiego pokryte jest kosmkami jelitowymi, przez ktre substancje odywcze, rozo-
one poprzednio przez enzymy, przenikaj do krwi. Ale wtedy gdy kosmki jelitowe w jelicie
cienkim, podobnie jak pozostae odcinki przewodu pokarmowego, pokryte s warstw luzu,
dua cz strawionej ju masy pokarmowej przechodzi do jelita grubego, a potem zostaje
wydalona bez adnego poytku dla organizmu. Przywrcenie organizmowi moliwoci spe-
nienia jego funkcji przyswajania pokarmw dokonuje si dziki zastosowaniu specjalnej ku-
racji oczyszczajcej, ktra skada si z dwch elementw: godwki i mechanicznego uwal-

21
tame.

30
niania jelit z zalegajcych pokadw luzu. Potem oczywicie konieczna jest radykalna zmia-
na sposobu odywiania, aby nie dopuci do ponownego zablokowania jelit.
Ostatnio zwrcono uwag na zwizek zachodzcy midzy nadmiernym spoyciem biaka
a niektrymi przypadkami cukrzycy. Cukrzyca jest jak wiadomo chorob spowodowan nie-
doborem hormonu insuliny, sucego do rozkadania cukru we krwi, a insulin wytwarza
trzustka. luz, pokrywajcy grub warstw wntrze przewodu pokarmowego, zatyka ujcia
gruczow trzustki, zwanych wysepkami Langerhansa, ktre wydzielaj insulin. Ogranicza
to w sposb mechaniczny ilo insuliny we krwi i wywouje nadmiar nierozoonego cukru
oraz wszystkie dalsze, chorobowe nastpstwa tego nadmiaru.
Poniewa organizm ludzki nie jest przystosowany do trawienia misa, to ten proces, ktry
dokonuje si w jego przewodzie pokarmowym po jego zjedzeniu, trudno waciwie nazwa
trawieniem. Wyglda na to, e jest to raczej akcja ratunkowa organizmu, ktry stara si
pozby szkodliwej dla niego substancji, mobilizujc w tym celu wszystkie mechanizmy
ochronne. Naley do nich midzy innymi obfite wydzielanie luzu, kwasu solnego, wysyanie
na pomoc biaych krwinek i bakterii gnilnych oraz interwencja trzustki. Natomiast ta nie-
znaczna ilo biaka, jaka jest w owocach, zostaje przyswojona atwo i agodnie, po niewiel-
kiej przerbce trawiennej w jelicie cienkim. W kadym przypadku zjedzenia misa cay
ukad trawienny dziaa nie w zgodzie ze swoim naturalnym przystosowaniem, a tylko w sta-
nie alarmowym. Nie obywa si to bez kosztw. Jedynie dziki doskonaej sprawnoci me-
chanizmw ochronnych, gwnie dziki nieustannej interwencji wszystko trawicej trzustki,
czowiek nie ginie wtedy od razu, a tylko stopniowo, na raty, tak dugo jak pozwala na to
stopie indywidualnej odpornoci i tolerancji jego organizmu. W miar upywu lat, ta odpor-
no maleje i zapada on na coraz wicej rnych chorb, a majc lat 70 czy 80 choruje ju
waciwie na wszystko, na co mona chorowa.
Indywidualna odporno i tolerancja organizmu spenia funkcj ochronn tylko do pewne-
go stopnia i do pewnego czasu. Nadmiar chorobotwrczego pokarmu doprowadza wreszcie
do sytuacji, w ktrej suma osobniczych dolegliwoci zaczyna przeradza si w uomno
genetyczn i dochodzi do kryzysu w skali gatunkowej. Potwierdzeniem tej prawidowoci s
wrodzone choroby wystpujce ostatnio u dzieci przychodzcych na wiat w krajach uprze-
mysowionych, zjawisko to nasila si zastraszajco w cigu ostatnich kilkunastu lat. Do naj-
groniejszych i najwyraniej zauwaalnych nale mukowiscydoza i homocystynuria.
Mukowiscydoza objawia si zaraz po urodzeniu w postaci nadmiaru luzu wypeniajcego
puca i oskrzela dziecka oraz jego ukad pokarmowy. Powtarzajce si biegunki spowodowa-
ne tym nadmiarem, doprowadzaj do wyniszczenia organizmu, a stae nawroty zapalenia puc
i oskrzeli doprowadzaj czsto do mierci. Chore dzieci maj ostre, czste ataki dusznoci i
wikszo z nich nie przeywa nawet pierwszego roku ycia. U innych dramatyczna walka
rodzicw o kady oddech dziecka trwa niekiedy cae lata i rzadko tylko koczy si wyzdro-
wieniem. Przyczyn tego schorzenia wydaj si by nastpstwa trwaego przecienia syste-
mu wydzielania luzu przejte po dziadkach i rodzicach i ostateczne, genetycznie uwarunko-
wane rozregulowanie si z caego mechanizmu jego wydzielania, ktry w stanie zdrowia
dziaa w sposb skorelowany z kadorazowym spoyciem biaka. Natomiast gruczoy dzia-
ajce niesprawnie wydzielaj nadmiar substancji luzowej stale, co powoduje grone zabu-
rzenia oddechowe i trawienne. Ponadto luz, jako dogodne rodowisko dla rozwoju bakterii
chorobotwrczych, jest przyczyn powtarzajcych si infekcji. Ilo przypadkw mukowi-
scydozy, ktr do niedawna jeszcze rozpoznawano bdnie jako astm oskrzelow, wzrasta z
roku na rok i obecnie jest ju problemem w skali spoecznej. Tym bardziej tragicznym i bole-
snym, e cierpieniem i mierci pac dzieci za bdy i winy swoich rodzicw. (Nowakowska
Anna i Nazarewicz Katarzyna Ostatni brzeg. w: Przegld Tygodniowy, 39/87).
Inn chorob genetyczn pojawiajc si u dzieci urodzonych w cigu ostatnich lat jest
homocystynuria, cika posta miadycy, powodujca mier w cigu pierwszych dziesiciu

31
lat ycia. Mechanizm tej choroby polega na niezdolnoci ukadu pokarmowego do penego
przetwarzania metioniny, jednego z aminokwasw najobficiej wystpujcego w biaku zwie-
rzcym. Wielofazowy normalnie proces przetwarzania metioniny ogranicza si wtedy do
przeksztacenia na homocystein i na tym si zatrzymuje. W tym rwnie przypadku odzie-
dziczone po dziadkach i rodzicach skutki przecienia systemu trawiennego nadmiarem
skoncentrowanego biaka doprowadzaj do rozregulowania procesw przemiany materii i do
kryzysu w skali gatunkowej. (por. Siewcy dobrego jutra, rozdz. Choroby zwyrodnieniowe
plaga naszego wieku.)
Obecnie w dwch laboratoriach naukowych na wiecie, w Stanach Zjednoczonych i w
Polsce, przeprowadza si badania, ktre prowadz do rozszyfrowania fizjologicznych me-
chanizmw patologicznego oddziaywania biaka zwierzcego na ludzki organizm. Wiadomo
ju na czym polega degradujcy wpyw tego biaka na ludzkie tkanki i narzdy i co powodu-
je, e reaguj one na to biako w sposb objawiajcy si jako choroby osobnicze i odchylenia
gatunkowe, szczeglnie w przypadku miadycy (patrz Olszewski A. J., Szostak W. B.).
Gwnie diecie przypisuje si zdrowie i dugowieczno spoeczestwa Hunzw, plemie-
nia mieszkajcego od wielu pokole wrd pokrytych lodowcem gr Himalajw. Jego istnie-
nie odkry kilkadziesit lat temu McCarrison, a Ralph Benner napisa ksik pt. Hunzowie
ludzie, ktrzy nie znaj chorb (Les Hounza un peuple qui ignore la maladie 1961).
Krain Hunzw nazwano szczliw dolin, chocia jej mieszkacy s biedni, pozostaj cz-
sto na granicy godu. yj jednak dugo, s pogodni, uprzejmi, gocinni. W wieku 120-140
lat ciesz si jeszcze doskonaym zdrowiem, pracuj i odbywaj dalekie wdrwki w gry.
Jedz gwnie owoce, w lecie wiee, zbierane z troskliwie uprawianych sadw, w zimie
suszone, zwaszcza morele, a take placki z ciemnej mki, troch jarzyn, mleka i sera, a jaj
rwnie niewiele, miso natomiast tylko w czasie wyjtkowych uroczystoci. Nie znaj soli,
cukru ani biaej mki. Jadaj sporo sodkich migdaw, z ktrych wytaczaj rwnie olej.
Oglnie biorc, w ich diecie mao jest biaka i tuszczw, wicej wglowodanw i troch
skrobi.22
Rwnie ciekawego odkrycia ywieniowego dokona Paul C. Bragg, autor ksiki High-
Protein Meatless Health Recipes. Podczas subowego pobytu w Chinach postanowi od-
wiedzi Manduri. Sysza bowiem o wyjtkowej ywotnoci, energii i zdrowiu jej miesz-
kacw. Pisze, e nigdy nie widzia ludzi rwnie piknych jak oni. Mieli cudown skr twa-
rzy i ciaa, nie byli zbyt tdzy ani nie za szczupli. Szczeglnie zadziwiaa go uroda i zdrowie
dzieci. Okazao si, e po odstawieniu od piersi s one karmione mlekiem z soi. Krw w
Mandurii hodowano bardzo niewiele, poniewa zjadaj one pi razy wicej kalorii ni do-
starczaj ich w mleku, a dziesi razy wicej ni w misie. Ich hodowla bya wic nieopa-
calna, a jako gwne rdo biaka rolinnego suya soja. Wyciskano z niej mleko i po od-
powiednich zabiegach produkowano napj przypominajcy jogurt oraz co w rodzaju sera,
zwanego tofu.
Soja jest obecnie wykorzystywana w wielu krajach zachodnich jako surowiec w technolo-
gii spoywczej. Z soi robi si nie tylko mk i kasz, ale rwnie wiele koncentratw i pro-
duktw zastpujcych miso. I to wanie sprawia dosy przygnbiajce wraenie, gdy wik-
szo reklam polecajcych zalety soi podkrela, e koncentraty z soi maj smak i wygld
identyczny ze smakiem wszystkich najpopularniejszych wdlin i potraw misnych. Baleron z
soi, kotlet z soi! Jak gdyby ta cenna, zdrowa i smaczna rolina nie zasugiwaa na to, aby za-
chowa swj wasny wygld, zapach i smak i za to wanie by lubiana i poszukiwana.
Zreszt w skomplikowanych procesach technologicznych, ukierunkowanych gwnie na na-
danie soi podobiestwa do misa, traci si z oczu jej walory odywcze i atwo rezygnuje z
troski o ich pene zachowanie w wyprodukowanych koncentratach. Jeeli nawet po tych prze-

22
Winiewska-Roszkowska Kinga: op. cit.

32
rbkach przypominaj miso wygldem, smakiem i zapachem, to zalet zdrowotnych soi po-
zostaje w nich ju niewiele.
Plag naszych czasw jest skaanie pokarmw rodkami owadobjczymi i chwastobj-
czymi. Wiadomo, e pestycydy wchaniane przez organizm razem ze wszystkimi pokarmami
jadanymi obecnie przez czowieka, nie ulegaj cakowitemu wydaleniu ani rozkadowi i po-
zostaj na zawsze w tkankach naszego ciaa. W podobny sposb odkadaj si w tkankach
rolin, a take zwierzt, ptakw i ryb, szczeglnie w tkance tuszczowej, ktra jak wiadomo,
jest gwnym magazynem wszelkich toksyn.
Najgroniej przedstawia si sprawa dla tych gatunkw, ktre stanowi ostatnie ogniwo
acucha ywieniowego. Do takich nale m.in. ptaki drapiene, due ryby morskie i ludzie.
acuch ywieniowy tworz organizmy zjadane jedne przez drugie. Na pocztku acucha
znajduj si roliny, a na kocu drapieniki. Gdy krowy zjadaj mieszanki paszowe, a ryby
wiksze ywi si mniejszymi, to razem z pokarmem przenikaj do ich tkanek rwnie i
zmagazynowane tam ju pestycydy. W ten sposb kumuluj to wszystko, co przyswoiy so-
bie te pozostae i dlatego ilo pestycydw najwiksza jest w organizmach ostatniego ogniwa
acucha pokarmowego. Jeeli wic ludzie odywiaj si produktami z ostatniego ogniwa
acucha, staj si odbiorcami i konsumentami pestycydw w najwyszym steniu. Na 300-
stopniowej skali zawarto pestycydw w rnych produktach ywnociowych przedstawia
si nastpujco:
jarzyny korzeniowe 007 (ziemniaki 003), zboe 008, roliny strczkowe 026, owo-
ce 027, jarzyny liciaste 036, oleje 041, produkty mleczne 112, a miso a 281.23
Przyswajanie pestycydw mona by ograniczy, odywiajc si pokarmami z najniszego
ogniwa acucha pokarmowego, to znaczy warzywami, zboem, owocami, a take przez
ograniczenie spoycia pokarmw tustych i jadanie zamiast nich niewielkich iloci biaego
sera, chudego mleka, kefiru, jogurtu. Pozostaje jednak istotne pytanie: jaka istnieje szansa na
zmian tej sytuacji, w ktrej wszystko ju, cokolwiek jemy obecnie, jest zatrute w mniejszym
lub wikszym stopniu? W tej sprawie mona tylko snu gorzej lub lepiej uzasadnione domy-
sy, bo takie totalne skaenie Ziemi jest zjawiskiem bez precedensu, nie mona wic korzy-
sta z adnych dowiadcze ani porwna. Na og przewiduje si, e szansa ta jest saba, a
przynajmniej dla pokolenia ludzi yjcych obecnie, bo gdyby nawet natychmiast przerwano
stosowanie tych rodkw, to trwao pestycydw ju teraz krcych w przyrodzie ocenia
si na 7 do 40 lat. W jakim stopniu s one szkodliwe dla organizmu ludzkiego i jaka istnieje
granica jego tolerancji na ten rodzaj toksyn, okae si na pewno dopiero za kilkanacie lub
kilkadziesit lat, kiedy skutki te bd ju wyranie widoczne.
Szkodliwe preparaty stosowane s jednak nie tylko w rolnictwie, ale i w hodowli zwierzt.
Dla polepszenia wydajnoci hodowli podaje si zwierztom rodki hormonalne (stilbestrol),
co przyspiesza ich dojrzewanie, a rwnoczenie zwiksza przyrosty wagi. Konsument misa,
oprcz stonych pestycydw i chemikaliw pochodzcych z nawozw mineralnych, przyj-
muje rwnie i substancje hormonalne. Wpyw hormonw na organizm ludzki jest, jak wia-
domo, ogromny i nie do koca jeszcze zbadany. Kade zachwianie rwnowagi hormonalnej
moe wywoa nieobliczalne skutki.
Prawidowo funkcjonowania ludzkiego ukadu hormonalnego zagroona jest rwnie
wtedy, gdy spoywane miso pochodzi od zwierzt karmionych pasz z dodatkiem rzepako-
wej ruty poekstrakcyjnej. ruta ta uchodzi wrd hodowcw za bardzo wartociow ze
wzgldu na du zawarto biaka i jednostek owsianych. Wiedz jednak, e nie naley jej
podawa krowom mlecznym i kurom nioskom, bo mog skoczy ycie, zanim zamortyzuj
si wkady zainwestowane w ich wychw. rut rzepakow karmi si wic tylko tzw. opa-
sy, tzn. te zwierzta, ktre trzeba krtko, ale intensywnie podtuczy i przeznaczy na ubj.

23
Moore-Lapp France: op. cit.

33
Jednak chocia zawarte w rucie trujce tioglikozydy nie zd zabi zwierzcia zanim uczy-
ni to rzenik, nasycaj jego tkanki, co powoduje, e u konsumentw takiego misa nastpuje
najpierw zablokowanie wydzielania hormonu tarczycy, a nastpnie blokada inhibitorw
trypsyny i w rezultacie rozregulowanie caego systemu endokrynalnego.
W sposobach organizowania hodowli zwierzt bierze si pod uwag wycznie wzgldy
wydajnoci i ekonomicznej opacalnoci, nie oszczdzajc zwierztom cierpienia, strachu i
innych bodcw stresowych. W hodowlach przemysowych na przykad cielta i mode woy
przebywaj w ciasnych przegrodach, bez moliwoci zmiany pozycji, bez wiata, bez wie-
ego powietrza. Cay okres hodowlany trwajcy okoo roku przeywaj w takich warunkach,
utrzymujc si z trudem na obolaych, spuchnitych nogach. Aby ustrzec je przed chorobo-
wymi skutkami tych i wielu innych napi i udrki, hodowcy dodaj im do paszy antybiotyki
i rodki uspokajajce. Tkanki zabitego zwierzcia s wic nasycone nie tylko pestycydami i
hormonami, ale ponadto antybiotykami i barbituranami. Spoywane przez ludzi wraz z mi-
sem antybiotyki uodparniaj ich na dziaanie tych lekw wtedy, gdy im samym bd potrzeb-
ne do zwalczenia jakie wasnej choroby.
Nawet i w takich hodowlach, gdzie nie stosuje si hormonalnych rodkw stymulacji
wzrostu, miso udrczonych zwierzt nasycone jest obficie adrenalin. Adrenalin nazywa
si hormonem strachu, blu i gniewu. Jej wydzielanie wzrasta u ludzi i zwierzt w sytuacjach
stresowych. O adrenalinie tak pisze Hoimar Ditfurth: ...wydzielanie adrenaliny, a wic hor-
monu rdzenia nadnerczy, wyzwalane jest przez nerw wegetatywny, tak zwany nerw wsp-
czulny. Hormon ten hamuje ruchy jelit i zatrzymuje procesy trawienia, dziki czemu zwalnia
si znaczna ilo krwi dla dodatkowego zaopatrzenia mini. Jednoczenie rytm serca ulega
przyspieszeniu i cinienie krwi wzrasta. Oskrzela si rozszerzaj (...) ronie take zawarto
cukru we krwi (...) Gdy rozpatrujemy cznie te wszystkie poszczeglne, tak bardzo rozmaite
funkcje, powstaje zamknity w sobie obraz: adrenalina w efekcie kocowym powoduje za-
alarmowanie organizmu. Fizjolodzy mwi w takim przypadku bardzo obrazowo o funkcji
alarmowej tego hormonu. Dziaa on w wielu rnych miejscach organizmu w bardzo roz-
maity sposb. cznie z sumy wszystkich poszczeglnych wpyww wynika podwyszenie
gotowoci do dziaania ucieczki, obrony czy te ataku. (Duch nie spad z nieba).
Wzmoone wydzielanie adrenaliny u zwierzt hodowlanych powodowane jest strachem i
blem, doznawanymi w procesie hodowli i w czasie uboju. Nie wiadomo, czy u ludzi jedy-
nym rezultatem codziennego wchaniania wraz z misem dawek tego hormonu strachu i agre-
sji jest tylko zwenie naczy krwiononych i choroby ukadu krenia, czy rwnie jakie
nieobliczalne zmiany w przebiegu procesw psychicznych, manifestujce si potem w wielu
formach ludzkiej aktywnoci, ktrych powszechno sprawia, e zostay uznane za normal-
ne.
Wszyscy antropolodzy i fizjolodzy wskazuj na ogromn plastyczno organizmu ludz-
kiego, na jego zdolno do przystosowania si do rnych warunkw otoczenia, skadnikw
pokarmowych, do zmiany skadu sokw trawiennych, wytrzymaoci na kracowe tempera-
tury wysokie i niskie. Ta plastyczno ma jednak swoje granice okrelone zapisem kodu ge-
netycznego. Np. w zbyt niskiej temperaturze czowiek na pewno zamarznie, a w zbyt wyso-
kiej ugotuje si. Przekraczanie granic genetycznej tolerancji, jeeli nie doprowadza do za-
gady organizmu, to musi dokona si kosztem zmiany kodu genetycznego. Wytwarzaniem
si enzymw trawiennych rzdz geny. Caa budowa czowieka, skad jego sokw trawien-
nych, dugo przewodu pokarmowego, budowa koczyn, wskazuj na przystosowanie do
pokarmu rolinnego. Pena adaptacja do ywienia si misem mogaby nastpi tylko kosz-
tem zmian mutacyjnych w genach. Taka zmiana podnosi szans przetrwania organizmu.
Niewykluczone, e moliwe s rwnie i inne zmiany adaptacyjne, umoliwiajce znon
egzystencj w powietrzu bez tlenu i oddychanie gazami spalinowymi, korzystanie z wody
gstej od bakterii bez groby zakaenia, odywianie si misem bez adnych powika cho-

34
robowych. Wszystkie choroby cywilizacyjne s sygnaem, e przy istnieniu obecnego kodu
genetycznego, organizm ludzki dochodzi ju do granicy swoich moliwoci przystosowania.
Ryzyko dalszego forsowania tej granicy nie wyklucza adaptacyjnego sukcesu w postaci
takiego przystosowania, ktre zapewnia trwanie choby kosztem zahamowania dalszego
ewolucyjnego rozwoju, zapisanego w genotypie kadego czowieka. Na szczcie jeszcze
chorujemy!

35
 Wegetariaskie cieki

Najstarsi mieszkacy Grecji, Pelasgianie, ktrzy przybyli tu przed Dorami,

Jonami i Eolianami, zamieszkali Arkadi i Tessali. Mieli rwnie w posiada-
niu wyspy Lesbos i Lokemanos, pene gajw pomaraczowych. ywic si
tymi pomaraczami i daktylami, yli przecitnie powyej dwustu lat.

Herodot

Gdy rozejrze si w literaturze wegetariaskiej, mona stwierdzi, e wegetarianizm

niejedno ma imi i e jak dotd mona wyrni co najmniej kilka zasadniczych sposobw
odywiania si bezmisnego. Wegetarianizm jako najoglniejsza orientacja ywieniowa ka-
dzie najwikszy nacisk na wyczenie z diety misa, motywujc to wzgldami humanitarny-
mi i zdrowotnymi. Jako zalecane pokarmy wskazuje warzywa, owoce, zboe i nabia. W gra-
nicach tej orientacji istniej jednak kierunki, z ktrych kady postuluje cakiem odmienne
sposoby ywienia. Wrd tych wegetariaskich cieek mona wymieni: weganizm, wita-
rianizm, frutarianizm i brasarianizm (prowizoryczne spolszczenie angielskiego sowa bre-
atharianism).
Weganizm reprezentuje stanowisko wegetariaskie w wersji bardziej radykalnej i konse-
kwentnej, goszc potrzeb odywiania wycznie rolinnego z wyeliminowaniem nie tylko
misa, ale i wszystkich pokarmw pochodzenia zwierzcego, jak mleko i jego przetwory oraz
jajka, w przekonaniu, e bardzo trudno by byo oddzieli handel krowim mlekiem od handlu
krowim misem, a handel jajkami od handlu drobiem. Potrzeba humanizacji stosunku ludzi
do zwierzt nie koczy si jednak dla wegan na sprawach jedzenia. Pozostaj jeszcze inne
formy eksploatowania zwierzt, takie jak produkcja futer, obuwia, kosmetykw. Zgodnie
jednak ze swoim konsekwentnym humanitaryzmem, i w tym zakresie weganie szukaj pra-
widowych rozwiza, postulujc zastpowanie surowcw zwierzcych, preparowanymi od-
powiednio surowcami rolinnymi i chemicznymi. Pomysowi rzemielnicy, wychodzc na
przeciw tym oczekiwaniom, produkuj takie wanie rodzaje butw i wyrobw rymarskich, a
firmy kosmetyczne wytwarzaj odpowiednie produkty z surowcw rolinnych. Zwolennicy
weganizmu przejawiaj odmienny od przecitnego stopie wraliwoci na niedol zwierzt.
Wraliwo ta z reguy nie znajduje zrozumienia, w najbliszym otoczeniu, co powoduje ich
psychiczn izolacj, jak gdyby stanowili nieco inny, odrbny gatunek ludzki.
Weganizm nie czy si z adnym wyznaniem religijnym ani ideologi spoeczn, filozo-
ficzn czy polityczn, szuka jedynie kontaktu z ludmi, ktrzy rwnie chc wspdziaa w
kierunku moralnego postpu ludzkoci. W programowym wstpie, drukowanym w kadym
numerze angielskiego czasopisma The Vegan mona znale nastpujce owiadczenie:
Weganizm rzuca wyzwanie tym wszystkim, ktrzy goszc mio i wspczucie, sami nie
przestaj korzysta z okrutnych praktyk popenianych na zwierztach i prowadzcych do
ponienia zarwno ludzi jak i zwierzt.

36
 Weganie na Zachodzie odywiaj si rnie, zalenie od moliwoci finansowych i oko-
licznoci yciowych. Zamoniejsi zaopatruj si w ywno w specjalnych wegetariaskich
sklepach, gdzie mona kupi owoce i warzywa z upraw obywajcych si bez adnych rod-
kw chemicznych, nawozw mineralnych i pestycydw. Posiadacze niewielkich choby
skrawkw ziemi uprawnej odywiaj si potrawami przygotowanymi z wasnych plonw, a
mieszkacy miast hoduj nawet niektre warzywa i zielonki w skrzynkach na oknach i bal-
konach oraz w domach, tzw. indoor greens. Inni odpowiadajce im poywienie wybieraj
w normalnych sklepach spoywczych i warzywniczych.
Ten rodzaj uznawanego przez nich za waciwe poywienia nazywaj weganie pokar-
mem z pierwszej rki, to znaczy czerpanym bezporednio z produktw rolinnych. W prze-
ciwstawieniu do niego pokarmem z drugiej rki, jest taka ywno, ktra aby sta si
atrakcyjnym pokarmem dla czowieka, musi przedtem przej przez ogniwo porednie or-
ganizm zwierzcia. Do tej ostatniej grupy nale wanie: miso, jajka, mleko i przetwory
mleczne. W diecie wegaskiej uwzgldnia si tylko te z pierwszej rki, co jest wyrazem
konsekwentnego denia do ograniczenia cierpie zwierzt hodowlanych. Istniej jednak i
inne, dalsze nastpstwa stosowania diety wegaskiej, uwzgldnione zreszt w jej zaoe-
niach. Naley do nich m.in. oszczdzanie wartociowych dla ludzi pokarmw przeznacza-
nych na pasz, a ponadto zmniejszenie zakresu uytkowania obszarw rolnych pod uprawy
paszowe. Prowadzi to rwnie do oszczdnoci innych zasobw, jak np. wody, ktrej ogrom-
ne iloci pochaniaj hodowle. Przy pomocy ogromnych nakadw uzyskuje si iloci jedze-
nia z drugiej rki niewspmiernie mae w stosunku do kosztw pracy i pienidzy. Oblicza
si, e dla wyywienia przez rok jednej osoby jadajcej biako zwierzce (gwnie miso, ale
take jajka i mleko) potrzebne s zbiory z 2 hektarw ziemi, podczas gdy dla weganina wy-
starcza hektara.
Panuje przekonanie, e kada dieta wegetariaska, a wegaska szczeglnie, suy nie tyl-
ko fizycznemu zdrowiu, ale e ma rwnie znaczenie dla procesw psychicznych i rozwoju
duchowego. Wielu wegan stwierdza, e nowy sposb odywiania wpyn korzystnie na ca
ich osobowo. Spoywanie biaka zwierzcego jest dla organizmu tak duym obcieniem,
e aby mu podoa musi koncentrowa znaczn cz swojej yciowej energii na procesach
trawiennych, co prowadzi nieuchronnie do ograniczenia iloci energii mogcej suy pracy
umysowej i innym procesom psychicznym.
Wegaska wizja przyszoci, uwzgldniajc oba te czynniki, tzn. ekonomiczny i moralny,
postuluje urzeczywistnienie w przyszoci ideau wsplnoty wiejskiej. W takiej wsplnocie
kady uprawiaby swj kawaek ziemi w zakresie niezbdnym dla wasnego wyywienia i w
sposb odpowiadajcy jego potrzebom i upodobaniom. Czasu na tak upraw nie potrzeba
zbyt wiele, a pozostae godziny dnia mona by wtedy wykorzysta na przygotowanie zdro-
wego, smacznego jedzenia, uprawianie wicze fizycznych oraz prac nad udoskonaleniem
caego rodowiska i popraw stanu zdrowia spoeczestwa. Najwaniejsz spraw staby si
jednak wasny, coraz peniejszy rozwj umysowy i duchowy. Dla ludzi, ktrych energi y-
ciow przestaby absobowa bez reszty przewd pokarmowy, nie byoby to celem trudnym
do zrozumienia, akceptacji i realizacji.
Ten wegaski idea wsplnoty wiejskiej nie jest zreszt wcale tak utopijny i oderwany od
realiw wspczesnoci, jakby si to mogo na pozr wydawa. Biorc pod uwag wyczer-
pywanie si zasobw energetycznych wiata, wielka technologia i giganty przemysu nie
maj przed sob zbyt obiecujcych perspektyw. W cigu najbliszych kilkudziesiciu lat je-
dyn naprawd realn szans moe sta si wanie powrt do ycia uproszczonego w sensie
technicznym i praktycznym, a za to rozwinitego i wysublimowanego pod wzgldem huma-
nistycznym i duchowym.
Coraz szersze krgi ludzi na caym wiecie uwiadamiaj sobie, e okrutna eksploatacja
hodowlanych zwierzt prowadzi jednoczenie do funkcjonowania szalenie nieekonomiczne-

37
go systemu wytwarzania ywnoci. System ten polega na karmieniu trzody zboem i innymi
produktami, ktre mogyby by przeznaczone do spoycia bezporednio dla ludzi. Marno-
trawstwa nie unika si rwnie czynic karkoomne wysiki, aby pasz naturaln zastpi
rnego rodzaju namiastkami, bo z kolei wyprodukowanie namiastek wymaga kosztownej
technologii i pochania takie iloci energii do jej uruchomienia, e koszty pozostaj rwnie
wysokie. Coraz bardziej staje si oczywiste, e wiat nie jest ju w stanie udwign ciaru
podwjnej eksplozji demograficznej i wyywienia dwch populacji jednej ludzkiej, a
drugiej tych milionw zwierzt, hodowanych specjalnie, aby zadowoli apetyty krtko-
wzrocznych amatorw misa. Zasada, ktra gosi, e wegetarianizm to po prostu zdrowy roz-
sdek i wspczucie, pasuje szczeglnie dobrze do zaoe i celw weganizmu.
Witarianizm jest inn, bardziej jeszcze radykaln, form wegetarianizmu. Wyklucza on z
diety wszelkie potrawy gotowane, zalecajc tylko pokarmy ywe, tzn. te, ktre mona zja-
da w stanie surowym, a wic owoce i warzywa. Z tych warzyw, ktre maj zbyt duo bon-
nika, naley wyciska soki i pi od razu wiee. Owoce s rdem nietoksycznego biaka, i
to w iloci takiej, jaka odpowiada wrodzonym potrzebom ludzkiego organizmu. W owocach
s rwnie wszystkie skadniki mineralne, niezbdne dla zachowania zdrowia i zdolnoci do
regeneracji komrek ciaa. Pena zdolno do nieprzerwanego regenerowania komrek po-
zwala zachowa modo i dugowieczno, a moe nawet uzyska niemiertelno. Nie wy-
kluczone przecie, e proces zamierania i odradzania si komrek przez kilkadziesit lat y-
cia czowieka wiadczy o wrodzonej predyspozycji organizmu do cigej regeneracji i e
ustanie tego procesu w momencie mierci jest tylko wynikiem jakiego nienaturalnego zak-
cenia, ktre mona by ustali i wykluczy.
Jeeli zgodnie z pierwotnymi prawami rajskimi pucom i skrze naley dostarcza tylko
czyste powietrze i elektryczno soneczn, a odkowi i kiszkom tylko soneczne poywie-
nie, tzn. owoce, ktre s trawione niemal bezzwocznie, wydzielajc tylko bezluzow, bez-
klejow i woln od zarazkw celuloz, nie wida powodu, dla ktrego system naczyniowy
ciaa ludzkiego miaby by uomny, miaby sabn, starze si i na koniec cakowicie zaa-
ma. (Arnold Ehret Racjonalna godwka w celu fizycznego, umysowego i duchowego
odmodzenia.)
W interpretacji niektrych zwolennikw witarianizmu degeneracja rodzaju ludzkiego, na-
zywana w Genezis grzechem pierworodnym, zostaa wanie spowodowana signiciem
pierwszych ludzi po pokarm dla nich niestosowny, inny ni owoce. To za wpyno na
zmian kodu genetycznego, okrelajcego przyszy rozwj ludzkoci. Sposb odywiania
uwaaj oni za bardzo istotny element ycia, wyznaczajcy kierunek i dalszy przebieg ewo-
lucji moralnej i kulturalnej. Czy jada si pokarmy surowe czy gotowane, to nie jest sprawa
tylko kuchni i stou. Podczas gotowania kady pokarm ulega degeneracji, powoduje w prze-
wodzie pokarmowym procesy gnilne i dziaa toksycznie na cay organizm. Zdegenerowany
pokarm jest przyczyn degeneracji ciaa, a zdegenerowane ciao ma degenerujcy wpyw na
umys. Nawyk jadania gotowanego jedzenia zmusza ukad trawienny do zmiany funkcjono-
wania naturalnych mechanizmw trawiennych, dostosowujc je do koniecznoci cigego
wysiku pozbywania si substancji dla niego nieprzydatnych, obciajcych tylko jelita i
tkanki caego ciaa. Przez to wanie proces trawienia trwa tak dugo, a waciwie bez prze-
rwy, bo nigdy nie koczy si midzy jednym a drugim posikiem i zwizane z tym uczucie
sytoci przyzwyczajamy si traktowa jako stan normalny. Natomiast owoce i soki ulegaj
strawieniu w bardzo krtkim czasie, w cigu ok. 20 minut. Dziki temu zyskuje si poczucie
lekkoci, przypyw energii i jasno umysu. W oczyszczonym przewodzie pokarmowym
proces trawienia owocw przebiega w sposb atwy i nieskomplikowany, poniewa wanie
do tego jest on przystosowany. Wyda si to moe paradoksem, ale jest faktem, e organizm
witarianina moe przyswaja wiksz ilo biaka ni przecitnego misoercy, poniewa
jego przewd pokarmowy czysty, wolny od luzu, toksyn i resztek pokarmowych wcha-

38
nia cae biako zawarte w owocach i sokach, podczas gdy zablokowane jelita ludzi odywia-
jcych si pokarmem gotowanym, duej czci spoywanego biaka nie s w stanie wcho-
n.
Dotychczasowe dowiadczenia zwolennikw witarianizmu s rozmaite. Niektrzy po
pierwszych prbach czuj si le i szybko rezygnuj, inni natomiast osigaj doskonae re-
zultaty. Poprawia si ich stan zdrowia, wygld, samopoczucie, sprawno fizyczna i umyso-
wa. Najbardziej za uchwytnym, bezporednim efektem takiego sposobu odywiania jest
uwolnienie od nadmiaru luzu nie tylko przewodu pokarmowego, ale rwnie i drg odde-
chowych. Wskutek tego oddech staje si lekki, swobodny, gboki, tak atwy i orzewiajcy,
jak nigdy przedtem.
Jeden ze znanych aktorw angielskich, wielki pacyfista, lubowa nie przyjmowa staych
pokarmw dopki nie ustan wojny na naszej planecie. Pozostaje na tej diecie ju od du-
szego czasu. Co drugi dzie pije soki owocowe, a w pozostae dni tylko czyst wod. Zanim
jednak wszed na ciek witariask przez trzy lata jada tylko owoce i jarzyny surowe i
gotowane, co umoliwio stopniowe pozbycie si z organizmu zalegajcych resztek pokar-
mowych i luzu. Oczyszczony w ten sposb przewd pokarmowy by potem w stanie wcha-
nia z wypijanych owocowych i jarzynowych sokw wszystkie potrzebne mu skadniki od-
ywcze: biakowe i mineralne. Po kilku miesicach takiego odywiania uzyska tak znako-
mit kondycj, e mg wzi udzia w biegu maratoskim.
Innym znanym przykadem stosowania diety witariaskiej jest dr Barbara Moore, o ktrej
informuje London Sunday Chronicle z czerwca 1951 roku. Najpierw przez kilka lat pozosta-
waa na diecie wegetariaskiej, a potem dopiero stopniowo przesza na wiee owoce i soki
jarzynowe. Po pewnym okresie jej potrzeby jedzeniowe tak si ograniczyy, e wypijaa
dziennie tylko cztery filianki .soku z pomaraczy, ogrka, dyni i jabka z wod i miodem. W
tym okresie wystarczay jej dwie godziny snu na dob. Uderzenia serca i oddech ulegy
znacznemu spowolnieniu, mniej wicej do poowy w stosunku do szybkoci poprzedniej. Ma
duo siy i energii, nigdy nie choruje, liczy 57 lat, a wyglda na 30 i czuje si na tyle samo.
Ostatni jej chorob bya biaaczka, z ktrej wyleczya si sama diet bezbiakow.24
Owoce i soki jarzynowe s nie tylko rdem siy, modoci i dugowiecznoci, ale maj
rwnie waciwoci lecznicze i dziaaj skutecznie w rnych chorobach. Sok z burakw ma
wasnoci krwiotwrcze i przeciwnowotworowe, podobnie jak sok z marchwi i kapusty. Sok
z selera uspakaja nerwy, leczy biegunki i reumatyzm. Na kamic ciow zaleca si soki z
marchwi, burakw i ogrka. Wrzd odka leczy sok z kapusty i selera. Szczeglnie wska-
zany jest sok z kapusty, ktry zawiera niedawno odkryt witamin U, bardzo skuteczn przy
leczeniu owrzodze przewodu pokarmowego. Przy zaburzeniach odkowych skuteczny jest
sok z marchwi i selera oraz oddzielnie sok z jabka. Reumatyzm leczy sok z marchwi i selera;
cukrzyc marchew, seler, pietruszka (w proporcji: 6:5:2); na serce marchew i czosnek w
proporcji 8:2; to samo jest rwnie dobre przy wysokim cinieniu. Kady z tych sokw leczy
nie tylko wymienion chorob, ale zapobiega take innym. Sok z marchwi i selera okaza si
skuteczny przy takich schorzeniach, jak: alergia, artretyzm, choroby nerek, astma, biegunka,
grypa. Takim uniwersalnym poczeniem leczniczym i profilaktycznym jest te sok z mar-
chwi i buraka.25 Niektrym osobom lepiej smakuj i su soki rozcieczone przegotowan,
letni wod. Marchew, buraki, selery dostpne s przez cay prawie rok, natomiast dynia tyl-
ko przez kilka jesiennych miesicy. Tym staranniej naley wykorzysta ten okres i pi co-
dziennie szklank soku z dyni. Znakomicie regeneruje cay organizm.
Wszystkie badania nad dugowiecznoci wskazuj na to, e przyjmowanie pokarmw w
postaci pynw i sokw poprawia stan zdrowia i przedua ycie. Niestrawione resztki nie
drani pocze nerwowych, a gazy nagromadzone na skutek fermentacji tych resztek nie
24
Kulvinskas Viktoras: op. cit.
25
Lovewisdom Johny: Live Juice Therapy.

39
wywieraj cinienia na yy i ttnice, co umoliwia swobodne krenie tlenu w caym organi-
zmie. Energia zwolniona od nieustannego podtrzymywania funkcji trawiennych, unosi si z
jelit do mzgu i serca i zasila ich prac.
Frutarianizm w zakresie ywienia tym rni si od witarianizmu, e kadzie wikszy na-
cisk na jadanie owocw, pomijajc warzywa. O tym, e owoce s pokarmem odpowiednim
dla czowieka, wiadczy nie tylko przystosowanie jego przewodu pokarmowego, ale take
budowa caego ciaa. Wyprostowany tuw, ktry umoliwia siganie po wysoko rosnce
owoce, chwytliwe palce, suce do zdejmowania ich z drzewa oraz wraliwo wchu, sma-
ku i taki rodzaj reakcji na barwy i ksztaty, dla ktrych zapach, smak, kolor i cay wygld
owocw jest przyjemny, nccy, zachcajcy do tego, aby si do nich zbliy, aby je chwyta
i je. Owoce dojrzae w socu same spadaj z drzewa, ofiarowujc si ludziom i zwierz-
tom na pokarm. Nie wymagaj adnych przypraw ani kulinarnych zabiegw, ich smak od
razu jest doskonay, s te dla czowieka najatwiejsze do strawienia, maj odpowiedni tem-
peratur, ilo kalorii, biaka, witamin i innych biokatalizatorw. Istnieje te domys, e moe
oprcz tego, co ju o nich wiemy, maj one jeszcze jaki nieznany skadnik ycia, auksyny,
hormony wzrostu i zdrowia, to tajemnicze co, ktre decyduje o realizacji ludzkich prze-
znacze. W okresie kwitnienia i dojrzewania sady najpikniej ozdabiaj ziemski krajobraz,
skadajc wiadectwo o ludziach, ktrzy je uprawiaj i pielgnuj.
Owoce speniaj rol zarwno pokarmu staego jak i napoju. Sdzi si na og, e nie maj
biaka, a to oznacza tylko, e maj go bardzo nieznaczne iloci. Ale dowiadczenia z witami-
nami i mikroelementami mogy ju nas nauczy, e aby co byo najwaniejsze, doniose i
niezastpione, wcale nie musi wystpowa w pokanej iloci. Odwrotnie, te witaminy i bio-
pierwiastki, ktre s tak potrzebne organizmowi w ilociach ladowych, w iloci troch wik-
szej staj si ju trucizn.
Osoby, ktre prboway przej na ywienie frutariaskie bez uprzedniego okresu zwy-
kego wegetarianizmu, powracay ju po kilku dniach do poprzedniej diety, wysokobiakowej
czy nawet misnej. Czuy si osabione i po prostu chore. To osabienie i ze samopoczucie
wystpujce w pierwszym okresie rozpoczynania diety owocowej jest najczciej spowodo-
wane pozbawieniem organizmu tego bodca, jakim byy dotychczas substancje wycigowe,
wydzielane podczas trawienia biaka zwierzcego. Podczas trawienia owocw kwas moczo-
wy nie wydziela si zupenie, jak rwnie adne inne substancje toksyczne. Natomiast orga-
niczny pyn owocowy rozkada resztki pokarmowe i osady substancji chemicznych, zgroma-
dzone w tkankach i we krwi, jako pozostaoci poprzedniej, bdnej diety. Ten proces przy-
spieszonego oczyszczania moe przez pewien czas dawa wraenie osabienia i rozdranie-
nia. Krew, pot i mocz ulegaj wtedy zakwaszeniu. Strumie krwi doprowadza resztki tok-
syczne do organw wydalniczych w celu pozbycia si ich z organizmu, to za moe spowo-
dowa przejciowe zgstnienie krwi i jej kleisto. Zgstniaa krew nie dociera swobodnie do
naczy wosowatych, a to powoduje uczucie chodu. Aby unikn duego nasilenia tych i
innych niemiych objaww, najlepiej przechodzi na diet owocow dopiero po kilkuletnim
okresie zwykego ywienia wegetariaskiego z ma tylko iloci nabiau, tzn. diet zawie-
rajc niezbdn ilo biaka, ale nie wicej. Organizm oczyszczony ju w znacznym stopniu
wdroy si do pokarmu frutariaskiego w sposb agodniejszy, stopniowo, bez gwatownych
wstrzsw.
Aby dopeni oczyszczenia organizmu, trzeba przejcie na ywienie wycznie owocami
poprzedzi cakowit godwk, trwajc od 24 do 48 godzin. Potem stara si moliwie o
owoce z sadw, w ktrych pasoyty zwalcza si sposobami naturalnymi, bez uywania rod-
kw chemicznych. W czasie kadego posiku naley je tylko jeden gatunek owocw i nie
wicej ni do 1 kg na raz. Z owocw, zwaszcza chemizowanych, usun skrk i pestki.
Ten warunek dotyczy rwnie winogron, porzeczek, jabek oraz brzoskwi. Z porzeczek
najlepiej wyciska sok i pi wiey, ale nieduo i rozcieczony wod. Tylko liwki i morele

40
mona je razem ze skrk. Ostatni posiek najlepiej zjada nie pniej ni o godzinie 6
wieczorem. Owocami te mona si przeje. Goryle, ktre potrafi zje i 20 kg owocw
dziennie, skracaj sobie tym ycie.
Zdrowa, urocza i obiecujca dieta frutariaska jest jednak mao realna dla ludzi yjcych
w surowym, pnocnym klimacie, gdzie czas dojrzewania owocw trwa krtko, rozmaito
ich jest ograniczona, nie mwic ju o tym, e owoce dla nas dostpne s najczciej skaone
rodkami owadobjczymi tak samo, jak wszelkie inne poywienie w naszym cywilizowa-
nym, wspaniaym wiecie.
Te opisane wyej korzyci i poytki zarwno witarianizmu jak i frutarianizmu mogyby
sta si osigalne tylko w warunkach, ktre kady realista uznaby za nierealne. To znaczy
tylko w przypadku odywiania si wycznie owocami, a to wymaga readaptacji caej struk-
tury funkcjonowania mechanizmw trawiennych i metabolicznych. Ponadto odywiania si
owocami nieskaonymi, co wymaga znw zmiany struktury upraw i metod stosowanych w
rolnictwie i sadownictwie. Uwolnienia obszarw rolnych przeznaczonych na pasz i uywki,
sadzenia lasw i sadw, przywrcenia rodowisku rwnowagi ekologicznej, zwrcenia do-
godnych warunkw ycia ptakom i pszczoom. Aby zechcie podj si trudu dokonania ta-
kich przemian, trzeba by przedtem przeobrazi wasn struktur psychiczn. Aeby z kolei to
osign i potem mie mono korzystania z efektw tej przemiany oraz znajdowania
wsplnego jzyka z innymi ludmi, trzeba by rwnie i u nich obudzi ch do readaptacji i
przeobrae. Odkazi ziemi, przywrci owocom czysto, a czowiekowi niewinno. A
wic odmieni cay wiat! I takie wanie ambitne i szalone jest marzenie frutarian o Nowym
Wieku i Raju Odzyskanym. Ich program ywienia wyrasta raczej z inspiracji duchowych ni
potrzeb ywieniowych, ale zdaj sobie spraw z tego, e jedno z drugim wie si nieroze-
rwalnie. Ten program-marzenie oszaamia i fascynuje rozlegoci perspektyw i miaoci
nadziei.
Inn jeszcze form witarianizmu jest propozycja lekarza dietetyka, dra Johana Georga
Schnitzera. Zaleca on rwnie pokarm rolinny w stanie wieym, a nawet surowym, ale za
najwaniejsze poywienie uwaa on nie owoce ani warzywa, lecz cae ziarna zboowe, mie-
lone bezporednio przed spoyciem. Warzywa, owoce, orzechy, nasiona strczkowe, naley
jada rwnie, ale tylko jako uzupenienie podstawowego pokarmu z ziarna zboa, gwnie
pszenicy. Kto chce by zdrowy musi odywia si zgodnie z wymogami swojego genetycz-
nie zaprogramowanego systemu trawienia i metabolizmu. Nasiona traw i zb, to naturalne
rdo pokarmu ludzkoci, na ktrym utrzymywaa si ona przez setki tysicy lat i dziki
temu przetrwaa. Degeneracja organizmu, ktr okrela si jako chorob, wynika std, e
ludzki system przyjmowania pokarmw i przemiany materii zaprogramowany jest na to na-
sze pierwotne poywienie, i nie umie dostosowa si do obecnego, cywilizowanego sposobu
odywiania.
Zmielone zboe naley zjada w postaci krtko przypiekanych podpomykw, gruboziar-
nistego chleba oraz namoczenie papki. Najwaniejszym sprztem kuchennym powinien by
mynek do mielenia zboa, ktre trzeba przyrzdza zaraz po zmieleniu (nie pniej ni kilka
godzin), aby zachowa ca jego warto i ocali cenne skadniki, jakie si w nim znajduj.
Biaa mka pozbawiona jest tych wartoci ju w czasie mielenia, a potem traci reszt swoich
zalet ywieniowych w czasie dugiego przechowywania. Jadanie jej jest przyczyn chorb,
midzy innymi prchnicy zbw.
Gwn potraw w diecie Schnitzera jest papka z 60 g zerutowanej pszenicy, 110 g zim-
nej wody, yeczki soku cytrynowego, utartego jabka lub innych owocw i kilku orzechw.
Jako napj zalecana jest herbata lub woda. Tak Muesli jada si rano, a w poudnie i wie-
czorem saatki jarzynowe i saaty zielone oraz ruty zboowe przyprawione zioami, do tego
gotowane ziarna strczkowe i nieuszczony ry, naleniki z penej mki lub gotowane ziem-
niaki, wieczorem jeszcze chleb z penego ziarna z rolinn past do smarowania.

41
 Taka dieta oznacza powrt do pierwotnego, naturalnego pokarmu ludzkiego, do ktrego
nasz organizm jest genetycznie przystosowany, i ktry najlepiej mu suy. Rol lekarza i ca-
ej wspczesnej medycyny widzi Schnitzer w zapobieganiu chorobom, w pomaganiu zacho-
wania zdrowia bdcego normalnym, przyrodzonym prawom kadego organizmu.
Bresarianizm w odrnieniu od poprzednich cieek nie jest, i nie moe by, zaleceniem
odywiania si dla ludzi wspczenie yjcych, polega bowiem na zdolnoci do czerpania
substancji odywczych z powietrza i wiata przez skr i puca z pominiciem przewodu
pokarmowego. Taka koncepcja zasilania organizmu ludzkiego energi potrzebn do ycia
jest tylko pewnym domysem dotyczcym bardzo odlegej przeszoci rodu ludzkiego oraz
marzeniem o moliwoci powrotu tamtego czasu po odtworzeniu warunkw panujcych wte-
dy na naszej Planecie.
Wieci o tej odlegej przeszoci docieraj do nas za porednictwem niepotwierdzonej tra-
dycji historycznej tzn. w mitach, baniach i podaniach. Owidusz w Metamorfozach nazywa
tamten okres Zotym Wiekiem i tak pisze o nim:

Wszak Wiek, co Zotego odziedziczy miano,

W ktrym zioa jedynie i owoce znane,
By szczliwym, a jednak nie zna krwi obrzydej.
Wtedy ptak bezpiecznymi ulatywa skrzydy,
Wszystko yo w pokoju, nie bojc si zdrady.
Ale gdy wynalazca ohydnej biesiady
Zgodny, w szczliwym wiecie, zepsuwszy porzdek,
Misne spuci potrawy w aroczny odek,
Zbrodniom otworzy wrota...

Taka sama tradycja przekazuje informacje o ludziach, ktrych okres ycia trwa setki lat.
Ogromn ywotno, zapewniajc im tak dugie ycie, mieli oni czerpa z energii sonecz-
nej i promieniowania kosmicznego za porednictwem organw oddechowych, tzn. skry i
puc. Energia wiata docieraa wtedy na Ziemi w penym zakresie widma sonecznego po-
przez czyst, nieskaon atmosfer, umoliwiajc nieprzerwan regeneracj komrek ciaa,
co dawao ludziom wtedy yjcym zdrowie i dugowieczno. W miar upywu czasu gro-
madziy si czynniki tworzce przegrod midzy czowiekiem a yciodajnym promieniowa-
niem. Coraz wiksz cz ycia spdzano w zamknitych pomieszczeniach, bez dopywu
wiata sonecznego, zakadano w oknach bony i szyby, ktre pozbawiaj nas promieni ultra-
fioletowych. Ten sam skutek powoduje obecnie noszenie okularw, zwaszcza kolorowych
przeciwsonecznych. Brak bezporedniego kontaktu skry ze wiatem sonecznym wywouje
po duszym czasie zakcenia w fizjologicznej rwnowadze caego organizmu, niedobr
witaminy D, obnienie odpornoci na trudy i choroby, zwikszenie podatnoci na choroby
chroniczne. Obecnie skaone powietrze we wszystkich orodkach miejskich spenia rol fil-
tru, zmieniajcego jako docierajcego do Ziemi wiata. Czowiek wspczesny coraz
wiksz cz ycia spdza w domach i pojazdach, przy sztucznym owietleniu, ktre nie
zastpuje promieni sonecznych. Naukowcy zaczynaj dopiero odkrywa, e wiato przeni-
kajce do oczu pobudza aktywno przysadki mzgowej i szyszynki, a zapewne i innych ob-
szarw midzymzgowia, ktre kontroluj cay system endokrynalny i dziaalno hormo-
nw.
W najwyszym stopniu zastanawiajca jest identyczno struktury chemicznej chlorofilu i
hemoglobiny, odkryta przez L. Marchlewskiego i M. Nenckiego w 1897 roku. Funkcja biolo-
giczna chlorofilu polega na zdolnoci pochaniania energii wietlnej i przeksztacania jej w
chemiczn energi zwizkw organicznych, wytwarzanych podczas przyswajania dwutlenku
wgla przez roliny. Hemoglobina natomiast, dziki atwoci czenia si z tlenem, spenia w

42
organizmie ludzkim funkcj przenonika tlenu z narzdw oddechowych do wszystkich tka-
nek ciaa. Dla chemikw coraz bardziej zdumiewajcy wydaje si fakt, e te dwie substancje:
zielona rolinna i czerwona ludzka, rnice si pochodzeniem, barw i funkcj, maj tak
zastanawiajco podobn struktur! Maciej Lemejda w ksice Przeduenie ycia wydanej
w 1939 roku tak ujmuje spraw doniosoci oddechu: Organizm ludzki jest akumulatorem,
jest naczyniem, ktre suy do przechowywania prdu elektrycznego w elazie czerwonych
ciaek krwi i innych solach. W organizmie poza tym znajduj si rne transformatory i apa-
raty rozdzielcze, wysyajce odpowiednie prdy elektryczne do poszczeglnych organw.
Skoro czowiek jest zbiornikiem elektrycznoci, a gotowa elektryczno znajduje si w po-
wietrzu, wtedy nie pozostaje nic innego, jak dostroi anteny odbiorcze i pochania t ycio-
dajn si kosmosu. Kto wicej pochonie, ten jest zdrowszy, kto wicej pochonie, ten jest
silniejszy, kto wicej pochonie, ten jest weselszy. atwo si o tym mona przekona. Komu
w dugiej wdrwce omdlewaj nogi ze znuenia, ten niech naje si powietrza. Pi minut
intensywnego oddychania sprawia cuda. Czowiek czuje si nie tylko nasycony, lecz rwnie
wypoczty. Tak oto kilka oddechw przywraca siy.
Z najnowszych osigni fizyki wynika, e wszelka materia jest ruchem falowym wiata.
W zakresie jego widma kryje si tajemnica ycia. Powietrze, ktrym oddychamy, jest nas-
czone energi, dajc i podtrzymujc ycie. T si yciow wydobywamy z jedzenia, ktre
spoywamy, z wody, ktr pijemy, i z powietrza, ktrym oddychamy. Jako energii, czerpa-
nej z promieniowania wiata jest dokadnie dostosowana do potrzeb naszego ciaa, nie ma w
niej szkodliwego nadmiaru, a w powietrzu czystym i nieskaonym nie ma rwnie i niedobo-
ru. W gorcym klimacie skra sama zatrzymuje nadmiar energii sonecznej, wytwarzajc
warstw ochronnego pigmentu. Puca, podobnie jak skra, przyswajaj potrzebn ciau ilo
energii, eliminujc od razu zbdn reszt.
Na podstawie tych faktw i przesanek bresarianizm stwierdza, e dla czowieka pierwot-
nymi organami ycia s puca, a nie odek, kanaem ycia rdze krgowy, a nie przewd
pokarmowy, najwaniejsz funkcj yciow oddychanie, a nie trawienie.26 Cay system
trawienny stanowi wedug tej koncepcji rodzaj urzdzenia rezerwowego, asekuracyjnego, czy
uzupeniajcego, ktry w nastpstwie jakiego bdu popenionego w niewiadomym a odle-
gym niezmiernie momencie ludzkich dziejw, przej funkcj odywcz systemu oddecho-
wego. Stao si to rdem wielu dalszych bdw i nieszcz. Poniewa jako i ilo po-
bieranej przez ciao energii przestay by regulowane przez nieomylne mechanizmy ochron-
ne, bdy popeniane przez ludzi w tym zakresie pozbawiy ich zdrowia i dugowiecznoci.
Nadmiar biaka sta si nienaturalnym stymulatorem energii seksualnej, co spowodowao
nadmierne rozradzanie, ekspansj i agresj. Skoncentrowanie si na sprawach zwizanych z
nieustannym napenianiem odka absorbuje odtd ca energi psychiczn i podporzdko-
wuje j takiej tylko dziaalnoci, ktra zmierza do wytwarzania wartoci konsumpcyjnych,
podczas gdy energi fizyczn pochaniaj procesy trawienia. Nie starcza jej wic na rozwj
duchowy, na aktywizowanie nieczynnych dotd w mzgu ludzkim dziewidziesiciu pro-
cent szarych komrek, na uzyskiwanie nowych, wyszych wadz psychicznych.
O wartoci energetycznej soca i powietrza wiadczy choby to, e wieniacy indyjscy,
pracujcy przez cay dzie na polu w socu, nie jedz nic wicej oprcz prostej potrawy z
ryu raz dziennie, tak samo dzi jak przed wiekami, a mimo to nie maj adnych niedoborw
pokarmowych.
Program bresariaski opiera si na domyle, e kady proces yciowy jest odwracalny i e
istnieje moliwo, aby ludzie znw mogli sta si zjadaczami powietrza i wiata. Powtr-
na readaptacja do waciwej czowiekowi formy odywiania za porednictwem ukadu odde-
chowego, musiaaby zaj duszy czas i pochon rozwany wysiek przynajmniej jednego

26
Kulvinskas Viktoras: op. cit.

43
pokolenia.27 W miar dokonywania si tych zmian mona by przewidywa stopniowe prze-
obraenia fizjologiczne w organizmie, jednak o wiele bardziej doniose i liczce si byyby
zwizane z tym zmiany umysowe, moralne i kulturalne.
Bresarianizm podobnie jak frutarianizm i inne cieki postuluje taki sposb odywiania,
ktry wymaga spenienia pewnych warunkw, pozornie odlegych i nie majcych z odywia-
niem nic wsplnego. Zakada konieczno gbokich zmian wspczesnej cywilizacji, a wic
starann ochron ekologiczn caej Planety oraz przemiany w moralnych postawach ludzi.
Okazuje si, e bezmisny sposb odywiania wie si nierozerwalnie z okrelonym sposo-
bem mylenia i reagowania, ze stopniem uczuciowej wraliwoci, z poziomem moralnym,
kierunkiem aspiracji i zakresem potrzeb duchowych. Mona chyba bez przesady powiedzie,
e jest to pierwszy, niezbdny krok do zmiany jakoci caej kultury ludzkiej.
Jakkolwiek nie jest to sposb odywiania bdcy konkretn propozycj na dzi, tzn. tak,
ktr mgby sobie obecnie ktokolwiek wybra, to s pewne zastanawiajce doniesienia, na-
dajce tej zupenie fantastycznej z pozoru koncepcji pewne znami prawdopodobiestwa.
Obecnie i w niedalekiej przeszoci znane s pojedyncze przypadki ludzi, ktrzy przez cae
miesice i lata nie jedz nic bez adnej szkody dla zdrowia. Czerpi energi yciow z po-
wietrza i soca nazywa si ich ludzie roliny. Informacje o nich, przedstawione przez
dr Karola Graningera, publikuje pismo Esotera w artykule Ludzie, ktrzy stali si roli-
nami (nr 11/1976).

27
tame.

44
 Makrobiotyka

Jestem sama,
Babcia mi na imi
Czuj si jako czarna plama
Na tczowym wiata kilimie...

Maria Jasnorzewska-Pawlikowska
Staro

Od tysicy lat ludzie zastanawiaj si, czy krtkotrwao i znikomo ich ycia jest nie-
unikniona, czy nie mona by go udoskonali i przeduy. W redniowieczu poszukiwano
eliksiru ycia, a i nowoytna nauka usiowaa i usiuje znajdowa sposoby przezwycienia
staroci i mierci, proponujc coraz to nowe rodki ku temu.
Od okoo 150 lat zakres tych prb i propozycji zosta nazwany makrobiotyk. Pierwsza
ksika na ten temat w jzyku polskim ukazaa si w r. 1828 pt. Makrobiotyka, czyli sztuka
przeduania ycia ludzkiego. Jest ona tumaczeniem dziea synnego na przeomie XVIII i
XIX wieku lekarza i moralisty niemieckiego C. F. Hufelanda. Obok wielu zalece diete-
tycznych i higienicznych mona w niej odnale to, co jest najistotniejsz cech charaktery-
styczn rwnie i wspczesnej makrobiotyki, tj. przekonanie o nierozerwalnym zwizku
istniejcym midzy fizyczn a moraln kondycj czowieka, o tym, e jak pisze we wstpie
Hufeland: Doskonao fizyczna i moralna tak cile s ze sob poczone jak ciao z dusz,
jedno bez drugiego jest niepodobne.
Wspczenie makrobiotyka traktowana jest jako ga wiedzy o czowieku, zajmujca si
wszechstronnie zagadnieniem dugowiecznoci. Geriatria jest medycyn staroci, gerontolo-
gia nauk o problemach starszego wieku, a makrobiotyka interesuje si moliwoci i warun-
kami przeduania ycia, jako spraw istotn dla osb zarwno starszych, jak i modych. Cele
makrobiotyki nie pokrywaj si z celami gerontologii, nie chodzi gwnie o to, aby agodzi
dolegliwoci zaawansowanego wieku, ale eby y dugo, bogato i piknie, przez wszystkie
lata jednakowo twrczo i intensywnie.
Wiadomo, e orze yje nawet do 500 lat, niektre papugi 600 i 700 lat, wie 500 lat.
Czowiek, jako ostatnie ogniwo ewolucji ycia na Ziemi, jest ukoronowaniem jej miliony lat
trwajcych wysikw do uksztatowania istoty najlepiej przystosowanej do ycia i zdolnej do
najbardziej dynamicznego rozwoju. Granic dugoci ludzkiego ycia okrela si przewanie
w oparciu o dotychczasowe dowiadczenia, to znaczy na podstawie tego, co najpowszech-
niejsze, a nie tego co normalne, na podstawie tego, co byo, a nie tego, co powinno by. Je-
eli za papuga, orze czy w yj po 500 lat, to dlaczego czowiek nie miaby y rwnie
dugo, albo i duej?
W makrobiotyce nie chodzi jednak wycznie o to, aby y dugo, ale eby cay, najdu-
szy nawet okres ycia, by rwnie ciekawy i cenny, jak jego fazy pocztkowe. We wspcze-
snej kulturze obowizuje biologiczno-obyczajowy podzia ycia ludzkiego na cztery fazy:
dziecistwo, modo, okres rodzinno-zawodowy i staro. Za okres kulminacyjny uwaa si

45
powszechnie faz rodzinno-zawodow, podczas gdy dwa poprzednie s przygotowaniem do
niej, a ostatni ma by ju tylko schykiem i doywaniem. Dziecistwa dotycz sprawy doj-
rzewania fizycznego, modo jest dojrzewaniem psychicznym i spoecznym, bdc rwno-
czenie przygotowaniem do penienia funkcji rodzicielskich.
Kady z tych okresw ycia bywa na og przedmiotem wnikliwej, prospektywnej troski.
Rodzice przewidujco zabezpieczaj warunki dziecistwa i modoci swojego potomstwa, a
modzi planuj i przewiduj warunki swojej dojrzaoci ucz si zawodu, szukaj partnera
do maestwa, zapisuj si do spdzielni mieszkaniowej, kupuj meble na raty itp. Bezpo-
rednie przygotowanie do pocztkowej fazy rodzinnej wymaga ekspansji, gromadzenia dbr
na uwicie gniazdka. Okres aktywnoci zawodowej i rodzinnej traktuje si powszechnie
jako najwaniejszy, o najwikszym znaczeniu yciowym, spoecznym i biologicznym. Dlate-
go, kiedy dzieci usamodzielniaj si i nie potrzebuj ju opieki, rodzice przeywaj najcz-
ciej poczucie obnionej wasnej wartoci. Ten moment zbiega si na og z zakoczeniem
pracy zawodowej i nastpuje gwatowne wypadnicie za burt, wyjcie poza zakres spraw
spoecznie cenionych i uznawanych za jedynie naprawd si liczce. Zaczyna si wtedy
czwarta, schykowa faza ycia. Do wszystkich niedoli tego okresu doczaj si najrniejsze
choroby, ktre w krajach rozwinitych uznano ju za nieodczne znami staroci. Bo i rze-
czywicie chorujemy wtedy na wszystko, na co tylko mona chorowa. Puste dni wypeniaj
wizyty u lekarzy, zakupy w aptekach, i taka kuracja trwa ju przewanie do koca okresu
staroci, z ktrym i bez tego trudno si upora, bo przewanie jest jaowy, ubogi i smutny.
A przecie wcale tak by nie musi! W krgu kultury Dalekiego Wschodu, gwnie w In-
diach, wtedy wanie dopiero, po zakoczeniu obowizkw ycia rodzinnego, rozpoczyna si
czstokro prawdziwe ycie. Mczyni, czasem samotnie a czasem z onami, opuszczaj
swj dom i cay dobytek i udaj si na samotn wdrwk w poszukiwaniu nowych treci
ycia duchowego. Ten wanie okres jest kulminacj ich ycia a nie schykiem. W naszych
warunkach klimatycznych i obyczajowych szans napenienia porodzinnej fazy ycia now,
cenn treci daje przede wszystkim zdrowie, a nastpnie wasny, twrczy stosunek do no-
wych warunkw i sytuacji. Wielu to potrafi, inni popadaj w zupen dezorientacj i zamiast
i do przodu, cofaj si, usiujc nawiza do poprzedniej fazy ycia. Czasem matki doro-
sych dzieci trzymaj si kurczowo swojej opiekuczo-rodzicielskiej roli i narzucaj dojrza-
ym i samodzielnym potomkom opiek, pomoc, rady, wydzierajc im ich wasn niezale-
no, na ktr tak dugo czekali i ktra jest im niezbdnie potrzebna do potwierdzenia indy-
widualnej wartoci i uzyskania yciowej satysfakcji. Te zowrogie, apodyktyczne teciowe,
to kobiety, ktre s do silne fizycznie, aby kontynuowa swj macierzyski cykl ycia, ale
zbyt nieporadne psychicznie, aby kolejny, nastpny jego okres wypeni now treci. A wa-
nie ten czwarty okres otwiera wielk moliwo dokonania twrczej syntezy wszystkich
minionych lat i dowiadcze, rozwinicia nowej, ju pozabiologicznej aktywnoci, przejcia
na jakociowo odmienn platform ycia.
Nie zawsze zdajemy sobie spraw z istnienia tej szansy, czsto dolegliwoci i choroby
zmuszaj do powrotu w faz dziecinnej bezradnoci, uproszczonej fizycznie i psychicznie
wegetacji. Bywaj te powroty do okresu modzieczej niedojrzaoci i lekkomylnoci. Mo-
g to by rwnie powroty do postaw charakterystycznych dla pocztkowej fazy rodzinnej,
ekspansywnego zdobywania, wyraajcego si w zachannym gromadzeniu, ktre uzasadnio-
ne i celowe byo tylko w tamtym okresie, natomiast w porodzinnej fazie ycia wyzwala ak-
tywno pozorn, jaow, mimo okazaych niekiedy osigni.
Kada z tych form ukierunkowania dynamizmu yciowego wstecz, moe sta si przyczy-
n rozczarowa i niedoli, poniewa zamyka t jedyn drog do tworzenia wartoci waci-
wych czwartej fazie ycia i skazuje na jaowe wysiki zdobywania lub zachowania tego, co
byo cenne tylko w kadym z okresw poprzednich. Podobnie jak infantylny mody czowiek
nie potrafi oderwa si od dziecicej zalenoci od matki, a dorosy mczyzna od stylu ycia

46
charakterystycznego dla modzieca, tracc tym samym szans tworzenia wartoci dostp-
nych tylko w cyklu aktualnie przeywanym. Takim samym przeoczeniem jest zaniechanie
sigania po nowe, tylko w tym czwartym okresie dostpne, formy aktywnoci, bdce har-
monijnym dopenieniem caego ycia. Ten czas, nastpujcy po wypenieniu swoich obo-
wizkw rodzinnych i zawodowych, mgby w wielu wypadkach sta si czasem najbardziej
intensywnych poszukiwa i przey, najbogatszych wrae, wielk, uskrzydlon przygod
duchow.
Makrobiotyka bierze rwnie pod uwag hipotetyczn moliwo nieustannego odnawia-
nia si komrek ciaa i osignicia dziki temu niemiertelnoci. Kady organizm stale si
przecie odnawia, jedne komrki zamieraj, inne powstaj na ich miejsce i nie ma powodu
orzeka, e proces ten nie mgby w odpowiednich warunkach trwa bez koca. Nie tylko
jednak niemiertelno, ale nawet znaczne przeduenie ycia wymaga wprowadzenia do
niego nowych miar wartoci, wyjcia poza biologiczne i gatunkowe kryteria oceniania wa-
snych osigni i wyznaczania celw ycia, ukierunkowania go ku nieustannemu rozwojowi
wasnej osobowoci i doskonaleniu ciaa. Ale od czego trzeba zacz! Makrobiotyka, ktra
nierozerwalnie czy si z wegetarianizmem, proponuje: przesta by siewc mierci! Potem
da co z siebie, zrobi co bez adnej osobistej korzyci, nie liczc nawet na wdziczno.
Po uczynieniu tych dwch krokw, kady sam ju bdzie doskonale wiedzia, co ma robi
dalej.
Chocia wszyscy rozumiej sens i znaczenie upywu lat i przewiduj nieuchronnie nadej-
cie czwartej fazy ycia, mimo to staroci si waciwie nie planuje, tak jak w przypadku
trzech poprzednich okresw ycia. Wszystko, co si na og robi w tym zakresie, polega na
zabezpieczeniu znonych warunkw przetrwania, a poza tym jest ona skazana na ywio
przypadku. Chocia dla przeycia wanie tego okresu w sposb twrczy i cenny, potrzebny
jest plan bardziej wnikliwy, przewidujcy i dalekowzroczny, obejmujcy zarwno stan zdro-
wia fizycznego, jak i zasig duchowych aspiracji.
ycie kadego jest jak dzienny lot pszczoy, ktra musi pozna wiele k i kwiatw, aby o
zmierzchu przynie do ula nektar cenny plon swoich podry i dowiadcze. Takie ukie-
runkowanie ycia, aby nektarowe plony byy najobfitsze i najsodsze, moe wzbogaci nie
tylko czwart jego faz, ale i trzy poprzednie.

47
 Nowoczesna nauka o ywieniu
a wegetarianizm

Kade poywienie ma swoj skal wibracji. Miso zamordowanych

zwierzt ma nisz skal wibracji od barwy podczerwonej. A sok ywych
owocw i rolin jest w skali barwy ultrafioletowej.

Claude Bragdon
Joga dla ciebie, czytelniku

Pierwsze na wiecie towarzystwo wegetariaskie powstao w Anglii w 1848 roku, a w kil-

kadziesit lat pniej narodzia si nowoczesna nauka o ywieniu. Wegetarianizm wyrs z
inspiracji moralnych, nauka o ywieniu z dociekliwoci umysowej, jednak szybki i dyna-
miczny jej rozwj w cigu ostatnich lat sta si nieoczekiwanie najlepszym sprzymierzecem
wegetarianizmu. Idea odywiana bezmisnego uzyskuje dla wzmocnienia wasnych uzasad-
nie coraz pewniejsze oparcie rozumowe i empiryczne w nauce, niekiedy zupenie niezale-
nie od intencji jej twrcw. Aktualne, obiektywne wyniki bada naukowych coraz trudniej
jest konsekwentnie pogodzi z tez, e pokarm misny stanowi nieszkodliwe, a co wicej
niezastpione rdo biaka. Mimo to, wniosku przeciwnego nauka jak dotd o ile mi wia-
domo jednoznacznie i oficjalnie nie sformuowaa. W rodowiskach ortodoksyjnych diete-
tykw i ywieniowcw, niezalenie od wynikw bada, obowizuje dogmat o potrzebie ja-
dania misa, dogmat trwajcy niezomnie o b o k aktualnego stanu wiedzy o ywieniu, zupe-
nie z nim nie zsynchronizowany. Wyniki niezliczonej iloci dowiadcze i cay ogrom wie-
dzy o poznanych faktach bywaj w nieznacznym stopniu i tylko dorywczo wykorzystywane
do formuowania takich zalece i norm ywienia, jakie z nich rzeczywicie wynikaj. Dlate-
go mimo bogactwa zgromadzonych ju naukowych przesanek, wiadczcych o trafnoci
wskaza wegetariaskich, w powszechnej wiadomoci ludzi panuje wszechwadnie ana-
chroniczny stereotyp dobrego odywiania z lat dwudziestych i trzydziestych zgodnie z kt-
rym najcenniejszymi pokarmami s: miso, cukier, biae pieczywo, smalec, sodycze, i to
wszystko w moliwie najwikszych ilociach. Sprbujmy wic na wasn rk rozejrze si
wrd niektrych, uzyskanych dotychczas osigni naukowych, przedstawiajc je zaintere-
sowanym diet bezmisn, jako propozycje do przemylenia i ewentualnego wykorzystania
przy formuowaniu wasnych, racjonalnych rozwiza ywieniowych oraz pomoc w prze-
zwycianiu faszywych stereotypw.

Soce wieci w ywej komrce

48
 Przeomowym momentem w dziejach nauki o ywieniu stao si niewtpliwie odkrycie
witamin przez polskiego uczonego, profesora Kazimierza Funka. Umoliwio ono rozszerze-
nie perspektywy poznawczej w odniesieniu do procesw odywiania, uwiadomio uczonym
i nieuczonym, e nasze codzienne, zwyczajne poywianie si nie jest spraw ani tak prost,
ani tak przypadkow, jak si do tej pory wydawao. e podczas jedzenia dokonuj si w na-
szym organizmie jakie procesy wane i skomplikowane, ktrych zoono uchodzia do-
tychczas naszej uwadze. Czowiek, jako pospolity zjadacz chleba, awansowa, poczu si
wczony w szerszy kontekst rodowiska, w ktrym jego ludzkie potrzeby zostay uwzgld-
nione wczeniej, ni on sam je sobie uwiadomi. Pozornie zupenie zwyczajny i w peni zro-
zumiay proces jedzenia ujawni niespodziewanie jaki szerszy swj wymiar. Pozwolio to
zda sobie spraw, e wane i rzeczywiste moe by nie tylko to, co w naszym otoczeniu
bezporednio dostrzegalne i uchwytne. Bo te odrobiny yciodajnych substancji okazay si
nie tylko czym mdrzejszym ni potrafilibymy to sami wymyli, ale rwnie czym cen-
niejszym ni potrafilibymy zapragn.
Witaminy to substancje organiczne, biologicznie czynne, wystpujce w niezmiernie
drobnych ilociach, ale niezbdne do prawidowego przebiegu podstawowych funkcji ycio-
wych ludzi i zwierzt. Zanim przyja si aciska nazwa witaminy, nazywano je w Polsce
przez jaki czas ycianami. Wielki entuzjasta i propagator witamin, Maciej Lemejda, napi-
sa na ten temat ksik pt. Przeduanie ycia. Witaminy i ich wpyw na zdrowie, ycie i
racjonalne odywianie czowieka. W pierwszym rozdziale yciany a ycie pisze: O zna-
czeniu utajonych si w rolinach wiedziano na Wschodzie, szczeglnie w Indiach od wielu
tysicy lat. My, Europejczycy, ktrzy dla poznania praw przyrody uywamy kowada, metra i
mikroskopu, my po prostu nie moglimy uwierzy w to, co nie jest uchwytne, czego nie
mona zapa, zmierzy i zway.
Zgodnie z wiedz o witaminach, wszystkie swoje zalecenia ywieniowe opiera Lemejda
na zaoeniu, e zdrowym pokarmem s dla czowieka potrawy przyrzdzane z warzyw i
owocw nie gotowanych. Pisa: Gotowanie zabija yciany i czyni potrawy bezuyteczne.
(...) Surowe jarzyny mona przechowywa niemal cay rok, jarzyny gotowane ju po kilku
dniach s trucizn. Gotowanie to mier ycianw. Podkrela rwnie zwizek zachodz-
cy midzy wartoci pokarmw rolinnych a zmagazynowan w nich energi soneczn.
Promienie kosmiczne s w jarzynach i owocach. Jarzyny i owoce s akumulatorami energii
sonecznej i kosmicznej. Wyzwolenie si kosmicznych i sonecznych nastpuje tylko przez
bardzo powolne i dokadne ucie pokarmw. (...) Podczas ucia zaczyna napywa do od-
ka sok trawienny. lina jest zaczynem dla dalszych procesw trawiennych w odku. (...)
Nie mona wic w popiechu wrzuca do odka nierozgryzione pokarmy, odek nie ma
zbw, aby mg miady kawaki.
Nieuniknion konsekwencj wiedzy o wartoci witaminowej pokarmw rolinnych oraz o
zmagazynowanej w nich energii sonecznej by wegetarianizm. T zaleno rwnie zauwa-
y Lemejda i wyeksponowa w swojej ksice, piszc: Najwiksz zapor w mechanice
przeduania ycia s niewidoczne dla oka toksyny, czyli jady trupie, ktre przedostaj si do
kadej komrki i zatruwaj cay organizm. Miso jest trucizn powoln, ale pewn. Zachwa-
lany jako poywny dla chorych ros, jest najwiksz trucizn jedna yka wstrzyknita
krlikowi do krwi, zabija go. Tyle Maciej Lemejda, ktry jeszcze czterdzieci kilka lat te-
mu, ze staropolsk zadzierzystoci, a jednoczenie peen dobrej woli i chci niesienia pomo-
cy, usiowa bezskutecznie wyperswadowa swoim nierozwanym rodakom upodobanie do
niezdrowego sposobu odywiania.
To samo na Zachodzie robi od kilkudziesiciu ju lat dr Bircher Benner, tyle e ze znacz-
nie lepszym skutkiem, bo w swojej klinice w Szwajcarii udawao mu si wyleczy mnstwo
chorych, uznanych przez oficjaln medycyn za nieuleczalnych, a jeszcze wicej osb prze-
kona o wartoci surowych jarzyn i owocw. Podstawowym zaoeniem jego metody leczenia

49
jest przekonanie, e jedynym rdem energii organizmu ludzkiego jest energia elektroma-
gnetyczna wiata sonecznego, magazynowana w tkankach rolinnych w procesie fotosynte-
zy. Wysoka temperatura gotowania niszczy i degraduje t energi. Im duej trwa gotowanie,
tym mniej energii sonecznej i witamin pozostaje w przygotowanej potrawie. Caa reszta
martwej ju substancji pokarmowej obcia tylko przewd pokarmowy i tkanki.

Pierwiastki ycia

Drugim momentem przeomowym w nauce o ywieniu stao si odkrycie mikroelemen-

tw. O znaczeniu pewnych skadnikw mineralnych dla zdrowia wiadomo ju byo od daw-
na, ale dopiero kilkanacie lat temu ta rozproszona wiedza zostaa ujta w system bada do-
tyczcych roli, jak odgrywa w naszym organizmie obecno substancji mineralnych, w ilo-
ciach rwnie znikomych jak witaminy. Podczas gdy niektre inne pierwiastki, wchodzce w
skad ludzkiego ciaa, stanowi pokany jego procent, jak np. tlen 65%, wodr 10%,
wap 3%, to ilo mikroelementw wyraa czwarte lub pite miejsce za przecinkiem w
uamku dziesitnym, np. jod 0,00004%, a cynk, lit, selen, wystpuj tylko w ilociach la-
dowych. Ich rola w procesach yciowych jest jednak tak doniosa, e nazwano je metalami
lub pierwiastkami ycia. Mikroelementy steruj czynnociami metabolicznymi i podtrzymuj
aktywno enzymw, wchodzc w skad witamin, warunkuj moliwo odegrania przewi-
dzianej dla nich roli w organizmie. Np. obecno cynku jest niezbdna dla przyswajania wi-
taminy A. Dokonywane stale badania odkrywaj coraz to nowe, doniose funkcje mikroele-
mentw. Moliwo speniania tych funkcji zaley nie tylko od ich obecnoci w organizmie,
ale i od iloci nadmiar jest rwnie szkodliwy jak i niedobr a take od rwnoczesnej
wspobecnoci innych substancji ladowych. Cay misterny ukad wywaonych proporcji
midzy rnymi elementami organizmu warunkuje prawidowo jego funkcji, opierajcych
si na nieskoczonej iloci pocze, procesw i zalenoci ewolucja wywaaa te propor-
cje przez miliardy lat. Wrd nich donios, cho nie do koca jeszcze poznan rol speniaj
wanie witaminy i mikroelementy. Poniewa ich obecno decyduje o prawidowym prze-
biegu wszystkich procesw biologicznych w przyrodzie, nazwano je cznie biokatalizatora-
mi.
Wszystkie wane dla zdrowia pierwiastki ycia znajduj si, tak jak witaminy, w pokar-
mach rolinnych. Wap znajduje si w owocach, burakach, kaszy gryczanej i jaglanej, fasoli,
kapucie woskiej, a ponadto w mleku i serze. Fosfor wystpuje najczciej razem z wap-
niem, jeeli wic ma si do wapnia, to i fosforu starczy, ale szczeglnie duo jest go w
daktylach, jarmuu, orzechach i migdaach. Sd najlepiej przyswajalny jest we wszystkich
warzywach. elazo wystpuje w grzybach, suszonych liwkach, nasionach dyni i soneczni-
ka, orzechach, porach, otrbach, razowym chlebie, kapucie, fasoli, cykorii, kaszach i ziele-
ninach. Potas jest w migdaach, burakach, kaszach (w patkach owsianych i jczmiennych
szczeglnie duo), w czosnku, cykorii, soi, chudym mleku, bananach, morelach, czereniach,
agrecie, gruszkach, i innych owocach. Selen w kukurydzy, jajkach, orzechach, otrbach,
pomidorach, grzybach i w mce z penego przemiau. Selen aktywizuje dziaanie witaminy E,
ale jest nieprzyswajalny w obecnoci cukru. Magnez w soi, orzechach, kaszach, fasoli, gro-
chu, wszystkich wieych warzywach, razowym chlebie. Blisze informacje o znaczeniu bio-
pierwiastkw i o tym, w jakich wystpuj pokarmach mona znale w ksice Kuchnia i
medycyna, napisanej przez prof. Juliana Aleksandrowicza i Iren Gumowsk. Wynika z
nich jednoznacznie, e wszystkie najcenniejsze dla zdrowia skadniki wystpuj w pokar-
mach jarskich.

50
 Caoci pokarmowe

Doktor Bircher Benner jest twrc teorii caoci pokarmowych, bdcej konsekwentn
kontynuacj i uzupenieniem teorii energetycznej. Energia soneczna organizuje si w y-
wych organizmach w systemy caociowe. Ich biologiczna funkcjonalno polega na zgro-
madzeniu zapasw pokarmowych, przewidzianych dla rozwijajcego si zarodka modego
organizmu zwierzcego lub rolinnego. Do takich caoci pokarmowych naley jajko, mleko,
wszystkie ziarna nasienne, m.in. fasola, ry, zboe, a take warzywa buraki, marchew,
kartofle itp. Odywianie si takimi caociami zapewnia dostatek wszystkich potrzebnych
do ycia skadnikw pokarmowych, organicznych i mineralnych, zgromadzonych niezawod-
nie dla zapewnienia zarodkowi optymalnych warunkw rozwoju i wzrostu.
Przykadem takiej caoci pokarmowej jest ziarno pszenicy na nasz chleb powszedni.
Kade cae ziarno skada si z szeciu warstw uski, zarodka i endospermy. Po zmieleniu,
pi zewntrznych warstw uski odrzuca si jako otrby, chocia mieci si w nich cae bo-
gactwo podstawowych skadnikw mineralnych oraz bonnik. Ostatnia, najgbsza warstwa
uski, zwana aleuronem, zawiera oprcz skadnikw mineralnych biaka (albuminy i glo-
buliny) oraz tuszcze. Zarodek jest rdem ycia nasienia, w nim znajduj si witaminy, olej
pszeniczny, naturalne fosforany i wiele aktywnych enzymw. W procesie przemiau biaej
mki ta warstwa te zostaje usunita, razem z endosperm, gwnym skadnikiem skrobi.
Endosperma pozostaje jedynie w niektrych kaszach pszennych. W biaej mce, z tych
wszystkich wartoci ziarna, nie pozostaje nic oprcz tzw. bielma czystej skrobi, a wic tego,
co z punktu widzenia odywczego jest najmniej wartociow czci ziarna.
Przy takiej formie przemiau wykorzystuje si tylko 70 lub 80% ziarna, a pozostae 20 do
30% zostaje odrzucone i przeznaczone na pasz lub cele niespoywcze. Maciej Lemejda obu-
rzony do ywego tym faktem, komentuje go w charakterystyczny dla siebie, dosadny sposb:
Wieniacy i hodowcy trzody wiedz dobrze, e winie marniej, jeli nie bd otrzymyway
otrb, jednak czowiek woli marnie za ycia i gni na szkorbut, aby moga y winia, aby
moga utuczy si winia, aby mg zabi wini i aby mg zje trupa wini.
Irytacja Macieja Lemejdy wyda si jeszcze bardziej uzasadniona, gdy wemie si pod
uwag takie zestawienie:
W mce z penego ziarna jest 13,3 g biaka, podczas gdy w biaej mce jest go tylko 10,5
g. W otrbach pszennych zawarto lizyny jest dostatecznie wysoka, aby mona byo uzna
chleb z penego ziarna za pokarm pod wzgldem biakowym penowartociowy. Opinia o
niedoborach lizyny w pszenicy opiera si, jak z tego wida, na ocenie mki biaej. Ponadto w
penej mce wapnia jest 41 mg, a w biaej 16 mg, fosforu odpowiednio 372 i 87 mg, potasu
370 i 95 mg, elaza 3,3 i 0,8 mg, witaminy B (tiaminy) 0,55 mg i 0,06 mg, witaminy B (rybo-
flawiny) 0,12 i 0,05 mg, witaminy B (niacyny) 4,3 i 0,9 mg (F. Moore Lappe Diet for a
Small Planet 1982, wyd. 10.).
Ziarno przeznaczone do penego przemiau wykorzystuje si w 97%, wraz z caym prawie
jego bogactwem, otrzymujc w ten sposb mk tzw. razow. Dlatego wanie chleb razowy
jest najzdrowszy. W r. 1917 w Danii piekarze musieli zoy zobowizanie, e bd wypie-
kali rwnie chleb z mki pochodzcej z penego przemiau, aby wykorzysta do maksimum
ziarno zb, co w rezultacie dao obnienie miertelnoci w tym kraju o 17%.28 (por. te
ycie bez staroci Ireny Gumowskiej s. 142-149).
Po odkryciach ostatnich lat, ktre wykazay warto i znaczenie mikroelementw, wyst-
pujcych w caych, nierafinowanych produktach spoywczych, okazao si, e wysoki prze-

28
Aleksandrowicz, J.: Gumowska I.: Kuchnia i medycyna.

51
mia zboa pozbawia mk rwnie szeregu cennych biopierwiastkw, jak magnez, selen,
mangan, fosfor, cynk, elazo, wap. Odkrycie biopierwiastkw stao si jeszcze jednym po-
wanym argumentem na korzy teorii caoci pokarmowych. Irena Gumowska pisze: Pene
ziarno pszenicy (...) nie oczyszczony ry, jczmie (kasza), yto (razowy chleb), patki
owsiane, proso (kasza jaglana), gryka (kasza gryczana), nasiona (sonecznikowe, z dyni), a
take sl kopalna i wszelkie gatunki orzechw, dostarczaj nam wystarczajcej iloci bio-
pierwiastkw (Kuchnia i medycyna).
Cukier, drugi obok mki produkt powszechnego spoycia, pochodzi podobnie jak mka, z
rozbicia caoci pokarmowej buraka. Sam burak to jarzynka zdrowa, nawet po ugotowaniu
nie traci cennych mikroelementw, w ktre jest szczeglnie zasobny, a ju sok z surowych
burakw to samo zdrowie! Jednak wszystkie te odywcze wartoci buraka zostaj z niego
usunite w czasie przerobu na cukier. Ten produkt uboczny cukru, jakim jest melasa, zagar-
nia cae bogactwo chromu, manganu, miedzi, cynku i selenu. Melas przeznacza si na karm
dla zwierzt, podobnie jak otrby zboowe. Biay, sodki wycig z buraka, ktry w caym
wiecie sta si przedmiotem podania, miar dostatku i spoecznego awansu, nie posiada
innych wartoci odywczych oprcz pustych kalorii ok. 400 kalorii w 10 dag cukru.
Wielkie podanie cukru bywa chorobliwym objawem nadmiernego wydzielania insuliny,
albo objawem uzalenienia, takiego samego jak potrzeba alkoholu, tytoniu i misa. W ksi-
ce Ireny Gumowskiej Wenus z patelni mona znale dowcipny rysunek Gwidona Mikla-
szewskiego, ilustrujcy zabawnie rodzaj tego aknienia: korpulentna pani w rednim wieku, z
penym determinacji wyrazem twarzy klczy przez lekarzem Bagam panie doktorze, niech
mi pan nie zabrania ciastek! W Ameryce mwi si: Jeeli masz ochot na co sodkiego
czciej ni raz na tydzie, powiniene poradzi si psychoanalityka. W istocie, nadmiar
zjadanych sodyczy wydaje si by niekiedy zastpczym sposobem zaspokajania potrzeby,
ktrej nie mona zaspokoi bezporednio.
Gdyby cukier by produktem tylko bezwartociowym, pustym, to mona by ostatecznie
nie zaamywa rk nad sabostkami akomczuchw i potraktowa ich pobaliwie jeeli
chc ty, to ich sprawa. Ale niestety, cukier nie tylko nie daje korzyci, lecz rwnie przynosi
szkody. Czasem powane, jak na przykad wtedy, gdy doprowadza do stymulacji wydzielania
insuliny, a nastpnie do zaburze w caym systemie przemiany materii, zwanych cznie cu-
krzyc. Wedug opinii szkoy Bircher-Bennera biay rafinowany cukier drani przewd po-
karmowy, dziaa nadmiernie kwasotwrczo, pozbawia organizm substancji mineralnych,
szczeglnie wapnia i witamin grupy B, a take powodujc nieustann fermentacj niszczy
flor bakteryjn jelit. Bywaj jednak szkody drobniejsze, nie od razu zauwaalne, kumuluj-
ce si stopniowo. Nadmiar cukru we krwi blokuje przyswajanie pewnych cennych biopier-
wiastkw, jak np. selenu i cynku, a brak cynku uniemoliwia z kolei przyswajanie witaminy
A. Cukier nie przetworzony w caoci przez insulin, powoduje wzrost poziomu cholesterolu
we krwi. Nadmiar cukru, podobnie zreszt jak kady nadmiar jest kolejn prb odpornoci
ustroju i jego zdolnoci do przystosowania, a zarwno jedne jak i drugie, mimo ogromnej
plastycznoci organizmu, te maj w kocu swoje granice. Apetyt na sodycze najzdrowiej
zaspokaja owocami, np. suszonymi w umiarkowanej temperaturze, miodem lub wieymi,
sodkimi owocami. Ale najwaniejsza pociecha i rada to ta, e po pewnym okresie (czasem
do kilku lat) nie jadania misa, apetyt na cukier znika zupenie. Nie wiadomo dlaczego, ale
tak jest.

52
 Sl ziemi, czy uywka?

Wrd wypowiedzi dietetykw na temat soli mona spotka dwie kracowo odmienne
opinie jedni pisz, e jest niezbdna i bezcenna, a inni, e naley do grona trzech biaych
trucizn, obok mki i cukru. Ta rozbieno wynika std, e jedni i drudzy, mwic o soli
maj co innego na myli, bo sl soli nierwna. Ta, ktra jest symbolem tego, co w yciu naj-
cenniejsze, co nazywa si sol ziemi, to sl pena, naturalna, bogata w najcenniejsze pier-
wiastki, mangan, mied, cynk, chrom, elazo, wap, lit i magnez, ten pierwiastek, o ktrym
pisze profesor Aleksandrowicz, e decyduje o procesie fotosyntezy warunku istnienia
czowieka na ziemskim globie.29 Tak sl rzadko jednak spotyka si w sklepach, a ta, ktr
kupujemy, biaa i miaka, jakiej szukaj niewiadome rzeczy panie domu, ta sl nie posiada
adnych wartoci. W procesie warzenia zostaje usunite z niej wszystko, co cenne, pozostaje
czysty chlorek sodu, NaCl, jeszcze jeden produkt rozbicia tej caoci pokarmowej, za jak
mona te uzna sl morsk i kopaln.
Chocia sl, jako wyugowany chlorek sodu; krytykuje si i kwestionuje susznie, to i ta
pena, kompletna sl te bywa potrzebna i wskazana lub zbdna i szkodliwa, zalenie od te-
go, co jada si poza tym. Hunzowie ze szczliwej doliny w Himalajach nie znaj soli, po-
dobnie jak nie uywaj jej frutarianie czy witarianie. Przy przestrzeganiu diety wegetaria-
skiej, tym mniejsze jest zapotrzebowanie na sl, im wicej jada si pokarmw bogatych w
naturalne skadniki mineralne. Przy zdrowym, bezmisnym odywianiu, podstawowa dieta
zapewnia zaspokojenie wszystkich potrzeb pokarmowych i nie trzeba jej uzupenia dodat-
kiem soli. Kady, kto przechodzi na diet wegetariask, a zwaszcza wegask, moe atwo
zauway, e w miar ograniczania pokarmw biakowych i skrobiowych, na korzy wa-
rzyw, owocw i gruboziarnistych kasz, aknienie soli coraz bardziej maleje.
Natomiast dla ludzi jadajcych duo biaka, zwaszcza misa, oraz skrobi, sl jest ko-
niecznym uzupenieniem tych pokarmw odpowiednimi skadnikami mineralnymi. Oczywi-
cie sl kopalna, pena, nie ta wyugowana.
Podobnie jak ziarna zb na bia mk, buraki na cukier oraz sl kopaln na sl stoow,
w procesie przetwarzania przemysowego rozbija si rwnie i inne caoci pokarmowe, np. z
mleka wyciga si mietan, z nasion oleistych olej.

Oleje

Oleje z nasion lnu, sonecznika, soi, sezamu, reprezentuj grup tuszczw o przewadze
kwasw nienasyconych, zawierajcych cenne skadniki odywcze, gwnie kwas linolenowy
i linolowy, ktrych obecno obnia poziom cholesterolu, a take umoliwia organizmowi
wytwarzanie lecytyny.
Istniej trzy metody uzyskiwania oleju z nasion. Jedna polega na ich miadeniu i paro-
waniu w wysokiej temperaturze, z dodatkiem rozpuszczalnikw heksanu i heptanu (kom-
ponentw nafty). Pomimo dokonywanej pniej destylacji, nie wszystkie te rozpuszczalniki
udaje si z oleju cakowicie usun.
Druga metoda polega na wytaczaniu oleju w wysokiej temperaturze od ok. 80 do 120C.
Jest to temperatura dostatecznie wysoka, aby spowodowa zniszczenie witamin A i B oraz
nienasyconych kwasw tuszczowych.

29
Aleksandrowicz J.:Sumienie ekologiczne.

53
 Najlepsza jest metoda trzecia wytaczanie oleju na zimno, bez stosowania wysokich
temperatur i odczynnikw chemicznych, a jedynie za pomoc mechanicznego toczenia.
Otrzymuje si wtedy olej bogaty w witaminy i nienasycone kwasy tuszczowe, produkt o
penej wartoci odywczej. Do sklepw dociera jednak olej, ktry zostaje poddany przedtem
jeszcze jednemu procesowi, mianowicie procesowi rafinacji, ktry ma zapobiega jego je-
czeniu. Rafinacja eliminuje z oleju chlorofil, lecytyn, fosfor, wit. A i E. Wprawdzie jecze-
niu ulegaj zbyt dugo przetrzymywane oleje zarwno nierafinowane jak i rafinowane, ale te
rafinowane nie zmieniaj wtedy zapachu ani koloru i kupujcy nie ma moliwoci odrnie-
nia oleju zjeczaego od wieego. Tak wic ze wzgldw handlowych, rwnie i olej otrzy-
mywany przy pomocy tej najlepszej, trzeciej metody, traci w czasie rafinacji to, co udao si
ocali w procesie wytaczania.30

Wic co je?

Na szczcie nie wszystkie z moliwych i dostpnych caoci pokarmowych zostaj roz-

bijane. Sporo jeszcze ocalao i z tego mona korzysta z poytkiem dla zdrowia. S wrd
nich wszystkie prawie pokarmy najwartociowsze z punktu widzenia kadej z omwionych
poprzednio teorii ywienia energetycznej, caociowej, witaminowej i mineralnej. Wyszu-
kujc takie pokarmy, ktre reprezentuj wartoci energetyczne i caociowe, s zasobne w
witaminy i mikroelementy, trzeba stwierdzi, e nale do nich pokarmy wycznie jarskie.
Oto lista tych, ktre speniaj wszystkie wymagania nowoczesnej dietetyki.
Mka i kasze: pszenna, gryczana, jczmienna, kukurydziana, jaglana, patki owsiane, ry,
yto.
Roliny strczkowe: fasola, groch, soja.
Warzywa liciaste i zielone: saata, szczypiorek, zielona pietruszka, zielona gorczyca, po-
ry, jarmu, brukselka, kapusta, rzeucha, szpinak, szczaw.
Warzywa korzeniowe: ziemniaki, buraki, rzepa, marchew, seler, brukiew, chrzan.
Inne warzywa: dynia, kabaczek, salsefia, kalafior, pomidory, rzodkiewka, ogrki, cebula,
groszek zielony, cykoria, cukinia, kalarepa, czosnek, papryka, zielona fasolka, szparagi.
Owoce: wszystkie, jakie tylko uda si kupi i na jakie jest akurat sezon, wiee i suszone.
Poza tym: orzechy, grzyby, mid, migday, razowy chleb, mleko, jajka, twarg, ser ty (w
niewielkich ilociach).
Jadajc codziennie cho kilka z wymienionych pokarmw, pozostaje si w zgodzie z wy-
mogami najnowoczeniejszej diety i mona si nie obawia adnych niedoborw pokarmo-
wych. Mleko, ziarna zb, owoce, warzywa, nasiona jako caoci pokarmowe i nasycone
socem ywe substancje, maj najwysz warto energetyczn, s rdem autentycznej,
ze soca pochodzcej siy. Taki wybr produktw zapewnia nie tylko zdrowie, ale rwnie
moliwo jadania potraw urozmaiconych, estetycznych, kolorowych, pachncych, z ktrych
kada ma inny smak i konsystencj. Ich przyrzdzanie wzbogaca wyobrani i podnosi urod
ycia.
Na og s one jednak w naszych jadospisach pomijane i lekcewaone. Wiele dowiad-
czonych nawet gospody nie ma pojcia, jak przyrzdza potrawy z takich produktw, a nie
przychodzi im do gowy, eby sign do przepisw z potrawami bezmisnymi. Zreszt
wiele nowych, prostych potraw mona wymyli samemu. Odkrycie, e nowy posiek mona
po prostu wymyli na poczekaniu, to sukces nie tylko kulinarny, ale i psychiczny. Oznacza
zapocztkowanie traktowania siebie samego, jako tego, kto moe i potrafi wicej ni sdzi

30
Kulwinskas Viktoras: Life in the 21-st Century.

54
do tej pory, ujawnienie rozszerzonego zakresu wasnych moliwoci, udowodnienie sobie,
jak wiele zaley od nas samych. e sta nas na to, aby stworzy co innego, niepodobnego do
zastanych wzorw choby w zakresie przepisw kulinarnych. e bariery przyswojonych
konwencji nie s dla naszej wyobrani i pomysowoci nieprzekraczalne, e mona zrobi
co niezalenie od znanych przepisw, inaczej i znacznie L E P I E J!

Gotowa czy nie gotowa?

Konsekwentne realizowanie zasad energetycznej teorii ywienia wycza waciwie z

diety wszystkie pokarmy gotowane to, czego nie da si zje na surowo, mona by bez alu
skreli z jadospisu, bo widocznie nie nadaje si na ludzki pokarm i nie jest wskazane dla
zdrowia. Taki wanie jest idea witariaski i frutariaski. Jednak na drodze do tego ideau
pitrz si na razie tak nieprzebyte przeszkody, zarwno obiektywne jak subiektywne, e
niektrzy byliby skonni od razu zrezygnowa i wrci niechlubnie do chleba z kiebas,
machnwszy rk na witaminy. Ale, jak powiedzia Lao-Tse, nawet podr na przestrzeni
tysica mil, zaczyna si od pierwszego kroku. Pierwszym, niezbdnym krokiem w tej wege-
tariaskiej podry jest wyczenie z diety misa, dla ktrego wrd caoci pokarmowych i
pokarmw energetycznych, zupenie nie ma miejsca jest ono tkank martw, nawet jeszcze
przed ugotowaniem. Po zrobieniu tego kroku, ktry dla wielu bdzie krokiem prawdziwie
siedmiomilowym, mona zatrzyma si na may postj, i nie prbowa wprowadzenia na raz
wszystkich potrzebnych zmian w swoim sposobie jedzenia. Pociech dla tych, ktrzy nie
lubi kompromisw i poowicznoci, bdzie informacja, e: po pierwsze, wraz z odrzuceniem
misa zaegnali od razu takie mnstwo gronych dla swego zdrowia niebezpieczestw, e
przez pewien czas mog sobie pozwoli na ustpstwo, a po drugie, e gotowanie nie niszczy
wszystkich wartoci pokarmu, np. nie niszczy mikroelementw, a inne tylko w pewnym
stopniu, np. niektre witaminy. Natomiast zdrowe biako mona znale w twarogu, suro-
wym mleku, jogurcie, orzechach oraz we wszystkich warzywach i owocach po trochu. A
najwaniejsze, e jedzenie gotowane to tylko cz jadospisu, podczas gdy reszt bd sta-
nowiy surwki, wiee owoce, soki warzywne i owocowe. Stwierdzono zreszt, e jadanie
duej procentowo iloci surwek kompensuje czciowo niekorzystne skutki jadania potraw
gotowanych. Ponadto krytyczna temperatura nie dla wszystkich produktw jest jednakowa,
np. marchew i kartofle normaln temperatur gotowania znosz na og niele.
W dalszej perspektywie warto by jednak wzi pod uwag szkodliwo wpywu wysokich
temperatur na kady waciwie pokarm, bo zniszczeniu ulegaj wtedy nie tylko witaminy, ale
i enzymy. Enzymy s to zoone substancje biakowe, regulujce procesy yciowe we
wszystkich organizmach ludzkich, zwierzcych i rolinnych. Znajduj si wic w pokarmach,
ktre zjadamy oraz w naszym wasnym organizmie i su do strawienia tych zjedzonych
pokarmw. Poniewa s one niezbdne do ycia, peni w naszym organizmie funkcj rwnie
donios jak witaminy i mikroelementy. Z tego te powodu zaliczono je obok mikroelemen-
tw i witamin do grupy biokatalizatorw. Enzymw jest w naszym organizmie tysice r-
nych rodzajw, z ktrych kady kontroluje tylko jeden rodzaj reakcji syntezy lub rozkadu.
Warto takiej reakcji zaley w decydujcym stopniu od temperatury otoczenia, a enzymy s
bardzo wraliwe na wysokie i niskie temperatury, w jeszcze wikszym stopniu ni witaminy.
Enzymy zawarte w potrawach niszczy gotowanie, a jadanie gorcych potraw niszczy ludzkie
enzymy trawienne. Wszystkie one speniaj swoj rol najlepiej w umiarkowanej temperatu-

55
rze, bliskiej temperatury ciaa, podczas gdy jadanie potraw bardzo zimnych i bardzo gorcych
pozbawia je aktywnoci.31
Ludzkie ciao jest bardzo wraliwe na temperatur, i to zarwno skra jak i bony wycie-
ajce wntrze przewodu pokarmowego, ktre s dostosowane do rednich, umiarkowanych
temperatur. O tym, jak reaguje skra na gorco i zimno, wiemy doskonale, i kady unika ta-
kich kontaktw, natomiast wntrze ciaa stale jest naraone na wstrzsy termiczne, bo raz
wlewa si do niego wrzc herbat, ktrej nie mona ju utrzyma w ustach, a potem lodo-
wate napoje, ktrych chodu skra nie zniosaby bez szkody dla caego organizmu. Naszym
jelitom nie szczdzimy jednak takich wstrzsw i szkd. Skutki tego dla wewntrznych cia-
nek jelit s jeszcze bardziej dotkliwe, ni byyby dla skry, poniewa s one delikatniejsze i
wraliwsze. Po pewnym okresie takiego jej traktowania, bona jelitowa przypomina wygar-
bowan skr woow, a po ruchliwych, delikatnych kosmkach jelitowych zostaj tylko lady
jak po ospie, co znacznie ogranicza zdolno wchaniania substancji odywczych. Regenera-
cj bony luzowej uatwia jadanie bogatych w enzymy surowych warzyw i owocw, ponie-
wa obecno enzymw, stymulujcych tysice procesw yciowych, sprzyja rwnie odra-
dzaniu si uszkodzonych tkanek. Jeeli jednak zabraknie tych uzdrawiajcych substancji,
nasz pokaleczony, zbolay przewd pokarmowy pracuje wtedy z trudem, jak czowiek posu-
wajcy si mozolnie po dugiej drodze, na opuchnitych, poranionych stopach. Moe bogo-
wie, ktrzy ukarali Prometeusza za ofiarowanie ludziom ognia, nie byli tylko zawistnymi
okrutnikami?

Bonnik

Podobnie jak XVII-wieczny pogld na odywianie mg upowani uczonych tamtych

czasw do uznania za zbdne wszystkiego, co nie jest misem, komi i yami, tak do nie-
dawna jeszcze wspczesna nauka o ywieniu uznawaa za zbdne to, co nie podlega prze-
mianom metabolicznym, a wic m.in. bonnik. Bonnik naley do grupy wglowodanw i jest
gwnym skadnikiem bon komrkowych rolin, w przewodzie pokarmowym zwierzt mi-
soernych nie ulega strawieniu, ale zwierzta rolinoerne maj zdolno do rozkadania go
w swoim przewodzie pokarmowym, przy pomocy pewnego gatunku bakterii. Poniewa jed-
nak czowieka zaliczono do grupy misoernych, wobec tego bonnik zosta uznany za skad-
nik zbdny w ludzkim poywieniu. Jednak rolinoerna struktura fizjologii czowieka doma-
ga si bonnika, bo organizm przywyk do niego od tysicleci. Gdy w bogatobiakowej, tusz-
czowej i przesodzonej nowoczesnej diecie bonnika zabrako, wzrosa zastraszajco liczba
chorb spowodowanych jego niedostatkiem. Jak si okazuje, fakty s nieustpliwe i naj-
kunsztowniej nawet umotywowana, ale faszywa diagnoza, nie wpynie na zmian przebiegu
choroby. Do rozpoznania bdu przyczynio si znw porwnanie dobrego stanu zdrowia le
odywianych Afrykaczykw z epidemi przypadkw raka u dobrze odywianych oby-
wateli amerykaskich. O przebiegu bada dr Burkitta, ktre doprowadziy do odkrycia war-
toci i znaczenia bonnika w ludzkiej diecie, pisze Irena Gumowska: Na przykad w przeci-
gu 13 lat tylko trzy wypadki guzw jelitowych trafiy si w znajdujcym si na poudniu
Afryki szpitalu na 2.500 ek. W miejskich rejonach Afryki Wschodniej rak odbytnicy sta-
nowi l,1 % wszystkich przypadkw raka, podczas gdy w Europie Zachodniej prawie 15%.
Diverticulosis (uchykowato) jelita grubego, ktra dokucza co pitemu obywatelowi Sta-
nw Zjednoczonych po czterdziestce jest prawie nieznana w Afryce. (...) Operacje wyrost-
ka robaczkowego zdarzay si co najwyej 3 razy w roku w 25 szpitalach afrykaskich o to

31
Kulwinskas Viktoras: Survival into 21-st Century.

56
pytanych. (...) Co ciekawsze, przyjcie europejskich zwyczajw jedzeniowych przez tamtej-
szych mieszkacw od razu podnosio liczb wypadkw zapalenie lepej kiszki. W Ugan-
dzie od roku 1952 do 1969 liczba wypadkw zapalenia wyrostka zwikszya si 20 razy (da-
ne ze szpitala Mulago w Kampali). W jednym ze szpitali w Ghanie z 10 wypadkw na rok w
latach czterdziestych doszo do 145 w r. 1965.
Poszukiwania doprowadziy do znalezienia przyczyny tego stanu okaza si ni brak bon-
nika. Afrykanie jadaj okoo 25 g bonnika dziennie, podczas gdy mieszkacy Zachodniej
Europy nie wicej ni 6 g. Ale dlaczego konkluduje autorka tej relacji trzeba byo na to
odkrycie oczywiste przecie od wiekw tak dugo czeka? To pytanie, ktre wielu
sobie przecie zadawao, zreplikowa dr Burkitt, synn ju dzi wypowiedzi, ktr warto
przytoczy w caoci: Wyobracie sobie kurek otwarty, z ktrego wci cieka woda do
basenu czy wanny. Woda si przelewa i cieka na ziemi. Energiczni pracownicy, peni po-
wicenia, aktywni, kompetentni, wycieraj i zbieraj wod za pomoc chusteczki szyfono-
wej. adnemu z nich nie przyjdzie na myl, aby zakrci kurek. Ten upyw wody, to s cho-
roby, ktrymi zapenia si szpitale. Ludzie, ktrzy wod usuwaj, to lekarze chirurdzy, ktrzy
operuj wyrostki, naczynia krwionone, hemoroidy itd. Nic nie robi, by zamkn kurek.
Dlaczego? Bo za zamknicie kurka paci si cztery razy mniej, ni za wytarcie podogi. A
przemys zainwestowa tyle w produkcj szyfonw i szczotek, czyli w leki i instrumenty chi-
rurgiczne, stoy operacyjne, szpitale itp., e gdyby zamkn kurek zbyt duo ludzi nie znala-
zoby dla siebie pracy.32
Zaczto szuka rde bonnika. Okazao si, e jest w otrbach, razowym chlebie, wa-
rzywach i wieych owocach. Wystarczy je wic tylko wczy do diety z rwnoczesnym
ograniczeniem biaka i tuszczw, ktrych przewaga w nowoczesnych standardach ywienia
okazaa si tak grona dla zdrowia. eby jednak dokona tego na szersz skal, trzeba by
chyba przedtem zakrci znacznie wicej kurkw ni ten, jakim jest niedobr bonnika w
naszych stereotypowych jadospisach. A najlepiej by byo sign od razu do gwnego uj-
cia przeciekajcej wody, to znaczy do misoerstwa. Sam bonnik sprawy nie rozwie.
Dorzucanie kilku yek otrb do potraw niezmienionego jadospisu bdzie tylko pomoc do-
ran. Dopki oprcz bonnika jada si miso, tuszcze zwierzce, cukier, bia mk, a omija
warzywa i owoce, to przewd pokarmowy jest tym wszystkim tak zatoczony, e nie mogc
sobie poradzi samodzielnie, potrzebuje mechanicznej pomocy bonnika, aby wypchn ca
t toksyczn niestrawn mas z jelit. I wtedy otrby speniaj dobrze swoj rol. Ale dostatek
owocw, razowego chleba, grubszych kasz i warzyw zawiera na tyle wystarczajc ilo
bonnika, e dodatkowe porcje otrb nie s ju wtedy ani potrzebne, ani wskazane.
Historyjka o bonniku na pewno poprawi samopoczucie i wzmocni pozycj tych wszyst-
kich, ktrzy po zrobieniu pierwszego, milowego kroku, zatrzymali si na pierwszym postoju i
trwaj tam troch niezdecydowani i speszeni. Sprawa bonnika upewni ich, e id we wa-
ciwym kierunku. Ale na tym nie koniec informacji umacniajcych ich pozycj.

Rwnowaga kwasowo-zasadowa

Niektre potrawy dziaaj na nasz ustrj zakwaszajco, a inne wywouj odczyn zasado-
wy. Dla organizmu najkorzystniejsza jest sytuacja rwnowagi kwasowo-zasadowej z nie-
wielk przewag alkaliczn. Zakwaszenie organizmu powoduje ble gowy, uczucie zmcze-
nia, szary kolor skry, przedwczesne starzenie. Tym objawom towarzysz zaburzenia w
przemianie materii. Do pokarmw uznanych za alkalizujce nale wszystkie warzywa i

32
Aleksandrowicz J. Gumowska I.: op.cit

57
owoce, a do zakwaszajcych, i to najsilniej, miso, drb, ryby. Lekko zakwaszajco dziaa
chleb, chocia niektrzy twierdz, e tylko wtedy, gdy nie jest dokadnie pogryziony, nato-
miast przeuty starannie i wymieszany ze lin, te jest zasadowy. Zakwaszajce dziaanie
maj: cukier, wszystkie tuszcze, rolinne te, orzechy, groch, jajka, ry, patki owsiane. Pro-
stym i niezawodnym sposobem zachowania rwnowagi kwasowo-zasadowej jest przestrze-
ganie nastpujcych regu:
ca ilo codziennego poywienia podzieli na 5 grup, z czego:
1. 3/5 surowe owoce i warzywa oraz warzywa krtko gotowane i zjadane razem z py-
nem, w ktrym si gotoway,
2. 1/5 biako bezmisne (od 5 do 8 dkg), ktrego rdem moe by mleko, ser, jogurt,
jajka, soja (zasadotwrcza), fasola, gruboziarniste kasze, orzechy,
3. 1/5 dzielimy znw na trzy czci i z tego:
1
/3 naturalny cukier w postaci miodu, melasy, suszonych owocw,
1
/3 skrobia w postaci razowego chleba, ryu, kartofli,
1
/3 tuszcze w postaci olejw rolinnych i masa.

Zasady czenia pokarmw

(wg. H. M. Shelton: Food Combining made easy.)

W niektrych rodzinach trwa pami o tragicznych, nagych wypadkach, spowodowanych

rwnoczesnym zjedzeniem jakich niewaciwie dobranych pokarmw. Wspomina si na
przykad ze zgroz: Wdzonego wgorza popi zimnym piwem i w dwie godziny potem ju
nie y. aciskie przysowie gosi: Post vinum lac, testamentum fac. (mleko po winie,
rb testament). S to oczywicie przykady skrajne, ktre jednak pomagaj w uzmysowieniu
sobie znaczenia, jakie ma dla zdrowia nie tylko to, co si je, ale i co z czym rwnoczenie.
Nie wszystkie rodzaje pocze s rwnie zabjcze, jak ten nieszczsny wgorz z piwem.
Niektre nietrafne poczenia s tolerowane lepiej, inne gorzej, zaley to zreszt rwnie i od
stopnia indywidualnej tolerancji organizmu.
Natura wyposaya nas w niesychanie precyzyjne i niezawodne mechanizmy trawienia i
przyswajania, nie uwzgldnia tylko tego, e czowiek bdzie jad stale miso i e w jednym
posiku bdzie czy tak du ilo rozmaitych produktw. Jadanie wielowarstwowych ka-
napek oraz posikw, w skad ktrych wchodzi jednoczenie biako, tuszcz, skrobia i cukier,
przekracza t granic tolerancji.
Enzymy trawienne s substancjami bardzo wyspecjalizowanymi, kady z nich bierze
udzia w jednym tylko rodzaju reakcji, w okrelonej temperaturze i w okrelonym rodowi-
sku kwanym lub zasadowym, i to o odpowiednim stopniu kwasowoci lub zasadowoci.
czenie w jednej potrawie lub w jednym posiku skadnikw wymagajcych rozmaitych
sokw trawiennych, stawia cay proces trawienia wobec wymaga zbyt trudnych i zoonych,
aby mg im w peni sprosta. Wszystkie substancje pokarmowe, ktre w takich warunkach
staj si nie do strawienia, ulegaj procesom gnilnym i fermentacyjnym.
Ograniczone dziaanie enzymw polega na tym, e kady z nich dziaa tylko na pewien
okrelony rodzaj substancji. Np. te, ktre dziaaj na wglowodany, nie dziaaj na biako, a
inny, ktry dziaa na maltoz, nie dziaa na laktoz kady z tych cukrw wymaga swojego
wasnego enzymu. Okrelony rodzaj enzymw wydziela si na skutek pobudze smakowych,
ktre przechodz jako sygna do mzgu, a mzg zarzdza wydzielanie stosownych enzymw.
Wydziela si gwnie taki enzym, ktry jest reakcj na smak dominujcy w danej potrawie;
inne, mniej wyraziste w smaku skadniki poywienia mog zosta nawet zignorowane od-
powiednie enzymy nie zostan wydzielone, a prawidowe trawienie bdzie niemoliwe.

58
 Trawienie kadej prawie substancji pokarmowej odbywa si stopniowo, etapami i kady z
tych etapw te wymaga innego enzymu, kady enzym jest w stanie wykona co do niego
naley tylko wtedy, gdy poprzedni etap zosta wykonany waciwie. Np. jeeli pepsyna nie
rozoya biaka na peptony, to enzym, ktry rozkada peptony nie bdzie mg wykona
swojego zadania. Pepsyna za dziaa tylko w rodowisku kwanym odczyn alkaliczny,
obecny w odku, uniemoliwia jej rozkadanie biaka. Ptialina, enzym zawarty w linie, ju
w ustach rozpoczyna proces rozkadu skrobi na glikoz, ale moe dziaa tylko w rodowisku
agodnie alkalicznym, niszczy j zarwno kwas, jak i silna reakcja zasadowa. Jeeli wic
pokarm skrobiowy zmieszamy z kwasem, to blokuje on dziaanie ptialiny i caa skrobia prze-
chodzi do odka w stanie nierozoonym. Tam po pewnym czasie ulega fermentacji.
Trawienie biaka rozpoczyna si w odku pod wpywem pepsyny i przebiega prawido-
wo w obecnoci kwasu solnego, jednak nadmiar kwasu hamuje jej aktywno. Jeeli wic
potrawy kwane je si razem z biakiem, to utrudnia to jego trawienie, podobnie jak blokuje
trawienie skrobi. Bdem jest wic popijanie da biakowych i skrobiowych sokami z kwa-
nych owocw, jak pomaracze i grapefruity, a take kompotem, czy wod z cytryn. Takim
samym bdem jest jadanie ich razem z saatkami, przyprawionymi sokiem cytrynowym czy
octem.
Trawienie tuszczw zaczyna si dopiero w dwunastnicy pod wpywem soku trzustkowe-
go, ale tuszcz obecny w odku, zanim przejdzie do dwunastnicy, hamuje wydzielanie pep-
syny i innych skadnikw soku odkowego, co opnia strawienie innych, znajdujcych si
tam jednoczenie pokarmw o okoo dwie godziny. Przeduona obecno niestrawionego
biaka w odku bywa powodem procesw gnilnych. Im wicej pokarmw z rnych grup
pokarmowych wprowadza si jednoczenie do odka, tym wicej wytwarza si bakterii
gnilnych i fermentacyjnych, biegncych na pomoc obezwadnionym enzymom.
W kadej fazie trawienia misa, jajek, mleka inna jest sia dziaajcych na nie enzymw.
Na mleko najsilniejszy sok odkowy dziaa w ostatniej godzinie trawienia, a na miso w
pierwszej, na jajka jeszcze w innym czasie ni na miso, mleko i ser. Nie naley wic jada
ich razem, bo to dezorganizuje procesy trawienia wszystkich tych trzech substancji biako-
wych. Maciej Lemejda ju prawie 50 lat temu formuowa to prosto i dosadnie: ...nie wolno
je drugich niada i podwieczorkw, gdy pokarmy na p przetrawione mieszaj si z po-
karmami wieo przyjtymi i wytwarza si wwczas taki szataski sos, e organizm nie moe
tego znie, cierpi i choruje.
Idealnym sposobem jadania owocw jest jadanie ich jako samodzielnego posiku. Nie po
jedzeniu ani midzy posikami, tylko zupenie oddzielnie. Ich skadniki: skrobia, cukier i
biako nie harmonizuj z adnym innym pokarmem i jadajc je razem, utrudnia si trawienie
jednego i drugiego. Do spoywania owocw zachca atwo ich trawienia. Nie ulegaj roz-
kadowi ani w ustach, ani w odku, przechodz szybko do jelita i tam zostaj atwo i szybko
strawione, przy wykorzystaniu caej prawie ich masy, ktra zostaje potem przyswojona tkan-
kom i krwi. Zmieszane z innymi pokarmami trac znaczn cz swoich cennych wartoci i
wszystkich owocowych zalet.
Dla uatwienia, informacja o dugoci trawienia poszczeglnych produktw. Informacja
dotyczy jednak trawienia w okrelonych warunkach, to znaczy w oczyszczonym przewodzie
pokarmowym i wtedy, gdy kady z produktw jest jadany osobno:

Skrobia 2 do 3 godzin
biako 4 do 6 godzin
tuszcz 6 do 10 godzin
pokarm mieszany wegetariaski do 24 godzin
mleko pasteryzowane 12 do 48 godzin
jarzyny gotowane 10 do 12 godzin

59
 jarzyny surowe 3 do 6 godzin
owoce gotowane 2 do 12 godzin
wiey sok owocowy lub jarzynowy 20 minut
pokarm mieszany niewegetariaski 1 do 5 dni.

Wiedza o czeniu pokarmw (food combining) kwestionuje zdrowotno wikszoci na-

szych przyjtych, stereotypowych potraw i posikw. Jest to waciwie wyrok skazujcy dla
caej dotychczasowej sztuki kulinarnej. Jeli jednak efektem tego miaoby by zdrowie, sia i
dobre samopoczucie, to nie ma czego tak bardzo aowa.
Do szczeglnie cikostrawnych nale poczenia skrobi z biakiem, z tuszczem i owo-
cami. Niewskazane s rwnie poczenia owocw z biakiem i warzywami, szczeglnie
zielonymi, liciastymi. Dobre poczenia to warzywa z biakiem lub ze skrobi, a take z
tuszczem (olejami). Rwnie dobrze komponuj si rne warzywa w jednej potrawie lub w
jednym posiku. Nie naley jednak miesza ze sob wicej ni czterech skadnikw, nawet
spord tych dopuszczalnych.
Przy kadym posiku jada tylko jeden rodzaj biaka lub jeden rodzaj skrobi. Tuszcz
opnia trawienie biaka i skrobi, uatwia tylko trawienie i przyswajanie warzyw. Cukier
dezorganizuje proces trawienia kadego innego pokarmu: owocw, warzyw, biaka i skrobi, a
alkohol strca pepsyn i uniemoliwia strawienie kadego biaka.
Mleko naley pi samo, bo tylko wtedy na pewno nie zaszkodzi. Podobnie owoce, naj-
zdrowsze s jadane oddzielnie lub tylko w poczeniu z innymi owocami, ale owocami tego
samego stopnia kwanoci. Nie naley natomiast czy owocw mocno kwanych ze sod-
kimi.
Dieta optymalna zakada jadanie przy kadym posiku jednego tylko pokarmu, podczas
gdy nasze powszechnie przyjte obyczaje jedzeniowe pozostaj w racej sprzecznoci z
moliwociami trawiennymi ludzkiego przewodu pokarmowego. Wrzucanie do odka r-
nych przypadkowo zestawionych pokarmw, nawet jeli s one uznane za arcydziea sztuki
kulinarnej, bywa zarwno przyczyn wielu chorb jak rwnie tego paradoksalnego zjawi-
ska, jakim jest niedoywienie przejedzonych.
Zalecenia Food Combining mona dla uatwienia uj w takim jeszcze schemacie:

1. zestawy dopuszczalne:
warzywa + inne warzywa
warzywa + skrobia
warzywa + biako
warzywa + tuszcz
owoce + owoce (o tym samym stopniu kwasowoci).
2. zestawy ze i niewskazane:
biako + skrobia
biako + cukier
biako + kwane owoce
warzywa + owoce
warzywa + cukier
tuszcz + skrobia
tuszcz + biako
skrobia + owoce
owoce + cukier.

Nie wyczerpawszy wprawdzie tematu, bo nie chodzio o to, aby go wyczerpa, ale zasy-
gnalizowa, mona z tego, co zostao powiedziane, wycign pewne wnioski o konkretnych

60
zaleceniach, co z czym mona jada, a czego z czym nie naley. Wniosek najoglniejszy jest
taki, e nasze powszechnie przyjte zwyczaje ywieniowe s jednym wielkim nieporozumie-
niem. e aby umoliwi naturalne i sprawne dziaanie mechanizmw trawiennych, trzeba by
zrewidowa wszystkie najpospolitsze zestawy pokarmw i ca obecn sztuk kulinarn.
Drugi wniosek: trzeba by bardzo pilnie przestrzega czenia w jednym posiku tylko takich
produktw, ktre podlegaj tym samym procesom trawiennym. Takich jest jednak niewiele,
bo nawet kady rodzaj biaka wymaga innych enzymw w kolejnych fazach trawienia. Naj-
zdrowsze s wic potrawy moliwie proste, niezoone, a ju najlepiej by byo jada kady
produkt oddzielnie, a nastpny dopiero po upywie takiego czasu, jaki jest konieczny do
ukoczenia przynajmniej pierwszej fazy trawienia tego poprzedniego. Trzeci wniosek doty-
czy koniecznoci zmiany znaczenia pojcia tego, co si do tej pory uwaao za umiejtno
gotowania. Kunsztowne, wieloskadnikowe kompozycje kulinarne wiadcz nie o umiejtno-
ci gotowania, a tylko o nieumijtnoci przygotowania zdrowego jedzenia.
Wic jak to powie kto mam wobec tego je oddzielnie chleb i oddzielnie ser? Ano
wanie, dlaczego nie, skoro uwolnilimy si od stereotypu chleba z kiebas, nie dajmy si
obezwadni stereotypem kanapki z serem mona zje i oddzielnie. Nie chodzi zreszt o
to, czy akurat ten zestaw zasuguje na to, aby kruszy o niego kopie, ale o to, aby ten i inne
zestawy umie ocenia niezalenie od nacisku stereotypw, lecz kierujc si zdrowym roz-
sdkiem i trosk o zdrowie wasne i cudze.
Dla osb stosujcych metod kompletowania biaka z aminokwasw rolinnych (patrz
rozdz. Biako) oba te zalecenia mogyby si wyda nie do pogodzenia. Tak jednak nie jest,
poniewa produkty zawierajce uzupeniajce si , aminokwasy wystarczy je tego samego
dnia, a nie koniecznie w czasie jednego posiku.
Zasady food combining, chocia sprawdzone przez Sheltona w jego trzydziestoletniej
praktyce leczniczej, s na og mao znane i akceptowane tylko sporadycznie i czciowo.
Jego koncepcja zdrowego odywiania nie zdobya sobie jednoznacznego uznania wrd die-
tetykw, chocia wielu przyznaje, e pewne ograniczenia w stosowaniu pocze pokarmw
z rnych grup pokarmowych s dla zdrowego trawienia i przyswajania korzystne, a czasem
wrcz niezbdne. Problem ten by rwnie badany w klinice Bircher-Bennera, nie znaleziono
jednak dostatecznej iloci faktw, pozwalajcych na sformuowanie oglnie obowizujcych
zasad w tym zakresie. Ralph Bircher pisze, e nie widzi podstaw do rezygnowania z takich
pocze, jak mleko z kasz, chleb i jabka, czy ziemniaki z biaym serem. Ponadto pisze:
Za szczeglnie korzystne uwaamy poczenia kaszy i owocw. Aromatyczny, orzechowy
smak penej pszenicy, owsa czy yta w poczeniu z zapachem soczystych owocw czyni z
tego mieszank szczeglnie odwieajc i smaczn, podczas gdy witaminy obu tych skad-
nikw uzupeniaj si nawzajem. Organiczne kwasy surowych owocw powoduj niekiedy
dolegliwoci u osb o wraliwym odku, ale wglowodanowe waciwoci kasz neutrali-
zuj te kwasy i czyni je atwiejszym do strawienia. Ostateczny wniosek Ralpha Birchera
moe chyba posuy jako suszne podsumowanie tych kontrowersji: W naszym mniemaniu
wyczenie pewnych pocze pokarmowych powinno by traktowane jako sprawa indywi-
dualna i rozstrzygana stosownie do indywidualnych reakcji (Eating Your Way to Health).

Rewitalizacja

Zanim jednak jedzenie wedug programu nowej diety bdzie nam mogo naprawd posu-
y, trzeba przedtem uwolni si od nastpstw tego, co przez cae lata szkodzio. Doc. Kin-
ga Winiewska-Roszkowska wprowadzia w terapii geriatrycznej tak metod pozbywania
si z organizmu toksycznych zogw i nazwaa j dwicznie rewitalizacj. Ten sam rodzaj

61
terapii w jzyku angielskim nazywa si bardziej dosadnie i bez ogrdek odtruwaniem (de-
toxification). Stosuje si j niezalenie od wieku.
Podstaw rewitalizacji jest godwka, w czasie ktrej pije si tylko wod lub wiee soki.
Zalenie od rozpoznania i wskaza lekarskich stosuje si godwki krtkotrwae od 1 do 5
dni, i dusze od 1 do 6 tygodni. W czasie godwki penej pije si tylko wod, ale stosuje
si rwnie godwki niepene, np. mleczne, owocowe, sokowe. Jedna z metod stosowanych
w sanatorium dr Buchingera w Niemczech Zachodnich przewiduje cztery szklanki pynu
dziennie: rano zioa, w poudnie lekka herbata z cytryn, a potem kolejno: ciepy wywar z
warzyw i sok z owocw. W tym czasie trzeba przebywa duo na wieym powietrzu, space-
rowa i taki post zachowywa przez czas, ktry samemu uzna si za stosowny. Im duej
jednak, tym lepiej.
Na czym polega leczniczy sens takiej kuracji? Mechanizm leczniczy godwki, wedug
do zgodnego pogldu badaczy, polega na gbokim oczyszczeniu organizmu na skutek
wdroenia procesw endogennego odywiania wedug pewnej hierarchii wanoci. Zmu-
szony do ywienia si wasnymi tkankami ustrj zuywa przede wszystkim rne zogi i
nadmiary oraz tkanki mniej wane i potrzebne. (...) Gin przede wszystkim komrki stare,
zwyrodniae i chore. (...) Stare ogniska zapalne zostaj wchonite i zlikwidowane, ale uwal-
niajce si z nich jady mog przejciowo zatruwa ustrj. Produkty rozpadu gnijcych kom-
rek pobudzaj regeneracj komrek modych.

Tabela pocze pokarmowych waciwych i niewaciwych (wg V. Kulvinskasa)

BIAKO SKROB
IA
Jajka, Kasze i
mleko mki
Miso, Niewska- Groch,
ryby (nie zane fasola
zalecane)
Soja, Ziem-
orzechy, niaki
migday
Ziarna
soneczni-
kowe,
sezamowe
Sery
WARZY
WA
Buraki Fasola
szparagowa
Marchew Szparagi
Selery Kalafior
niedopusz- Rzod- Zielona dobre
czalne kiewka saata
Ogrki Szpinak do-
puszczal-
ne z
sodkimi
rednio
kwanym
ze ze niewskazne Brukselka Cebula nie-
wszystkimi wskazane
owocami
Kapusta Papryka

62
 Brukiew Cykoria
Kalarepa Pie-
truszka
OWOCE
KWANE REDNI SODK
O KWANE IE
Grapefruity Po- Gruszki Banany
ziomki
Cytryny Jabka Brzo- Daktyle
skwinie
Pomaracze dopusz- Tru- Czarne dopusz- Figi
czalne skawki jagody czalne
Ananasy Figi Czerenie Ro-
dzynki
Jeyny Wino- Maliny
grona
Winie liwki Morele

Przed rozpoczciem godwki zaleca si co najmniej kilkutygodniow diet bezmisn z

du iloci warzyw, aby zagodzi przykre objawy usuwania zogw, toksyn i jadw z orga-
nizmu. Niektrzy zalecaj w czasie godwki lewatywy, co jest dodatkowym rodkiem me-
chanicznego oczyszczania jelit. W tym okresie organizm pozbywa si rwnie zgromadzone-
go przez cae lata luzu. Oczyszczaj si drogi pokarmowe i oddechowe.
Po zakoczonym pocie na now diet naley przechodzi stopniowo, wdraajc mecha-
nizmy trawienne do wznowienia ich czynnoci, agodnie i delikatnie. Zacz od pokarmw
pynnych i ppynnych, unika soli, cukru, ostrych kwasw i nigdy ju potem nie wraca do
poprzednich zych zwyczajw, ktre doprowadziy do niedawno przezwycionego zatrucia.
O ile krtkie godwki i przy stosunkowo niezym jeszcze stanie zdrowia, mona stosowa
samemu, o tyle dusza kuracja, zwaszcza osb chorych i starszych, moe odbywa si wy-
cznie pod opiek lekarsk, najlepiej w warunkach szpitalnych.
W 1975 roku ukazao si w Kalifornii 11-te wydanie maej ksieczki pt. Rational Fa-
sting for Physical, Mental, and Spiritual Rejuvenation (Racjonalna godwka w celu fizycz-
nego, umysowego i duchowego odmodzenia), napisanej przez prof. Arnolda Ehreta, ktry
ju kilkadziesit lat wczeniej, na pocztku naszego wieku, usiowa bezskutecznie zaintere-
sowa niemieckie spoeczestwo opracowan przez siebie i wyprbowan ze znakomitym
skutkiem metod kuracji godwkowej. Obecnie metoda jego cieszy si wielkim uznaniem i
uchodzi za najlepsz wrd tego typu kuracji.
Opiera si ona na zaoeniu, e bdny sposb odywiania, polegajcy na jadaniu nad-
miernych iloci misa i skrobi, powoduje tworzenie si w przewodzie pokarmowym tego, co
on nazwa luzem (mucus). Ta uywana przez Ehreta nazwa odnosi si jednak nie tylko do
substancji wydzielanej przez gruczoy luzowe, ale gwnie do tego, co obecnie nazywa si
zogami. W istocie ten chorobotwrczy balast, zalegajcy w przewodzie pokarmowym, ska-
da si zarwno ze luzu, jak i zogw. Ehret susznie przestrzega wegetarian, ktrzy niejed-
nokrotnie po odrzuceniu misa, wpadaj w drugi bd ywieniowy i zaczynaj odywia si
nadmiarem potraw skrobiowych. Te za wedug Ehreta s niewiele mniej luzotwrcze ni
miso, chocia inny jest mechanizm tworzenia si tego luzu i inny jego skad. Powstaje on
mianowicie z przemiany skrobi w przewodzie pokarmowym na galaretowato-kleist substan-
cj, nie podlegajc ani strawieniu, ani wydaleniu. Pozby si jej mona jedynie za pomoc
stosowania serii godwek sokowo-owocowych, co do ktrych daje autor szczegowe i pro-
ste zalecenia. Do najatwiejszych naley godwka 36-godzinna, tzn. trwajca noc + dzie +
noc. Rano na niadanie sok owocowy, p na p z wod i dopiero koo poudnia porcja du-
szonej jarzyny, ewentualnie z kawakiem razowego czerstwego chleba.

63
 Aby nie dopuci do stanu zablokowania jelit luzem, naley wedug Ehreta unika nie
tylko misa, ale i nadmiaru skrobi. Zalecenie to o tyle niekopotliwe, e do potraw skrobio-
wych nale tylko: wszystkie produkty zboowe, tzn. kasze i mka (od 65 do 75% skrobi),
wszystkie ziarna strczkowe, tzn. groch, fasola, soja (ok. 55% skrobi), ziemniaki, orzechy i
karczochy. Produkty niskoskrobiowe to: kalafior, buraki, marchew, rzepa, salsefia, awokado i
daktyle. Natomiast bezskrobiowych, tych nieszkodliwych i zalecanych jest cae bogactwo:
saata, seler, endywia, kapusta, brukselka, szpinak, kabaczek, cykoria, szczypiorek, szczaw,
ogrki, fasolka zielona, groszek zielony, pietruszka, cebula, por, czosnek, cukinia, dynia,
szparagi, rzodkiewka, papryka, kalarepa, kabaczek, pomidory, brokuy. Poza tym wszystkie
owoce, oprcz awokado.
Godwka, wedug Ehreta, nie tylko usuwa z organizmu chorobotwrczy balast, ale przy-
wraca modzieczy wygld i daje si. Kady czowiek dysponuje ogromnym zasobem natu-
ralnej biologicznej energii, a poczucie osabienia i braku siy jest spowodowane niewaci-
wym odywianiem, ktre go obezwadnia, i z tego te powodu czuje potrzeb uywania
rodkw pobudzajcych, takich wanie jak kawa, herbata, alkohol, tyto. Natomiast wedug
teorii Ehreta, aby odzyska siy i energi, naley tylko odblokowa jej rdo, a wtedy ona
sama si ujawni w nieznanym dotd zakresie i z niespotykan si. Im mniejsza ilo zawad
(Z), tym wiksze cinienie powietrza (C), a zatem i wiksza energia yciowa (E). Ostatecznie
wzr na energi wyglda nastpujco: E = C Z. Dlatego chorzy stosujcy wielodniowe go-
dwki silniejsi i zdrowsi czuj si po 15 dniach postu ni po 5, kiedy to organizm jeszcze nie
zdy si pozby wszystkich nagromadzonych przez cae ycie zawad. Po skoczeniu po-
stu naley wedug Ehreta cakowicie zamieni sposb odywiania, jada gwnie poywienie
najbardziej energotwrcze, tzn. gwnie wiee owoce i warzywa, a nie obezwadniajce po-
karmy misne i skrobiowe. Naturalny przypyw si wyklucza potrzeb rodkw ekscytuj-
cych alkohol, tyto, kawa, trac smak.
Arnold de Vries jest autorem innego jeszcze opracowania na ten temat, pt. Leczenie go-
dem. Dokonuje on rozrnienia midzy godwk a wygodzeniem. Godwka, ktra elimi-
nuje z organizmu patologiczne elementy, trwa do momentu, kiedy organizm ywi si tkan-
kami chorymi, starymi, zwyrodniaymi. Przeduajce si poza ten okres zaniechanie jedze-
nia sprawia, e organizm zaczyna si odywia podstawowymi tkankami i zdrowymi orga-
nami ciaa, co powoduje wygodzenie, degeneracj i mier. Wane jest wic bardzo, aby
koczy godwk we waciwym momencie. Uchwycenie tego momentu uatwiaj jedno-
znaczne objawy. Okres penej godwki koczy si wtedy, gdy zanikaj biae naloty na jzy-
ku i powraca uczucie godu. Panuje bowiem rozpowszechnione, faszywe przekonanie, e
osoba przeprowadzajca kuracj godwkow przeywa przez cay czas mki godowe,
podczas gdy ch na jedzenie moe wystpowa jedynie przez pierwsze 2-3 dni, a potem
aknienie zupenie zanika. Jego powtrne pojawienie si jest sygnaem, e organizm pozby
si ju chorych tkanek, zogw i innych balastw i jest gotowy rozpocz nowy okres funk-
cjonowania na korzystniejszych ju dla niego, zdrowszych zasadach. Przerwanie postu zanim
pojawi si uczucie godu, moe spowodowa niemono strawienia tego, co si zjado.
Poniewa w czasie godwki ustaje wydzielanie sokw trawiennych i dokonywanie si
procesw metabolicznych, powtrne wdraanie musi przebiega agodnie i ostronie. De
Vries zaleca wtedy picie sokw owocowych, wieo wyciskanych i o umiarkowanej tempe-
raturze, zaczynajc od szklanki do 1 szklanki co 2 godziny. Drugiego dnia mona post-
powa podobnie lub wypija po 2 szklanki soku 3 razy dziennie. Po pocie trwajcym 4-8 dni
wskazana jest 2-dniowa dieta sokowa, po 3 dniach godwki 1 dzie, po kadym duszym
pocie odpowiednio duej. Po 25-, 35-dniowym pocie de Vries zaleca picie sokw przez 5
dni. Potem wprowadza stay pokarm niegotowany, np. jabka lub inne sezonowe owoce, a
dopiero na kocu gotowane jarzyny, chleb, kasze i zupy. Jednak powrt do poprzedniej, nie-
zdrowej, cikiej diety powoduje przewanie nawrt choroby. Godwka nie jest kuracj

64
bezwarunkow i trwao jej efektw zaley od odrzucenia chorobotwrczych pokarmw ju
na stae.
W czasie trwania godwki poleca de Vries tylko wod, i to w takiej iloci, jak dyktuje
pragnienie, ewentualnie z niewielk iloci miodu. Najlepsza jest wtedy woda rdlana lub z
dobrej studni.
U osb, ktrych organizm jest silnie obciony toksynami, pena godwka moe by ry-
zykowna, a nawet niebezpieczna. Narzdy wydalnicze mog wtedy nie nada z eliminowa-
niem zwalniajcych si gwatownie odpadw i choremu grozi, e jak pisze Ehret: zadusi si
wasnymi nieczystociami. W wielu przypadkach niezbdna wic jest dusza dieta przej-
ciowa, gwnie wegetariaska, przerywana krtkimi postami (1 2-dniowymi), a potem
dopiero post peny.
Zarwno Ehret jak i de Vries zwracaj uwag, e godwka jest podstawow, naturaln
technik lecznicz. Sam organizm w czasie choroby broni si przed jedzeniem, brak apetytu
jest jednym z objaww ostrej choroby, a powrt apetytu sygnaem powrotu do zdrowia.
Wszystkie chore zwierzta lecz si godem.
Wane jest, aby przeprowadza godwk w otoczeniu osb, ktre rozumiej jej cel i zna-
czenie. Ogromne utrudnienie stanowi brak zrozumienia u najbliszych i ich cige namowy,
aby jednak cho cokolwiek zje. Podsuwanie poszczcemu rnych potraw, a nawet tylko
wymienianie ich nazw, wywouje skojarzenia powodujce wydzielanie sokw trawiennych.
To za drani wewntrzne cianki pustego przewodu pokarmowego i jest zarwno szkodliwe,
jak i przykre. W wyrozumiaym i przychylnym otoczeniu poszczcego temat jedzenia jest
tabu.
Wspczesna makrobiotyka, ktrej twrc jest George Ohsawa, proponuje jeszcze inn
metod przeprowadzania godwki, a waciwie zabiegu oczyszczania organizmu, ktry jest
wstpem do cakowitego przeorganizowania dotychczasowego sposobu odywiania i dosto-
sowania go do wymogw diety makrobiotycznej.
Istnieje kilka wersji godwki makrobiotycznej, stosowanych zalenie od stopnia toksycz-
noci organizmu osoby poszczcej, jej wieku i wagi ciaa. Wersja najbardziej radykalna pole-
ga na spoywaniu przez okres 10 dni pokarmw wycznie zboowych, najlepiej w postaci
rozgotowanych penych ziaren z odrobin wieej zieleniny, jak pietruszka, koperek, rzeu-
cha. Jednak zastosowanie tej diety moe przynie skutki bardzo dla chorego przykre, ponie-
wa gwatowne oczyszczanie si organizmu i eliminowanie wszystkich jednoczenie zanie-
czyszcze, moe wywoa objawy, wymagajce nawet pomocy szpitala. Diety agodniejsze,
ktre rozkada si na okres od 4 do 24 miesicy, polegaj na wczaniu do jadospisu oprcz
ziaren zb rwnie i pokarmw z innych grup pokarmowych, takich jak warzywa, roliny
strczkowe, owoce i produkty mleczne, co nie obnia skutecznoci leczniczej tej diety, prze-
dua tylko okres jej trwania. Dieta z samych zb i druga z dodatkiem 10% warzyw nale
do tych najszybciej leczcych, ale na ich zastosowanie mog sobie pozwoli tylko osoby sto-
sunkowo zdrowe, ktre dotychczas odywiay si w sposb nietoksyczny, to znaczy nie za-
yway narkotykw i lekarstw, oraz chemizowanych pokarmw.
Przed zastosowaniem godwki wedug metody makrobiotycznej wskazane jest jednak
signicie do odpowiedniej literatury lub skorzystanie z porady osoby wprowadzonej w te
zagadnienia.

65
 Klinika doktora Bircher-Bennera
i jego szkoa zdrowego ywienia

Cud ycia duchowego pozostaje zamknit ksig dla tych, ktrzy nie-
ustannie lekcewa prawa odywiania. Sia i gbia wewntrznego dowiad-
czenia zaley w niewyobraalnym zakresie od sposobu odywienia.

dr. M. Bircher-Benner

Doktor M. O. Birchner-Benner od dawna ju zosta w wiecie uznany za jednego z pionie-

rw nauki o odywianiu. Jego klinika w Szwajcarii niedaleko Zurychu, jest nie tylko miej-
scem, gdzie ludzie chorzy odzyskuj zdrowie, ale rwnie szko, w ktrej ucz si waci-
wego odywiania. Tu rwnie przyjedaj dietetycy i lekarze z wielu krajw, aby czerpa z
dowiadcze kliniki zarwno wiedz o zdrowym ywieniu jak i inspiracje do dalszych wa-
snych poszukiwa w tym zakresie.
Najwiksz zasug Bircher-Bennera jest odkrycie leczniczych i regeneracyjnych waci-
woci odywiania. Jako mody lekarz, jeszcze w ostatnim dziesicioleciu XIX wieku, doszed
do wniosku, e najczstsz przyczyn wielu chorb jest degeneracja pokarmw, dokonujca
si przewanie podczas gotowania. Na dugo przed odkryciem roli witamin, enzymw i mi-
kroelementw uwiadomi sobie donios warto wieego, surowego i nierafinowanego
jedzenia.
Bircher-Benner a do koca ycia w r. 1939, a potem jego nastpcy do chwili obecnej, le-
czyli i lecz chorych, osigajc znakomite rezultaty, chocia dopiero nastpne, kolejne lata
przynosz odkrycia naukowe wyjaniajce skuteczno jego metod i potwierdzenie ich susz-
noci. Wychodzi on z zaoenia, ktre potwierdza ju osiemdziesicioletnie dowiadczenie,
e jedynym autentycznym rdem siy i zdrowia jest wiee poywienie rolinne, pochodz-
ce ze zdrowej, naturalnie uprawianej gleby. Surowy pokarm powoduje nieustann regenera-
cj ywotnych si organizmu i stwarza warunki korzystne do wyzwalania procesw samole-
czenia.
Jadanie pokarmw wycznie surowych zaleca jednak Bircher-Benner swoim pacjentom
tylko przez pewien krtki czas, pod opiek lekarza, a po ustpieniu ostrych objaww choroby
wystarcza, jeeli pokarmy surowe stanowi poow dziennego jadospisu. Jednak i ta druga
poowa pokarmw gotowanych musi by przyrzdzana w taki sposb, aby w jak najmniej-
szym stopniu niszczy ich naturalne wartoci odywcze. Przy podgrzewaniu powyej 50C
wiele fizycznych i chemicznych waciwoci pokarmw ulega zmianie. Np. witaminy C i P
zostaj zupenie zniszczone, a witamina A w krtkim gotowaniu ulega czciowemu znisz-
czeniu. W czasie gotowania warzyw wiele cennych skadnikw mineralnych, m.in. jod, prze-
chodzi do wody, w ktrej si one gotuj, i eby ich nie utraci, naley gotowa w maej iloci
wody i potem j odparowa lub wykorzysta. Zawsze gotowa moliwie krtko, nie duej
ni wymaga tego uzyskanie jadalnej konsystencji danego produktu. Naturalna warto wa-

66
rzyw najlepiej zostaje zachowana, gdy pokrojone dusi si we wasnym sosie z niewielk ilo-
ci wody i z dodatkiem tuszczu rolinnego lub masa. O ile jednak gotowanie odbywa si w
temperaturze ok. 100C, to pieczenie wymaga temperatury dwukrotnie wyszej, a podczas
smaenia, w miejscu kontaktu pokarmu z patelni, temperatura moe dochodzi do 300C.
Dlatego te pieczenie i smaenie denaturuje pokarmy w znacznie wikszym stopniu ni go-
towanie.
Surowe poywienie rolinne zawiera te enzymy, ktre, jak zostao ostatnio dowiedzione,
w ok. 70% docieraj do okrnicy w stanie czynnym, utrwalaj w przewodzie pokarmowym
warunki korzystne dla rozwoju dobrotliwych bakterii, rozmnaajcych si wtedy swobodnie i
wypierajcych bakterie patogenne. W surowym poywieniu rolinnym wystpuj te pewne
substancje aromatyczne, ktre zapobiegaj leukocytozie, nieuniknionej wtedy, gdy jada si
pokarmy tylko gotowane. Std zalecenie dr. Bircher-Bennera, aby kady posiek zaczyna od
pokarmu surowego, a potem dopiero je gotowany. Najwiksza jednak warto surowych
pokarmw polega na tym, e ich efektem jest wzrost napicia mikroelektrycznego w komr-
kach caego ciaa. A ma to liczne i doniose nastpstwa: poprawia si oddychanie komrek,
wzmaga metabolizm, wzrasta odporno i aktywizuje si regeneracja komrek, a cay proces
przemiany materii przebiegajc sprawniej, intensyfikuje procesy samoleczenia.
Dietetyka szkoy Bircher-Bennera szczeglnie wysoko ocenia warzywa zielone liciaste.
W chlorofilu kryj si jakie ogromne, cho nie cakowicie jeszcze zbadane, waciwoci
lecznicze i zdrowotne. Oprcz tego, e dostarcza biaka o najwyszej wartoci biologicznej,
to lepiej ni kuracja elazem, wpywa na zwikszenie iloci czerwonych krwinek, poprawia
przyswajalno biaka, reguluje cinienie krwi, obnia zapotrzebowanie na insulin, uatwia
krenie krwi, pobudza aktywno tarczycy i przyspiesza gojenie si zranie. Dlatego jed-
nym z podstawowych zalece szkoy jest: nie ma dnia bez jadania zielonych lici!
Pokarmy z penego ziarna zb s podstawowym poywieniem ludzkoci od wielu ty-
sicleci. W dawnych czasach bya znana rwnie i biaa mka, ale uywano jej tylko wyjt-
kowo, przy szczeglnych okazjach. Dopiero od okoo 80 lat wprowadzono zwyczaj jadania
biaej mki na co dzie. Jak twierdzi Bircher-Benner, wpyno to w znacznym stopniu na
obnienie sprawnoci ludzkiego organizmu, spowodowao zwikszon podatno na choroby
i sprowadzio epidemi prchnicy zbw. Okazao si, e chleb z penej mki i gruboziarniste
kasze maj decydujce znaczenie dla zdrowia.
W klinice dr. Bircher-Bennera nie podaje si zupenie misa, jak wynika bowiem z do-
wiadcze, nie tylko nie przyczynia si ono do uzyskania zdrowia, ale jest pokarmem bar-
dziej szkodliwym ni jakikolwiek inny rodzaj jedzenia. Zaobserwowano, e dieta zawierajca
niewielk nawet ilo misa, pobudza ch do tego, aby je go jeszcze wicej i coraz wicej.
A poniewa warunkiem udanej kuracji jest jadanie na poziomie fizjologicznego zapotrzebo-
wania organizmu, dlatego atwiej przyzwyczai pacjenta do zachowania takiego poziomu,
wyczajc miso z diety zupenie. Miso powoduje take wzrost apetytu na wszystkie inne
pokarmy, stosowanie wic wysokobiakowej diety odchudzajcej jest nieporozumieniem.
Kilkudziesicioletnie dowiadczenia kliniki wskazuj, e biako misa obcia organy
trawienne i filtrujce w znacznie wikszym stopniu ni biako produktw mlecznych i biako
rolinne. Wszystkie te uwagi, jak pisze Ralph Bircher, odnosz si w dwjnasb do diety
dziecicej i stwierdza: W dziecicej diecie na miso nie ma w ogle miejsca.
Przyrzdzanie misa i ryb czy si nierozerwalnie z uyciem ostrych przypraw. A takie
przyprawy, jak pieprz, musztarda, curry, stpiaj naturaln wraliwo smaku i wypaczaj
normalny apetyt. Dranieniem smaku prowokuj do tego, aby je wicej ni dyktowaby
apetyt nie prowokowany i nie draniony sztucznymi bodcami. Stae jadanie w nadmiarze
obcia za cay organizm i wszystkie narzdy trawienne, co po pewnym czasie ujawnia si
w postaci jakiej ostrej choroby. Jako zdrowe przyprawy zalecane s aromatyczne zioa i sl
morska albo kamienna w iloci nie wikszej ni jedna paska yeczka dziennie. W wielu

67
krajach zachodnich uywa si take przypraw drodowych. Dieta bezmisna umoliwia
doprowadzenie do takich zmian w sposobie aknienia, e smak odzyskuje swoj naturaln
rol instynktown, co umoliwia trwa popraw stanu zdrowia pacjenta i zapobiega popad-
niciu w dawne, ze nawyki ywieniowe i wyklucza nawrt choroby.
Mleko traktuje si w klinice Bircher-Bennera jako wartociowy dodatek do diety rolinnej,
ale nie jako gwne poywienie. Skad mleka uwzgldnia potrzeby modego, rozwijajcego
si organizmu, natomiast dla ludzi dorosych jako niewielki dodatek do diety stanowi rdo
lekkostrawnego, wartociowego biaka i wapnia, a do celw kulinarnych jest poytecznym
skadnikiem wielu potraw.
Jednak mleko, ktre mona by poleca zdrowym i chorym, dorosym i dzieciom, to mleko
tylko pochodzce od krw karmionych traw z k uprawianych organicznie, badane prze-
ciwtuberkulinowo, nie gotowane i nie pasteryzowane, a za to uzyskiwane w warunkach gwa-
rantujcych jego czysto. W wyniku gotowania i pasteryzacji, ktra polega na podgrzaniu do
65C (w Polsce pasteryzuje si mleko w temperaturze 95) zachodz zmiany w samej sub-
stancji mleka, co zasadniczo obnia jego warto ywieniow. Lecytyna ulega wtedy znisz-
czeniu, kazeina zmienia reakcj na kwasy, cukier ulega karmelizacji, zawarto tlenu znacz-
nie si obnia, a rozpuszczalne sole wapnia staj si nierozpuszczalne. Przede wszystkim za
zostaj zniszczone witaminy i enzymy oraz obezwadnione waciwoci antybiotyczne mleka.
Takie mleko pozbawione jest tych wszystkich zalet, dla ktrych miaoby by wczone do
diety leczniczej. Z produktw mlecznych poleca si wic te, ktre pochodz z mleka surowe-
go fermentowanego, jak kefir, jogurt, kwane mleko oraz malanka, a take sery biae, chude.
Podpuszczkowych serw fermentowanych w tej diecie si nie zaleca.
Jeeli wic wyczy si z diety miso, ryby, drb, a do tego ograniczy spoycie mleka, se-
rw i jajek, to mona zapyta, z jakich rde zdoa organizm pokry swoje potrzeby biako-
we? Doktor Bircher-Benner by jednym z pierwszych dietetykw, ktry zwrci uwag na
to, e dla zachowania zdrowia i dugowiecznoci bardziej wskazane jest umiarkowane spoy-
cie biaka ni wysokie. W swojej dugoletniej praktyce lekarskiej zaobserwowa, e dieta z
niewielkim choby ograniczeniem biaka pomaga unikn wielu chorb w starszym wieku, a
dieta niskobiakowa z reguy pomaga odzyska i utrzyma dobry stan zdrowia w kadym
wieku. Nadmiar biaka w ogromnym stopniu obcia cay proces przemiany materii, a proce-
sy gnilne, zachodzce w jelitach pod wpywem tego nadmiaru, niszcz bakterie saprofitycz-
ne, yjce w przewodzie pokarmowym. A jak wiadomo, s one obok surowych warzyw i
owocw niezastpionym rdem witamin. Ponadto biako nie wykorzystane jako substancja
budulcowa zostaje przetworzone na energi ciepln, a to stymuluje nerwowy system wsp-
czulny, poniewa organizm musi koniecznie pozby si nadmiaru biaka. Ta stale powtarza-
jca si sytuacja krytyczna organizmu przyspiesza jego zuywanie si, a wic i starzenie,
chocia doranie daje subiektywne poczucie zwikszonego przypywu si, takiego jak po wy-
piciu kawy czy mocnej herbaty. Ale dopiero wyeliminowanie tego sztucznego czynnika sty-
mulujcego umoliwia ujawnienie si naturalnych zasobw energii organizmu. To zjawisko
obserwuj m.in. alpinici i taternicy wspinajcy si na due wysokoci, przy znacznym ogra-
niczeniu nie tylko tlenu, ale i kalorii.
Przez ostatnie dziesitki lat panowaa opinia, akceptowana przez wikszo dietetykw, e
zdrowa dieta wymaga znacznych iloci skoncentrowanego biaka zwierzcego, ktre po-
wszechnie byo uwaane za lepszej jakoci ni biako rolinne. T lepsz jako okrela si
jako wysz jego warto biologiczn. Opinia ta opiera si na badaniach przeprowadzonych
gwnie na zwierztach. Jako jedyne kryterium wartoci biaka brano jednak pod uwag
szybko wzrostu i dojrzewania modych zwierzt (gwnie szczurw), ktr rzeczywicie
mona zwikszy tak karm. Te wyniki bada posuyy angielskiemu uczonemu Thoma-
sowi do wprowadzenia terminu wyszej wartoci biologicznej biaka zwierzcego. Miao
to miejsce w roku 1909, a wic 80 lat temu. Termin ten uywany jest do dzisiaj, chocia w

68
wietle nowszych bada i odkry dotyczcych struktury biaka i jego roli w organizmie,
tamto okrelenie w odniesieniu do misa stracio uzasadnienie i naukow podstaw. Badania
uczonego McCaya z Cornell University dowiody ostatnio, e efekty przyspieszania rozwoju
diet wysokobiakow s w oglnym bilansie ycia zdecydowanie niekorzystne. Zdrowie,
sprawno i dugowieczno dowiadczalnych szczurw uzyskuje si tylko na diecie nisko-
biakowej, podczas gdy szybko rosnce, tuste, mode szczury yj krcej i wicej choruj.
W ostatnich latach najpowaniejsze instytucje wiatowe do spraw ywienia zmieniaj ofi-
cjalnie swoje dotychczasowe opinie na temat roli biaka w zdrowej diecie. The Food and Nu-
trition Board w Waszyngtonie ograniczya zalecan do krajowego spoycia norm biaka
prawie do poowy iloci zalecanej dotychczas. Midzynarodowy Kongres Gerontologw,
ktry odby si w 1956 roku, zada podobnego ograniczenia zarwno biaka jak i tuszczu.
Nie znaczy to oczywicie, e zdrowa dieta ludzka powinna skada si z pokarmw wy-
cznie wglowodanowych. Biako jest organizmowi ludzkiemu niezbdnie potrzebne, jego
brak prowadzi do degeneracji, choroby i mierci. Chodzi jednak o to, aby ustali odpowied-
nie i 1 o c i i waciwe r d a b i a k a. Bircher-Benner i jego szkoa od 80 lat go-
sz i stosuj z powodzeniem zasad, e najcenniejszym rdem biaka s: mleko wiee lub
fermentowane, twaroek, kasze i mki z penego ziarna zb, orzechy i zielone warzywa li-
ciaste. W rodowiskach naukowych nastpuje ostatnio stopniowa zmiana opinii w kierunku
punktu widzenia Bircher-Bennera. Penym potwierdzeniem susznoci tej opinii jest opubli-
kowana niedawno w Ameryce ksika Frances Moore Lappe pt. Diet for a Small Planet
(Dieta dla maej planety). Autorka w swoich badaniach dochodzi do wynikw potwierdzaj-
cych sugestie szkoy Bircher-Bennera, e najwysz biologiczn warto biaka uzyskuje si
z czenia w poywieniu rnych biaek rolinnych oraz nabiau, ktre nawzajem poprawiaj
swoj ogln jako. Sam Bircher-Benner najbardziej zaleca czenie potraw z penego ziar-
na zb z zielonymi limi, np. kasza gryczana z zielon saat. Nie znaczy to jednak, e ta-
kie poczenia musz by spoywane zawsze jednoczenie, wystarczy, e zalecane skadniki
s w ogle uwzgldniane w jadospisie.
Obszerniejsze potraktowanie problemu biaka przez Bircher-Bennera nie wynika zreszt z
tego, aby on sam przywizywa do niego szczeglne znaczenie, a raczej z potrzeby przezwy-
cienia faszywych opinii na ten temat, tkwicych w wiadomoci jego pacjentw, ktre
mogyby utrudni ich aktywne i ufne uczestniczenie w kuracji polegajcej na dietoterapii.
Gwn zasad i fundamentem dietetyki szkoy Bircher-Bennera jest to, co on sam nazywa
powrotem do natury, to znaczy taki wybr pokarmw oraz sposb ich przyrzdzania i ja-
dania, ktre pozwalaj na zachowanie ich naturalnych waciwoci. Waciwoci te zachowa-
ne s w pokarmach nie zdewitalizowanych rafinacj i nieumiejtnymi zabiegami kulinarny-
mi, co pozwala na zaspokojenie potrzeb organizmu nie tylko biakowych, ale i wszystkich
innych. Suszno tej zasady potwierdzaj niezliczone dowiadczenia kliniczne dokonywane
w klinice i gdzie indziej, w ramach szkoy Bircher-Bennera, chocia oficjalna nauka zaczyna
dopiero bada podstawy do wyjanienia tego zjawiska.
Wykonywane od okoo 70 lat dotychczasowe badania naukowe byy nastawione na po-
szukiwanie i odkrywanie coraz to nowych, cennych skadnikw pokarmowych. Praktyczn
konsekwencj tych odkry stao si masowe stosowanie technologii spoywczej, polegajcej
na dokonywaniu na ywnoci zabiegw rafinacji, ekstrahowania i syntetyzowania okrelo-
nych substancji, uznanych za potrzebne i korzystne dla zdrowia. W ten sposb powsta cay
nowoczesny przemys technologii spoywczej i nowoczesnej farmacji. Z czasem jednak oka-
zao si, i fakt ten dociera obecnie do coraz szerszych krgw konsumentw i pacjentw, e
warunkiem zdrowotnoci i przyswajalnoci owych cennych skadnikw jest wspobecno
skadnikw innych, czstokro usuwanych i ekstrahowanych, a ponadto ich wzajemne sto-
sunki ilociowe (bardzo niekiedy precyzyjne), i ukady strukturalne takie wanie, jakie
wystpuj tylko w naturalnych produktach, z ktrych je wyekstrahowano. Np. przyswajaniu

69
witaminy C sprzyja obecno witaminy P, a takie wanie poczenie wystpuje jedynie w
wieych owocach. Oczywicie wszystkich warunkw przyswajalnoci, spenianych w wie-
ych pokarmach, badania naukowe jeszcze w peni nie odkryy. Nowoczesna dietetyka za-
czyna dopiero wycofywa si powoli ze stanowiska, ktre doprowadzio do akceptowania
istniejcego obecnie standardu ywienia i funkcjonujcej aktualnie technologii spoywczej,
opartej na rafinowaniu i przetwarzaniu pokarmw. Oto kilka przykadw dewitalizacji yw-
noci, ktra jest efektem tych manipulacji. Magnez zalicza si do tej grupy biopierwiastkw,
ktre odgrywaj bardzo donios rol w caej gospodarce ludzkiego ustroju. Jego przyswajal-
no uwarunkowana jest jednak wspobecnoci wapnia w odpowiedniej proporcji, takiej,
jaka wystpuje np. w orzechach, kaszy jczmiennej, gryczanej, fasoli, kukurydzy, burakach,
ziemniakach i kakao. Ale od momentu gdy zostan one poddane procesom przetwrczym,
sytuacja ta zmienia si na niekorzy. Gdy pene ziarno zb jest oczyszczone na bia m-
k, traci 78% magnezu. Oczyszczone ziarno gryki traci 79% Mg, omielany jczmie - 70%
Mg. Gdy fasola szparagowa zostaje przerobiona na konserw w puszce, ubywa jej 56% ma-
gnezu, a groszkowi tylko 43%. (...) Kukurydza w konserwie gubi 60% swojej wartoci ma-
gnezowej w stosunku do wieego ziarna. Mka kukurydziana traci 56% Mg, a cukier biay
zawiera 200 razy mniej magnezu od ciemnej melasy. Gdy obieramy ziemniaki, pozbawiamy
je 35% magnezu. (Irena Gumowska Kuchnia i medycyna).
Dla zachowania zdrowia i dugowiecznoci najcenniejsze s pokarmy pene, naturalne,
kompletne, ktre Bircher-Benner nazywa caociami pokarmowymi. Przecitny konsument
ceni sobie jednak najbardziej adnie opakowane preparaty spoywcze, dobrze zakonserwo-
wane, atwe w uyciu, apetycznie pachnce, kolorowe. Ale jak obliczono ostatnio, w Amery-
ce przecitny klient supermarketw zjada rocznie okoo ptora kilograma chemicznych sub-
stancji konserwujcych, smakowych, zapachowych i barwicych. Dla wygody handlu i za-
spokojenia gustw nieprzezornych konsumentw, technologia spoywcza usuwa ze sprzeda-
wanych produktw te skadniki, ktre mogyby powodowa szybsze ich psucie czy jeczenie,
oraz te, ktre utrudniaj pakowanie, przechowywanie i transport, bez wzgldu na podstawo-
w czasem warto odywcz owych skadnikw. Reszta, zakonserwowana w substancjach
chemicznych, jak preparat anatomiczny w formalinie, zachowuje ju tylko wiey wygld i
adny kolor.
Dewitalizacja i denaturacja poywienia dokonuje si zreszt nie tylko w przemysowych
procesach technologicznych. Ralph Bircher pisze tak: Nie moe pozosta spraw obojtn,
czy jedzenie byo uprawiane na zdrowej glebie, zasobnej w prchnic, czy te byo podda-
wane dziaaniu rodkw chemicznych, zostao pozbawione wszystkich elementw ladowych
i tylko polane gnojwk. Aby zapewni wzrost zdrowych tkanek rolinnych, jak rwnie dla
ochrony przed chorobami, uprawiane zboa i warzywa wymagaj zrwnowaonego, staego i
powolnego nawoenia organicznymi substancjami odywczymi, a to moe zapewni tylko
kompost.
Drugim etapem degradacji ywnoci jest wchanianie przez tkanki uprawianych rolin
chemicznych rodkw ochrony, tzw. pestycydw i herbicydw. S nimi zawsze silne truci-
zny, jak np. rt czy arsenian oowiu. Te akurat rodki zostay ju zreszt wyeliminowane z
uycia, ale w 1970 r. ukazao si sprawozdanie W. Schuphana, ktry stwierdzi, e w pew-
nych regionach Niemiec Zachodnich, gdzie uprawia si winogrona, szkodliwe efekty arsze-
niku, uytego 25 lat temu, s widoczne jeszcze i teraz. Wrd chlorkowanych wglowodorw
wiatow karier zrobi preparat znany jako DDT. Obecnie jego uycie jest wycofane zupe-
nie lub ograniczone, ale w samych Stanach Zjednoczonych wydano w roku 1966 na DDT 50
milionw dolarw. A DDT jak wiadomo nie ulega rozoeniu w glebie przynajmniej przez 10
lat. W ludzkim organizmie koncentruje si w tkance tuszczowej i jak zbadano w roku 1966,
przecitny stopie jego koncentracji wynosi od 2,8 ppm na Alasce do 19,2 w Izraelu. Zarw-
no DDT, jak i inne substancje owado i chwastobjcze uywane obecnie, maj szeroki i nie-

70
kontrolowany zakres skutecznoci. Tzn. zabijaj organizmy zarwno szkodliwe, jak i poy-
teczne i niszcz w ten sposb naturaln rwnowag zespow ekologicznych, takich np. jak
lasy, czy gleba.
Trzeci etap degradacji ywnoci dokonuje si najczciej w naszej wasnej kuchni, gdzie
smay si, piecze, gotuje za dugo, a potem jeszcze odlewa wod z ugotowanych warzyw.
Naduywa si ostrych przypraw smakowych, przegrzewa uywane do smaenia tuszcze,
nawietla maso i mietan i popenia jeszcze wiele innych ywieniowych grzechw. A
dewitalizacja ywnoci jest jedn z powaniejszych przyczyn jadania w zbyt duych ilo-
ciach. Badania wykazay, e na og jadamy o poow wicej, ni byoby to potrzebne i ko-
rzystne dla utrzymania sprawnoci i dobrego stanu zdrowia. Jednak niepenowartociowy
pokarm zjadany we waciwej iloci nie dostarcza podstawowych skadnikw potrzebnych
organizmowi, a z powodu braku rwnowagi skadnikw, nie zostaje w peni przyswojony.
Niedostatki jakociowe prbuje si wic kompensowa iloci, co powoduje nadmierne ob-
cienie i przedwczesne zuycie organw trawiennych i wydalniczych. Jest marnotrawieniem
si ustroju na zwielokrotnione procesy metaboliczne. Tak jakby kto majcy apetyt na yk
miodu, wypija wiadro wody, w ktrej ten mid zosta rozpuszczony.
Szkoa ywienia Bircher-Bennera zmierza do tego, aby w tej ywieniowej dungli nowo-
czesnego wiata umie znajdowa sobie cieki wiodce do rde takiego sposobu odywia-
nia, ktry zapewniaby zdrowie i dugowieczno. Jednak przez ostatnie 20 lat sytuacja y-
wieniowa w caym wiecie pogorszya si ju na tyle, e aby zapewni wszystkim ludziom
dostp do zdrowej ywnoci, trzeba by dokona zasadniczego, gbokiego przeobraenia ca-
ej struktury gospodarki ywnociowej. Zaczynajc od zmiany sposobu upraw i wprowadze-
nie rolnictwa organicznego, poprzez zupene wyeliminowanie hodowli zwierzt na miso,
ukierunkowanie technologii spoywczej na opacalno ze wzgldw biologiczno-
zdrowotnych i humanitarnych, a nie wycznie finansowych, a do zorganizowania takich
form dystrybucji, ktre zapewniayby dostpno wieych produktw bez poprzedniego ich
rafinowania i denaturowania. A wreszcie upowszechnianie wiedzy o ywieniu i przyrzdza-
niu zdrowych potraw i przezwycienie przez to, powszechnego teraz prawie, zjawiska kuli-
narnego analfabetyzmu. O tym, e takie radykalne zmiany s moliwe, wiadczy pojawianie
si we wszystkich wikszych miastach zachodnich coraz gciejszej sieci sklepw ze zdrow
ywnoci, zwanych Health Food Stores lub Reformhauser, gdzie sprzedaje si produkty
ywnociowe uprawiane na niechemizowanej glebie i bez stosowania toksycznych rodkw
ochrony rolin. W klinice dr Bircher-Bennera uywa si warzyw i owocw pochodzcych
tylko z takich wanie upraw.
W klinice Bircher-Bennera pacjenci nie tylko odzyskuj zdrowie, ale rwnie ucz si zu-
penie nowego sposobu odywiania i po powrocie do domu najczciej stosuj ten przyswo-
jony sobie zwyczaj jadania wedug zalece kliniki. Zwaszcza, e mieli okazj sprawdzenia i
potwierdzenia jego trafnoci i skutecznoci. Wiedz ju, e regularne jadanie zdenaturowa-
nego pokarmu, i do tego jeszcze przeadowanego biakiem zwierzcym, cukrem i bia mk,
podkopuje zdrowie i skraca ycie.
Jednym z celw szkoy ywienia w klinice jest reedukacja zmysu smaku, tak aby odzy-
ska naturaln zdolno znajdowania upodobania w zdrowym jedzeniu. Jak pisze Ralph Bir-
cher: Natura wyposaya nas w cudowny, delikatny i precyzyjny organ, sucy do trafnego
wybierania pokarmu, to jest smak. Ale dzisiaj jest on prawie pozbawiony okazji do wykaza-
nia swoich zalet. Jeeli jednak da mu si szans, to mona zauway, e stopniowo zaczy-
na dominowa nowe, bardziej intensywne, cho zarazem subtelniejsze wraenie, spowodo-
wane smakiem wieego, nieprzetwarzanego jedzenia. Jeeli nie zagusza si go przez natrt-
ne bodce smakowe ostrych przypraw i uywek, staje si on wkrtce niezawodnym prze-
wodnikiem na drodze do zdrowego pokarmu. Profesor R.C. Sherman, czonek National Re-
search Council (instytucja bdca autorytetem w sprawach ywienia w USA) napisa na ten

71
temat: Mamy kliniczne dowody na to, e ludzie, ktrzy yj bardziej na mleku, owocach i
warzywach, mniej cierpi z powodu zgrzybiaoci i zwyrodnieniowych chorb starszego
wieku.
W klinice Bircher-Bennera jada si trzy razy dziennie: jeden gwny posiek poudniowy i
dwa lejsze i prostsze, rano i wieczorem. W posiku wieczornym unika si wszystkiego, co
mogoby zbytnio obciy organizm, aby umoliwi wczesny i gboki sen. W posiku pou-
dniowym potrawy gotowane figuruj obok niegotowanych, nigdy nie ma w nich misa.
Wszystkie s bardzo smaczne i cakowicie nasycaj gd, nie pozostawiajc jednak uczucia
cikoci. Natomiast niadania i kolacje skadaj si gwnie ze wieych, surowych pokar-
mw, ktrych skad zmienia si zalenie od pory roku. Ten program wyklucza jadanie cze-
gokolwiek midzy posikami, zwaszcza przez ludzi dorosych. Posiki skomponowane s
tak, aby uzyska przeduon krzyw nasycenia. Takie jedzenie utrzymuje wraenie zaspo-
kojonego godu przez dugi okres. Tak krzyw maj np. dania z penego ziarna i owoce.
Natomiast przecitne, standardowe niadanie, zoone z kawy czy herbaty i biaych buek, ma
krzyw krtk, gwatownie opadajc. Podobnie krtk krzyw ma niadanie przeadowane
skoncentrowanym, wysoko kalorycznym pokarmem (np. jajka, wdlina i dem), i ju po 2-3
godzinach czuje si potrzeb zjedzenia przekski lub wypicia kawy. Zestawy proponowane
przez Bircher-Bennera, chocia lekkie i niskokaloryczne zaspakajaj gd na duej i dostar-
czaj energii wystarczajcej na wiele godzin.
elazn zasad diety stosowanej w klinice jest jadanie owocw na pocztku kadego po-
siku. Przed niadaniem i kolacj owoce jada si w postaci surwki pomysu Bircher-
Bennera, zwanej Muesli (ezyt. Misli). Muesli zjawia si tam na stole tak czsto, e jest czym
rwnie powszednim jak chleb. Wzr do swojej Muesli zaczerpn Bircher-Benner ze starego
obyczaju szwajcarskiego, jadania na posiek wieczorny potrawy zoonej z owocw, kaszy
owsianej i mleka. Owoce, stosownie do pory roku, jabka, gruszki, jagody lub jakiekolwiek
suszone, z kasz pszenn, owsian lub jczmienn oraz surowym, wieym mlekiem, uzupe-
nione orzechami jako dopenieniem tej doskonale wywaonej caoci. Obecnie Muesli jest
delikatniejsza i smaczniejsza ni dawna wiejska potrawa, a jej skad uzasadnia nowoczesna
wiedza o ywieniu wszystkie wartoci pokarmowe znajduj si w niej we waciwych pro-
porcjach. Aby zrobi dobr Muesli, trzeba przestrzega trzech nastpujcych warunkw: 1.
Nie zapomina, e Muesli jest daniem owocowym, a nie kaszowym, e owoce s w niej
skadnikiem podstawowym, i dlatego naley do niej bra nie wicej ni jedn pask yk
patkw owsianych. 2. Muesli naley jada wie, bezporednio po przyrzdzeniu. Nie
mona jej robi na zapas, bo si rozstoi i zbrzowieje. Prawdziwa Muesli nie moe te by
produkowana na skal przemysow to potrawa domowa, prywatna. 3. Muesli ma by po-
cztkiem posiku, a nie jego zakoczeniem, nie jest to danie na deser. Zawarte w niej skad-
niki najlepiej przyswajalne s wtedy, gdy odek jest pusty.
Owoce do Muesli mona zmienia zalenie od pory roku i ich dostpnoci, chocia najpo-
pularniejsza i chyba najsmaczniejsza jest Muesli jabkowa. Skadnikiem kaszowym mog by
oprcz patkw owsianych, patki pszenne lub wieo zmielone ziarno pszenicy (rczny my-
nek do kawy doskonale si do tego nadaje). Cz mleczn te mona zastpi mietank,
jogurtem, mlekiem skondensowanym sodzonym lub niesodzonym. Na kocu dodaje si
zmielone lub drobno posiekane orzechy, posypujc nimi potraw. Mona je jednak pomin,
zwaszcza wtedy, gdy skadnikiem kaszowym jest mielona pszenica. Szczegowy przepis na
Muesli wyglda nastpujco:
1 yk patkw owsianych namoczy w 3 ykach chodnej przegotowanej wody przez 12
godzin. Poza tym bierze si: 1 yeczk soku cytrynowego, 1 yk skondensowanego mleka,
1 due jabko lub dwa mniejsze, 1 yk zmielonych orzechw lub migdaw. Zmiesza mle-
ko z sokiem cytrynowym i poczy z patkami. Jabka umy, osuszy, przekroi na cztery
czci, usun gniazda nasienne, utrze na grubej tarce i poczy z patkami. Posypa orze-

72
chami i zaraz je. Jeeli dajemy mleko skondensowane niesodzone, to mona jeszcze doda
1 yeczk miodu. Jeeli uywamy do Muesli owoce suszone, to naley je przedtem namo-
czy co najmniej przez 12 godzin w maej iloci wody, a pyn te wla do Muesli, lub wypi.
Najlepiej nadaj si suszone liwki, jabka, gruszki i morele.
Dalsz cz niadania stanowi peny chleb z masem, a do popijania surowe mleko. Jeeli
kto woli, to zamiast chleba moe je kasz gruboziarnist z mlekiem. A zamiast mleka, jako
napj do chleba moe suy zioowa herbata z dzikiej ry, z mity, lici czarnej jagody lub
melissy, posodzona miodem.
Na czym polega warto takiego niadania? Muesli skada si z pokarmw pochodz-
cych ze wszystkich grup pokarmowych: owoce, orzechy, zboe i mleko. Jabko jest rdem
ywych substancji organicznych, ktre aktywizuj enzymy trawienne, dostarcza poza tym
skadnikw mineralnych i witamin, szczeglnie z grupy B, wpywa na zrwnowaenie flory
jelitowej lub nawet jej regeneracj. To zrwnowaenie flory jelitowej jest z kolei warunkiem
przyswajalnoci biaka i witaminy B12, wystpujcych w mleku. Mleko dostarcza poza tym
doskonaej jakoci biaka oraz wapnia. Dodatek soku cytrynowego powoduje zemulgowanie
mleka do postaci, w ktrej jest atwo strawne i dziaa leczniczo na cianki odka i jelit.
Patki zboowe dostarczaj witamin E i B, wzmagaj perystaltyk jelit i s doskonaym uzu-
penieniem biakowym do mleka (metionna + lizyna). Jednak jeeli chodzi o patki owsiane,
to w wikszej iloci dziaaj dranico i tuczco, a ponadto, s tzw. rabusiami wapnia, dla-
tego ilo ich, podana w przepisie na Muesli, jest optymalna i nie naley jej przekracza.
Wreszcie orzechy, ktre s dodatkiem nie tylko smakowym, dostarczaj bowiem tych
wszystkich skadnikw, ktre zawiera kady zarodek, a wic witamin, soli mineralnych i
enzymw. S najlepszym rdem wapnia i fosforu, a wap nie tylko odgrywa wan rol w
budowie koci i zbw, ale rwnie jako czynnik alkalizujcy neutralizuje szkodliwe kwasy.
Dobry dowz wapnia w okresie dziecistwa i modoci przedua modo w wieku doro-
sym. Zapotrzebowanie na wap zaley od skadu caej diety im mniej jest w niej pokar-
mw skoncentrowanych, kwasotwrczych (cukier, miso, jajka, tuszcz, biaa mka), tym
mniej wapnia potrzeba do neutralizowania ich nadmiaru. A przyswajalno wapnia zaley w
duym stopniu od korzystnych proporcji do fosforu. Najkorzystniejszy wpyw na odporno i
zdrowie koci i zbw osiga si wtedy, gdy proporcja wapnia do fosforu wynosi ok. 1:1,7.
Tak wanie proporcj stwierdza si w orzechach i owocach jagodowych. Zblione propor-
cje wystpuj w innych owocach i w warzywach. Np. w rzodkiewkach 1:0,7 w saacie
1:0,6, w cytrynach 1:0,7 a w serze 1:1,4. Mniej korzystne proporcje wystpuj we wszyst-
kich produktach zboowych, np. w chlebie 1:4, w makaronie 1:7, w patkach owsianych
1 :4,6. Szczeglnie jednak niekorzystne proporcje wapnia do fosforu s w misie, np. w wo-
owinie 1:27. Najlepszym rdem przyswajalnego wapnia i fosforu s wic, jak wida,
warzywa, owoce, mleko, ser i wanie orzechy. Orzechy s ponadto cennym pokarmem, jako
jedno z nielicznych rde skoncentrowanego biaka, ktrego struktura nie ulega zniszczeniu
w czasie gotowania, bo mona je zjada na surowo. Groch, fasolo, soja, to znaczy te pokarmy
rolinne, ktre zawieraj skoncentrowane biako, aby nadaway si do jedzenia, musz
przedtem zosta ugotowane. Rwnie i mleko spoywa si najczciej w postaci gotowanej
lub pasteryzowanej, podobnie jak jajka. A wanie w czasie gotowania struktura chemiczna
jednego z podstawowych aminokwasw egzogennych, mianowicie lizyny, ulega tak gbo-
kim zmianom, e przestaje podlega dziaaniu enzymw trawiennych. Drug wic wielk
zalet orzechw jest to, e jada si je w postaci surowej. Jednak jako pokarm skoncentrowa-
ny, mog by spoywane tylko w niewielkich ilociach, 2-4 sztuki orzechw woskich dzien-
nie, tyle wanie, ile przewiduje skad Muesli.
Kolejn, nieocenion zalet orzechw jest zawarto aktywnych kwasw tuszczowych,
ktre s niezbdne do ycia, bo tylko ich obecno umoliwia przyswajanie witamin, m.in. A,
D i E, a szczeglnie prowitaminy A, czyli karotenu. Podczas gdy tuszcze nasycone, do kt-

73
rych zalicza si wszystkie tuszcze zwierzce jak sonina, smalec, j, tylko obciaj orga-
nizm. A nawet i oleje rolinne wytaczane metod termiczn, na gorco, i te utwardzane, s
pozbawione nienasyconych kwasw tuszczowych. Jeeli nawet wystpuj w niewielkich
ilociach w male, wieym mleku, oliwie z oliwek, a w wikszych ilociach w oleju lnianym
i sonecznikowym, to po podgrzaniu w czasie smaenia i gotowania gin. Jedynie w orze-
chach dostpne s w stanie nieprzetworzonym i niezdenaturowanym, wtedy wanie gdy jada
si je surowe.
Z powodu niedoboru witamin cierpi czsto te osoby, ktre chocia jadaj pokarmy za-
wierajce wymienione witaminy, ale nie uwzgldniaj w swojej codziennej diecie pieczywa z
penej mki i orzechw, a mleko pij tylko odtuszczone, co powoduje deficyt niezbdnych
tuszczw. Dla zdrowia natomiast najkorzystniejsze jest spoywanie takich pokarmw, w
ktrych tuszcze nienasycone i rozpuszczalne w nich witaminy wystpuj obok siebie, bo
wtedy ich proporcje s najbardziej naturalne i odpowiednie. Niedobr aktywnych kwasw
tuszczowych mona te uzupenia waciwie wytaczanymi olejami rolinnymi, jako wie-
ym dodatkiem np. do saatek z surwek. Olej poddawany dugiemu gotowaniu w wysokiej
temperaturze, a zwaszcza pieczeniu i smaeniu, nie tylko traci swoje cenne wartoci, ale
wytwarzaj si w nim szkodliwe substancje toksyczne. To samo dotyczy masa i oliwy.
Orzechy, obok zielonych warzyw i produktw z penego ziarna zb, s rwnie bogatym
rdem substancji, ktre dr W. Kollath z uniwersytetu we Freiburgu nazwa cznie a u k s o
n a m i. Zaliczy do nich m.in. takie substancje, jak kwas pantotenowy, kwas foliowy, choli-
na, inozytol, witaminy K i T. Nie s one wprawdzie niezbdne do ycia, ale s konieczne dla
uzyskania penej sprawnoci fizycznej, penego zdrowia. Ich niedobr nie wyklucza normal-
nego ycia, ale jest to ycie na niszym poziomie flzjologicznym, takim, ktre dr Kollath
nazwa stanem m e z o t r o f i i. Stan mezotrofii powoduje rne zmiany degeneratywne, jak
choroby zbw, koci, niezrwnowaony stan flory jelitowej, co z kolei znacznie ogranicza
przyswajanie wielu witamin i skadnikw mineralnych. W sumie mezotrofia jest to wynisz-
czajca choroba spowodowana niedoborem ywieniowym.
Ju z pobienej obserwacji mona si zorientowa, e w stanie mezotrofii pozostaj pra-
wie wszyscy wspczenie yjcy ludzie, odywiajcy si wedug przyjtych powszechnie
standardw. Dr Kollath w audycji radiowej, wygoszonej jeszcze w styczniu 1958 roku,
ostrzega powanie przed niebezpieczestwem, w jakim znajdzie si ludno krajw zachod-
nich, jeeli bdzie stosowa w dalszym cigu dotychczasowe sposoby odywiania. Mwi, e
pilnie potrzebna jest radykalna zmiana w tym zakresie. Dziaalno lekarzy i dietetykw
zwizanych ze szko Bircher-Bennera wanie wyznacza kierunek tej zmiany i dowodzi
susznoci swoich postulatw. Z ich bada i dowiadcze wynika, e regularny dopyw nie-
zbdnych substancji mineralnych i witamin zapewni moe tylko codzienne jadanie warzyw i
owocw w postaci moliwie niezdenaturowanej, tzn. surowych i odpowiednio gotowanych.
Te ostatnie s obok surwek potrzebne w zdrowej diecie, bo wprowadzaj urozmaicenie i
pobudzaj smak. Warzywa, owoce i produkty z penego ziarna zb, jadane w odpowiedniej
iloci zaspakajaj wszystkie potrzeby ywieniowe organizmu, rwnie i biakowe, zwaszcza
wtedy, gdy s uprawiane na zdrowej, naturalnie nawoonej glebie. Ogromna rozmaito wa-
rzyw, owocw i odmian zb sprawia, e dla prawidowo funkcjonujcego zmysu smaku s
one rdem bogatych i rnorodnych satysfakcji, a zrnicowanie ich walorw odywczych
wyklucza jakiekolwiek niedobory. Niewielki dodatek mleka i agodnego sera czyni t diet
kompletn i wystarczajc, nawet bez koniecznej potrzeby uzupeniania rde biaka roli-
nami strczkowymi. Te ostatnie, w niewielkiej iloci, mog by potrzebne tylko w diecie
wegaskiej, to znaczy takiej, w ktrej nie je si przetworw mlecznych oraz jajek.
Na tej wanie zasadzie komponowane s posiki w klinice Bircher-Bennera. Oto przykad
zestawu obiadowego:

74
 jabko, saatka z burakw, kwaszonej lub biaej kapusty i zielonej saaty, zupa ziemnia-
czana, krokiety z ryu z gotowanym szpinakiem albo
jabko, saatka z pomidorw, selera i saaty, krupnik jczmienny, gotowana marchewka,
ziemniaki i jajka.
Posiek wieczorny zaczyna si zawsze od Muesli i mona nawet na tym poprzesta. Ale
jeeli kto ma wikszy apetyt, moe potem jeszcze zje do wyboru: 1. ziemniaki tuczone
podane z pokrojonym w kostk biaym serem, 2. rizotto (ry ugotowany na wywarze z jarzyn
przyprawiony przesmaon cebul, tymiankiem, tartym tym serem i wieym masem), 3.
kromk penego chleba z masem i herbatk z owocw dzikiej ry.
Dobrze zrwnowaona dieta, zawierajca du cz wieych, niegotowanych pokarmw
rolinnych jest znacznie lepiej wykorzystywana przez organizm, oszczdza jego siy. Odci-
ajc narzdy trawienne, chroni je przed wczesnym zuyciem, co umoliwia pozostanie
sprawnym i modym do pnego wieku.
Nasz obecny sposb odywiania przynosi skutki wrcz odwrotne, poniewa jadamy po-
karmy skoncentrowane i zdenaturowane, jednostronne, pozbawione podstawowych waci-
woci odywczych i skadnikw aktywnych. We wspczesnej, standardowej diecie dominu-
j: biaa mka, cukier, miso, alkohol, herbata, ciasta i herbatniki, co obcia system trawien-
ny i niepotrzebnie drani system nerwowy. Zdrowe poywienie powinno zawiera naturalne
pyny tzn. soki owocowe i warzywne oraz napary z zi, sporo bonnika, witamin i soli mine-
ralnych, ale niezbyt wiele kalorii. Te wszystkie wymogi spenia pokarm rolinny wchodzcy
w skad umiejtnie zaplanowanej, zrwnowaonej diety. Uczucie nasycenia powinno poja-
wia si zaraz wtedy, gdy zostanie osignita granica pojemnoci odka. Posiek zasobny w
aktywne substancje pokarmowe przynosi szybkie i przyjemne zaspokojenie apetytu i to wra-
enie utrzymuje si przez duszy czas, a do nastpnego posiku. W ten sposb tkanki ciaa
s dobrze odywione, a jednoczenie system trawienny nie przeciony. Daje to poczucie
lekkoci i siy, uzyskiwanej nie wskutek sztucznego stymulowania energii, ale przez uwol-
nienie naturalnych jej zasobw obecnych w kadym organizmie.
opr. wg. wprowadzenia do ksiki Ruth Kunz-Bircher pt. Eating Your Way to Health.
Autorem wprowadzenia jest Ralph Bircher, a autork angielskiego tumaczenia Claire Lo-
ewenfeld.

Dieta Odchudzajca wg doktora Bircher-Bennera

Nadwaga lub otyo nie jest nigdy spowodowana samym przejadaniem si, ale sygnaem
jakiej choroby zwizanej z zaburzeniami w przemianie materii. Dlatego zredukowanie nad-
wagi u ludzi otyych moe si dokona tylko rwnolegle z popraw stanu zdrowia. I z kolei
tylko dobry stan zdrowia umoliwia zachowanie prawidowej wagi i smukej sylwetki. Zna-
nych jest wiele popularnych diet odchudzajcych, ktrych skuteczno polega jednak na og
na szybkim wymuszeniu utraty wagi, bez liczenia si ze skutkami, jakie to pociga dla stanu
caego organizmu. Np. dieta wysokobiakowa prowadzi do zakwaszenia caego ustroju, do
uszkodzenia organw wydzielania, gwnie nerek, do zaburze w funkcjonowaniu wtroby,
do zapalenia jelita grubego, reumatyzmu itd. A przede wszystkim powoduje zakcenie pro-
cesw przemiany materii. Dlatego po krtkotrwaym efekcie schudnicia nadwaga szybko
wraca, a pozostaje zy stan zdrowia, ktry odbija si niekorzystnie rwnie na oglnym wy-
gldzie i na urodzie. Natomiast metoda proponowana i stosowana przez doktora Bircher-
Bennera czy popraw stanu zdrowia i ywotnoci z trwaym uzyskaniem prawidowej wagi
i smukej sylwetki. Jej skuteczno potwierdza kilkadziesit lat klinicznych dowiadcze.

75
 Podstawowe zalecenia kuracji odchudzajcej

1. Przede wszystkim naley zmieni proporcje w jadaniu pokarmw gotowanych i wie-

ych na korzy tych ostatnich, poniewa tylko surowe pokarmy rolinne zawieraj skadniki
biologicznie aktywne. Ponadto, w celu umoliwienia organizmowi lepszego przyswajania
pokarmy surowe powinno si jada przed gotowanymi.
2. Naley znacznie ograniczy, a nawet na krtki okres zupenie wyczy z diety, pokar-
my wysokoskrobiowe, tzn. mk, kasze, ziemniaki, a take cukier, z wyjtkiem naturalnego
cukru znajdujcego si w owocach.
3. Biako zwierzce powinno by spoywane wycznie w postaci odtuszczonego mleka i
chudego twaroku, a biako rolinne tylko takie, jakie jest w warzywach, penych produktach
zboowych (grube kasze i razowe mki), w orzechach i owocach. W pewnych tylko przypad-
kach chorobowych, np. przy niedoczynnoci tarczycy, mona wypija nieco wicej malanki
i jogurtu z odtuszczonego mleka oraz zjada troch wicej chudego twaroku.
4. Naley znacznie ograniczy uycie soli, ostrych przypraw, kawy i nikotyny.
5. Tuszcze powinno si jada wycznie rolinne, a wic te, ktre zawieraj najwicej
nienasyconych kwasw tuszczowych.

Program leczniczej diety odchudzajcej

Diet rozpoczyna si od picia przez 1 do 2 dni wycznie sokw owocowych. Sok owo-
cowy, jako pokarm pynny, jest najatwiej przyswajalny, co ma szczeglne znaczenie przy
wielu powanych schorzeniach, zwaszcza ostrych zaburzeniach jelitowo-odkowych, do-
legliwociach wtroby i trzustki, owrzodzeniu odka oraz w stanach gorczkowych. W so-
ku nie ma bonnika ani celulozy i dlatego nie obcia on organw trawiennych, dostarczajc
jednak najwyszej jakoci witamin i substancji mineralnych. Wybr owocw zaley w takim
przypadku od stanu i wymogw organizmu pacjenta. Leczenie diet sokow jest te bardzo
wskazane przy chronicznych chorobach serca, zaburzeniach w systemie krenia, reumaty-
zmie, a szczeglnie wanie przy otyoci. Po zakoczeniu diety odchudzajcej mona potem
stosowa co pewien czas, np. raz na tydzie, dni sokowe, jako zabieg odtruwajcy, odwad-
niajcy i odmadzajcy. Po takim dniu wskazane jest przez cay nastpny dzie je tylko
owoce i warzywa, surowe i gotowane, stopniowo wczajc zupy, pieczywo i kasze.
Podczas diety odchudzajcej soki pije si wedug nastpujcego planu: rano 1 szklanka
wieo wycinitego soku np. z grapefruita, pomaraczy, jagd, jabek, melona, malin, brzo-
skwini itp.
w poudnie albo to samo co rano, albo 1 szklanka soku z warzyw, np. z marchwi, bura-
kw, kapusty, pomidorw, ogrkw, selera, z kadego osobno lub zmieszanych,
wieczorem ok. godziny 6 1 szklanka soku z owocw.
W czasie tych dwch dni mog wystpowa pewne dolegliwoci, jak nudnoci lub bl
gowy, co bywa najczciej objawem charakterystycznym dla procesw oczyszczania organi-
zmu. Dlatego dni te najlepiej spdzi w spokoju, unikajc wysiku i stresw, moliwie w -
ku i ewentualnie pod opiek lekarza. To ostatnie zalecenie dotyczy jednak gwnie osb star-
szych i powanie chorych. Wskazane jest te wtedy kontrolowanie wagi i moczu. Nikomu
natomiast nie wolno stosowa tej diety po raz pierwszy bez opieki lekarskiej duej ni 3 dni.

76
 Mniej surowa dieta sokowa zezwala na wypicie w cigu dnia czterech szklanek soku. O
godzinach: 8, 12, 16, 20, na zmian raz sok z owocw, a raz z warzyw, takich samych jak w
diecie poprzednio omwionej.
Kolejne 3-4 dni kuracji to dieta sokowo-biakowa.
Rano 1 szklanka soku wieo wycinitego z owocw. Ta wersja diety przewiduje soki
czyste lub mieszane. Czyste soki mog by z pomaraczy, grapefruitw, jabek, gruszek,
truskawek, malin, winogron, porzeczek, czarnych jagd, liwek, brzoskwi lub moreli. Mie-
sza mona ze sob tylko owoce jednakowo sodkie i agodne, jak np. jabka, morele, liwki,
albo jednakowo kwane i ostre jak np. pomaracze i grapefruity. Dodatkiem smakowym do
tych sodkich moe by tylko troch soku z cytryny.
Drugie danie niadaniowe to szklanki jogurtu, mleka sojowego lub mleczka z orzechw
albo migdaw. Mleczko takie przyrzdza si w nastpujcy sposb: ptorej yki obranych
migdaw lub wyuskanych orzechw zemle i utrze dokadnie z 1 yeczk miodu. Nastp-
nie, stale mieszajc, wlewa po trochu szklanki letniej przegotowanej wody. Odcedzi i pi
tak samo jak soki owocowe, to znaczy natychmiast po zrobieniu.
Na zakoczenie tego niadania szklanki naparu z owocw dzikiej ry, lekko posodzo-
ne miodem. Przepis: 1 yk owocw ry zala 1 szklank wody i moczy przez 12 godzin.
Potem gotowa przez 30-40 minut, odstawi na 10 minut, odcedzi i pi. Taka herbatka
dziaa lekko moczopdnie i pobudza wydzielanie ci.
Zamiast naparu z ry doskonaym napojem na zakoczenie niadania moe by nektar z
ry.
W poudnie: 1 szklanka soku z owocw mieszanych, szklanki mleczka z orzechw albo
jogurtu, a po 15 minutach przerwy: szklanki wywaru z warzyw mieszanych, np. marchwi,
selera, ziemniaka albo burakw, selera i kapusty. Zamiast wywaru mona wypi surowy sok
z tych warzyw, wzbogacajc w sezonie te zestawy pomidorem, ogrkiem, szpinakiem, czer-
won kapust, saat, endywi, listkiem mleczu. Dla urozmaicenia smaku, przed wycini-
ciem soku dodaje si par listkw szczawiu, szczypiorku, pokrzywy, pietruszki, mody listek
selera lub innych aromatycznych zi.
Na zakoczenie posiku poudniowego wypi p szklanki nektaru z ry lub naparu z
owocw ry, tak samo jak po niadaniu. Wieczorem ok. godz. 6: szklanka soku owocowego,
szklanki jogurtu lub mleczka orzechowego albo migdaowego, na koniec herbatka zioowa
lub napar z owocw ry.
Jeeli dieta ma by zupenie beztuszczowa, to jogurt powinien by zrobiony z mleka od-
tuszczonego albo zastpiony malank.
Nawet znaczny ubytek wagi w przecigu tygodnia takiej diety bywa jednak gwnie re-
zultatem odwodnienia organizmu i po powrocie do poprzedniej diety bardzo szybko odzy-
skuje si rwnie i poprzedni wag. Dla zachowania trwalszych efektw mona sobie
wprowadzi na stae okresowe powtarzanie dni sokowych, np. raz tygodniowo. Dni sokowe
mona te co pewien czas zastpowa dniami malankowymi albo nawet dniami mlecznymi
dla tych, ktrzy dobrze znosz mleko. Jednak mleko naley pi rozcieczone wod w propor-
cji 1:1.
Osoby, ktre po zakoczeniu pierwszego tygodnia diety odchudzajcej nie podejmuj dal-
szej propozycji odywiania wg wskazwek doktora Bircher-Bennera, powinny do konwen-
cjonalnego sposobu odywiania wraca stopniowo i ostronie, wprowadzajc do swojego
jadospisu dawniej jadane pokarmy po trochu i nie od razu wszystkie pierwszego dnia.
Innym natomiast, bardziej konsekwentnym sposobem kontynuowania troski o zdrowie i
sylwetk, moe by wprowadzenie caotygodniowego planu odywiania, przy prowadzeniu
ju normalnego trybu ycia. Ale i tak diet naley rozpocz od jednego dnia na samych
sokach lub dnia diety cile owocowej, ktra przedstawia si nastpujco: 3 razy dziennie
zjada si ok. 20 dag wieych, dojrzaych owocw, np. jagodowych, pestkowych, cytruso-

77
wych, winogron, malin, liwek, gruszek czy jabek. Jabka jednak mona je nie trzy, lecz 5
do 6 razy dziennie, za kadym razem 1 due jabko, starannie umyte, obrane, a nawet utarte,
zwaszcza jeeli kto cierpi na zaburzenia jelitowe. Szczeglnie korzystna dla zdrowia jest,
znana od dawna, dieta winogronowa. Diet winogronow mona stosowa duej, nawet do 2
tygodni, zjadajc dziennie ok. 1 kilograma owocw razem ze skrk i pestkami, podzielone
na 5 porcji. Jednak jako wstp do tygodniowego planu dalszej diety odchudzajcej, wystarczy
1 dzie. A potem przez kolejnych 7 dni pokarmy nastpujce:

Pierwszy dzie:

niadanie: 3/4 szklanki Muesli. Przepis: 1 yk patkw owsianych namoczy przez kil-
ka godzin lub na noc w 3 ykach wody. Rano, jedn yk skondensowanego mleka lub 3
yki jogurtu wymiesza z 1 yeczk soku cytrynowego i poczy z patkami owsianymi.
Nastpnie utrze due jabko na tarce jarzynowej (ew. 2 mniejsze jabka) i domiesza do
patkw. T surwk posypa 1 yk zmielonych orzechw lub migdaw. Je natychmiast
po przyrzdzeniu.
1 kromka chleba z penej mki z twarokiem wasnej roboty. Przepis: zakwa-
si 1 litr mleka, a po 3 dniach zebra z wierzchu mietank i cae naczynie wstawi do garnka
z gorc wod. Gdy oddzieli si serwatka, przela przez mikk, czyst ciereczk lub zoo-
n na 3 razy gaz i zostawi (np. na sicie), a cay pyn odcieknie. Gdy twaroek jest ju go-
towy, suy jako smarowido do pieczywa. Mona go przyprawia do smaku w taki np. spo-
sb: utrze twaroek z 4-5 ykami wieego mleka i podzieli na kilka czci, aby kad z
nich doprawi inaczej. Pierwsz porcj koperkiem, drug mocnym wywarem z warzyw, trze-
ci utrze z puree ziemniaczanym i z kminkiem, czwart dowolnie wybranymi zioami, su-
szonymi lub wieymi, a pit szczypiorkiem lub miazg ze wieych pomidorw (ew. kon-
centratem).
niadanie pierwszego dnia diety koczy nektar z ry lub naparu z owocw
dzikiej ry.

Obiad: 1 jabko lub 15-20 dag innych sezonowych owocw,

3 kopiaste yki surwki jarzynowej, np. z kapusty, marchwi i cebuli, doprawio-
nej 2 yeczkami oleju sonecznikowego,
1 szklanka wywaru z jarzyn z 1 yk makaronu albo ryu i z odrobin wieego
oleju
maa porcja duszonych selerw. Przepis: p redniego selera obra i pokroi na
kawaki, a potem zaraz skropi sokiem z cytryny lub mlekiem. Nastpnie lekko podsmay
na 1 yeczce oleju. Wla p szklanki wywaru z warzyw, lekko posoli, przykry i dusi do
mikkoci. Gotow potraw mona posypa tartym serem lub pola mietank..
1 wikszy lub 2 mae ziemniaki ugotowane w mundurkach lub upieczone, je z 1
yk twaroku przyprawionego zioami (koperek, kminek, majeranek itp.).

Kolacja: do wyboru: 3/4 szklanki Muesli albo jogurtu, albo p grapefruita,

1 kromka chleba z penej mki,
1 yeczka masa, masa orzechowego lub twaroku,
3/4 szklanki patkw pszennych lub kukurydzianych z mlekiem lub malank i 1
yeczk miodu.

78
 Drugi dzie:

niadanie: takie samo jak pierwszego dnia.

Obiad: owoce i surwka tak samo jak pierwszego dnia

maa porcja gotowanej kapusty. Przepis: pokroi ma gwk kapusty na 4 czci
i obgotowa w osolonej wodzie. Wyj, osczy i pokroi w paski. Ma cebulk pokroi i
obsmay lekko na oleju, doda pokrojon kapust, oprszy mk i smay jeszcze kilka
chwil. Potem wla wywar i dogotowa krtko. Doprawi mietank ew. odrobin gaki
muszkatoowej. Faszerowane pomidory: Przepis: dwa rednie pomidory umy, skroi wierz-
chy i wydry. Wyjt miazg wymiesza z obgotowanym ryem (2 yki) z sol i posieka-
nym czosnkiem. Napeni pomidory, woy do naczynia aroodpornego i na kady pomidor
pooy wirek masa i kropl oliwy. Naoy odcite wierzchy i piec ok. p godziny, na
deser galaretka ze wieego soku owocowego z odrobin cukru.

Kolacja: 3/4 szklanki Muesli lub p grapefruita

saatka jarzynowa. Przepis: pokroi w kostk 2 ugotowane ziemniaki, 1 pomidor,
kilka rzodkiewek, may kwaszony ogrek, 1 jajko ugotowane na twardo. Lekko posoli i do-
prawi yk oleju utartego z yeczk soku z cytryny. Przybra listkami saaty
3/4 szklanki wywaru z jarzyn z masem i z koperkiem.

Trzeci dzie:

niadanie: tak samo, jak w poprzednie dni.

Obiad: owoce i surwka jak w poprzednie dni

danie z gotowanych mieszanych warzyw (bukiet z jarzyn): kalafior, fasolka,
brukselka, marchewka, ziemniak ugotowany w wywarze z warzyw, na deser jedna yka
sodkich owocw.

Kolacja: 3/4 szklanki saatki owocowej

1/4 szklanki jogurtu lub malanki,
1 kromka chleba z penej mki z masem lub twarokiem, 3 orzechy woskie.

Czwarty dzie:

niadanie: jak poprzednio.

Obiad: owoce i surwka jak poprzednio,

maa porcja zupy z marchewki. Przepis: 15 dag pokrojonej marchewki i p po-
krojonej cebuli przesmay lekko na yce oleju. Oprszy yk mki i wymiesza dokad-
nie na patelni. Dola ptorej szklanki wywaru z jarzyn, 4 yki mleka i doda li selera albo
lubczyka ogrodowego (moe by suszony). Gotowa ok. p godziny, a nastpnie przetrze
przez sito i doprawi mietank.
pomidory faszerowane ryem. Przepis: ci wierzchy z pomidorw, wydry i
napeni farszem zrobionym z nastpujcych skadnikw: 3 yki ryu ugotowa na wywarze
z jarzyn, a nastpnie poczy z 1 yk posiekanych, ugotowanych grzybw, posiekanym
jajkiem na twardo, 1 yk utartego sera i zioami przyprawowymi, np. bazyli. Doda wyjt

79
z pomidorw miazg, napeni tym farszem pomidory, przykry wierzchami, pooy wirki
masa i par kropli oliwy. Piec ok. 30 minut, podawa z zielon saat.

Kolacja: 1/2 szklanki wieego soku z owocw,

2 kromki chleba, jedna z plasterkiem pomidora, a druga z twarokiem lub innym
serem. Przepis na twaroek: 3 yki twarogu utrze z yeczk masa, 3 yeczkami mietany,
koperkiem lub innymi zioami, albo z past pomidorow. Posoli, nakada na kanapki.
do popijania herbata zioowa.

Pity dzie:

niadanie: tak jak poprzednio.

Obiad: owoce jak poprzednio:

2 surowe pomidory nadziewane pokrojon bia kapust przyprawion majone-
zem,
omlet ze szpinakiem. Przepis: zmiesza razem: 1 jajko surowe, 4 yeczki mki i
p szklanki mleka, ubi dokadnie i posoli. Odstawi na godzin. Potem poczy z 4 y-
kami szpinaku, wyla na natuszczon patelni i smay na maym ogniu, a si zetnie.
na deser puree z jabka. Przepis: jabko obra, pokroi i ugotowa krtko w maej
iloci wody. Przetrze przez sitko, doprawi cukrem i cynamonem.

Kolacja: 3/4 szklanki Muesi

talerz zupy minestra. Przepis: na yeczce masa zeszkli p pokrojonej cebuli i
doda do tego pokrojone jarzyny: seler, por, licie szpinaku lub botwiny, listek selera i
wszystko razem smay jeszcze kilka chwil, mieszajc starannie. Przeoy do wikszego
garnka, dola 2 szklanki wody, wsypa troch tymianku albo lubczyka i gotowa przez 20
minut. Potem wsypa troch makaronu albo ryu oraz pokrojony zbek czosnku i gotowa
jeszcze przez 20 minut. Po odstawieniu z ognia woy p yeczki masa.

Szsty dzie:

niadanie: jak poprzednio.

Obiad: owoce jak poprzednio,

szklanka wieo wycinitego soku z marchwi albo z pomidorw,
maa porcja milotto z jarzynami. Przepis: zeszkli p pokrojonej cebuli na y-
eczce masa, doda pokrojone jarzyny: marchewka, may por i wier selera, i ew. 1 yka
zielonego groszku, 1 szklank kaszy jaglanej, szczypt soli i rozmarynu. Smay jeszcze kil-
ka chwil, mieszajc starannie. Potem wla 3 szklanki wywaru z jarzyn i gotowa przez 20
minut. Gotowe danie posypa utartym serem i wirkami masa.

Kolacja: 3/4 szklanki Muesli,

ziemniaki zapiekane z kminkiem. Przepis: 5 rednich ziemniakw umy i wyszo-
rowa starannie, a potem kady z nich przekroi na poow. P yeczki kminku wymiesza
z sol i w tej mieszaninie macza ziemniaki przekrojon stron. Uoy na blaszce do piecze-
nia przekrojon stron do dou, pola olejem i piec ok. 45 minut.
maa porcja twaroku przyprawionego zioami, kilka listkw zielonej saaty.

80
 Sidmy dzie:

niadanie: jak poprzednio,

3/4 szklanki kaszy gryczanej lub innej grubej kaszy ugotowanej na sypko,
1/2 szklanki jogurtu lub malanki.

Obiad: owoce jak poprzednio,

surwka warzywna jak poprzednio, placki ziemniaczane ze szpinakiem. Przepis:
umy i obra p kilo ziemniakw i ugotowa w osolonej wodzie, a nastpnie przetrze przez
sito albo utuc. Lekko przestudzi, a nastpnie doda jajko, 3 yki utartego sera i troch ma-
jeranku lub bazylii. Wymiesza starannie, formowa placuszki, obtacza w jajku i tartej bu-
ce, a potem smay z obu stron na moliwie duej iloci oleju
na koniec porcja deseru cytrynowego lub pomaraczowego. Przepis: wycisn
sok z 1 lub ptorej cytryny, a cienko obran skrk pogotowa w 3 szklankach mleka. 3 y-
ki mki kukurydzianej rozmiesza w kilku ykach zimnego mleka i wla do gotujcego si
mleka ze skrk cytrynow. Zagotowa, mieszajc pilnie. Nastpnie utrze 3 jajka z 15 dag
cukru, i do tego dodawa po trochu mas mczno-mleczn, mieszajc starannie. Na kocu
jeszcze raz mocno podgrza, nie gotujc. Po ostudzeniu poczy z wycinitym sokiem z
cytryny, przela do salaterki i ochodzi.

Kolacja: 3/4 szklanki Muesli,

1 kromka chleba z penej mki z twarokiem albo past Bojowo jarzynow. Prze-
pis: 1 seler obra, pokroi i ugotowa do mikkoci w maej iloci wody. 1-2 yki soi namo-
czy przez kilka godzin a nastpnie gotowa ok. 1 godziny. Seler odcedzi i utuc na miazg,
soj przetrze, a pyn z gotowania soi i selera zagotowa z kilkoma ykami mki kukury-
dzianej, a nastpnie poczy z selerem i soj. Doprawi majerankiem, zmielonym kminkiem
i zmielonym jaowcem. Soli bardzo ostronie. Zastudzi i uywa do pieczywa w nastpuj-
cy sposb: bezporednio przed jedzeniem odoy dwie yki pasty, wymiesza z 1 yeczk
oleju i doda yeczki melissy. Jadanie takiej pasty c o d z i e n n i e, niezalenie od diety
odchudzajcej, przynosi ju po kilku tygodniach znaczn popraw w chorobach stawowych,
umoliwia rozpoczcie wicze gimnastycznych, niezbdnych dla uzyskania dalszej popra-
wy.
Do sporzdzania pasty jarzynowo-strczkowej mona uy zamiast soi grochu lub fasoli.
A zamiast selera moe by dla odmiany marchew lub por, albo kapusta.
W czasie kuracji naley zwrci uwag na ilo wydalanego moczu. Nie powinna ona by
mniejsza ni 1 litr w cigu doby. W przeciwnym razie lub jeli pacjent odczuwa pragnienie,
moe wypija dodatkowo midzy posikami 1 2 szklanki naparu z ry albo herbatki ze
skrzypu. Przepis: 1 yeczk skrzypu namoczy przez kilka godzin w szklance wody, a potem
gotowa w tej samej wodzie 15 minut. Odstawi do nacignicia na kolejne 15 minut, prze-
cedzi i pi.

81
 Super baby
dziecko wegetariaskie

Gdy si dziecko .mieje, niebo si umiecha,

Nocny mrok bieleje, gdy si dziecko mieje.
Caa w nim nadzieja, szczcie i pociecha,
Gdy si dziecko mieje, niebo si umiecha.

(z aforyzmw japoskich w przekadzie Remigiusza Kwiatkowskiego)

Jakkolwiek coraz wicej ludzi na caym wiecie akceptuje i stosuje wskazania diety we-
getariaskiej, to najwicej niepewnoci i waha wzbudza moliwo bezmisnego ywienia
dzieci. Nawet ci dietetycy, ktrzy w peni uznaj trafno i korzystne dla zdrowia skutki tej
diety dla osb dorosych, maj obiekcje w przypadkach stosowania jej dla dzieci. S peni
obawy, aby w razie popenienia omyki, dziecko nie ponioso jakiej szkody, aby nie ucier-
piao jego zdrowie albo rozwj fizyczny i umysowy.
Mimo to, coraz wicej jest matek, ktre wiadomie i konsekwentnie nie podaj swoim
dzieciom misa, wbrew zaleceniom lekarzy pediatrw, po prostu na wasn odpowiedzial-
no. Obserwujc stale jak liczne i cikie choroby atakuj dzieci karmione misem, w diecie
wegetariaskiej szukaj szansy, aby wasne dzieci przed tym ustrzec i obroni. Ju obecnie
wiele jest dzieci wychowywanych na diecie bezmisnej, jakkolwiek mao osb o tym wie.
Dzieje si tak dlatego, e ich matki ukrywaj to w obawie, e ani pediatra, ani otoczenie nie
akceptuj tego faktu i uznaj go za karygodny. Te postawy wynikaj w pewnej mierze z
przyzwyczajenia i przywizania do obyczajw ywieniowych, ale rwnie i z troski o dobro
dzieci, chocia nikt nie wie na pewno na czym to dobro polega i jaka dieta dziecko skrzyw-
dzi, a jaka zapewni mu zdrowie i prawidowy rozwj.
Do generalnego rozwizania tego problemu mona by, jak sdz, zblia si na podstawie
obserwacji i dowiadcze. Nie moe by oczywicie mowy o dowiadczeniach laboratoryj-
nych, takich jakie przeprowadza si na zwierztach, ale posuy si dowiadczeniami tych
nielicznych matek, ktre wyboru diety dla swojego dziecka dokonay ju same wczeniej;
wykorzysta te dowiadczenia do czynienia obserwacji i porwna i wycigania z nich ogl-
niejszych wnioskw. Samo straszenie tych matek i rzucanie na nie gromw z pozycji dotych-
czasowych ustale naukowych, nie jest na pewno postpowaniem najsuszniejszym. Te do-
wiadczenia i obserwacje mogyby by natomiast empirycznym wsparciem dla poszukiwa
teoretycznych i praktycznych oraz uzasadnieniem w przypadkach, gdy poszukiwania te po-
twierdzayby suszno diety bezmisnej. Apodyktyczne zalecenia ortodoksyjnej dietetyki,
jak wida, nie s w stanie zagwarantowa dzieciom zdrowia i dobrego rozwoju, dzieci y-
wione zgodnie z tymi zaleceniami choruj tak czsto i tak ciko, e ju to samo jest podsta-
w do krytycznego przyjrzenia si tym zaleceniom i szukania nowych, lepszych.
W tym rozdziale chc przedstawi pogldy i uzasadnienia dla poparcia susznoci wskaza
diety bezmisnej dla dzieci. O diecie dziecicej zawierajcej miso pisze si tak duo i tak

82
czsto, e czytelnik ma prawo domaga si rwnie prawa do usyszenia opinii odmiennej.
Nie roszczc pretensji do wszechwiedzy i nieomylnoci, chc powiedzie to, co jest w moim
przekonaniu zwizane z dobrem kadego dziecka, a matki maj prawo do tego, aby t opini
usysze i wybra wedug wasnego uznania.
Gdy bierzemy do ust pierwszy ks pokarmu, rozpoczyna si w naszym organizmie seria
zoonych procesw, m.in. wydzielanie enzymw trawiennych i luzu. Najpierw, pod wpy-
wem wrae smakowych i zapachowych, mzg odbiera informacje o jakoci substancji po-
karmowych i wysya sygna powodujcy wydzielanie enzymw odpowiednich do strawienia
tego wanie pokarmu. Ponadto nastpuje wzmoone wydzielanie luzu substancji ochron-
nej, wycielajcej m.in. drogi oddechowe i przewd pokarmowy. Szczeglnie duo luzu
wydziela si w odku i jelitach wtedy, gdy pokarmem jest skoncentrowane biako, zwasz-
cza zwierzce.
Trawienie biaka zaczyna si w odku pod wpywem pepsyny, w obecnoci kwasu sol-
nego, substancji tak silnie dziaajcych, e tylko ochronna warstwa luzu zdolna jest zapobiec
uszkodzeniu cianek odka. Podobnie warstwa luzu chroni cianki dwunastnicy, gdzie
przebiega dalszy proces trawienia biaka pod wpywem trypsyny. Im wicej biaka wchodzi
do przewodu pokarmowego, tym intensywniejsze jest ochronne wydzielanie luzu.
Naturalny proces trawienia, do ktrego dysponowany jest ludzki ukad pokarmowy, pole-
ga na przetwarzaniu i przyswajaniu jedzenia rolinnego warzyw, zb, owocw, w ktrych
zawarto biaka jest niewielka i nie powoduje wydzielania luzu w ilociach charaktery-
stycznych dla stanu alarmowego zagroenia organizmu inwazj skoncentrowanego biaka
zwierzcego. W wolnym od zatorw luzowych przewodzie pokarmowym rolinoercy bia-
ko rolinne zostaje wchonite w caoci, agodnie i atwo. A wanie kade ludzkie niemowl
rodzi si jako istota rolinoerna i w sposb naturalny przystosowana do poywienia rolin-
nego. W pierwszym okresie ycia, podobnie jak dla wszystkich innych modych ssakw,
mleko jest dla niego podstawowym, kompletnym rdem wartoci odywczych, z biakiem
wcznie. Mleko matki ludzkiej zawiera tego biaka ok. 1,6%, to znaczy mniej ni u ktrego-
kolwiek z innych ssakw. Bo ju w mleku krowy jest 3,5% biaka, a w mleku szczura 8,7%.
Ale ta wanie niewielka ilo biaka wystarcza, eby w cigu pierwszego roku ycia waga
niemowlcia wzrosa trzykrotnie.
Panuje przekonanie, e przechodzenie na normaln, doros diet musi czy si niero-
zerwalnie z podawaniem dziecku misa. Inicjacja w misoerstwo nastpuje zazwyczaj za
porednictwem zupki jarzynowej na wywarze z misa lub koci. Niektre dzieci ju po uko-
czeniu 3 miesicy otrzymuj takie toksyczne, chorobotwrcze wywary. Organizm dziecka
reaguje na to w sposb naturalny, to znaczy jednoznacznie negatywny. Pierwszym sygnaem
bywa rozpaczliwy protest przeciwko jadaniu rosow i wywarw z misa i koci, ktr to
naturaln niech nazywa si wtedy brakiem apetytu. Jednak matki przekonane o koniecz-
noci podawania dziecku misnych zupek, wszelkimi sposobami ami t fizjologiczn barie-
r ochronn niechci i odmowy i stopniowo przyzwyczajaj dziecko do nienaturalnego dla
niego, toksycznego pokarmu.
Wprowadzenie podawania dziecku biaka zwierzcego powoduje najczciej alarmow
reakcj organizmu. Zaczyna si seria zatru pokarmowych, niestrawnoci, biegunek i id w
ruch stosowne rodki farmakologiczne. Zwikszone wydzielanie luzu w przewodzie pokar-
mowym powoduje zaklejenie jego warstw kosmkw jelitowych, a tu ogranicza ich chon-
no, i bywa, e u dzieci zjadajcych dostateczne iloci jedzenia, zaczynaj wystpowa ob-
jawy niedoborw pokarmowych. luz w nadmiarze wydziela si u nich nie tylko w przewo-
dzie pokarmowym, ale rwnie i w drogach oddechowych, i dziecko wchodzi w ciki dla
niego samego, a kopotliwy dla rodzicw, okres tzw. zazibie. S to uporczywe katary,
anginy, zapalenia uszu, garda i oskrzeli. W ten sposb organizm usiuje pozby si nadmiaru
luzu, ktry jest doskona poywk dla wszelkich bakterii chorobotwrczych. Przyczyn

83
tych zazibie przypisuje si niesusznie ochodzeniu ciaa, zaczyna si wic dziecko cie-
plej ubiera, co prowadzi do przegrzania i pogarsza jego sytuacj zdrowotn pod kadym
wzgldem. Znowu id w ruch antybiotyki, co z kolei powoduje wyjaowienie organizmu z
witamin i czyni go podatnym na rne schorzenia spowodowane ich brakiem. W ten sposb
dziecko zostaje wmanewrowane w ten cay koowrt zdrowotnych niedoli, kopotw, a cz-
sto i dramatw, waciwych wszystkim ludziom odywiajcym si wedug przyjtych stan-
dardw, opartych na przekonaniu o potrzebie jadania misa.
W swojej podstawowej ksice Odywianie dziecka do pierwszego roku ycia znako-
mity pediatra polski, prof. Mieczysaw Michaowicz pisze: Z podawaniem misa mona
miao powstrzyma si do koca trzeciego procza ycia. Dzieci ywione bez misa cho-
waj si doskonale, natomiast zbyt wczesne i zbyt obfite wczenie misa do jadospisu
dziecka, moe spowodowa zaparcie stolca i wywoa nawet zatrucie. (s. 445). Z tradycji
ustnej wiadomo, e niepodawanie misa zaleca Profesor swoim maym pacjentom a do
ukoczenia 4 lat ycia. Ponadto zawsze usilnie prosi matki o dawanie dzieciom warzyw i
owocw, ale dodawa nie oprcz misa, lecz z a m i a s t.
Obecnie obawa przed pozbawieniem dziecka owych rosoowych zupek, a potem i misa,
opiera si na kilku stereotypowych, nieuzasadnionych przekonaniach:
1. e tylko miso zawiera lizyn, jeden z aminokwasw egzogennych, niezbdnych do
syntezy biaka w organizmie ludzkim,
2. e dziecku pozbawionemu misa grozi niedorozwj, kwashiorkor, pelagra, debilizm,
awitaminoza i oglne charactwo,
3. e tylko w misie jest elazo,
4. e w misie znajduj si substancje podporowe, bez ktrych koci i tkanka czna ciaa
dziecka nie mogyby si uksztatowa.
Komplet aminokwasw egzogennych uzyskuje si jadajc urozmaicone pokarmy rolinne,
tzn. warzywa, owoce, produkty zboowe i roliny strczkowe. Jeeli chodzi o lizyn, znaj-
duje si ona najobficiej w rolinach strczkowych, tzn. w fasoli, grochu, soi, soczewicy, otr-
bach pszennych (lub mce z penego przemiau), w mleku, serze, jajkach. A z warzyw: w
dyni, brukselce, groszku zielonym, fasolce szparagowej, we woskiej kapucie, grzybach,
szparagach, w kalafiorze, w szpinaku i ziemniakach oraz we wszystkich zielonych warzy-
wach liciastych. Penowartociowe biako zawieraj te wszystkie owoce, w iloci niewiel-
kiej wprawdzie, bo od 1 do 2 g na kade 100g, ale za to w peni przyswajalne. Podczas gdy
np. biako misa kurzego przyswajalne jest tylko w 65%.
Przyjmuje si obecnie, e dziecko do ukoczenia 1 roku potrzebuje trzy razy wicej biaka
ni dorosy (ostatnio ustalona norma dla dorosych wynosi 0,47 g na kady kilogram ciaa
dziennie), a od 1 do 3 roku ycia dwa razy wicej. Potem stopniowo zapotrzebowanie si
obnia do poziomu normy dla dorosych. Te normy biakowe s jednak w praktyce mao
uchwytne, i jeeli tylko jako ogln wskazwk i zasad przyjmie si rnorodno podawa-
nych pokarmw, to nie zachodzi obawa niedoborw biaka, ani adnych innych. Kady po-
karm rolinny zawiera przecie jaki procent biaka, poniewa jest substancj organiczn.
Aby wic o tym si upewni, warto spojrze na zamieszczone poniej zestawienie, informu-
jce o zawartoci przyswajalnego biaka w podstawowych produktach ywnociowych:

kasza jczmienna 6 dag 1/3 szklanki suchej kaszy) 6g biaka

kasza gryczana 7g
makaron gotowany 20 dag (1 szklanki) 4g
1
ry /3 szklanki suchego 5g
ziemniaki 25 dag surowych 3g
chleb 1 kromka 1,5g
jarzyny gotowane 1,5 szklanki 5g

84
 owoce 2 rednie jabka 2g
mleko 1 szklanka 7g
twaroek 10 dag 13g
1
fasola /3 szklanki suchej 6g
soja 5 dag suchej 10g
jajko 1 sztuka 6g
cebula 1 rednia 2g

Warto przy tym zwrci uwag na to, e procent biaka w owocach i warzywach jest taki
sam jak w mleku kobiecym. Dodatek skoncentrowanego biaka (tzn. fasola, twaroek, jajka,
orzechy), powinien by wic naprawd niewielki. Maemu dziecku fasol dodawan do zupki
naley wymierza dosownie na ziarnka, bo biakiem rolinnym rwnie mona dziecko
przekarmi, powodujc skutki podobne do nastpstw karmienia misem. Szczeglna ostro-
no niezbdna jest przy dawkowaniu soi, ktra zawiera 40% biaka, podczas gdy np. fasola
ma go kilkanacie procent. Soja gotowana za krtko (poniej godziny) ma wasnoci anty-
trypsyczne i moe spowodowa biegunk. Jeeli jednak nie dajemy dziecku adnych dodat-
kw rolin strczkowych, dopki nie bdzie miao 2 3 lata, to te nie zachodzi obawa nie-
doborw, bo rne rodzaje aminokwasw egzogennych s ponadto w chlebie, owocach, ja-
rzynach, kaszach, jajkach i twarogu. Byle tylko nie za duo produktw o zawartoci skon-
centrowanego biaka, takich wanie jak ser, fasola, orzechy.
Dziecko karmione w sposb urozmaicony, jeeli otrzymuje warzywa, owoce, produkty
zboowe z penego przemiau (grube kasze, pieczywo grahama lub inne z penej mki), tro-
ch tuszczu rolinnego i masa (nieduo) oraz niewielki dodatek nabiau, na pewno nie jest
zagroone, jak si niektre matki obawiaj, niedorozwojem umysowym. Wanie dopiero
wtedy jego struktury mzgowe mog rozwija si prawidowo i na pewno znacznie lepiej ni
u dziecka permanentnie zatruwanego toksynami biaka zwierzcego. Dziecko urodzone w
rodzinie wegetariaskiej i samo karmione w ten sposb, jest znacznie wraliwsze, inteligent-
niejsze, bardziej spostrzegawcze ni dziecko otpiae nadmiarem biaka i zaczadzone che-
micznymi lekami podawanymi mu dla zwalczania niestrawnoci i likwidowania zatru.
Kwashiorkor to murzyska nazwa atrepsji, kracowego wycieczenia organizmu na sku-
tek niedoywienia. Na kwashiorkor cierpi dzieci w krajach najuboszych i najprymitywniej-
szych, gdzie matki po odstawieniu od piersi (czsto ju po 3 miesicach) karmi je tylko tzw.
nalewk cukrow, czyli wod nalewan na licie trzciny cukrowej. S to tzw. sugar babies.
Gdy podczas leczenia ich w szpitalach, zalenie od wieku, dostaj mleko, kasz, chleb, wa-
rzywa, fasol, szybko wracaj do zdrowia.
O tym, e wszystkie witaminy s przede wszystkim w wieych owocach i warzywach, a
nie w misie, nie trzeba ju chyba nikogo przekonywa, a mit o witaminowej wartoci misa
pokutuje ju tylko si inercji z okresu, zanim Kazimierz Funk odkry rzeczywiste rdo
witamin.
Pelagra to choroba spowodowana brakiem witamin A, C, B; a gwnie witaminy PP.
Wrd opinii na temat tej choroby bka si rwnie mit, e na pelagr choruje si z powodu
niejadania misa. Witamin PP wytwarza w ludzkim przewodzie pokarmowym pewien gatu-
nek bakterii, ale tylko w obecnoci jednego z aminokwasw egzogennych, mianowicie tryp-
tofanu. Wrd wszystkich aminokwasw egzogennych, miso tego tryptofanu ma wanie
najmniej. Natomiast rzeczywistym rdem tryptofanu i witamin s: warzywa (szpinak, soja,
groch, marchew, kalafior, brukselka, pomidory, papryka, kapusta, zielona fasolka, ziemnia-
ki), owoce (jabka, gruszki, banany, brzoskwinie, liwki, suszone morele, daktyle), orzechy i
migday, ziarna sonecznikowe i sezamowe, otrby pszenne, zboa (pszenica, yto, owies,
jczmie, ry, kukurydza). Szczeglnie bogata w tryptofan jest kasza jaglana, ta z prosa. Poza
tym dobrym rdem tryptofanu s jajka i mleko. W ksice Ruth Bircher Eating Your Way

85
to Health ten wanie powyszy zestaw pokarmw zosta nazwany czynnikami antypela-
grycznymi.
elaza potrzebuje dziecko od 12 do 15 mg dziennie. Lista produktw zawierajcych ela-
zo jest tak duga, e trudno by tu wymieni wszystkie, ale oto niektre z nich (na 100 g pro-
duktu): biay ser 66 mg (podczas gdy osawiona wtroba cielca zawiera go 13 mg, a wo-
owa 7 mg), pory i selery maj po ok. 20 mg elaza, czosnek 41 mg, chleb z otrbami lub
z penej mki 12 mg. Od 20 do 50 mg elaza zawieraj: jabka, gruszki, liwki, winie,
mid, wszystkie zieleniny, m.in. szpinak i saata, ponadto: soja, fasola, cykoria, ry, jcz-
mie, orzechy, rodzynki, cebula, kapusta i wiele innych pokarmw rolinnych. Przyswajanie
elaza moe by blokowane brakiem biaka w diecie oraz brakiem witaminy C i kobaltu. Ko-
balt za wystpuje: w kaszy gryczanej, biaym serze, grzybach, jajkach, pomidorach oraz po
trochu to waciwie we wszystkich produktach naturalnych, tzn. nierafinowanych.
Nastpna sprawa dotyczy tzw. substancji podporowych, nazywanych potocznie elami.
Przekonanie o potrzebie podawania dziecku misa (gwnie cielciny), jako niezastpionego
rda owych eli, wynika z opinii, e bez tego nie uksztatuj si u dziecka koci i
chrzstki. Jest to opinia rwnie nieuzasadniona jak ta, e bez jadania mzgu cielcego dziec-
ko pozostanie z pust czaszk, a bez jadania koci bdzie pozbawione szkieletu. W rozwija-
jcym si organizmie noworodka zachodz procesy przemiany materii wyznaczone gene-
tycznie i podobnie, jak wszystkie inne elementy jego ciaa, tak samo substancje podporowe
powstaj w komrkach .s a m e.
Wiadomo ponadto, e kolagen, ktry jest gwnym skadnikiem tkanki cznej, tak cenio-
nej w misie jako rzekomo niezbdny budulec dla ciaa dziecka, jest biakiem z grupy sklero-
proteidw, cakowicie odpornych na dziaanie enzymw proteolitycznych, tzn. tych, ktre
powoduj rozkad biaka w przewodzie pokarmowym. A poniewa aden organizm nie przy-
swaja biaka niestrawionego, wic organizm dziecka nie ma z nich adnej korzyci. Ponosi
jednak na skutek tego ogromne szkody. Kolagen bowiem, odporny na dziaanie enzymw
trawiennych, ulega w wyniku dugiego gotowania denaturacji i powstaje z niego rodzaj klaj-
stru (klej stolarski robi si przecie z wygotowanych koci), ktry zjadany przez dziecko w
rosoku zapocztkowuje proces tworzenia si w jego przewodzie pokarmowym zogw (ich
angielska nazwa brzmi: mucoproteins), ktre nie ulegaj ani rozoeniu, ani wydaleniu.
Warto eli jest wic mitem, bo ten balast zogw ronie w cigu nastpnych lat ycia i jest
potem nieustannym rdem dolegliwoci trawiennych oraz doskona poywk dla bakterii
chorobotwrczych.
Stwierdzono niedawno, e u dzieci karmionych misem od wczesnych miesicy ycia, ju
przed ukoczeniem 2 lat obserwuje si objawy miadycy. Jadanie misa zwierzt karmio-
nych pasz z dodatkiem hormonw, co jest czst praktyk w nowoczesnych hodowlach,
powoduje ponadto niekiedy powane zaburzenia hormonalne u maych dzieci, np. przed-
wczesne dojrzewanie pciowe.
Dziecko, ktre nie otrzymuje misa i odywiane jest rozumnie i starannie, nie tylko nie
zostaje pozbawione niczego, co by wspierao jego rozwj fizyczny i umysowy, ale wanie
uwolnione od caego balastu chorobotwrczych obcie, dolegliwoci i cierpie, zarwno w
okresie dziecistwa, jak i w swoim yciu dorosym.
W diecie dziecka, podobnie jak na miso, nie ma miejsca na cukier. Cukier nie jest bo-
wiem pokarmem, a tylko uywk, tak jak np. kawa, i podajc go dziecku, wprowadza si w
jeszcze jeden nag. Obecno cukru we krwi blokuje przyswajanie niektrych cennych bio-
pierwiastkw, m.in. selenu i cynku, a z kolei brak selenu uniemoliwia przyswajanie witami-
ny E. Cukier powoduje rwnie rozkad soli wapniowych, co ma fatalny wpyw na przysze
uzbienie dziecka. Opinie lekarzy i dietetykw o szkodliwoci cukru s zupenie zgodne.
aknienie cukru jest takim samym naogiem wyniesionym z dziecistwa, jak nag jadania
misa. Zamiast cukru dziecko otrzymuje mid. Mid oprcz swoich wszystkich znanych y-

86
wieniowych zalet, ma wasnoci uodporniajce na choroby infekcyjne, jest wic dla nie-
mowlt i maych dzieci szczeglnie cenny. Mona podawa rozpuszczony w ciepej przego-
towanej wodzie jako napj, w proporcji nie wicej ni 1 yeczka miodu na szklank wody.
Jeeli dziecko karmione jest piersi, to do 5 miesicy adne dodatkowe pokarmy nie s mu
w zasadzie potrzebne, bo w czasie karmienia skad mleka matki ulega stopniowym zmianom,
stosownie do potrzeb rozwijajcego si organizmu dziecka. Wtedy naley zadba przede
wszystkim o diet matki, m.in. wykluczy ostre przyprawy, a zwikszy ilo surowych i
gotowanych warzyw, wieych owocw, mleka i sera, ale misa nie wycza, o ile karmica
dotychczas je jadaa. Zarwno cia jak i okres karmienia to nie jest czas odpowiedni do do-
konywania takich zmian. O tym naley pomyle co najmniej na p roku przed poczciem
dziecka, jeeli chce si zapewni mu optymalne warunki rozwoju, zarwno w okresie podo-
wym, jak i w okresie karmienia.
Dzieci karmione z butelki mog ju w drugim lub trzecim miesicu ycia otrzymywa 1
lub 2 yeczki dziennie rozcieczonego soku z jabka i marchwi na przemian, a w sezonie
jesiennym marchew dobrze jest zastpi sokiem z dyni. Dynia ma rwnie duo witaminy A, a
nie chonie uprawowych rodkw chemicznych tak intensywnie jak marchew. Od 4 miesica
mona ju dawa papki owocowe, te w iloci 1 do 2 yeczek dziennie i t ilo stopniowo
zwiksza. Sodkie jabka podawa utarte, a gruszki i liwki, bardzo dorodne, obrane i wy-
pestkowane, rozgniecione widelcem na talerzu. Owoce gotowane w kompotach s ju
martwe, a oprcz tego dodatek cukru obnia ich warto odywcz. Owoce do przygoto-
wania napojw mona wykorzystywa surowe, rozdrobnione i zalane przegotowan letni
wod na 1 godzin. Taki organiczny pyn zawiera wiele cennych enzymw i witamin.
Jako najoglniejsz wskazwk ywieniow dla starszego dziecka wegetariaskiego mo-
na przyj dawanie mu proporcjonalnie jak najwicej, chocia jedn trzeci, pokarmw y-
wych, to znaczy niegotowanych, i moliwie pochodzcych z upraw organicznych (tzn.
uprawianych bez stosowania rodkw chemicznych tylko na oborniku i kompostach). Naj-
cenniejszym pokarmem s owoce i nadziemne warzywa, dojrzewajce w socu. Nowalijki
bowiem bywaj przewanie pozbawione niektrych wartoci biologicznych na skutek przy-
spieszonego, sztucznie stymulowanego wzrostu i dojrzewania. Powoduje to ominicie, prze-
skoczenie pewnych etapw ich dojrzewania i wtedy niektre skadniki, decydujce o walo-
rach zdrowotnych tych owocw i warzyw, nie wystpuj w nich wcale lub te w iloci
znacznie ograniczonej. Dlatego najlepiej dawa dziecku owoce i warzywa uprawiane i doj-
rzewajce w warunkach naturalnych. To znaczy wybiera te sezonowe, ktre akurat w tym
czasie s ju dojrzae, a na inne poczeka. Matki rujnujce si np. na szklarniowe, wczesne
pomidory czy marchew, wcale nie czyni dla zdrowia dziecka tego, co najlepsze.
Pod nowalijki nieuczciwi ogrodnicy sypi zwikszone dawki azotu, aby przyspieszy
ich wzrost. Warzywa zebrane wkrtce potem, zawieraj w swoich tkankach mineralny azot,
ktry nie zdy jeszcze w procesie wegetacji przetworzy si w organiczne biako i kry w
sokach komrkowych w postaci rakotwrczych azotanw. Dopki wic sprawa ta nie zosta-
nie uregulowana konkretnymi przepisami i surowymi sankcjami, lepiej ju podawa dziecku
w tym okresie marchew zeszoroczn, w ktrej nie ma przynajmniej azotanw, a za to jest
zwikszona ilo zgromadzonego przez zim karotenu. I poczeka na wiee warzywa grun-
towe.
Owoce i warzywa ywe, tzn. niegotowane, w peni dojrzae, uprawiane bez chemii, za-
wieraj wszystkie te walory odywcze, ktre dziecku potrzebne s do rozwoju i zdrowia.
Takich proporcji skadnikw, jakie w nich wystpuj, nie byby w stanie uzyska w swoim
laboratorium aden ze wspczesnych biochemikw, farmaceutw czy lekarzy. Syntetyczne
preparaty nigdy nie dorwnuj w doskonaoci naturalnym, ywym pokarmom.
Owoce naley dziecku podawa moliwie oddzielnie, same, nie czy ich z warzywami
ani z biakiem, jedynie ewentualnie z gotowan kasz. Jeeli sodzi, to tylko miodem. Nie

87
traktowa ich jedynie jako dodatku do zasadniczych da, ani jako deseru lub przysmaku, lecz
jako penowartociowy pokarm. Zwaszcza, e dzieci-wegetarianie maj znacznie wikszy
apetyt na owoce ni te, ktre otrzymuj miso.
Ogromnym obcieniem dla organizmu dziecka jest kada, najmniejsza nawet ilo tusz-
czw nasyconych, do ktrych nale wszystkie tuszcze zwierzce, tzn. smalec, sonina, bo-
czek. Tuszcze nienasycone, oleje rolinne, maj lun struktur chemiczn, co uatwia im
czenie si z odywczymi czstkami pokarmowymi i przenoszenie ich do komrek ciaa,
podczas gdy tuszcze nasycone s dla organizmu tym samym, czym byby cement wlany do
silnika samochodowego zamiast benzyny. Dlatego te wszystkie kupowane dziecku ciastecz-
ka, herbatniki, krakersy, precelki, przyrzdzane na tuszczach nasyconych (naley do nich
rwnie utwardzona margaryna), maj tak warto odywcz, jakby byy zrobione z parafi-
ny. To znaczy, e s tylko jaowym obcieniem dla przewodu pokarmowego.
Oprcz mleka, podstawow pozycj w jadospisie niemowlcia jest jarzynowa zupka.
Przyrzdzana na samych warzywach, bez misa i koci, jest dziecku w tym okresie bardzo
potrzebna, jako rdo skadnikw mineralnych. Powinna by smaczna, agodna, ale o zde-
cydowanym charakterze smakowym. Podstawowe skadniki, zawsze si powtarzajce, to
marchew, ziemniak, por, kawaeczek selera i cebuli w rwnych mniej wicej proporcjach,
tylko selera mniej. Oprcz tego moe by jeszcze jedna jarzynka, w nieco wikszej iloci ni
tamte, nadajca caej potrawie okrelony smak. Kolejno mog to by: burak, kapusta woska.
kalarepka, kalafior, brukselka, kabaczek, dynia, szparagi, pomidor, pieczarka lub inny grzy-
bek (ale te ostatnie dopiero powyej 9 miesicy). Jarzynki naley gotowa tylko tyle czasu,
eby byy mikkie ani chwili duej. Potem odcedzi i do wywaru wsypa 2 yeczki kaszy
kukurydzianej lub manny. Cennym dodatkiem do zupki jarzynowej, podobnie jak do kaszy
na mleku oraz innych potraw mcznych i jarzynowych, jest wieo zmielona pszenica. Nale-
y j przebra, oczyci, wycierajc w such ciereczk, a potem mona j zmieli np. w
rcznym mynku do kawy. Po zmieleniu namoczy przez kilka godzin, a nastpnie dodawa
do potraw ju pod koniec gotowania, lub nawet po odstawieniu z ognia. Taki dodatek jest
bardzo cenny, szczeglnie dla dzieci starszych, jak rwnie dla osb dorosych.
Zalecane te jest dodawanie do zupy jarzynowej caego lub poowy tka, ju na talerzu,
lub zaraz po odstawieniu z ognia. Dla starszych niemowlt mona doda kilka ziarn ugoto-
wanej bardzo mikko i przetartej fasoli lub soi. Jarzyny przetrze. Po ugotowaniu kaszy na
wywarze czy si wszystko razem, dodajc odrobin masa lub wieego oleju soneczniko-
wego, a od 8 miesicy rwnie i odrobin penej soli. Jeeli zupka jest gsta, mona karmi
yeczk. Dwa razy w tygodniu zamiast dodatku kaszy i soi mona na odcedzonym wywarze
robi lane kluseczki z 2-3 yek mki, poowy tka (dla starszych z caego tka i odrobiny
wody). Nie koniecznie wszystkie gotowane jarzyny musz by przecierane za kadym razem.
Dla odmiany mona czasem przetrze tylko np. burak, cebul i ziemniak, a reszt odrzuci.
Zaprawi yeczk mietanki, bez dodatku kaszy czy soi.
Stopniowo, oprcz zupki, wczamy jako kolejn potraw, danie z jednej tylko jarzyny,
ugniecionej po ugotowaniu z odrobin wieego masa. Inn, doskona potraw jest te da-
nie z kaszy poczonej p na p z jak jarzyn. Dopki dziecko nie ma zbw, grubsze
kasze trzeba ugniata, przeciera lub miksowa. Moe to by ry, kasza jaglana, kukurydzia-
na, gryczana, jczmienna, patki owsiane, manna. czy je z marchewk, cebul, szpina-
kiem, rzep, zielonym groszkiem, fasolk szparagow, porem, brukselk, kalafiorem. Do
tego cie soli i odrobina oleju lub masa. Jeeli po odparowaniu jarzyny zostanie troch
sosu, to wlewamy go rwnie do kaszy, dziki czemu uzyskuje si podan, lejsz konsy-
stencj caej potrawy. Zalecan i lubian na og przez dzieci potraw jest kasza, najlepiej
krakowska, ze sodkimi, surowymi, rozdrobnionymi owocami. Co kilka dni mona podawa
kisiel owocowy. Do zagotowanej z mk ziemniaczan lub kukurydzian wody, po lekkim
przestudzeniu, dokada si troch domowego syropu owocowego lub wiey sok owocowy,

88
albo utarte soczyste jabko lub wgniecion widelcem gruszk, liwki, czerenie, maliny, wi-
nie itp.
Od 7 miesica mona podawa dziecku ma porcyjk wieego, w domu zrobionego twa-
roku. Jeeli potraktuje twaroek niechtnie, doda do niego yeczki miodu, wymiesza
starannie i sprbowa jeszcze raz, moe w takiej postaci zostanie lepiej przyjty. Powyej 1
roku mona sprbowa doda do gotowanej jarzyny zmielonego orzecha. Jeeli okae si,
e dziecko dobrze to toleruje, powtarza 1 2 razy tygodniowo, a po kilku miesicach
zwikszy ilo orzecha do caego. Orzechw w caoci, nieutartych, lepiej jednak nie poda-
wa dziecku a do 4 lat. Jako dobre rdo magnezu uchodzi te kasza gryczana i kakao, kt-
re mona dawa starszemu dziecku z mlekiem i miodem, a take dodawa do codziennej
kaszki na mleku.
Twaroek mona rwnie wykorzysta do robienia klusek kadzionych. 1 yk twaroku,
2 yki mki kukurydzianej, p jajka wymiesza z odrobin soli i na wrzc wod ka y-
eczk mae kluski. Gdy wypyn, wybiera yk cedzakow i podawa ze wieym ma-
sem.
Bardzo wan pozycj w jadospisie dziecka s wiee soki, nie tylko z owocw, ale i z
warzyw. Do wyciskania sokw nadaj si gwnie: marchew, dynia, buraki, kapusta (z 2 lici
kapusty wyciska sil w sokowirwce prawie pl szklanki soku), seler (p na p z sokiem z
marchwi) i ogrki. Soki owocowe i warzywne s nie tylko cennym pokarmem dla dzieci
zdrowych, ale w lecznictwie naturalnym uwaa si je za bardzo skuteczny lek na rne cho-
roby. Dziecku podawa soki lekko rozcieczone wod, zaczynajc, jak zawsze, od maych
dawek, dochodzc stopniowo do 1/3 szklanki dziennie dla dziecka powyej ptora roku.
Najatwiej ustali sobie kolejno tygodniow, tak aby otrzymywao kadego dnia porcj
soku z innego owocu lub innego warzywa. Np. poniedziaek jabko, wtorek buraczek,
roda czerenie, czwartek seler z marchewk, pitek ogrek, sobota kapusta, niedziela
dynia. Te przykadowe pozycje trzeba oczywicie zmienia zalenie od pory dojrzewania
owocw i dostpnoci warzyw. Bardzo cenny jesz te sok z arbuza lub melona, mona wyko-
rzysta je w okresie jesiennym.
Do picia sokw, podobnie jak do innych pokarmw, nie naley dziecka zmusza. Niech
pije tylko tyle ile chce, a jeli nie chce w ogle, to i z tym trzeba si pogodzi.
Potrzeb smakowych dziecka nie moemy mierzy wasn miar, ono nie docenia kunsztu
wieloskadnikowych arcydzie sztuki kulinarnej, jego naturalny apetyt reaguje najlepiej na
pokarmy proste i agodne w smaku... Nawet jeeli w zoonej potrawie kady ze skadnikw
jest zdrowy i wiey, to w poczeniu przestaj by ju zdrowe i stanowi tylko trudny do
rozwizania problem dla enzymw trawiennych.
Dziecko nie lubi te cigych zmian, nowe pokarmy trzeba wprowadza stopniowo, po
trochu i zrezygnowa z ich podawania, jeeli mimo kilku prb, stanowczo tego je nie chce.
Jego prawo do nielubienia pewnych potraw naley uszanowa, a moe za kilka miesicy oka-
e si, e ju teraz mu smakuj. Tak samo naley dostosowa czas karmienia dziecka do jego
godu i apetytu, a nie do sztywnego harmonogramu. Czasem jest ju ono godne w dwie go-
dziny po poprzednim posiku, a kiedy indziej dopiero po 4 czy 5 godzinach. Niewskazane jest
zmuszanie go do jedzenia tylko dlatego, e miny ju przepisowe 3 czy 4 godziny, ani od-
mawia nastpnego posiku, chocia jest godne, tylko dlatego, e do przepisowej pory brak
jeszcze p godziny. Ilo jedzenia te zaley od apetytu dziecka i nie trzeba mu odmawia
dokadki, gdy nie najado si swoj porcj, ani zmusza do zjedzenia wszystkiego wtedy,
gdy ma ono do ju po zjedzeniu poowy. Niekiedy jaka bezobjawowa niedyspozycja po-
woduje potrzeb zupenego powstrzymania si od jedzenia nawet przez cay dzie, aby orga-
nizm uwolniony od wysiku trawienia, mg si atwiej sam z t niedyspozycj upora. Po-
nadto dziecko musi mie prawo wyboru tego, na co ma apetyt, bo jego organizm czstokro
wie lepiej ni mama, co mu posuy, a co zaszkodzi. Jeeli wypije samo mleko lub zje same

89
owoce, albo chleb, czy te sam jarzyn, to jest to wtedy dla niego penowartociowym po-
sikiem. Ta mdro ciaa funkcjonuje jednak bezbdnie tylko u tych dzieci i dorosych,
ktrych smak i apetyt nie zostay we wczesnym okresie ycia zdezorientowane jadaniem
misa, zwierzcych tuszczw, cukru i sodyczy.
Po ukoczeniu 1,5 roku dziecko, ktre miao szczcie urodzi si w rodzinie wegetaria-
skiej, moe je ju mniej wicej to samo, co rodzice i starsze rodzestwo, tylko w mniej-
szych ilociach, bardziej rozdrobnione i o luniejszej konsystencji.
M. O. Bircher-Benner w swojej ksice o karmieniu dzieci pt. ,,Childrens Diet podaje
przykadowy jadospis dzienny dla dzieci od 1 roku do 2 lat. Wyglda on nastpujco:
I niadanie; dojrzae, rozdrobnione owoce lub owoce rozdrobnione z dodatkiem patkw
zboowych (pszenne, jczmienne lub kukurydziane) lub
Muesli (surwka owocowa z utartego jabka z dodatkiem 1 yki namoczonych
patkw owsianych, 1 yki skondensowanego mleka lub jogurtu, 1 yeczki soku z cytryny
(niekoniecznie) 1 yeczki zmielonych orzechw i 1 yeczki miodu. Po przyrzdzeniu naley
je j natychmiast, wie.
II niadanie: szklanka wieego, niepasteryzowanego mleka lub jogurtu z kromk chleba
upieczonego z penej mki.
Obiad: surowe, drobno utarte jarzyny lub sok z surowych warzyw, porcja uduszonych ja-
rzyn, jedna lub kilka zmieszanych, ugniecionych widelcem, lub
jarzyny uduszone, podane z ziemniakami tuczonymi i rozgotowanym ryem z dodat-
kiem wieego masa.
Podwieczorek: utarte surowe owoce z gotowan kasz lub same. Jeeli bez kaszy, to jako
uzupenienie, kromka chleba z penej mki.
Kolacja: owoce, drobno pokrojone lub sok owocowy, danie z kaszy lub z patkw owsia-
nych ugotowanych na mleku p na p z wod. Rodzaj kaszy dobrze jest moliwie codzien-
nie zmienia.
Przykadowy jadospis dzienny dla dzieci powyej 2 lat:
I niadanie: porcja Muesli lub 1-2 dojrzae owoce albo porcja owocw pestkowych albo
jagodowych. Szklanka mleka, jogurtu lub herbatki zioowej. 1-2 kromki chleba z penej mki
z masem lub z masem orzechowym (w naszych warunkach moe to by zmielony orzech
utarty ze wieym masem) ewentualnie dodatek miodu, demu z dzikiej ry, twaroku lub
kasza pszenna, kukurydziana lub owsiana z owocami i mlekiem lub mietank.
Obiad: troch surowych owocw, 2 3 rodzaje surwki z warzyw, kasza gotowana lub
zupa jarzynowa. Potem jarzyny gotowane lub duszone z ziemniakami lub kluseczkami z pe-
nej mki, z ryem, kasz kukurydzian lub mann. 1 lub 2 razy w tygodniu deser z owocw
sodzonych miodem lub kawaek domowego ciasta. Od czasu do czasu owoce duszone z do-
datkiem miodu.
Podwieczorek: owoce, sok owocowy lub malanka. Jeeli dziecko chce, to kawaek chleba
z twarokiem, masem, miodem lub kawaek ciasta z owocami.
Kolacja: Muesli, mae ciepe danie (zupa jarzynowa, ziemniaki w upinach gotowane lub
pieczone, albo zupa z kaszy),
lub chleb z penej mki z twarokiem, mleko lub jogurt. Potrawy proponowane na kolacj
mona da na podwieczorek, a podwieczorkowe jako posiek ostatni.
Wymienione powyej jadospisy umieci wydawca w ksice autorki Ruth Bircher pt.
Eating Your Way to Health. Pisze on, e w swojej wieloletniej praktyce lekarskiej zebra
dowiadczenia w karmieniu dzieci zdrowych i leczeniu dzieci ciko chorych, ktre dziki tej
diecie odzyskiway zdrowie.
Karmi dziecko trzeba agodnie, spokojnie, z mioci. O doniosoci tego zalecenia
wiadczy najdobitniej pewien niezamierzony zreszt eksperyment, ktry mia miejsce w
Uniwersytecie w Ohio. Przeprowadzano tam dowiadczenie nad kilkoma grupami krlikw,

90
karmic je szkodliw, wysokocholesterolow karm, w celu spowodowania zmian miady-
cowych. Po zakoczeniu okresu stosowania tej diety okazao si, e spord kilkunastu grup,
ktre zachoroway na skleroz, jedna grupa pozostaa cakowicie zdrowa, mimo e jadaa to
samo co pozostae. Po zbadaniu i zanalizowaniu sprawy ustalono, e opiekun tej grupy nie
wrzuca im jedzenia do klatki, tak jak inni jego koledzy swoim krlikom, ale podczas kar-
mienia wyjmowa je z klatki, mwi do nich agodnie, pieci je i gaska.

91
 Kuchnia wegetariaska
atwa i tania

Wam pod jabek ciarem zginaj si drzewa,

Wam w nabrzmiaej jagodzie winny sok dojrzewa,
Macie smaczne warzywa te wam ziemia sodzi
Tamte ciepo i woda mikczy i agodzi.
Dla was pene wymiona zdrowe mleko roni,
Wam pszczoy znosz miody, tchnce kwiatw woni,
Szczodra ziemia agodne dajca potrawy,
Bez rzezi, sama bankiet zastawia niekrwawy.

Publius Ovidius Naso

Metarnorfozy

Co jest atwe, a co trudne? atwe jest to, co umiemy robi, a trudne to, czego nie potra-
fimy. Dla stolarza atwe jest zrobienie stoka, a dla matematyka rozwizanie rwnania z
dwiema niewiadomymi. Natomiast dla stolarza rwnanie moe by trudne, a dla matematyka
zrobienie stoka wrcz niewykonalne. Dla dowiadczonych gospody atwa jest tradycyjna
kuchnia, ktr prowadz od lat, ale przyrzdzenie kadej nieznanej dotd potrawy moe na-
strcza z pocztku pewne trudnoci. Jednak ju za drugim czy trzecim razem stanie si a-
twe. Zreszt atwa i prosta lub zoona i pracochonna moe by zarwno kuchnia misna, jak
i bezmisna to ju zaley od indywidualnych zwyczajw, upodoba i moliwoci kadego
domu. Poza tym zarwno jedna jak i druga moe by monotonna i niesmaczna lub smaczna i
urozmaicona zaley to od talentw i starannoci kadej gospodyni. Warto jednak uwiado-
mi sobie, e smakowito potraw -zarwno misnych jak i jarskich osiga si gwnie
dziki przyprawom rolinnym i fakt ten wykorzystywa optymalnie w codziennym przyrz-
dzaniu posikw wegetariaskich, na przykad z kaszy, makaronu, ryu, ziemniakw, fasoli
przyprawiajc je starannie cebul, czosnkiem, grzybami, woszczyzn, pomidorami, pie-
przem, majerankiem i innymi zioami aromatycznymi, podobnie jak potrawy misne. Nie jest
to zreszt sposb nowy ani odkrywczy, bo kuchnia wegetariaska od dawna ju w wielu
krajach synie ze swej atrakcyjnoci, a wegetariaskie restauracje w najwikszych stolicach
wiata odwiedzane s przez smakoszw i znawcw spraw kulinarnych. Wegetariaska kuch-
nia nie jest wic, ani nie musi by, ascetycznym sposobem odywiania.
W zasadzie jednak kuchnia bezmisna, jarska daje znacznie wiksze moliwoci uprosz-
czenia kulinarnych manipulacji oraz urozmaicenia potraw i estetycznego ich podawania.
Misa i drobiu jest tylko pi podstawowych rodzajw, a warzyw dostpnych w Polsce jest
okoo 25 rodzajw, ponadto kilka rodzajw jarzyn strczkowych, 15 rodzajw owocw, 10
rodzajw kasz i tyle co najmniej rozmaitych klusek, makaronw, nalenikw i placuszkw.
A ten niewykorzystany zupenie, a tak cenny pokarm jakim s orzechy! Bogactwo smakw,
zapachw, kolorw i konsystencji. Podczas gdy kolor gotowanego czy duszonego misa jest
zawsze taki sam: szarobrunatny.

92
 Po przyswojeniu sobie pewnych umiejtnoci i wiedzy potrzebnych do wprowadzenia w
swoim domu kuchni wegetariaskiej kady przyzna, e w porwnaniu z dotychczasowym
gotowaniem da misnych, ywienie jarskie nie tylko upraszcza i uatwia przygotowywanie
posikw, ale podnosi znacznie ich walory estetyczne i smakowe.
eby jednak chcie przyswoi sobie te wiadomoci i umiejtnoci, trzeba mie dostatecz-
nie silne motywy. Uzasadnie do zmiany kuchni misnej na jarsk jest do, jak to wynika
choby z poprzednich i nastpnych rozdziaw tej ksiki. Jeli wic kogo przekonay ju
argumenty w nich zawarte, zechce na pewno podj ten niewielki zreszt, a miy i zabawny
trud nauczenia si kilku podstawowych zasad, mogcych pomc w wegetariaskich poczy-
naniach kulinarnych.
Wiadomoci o kuchni wegetariaskiej docieraj do nas najczciej za porednictwem lite-
ratury zagranicznej, gdzie wymienia si czasem jako skadniki da pewne produkty spoyw-
cze tam zwyczajne i dostpne, a u nas egzotyczne i niespotykane. I wtedy niektrzy z nas
bezradnie opuszczaj rce: nie mamy przecie ziarn sezamowych, daktyli i patatw ot i
cay wegetarianizm na nic! A przecie wszystkie przepisy na potrawy ukada si w oparciu o
produkty dostpne w danym miejscu. W zagranicznych ksikach zaleca si uywanie skad-
nikw dostpnych t a m. Te same kopoty mogaby mie gospodyni angielska czy portugal-
ska, gdyby chciaa korzysta z polskiej ksiki kucharskiej, bo proponowane w niej skadniki
mogyby by niedostpne w t a m t y c h sklepach. Kady kraj i region ma swoj lokaln
specyfik zaopatrzeniow i w prowadzeniu kuchni wegetariaskiej wystarczy oprze si na
produktach dostpnych w danym miejscu, aby uzyska rezultaty rwnie dobre jak tam, gdzie
jada si daktyle i pataty.
Aby nie spitrza trudnoci zwizanych ze zmian sposobu odywiania, mona zacz od
przyrzdzania potraw bezmisnych ju znanych lub po signiciu do wasnej czy wypoy-
czonej ksiki kucharskiej. W kadej z nich jest przecie mnstwo przepisw na potrawy
jarskie. Potem dopiero, jeeli mamy ochot i inwencj, mona wymyla dania wedug wa-
snego pomysu proste i zoone. Nie musz to by zreszt zawsze kunsztowne, wieloskad-
nikowe i pracochonne zestawy, niekoniecznie co z czym. Proponujc na obiad jako pod-
stawowe danie np. kasz ugotowan na sypko z masem i jogurtem, albo makaron z biaym
serem czy te przyzwoit porcj kalafiora, marchewki, kapusty czy burakw z ziemniakami,
ryem lub kromk razowego chleba, mona si zaraz spotka z penym zgrozy pytaniem sta-
rej gospodyni: ale z czym? z niczym, samo, to naprawd wietnie smakuje. Jadanie cze-
gokolwiek samego skojarzyo si w naszej wiadomoci ze stanem skrajnej ndzy, godu;
upadku, prymitywizmu czy kulinarnej ignorancji. Zwyczaj gotowania potraw wieloskadni-
kowych powsta nie tyle z myl o naszym zdrowiu, co w intencji popisania si swoimi
umiejtnociami kucharskimi, sta si wreszcie sztuk dla sztuki, zym i uciliwym oby-
czajem. Nie bez powodu Lew Tostoj mawia, e Bg da czowiekowi poywienie, a diabe
kucharzy. Kiedy przed laty, gdy czytaam jedn z ksiek Marii Rodziewiczwny, spotka-
am taki fragment, gdzie ciotka witajc swego strudzonego caodzienn prac siostrzeca
mwi, co mu przygotowaa na obiad. Byy to zacierki z mlekiem i jajecznica z ziemniakami.
Pomylaam wtedy z alem, e takich smacznych rzeczy u nas w domu si nie podaje. Zestaw
kotleta z kartoflami i odrobin jakiej jarzyny lub bez, obezwadnia wyobrani i ogranicza
pomysowo w zakresie poszukiwania da i potraw innych, nieszablonowych, a za to bar-
dziej urozmaiconych, zdrowych i smacznych. Ten stereotyp kotletowo-kartoflanego obiadu
z zup i kompotem wrs w nasze obyczaje, utrwali si w nich podobnie zreszt jak wiele
innych stereotypw rwnie i pozakulinarnych, chocia pozbawiony jest podstaw uzasadnia-
jcych jego niewzruszon pozycj w naszych jadospisach. W rzeczywistoci bowiem im
wicej skadnikw w zjadanej potrawie lub posiku, tym trudniejsze jest jego strawienie, tym
bardziej obcia on ukad pokarmowy i co za tym idzie, nisza jest jego warto odywcza i

93
zdrowotna. Rnorodno, podan w racjonalnym ywieniu, uzyskuje si poprzez jadanie
pokarmw z rnych grup pokarmowych, ale nie jednoczenie.
Istnieje rwnie mit, e kuchnia wegetariaska jest droga, zbyt droga dla przecitnej kie-
szeni. Niektrzy przeciwnicy wegetarianizmu sigaj nawet do wyszych piter ideologii
argumentacyjnej, peni pretensji i sarkazmu gosz, e na wegetariaski sposb odywiania
nas po prostu nie sta, e jest to wymys jakiej wraej grupy ludzi obdarzonych przywileja-
mi, na ktre nie zasuyli i czerpicych nadmierne dochody z nieczystych rde. Podczas
gdy nas ubogich ale zacnych sta tylko na kotlety i kiebasy! Wystarczy wzi owek do
rki i dokadnie obliczy, ile pienidzy z budetu domowego zostaje po wyczeniu zakupw
misa i wdlin i ile bdzie mona za nie kupi tych rozpasanych luksusw, takich jak owo-
ce, fasola, warzywa, kasze, makarony, a nawet mid i orzechy eby waciwie oceni war-
to tego typu argumentacji.
Na potanienie kuchni wegetariaskiej wpywa nie tylko sama przewaga warzyw i owocw
w codziennym jadospisie, ale rwnie zrozumienie, e te warzywa i owoce s wanie naj-
tasze wtedy, gdy s najzdrowsze, to znaczy w peni ich dojrzewania. Naturalnie, w socu
dojrzewajce roliny s najcenniejszym rdem wszystkich wartoci pokarmowych.
Kosztowne inspektowe nowalijki, a take warzywa i owoce pasteryzowane, mroone,
przechowywane w chodniach, nie zachowuj wprawdzie wszystkich zalet wieych pro-
duktw, ale w pewnych porach roku s w naszym klimacie pokarmem cennym i niezastpio-
nym. Ta ocena nie odnosi si jednak do przetworw marynowanych i lepiej nie jada zim
owocw i warzyw wcale, niby si miao korzysta z tych zakonserwowanych w occie. Naj-
wicej wartoci zdrowotnych zachowuj owoce, warzywa i grzyby suszone.
adna jednak metoda konserwowania i robienia przetworw nie dorwnuje tej zdolnoci,
jak posiada w tym zakresie nasz wasny organizm. Potrafi on przez cae miesice przecho-
wywa w swoich tkankach i komrkach substancje odywcze, np. niektre witaminy i ami-
nokwasy, przyswojone ze wieych owocw, jarzyn i grzybw zjadanych w okresie ich natu-
ralnego dojrzewania. Dlatego zupenym nieporozumieniem jest odmawianie sobie jedzenia
wieych owocw, a zamiast tego skrztne wkadanie ich do soikw, weckw czy twistw,
jako zapas na potem. Konserwowa mona tylko to, czego mamy nadmiar, co pozostaje po
nasyceniu si nim w stanie wieym. Anglicy mwi tak: Eat as much as you can and what
you cant can. Co znaczy: zapuszkuj tylko to, czego ju nie moesz zje. Niekiedy tak
zwane dobre gospodynie w zapale robienia zapasw odmawiaj sobie i rodzinie wieych
owocw, aby jak najwicej zakonserwowa i da do jedzenia dopiero w zimie, pozbawione
ju jednak tej wartoci, jak posiada tylko pokarm wiey. A zachowa t warto w stanie
najlepszym potrafi tylko mdre komrki naszego ciaa.
Nie ma potrzeby jadania wszystkiego co zdrowe kadego dnia. Planujc wic jadospisy
mona uwzgldnia w nich gwnie takie produkty, na ktre wanie jest sezon, to znaczy te,
ktre s aktualnie najwiesze, najdostpniejsze a jednoczenie i najtasze. Dotyczy to
szczeglnie rzodkiewek, saaty, pomidorw, truskawek i innych sezonowych warzyw i owo-
cw. S osoby, ktre rujnuj si na najwczeniejsze, drogie i nasycone nawozami azotowymi
nowalijki, a przestaj kupowa warzywa z gruntu, tanie i zdrowe. Dobrze te wiedzie, e
najzdrowsze s pokarmy rolinne uprawiane i dojrzewajce w tym samym rodowisku, w
ktrym si yje. Cenniejsze s np. miejscowe maliny i winie ni importowane winogrona i
pomaracze.
Sprawa trudnoci i kosztw kuchni wegetariaskiej, jakkolwiek wana, pozostaje jednak
na drugim planie wobec jej problemw zdrowotnych. Aby optymalnie wykorzysta zmian
orientacji ywieniowej, naley przyswoi sobie pewien zasb wiedzy o produktach rolin-
nych i o zasadach ich przyrzdzania i spoywania. Tutaj chciaabym zasygnalizowa niektre
z nich.

94
 Najwicej niepokojw u kandydatw na wegetarian wie si z ewentualnym niedoborem
biaka. Jak ju bya o tym mowa poprzednio, organizm ludzki nie potrzebuje tego biaka a
tak duo, jak sdzono do niedawna, a ponadto biako wystpuje nie tylko w postaci skoncen-
trowanej w misie w produktach nabiaowych i warzywach strczkowych, ale w iloci mniej-
szej jest ono we wszystkich innych pokarmach. Te osoby, ktre wol zapewni sobie zwik-
szony dowz biaka w diecie bezmisnej, mog posugiwa si na pocztku metod komple-
towania aminokwasw proponowan przez Frances Moore Lapp. I po przyswojeniu sobie
tej umiejtnoci, komponowa potrawy i posiki stosujc zasad uzupeniania aminokwasw
egzogennych. Napisaam na pocztku, poniewa po wyczeniu misa z diety wzmoone
aknienie na pokarmy wysokobiakowe samo wkrtce mija. Dopki jednak ten czas nie na-
dejdzie, proponuj powtrne przeczytanie rozdziau pt. Biako i wykorzystywanie zawar-
tych tam informacji. Tutaj dla przypomnienia i uatwienia niektre zestawy proponowane w
ksice F. Moore Lapp Diet for a Small Planet:
mleko + ry, mleko + pszenica, mleko + kukurydza + soja, fasola + orzechy + pszenica,
mleko + ziemniaki, orzechy + nasiona sonecznikowe, soja + ry + pszenica, fasola + ry,
fasola + kukurydza, soja --f orzechy + pszenica + ry.
Ponadto:
fasola, zielony groszek, brukselka, kalafior + orzechy
+ grzyby
+ ry
+ ziarna sezamowe lub siemi lniane
+ kukurydza
Wyej wymienione poczenia pomylane s gwnie w celu zapewnienia organizmowi
duego dowozu biaka. Chodzi o to, aby w skomponowanej w taki sposb potrawie, byo
tego biaka jak najwicej. Mona jednak ywi obawy, czy w wietle najnowszych zasad
ywieniowych, np. food combining oraz zalecanych ostatnio obnionych norm spoycia
biaka, wszystkie te poczenia s rzeczywicie najbardziej wskazane. Zastrzeenia dotycz
przede wszystkim takich intensywnych kombinacji jak np. mleko z soj. Zanim wic podej-
mie si decyzj i dokona wyboru nowego stylu prowadzenia swojej kuchni, warto wszystkie
te wzgldy wzi pod uwag.
Inne niepokoje wi si z rzekomym niedoborem elaza w diecie jarskiej. Ralph Bircher
wymienia (Eating your way to Health) jako najzasobniejsze w elazo nastpujce pokarmy:
biay ser, pory, mietana, soja, cykoria, sl pena, suszone liwki, wszystkie kasze, razowy
chleb, czosnek, pietruszka. Irena Gumowska poza tym dodaje jeszcze: patki owsiane, psze-
nica, rodzynki, tka jaja, szpinak, melasa, te sery, endywia, jarmu, czerwona kapusta,
bb, suszone gruszki, czekolada i najbogatsze w elazo drode piwne. Troch mniej, ale
te sporo elaza, wystpuje w cebuli, orzechach, miodzie, grochu, ryu i owocach, takich jak
jabka, porzeczki czerwone, winie i morele.
Wtroba woowa zawiera tyle samo elaza, co soja i mietana, a poow mniej ni pory. A
cile mwic, to we wszystkich pokarmach, ktre jadamy, jest zawsze pewna ilo elaza.
Niedobr elaza moe si wic wiza najczciej ze zym jego przyswajaniem przez orga-
nizm.
Mylca opinia o tym, e tylko pokarmy zwierzce s dobrym rdem witaminy A wynika
std, e zawieraj one sam witamin A, podczas gdy w warzywach jest prowitamina A,
czyli karoten. Normalnie karoten zmienia si w przewodzie pokarmowym w witamin A,
jeeli tylko nie wystpuj niedobory nienasyconych kwasw tuszczowych. Taki niedobr nie
grozi wtedy, gdy jada si grube kasze, razowy chleb, orzechy i oleje rolinne.
Pokarmy pochodzenia zwierzcego, z wyjtkiem wtroby woowej i cielcej, nie s
zreszt zbyt zasobne w witamin A. Umiarkowane jej iloci wystpuj w male, tkach jaj i
mleku. Jest to jednak ilo zmienna, zalena od pory roku. W lecie p litra mleka zawiera 5

95
mg witaminy A, 100 g masa ok. 2 mg, tko jajka 5 mg, ale w zimie ilo ta spada przecit-
nie do poowy, a czasem nawet do . W lecie, aby pokry zapotrzebowanie organizmu na
witamin A z samego masa, trzeba by go zjada 13 dkg dziennie, a w zimie 25 dag. Nato-
miast warto karotenu w warzywach na kade 100 g jest nastpujca:
szpinak 4,38 mg
buraki z limi (botwinka) 3,07 mg
saata 2,76 mg
jarmu 2,16 mg
pomidory 2 mg
marchew 6 do 12 mg
dynia 5-10 mg
Warto przy tym zwrci uwag, e marchew przechowywana przez zim, zwiksza swj
zasb karotenu, w przeciwiestwie do produktw zwierzcych. Stare maso nie tylko nie za-
wiera witaminy A, ale jeczeje i zmienia si w trucizn.
Niekiedy syszy si wyraane obawy, e dieta wegetariaska jest tuczca, poniewa wicej
jest w niej wglowodanw i skrobi. Pokarmy rolinne w istocie zawieraj wicej wglowo-
danw ni zwierzce. Nie ma w nich jednak tego tuszczu, ktry wystpuje w kadym gatun-
ku misa, chocia w niejednakowej iloci i ktry ma znaczny wpyw na jego wysok kalo-
ryczno. W rezultacie wic wikszo pokarmw zboowych ma albo t sam albo nieco
mniejsz ilo kalorii ni miso, podobnie jak fasola. Znacznie mniej kalorii ni miso maj
natomiast produkty najbardziej w kuchni wegetariaskiej podane, tzn. warzywa i owoce.
Wiadomo zreszt, e otyych wegetarian bardzo rzadko si spotyka, podczas gdy otyych
misoercw na kadym kroku.
W pokarmach jarskich najbardziej tuczce dziaanie moe mie wysoka zawarto skrobi i
dlatego ci, ktrzy nie chc uty, powinni wzi to pod uwag i ogranicza pokarmy skrobio-
we. A oto zestawy pokarmw: wysokoskrobiowych, niskoskrobiowych i bezskrobiowych:
Wysokoskrobiowe: wszystkie produkty zboowe (kasze i mki) od 65 do 75% skrobi;
wszystkie suche ziarna strczkowe (groch, fasola, soja) ok. 55% skrobi. Poza tym: orzechy,
ziemniaki, karczochy.
Niskoskrobiowe: kalafior, buraki, marchew, rzepa, salsefia, awokado, daktyle i figi.
Bezskrobiowe warzywa: saata, seler, endywia, kapusta, brukselka, kabaczek, szpinak, cy-
koria, szczypiorek, szczaw, ogrki, fasolka zielona (szparagowa), groszek zielony, pomidory,
pietruszka, cebula, pory, cukinia, czosnek, dynia, szparagi, rzodkiewka, papryka, kalarepka,
brokuy.
Bezskrobiowe owoce: jabka, gruszki, liwki, winie, melony, arbuzy, maliny, porzeczki,
czerenie, truskawki, morele, winogrona, agrest, pomaracze, grapefruity, cytryny, mango,
ananasy, jeyny, brzoskwinie.
Ta ostatnia grupa pokarmw bezskrobiowych jest zalecana zreszt nie tylko ze wzgldu na
nisk kaloryczno, ale i z wielu innych powodw, m.in. o czym ju bya mowa poprzednio,
ze wzgldu na niepodane, luzotwrcze waciwoci skrobi.
We wszystkich prawie nowoczesnych ksikach poruszajcych zagadnienia ywieniowe,
pisze si obecnie o zdrowotnych walorach podkiekowanych ziarn zboowych i strczko-
wych, szczeglnie pszenicy, i zachca usilnie do ich spoywania. Jednak zgodnie z konse-
kwentnie przestrzeganymi zaoeniami wegetarianizmu nie jest to praktyka godna polecenia.
Dojrzae ziarna zboa, obok dojrzaych warzyw i owocw s dla czowieka pokarmem do-
skonaym, a zjadanie ich w postaci podkiekowanej jest ju odstpstwem od zasady spoy-
wania pokarmu n a t u r a 1 n e g o. Dojrzae, wysuszone ziarno zboa, przeznaczone na po-
karm, znajduje si w fazie ycia utajonego i wtedy tylko nadaje si do mielenia i zjedzenia.
Podkiekowanie jest pobudzeniem go do nowego ycia i natychmiastowym udaremnieniem
moliwoci dalszego rozwoju. Wyczuwa si w tym jakie wynaturzenie, dysharmonijn inge-

96
rencj i przemoc wprowadzon w prastary ukad istniejcy midzy wiatem ludzkim i wia-
tem rolinnym.
Stopie ywotnoci zarwno wieych owocw i warzyw, jak i dojrzaego ziarna zboa
jest rdem dostatecznie silnych bodcw energotwrczych dla organizmu ludzkiego, a
podkiekowanie wyzwala dodatkow energi biologiczn ziarna, ktrej sia nie jest dokadnie
znana i moe przekracza ju granic naturalnej zdrowotnoci pokarmw i na dusz met
okaza si destruktywna i szkodliwa. Dziaajc stymulujco na organizm, moe pobudza
rozwj nie tylko komrek zdrowych ale i utajonych nowotworw. Jak wykazay liczne do-
wiadczenia w historii ludzkich pomysw i wynalazkw, aroganckie nie liczenie si z natu-
ralnymi prawidowociami przyrody i gwacenie jej praw, najczciej obraca si w kocu
przeciwko czowiekowi. Kiekowanie zboa wydaje si by wyrazem tej samej, niekontrolo-
wanej adnymi wzgldami zachannoci, ktra domaga si coraz wicej wszystkiego, bez
liczenia si z kosztami, a nie jest w stanie przewidzie wszystkich, najbardziej odlegych,
moe katastrofalnych nastpstw takiego postpowania. Chocia wic biochemicy na podsta-
wie swoich analiz znajduj w podkiekowanych ziarnach bogactwo witaminy E i inne wyso-
kie walory zdrowotne, to kierujc si mdroci serca, naleaoby takich praktyk raczej
zaniecha. Zmielone p e n e ziarna zboa s pokarmem dostatecznie zdrowym. Jeeli ju o
co walczy to o dostpno mki z penego przemiau, moliwo kupowania pieczywa wy-
piekanego z takiej mki. Nie musi to by oczywicie kwany razowiec, ale chleb z mki
penej, np. pszennej z 25 procentowym dodatkiem mki kukurydzianej byby lepszym i
zdrowszym pokarmem ni kieki.
Aby kuchnia wegetariaska bya atwa i niekopotliwa, aby uprocia nam ycie, a nie
skomplikowaa, dobrze jest mie zawsze w domu pewien stay zapas produktw, uzupenia-
nych sukcesywnie, z ktrych w kadej chwili mona by sporzdzi szybki i prosty posiek. A
jeeli mamy na to czas i ch, to nawet i bardziej wyszukany. Takich produktw, ktre mog
polee bez obawy, e szybko si zepsuj, a zawsze s pod rk. Oto lista podstawowa: mle-
ko w proszku, jajka, ty ser, mczka sojowa, mka pszenna, zielony groszek w puszce i
koncentrat pomidorowy, marchew, cebula, ziemniaki, seler (w dolnej szufladzie lodwki, w
piwnicy lub chodnej spiarce), makaron, ry, fasola, groch, orzechy, suszone grzyby, kilka
rodzajw kasz (np. jczmienna, jaglana, kukurydziana, krakowska, gryczana), mid, olej ro-
linny, tarta buka, kilka zioowych przypraw, suszona woszczyzna i suszone owoce (np.
jabka, liwki ew. rodzynki). Po uzyskaniu pewnej wprawy i uruchomieniu wyobrani, mo-
na z tych skadnikw wyczarowa co najmniej kilkadziesit rnych potraw.
Jednym z charakterystycznych przejaww popadania w jedzeniowe stereotypy jest uzna-
wanie kilku tylko wybranych produktw i jadanie ich stale, podczas gdy innych prawie si
nie zauwaa lub traktuje jako podrzdne czy gorsze. Wrd produktw jarskich nie ma
waciwie lepszych ani gorszych, kady z nich jest i n n y i dlatego potrzebny do realizowa-
nia programu urozmaiconego odywiania. Kady gatunek kaszy ma troch inne walory od-
ywcze ni pozostae, tak samo kady rodzaj warzyw i owocw. Dlatego racjonalnie zapla-
nowany jadospis przewiduje r n o r o d n o pokarmw. Dobrze jest zapozna si z
zaletami niektrych produktw jarskich, aby wybr nie by przypadkowy, lecz przemylany i
celowy.
Kasza gryczana. Z ostatnio przeprowadzanych bada wynika, e w gryce niedobr lizyny
jest znacznie mniejszy ni w innych kaszach. Std te wysza jej warto biakowa. Niektre
rda podaj nawet od 12 do 16% biaka, przyswajalnego w 65%, podczas gdy biako psze-
nicy i jczmienia przyswajalne jest w 60%, a biako yta w 58%. Jadana wic sama, tylko z
tuszczem, posiada pen, biologiczn warto biakow. Zawiera ponadto cenne skadniki
mineralne, m.in. elazo i magnez. Dlatego lepiej dzieciom dawa kasz gryczan, ni pastylki
dolomitowe. Ma te witaminy B1 i B2, a take rutyn, ktra uatwia przyswajanie witaminy
C. Jest mniej kaloryczna ni inne kasze i bardzo smaczna z przyjemnoci mona j je

97
sam, bez adnych przypraw. Mona z niej jednak zrobi tak atw potraw, wedug przepi-
su stosowanego w Bugarii, Rumunii i Czechosowacji: 1 szklank kaszy zala 2 szklankami
wrzcej, posolonej wody, wla 1 yeczk oleju i 1 lub 2 ubite jajka. Wymiesza starannie i
gotowa na maym ogniu lub wypieka w piecyku przez ok. p godziny.
Kasza kukurydziana. Ma rwnie mniejszy ni inne zboowe niedobr lizyny, chocia
nie dorwnuje pod tym wzgldem gryce. Zawiera 4 g biaka na kade 100 g kaszy. Wapnia
jest w niej prawie tyle co w mleku, a poza tym: fosfor, potas, witaminy A i E oraz naturalne,
nienasycone kwasy tuszczowe. Podobne walory ma mka kukurydziana i obie, obok fasoli,
stanowi podstaw narodowej kuchni meksykaskiej. Wyrabia si z nich synne tortillas i
pollent.
Kasza jaglana. Jako jedyna wrd kasz zawiera znaczn ilo tryptofanu, jednego z ami-
nokwasw egzogennych i, te jedyna wrd kasz, jest silnie zasadotwrcza. Obok ryu i ka-
szy kukurydzianej naley do najatwiej strawnych. Zasobna w witaminy grupy B (B1, B2, B3)
lecytyn i substancje mineralne: wap, fosfor, elazo, potas oraz niezmiernie rzadk w po-
karmach krzemionk. W celu podniesienia wartoci biakowej doskonale uzupenia si z ro-
linami strczkowymi, z ktrych wszystkim brakuje tryptofanu.
Ry. Podobnie jak kasza jaglana ma bardzo dobre proporcje aminokwasw egzogennych,
z pewnym niedoborem lizyny. Ta dobra proporcja aminokwasw powoduje, e jego biako
jest biologicznie bardzo wartociowe i przyswajalne w 70%. Ry posiada rwnie rzadkie i
cenne biopierwiastki: mangan, cynk i fluor. Wpywa na obnienie poziomu cholesterolu we
krwi i jest bardzo lekko strawny. Najzdrowszy ry niepolerowany, tzw. brzowy, do nas nie-
stety nie dociera, a wanie w jego usce najwicej jest witamin z grupy B. W tych rejonach
wiata, gdzie uszczony ry jest podstawowym pokarmem, nie wzbogaconym innymi wita-
minowymi produktami, ludzie zapadaj na chorob beri-beri. Oczywicie ry nie jest przy-
czyn tej choroby, a tylko niedostatek innych pokarmw zasobnych w witamin B.
Ry uszczony, a jeszcze do tego gotowany w duej iloci wody, ktr si potem odlewa,
jest ju waciwie tylko pasz objtociow, pozbawion jakichkolwiek wartoci zdrowot-
nych. Ugotowany jednak w podwjnej iloci wody, na sypko, stanowi cenny pokarm,
zwaszcza w trafnie zestawionych potrawach. Ry komponuje si idealnie z warzywami i
grzybami, dajc pokarm penowartociowy pod kadym wzgldem. Tak najprostsz kompo-
zycj kulinarn jest ry ugotowany na sypko i wymieszany z zielonym groszkiem. Po dolaniu
yki wieego oleju rolinnego potrawa jest gotowa do jedzenia.
Fasola. Fasola, tak samo jak wszystkie warzywa strczkowe, ma niedobr metioniny. Jed-
nak dla jego uzupenienia wystarczaj zupenie te wszystkie pokarmy, ktre s normalnymi
skadnikami naszego powszedniego jadospisu: kasze, ry, pieczywo, mleko, sery, jajka,
orzechy, kukurydza, grzyby. Jadajc wic nawet fasol osobno, mona by pewnym, e bra-
kujc metionin, potrzebn do syntezy penowartociowego biaka, organizm sam sobie
wyapie. Proporcje pozostaych aminokwasw s w fasoli bardzo bliskie tego idealnego
ukadu, jaki wystpuje w jajku, i dlatego jest ona doskonaym i obfitym rdem biaka. Po-
nadto fasola jest klasycznym przykadem pokarmu caociowego, zawiera wszystkie najcen-
niejsze biopierwiastki i witaminy z grupy B. Aby ich nie straci, nie naley tylko odlewa
wody, w ktrej si gotowaa, odparowa ile si da, a reszt zje razem z fasol i odrobin
wieego masa.
Bo fasola jest najzdrowsza i najsmaczniejsza wtedy, gdy je si j sam. Wszyscy ci, ktrzy
mwi, e fasola im szkodzi, spoywaj j przewanie w takich poczeniach jak np. fasolka
po bretosku, o ktrej Maciej Lemejda powiedziaby na pewno, e jest jednym z najbardziej
szataskich sosw i nawet dla najzdrowszego przewodu pokarmowego stanowi komplet
skadnikw bardzo trudny do strawienia. Fasol trzeba doceni i polubi zanim jedzeniem
misa tak si sobie nadwery zdrowie, e potem ju nawet fasoli je nie mona. Szkodzi
moe tylko jej nadmiar, tak jak zreszt nadmiar kadego innego, najzdrowszego pokarmu. A

98
poniewa fasola jest pokarmem wyjtkowo skoncentrowanym i treciwym, niewielka jej
ilo zaspakaja gd i wszystkie potrzeby pokarmowe.
Groch. Groch jest rwnie zasobny w biako, witaminy i sole mineralne jak fasola, ale ma
troch za duo siarki, tzn. wicej ni nam tego potrzeba i ni organizm potrafi tolerowa.
Oczywicie tylko wtedy, gdy grochu je si duo. Natomiast wszystkie jego walory mona
wykorzysta, unikajc wad, gdy groch uywa si jako dodatek, jako uzupenienie biakowej
wartoci produktw ubogich w lizyn. Bo wanie groch, podobnie jak fasola, dostarcza bia-
ka o duej zawartoci lizyny. Do takich celw uzupeniajcych dobrze nadaje si mczka
grochowa. P yki mczki grochowej dodane do 2 yek mki kukurydzianej albo pszennej
pozwala uzyska wzrost wartoci biakowej tej mieszaniny o 50%. W rezultacie te 2 i p
yki grochu z mk stanowi rwnowarto biakow 20 dag misa. A tak kompozycj
mona doda do kadej prawie potrawy do zaprawienia zupy, sosu, jarzyny, do ciasta nale-
nikowego, placuszkw, do pizzy, rnych farszw jarzynowych krokietw itd. Nawet do
wypiekanego w domu chleba.
Soja. Najbogatszym jednak rdem biaka rolinnego jest soja. Zawiera go 40%, to zna-
czy dwa razy wicej ni miso. I chocia jest ono w mniejszym stopniu przyswajalne, bo
tylko 55% (miso 65%), to dua jego ilo sprawia, e z 10 dag soi uzyskuje si wiksz
ilo przyswajalnego biaka ni z 15 dag misa. Poza tym soja nie ma wcale siarki ani chole-
sterolu, a za to ma witaminy B1, B2, A, E i komplet biopierwiastkw, najwicej za potasu,
elaza i fosforu. Podobnie jak fasola i groch jest pokarmem caociowym, a do tego jeszcze
jest zasadotwrcza. Stanowi wic pokarm naprawd idealny.
Soja naley do najstarszych i najcenniejszych pokarmw na wiecie. Na Dalekim Wscho-
dzie, w Chinach, Japonii, Korei nazywano j wit rolin, bo wartociami odywczymi
przewysza wszystkie inne pokarmy. Wyrabia si z niej mleko, sery, mk, kasz, olej oraz
najrniejsze przetwory spoywcze. W kuchni domowej gotuje si j tak samo jak fasol, tzn.
po uprzednim namoczeniu. Mona z niej przyrzdza zupy, saatki, farsze do nalenikw i
pierogw i do zawijania w licie kapusty, zapiekanki, pyszne krokiety, a take do wyrobu
sodkich deserw. Po ugotowaniu trzeba j tylko zemle lub przetrze, a potem czy z po-
zostaymi skadnikami, doprawi i przyrzdzi zgodnie z przeznaczeniem. Dla uatwienia
manipulacji kulinarnych bardzo praktyczna jest soja w postaci mczki. Jeeli komu uda si
j naby, to warto pamita, e ma ona wasnoci zlepiajce, takie jak jajka, i e moe je za-
stpowa, np. do ciasta czy klusek.
Specjalnoci z soi jest tofu. Tofu to japoska nazwa mleka i sera z soi. Z namoczonej i
ugotowanej soi, po wyciniciu otrzymuje si napj mleczny bardzo podobny w smaku do
jogurtu. Z tego znw, gdy skwanieje, wyrabia si ser twarogowy, wanie tofu, w taki sam
sposb jak twaroek ze zsiadego mleka. Zarwno mleko jak i ser z soi maj wszystkie zalety
mleka krowiego, a nie maj za to jego wad, poniewa soja nie zawiera cholesterolu, jest
znacznie tasza od mleka i co najwaniejsze, jej produkcja nie czy si z eksploatowaniem
zwierzt. W Anglii i innych krajach Zachodu jest w sprzeday gotowe mleko z soi w pusz-
kach pod nazw Plamil, a specjalna wersja tego mleka dla dzieci nosi nazw Velactin.
Jest to mleko w proszku i stanowi udoskonalon posta sprzedawanego dawniej mleka pod
nazw Wanderlac.
Warzywa. Obok owocw i zb warzywa s wanie tym najwaciwszym, najodpowied-
niejszym dla czowieka pokarmem. Powinny stanowi 3/5 naszego dziennego jadospisu, po-
niewa zawieraj wszystkie wartoci potrzebne dla ludzkiego organizmu: wglowodany,
biako, bonnik, enzymy, witaminy, skadniki mineralne. Barwnoci zestaww podnosz
estetyk pokarmw, zdobi pmiski i pobudzaj zdrowy apetyt. Z aminokwasw egzogen-
nych zawieraj sporo lizyny i tryptofanu. S wic doskonaym uzupenieniem biakowym
wszystkich produktw zboowych, szczeglnie ryu i kaszy jaglanej, a take grzybw. Ry
przyrzdzony z mieszanymi warzywami i z grzybami jest potraw doskona zarwno pod

99
wzgldem odywczym, jak i smakowym. Nie wszystkie jednak warzywa maj identyczne
wartoci, dlatego najlepiej jada rne, latem i jesieni sezonowe, a zim korzeniowe i ka-
pustne. Do warzyw nie tylko szczeglnie cennych, ale rwnie niedocenianych nale kapu-
sta i cebula.
Kapusta. Stare gospodynie mawiaj, e kapusta nie nadaje si do jedzenia dopki wi-
niak przez ni nie przeleci. Dokadaj wic do niej kilogramy smalcu, dostaj potem atakw
wtrobianych i wreszcie mwi, e kapusta im szkodzi, bo jest ciko strawna.
A kapusta jest wanie jednym z najzdrowszych warzyw. Ma cay prawie alfabet witami-
nowy i mnstwo skadnikw mineralnych. Sok z surowej kapusty stosuje si jako lek na
wrzd odka, a surwk ze wieej kapusty leczy si obrzki spowodowane nadmiarem
zatrzymanej wody w organizmie. Oczywicie wszystkie te jej wartoci gin w tustych, go-
towanych godzinami bigosach. Natomiast gotowana krtko i przyprawiona jabkami i pomi-
dorami z yk mki roztartej z olejem, jest godna polecenia dla wszystkich.
Cebula. Utar si zwyczaj uywania cebuli w maej tylko iloci, wycznie jako dodatku
smakowego do innych potraw. Jako przyprawa jest ona zreszt znakomita i niezastpiona.
Ale mona by jej jada wicej, np. duszonej jako jarzyna, surowej w plasterkach jako doda-
tek do chleba. Cebula ma chyba jakie nie zauwaone jeszcze dotd waciwoci zdrowotne i
odywcze, bo wicej przynosi ona korzyci organizmowi, ni by na to wskazywaa jej analiza
biochemiczna. Za mao jednak jej si jada.
Godn polecenia metod wykorzystywania cebuli jest m.in. dodawanie do zup na wywa-
rze z jarzyn dwu lub trzech cebuli. Po ugotowaniu naley je przetrze do zupy, co doda jej
nie tylko wartoci odywczej, ale rwnie bardzo poprawi smak. Nie ma te smaczniejszej
jajecznicy ni usmaona na lekko zaszklonej w oleju, duej, pokrojonej w pkrki cebuli,
zamiast na boczku. Warto jada cebul 2 do 3 razy tygodniowo, ale nie czciej.
Grzyby. Do niedawna jeszcze panowao przekonanie, e grzyby same nie posiadaj ad-
nych wartoci odywczych i mona je traktowa tylko jako aromatyczn przypraw smako-
w. A grzyby to dziwna rolina, wrcz tajemnicza. Paul Bragg (High-Protein Meatless He-
alth Recipes) nazywa je cudownym pokarmem. Nie maj chlorofilu, nie potrzebuj wia-
ta sonecznego, a jednak jaki tajemniczy dynamizm biologiczny sprawia, e wyrastaj na-
gle, dosownie w cigu kilku godzin. Niektre z nich maj wasnoci antybiotyczne i prze-
ciwcholesterolowe. Zawieraj witaminy B i najwyszej jakoci biako, przyswajalne w 72%.
Oprcz tego kwas pantotenowy i kwas glutaminowy. Z mikroelementw mied i elazo.
Wszystkie inne skadniki: tuszcze, wglowodany, enzymy, w wywaonych, korzystnych dla
zdrowia ludzkiego ilociach. Andrzej Klimuszko pisze, e wielu chorych udao mu si wyle-
czy kuracj grzybow.
Oczywicie, le przygotowane, trac wiele ze swoich cudownych waciwoci. Niszczy je
nadmiar soli, marynowanie w occie i zbyt dugie gotowanie. Nie naley te zjada ich zbyt
duo, szkodz wtedy, jak wszystko w nadmiarze. Ze wzgldu na swj bliski ideau zestaw
aminokwasw s znakomitym uzupenieniem biakowym warzyw, kasz, ryu a zwaszcza
fasoli, zielonego groszku, brukselki i kalafiora. eby je tylko uszanowa rosnce w lasach,
zebra tylko tyle, ile kademu potrzeba, a reszty nie niszczy, niech su wszystkim i roz-
siewaj si bezpiecznie.
Orzechy. Orzechy te nale do caoci pokarmowych i dlatego tyle w nich jest wartoci,
co w kadym innym zarodku. A oprcz tego s wyjtkowo cennym rdem biaka, nienasy-
conych kwasw tuszczowych oraz wapnia i fosforu w najkorzystniejszych proporcjach. Po-
niewa z aminokwasw egzogennych maj sporo metioniny i tryptofanu, uzupeniaj niedo-
br tych aminokwasw w kadej potrawie. Wystarczy yka utartych orzechw. I tak wanie
naley je traktowa, jako uywany po trochu dodatek do codziennych potraw, a nie wycz-
nie odwitny przysmak. Jadane same i w duych ilociach mog tylko zaszkodzi i utuczy.
Natomiast zjadajc 3 4 orzechy przed albo po porcji fasolki, ma si pewno, e wszystkie

100
niezbdne aminokwasy weszy do syntezy biakowej. May dodatek orzechw do potraw z
soi czy grochu uzupenia wszelkie ewentualne niedobory. Krokiety z ziemniakw z dodat-
kiem 2 yek utartych orzechw bardzo zyskuj na wartoci pokarmowej i smakowej.
Nasiona sonecznikowe i sezamowe. S one jednym z najcenniejszych dodatkw uzupe-
niajcych warto wielu potraw, a jednoczenie jednym z najmniej znanych i uywanych w
Polsce produktw spoywczych. Po wytoczeniu z nasion sonecznikowych oleju, przebogate
w biako makuchy zjadaj zwierzta hodowlane, ktrym nota bene taki pokarm ani nie jest
potrzebny, ani nie suy zdrowiu.
Nasiona sonecznikowe, konopne, siemi lniane i sezamowe, nale do podstawowych
produktw ywnociowych w Azji Mniejszej, Turcji, Grecji, Brazylii. Ju 400 lat przed nasz
er grecki lekarz, Hipokrates zaleca je jako lekarstwo na rne choroby. S one doskonaym
rdem nienasyconych kwasw tuszczowych, cennego biaka, witamin, gwnie z grupy B,
a ponadto C, E, i F. Z mikroelementw zawieraj wap i magnez. Obniaj poziom choleste-
rolu we krwi. Maj delikatny smak i aromat zbliony do smaku migdaw. 2 3 yki ziarn
sonecznikowych, sezamowych lub lnianych, tzn. ok. 25 g, zawieraj 7 g biaka, z tego 4 g
przyswajalnego. Ta wysoka warto biakowa spowodowana jest doskona proporcj ami-
nokwasw, jedynie z pewnym niedoborem lizyny. Dlatego nasiona nadaj si jako uzupe-
niajcy dodatek do potraw z ryu, grzybw i jarzyn strczkowych.
Jako optymalne wykorzystanie nasion sonecznikowych zaleca Anna Wigmore uprawianie
ich w warunkach domowych na zielonki, tzw. indoor greens (Healthy children natures
way.) Na plastikowej tacce, starym pmisku .lub duym talerzu uoy warstw dobrej
ziemi ogrodowej, uynionej skompostowanymi domowymi odpadkami kuchennymi. Na-
stpnie sadzi na niej namoczone przedtem przez dwa dni cae ziarna w odlegoci ok. 1 cm
jedno od drugiego. Po okoo dwch tygodniach wyrastaj z nich zielone rolinki. Gdy osi-
gaj wysoko 12 15 cm mona je cina noyczkami tu przy ziemi, my starannie i zja-
da w caoci. Spord skadnikw mineralnych s w nich nastpujce: wap, kobalt, jod,
mied, elazo, fluor, magnez, fosfor, potas, cynk i sd. Zawieraj wszystkie aminokwasy
egzogenne, a oprcz tego biotyn, cholin, kwas foliowy, niacyn, kwas pantotenowy, tiami-
n, witaminy E i K, a take bardzo rzadki i cenny inozytol. Warto zjada chocia kilka takich
rolinek 3 razy tygodniowo dla uzupenienia ewentualnych niedostatkw pokarmowych,
zwaszcza w okresie przechodzenia na now diet, zanim system trawienny wdroy si do
penego przyswajania wszystkich wartoci odywczych z pokarmw rolinnych.
Lekko wypraone na suchej patelni i zmielone ziarna sezamowe lub siemi lniane dosko-
nale uzupeniaj potrawy z soi i fasoli. Nadaj si te jako dodatek do zupy jarzynowej i
grzybowej, do saatek jarzynowych, farszw, krokietw z ryu lub jarzyn mieszanych, jako
dopenienie wartoci biakowej oraz rdo witamin i lecytyny, a take jako znakomita przy-
prawa smakowa.
Sery. Weganie nie jadaj ani sera, ani mleka, ani jajek. Natomiast te osoby, ktre wybie-
raj diet rolinn z dodatkiem nabiau, powinny wiedzie, e sery fermentowane, tzw. te,
tak bardzo rni si od serw twarogowych, tzw. biaych, e waciwie kady z nich powi-
nien mie inn, wasn nazw. Sery fermentowane czyli podpuszczkowe s na og ciko
strawne, a gwnie przemawia przeciwko nim to, e nie s pokarmem wegetariaskim. Pod-
puszczka, enzym trawienny wydobywany z odkw cielt, niezbdny do produkcji tych
serw, jako produkt zwierzcy, wycza sery te z zakresu pokarmw branych pod uwag
w diecie wegetariaskiej. Za pokarm wegetariaski mona uzna tylko serki wdzone lub
tzw. oszczypki. Natomiast ser biay, twarg, jest rdem lekko strawnego, atwo przyswajal-
nego biaka. Nie mona jednak zapomina, e ta ocena nie dotyczy kadego sera. Twarg
produkowany w warunkach przemysowych w temperaturze powyej 65C, a take uywany
w domu do przyrzdzania potraw wymagajcych gotowania, pieczenia, lub smaenia, ulega

101
takim samym procesom degradujcym jak mleko poddane dziaaniu wysokich temperatur, i
jego warto znacznie si wtedy obnia.
W okresie nastpujcym bezporednio po wyczeniu misa z diety, ser twarogowy moe
by bardzo przydatny jako rdo biaka w diecie przejciowej. Czy jada ser rwnie i po-
tem, tzn. po wdroeniu si do pokarmu rolinnego, decyduje apetyt, ktry w oczyszczonym
organizmie wyraa jego rzeczywiste potrzeby, nie u wszystkich przecie jednakowe.
Jajka. Jajka s idealnym pokarmem biakowym, a jako caoci pokarmowe maj ponadto
wiele witamin, cennych mikroelementw i enzymw. Jadanie jajek budzi jednak obawy i
spotyka si z zastrzeeniami u tych, ktrzy obawiaj si cholesterolu i miadycy. Ten klimat
wytworzy si na skutek ostrzee dietetykw i lekarzy, rozumiejcych, e kto kto jada stale
miso, sery, wdliny i ryby, dla tego dokadka jeszcze kilku jajek tygodniowo jest ju rze-
czywicie niewskazana. Jednak po wykluczeniu z diety misa, wdlin i ryb, jadanie jajek
moe by nie tylko nieszkodliwe, ale i poyteczne. Cholesterolu jest w nich mniej, ni w ta-
kiej samej porcji misa. A poza tym istnieje domys, e zawarta w jajkach lecytyna czyni ten
cholesterol nieszkodliwym dla naczy krwiononych.
Czy jednak jada je zaraz po wykluczeniu misa, czy da organizmowi czas na uwolnienie
si od nadmiaru biakowych zogw i zacz dopiero po upywie kilku miesicy, a moe od-
wrotnie jada je wanie w tym okresie przejciowym, aby zrekompensowa wyeliminowane
pokarmy misne, czy kadego dnia, czy tylko kilka razy w tygodniu? o tym ju decyduje
kady sam, kierujc si indywidualnym apetytem i reakcj swojego organizmu.
Ziemniaki. Obfito i tanio ziemniakw w naszym kraju obnia w potocznym przeko-
naniu ich pozycj ywieniow. Ci, ktrzy je lubi, i jadaj duo, niechtnie si do tego przy-
znaj. A ziemniaki s smaczne i zdrowe, wic amatorzy tuczonych czy przysmaanych nie
maj si czego wstydzi. Zawieraj troch witamin, biaka tyle, co inne warzywa, tzn. 2 g na
kade 10 dag. Ostatnie badania wykazuj jednak, e jest to biako wyjtkowo wartociowe,
bez adnych niedoborw w zakresie aminokwasw egzogennych. Ponadto ziemniaki maj
dziaanie alkalizujce, s doskonaym dodatkiem do rnych innych warzyw, do mleka i sera.
Bardzo smaczne z rozmaitymi sosami: koperkowym, pomidorowym, grzybowym. Niezast-
pione jako skadnik warzywnych zapiekanek, krokietw, zup i wielu innych potraw, choby
tak popularnych i lubianych kopytek i ruskich pierogw. Maciej Lemejda bardzo ceni
ziemniaki i radzi jada ich duo, ale to ju chyba mniej nas przekonuje. Wspczeni diete-
tycy najbardziej zalecaj gotowane w mundurkach.
Wiele osb pyta czy w kuchni wegetariaskiej mona smay niektre potrawy bez szko-
dy dla zdrowia. Smaenie kojarzy si przewanie z dymem unoszcym si z rozpalonej
patelni i intensywnym zapachem palcego si na niej tuszczu. Takie postpowanie jest
oczywicie nie do przyjcia. Wysoka temperatura takiego smaenia powoduje zwglenie si
czstek pokarmu, pozbawia wartoci odywczych, a przydaje tylko toksycznoci. Natomiast
smaenie jako p o d g r z e w a n i e na patelni w tuszczu na maym ogniu, np. cebuli, kro-
kietw, jajecznicy, ziemniakw, nie wymaga temperatury wyszej ni 60 90. Taki sposb
smaenia dopuszcza Ruth Bircher w swoich przepisach kulinarnych komponowanych wedug
zalece synnej szkoy dietetyki leczniczej doktora M. Bircher-Bennera. (Eating your Way to
Health).
Wprowadzenie kuchni wegetariaskiej w swoim domu jest wyrazem swobodnej, dobro-
wolnie podjtej decyzji. Wegetarianin, ktry czuje si mczennikiem i takie te robi wraenie
na otoczeniu, powinien czym prdzej powrci do swojej poprzedniej diety. Trzeba zdawa
sobie spraw z tego, e nie kady moe zosta wegetarianinem, bo do tego niezbdne s
pewne predyspozycje psychiczne. Gdy si je posiada, wtedy decyzja o zmianie diety na bez-
misn przychodzi atwo, jest czym koniecznym i oczywistym, nie wymaga wysiku ani
przymusu. Natomiast narzucanie jej sobie lub komu innemu pozostaje w sprzecznoci z za-

102
oeniami wegetarianizmu. Kto nie rozumie dlaczego ma nie jada misa i robi to tylko dla-
tego, e jest do tego zmuszony, nie jest w ogle wegetarianinem.
Traktowanie jakichkolwiek zalece jadospisu jarskiego, jako nieprzekraczalnych, sztyw-
nych norm, pozostaje rwnie w niezgodzie z zaoeniami i klimatem wegetarianizmu. We-
getarianizm to nie dogmat ani liturgia, to tylko postulat natury wasnego organizmu oraz in-
dywidualny styl ycia i mylenia wynikajcy z oczywistoci serca i rozumu.

103
 Troch zebranych przepisw
na potrawy jarskie

1. Zupa krem z ziemniakw

60 dag ziemniakw po obraniu i umyciu pokroi w drobn kostk. 1 pczek woszczyzny

bez kapusty, ale za to z podwjn porcj selera, rwnie obra i pokroi drobno. 5 dag masa
lub 2 yki oleju rolinnego rozgrza na patelni i w tym tuszczu przesmay lekko woszczy-
zn i ziemniaki. Potem wszystko gotuje si w 1 litrze wody z dodatkiem 3 maych suszo-
nych grzybkw. Po ugotowaniu zup naley przetrze i zaprawi mieszanin z p szklanki
mietany i 1 tka. Doda soli, pieprzu i odrobin gaki muszkatoowej. Na talerzu posypa
drobno posiekan naci pietruszki, a w sezonie koperkiem.

2. Zupa serowa z grzankami

Rumian zasmak z 5 dag masa i 5 dag mki rozprowadzamy stopniowo 1 litrem zimnej
wody. Po dodaniu 1 yeczki kminku i 1 zbka czosnku zupa gotuje si 20 minut. Nastpnie
naley utrze 10 dag sera (np. tylycki, gouda lub ementaler) i rozmiesza w 1 szklance
zimnego mleka. Wla do zupy i jeszcze raz mocno podgrza, ale ju , nie gotowa. Jako
przyprawy: sl, pieprz i jeli kto lubi gaka muszkatoowa. Oddzielnie podajemy ciepe, ru-
miane grzanki z ytniego chleba.

3. urek z ziemniakami

bulwy selera, 1 pietruszk, 3-4 suszone grzybki zalewamy 1 litrem wrztku i gotujemy
przez 30 minut. Po tym czasie grzybki wyjmujemy i cienko pokrajane wrzucamy z powrotem
do zupy. Seler i pietruszk odrzucamy. Do wywaru naley teraz dola lub litra biaego
barszczu z ytniej mki. Dosoli do smaku i jeszcze raz zagotowa. Do tego ziemniaki z wo-
dy suto okraszone cebul, pokrojon w talarki i usmaon na oleju.

4. Zupa gospodarska

Drobno pokrojone 2 marchewki, 1 pietruszka, spory kawaek selera, 1 cebula. Pokrojone

warzywa ugotowa w 1 litrze wody z dodatkiem soli, czosnku, listka laurowego, kilku zia-
ren ziela angielskiego oraz 1 yki oleju. Pod koniec gotowania doda trzy pokrojone w kost-
k ziemniaki. Osobno ugotowa szklanki namoczonej na noc fasoli i razem z pynem, w
ktrym si ugotowaa, wla do ugotowanych warzyw. Zagnie zacierki z 1 szklanki mki
zaparzonej gorc wod i wrzuci do zupy. Gotowa jeszcze ok. 5 minut. Na koniec zaprawi
zasmak z 1 yki mki zmieszanej z przesmaon na oleju cebul. W czasie gotowania
uzupeni zup gorc wod do podanej gstoci.

104
 Po takiej zupie mona bez ryzyka zaproponowa rodzinie najbardziej wyszukane drugie
danie, ktrego wcale nie mamy przygotowanego, bo i tak na pewno podzikuj i odmwi.

5. Krupnik kukurydziany

Ta z kolei zupka atwa jest do przyrzdzenia i przyda si po niej co jeszcze na drugie da-
nie. Zagotowa 1 litra wody osolonej i wsypa 3 czubate yki kaszy kukurydzianej, mie-
szajc energicznie, eby nie zrobiy si krupki. Po 10 minutach gotowania wrzuci pokrojon
w kostk cebul i tak samo pokrojone 2-3 ziemniaki. Soli umiarkowanie, po ugotowaniu
dola yk oleju rolinnego.

6. Barszczyk aromatyczny

1 kg burakw, 2 marchewki, selera, maa pietruszka, 1 rednia cebula. Wszystkie jarzy-

ny drobno pokroi lub utrze na grubszej tarce i zala tak iloci chodnej wody, eby je
tylko przykrya. Doda 2 listki laurowe, 5 ziarenek angielskiego ziela i 5 ziarenek pieprzu, 1
yeczk soli. Ogrzewa powoli do zawrzenia i potem gotowa na maym ogniu pod przykry-
ciem ok. p godziny. Po wyczeniu ognia niech jeszcze postoi i naciga okoo 20 minut.
Przecedzi, wla sok z caej cytryny.

7. Zupa z porw

Umy i oczyci 30 dag porw, odci mniej wicej do poowy, stron zielon odrzuci, a
bia pokroi w pkrki. Woy do 1 litra osolonej wody razem z 3 ykami umytego ryu.
Gotowa 20 minut, po czym wla yki oleju sojowego i wsypa yeczk usiekanego ko-
perku.

8. Zupa cebulowa

W 1 litrze wody ugotowa spor, pokrojon w kostk cebul, razem z pokrojonymi w

kostk 3 ziemniakami. Posoli, doda yki oleju i yeczk zielonej pietruszki.

9. Zupa z soi

15 dag namoczonej, ugotowanej i zmielonej soi poczy z wywarem z woszczyzny, za-

prawi zasmak z mki, wymieszanej z przesmaon na oleju cebul. Doda roztarty z sol
czosnek i troch majeranku, waciwie wszystko tak samo jak przy gotowaniu zupy grocho-
wej.

10. Barszcz ukraiski

Ugotowa pokrojone: 2 marchewki, p kg burakw, p selera, 1 cebul i ma pietrusz-

k. Osobno ugotowa p szklanki fasolki, a w trzecim garnku ok. 30 dag poszatkowanej
wieej kapusty razem z kilkoma ziemniakami pokrojonymi w kostk. Gdy wszystko ju jest
mikkie, poczy razem w wikszym garnku, doda kopiast yk koncentratu pomidoro-
wego (w sezonie wieych pomidorw), troch papryki w proszku, sl utart z zbkiem

105
czosnku i jeli kto lubi, to zagci lekko mk. Jeszcze raz zagotowa. Mona doda na tale-
rzu mietan, albo 1 yk oleju rolinnego.

11. Zupa fasolowa agodna

Ugotowan na mikko fasol przetrze i razem z wod, w ktrej si gotowaa, poczy z

pokrojonymi w kostk i ugotowanymi ziemniakami, te razem z wod, w ktrej si gotoway.
Teraz dola mleka, albo mietany. Soli umiarkowanie. Zamiast ziemniakw mona da
drobny makaron lub zacierki.

12. Zupy jarzynowe pasteryzowane

(wg Macieja Lemejdy)

Aby gotowaniem nie niszczy witamin znajdujcych si w warzywach, Maciej Lemejda

proponuje w swojej ksice Przeduanie ycia przyrzdzanie zup pasteryzowanych. Robi
si je w ten sposb, e gotuje si tylko pokrojone w kostk ziemniaki (25 dag ziemniakw w
1 szklance wody) i natychmiast po odstawieniu z gotowania wlewa si przygotowany wieo
sok wycinity z warzyw (np. selera, pomidorw, kwaszonego ogrka, marchwi, porw, ka-
pusty). Zaprawia si mietan wymieszan z tkiem i natychmiast podaje. W taki sposb
jarzyny zostaj poddane krtkiej pasteryzacji w wywarze kartoflanym, co niszczy drobno-
ustroje, a zapobiega utracie witamin w procesie duszego gotowania. Oto niektre z przepi-
sw Lemejdy.
1. Pasteryzowana zupa kalafiorowa. 150 g ziemniakw, 100 g przetartego przez mynek
kalafiora, 250 g wody, 5 g soli, rozgotowa bez przykrycia dla ulatniania si siarkowodoru,
odstawi. 50 g cebuli, 20 g selera, 20 g pietruszki, 20 g pora, wycisn razem na sok, po
czym 2 tka i 1 yk mietany roztrzepa i zmiesza wszystko razem, doda 10 g wieego
masa, po czym poda do spoycia.

Wedug tego samego wzoru zaleca Lemejda gotowanie wszystkich innych zup: pomido-
rowej, ogrkowej, szpinakowej, burakowej, z lebiody, z pokrzyw i innych jarzyn i zi. Na
drugie danie mog by np. pory albo selery duszone z dodatkiem kartofli, cebuli i grzybw.
Poniewa w tamtym czasie (midzywojenne dwudziestolecie) nie byo w sprzeday olejw
rolinnych, to aby unikn smalcu i nadmiaru masa, Lemejda zaleca dodawanie do potraw
tranu. Na szczcie teraz mamy ju oleje.
2. Pory z grzybami. 250 g ziemniakw w plastry, 250 g porw w plastry, 125 g cebuli w
plastry, 100 g wody, 50 g tranu (!), 30 g moczonych przez noc grzybkw wraz z wod, 5 g
kminku, 7 g soli i 1 g pieprzu. Wszystko udusi na wolnym ogniu.
3. Brukiew w mietanie. 500 g brukwi, 50 g selera, 50 g pora, 50 g cebuli, 1 g papryki lub
0,5 g pieprzu, 50 g tranu, udusi, poda do stou obla mietan.
Lemejda przepisw podaje bardzo niewiele, traktujc je nie tyle jako recepty, a raczej jako
inspiracje i tak to komentuje: Recepty odnosz si tylko do okresu przejciowego, majc
zapewne na myli okres midzy odchodzeniem od dotychczasowej, konwencjonalnej diety a
wdroeniem si do nowej, witaminowej, bezmisnej, opartej gwnie na pokarmach rolin-
nych.
Na ostatniej stronie swojej ksiki umieszcza Poegnanie z czytelnikiem i udziela mu
jeszcze ostatnich rad:
Jeli postanowisz, id naprzd, choby tysic osb inaczej mwio. Nikogo nie pytaj o
rad, tu na wszystko znajdziesz odpowied, tylko moe nie dzi moe nie jutro.

106
 Niech inni nadal stroni od jarstwa. Pamitaj, e twoje ycie jest zbyt wielk stawk,
aby mia je nadal lekkomylnie ka na szal teoretycznych rozwaa trupoercw.
Masz tylko trzech najwierniejszych przyjaci: jarzyny, owoce i zioa. Oni przedu ci
ycie, lecz nie rb z nimi wycigw nie daj cudw dziaaj powoli, lecz zadziwiajco
mdrze.
Skoro masz od Boga danych przyjaci, rozmawiaj z nimi, pie si z nimi. Podziwiaj
ich pikne ubarwienie, wspania soczysto, subtelny aromat i wibrujce w ich ciaach mi-
liardy drobin pramaterii ycia. Rozmawiaj oni odwdzicz si tysickrotnie.

13. Zapiekanka z kaszy jaglanej

1 szklank kaszy zala 3 szklankami posolonego wrztku i podgrzewa. a woda zostanie

wchonita. Wtedy domiesza: p szklanki pokrojonych selerw, 2 zbki posiekanego
czosnku, p szklanki pokrojonej cebuli, 1 szklank posiekanych grzybw (mog by ugoto-
wane, suszone lub pieczarki albo inne wiee), 2 yki nasion sonecznika, 1 szklanka po-
krojonej w kostk dyni. Nie w sezonie, dyni mona zastpi zielonym groszkiem z puszki.
Posoli, wymiesza lekko, ale starannie, i zapieka przez godzin w rednio nagrzanym pie-
karniku.

14. Pilaw jarski

Skadniki: szklanki ryu, 30 dag marchwi, 10 dag selera, 25 dag cebuli, p szklanki
zielonego groszku, ewentualnie 20 dag kapusty woskiej, 20 dag pieczarek.
Marchew i seler pokroi w supki, a cebul w pkrki i podgrzewa ok. 7 minut w g-
bokiej patelni na 4 ykach oleju lub oliwy. Pod koniec doda pokrojon w grub kostk ka-
pust. Miesza drewnian yk, posoli i doda troch pieprzu. Osobno udusi pokrojone
pieczarki w maej iloci wody z 1 yeczk oleju. Pyn odcedzi, a suche pieczarki doczy
do jarzyn. Tak samo odcedzi groszek i woy do jarzyn. Wszystko uoy rwn warstw
w naczyniu do zapiekania (najlepszy jest eleniak z pokryw). Odcedzony sos z pieczarek
i groszku uzupeni wod do iloci 2 szklanek i posoli. Zagotowa i wla powolutku do ja-
rzyn. Na wierzchu rozoy rwn warstw suchy, opukany poprzednio ry. Przykry
szczelnie i wsun do gorcego piecyka na 1 godzin. Po upieczeniu wyoy na okrgy
pmisek, posypa obficie zielonym koperkiem, a w sezonie oboy dookoa pokrojonymi w
plastry pomidorami. Inna wersja smakowa pilawu przewiduje jako dodatki do ryu tylko
marchew, cebul i pieczarki, tyle e w wikszej nieco iloci, a bez kapusty i selera. Warto
tego zrobi wiksz porcj, np. z 3 szklanek ryu i proporcjonalnie wikszej iloci dodatkw,
a potem po trochu podgrzewa przez 2-3 dni.

15. Brukselka z ryem

kg brukselki oczyci i opuka, 15 dag cebuli pokroi, podgrza na tuszczu i doda do

brukselki, podla niewielk iloci wody z mlekiem, osoli, doda odrobin cukru i dusi ok.
10 min.
30 dag (1 szklanki) ryu gotowa w trzech szklankach wody przez 20 minut. Osoli.
Wywar z brukselki rozmiesza z 1 yk koncentratu pomidorowego i zagci zasmak
zrobion z 1 yki mki i 1 yki oleju. Sl i pieprz do smaku. Ry i brukselk podawa
osobno, a do polewania sos pomidorowy.

107
 16. Zapiekanka z ziemniakw i cebuli

2 kg ugotowanych ziemniakw pokroi w plastry, 1 kg pokrojonej w pkrki cebuli

przesmay lekko na oleju i poczy z ziemniakami. 1 szklank mietany rozbeta z 2 ca-
ymi jajkami, doda sl i 2 yki utartego sera. Ziemniaki z cebul uoy w naczyniu do za-
piekania i zala mietan z jajkami. Na wierzchu posypa tartym serem zmieszanym z tart
bueczk. Zapieka przez ok. 30 minut, a si sos zetnie, a powierzchnia zarumieni.

17. Zapiekanka z kalafiora

40 dag cebuli pokrajanej w pkrki zrumieni lekko na oleju, doda soli, papryki w
proszku, posiekanego czosnku (2-3 zbki), ma puszk koncentratu pomidorowego i 1 po-
krojony w kostk kiszony ogrek. Osobno ugotowa 30 dag ziemniakw i 1 spory kalafior na
p mikko (moe by paczka mroonego). Ziemniaki pokroi w grubsz kostk. kalafior
podzieli na ryczki, domiesza do cebuli z dodatkami. Wbi do tego 3 rozmcone starannie
jajka, wszystko osoli, lekko ale starannie wymiesza i zapiec. Podgrzewane jest rwnie
smaczne jak wiee.

18. Naleniki z farszem cebulowym

Usmay naleniki z nastpujcych skadnikw: 1 szklanka mki pszennej, p szklanki

mki kukurydzianej, 2 jajka, 1 szklanki mleka, p szklanki wody, troch soli. Z tej porcji
wychodzi okoo 15 nalenikw. Przyrzdzi farsz: 70 dag cebuli pokrojonej w pkrki
przesmay lekko na oleju, posoli i do gorcej wla mieszanin z 1 szklanki mietany, 2-3
jajek oraz p yeczki mki ziemniaczanej. Odstawi z ogniu i wymiesza energicznie. Jajka
si wtedy zetn i t mas nadziewamy naleniki.

19. Naleniki z kasz gryczan

Tak samo jak poprzednio przyrzdzone naleniki mona nadziewa rwnie innym far-
szem. szklanki kaszy gryczanej ugotowa na sypko, doda drobno posiekane 1-2 jajka na
twardo, lekko przysmaono cebulk, 2 yki wieego, wilgotnego twaroku lub gstej mie-
tany. Zwija w naleniki, obsmay na oleju i podawa do czystego, czerwonego barszczu.
Mona je oczywicie je i bez barszczu.

20. Naleniki z twarokiem

30 dag twaroku (tyle mniej wicej wychodzi z 1 litra mleka kwanego. ktre zlejemy na
twaroek domowy), 2 tka utarte z 2 ykami cukru i 1 paczk cukru waniliowego, czymy
starannie, dodajc na kocu yki umytych rodzynek. Zawija w naleniki, obsmaa.

108
 21. Kartofle po nelsosku

1 kg ugotowanych ziemniakw, 3 dag ugotowanych suszonych grzybw pokrojonych w

kostk, 3 rednie cebule pokrojone w kostk i przysmaone, 3 lub 4 jajka ugotowane na
twardo posiekane do grubo, ukada warstwami w garnku. Posoli do smaku, zala wywa-
rem z grzybw i podgrza na maym ogniu, eby si nie przypalio. Mona lekko zamiesza.
Zgasi ogie i wla p szklanki mietany. Zamiesza i gotowe.

22. Naleniki ze sodk kapust

1 kg poszatkowanej kapusty, 2-3 cebule pokrojone w plastry dusi w garnku z dodatkiem

kilku yek wody i szklanki oleju. Gdy zmiknie posoli, doda dwa rozbetane jajka i
szybko zamiesza. Tym farszem nadziewa naleniki, skada w ruloniki lub w chusteczk i
obsmaa na gorcym oleju. Rwnie smaczne s smaone, jak na zimno.

23. Omlet wiejski

1 redniej wielkoci cebul przesmay na oleju, wkroi 3 ugotowane ziemniaki i gdy s

ju gorce, zala 2 ubitymi jajkami. Nie miesza, nie odwraca (jeli komu zaley, moe od-
wrci), doprowadzi do cicia jajek przez przechylenie patelni lub podnoszenie brzegw
omletu. Gotowy zoy na p i zsun na talerz.

24. Zapiekanka z pomidorami

P kg obranych, dojrzaych pomidorw (inspektowe si nie nadaj, s za kwane), kroimy

w plastry, podobnie jak ugotowanych ziemniakw. 30 dag pokrojonej w talarki cebuli du-
simy nie rumienic w 2 ykach oleju. W natuszczonym emaliowanym lub kamiennym na-
czyniu ukadamy warstwami ziemniaki, cebul i pomidory, oprszajc kad warstw sol.
Na grze kadziemy ziemniaki. Teraz naley rozmci 2 surowe jajka ze szklank mleka i 1
yk mki. Posoli i wyla na ziemniaki. Uoy na wierzchu kilka kawakw masa i suto
posypa tartym tym serem. Po 35-40 minutach zapiekania, rumiana, pachnca potrawa jest
ju gotowa.

25. Kotlety z sera z brukselk

Ok. 1 kg oczyszczonej i umytej brukselki, p kg marchwi pokrojonej w cienkie talarki; 1

spora cebula pokrojona drobno i uduszona w 1 yce oleju lub masa. Poczone jarzyny za-
lewamy p szklank wrztku i dusimy osolone pod przykryciem ok. 30 min.
4 grube plastry sera (ok. 10 dag kady) maczamy w mce, a nastpnie w rozbitym jajku i
utartej buce i natychmiast smaymy na rozgrzanym tuszczu na rumiany kolor. Serowe ko-
tlety podajemy z uduszon brukselk i tuczonymi ziemniakami.

109
 26. Chilijski budy z kapusty

Gwk kapusty biaej lub woskiej (ok. 1 kg) podzieli na wiartki, wyci gby i goto-
wa we wrztku ok. 7 minut. Potem osczy, a gdy przestygnie odcisn z wody. Nastpnie
przepuci przez maszynk do mielenia razem z 6 ugotowanymi, redniej wielkoci ziemnia-
kami, 2 przesmaonymi na oleju cebulami i 1 buk namoczon w mleku i odcinit. Do tej
masy naley doda dwa surowe jajka, 3-4 yki mietany, soli i pieprzu do smaku. Uoon w
naczyniu do zapiekania lub w formie budyniowej posypa pokrojonym drobno tym serem
(ok. 10 dag). Po 30 minutach zapiekania potrawa jest gotowa (jako budy do 1 godziny).
Mona podawa z sosem pomidorowym.

27. Omlet serowy

3 dag mki rozprowadzi dokadnie w p szklance mleka, malanki lub serwatki. Nastp-
nie dodawa kolejno 4 tka, a na kocu 15 dag, utartego tego sera. Do smaku sl i odro-
bina papryki. Osobno siekamy pczek naci pietruszki i dodajemy do masy razem z pian
ubit z 4 biaek. Na duej patelni rozgrzewamy tuszcz i wylewamy ca mas omletow. Po
5 minutach, gdy spd si lekko zrumieni, patelni naley wsun na par minut do rozgrza-
nego ju wczeniej piekarnika. Podzielony na 4 porcje omlet podajemy z ziemniakami puree i
zielon saat.

28. Jasiek z jarzynami

P kg biaej fasoli namoczy przez noc i ugotowa, solc pod koniec gotowania. Dwie
due cebule pokroi w kostk, zrumieni na oleju, doda dwie spore marchewki pokrojone w
supki, pi rednich pokrojonych w plastry pomidorw oraz (w sezonie) dwa strki czerwo-
nej papryki pokrojonej w cienkie paseczki. Jarzyny przez chwil podsmay, nastpnie zala
p szklank wrztku i udusi do mikkoci. Po ok. 30 minutach doda ugotowan fasol, sl,
troch pieprzu (niekoniecznie) i posypa zielon pietruszk. Mona podawa z ryem na
sypko, ziemniaki lub jako samodzielne danie, np. z pieczywem.

29. Nalenikowy torcik grzybowy

Naleniki przyrzdzamy wg przepisu na Naleniki z cebul. Farsz grzybowy: p kg lub

grzybw wieych, oczyszczonych, umytych i posiekanych drobno udusi w tuszczu i
paru ykach wody razem z du, pokrojon, rwnie drobno, cebul. Do uduszonych grzy-
bw dodajemy kilka yek ugotowanego ryu, 2-3 jajka na twardo posiekane niezbyt drobno,
troch tartej buki i dwie yki mietany. Sl i pieprz do smaku. W naczyniu do zapiekania
ukadamy warstwami naleniki, smarujc kady do grubo farszem. Na kocu nalenik. Za-
piekamy w gorcym piekarniku przez ok. 20 minut. Je mona z saat lub sosem pomido-
rowym.
Ten sam farsz mona rwnie zawija w naleniki i przysmaa kady na patelni. Zamiast
wieych grzybw mog by pieczarki (ok. p kg) i wtedy zamiast sosu pomidorowego le-
piej pasuje sos beszamelowy.

110
 30. Selery duszone w sosie mietanowym

1 kg selerw obranych i pokrojonych w kawaki ugotowa w niewielkiej iloci posolonej

wody razem z 30 dag pokrojonych w kostk ziemniakw. Do tego 3 pokrojone w pkrki
cebule, a po 15 minutach gotowania dooy p kg obranych ze skrki wieych lub mroo-
nych pomidorw (moe by rwnie koncentrat). Dola 2 yki oleju, posoli do smaku i
dusi jeszcze ok. 15 minut. Po odstawieniu z ognia wla p szklanki mietany.

31. Flaczki z jarzyn

Przyrzdzi naleniki z 1/3 iloci skadnikw podanych poprzednio, a nastpnie pokroi na

cienkie pasma o dugoci okoo 5 cm.
Warzywa: 20 dag marchwi, 20 dag kapusty woskiej, 15 dag porw, 15 dag selera, 10 dag
pietruszki, 2 cebule. Wszystko obra, pokroi i udusi w maej iloci wody z tuszczem. Za-
gci yk mki rozbetanej w wodzie, zagotowa i po odstawieniu z ognia doda p
szklanki mietany, pokrojone naleniki i przyprawy: pieprz, majeranek, imbir, gaka musz-
katoowa (odrobin) i oczywicie sl. Osobno poda tarty ty ser i papryk w proszku.

32. Rizotto z grzybami

W emaliowanym rondelku podgrzewamy 4 dag masa i 2 yki oliwy lub oleju. Na tuszcz
wrzucamy 1 redni pokrojon drobno cebul i 40 dag pokrojonych cienko grzybw, do tego
2 yki drobno posiekanej zielonej pietruszki. Dusimy do momentu, a cebula stanie si
szklista. Wtedy wsypujemy do rondelka 30-35 dag suchego ryu i dusimy z grzybami nastp-
ne 10 minut. Po tym czasie wlewamy 1 litr wywaru z warzyw oraz czubat yk przecieru
pomidorowego. Trzymamy rondelek przez nastpnych 20 minut pod przykryciem na maym
ogniu. Tu przed podaniem naley domiesza do rizotta 2 yki utartego tego sera. Na
pmisku rwnie posypa serem. Do tego zielona saata.

33. Placki z grzybw

P kg lenych grzybw lub pieczarek posiekanych drobno udusi przez 20 minut w 4 y-

kach oleju z dodatkiem posiekanej cebuli i zielonej pietruszki. Gdy grzybki przestygn, do-
da do nich 4 yki mki, 3 cae jajka, sl i pieprz do smaku. Z tej masy smay si mae pla-
cuszki po obu stronach i jada jako dodatek do duszonej kapusty, szpinaku lub ziemniakw z
wody.

34. Dynia z pomidorami

1 kg dyni obieramy, usuwamy pestki i mikk warstw wewntrzn, za jdrny misz

kroimy w drobn kostk. 1 du cebul siekamy i przesmaamy na 2 ykach oliwy lub oleju.
W poowie smaenia dodajemy 2 due, obrane i pokrojone pomidory. Po 5 minutach doda-
jemy kawaki dyni i wszystko dusimy jeszcze przez okoo 20 minut. Na kocu sl, ewentual-
nie pieprz i drobno posiekana na pietruszki.

111
 35. Ratatouille (potrawa jesienna)

P kg sparzonych, obranych ze skrki pomidorw, p kg cebuli pokrojonej w krki, p

kg kabaczkw i p kg bakaanw, obranych i pokrojonych w kostk. Na rozgrzan w pa-
skim rondlu oliw lub olej rzucamy przygotowane jarzyny, posypujc posiekanym zbkiem
czosnku, pieprzem, rozkruszonymi listkami rozmarynu i tymianku. Po uduszeniu we wa-
snym sosie, potraw naley posoli i podawa do ryu na sypko.

36. Kapusta z grzybami (potrawa zimowa)

1 kg kiszonej kapusty zalewamy 2 szklankami wody i gotujemy pod przykryciem na ma-

ym ogniu. Oddzielnie gotujemy 5 dag suszonych grzybkw w tej samej wodzie, w ktrej si
przedtem moczyy. Po ugotowaniu grzybki cienko pokrojone wkadamy do kapusty razem z
wywarem. Dodajemy przesmaon na oleju du cebule, zasmak z mki i oleju, sl i
pieprz. Tak kapust mona nadziewa naleniki, je sam, z ziemniakami lub z krokietami
ziemniaczano-orzechowymi.

37. Krokiety ziemniaczano-orzechowe

30 dag wieo ugotowanych ziemniakw utuc starannie lub przetrze, doda 5-8 dag
zmielonych orzechw, 1 cae jajko, czubat yk tartej bueczki, drobniutko posiekan i
usmaon cebulk i troch posiekanej zielonej pietruszki. Sl do smaku. Z tej masy robi si
mae krokieciki i po opanierowaniu smay na oleju. Gorce krokiety ukada si dookoa wy-
oonej na pmisku kapusty z grzybami.

38. Parzybroda

Gwk biaej kapusty rozkroi na cztery czci, wyci gb, a potem pokroi kapust na
kawaki wielkoci pudeka od zapaek. W emaliowanym garnku zala wrzc wod tak, eby
woda tylko przykrya kapust. Woy 2-3 listki laurowe i kilka ziarenek ziela angielskiego i
kilka ziarenek czarnego pieprzu. Posoli. Po kilku minutach gotowania doda 3-4 ziemniaki
pokrojone w kostk i dogotowa do mikkoci. W osobnym naczyniu poczy 1 -2 yki
czubate mki pszennej (moliwie z dodatkiem mki kukurydzianej) z 2-3 ykami oleju ro-
linnego i kilkoma ykami ostudzonego pynu z kapusty. Wymiesza dokadnie, wla do
kapusty i jeszcze raz zagotowa.

39. Zraziki z soi w sosie pomidorowym

20 dag ugotowanej i zmielonej soi, 1 jajko, 1 yka tartej buki, 1 yka surowego masa, 2
yki mleka, sl, pieprz, troch soku z cytryny.
Wymienione skadniki (oprcz cytryny) zmiesza dokadnie, formowa okrge zraziki,
obtacza w buce i smay na lekko zoty kolor. Uoy je w rondelku, zala wywarem z
ugotowanej soi zmieszanym z sokiem z cytryny, pogotowa 5 minut, a potem wla gorcy
sos pomidorowy i dusi jeszcze 15-20 minut. Najlepsze z ryem na sypko.

112
 40. Krokiety z soi

50 dag ugotowanej, zmielonej soi, 2 due usmaone cebule, 1 yka mki ziemniaczanej
lub kukurydzianej, 2 jajka, sl, pieprz. Zmiesza wymienione skadniki, ksztatowa krokiety,
obtacza w buce i smay na oleju. Z tak przyrzdzonej masy mona rwnie ksztatowa
gaeczki i gotowa bardzo wolno przez 10 minut w osolonej wodzie, a potem podawa z
ostrym sosem.

41. Kluski kadzione z soi

P kg ugotowanych i zmielonych po przestudzeniu kartofli, kg ugotowanej i zmielonej

soi, 15 dag mki, 1 jajko, 1 yka masa, sl.
Ze zmieszanej masy ksztatuje si w doniach okrge kluseczki, obtacza w mce, gotuje w
osolonej wodzie i podaje polane roztopionym masem.

42. Duszone jarzyny mieszane

Taka potrawa szczeglnie dobrze smakuje w zimie. Przygotowa 2 lub 3 jarzyny korze-
niowe wybrane spord nastpujcych: ziemniaki, marchew, rzepa, seler, skorzonera, paster-
nak. Oczyci, pokroi, woy do maej iloci wody i gotowa przez 15 minut. W tym czasie
przygotowa 2 lub 3 jarzyny zielone spord nastpujcych: kapusta, por, cebula, brukselka,
na selera. Pokroi, dooy do gotujcych si ju jarzyn i gotowa dalsze 15 minut. Po zdj-
ciu z ognia woy yeczk masa, a na talerzu posypa yk zmielonych orzechw lub
utartego sera.

43. Omlet

Rozgrza maso lub olej na patelni i przysmay lekko pokrojon w pkrki cebul. Na
gorc cebul wyla 2 jajka rozbetane z 3 ykami wody i sol. Na wierzch posypa utart
marchew i pokrojone drobno ziemniaki. Doprowadzi do cicia unoszc brzegi omletu.
Gotowy mona je np. z chlebem wasnego wypieku.

44. azanki z kapust

Zagnie ciasto na makaron i po rozwakowaniu pokroi na mae kwadratowe kluseczki,

wanie azanki. W ten sam sposb mona pokroi cienko usmaone naleniki. Osobno udu-
si poszatkowan kapust z pokrojon w kostk cebul. Odparowa, doprawi drug cebul,
usmaon na rumiano, sol i pieprzem do smaku. Kapust poczy z ugotowanymi i odce-
dzonymi azankami, wsypa kilka yek utartego, tego sera i mona je od razu, albo
jeszcze zapiec krtko w nagrzanym piekarniku.

113
 45. Zapiekanki makaronowe

Te same azanki lub gotowy makaron mona po ugotowaniu zapieka z rnymi innymi
jarzynami, np. ze szpinakiem, z pomidorami, albo z jajkami, grzybami, z jabkami, ze liw-
kami. Najprociej to ugotowany makaron pola na talerzu stopionym masem i posypa bez
zapiekania utartym serem tym, albo biaym, pokrojonym drobno.

46. Tarty

Ciasto na tart robi si z mki, poowy iloci tuszczu i jajka. Np. biorc 30 dag mki, trze-
ba doda 15 dag masa rolinnego. Posieka mk z tuszczem, wbi jajko, lekko posoli i
szybko zagnie. Potem niech poley w chodnym miejscu, podczas gdy robimy farsz. Na
przykad z cebuli: 40-50 dag cebuli pokroi, udusi w oleju, posoli, doda 2 jajka wymie-
szane dokadnie z szklanki mleka lub mietany. Do przestudzonej masy doda 2 yki tartej
buki i ewentualnie troch pieprzu do smaku.
Ochodzone ciasto rozwakowa, wyoy tortownic, podpiec 15-20 minut, a nastpnie
wyoy rwn warstw przygotowany farsz i dopiec przez nastpne 20 minut. Je mona na
ciepo lub na zimno.
Tak przygotowane ciasto mona napeni rwnie farszem przygotowanym w podobny
sposb jak z cebuli, ale zamiast cebuli daje si np. wygotowan kwaszon kapust, grzyby,
szpinak i co komu jeszcze do gowy przyjdzie.
Tart jako sodki deser przyrzdza si z owocami, np. ze liwkami, jabkami, winiami.
Wtedy jednak do masy mietanowo-jajecznej dodaje si jeszcze 1 szklank cukru. Ciasto
podpieka si wtedy razem z uoonymi na nim owocami, a potem zalewa si sosem i dopieka
do koca, a masa mietanowo-jajeczno-cukrowa zetnie si i lekko zrumieni.

47. Kluski kadzione z patkw owsianych

5-6 czubatych yek patkw owsianych namoczy na kilka godzin w 1 szklance wody, a
nastpnie doda 1 jajko, 2-3 szklanki mki, sl i, jeli kto ma, to 2-3 yki odywki amery-
kaskiej (mka sojowa z mk kukurydzian) albo 1 yk samej mczki sojowej lub 2 yki
samej mki kukurydzianej. Wody lub mleka tyle, eby ciasto byo troch rzadsze ni na ka-
dzione kluski z samej mki. Wymiesza dokadnie i na gotujc, osolon wod ka yk
kluseczki takiej wielkoci, jak kto lubi. Po wypyniciu gotowa jeszcze ok. 10 minut. Mo-
na podawa z masem, rnymi sosami lub przesmaon cebul.

48. Kluski leniwe

25 dag twaroku, 1 jajko, 15 dag mki kukurydzianej. Utrze razem, posoli lekko i na
wrzc wod ka yk mae kluseczki. Po wypyniciu gotowa jeszcze dwie minuty. Po-
krasi masem lub wieym olejem, posypa zielenin.

49. Ry z jabkiem (mae danie)

1 jabko obrane i pokrojone poddusi krtko w 3 ykach wody. Odstawi z ognia, domie-
sza 3 yki ugotowanego na sypko ryu. Jeeli jabko jest sodkie, to nie trzeba ju nawet

114
dodawa cukru ani miodu. Jeeli na I danie przygotujemy fasolk ziarnist z masem, a na II
ten ry, to mona uzna za trafny zestaw obiadowy. I jaki atwy!

50. Mae danie z patkw owsianych.

2-3 yki patkw owsianych zala wod (p szklanki) i przez chwil gotowa. Gdy woda
wsiknie, dola mleka i pogotowa jeszcze przez chwil. Rozrzedzi zimnym mlekiem do
podanej gstoci, doda yeczk miodu, p yeczki soku z cytryny (niekoniecznie) i y-
eczk umytych rodzynek.

51. Kasza krakowska z jajkiem sadzonym

2-3 yki kaszy krakowskiej ugotowa na p gsto z odrobin soli. Gdy jest ju mikka,
wyla na paski talerz, a na wierzchu pooy 1 lub 2 jajka sadzone.

52. Kluski kadzione z sosem pomidorowym.

Przyrzdzi ciasto z nastpujcych skadnikw: 2 szklanki mki pszennej, 1 szklanka mki

kukurydzianej, 2 jajka, 1 szklanka mleka i 1 szklanka wody, troch soli. Wymiesza starannie
i ka yk na wrzc, osolon wod mae kluseczki. Pogotowa 3-4 minuty. Podawa z
sosem pomidorowym agodnym.

53. Kulebiak

Zrobi ciasto drodowe z 30 dag mki, 1 jajka, kilku yek mleka, 10 dag masa i 4-5 dag
drody. W czasie gdy ciasto ronie, przyrzdzamy farsz z ryu, kapusty, grzybw i jajek na
twardo.
1 szklank ryu ugotowa na sypko w podwjnej iloci wody z sol, udusi i odparowa
maksymalnie p kg kapusty, udusi 20 dag pieczarek lub ugotowa 3 dag suszonych (w se-
zonie 30-40 dag wieych), ugotowa na twardo 3 jajka i pokroi w grub kostk, 1 cebul
zaszkli na 3-4 ykach oleju. Wszystko starannie poczy.
Wyronite ciasto rozwakowa, wyoy nim do szerok, podun blaszk i zostawi
tak dugie boki, aby po woeniu ostudzonego farszu mona byo zamkn go ciastem, for-
mujc duy pierg. Gdy podronie, upiec na lekko rumiany kolor. Nie je od razu, tylko po
okoo 20 minutach, gdy lekko przestygnie, bo jedzc bardzo gorcy nie czuje si jego smaku.

54. Zupojarzyna

Jest to potrawa dla samotnych, zakochanych, zapracowanych i nie wymagajcych, ktrzy

bez protestu jedz t sam potraw podgrzewan przez kilka dni. Zupojarzyna moe by jed-
nojarzynowa lub wielojarzynowa. Na wielojarzynow kroi si marchew, seler, cebul, kapu-
st, pory, ziemniaki i gotuje tak samo jak na zup z sol i olejem. Osobno rozrabia si z wod
kilka yek mczki sojowej lub odywki i wlewa do jarzyn i gotuje jeszcze ok. 20 minut, pil-
nie mieszajc, bo atwo przywiera do dna. Mona jeszcze pod koniec doprawi pomidorami

115
albo papryk, ale niekoniecznie. Tej potrawy wychodzi zawsze do duo i dlatego starcza na
kilka dni, ponadto jest do gsta i jedzc j ma si krzepice wraenie, e znajduje si w niej
to wszystko, czego nasz organizm potrzebuje.

55. Krokiety z ryu

1 szklank ryu ugotowa na sypko, dajc jednak do gotowania kilka yek wody wicej i
gotujc o 5-10 minut duej, eby si lekko rozklei. Do wystudzonego ryu doda du
cebul, pokrojon w kostk i usmaon na yce oleju, 1 jajko surowe oraz na kocu 2 ugo-
towane na twardo i pokrojone. Formowa z tej masy krokiety, obtaczajc je w tartej buce i
smay na maym ogniu, eby si lekko zrumieniy. Z tej proporcji wychodzi ok. 15 krokie-
tw.

56. Krokiety z ziemniakw i fasoli

Ugotowane ziemniaki odparowa i utuc. Ugotowan bardzo mikko fasol zemle razem
z przesmaon lekko cebul. Wymiesza razem, doda kilka zmielonych orzechw oraz 1
surowe jajko. Formowa krokiety, obtaczajc je w tartej buce i smay na oleju na maym
ogniu.
Moliwoci komponowania masy na krokiety s waciwie niewyczerpane. Mona je robi
z rozmaitych jarzyn, dodajc ziemniaki, ry, kasz jczmienn lub inn, zmieniajc proporcje
warzyw, tak eby otrzymywa potraw o dominujcej nucie smakowej np. selera, albo dyni,
albo marchewki, albo kaszy co kto lubi. Do robienia krokietw nadaje si doskonale zmie-
lony groch lub mczka grochowa, poczone z dowoln kasz, jarzynami, przyprawami sma-
kowymi itd. T sam mas krokietow mona te zapieka i robi co w rodzaju pasztetu z
dodatkiem grzybw, porw, czosnku, papryki lub co kto lubi lub co ma pod rk. Tak mas
mona rwnie zawija w naleniki lub licie kapusty i podawa tak samo jak popularne
gobki np. z sosem pomidorowym.

57. Jarski pasztet z grochu

Skadniki tego pasztetu s tak skomponowane, aby nie tylko by smaczny, ale eby dostar-
cza wszystkich aminokwasw egzogennych potrzebnych do syntezy penowartociowego
biaka. Lizyna jest w grochu, metionina w kaszach, seler, cebula i marchewka s rdem
tryptofanu i izoleucyny, a grzyby i jajka posiadaj wszystkie aminokwasy egzogenne.
1 kg namoczonego przez noc grochu (lepszy uskany, bo szybciej si gotuje)
1 szklanka ryu i 1 szklanka kaszy jaglanej
kg pieczarek
60 dag cebuli
1 duy lub 2 rednie selery, 3-4 marchewki, 1 por,
40 dag tartej buki
4-5 zbkw czosnku
5 jajek
2 szklanki wywaru z warzyw, np. z suszonych, 4 yki na 3 szklanki wody, gotowa ok 40
minut.
przyprawy: sl, pieprz, zmielona w rwnych czciach przyprawa jaowca, kminku i maje-
ranku, moe by troch Jarzynki.

116
 Groch ugotowa do mikkoci, dolewajc wywar z warzyw, moliwie odparowa, aby so-
su nie byo zbyt duo. Umyty ry i kasz ugotowa w 5 szklankach wody. Cebul pokrojon
w pkrki usmay na zoty kolor w 6 ykach oleju sojowego lub sonecznikowego. Pie-
czarki umyte i grubo pokrojone usmay osobno w 5 ykach oleju. Selery wyszorowa,
ugotowa w skrce, tak samo marchewk, i obra po lekkim przestudzeniu. Por pokroi w
pkrki i krtko dusi w 1 yce oleju i yki wody.
Wszystko przepuci przez maszynk do mielenia, doda tka jaj, part buk i przy-
prawy, wymiesza starannie rk. Na koniec woy pian ubit z biaek. Naoy do kilku
wskich, podunych foremek, natuszczonych i wysypanych tart buk. Piec ok. 1 godziny
w dobrze nagrzanym piekarniku. Z tej proporcji wychodzi przeszo 6 kilo pasztetu. Kanapki z
masem i plasterkami pasztetu s naprawd bardzo smaczne. Trzeba tylko uwaa, aby nie
doda zbyt duo pieprzu i nie przesoli, bo to moe zepsu ca kompozycj smakow pasz-
tetu.

58. Krokiety lub pasztet z grochu

Dwie szklanki grochu namoczy na noc i ugotowa, osobno ugotowa 1 szklank ryu, 4-
5 rednich cebulek udusi w 3 ykach oleju i 3 ykach wody (10 minut). Wszystko przepu-
ci przez maszynk, doda 1 lub 2 jajka i kilka yek utartej buki. Formowa mae krokiety,
obtacza w buce i smay krtko na oleju. T sam mas mona zapiec jako pasztet.

59. Pasztet z pieczarek

P kg pieczarek umytych i pokrojonych udusi w 1 yce oleju i 2 ykach wody razem z

1 du, pokrojon cebul. Namoczy 2-3 mae buki i po odciniciu przepuci przez ma-
szynk razem z odparowanymi grzybami. Doda 3 tka a na kocu pian ubit z 3 biaek.
Soli ostronie, aby nie zaguszy subtelnego aromatu pieczarek. Zapieka ok. 1 godziny w
kamionce lub innym naczyniu aroodpornym. Po ostudzeniu uywa do kanapek.

60. Pierogi z kaszy gryczanej z serem

Ugotowan na sypko kasz gryczan wymiesza ze wieym twarogiem w proporcji mniej

wicej p na p, nadziewa tym pierogi. Podawa z roztopionym masem.

61. Sos pomidorowy woski

30 dag pomidorw lub maa puszka koncentratu, 15 dag cebuli, 10 dag marchwi, 1 rednia
pietruszka, 20 dag selera. Pokrojone warzywa (oprcz pomidorw) poddusi lekko na kilku
ykach oleju, potem dola p szklanki wrzcej wody i dusi dalej pod przykryciem razem z
1 listkiem laurowym, 4 ziarnkami angielskiego ziela, sol i pieprzem. W poowie duszenia
doda pokrojone drobno 2-3 zbki czosnku, p yeczki papryki w proszku i ugotowane i
przetarte pomidory lub koncentrat. Osobno ugotowa wywar z warzyw (moe by np. gar
suszonych). Zrobi zasmak, rozprowadzi ostudzonym wywarem i poczy z przetartymi
jarzynami. Dla uatwienia mona je starannie utuc. Jeszcze raz wszystko zagotowa i poda-
wa do kaszy jczmiennej lub ryu na sypko, makaronu, tuczonych ziemniakw.

117
 62. Sos pomidorowy agodny

Udusi w maej iloci wody z 1 yk oleju: p kg pomidorw wieych lub mroonych

oraz 1 du pokrojon drobno cebul. Pomidory w razie koniecznoci mona zastpi 2 y-
kami koncentratu. Pomidory z cebul przetrze, zagci 2-3 ykami mki rozmieszanej w
wodzie, zagotowa, posoli do smaku, doda 2 yki mietany. Taki sos mona uywa do
klusek kadzionych, tuczonych ziemniakw, krokietw, ryu i kasz gotowanych na sypko,
do kapusty faszerowanej ryem, do pasztecikw.
Kada z wymienionych potraw bdzie na pewno smakowaa rwnie i z innymi sosami,
np. grzybowym, chrzanowym, koperkowym, cebulowym, ogrkowym. Do gotowanych ja-
rzyn pasuje lepiej sos beszamelowy, a do fasoli sos szary. Przepisy na te sosy mona znale
w kadej ksice kucharskiej, a jeeli autor zaleca niekiedy dodatek smalcu czy boczku, a-
two je zastpi olejem lub masem bez adnej straty dla smaku i wartoci sosu.

63. Sos z porw

Pory umy, oczyci, przekroi wzdu, a potem na drobne pkrki. Udusi krtko w
maej iloci wody z niewielkim dodatkiem drobno pokrojonych pieczarek. Zagci mk
pszenn lub kukurydzian. Uywa do wieych tuczonych ziemniakw, do ryu lub kro-
kietw.

64. Ry z groszkiem

T atw i smaczn potraw mona potraktowa jako pogotowie kulinarne, tak nieko-
potliwe jest jej przyrzdzanie. Ugotowany na sypko ry czymy z zagotowanym i odcedzo-
nym groszkiem z puszki (zalew mona dola do wody, w ktrej gotuje si ry) i mieszamy z
1 lub 2 ykami oleju sonecznikowego.

65. Pollenta

1 szklanka kaszy kukurydzianej, 3 szklanki wody, 1 cebula pokrojona w kostk, ptorej

yki oleju, jedno ubite jajko, p szklanki utartego sera.
Wsypa kasz do gotujcej, lekko osolonej wody i gotowa, mieszajc, 2-3 minuty. Wo-
y pokrojon cebul i znw gotowa ok. 15 minut. Wla olej. Teraz mona postpi dwoja-
ko: 1. ochodzi kasz, domiesza jajko i ser i zapieka przez 20 minut. 2. gotowa przez
nastpne 15 minut, a po odstawieniu z ognia domiesza jajko i ser i zaraz , podawa.

66. Kasza kukurydziana z biaym serem

Ugotowan na gsto kasz pooy na talerzu obok posolonego lekko wieego twaroku
lub rozgniecionego biaego sera. Moe suy jako lekkie danie obiadowe lub ciepa kolacja.

118
 67. Tortillas

1 szklanka mki kukurydzianej, ptorej szklanki mki pszennej, ptorej szklanki wody, 3
yki masa lub margaryny, 1 paska yeczka soli.
Zagotowa wod, doda poow porcji tuszczu. Odstawi na chwil z ognia i wsypa m-
k kukurydzian, starannie wymiesza i zagotowa. Potem zmniejszy ogie, garnuszek
przykry i gotowa jeszcze przez 5 minut. Woy reszt tuszczu, zamiesza i zostawi do
ostygnicia. Do ostudzonej mieszaniny wsypa mk pszenn z sol. Ugnie lekkie ciasto,
dodajc mki lub wody w miar potrzeby. Podzieli na 12 kawakw i utoczy z nich kulki.
Kad kulk spaszczy, a potem rozwakowa do rozmiarw przecitnego nalenika (ok. 15
cm rednicy). Podsypa mk, aby si nie przyklejay do stolnicy. Gotowe placki ka na
gorc, nie natuszczon patelni i ogrzewa ok. ptorej minuty z kadej strony, a poka
si na nich brzowe kropeczki. Gotowe ukada w gbokim talerzu i przykry serwetk.
Przed nastpnym spoyciem podgrza w ten sam sposb, jak byy przyrzdzane, ale ju tylko
przez kilka sekund. Meksykaczycy traktuj tortillas jako chleb i jedz je do wszystkiego.
Ale niektrym smakuj najbardziej bez adnych dodatkw, same.

68 Saatka z kalafiora

Kalafior ugotowany, wiey lub mroony, dzielimy na ryczki i na salaterce przekadamy

warstwami: zielonym groszkiem z puszki, plasterkami jaj na twardo i majonezem, solc lek-
ko kad warstw. Na wierzchu majonez. W sezonie kad warstw posypa koperkiem.

69. Saatka z selera

50 dag selerw, 25 dag jabek, 5 dag rodzynek, 20 szt. orzechw laskowych lub 15 wo-
skich, sok z cytryny, 1 yka miodu, p szklanki mietany.
Seler i jabka zetrze na tarce i skropi sokiem z cytryny. Orzechy wyuska i posieka,
mid rozmiesza ze mietan. Wszystko lekko posoli i wymiesza razem.

70. Saatka z sera i pomidorw

15 dag sera tego (edamski, gouda), 2 pomidory, jajko na twardo, may pczek szczy-
piorku, 2-3 yki gstej mietany, sl. Z pomidorw zdj skrk, zanurzajc je przedtem na
par sekund do wrztku. Pokroi w drobn kostk. W taki sam sposb pokroi ser i jajko,
posoli, wymiesza ze mietan i drobno posiekanym szczypiorkiem.

71. Saatka z makaronu

Trzy szklanki ugotowanego zimnego makaronu, 2-3 jajka na twardo, 15 dag sera gouda
lub podlaski (inny moe by te), 1 wikszy por, 2-3 rednie pomidory, odrobina soku z cy-
tryny.
Makaron wymiesza z pokrojonym w drobn kostk serem, jajkami, porem, posypa sol i
pieprzem. Na pmisku oboy plasterkami pomidorw, skropionych cytryn. Do tej saatki
podaje si sos ze mietany wymieszanej z 2 yeczkami agodnej musztardy, sol, pieprzem,
odrobin cukru i zielon pietruszk.

119
 72. Saatka jarzynowa z soj

25 dag ugotowanej soi, kwaszony ogrek, jajko na twardo, 25 dag ugotowanych ziemnia-
kw, ugotowany seler, due jabko.
Wszystkie skadniki pokroi saatkowe, wymiesza z soj doprawi sol, olejem z cytryny
lub majonezem.

73. Domowy twaroek

Aby unikn kopotw z codziennym kupowaniem wieego twaroku, warto robi go

samemu w domu.
Zsiade mleko po lekkim ogrzaniu w kpieli wodnej (bez ogrzewania, jak wykazuje do-
wiadczenie, te uzyskuje si dobry twaroek) zlewa na zoon gaz, pooon na sicie, a
sito na garnuszku. Dla przyspieszenia mona przechyla twaroek, unoszc boki ciereczki.
Rano mamy ju wiey twaroek, ktry przyprawia si wedug upodobania: szczypiorkiem.
posiekan cebulk, past pomidorow i papryk, utartymi na grubszej tarce rzodkiewkami,
ogrkiem lub po prostu tylko sol. Poniewa taki twaroek jest chudy, mona do niego do-
kada yk mietany.

74. Pasty do chleba

1. 20 dag twaroku, 2 yki mietany, 2 pokrojone pomidory bez skrki, 1 yka posiekane-
go szczypiorku. Zim zamiast pomidorw i szczypiorku bierzemy przecier pomidorowy i
cebulk.
2. 20 dag twaroku, pokrojony may ogrek, kilka utartych rzodkiewek. troch koperku,
yka mietany, sl.
3. 20 dag utartego twardego sera, 2 tka, 10 dag masa, 1 yeczka musztardy.
4. 20 dag bryndzy, 10 dag mietany, troch papryki w proszku, sl.
5. 30 dag twaroku, 1 yka mietany, kilka posiekanych orzechw, pokrojony wiey og-
rek, yka posiekanej natki pietruszki, sl.
6. 3 kostki topionego serka, 10 dag masa, posiekane jajko na twardo, sl, pieprz, natka
pietruszki.
7. 15 dag posiekanych i uduszonych pieczarek, 30 dag twaroku, 2 dag masa, 5 dag cebuli,
sl, pieprz, zielenina.
8. 3 jajka na twardo starte na tarce jarzynowej trzy posiekane cebulki, 10 dag masa, sl,
pieprz.
9. 20 dag sera tego startego na tarce jarzynowej, 30 dag twaroku, 10 dag masa, zmik-
sowa na gadk mas. Wymiesza z sol i kminkiem.

75. Kluski zapiekane po wgiersku

40 dag twaroku wymiesza z 2 jajkami, 10 dag mki i yk mki ziemniaczanej lub ku-
kurydzianej. Z tej masy ugotowa kadzione kluski w lekko osolonej wodzie. Odcedzi.
Osobno utrze jajko z 10 dag cukru, dola pl szklanki mleka, zala tym sosem kluski i za-
piec. Przed podaniem posypa cukrem pudrem, wymieszanym z cynamonem.

120
 76. Legumina z soi

25 dag ugotowanej i zmielonej soi, 3 jajka, 6 dag masa, pl szklanki cukru, 1/4 szklanki
mleka, troch pokrojonych orzechw, cukier waniliowy, rodzynki.
Utrze tka z cukrem i z masem, wla mleko, domiesza soj, cukier waniliowy, orze-
chy i rodzynki. Na kocu woy sztywno ubit pian i biaek. Zapieka lub ugotowa w
formie budyniowej. Podawa ze sodk mietank lub sokiem owocowym.

77. Suche ciasteczka z soi

35 dag ugotowanej, zmielonej soi, 20 dag mki, p szklanki mleka, 2-3 dag drody, 15
dag cukru, 15 dag masa, jajko, 10 dag maku, szczypta soli.
Mk wymiesza z cukrem i sol, posieka z masem, doda soj, drode rozpuszczone
w mleku, jajko i mak. Wakowa ciasto i wykrawa niego okrge ciasteczka. Piec na blaszce
na zoty kolor.

78. Ciasto z serem i jabkami

Ciasto skada si z 3 warstw: krka kruchego ciasta, warstwy jabek i warstwy serowej.
Ciasto przyrzdza si z 20 dag mki, 14 dag masa, dag cukru pudru, szczypty soli, jajka i p
paczki cukru waniliowego.
Skadniki siekamy noem, a gdy si pocz, formujemy kul rkami. Potem ciasto odpo-
czywa w chodzie przez godzin, a my w tym czasie ubieramy i kroimy w plasterki 3/4 kg
kwaskowatych jabek. Nastpnie 25 dag twarogu ucieramy z 5 dag masa, 8 dag cukru, jaj-
kiem, 3 ykami mietany, yk stoow proszku budyniowego i 1 yeczka cukru wanilio-
wego.
Na podpieczony w tortownicy spd z kruchego ciasta ukadamy jabka i nakrywamy je
mas serow. Powierzchni dobrze jest posmarowa tkiem zmieszanym z yk mietany,
ale niekoniecznie. W redniogorcym piekarniku zapiekamy przez 40 minut i zsuwamy na
podstaw tortow po zupenym wystygniciu.

79. Ry zapiekany z jabkami

20 dag ugotowanego na sypko ryu poczy z obranymi i pokrojonymi w plasterki (mog

by te na grubej tarce utarte) 4 duymi jabkami, 5 dag cukru i 2 ykami rodzynek. Osobno
ucieramy 10 dag masa, 10 dag cukru, dodajc kolejno 4 tka, sok z cytryny (niekoniecz-
nie) oraz szczypt cynamonu. Uzyskany krem czymy z ryem i na koniec dodajemy ostro-
nie pian ubit z 4 biaek. Zapiekamy przez ok. 40 minut. Tak przyrzdzony ry smakuje
doskonale na ciepo i na zimno.

80. Zapiekanka jabeczno-twarokowa

30 dag obranych i pokrojonych w plasterki jabek skrapiamy sokiem z cytryny i zasypu-

jemy yk cukru. Potem naley utrze 30 dag twaroku z 2 tkami, 4 ykami cukru, 2

121
czubatymi ykami kaszki manny, zmieszanej z 1 yeczki proszku do pieczenia. Mas
twarogow poczy z jabkami i z pian ubit z 2 biaek. Zapieka przez godzin w redniej
temperaturze. Przed wsuniciem do piekarnika mona jeszcze posypa 2 ykami pokruszo-
nych herbatnikw.

81. Kruche ciasto z patkw owsianych

1 szklanka miodu (w wersji oszczdnej cukru, rozpuszczonego w 2 ykach gorcej wo-

dy) 1 szklanka rozpuszczonego masa (w wersji oszczdnej masa rolinnego)
2 jajka
1 szklanka mki
4 szklanki patkw owsianych.
Poczy i starannie wymiesza 3 pierwsze skadniki pynne, a osobno poczy i wymie-
sza 2 nastpne skadniki stae. Zmiesza razem, rozoy na blaszce i piec ok. 40 minut, a
si ozoci. Zaraz po wyjciu z piecyka pokroi na mae porcje i ostudzi w blaszce. Dobre dla
dzieci, zwaszcza ta wersja rozrzutna. Zaspokajaj potrzeb sodyczy w nieszkodliwej po-
staci. Spord dorosych jedni za tym przepadaj, a innym zupenie nie smakuje.

82. Chleb domowy z otrbkami

1 kg mki pszennej, 4-5 szklanek otrbkw pszennych, 3 paskie yeczki soli kamiennej,
2 yki oleju sojowego, 10 dag drody i ewentualnie szklanka odywki sojowo-
kukurydzianej albo 1 szklanki samej mki kukurydzianej lub samej mczki sojowej co
kto ma. Doskonay efekt smakowy daje dodanie 3 yek odywki Soyavit.
Drode rozpuci w letniej wodzie, a sl w drugim naczyniu w 1 szklance wody.
Wszystkie suche skadniki wymiesza dokadnie i dodawa stopniowo: sl, drode, olej i
letniej wody tyle, eby otrzyma konsystencj zwartego ciasta chlebowego. Dokadnie wy-
miesza, eby wszystkie skadniki poczyy si cakowicie, co nie znaczy jednak, e ciasto
naley miesza godzinami. Foremki lekko posmarowane olejem napeni do poowy, posta-
wi w ciepym miejscu do ronicia na ok. 1 do 1 godziny. Potem piec w takiej temperatu-
rze, aby chleb mg pozostawa w piecu nie mniej ni 1 godzin i 20 minut, nie przypalajc
si. Idealny czas pieczenia wynosi 2 godziny. Wyjmowa z foremek nie pniej ni w 10
minut po wyjciu z pieca, bo ciasto wilgotnieje od spodu.
eby mie chleb jeszcze zdrowszy i smaczniejszy, szczeglnie wartociowy dla maych
dzieci, warto zaopatrzy si w taki starowiecki, rczny mynek do kawy i pszenic. Pszenic
umy na sicie, wysuszy, a potem zemle na mynku tyle, eby na 1 kg mki i 4 szklanki
otrb byo tej zmielonej pszenicy chocia 2-3 szklanki.
Z tego samego ciasta chlebowego, tylko troch rzadszego, mona te robi placuszko-
bueczki, grahamki. Patelni lekko natuci olejem, tak jak do smaenia nalenikw, i ka
yk kupki ciasta, wielkoci maej buki. Smay z obu stron pod pokrywk, na bardzo ma-
ym ogniu przez ok. 10-15 minut. Upieczone placuszki mona przekroi w poprzek, tak jak
buki i je posmarowane masem. Jeli woy si je do plastikowej torebki, to przechowuj
si przez 2-3 dni. Najlepiej w lodwce.

122
 83. Czapati buki makrobiotyczne

Dieta makrobiotyczna zaleca buki zwane czapati. Oto przepis.

1 litr mki pszennej razowej
2 yki stoowe kaszy kukurydzianej lub patkw owsianych
2 yki mki ytniej razowej
1 yeczka soli
1 litr gorcej wody
Po wymieszaniu suchych skadnikw dolewamy wody i mieszamy dokadnie yk. Rk
nie wyrabia. Z tego ciasta formujemy kule i obtaczamy je w mce. Takich buek powinno
by 15 sztuk. Na natuszczonej blaszce ukadamy buki, spaszczajc je lekko noem i naci-
najc na krzy. Pieczemy w gorcym piekarniku 20 minut, a nastpnie po przewrceniu jesz-
cze przez 15 minut.

84. Pasta makrobiotyczna do chleba

3 kopiaste yki mki pszennej razowej zrumieni na suchej patelni, a nastpnie dola tak
ilo ciepej wody, aby powsta gsty sos. Dokadnie rozprowadzi, aby nie byo grudek i
gotowa przez 20 minut, solc do smaku. Po ugotowaniu poczy z uduszonymi i przetarty-
mi jarzynami, np. marchwi, cebul, chrzanem, selerem, koperkiem itp. Cao gotujemy
jeszcze przez 5 minut. Zastudzony w salaterce sos jest doskonaym smarowidem do chleba.

85. Mleko z soi

(wg Ruth Bircher Eating Your Way to Health)

1 szklank soi umy i osuszy

2. zemle w mynku do orzechw
3. dola 5 szklanek wody
4. moczy przez 2 godziny
5. gotowa przez 20 minut w wodzie, w ktrej si moczya, mieszajc przez cay czas
6. przetrze przez sito
7. dola wody tyle, aby uzyska konsystencj krowiego mleka
8. doda sl i cukier do smaku i ostudzi.
W Anglii sprzedaje si gotowe mleko rolinne w proszku.

W ksice Frances Moore Lappe Dieta dla malej planety oprcz rozwaa teoretycz-
nych, zamieszczonych jest przeszo 200 przepisw kulinarnych tak skomponowanych, aby
uzyska w nich trafne poczenia biakowe. Obecnie ju wiadomo, e wszystkie potrzebne
aminokwasy egzogenne nie musz wcale wystpowa w jednej potrawie, ale dla osb lkaj-
cych si niedoborw biakowych po odrzuceniu misa, mog si przyda. Zwaszcza, e przy
kadym przepisie autorka podaje ilo zawartego w niej biaka oraz informuje, ktre skadni-
ki s rdem uzupeniajcych si aminokwasw. Oto kilka przykadw, ktre warto chyba
wyprbowa, niezalenie od ich walorw biakowych.

123
 86. Kus-kus

Z podanych proporcji otrzymuje si 6 porcji, a kada zawiera ok. 13 g biaka, co pokrywa

30 do 36% dziennego zapotrzebowania.
Caa potrawa skada si z ryu ugotowanego na sypko, mieszaniny fasolowo-jarzynowej i
sosu. rdem uzupeniajcych si aminokwasw s fasola i ry.
1. Ugotowa 2 szklanki ryu w 4 szklankach wody z sol.
2. Ugotowa 1 szklanki fasoli.
3. Przyrzdzi sos jarzynowy w nastpujcy sposb: na oleju przysmay 1 du cebul,
seler, 25 dag grzybw, 4 rednie marchewki, dodajc w czasie smaenia: 2 yeczki ko-
perku, listek laurowy, 2 yeczki zielonej pietruszki, 1-2 yeczki utartego chrzanu, zbek
czosnku, p yeczki zmielonych ziarn gorczycy, sl i pieprz do smaku. Nastpnie wla
2 szklanki wywaru z jarzyn, nakry i dusi 10 minut, po czym poczy z ugotowan po-
przednio fasol. Potrawa powinna mie konsystencj gstej zupy.
4. Sos. Ubi na parze jajko ze szklank mleka, doda p szklanki cukru i p yeczki
zmielonych ziarn gorczycy. Do tego szklanka sosu pomidorowego i troch winnego octu.
Wszystko utrze i podgrza.
5. Nakada na talerze ry, nastpnie mieszanin fasolowo-jarzynow i polewa sosem.
Autorka pisze, e trud wykonania tej potrawy wynagradza jej niepowtarzalny smak.
Warto sprbowa!

87. Tortillas z grochem i sosem pomidorowym

Z podanych proporcji otrzymuje si 4 porcje, a kada zawiera 16 g biaka, co pokrywa 37

do 44% dziennego zapotrzebowania.
1. Przygotowa tortillas, wystarczy 8 sztuk.
2. Ugotowa 1 szklank grochu lub fasoli.
3. Usmay na oleju pokrojon cebul z 2 zbkami czosnku i szklanki rozgniecionych
ziarn sezamowych lub orzechw, poczy z grochem (fasol) i t mas nadziewa tor-
tillas.
4. Przyrzdzi mas z pomidorw i cebuli do polewania nalenikw: przesmay razem na
oleju 3 due pomidory, du cebul, zbek czosnku, p yeczki kminku i kolendry, 2
yki orzechw.
W tej potrawie rdem uzupeniajcych si aminokwasw s ziarna sezamowe i fasola
oraz fasola i jogurt, ktrym autorka radzi popija gotowe tortillas.

88. Musaka bezmisna

Z podanych niej proporcji uzyskuje si 6 porcji musaki, kada zawiera ok. 14 g biaka, co
pokrywa 32 do 39% dziennego zapotrzebowania.
Na pocztku gotujemy szklank ryu i p szklanki grochu. Potem obieramy duy kaba-
czek i kroimy go w plastry. Przesmay du cebul w 2 ykach oleju, doda do niej ugoto-
wany ry i przetarty groch. Do tego doda 3 yki pasty pomidorowej, 3 yki zielonej pie-
truszki, szczypt cynamonu, sl i pieprz do smaku.
W kamionce uoy plastry osolonego kabaczka, lekko obsmaone na oleju, a na to wyo-
y doprawion mieszanin z ryu i fasoli.
Osobno robi si sos mczno-serowy. Najpierw zasmaka z 4 yek oleju i 3 yek mki,
rozprowadzona 2 szklankami mleka. Po ostudzeniu naley doda 2 jajka i 20 dag twarogu.

124
 Ry w kamionce posypa tart buk i tartym serem, a nastpnie zala sosem mczno-
serowym. Wszystko razem zapieka 45 minut i wyj z pieca na 20 minut przed podaniem.
Potrawa podgrzana nastpnego dnia zyskuje na smaku i zapachu.
Komplet aminokwasw uzyskuje si tu przez poczenie ryu z fasol oraz fasoli z mle-
kiem.

89. Sodko-kwana faszerowana kapusta

Z podanych skadnikw uzyskuje si 4 porcje, kada zawiera ok. 9 g biaka, co pokrywa

21 do 25% dziennego zapotrzebowania.
Przygotowa 12 duych lici kapusty zanurzajc je w gorcej wodzie. Ugotowa 1 1/4
szklanki ryu oraz p szklanki mczki grochowej lub sojowej. Przyrzdzi sos pomidorowy
z sokiem z cytryny.
Usmay du cebul na 2 ykach oleju i doda do niej p szklanki posiekanych orze-
chw lub ziarn sonecznikowych, pask yeczk kminku i 3 yki rodzynek. Razem smay
jeszcze przez 2 minuty. Poczy z ryem i grochem, a nastpnie wla cz przygotowanego
sosu pomidorowego.
Na kady li kapusty nakada po 3 yki farszu, zawija i ukada ciasno w garnku. Po-
la reszt sosu i gotowa jeszcze dotd, a kapusta zmiknie. Przed podaniem pola jogur-
tem.
rdem uzupeniajcych si aminokwasw s tu groch i ry oraz ziarna sonecznika i jo-
gurt.
Przepis moe robi na polskim konsumencie wraenie szokujce, ale po ugotowaniu oka-
zuje si, e danie jest znakomite. Nawet ten jogurt dodaje niezrwnanego smaku.

90. Suflet z sera i makaronu

Po przygotowaniu otrzymuje si 6 do 8 porcji, kada zawiera ok. 14 g biaka i pokrywa 32

do 39% zapotrzebowania.
Najpierw ugotowa 25 dag cienkiego makaronu. Osobno zmiesza razem 3 tka, 10 dag
masa, 2 yki miodu, p kg twarogu i 1 buteleczk jogurtu. Poczy z makaronem, rodzyn-
kami i pian ubit z 3 biaek. Naoy do natuszczonego naczynia do zapiekania, posypa
tart buk i skropi masem. Zapieka 45 minut. rdem uzupeniajcych si aminokwasw
s mka i twarg oraz jogurt.

91. Naleniki z patkw owsianych

Z podanych skadnikw uzyskuje si 6 porcji (ok. 20 nalenikw), kada porcja zawiera

10 g biaka, co pokrywa 23 do 28% zapotrzebowania dziennego.
Namoczy na noc 1 szklanki patkw owsianych.
Zmiesza razem: p szklanki wody, p szklanki mleka w proszku i 1 yk miodu.
Ubi 2 jajka ze szklank mki, yeczk sody i p yeczki soli.
Do namoczonych patkw doda 2 szklanki malanki lub chudego mleka, poczy z mas
mczno-jajeczn i wodno-miodow. Z tego smay naleniki. Autorka radzi jednak zostawi
ciasto do nastpnego dnia i smay po 24 godzinach, bo wtedy s znacznie smaczniejsze.
rdem uzupeniajcych si aminokwasw s tu mka i mleko.

125
 92. Jasiowe placuszki (Johnny cakes)

Z podanych skadnikw wychodzi 6 porcji (ok. 24 placuszki), kada zawiera ok. 6 g bia-
ka, co pokrywa 14 do 17% dziennego zapotrzebowania.
Najpierw rozprowadzi p szklanki mleka w proszku w szklance wody. Osobno zmiesza
ubite jajko z 2 ykami oleju i yk miodu. Poczy nastpujce suche skadniki: szklanka
mki kukurydzianej, 1/3 szklanki mczki sojowej lub grochowej, szklanki mki pszennej
(lub troch wicej, jeli trzeba). Wszystko razem poczy i smay mae placuszki na oliwie
lub na oleju.
Uzupeniajce si aminokwasy pochodz z kukurydzy, grochu, mleka i mki pszennej.

Klinika Bircher Bennera w pobliu Zurychu szynie ze smacznej i zdrowej kuchni. Ksika
kucharska Ruth Bircher Eating Your Way to Health zawiera mnstwo ciekawych przepi-
sw, ktre w odrnieniu od przepisw F. Moore Lappe s bardzo proste i atwe w wykona-
niu. Dwa z nich przedstawiam poniej jako przykady.

93. Milotto z jarzynami

Skadniki: 2 yki oleju rolinnego, pokrojona cebula, szklanka pokrojonych warzyw:

por, seler, marchew lub marchew i groszek, 20 dag kaszy jaglanej, 3 szklanki
wywaru z warzyw, troch rozmarynu i soli, 2 yki utartego sera (niekoniecz-
nie).
Wykonanie: 1. rozgrza tuszcz na patelni i zeszkli cebul
2. doda jarzyny, kasz, rozmaryn i smay razem przez kilka minut
3. wla wywar z warzyw i gotowa przez 20 minut
3. gotow potraw posypa utartym serem i wirkami masa.

94. Czysta zupa ryowa

Skadniki: yka oleju sojowego

pokrojona cebula
marchewka
kawaek drobno pokrojonego selera
p pokrojonego pora
3 yki ryu
2 litry wywaru z warzyw
koperek.
Wykonanie: 1. przesmay cebul na oleju
2. doda pozostae jarzyny i smay dalej
3.wla wywar, wsypa ry i gotowa 20 minut
4. na kocu wsypa pokrojony koperek.

126
 95. Propozycje potraw dla dzieci

Na zakoczenie kilka prostych rad dla matek, ktre gowi si codziennie, co da dziecku
do jedzenia, co mu ugotowa, eby byo niezbyt pracochonne a zdrowe i smaczne, i eby nie
byo kopotw z nabyciem potrzebnych do tego produktw. Niektre z proponowanych niej
potraw mona znale wrd podanych poprzednio, dorosych przepisw, a inne to nazwy
da prostych i dobrze znanych. Wszystkie s na og przewidziane dla dzieci powyej 1 roku,
chocia niektre mona podawa i modszym.

1. Zupka jarzynowa przecierana z dodatkiem fasoli.

2. Zupka jarzynowa przecierana z dodatkiem patkw owsianych
3. Jarzyna (marchewka kapustka buraki kalafior szpinak dynia posypane na talerzu zmie-
lonymi orzechami)
4. Kasza na pgsto z odrobin wieego masa (krakowska, kukurydziana, gryczana,
manna)
5. Krokiety z ryu
6. Krokiety z jarzyn
7. Naleniki z kasz gryczan
8. Szpinak z tuczonymi ziemniakami i jajkiem usmaonym na parze.
9. Makaron domowej roboty z masem ( kg mki pszennej, kg kukurydzianej)
10. Leniwe pieroki (z dodatkiem mki kukurydzianej).
11. Jabka obsmaane w ciecie
11a. Ry z jabkami (mae danie)
12. Kapusta faszerowana z ryem
13. Krupnik z kaszy jczmiennej na jarzynach
14. Sos pomidorowy agodny do polewania kaszy jaglanej, kukurydzianej, tuczonych
ziemniakw, ryu, makaronu domowego
15. Kasza krakowska z surowym tartym jabkiem, ewentualnie posodzona miodem
16. Kasza gryczana wymieszana z lekko przesmaon cebulk
17. Pilaw z ryu
18. Barszcz czerwony z ziemniakami
19. Zupa pomidorowa z lanymi kluskami
20. Ziemniaki po nelsosku
21. Milotto
22. Naleniki z twarokiem
23. Kluski kadzione z patkw owsianych
24. Kluski leniwe.

Te kilka propozycji mona potraktowa jako inspiracj do snucia dalej ju wasnych po-
mysw.
Po mozolnym przytoczeniu prawie setki przepisw, mniej lub wicej udatnych, praco-
chonnych i smakowitych, przypomniaam sobie tak historyjk z ycia, ktra moe posuy
jako melancholijny komentarz oraz inspiracja do refleksji nad wartoci niektrych ludzkich
pracowitych poczyna.
Moja znajoma jest bardzo dobr gospodyni. Wrd krewnych i znajomych synie zwasz-
cza jej kunszt kulinarny. Gotuje wietnie, nadzwyczajne. pomysowe potrawy. Poniewa jest
nie tylko dobr kuchark, ale i dobr matk, pragnie swoimi umiejtnociami suy przede

127
wszystkim wasnym dzieciom. Po pracy pdzi wic do domu, aby zdy przyrzdzi im co
smacznego, zanim wrc ze szkoy.
Zwyczajem zapracowanych on i matek cz prac obiadowych wykonuje ju poprzed-
niego dnia wieczorem. Gotuje wtedy np. buraki w caoci, kasze lub ry, dusi pieczarki, aby
nastpnego dnia poczy owe pfabrykaty razem, rozdrobni, doprawi i wyczarowa z
nich wspaniae potrawy.
Pewnego dnia biega jak zwykle do domu, snujc ju w mylach pomysy nowych sym-
fonii smakowych. Jednak po wejciu do kuchni stwierdzia ze zdumieniem, e wszystkie
przygotowane wieczorem pfabrykaty kulinarne gdzie znikny. Ani ladu po ugotowa-
nych w caoci burakach, zostay tylko upinki, ani ladu ugotowanego ryu, ani jabek do
saatki. Poszukaa dzieci. Siedziay cichutko w ktku, pene poczucia winy. Wreszcie, zapy-
tane wprost o losy maminych surowcw, wyznay buntowniczo: Ucieklimy z ostatniej
lekcji, eby zdy zje te wszystkie pyszne rzeczy, zanim ty je znw z e p s u j e s z!

128
 Spis potraw

1. Zupa krem z ziemniakw

2.Zupa serowa z grzankami
3. urek z ziemniakami
4. Zupa gospodarska
5.Krupnik kukurydziany
6. Barszczyk aromatyczny
7.Zupa z porw
8. Zupa cebulowa
9. Zupa z soi
10. Barszcz ukraiski
11. Zupa fasolowa agodna
12. Zupy jarzynowe pasteryzowane wg Macieja Lemejdy
13. Zapiekanka z kaszy jaglanej
14. Pilaw jarski
15. Brukselka z ryem
16. Zapiekanka z ziemniakw i cebuli
17. Zapiekanka z kalafiora
18. Naleniki z farszem cebulowym
19. Naleniki z kasz gryczan
20. Naleniki z twarokiem
21. Kartofle po nelsosku
22. Naleniki ze sodk kapust
23. Omlet wiejski
24. Zapiekanka z pomidorami
25. Kotlety z sera z brukselk
26. Chilijski budy z kapusty
27. Omlet serowy
28. Jasiek z jarzynami
29. Nalenikowy torcik grzybowy
30. Selery duszone w sosie mietanowym
31. Flaczki z jarzyn
32. Rizotto z grzybami
33. Placki z grzybw
34. Dynia z pomidorami
35. Ratatouille (potrawa jesienna)
36. Kapusta z grzybami (potrawa zimowa)
37. Krokiety ziemniaczano-orzechowe
38. Parzybroda
39. Zraziki z soi w sosie pomidorowym
40. Krokiety z soi
41. Kluski kadzione z soi
42. Duszone jarzyny mieszane
43. Omlet
44. azanki z kapust
45. Zapiekanki makaronowe
46. Tarty

129
47. Kluski kadzione z patkw owsianych
48. Kluski leniwe
49. Ry z jabkami (mae danie)
50. Mae danie z patkw owsianych
51. Kasza krakowska z jajkiem sadzonym
52. Kluski kadzione z sosem pomidorowym
53. Kulebiak
54. Zupojarzyna
55. Krokiety z ryu
56. Krokiety z ziemniakw i fasoli
57. Jarski pasztet z grochu
58. Krokiety lub pasztet z grochu
59. Pasztet z pieczarek
60. Pierogi z kaszy gryczanej z serem
61. Sos pomidorowy woski
62. Sos pomidorowy agodny
63. Sos z porw
64. Ry z groszkiem
65. Pollenta
66. Kasza kukurydziana z biaym serem
67. Tortillas
68. Saatka z kalafiora
69. Saatka z selera
70. Saatka z sera i pomidorw
71. Saatka z makaronu
72. Saatka jarzynowa z soj
73. Domowy twaroek
74. Pasty do chleba
75. Kluski zapiekane po wgiersku
76. Legumina z soi
77. Suche ciasteczka z soi
78. Ciasto z serem i jabkami
79. Ry zapiekany z jabkami
80. Zapiekanka jabeczno-twarokowa
81. Kruche ciasto z patkw owsianych
82. Chleb domowy z otrbkami
83. Czapati buki makrobiotyczne
84. Pasta makrobiotyczna do chleba
85. Mleko z soi
86. Kus-kus
87. Tortillas z grochem i sosem pomidorowym
88. Musaka bezmisna
89. Sodko-kwana faszerowana kapusta
90. Suflet z sera i makaronu
91. Naleniki z patkw owsianych
92. Jasiowe placuszki
93. Milotto z jarzynami
94. Czysta zupa ryowa
95. Propozycje potraw dla dzieci.

130
 Na nowej ciece

W cigu ostatnich lat wiat przeszed dug drog, wiodc do zrozumie-

nia niektrych wasnych problemw. Nie znaleziono wprawdzie ostatecz-
nych rozwiza, ale kierunek koniecznych przemian zosta ju rozpoznany
przynajmniej przez pewn cz modych ludzi jest to kierunek odchodze-
nia od marnotrawienia i zanieczyszczania ywnoci.

Frances Moore Lapp

Diet for o Small Planet

Aktualny stan wiedzy o ywieniu, mimo wielkich osigni ostatnich lat, nie pozwala na
udzielenie odpowiedzi na wszystkie pytania dotyczce prawidowego odywiania i nie daje
dostatecznie mocnych podstaw do ustalenia optymalnej diety dla kadego. Mimo wszystko,
znacznie wicej ni rozwiza, pozostaje w niej jeszcze pyta bez odpowiedzi. Pytania te
dotycz zarwno niektrych prawidowoci procesw trawienia i przemiany materii jak i
wartoci biologicznej pokarmw. Czy biaka, tuszcze, wglowodany i biokatalizatory to jest
ju wszystko, co moe mie dla czowieka znaczenie pokarmowe? I czy wszystkie te sub-
stancje maj jednakowo korzystny wpyw na jego zdrowie? Moe w pewnych niedocenio-
nych i nie do wyranie zalecanych pokarmach znajduje si jeszcze jakie nieznane co,
ktrego odkrycie w przyszoci zaskoczy nas tak samo jak niegdy odkrycie witamin? Moe
to niewiadome co bardziej ni wszystko inne decyduje o wartoci tego, co jadamy? Czy
to, co suy jednym, jest na pewno rwnie dobre i dla wszystkich innych? Moe rodzaj ludzki
dzieli si na jakie wsze grupy osobnikw, wrd ktrych jedni dostosowani s lepiej np.
do jadania pokarmw warzywnych, a inni do zboowych, a jeszcze inni wanie do owocw?
Najprawdopodobniej zapotrzebowanie na skadniki pokarmowe jest u czowieka tak samo
zindywidualizowane, jak jego twarz, sylwetka, osobowo, percepcja. Pytanie Co ty ja-
dasz? zadawane przez szukajcych dobrych rad dla siebie, jest wobec tego o tyle niewa-
ciwie sformuowane, e informacja o tym, co ja jadam, nie stanowi wystarczajcej wska-
zwki do tego, co ty moesz lub powiniene jada. Jedzenie jest spraw bardzo indywidualn
i osobist, apetyt i smak wyraaj nie tylko potrzeby organizmu, ale ca osobowo czo-
wieka. A przecie wiadomo, jak ogromna jest wrd nich rnorodno. Trafnie ujmuje t
spraw prof. Antoni Horst: ... w pozornym chaosie przemiany materii panuje porzdek, r-
ny u poszczeglnych organizmw o tyle, o ile rni si genotyp jednego osobnika od genoty-
pw innych. Skoro w wyniku swobodnej kombinacji olbrzymiej liczby genw, nie ma prak-
tycznie dwch jednakowych osobnikw w caej populacji ludzkiej, to udzia rodowiska w
ksztatowaniu si poszczeglnych organizmw musi mie rwnie sobie waciwe cechy
(Ekologia czowieka).
Jednym sowem, nie ma takiej diety, ktra byaby rwnie odpowiednia dla kadego i ka-
dy musi znale swoj wasn diet, jeli chce by zdrowy, mody, adny i szczliwy. An-

131
glosasi dla sformuowania tego ideau uywaj trzech sw: zdrowy, szczliwy i wity
healthy, happy and holy.
W zwizku z tym nie kady, kto odrzuca dotychczasow misn diet i zbacza z ubitego
traktu przyjtych powszechnie, konwencjonalnych sposobw odywiania, potrafi od razu i
bez adnego wysiku znale swoj ciek, ten najwaciwszy dla siebie zestaw pokarmw.
Przy ogromnej iloci rnych informacji ywieniowych atwo poczu si zagubionym i zdez-
orientowanym. Czy najwaniejsze jest, aby jada np. czosnek ze wzgldu na selen, czy jabka
ze wzgldu na pektyny, czy zielon pietruszk ze wzgldu na witamin C, czy pi mleko ze
wzgldu na wap'? A czy czego jeszcze nie przeoczyem, a jeeli akurat co bardzo potrzeb-
nego mnie wanie szkodzi, to co wtedy? Czasem znw zachodzi sytuacja odwrotna, kiedy
nie oszaamia bogactwo nowych informacji, lecz dezorientuje ich niedostatek. Bywa tak, e
kto zupenie dotd nie wprowadzony w skomplikowane problemy ywieniowe, chwyta jak
jedn lub dwie przypadkowe informacje na ten temat, i poprzestajc na tym, naraa si na
popadnicie w pozorn wiedz o ywieniu.
Wiadomo ju, e nie mona liczy na jedn uniwersaln diet, ktra by kademu odpo-
wiadaa i jednakowo dobrze suya. Bo oprcz zrnicowania genetycznego dziel nas jesz-
cze m.in. rodzaje przebytych chorb i te, na ktre cierpimy obecnie oraz stopie ich zaawan-
sowania. Potrzeby jedzeniowe s wic w zwizku z tym niejednakowe i te wanie indywidu-
alne potrzeby kady musi sam w sobie odnale. I znw prof. Antoni Horst: Potrzeby y-
wieniowe czowieka (...) nie mog by zaspokajane tylko w skali caej populacji coraz pil-
niejsze staje si zaspokojenie indywidualnych potrzeb poszczeglnych osb. Moe dlatego
mwi si, e sztuka jedzenia jest sztuk ycia.
Jako najlepszy drogowskaz mog w tych poszukiwaniach posuy naturalne mechanizmy
biologiczne, w ktre wyposayy nas dowiadczenia milionw lat ewolucji zmys smaku,
zmys powonienia i apetyt: Wystarczy ich nie deprawowa, aby suyy nieomylnie.
Niezdeprawowany, zdrowy apetyt sygnalizuje brak pewnych potrzebnych substancji w or-
ganizmie. Mechanizm tego zjawiska polega na tym, e z wntrza organizmu dociera do m-
zgu informacja o okrelonych niedoborach pokarmowych, a mzg z kolei przekazuje t in-
formacj mechanizmowi aknienia. W czasie jedzenia natomiast sygnay smakowe przebie-
gaj w kierunku odwrotnym. Za porednictwem wrae smakowych mzg odbiera informa-
cj o jakoci substancji pokarmowej i wysya w gb organizmu sygna powodujcy wydzie-
lanie enzymw odpowiednich do jego strawienia. Niestety, u znacznej wikszoci ludzi we
wspczesnym cywilizowanym wiecie mechanizmy te zostay w ogromnym stopniu wynatu-
rzone i pozbawione w ten sposb swojej biologicznej funkcjonalnoci. Dociera do nas jednak
jeszcze inny sygna ostrzegawczy, ktrego wystarczy nie zagusza; aby stopniowo i tamte
odzyskay swoj sprawno i niezawodno. Sygna ten odbiera si za porednictwem zmysu
moralnego, naturalnej wraliwoci na cudze cierpienia. Decyzja wynikajca z tej wraliwoci
jest wanie rdem i podstaw wegeterianizmu. Dalsze nastpstwa tej pierwszej decyzji
pojawiaj si ju potem same. Agresywny smak i aromat misa przytpia wraliwo zmy-
sw, ktre potrafi wtedy reagowa tylko na najsilniejsze bodce. Tak jak do guchego do-
ciera tylko krzyk, tak jadajcy miso potrafi odczu smak potraw tylko bardzo ostrych, so-
nych, gorcych, mocno spieczonych, kwanych, palcych.
Gdy przestajemy jada miso, nasz zmys smaku i wchu oraz apetyt odzyskuj stopniowo
swoj pierwotn wraliwo i funkcjonalno, to znaczy zaczynaj trafnie informowa o rze-
czywistych potrzebach organizmu. Po odzyskaniu wyszego stopnia wraliwoci smaku i
wchu, wski zakres tego, co nam dotd smakowao rozszerza si coraz bardziej, powraca te
apetyt na potrawy uznawane przedtem za nieciekawe lub mde. Stwierdzamy ze zdziwieniem,
e kady pokarm ma swoisty, odrbny zapach i indywidualne, subtelne nuty smakowe. ktre
wychwyci mona tylko niezdeprawowanymi zmysami. Jadajc najprostsze potrawy doznaje
si miych wrae smakowych. delikatnych i urozmaiconych, ktrych mgby pozazdroci

132
kady, kto wysila si na wyrafinowane kompozycje kulinarne, aby poczu, e w ogle co je.
Najwaniejsze jednak, e dziki tej odzyskanej wraliwoci smak moe znw spenia swoj
waciw funkcj biologiczn jest w stanie ostrzega przed szkodliwymi i zachca do po-
ytecznych pokarmw zgodnie z autentycznymi potrzebami organizmu. Apetyt na pewne
pokarmy lub odraza do innych staj si nieomylnym znakiem ich poytecznoci lub szkodli-
woci. Wystarczy wtedy podda si ufnie swojemu apetytowi. Jednego dnia bdzie smakowa
chleb, a innego zapragniemy owocw, kiedy indziej znw mleka lub jak okrelon jarzyn.
Budzi si i zaczyna nami kierowa ta zdumiewajca zdolno kadego organizmu, ktr
doktor Williams nazwa mdroci ciaa. Zasuguje ona na zaufanie, o ile nie zmusio si
jej przedtem do milczenia wtaczaniem do swojego organizmu pokarmw niestosownych i
narzucaniem mu znoszenia ich smaku mimo pocztkowej odrazy. Gdy zdeprawowane su-
mienie odzyskuje zdolno odrniania dobra od za, wynaturzony smak odzyskuje rwno-
czenie zdolno odrnienia pokarmu poytecznego od szkodliwego.
Cay ten program jest do zrealizowania stopniowo, etapami, aby nie spowodowa wstrzsu
litycznego i psychicznego, i da organizmowi czas na przestrojenie si na nowy sposb tra-
wienia i przyswajania. Wydzielanie sokw trawiennych jest regulowane przez wdroone na-
wyki smakowe, i dlatego przechodzc nagle na zupenie inny ni dotd rodzaj ywienia,
mona narazi si na niemono strawienia tego, co si zjado. Chodzi wic o to, aby zmia-
ny w strukturze fizjologicznej naszego organizmu dokonyway si stopniowo, rwnolegle ze
zmian skadu sokw trawiennych i mechanizmw metabolicznych, dysponujc nas do dal-
szego doskonalenia jadospisu. Wszystkich zmian uznanych ju za suszne nie naley wpro-
wadza na raz, jednoczenie, ale stopniowo, po trochu. Bo nawet kto, kto ju stanowczo
zdecyduje si zrezygnowa z jadania misa, moe w sensie psychicznym nie podoa temu,
aby wtedy rwnoczenie wyczy potrawy smaone, ograniczy solenie, ilo jajek, sody-
czy, herbaty i inne. Mona zacz od wyczania co pewien czas jednego pokarmu szkodli-
wego, w kolejnoci wyznaczonej stopniem szkodliwoci i od razu zastpowa poytecznymi.
Oto jedna z propozycji:
1. Najpierw szybko i bez alu wyczy tuszcze zwierzce: sonin, smalec, boczek, a za-
stpi olejem i masem. Oba te tuszcze spoywa w stanie moliwie wieym. Do po-
traw gotowanych olej dolewa ju po wyczeniu ognia, lub nawet na talerzu. A poza
tym do saatek, surwek, cebuli.
2. Po pewnym czasie zrezygnowa z wdlin, bardziej jeszcze ni wiee miso szkodli-
wych z powodu wdzenia i uywania do ich wyrobu chemicznych rodkw konserwu-
jcych i smakowych. Do chleba sporzdza pasty serowo-jarzynowe i polubi biay ser.
Najlepiej jedzc sam, bez chleba, lekko posolony, wtedy gdy jestemy akurat najbar-
dziej godni.
3. Potrawy z misa i ryb zastpowa stopniowo nabiaowymi, z mki, kasz, ryu, makaro-
nw z dodatkiem jajek, sera, mleka, a take rolin strczkowych fasoli, grochu, soi.
Korzysta z metody kompletowania aminokwasw.
4. Rwnoczenie koniecznie zaniecha gotowania zup na wywarze z koci i misa, a za-
stpowa wywarem z wikszej iloci samych jarzyn, jeli kto lubi, to z dodatkiem zi
przyprawowych, grzybw, cebuli, selera.
5. Cukier i sodycze uywa coraz bardziej umiarkowanie, zastpujc stopniowo miodem,
sodkimi owocami, wieymi i suszonymi, jak liwki, rodzynki, morele, i co si jeszcze
uda kupi.
6. Kasza lub ry ugotowane na sypko i zjedzone same lub z dodatkiem jajka, twaroku,
fasoli (ale wtedy ju bez tuszczu) albo z sosem grzybowym, pomidorowym, koperko-
wym, to danie niesusznie lekcewaone; przywrmy mu nalen pozycj w jadospi-
sie.

133
 7. Po pewnym czasie wprowadzi jeden posiek dzienny z samych gotowanych jarzyn,
nawet jednej tylko jarzyny ewentualnie z dodatkiem kartofli. Taka porcja jarzyny musi
by oczywicie spora, eby si ni naje.
8. Wprowadzi jeden posiek dzienny z samych owocw, na pocztku raz na tydzie a je-
li nam si spodoba, to czciej.
9. Jada potrawy moliwie proste, zawierajce jak najmniej skadnikw, moliwie unika
czenia ich i komponowania.
10. Jada pokarmy w stanie tak naturalnym, jak to jest dla kadego z nich moliwe: nie
smay tego, co mona ugotowa, nie gotowa tego, co da si zje na surowo.
11. Nie zapomina o biaku i o tym, e nasz organizm potrzebuje go 0,47 g na kady kilo-
gram ciaa dziennie nie wicej, ale i nie mniej.
12. Ostatni posiek nie pniej ni 3 4 godziny przed spaniem. Podczas snu pracuje serce
i puca, natomiast odek pi razem z nami. To, co w nim pozostanie z wieczornej ko-
lacji, zalega do rana niestrawione. Najlepiej, aby nocna przerwa w jedzeniu trwaa nie
mniej ni 16 godzin.
13. Pi tak, jak si je, to znaczy przed pokniciem potrzyma pyn przez chwil w ustach.
Mato szczeglne znaczenie przy piciu sokw i zi, chodzi o to, aby pyn wymiesza si
ze lin.
14. Picie wody rano i wieczorem traktowa jako przepukanie cianek przewodu pokarmo-
wego, zabieg higieniczny rwnie potrzebny jak mycie rk przed jedzeniem.
15. W tym przejciowym okresie mona sera, jarzyn, kasz i owocw jada objtociowo
wicej, aby unikn przykrego uczucia godu, po pewnym czasie aknienie samo ogra-
niczy si do zakresu rzeczywistych potrzeb organizmu.
16. Czas trwania poszczeglnych etapw przechodzenia na now diet jest spraw zupenie
indywidualn, moe trwa tygodnie, miesice lub lata. Nie naley wic zmusza si do
niczego, i ladem wasnego, ewoluujcego apetytu, nie przyspiesza si poszczegl-
nych etapw dietetycznych przemian.
17. W miar upywu czasu stosowania konsekwentnej diety bezmisnej apetyt samoistnie
ewoluuje stopniowo ku pokarmom naturalnym, ywym, tzn. niegotowanym. Ponie-
wa w stanie surowym mona jada gwnie owoce i warzywa, wzrasta aknienie na te
wanie produkty. Nastpnym etapem tej ewolucji, zwaszcza wtedy gdy jada si po-
karm rolinny z upraw organicznych, jest ograniczanie aknienia, wzrost energii, po-
prawa stanu zdrowia. Jaki jest mechanizm tego procesu? Ot, wedug najnowocze-
niejszej bioelektronicznej teorii dotyczcej funkcji odywiania, pozytywna rola jada-
nia naturalnego, wieego, nierafinowanego pokarmu polega nie tyle na i 1 o c i
cennych skadnikw pokarmowych, ile na ich o b e c n o c i i wzajemnych korzyst-
nych proporcjach. Nie tyle na spoywaniu duej masy jego substancji, lecz raczej na
dziaaniu jako bodca wyzwalajcego w organizmie procesy energotwrcze.
Gdy stosujc powysze wskazania bdziemy si czuli coraz lepiej i wygldali coraz mo-
dziej, gdy rozjani si umys, poprawi humor i przybdzie energii, gdy to i owo przestanie
bole i dolega, zbudzi si wasna pomysowo i inwencja w odkrywaniu nowych pokar-
mw i nowych sposobw ich jadania.
Stopniowe przechodzenie na now diet nie jest jednak regu. Niekiedy udaje si, i nawet
z lepszym skutkiem, uczyni to od razu, z dnia na dzie. Zdarza si to najczciej osobom,
majcym bardzo silny motyw, ktry wyzwala potrzeb natychmiastowego wykluczenia misa
ze swojej diety. Wtedy silne napicie emocjonalne i umysowe powoduje przyspieszenie pro-
cesu adaptacji do nowej diety i zmian fizjologicznych w organizmie.
Zmiana diety na bezmisn nastpuje albo jako akt wiadomego wyboru, albo te pod
wpywem doranej koniecznoci zewntrznej. W pierwszym przypadku jest to wegetarianizm
uwarunkowany psychicznie, jako zesp motyww, postaw, opinii i ocen. W dalszej konse-

134
kwencji prowadzi do zmian fizycznych w organizmie, w jego tkankach, w skadzie sokw
trawiennych i sposobach funkcjonowania caego ustroju. Poniewa jednak istnieje nieroze-
rwalny zwizek midzy som a psyche, to z kolei i ten drugi wegetarianizm, przymuso-
wy, spowodowany chorob czy brakiem misa, oddziauje nie tylko na fizyczn stron orga-
nizmu, ale porednio ma rwnie wpyw na reakcje psychiczne, postawy, motywy i oceny.
Nie musi to oczywicie doprowadzi do wiadomego wegetarianizmu, ale czyni taki wybr
moliwszym i bardziej prawdopodobnym. Wielcy twrcy religii, zalecajc posty i wstrze-
miliwo, mieli zapewne na uwadze ten wanie kierunek uszlachetniajcego oddziaywa-
nia ciaa na stan duchowy czowieka.
Waciwe, konstruktywne pojmowanie wegetarianizmu polega gwnie na uchwyceniu je-
go nurtu humanistycznego, a nie ywieniowego. Wegetarianizm bowiem jest przede wszyst-
kim okrelon orientacj etyczn, pewnym sposobem mylenia i reagowania, niekonwencjo-
nalnym stylem ycia. Sposb odywiania wynika tylko z tego jako konsekwentna decyzja
praktyczna. Powanym nieporozumieniem byoby wic traktowanie go jako swoistej die-
tetycznej liturgii, a powanym niebezpieczestwem dla ruchu wegetariaskiego mogoby sta
si ksztatowanie postaw i opinii dogmatycznych, tzn. uznawanie diety bezmisnej za zbir
sztywnych regu, ktrych nieprzestrzeganie byoby naraone na napitnowanie jako wykro-
czenie lub odstpstwo.
Zaniechanie jadania misa to tylko wasna, swobodna decyzja, wyznaczona okrelonym
rodzajem wraliwoci i wyobrani, a sposb realizowania nie moe podlega adnym rygo-
rom zewntrznym ani dezaprobujcym ocenom, zarwno ze strony osb odywiajcych si
misem, jak i ze strony innych wegetarian. Sposb przyrzdzania potraw bezmisnych, dobr
i proporcje skadnikw, ich ilo i inne, zale od indywidualnych dowiadcze, upodoba i
potrzeb. Wskazwki czy informacje w tym zakresie mog mie tylko charakter orientacyjny,
nierygorystyczny, nie stawiajcy takich wymogw, ktre by mona rozumie jako obowi-
zujce dla wszystkich jednakowo.

135
 Chleb i mio

Narodzin duchowych nie osiga si przez tumienie energii pci, ale przez
jej przetworzenie. Lingam-Joni joga uczy odrnia dz i pocig seksual-
ny, jako gos instynktu rozrodczego, od tej mioci niezachannej, cierpliwej,
czuej i szczodrej, w ktrej naturze jest rozszerza si wci na cay wiat.

cieki jogi

Rzadko zdajemy sobie spraw z tego, jak gboko sfera erotyczna ycia ludzkiego uzale-
niona jest od sposobu odywiania i jak znaczny wpyw ma na si i zakres potrzeb seksual-
nych. Dr. Francis Benedict z Instytutu Carnegiego napisa: Seks w swoich pospolitych ob-
jawach wystpujcych wrd ludzi cywilizowanych nie jest tworem naturalnym instynktu,
jak si oglnie sdzi, ale odruchem warunkowym, odpowiedzi na afrodyzjakalne stymulo-
wanie pokarmem i napojami, szczeglnie biakiem zwierzcym, alkoholem, tytoniem i ka-
w. (Haman vitality and efficiency under prolonged restricted diet.)
Stymulacja seksualna dokonujca si za porednictwem nadmiaru skoncentrowanego po-
karmu biakowego ma wiele doniosych nastpstw, istotnych zarwno dla jednostek, jak i dla
caych zbiorowoci. Historycy dawno ju obserwowali, e okresy zmierzchu i upadku r-
nych cywilizacji, spoecznoci i narodw cz si najczciej z obyczajowym rozprze-
niem. S to zjawiska cile ze sob powizane i nawzajem od siebie uzalenione.
Jak wiadomo, gruczoy pciowe speniaj podwjn funkcj: gruczow wydzielania ze-
wntrznego i wewntrznego. U czowieka podobnie jak u wszystkich innych organizmw
zwierzcych i rolinnych, najwysza koncentracja wartoci odywczych znajduje si w na-
sieniu. Jest to uzasadnione potrzeb zapewnienia zarodkowi optymalnych warunkw rozwo-
ju. Nasienie ludzkie zatrzymane w organizmie, przenikajc do krwi, zostaje zresorbowane
jako substancja o najwyszej wartoci biologicznej, odywczej i regeneracyjnej, a take lecz-
niczej i rozwojowej. Szczeglne znaczenie ma to dla rozwoju umysowego, poniewa jak
stwierdza nowoczesna biochemia, substancja nasienia i substancja mzgu oraz rdzenia kr-
gowego s pod wzgldem skadu chemicznego uderzajco podobne. Obie zasobne jednakowo
w lecytyn i fosfor, i to w stopniu znacznie wyszym ni wikszo innych narzdw ciaa.
Im wiksze wic wydzielanie nasienia na zewntrz, tym dotkliwszy ubytek lecytyny i fosforu
oraz innych skadnikw warunkujcych prawidowy rozwj mzgu.
Spenianie przez substancj gruczow pciowych podwjnej roli wydzielania zewntrz-
nego i wewntrznego wiadczy o tym, e naturalna funkcja seksu polega nie tylko na zapew-
nieniu trwania gatunku, ale rwnie na jego stopniowym doskonaleniu. W zdrowym organi-
zmie energia seksualna jest wykorzystywana przede wszystkim do regeneracji komrek ciaa,
rozwoju mzgu i energii sucej twrczej dziaalnoci.
W poszukiwaniu rde zdrowia, tyzny i odmodzenia, uczeni na pocztku XX wieku
trafili na trop uzdrawiajcych i regenerujcych waciwoci hormonw pciowych. Woronow
i Steinach dokonywali przeszczepiania jder modych map ludziom starym i niedonym.
Skutek tego by wyranie pozytywny, cho krtkotrway. Obserwowano rwnie popraw

136
zdrowia i samopoczucia u chorych, ktrym dokonano seri zastrzykw ze spreparowanej
spermy psa. W odpowiedzi na t informacj dr K.S. Guthrie napisa: Jeeli jednak ludzka
sperma jest lepsza od psiej, to po co robi zastrzyki z psiej spermy, jeeli mona po prostu
zatrzyma w ciele wasn, ludzk. Najnowsze badania potwierdzaj suszno przypuszcze-
nia, e cenno substancji hormonalnej, stosowanej jako lekarstwo dla innych, musi by
znacznie wysza wtedy, gdy przechodzi do krwi tego samego organizmu, ktry j wydziela.
Istnieje taki historyczny domys, e menstruacja pojawia si u kobiet dopiero potem, jak
nastpia migracja wsplnot rodzinnych do stref chodniejszych i przystosowanie do nienatu-
ralnego dla czowieka skoncentrowanego pokarmu biakowego. Wraz z tym wzrosa aktyw-
no seksualna, a potem pojawia si menstruacja. Dla kobiet yjcych w stanie pierwotnym
na diecie niskobiakowej miesiczka nie jest takim problemem jak dla kobiet w wiecie cy-
wilizowanym. Dr Bieler stwierdza: Wrd prymitywnych kobiet mieszkajcych w australij-
skim buszu, ktre ywi si tylko owocami, okres menstruacyjny trwa ok. 20 minut i wy-
dziela si wtedy przecitnie 1 yeczka krwi. Kobiety Indian amerykaskich, ktre pozostaj
na bardzo prostej diecie, a s przy tym niesychanie aktywne, maj okres menstruacyjny
krtki, prawie niezauwaalny. (Bieler H.G. Natural Way to Sexual Health).
Niskobiakowa, nietoksyczna dieta ma te decydujcy wpyw na menopauz. Dr Bieler pi-
sze, e normalna menopauza u zdrowej kobiety przebiega prawie bez objaww i wystpuje
bardzo pno, o ile wystpuje w ogle. Natomiast w organizmie kobiety, w ktrym dokonuje
si przez cae ycie eliminacja toksycznych odpadw poprzez kana menstruacyjny, dochodzi
do powanych zaburze w momencie wyczenia si tego kanau. S to m.in. napady gorca,
ble gowy, nerwowo, osabienie, bicie serca. Przejcie na nietoksyczn diet w dostatecz-
nie wczesnym wieku umoliwia funkcjonowanie jajnikw przez cae ycie i zachowanie
zdolnoci rozrodczych do pnego wieku. Synna z urody i nieprzemijajcej modoci Ninon
de lEnclos zachowaa do koca dugiego ycia wygld modej kobiety, a od menstruacji
uwolnia si ju wczeniej specjaln diet.
Szczeglne znaczenie przywizuje do tej sprawy dieta witariaska. W ramach tej diety od-
rnia si pokarmy najodpowiedniejsze dla celw fizjologicznego wyciszenia, umoliwiaj-
cego rozwj duchowy, od tych, ktre uwaa si za szczeglnie silnie pobudzajce seksualnie,
tzw. passion-producing. Pokarm, ktry mona uzna za witariaski, zawiera nie wicej ni
2% biaka i nie mniej ni 75% wody. Doskonaym wic pokarmem witariaskim s owoce,
jako podstawa diety oczyszczajcej i najlepiej nadajcej si na pokarm w czasie duszych
godwek. Na drugim miejscu pod tym wzgldem znajduj si warzywa. Zawieraj one
wprawdzie nieco mniej ywotnych substancji ni owoce i wymagaj duszego trawienia, s
jednak doskonaym pokarmem energotwrczym i nadaj si znakomicie dla ludzi wykonuj-
cych prac fizyczn. Dieta witariaska wyklucza nie tylko pokarmy pochodzenia zwierzce-
go, ale ogranicza rwnie spoywanie nasion zboowych i strczkowych. Do najbardziej
pobudzajcych seksualnie zalicza si jednak miso, jajka, soj i kieki pszeniczne. Do umiar-
kowanie pobudzajcych mleko, maso, fasol, chleb i orzechy. Wyjtkiem s orzechy koko-
sowe, z ktrych mleczko jest cenionym pokarmem witariaskim. Zaleca si te spoywanie
wszystkich jadalnych, dziko rosncych zi.
Wiedza o zalenociach istniejcych midzy sposobem odywiania i zachowaniem
wstrzemiliwoci pciowej a rozwojem umysowym, duchowym i uprawianiem twrczej
dziaalnoci, znana bya od czasw staroytnych. Staroytni orficy, pitagorejczycy, esse-
czycy, gnostycy, neoplatoczycy i manichejczycy, wszyscy oni przestrzegali zasad wegeta-
rianizmu w celu zachowania wstrzemiliwoci, ktr uznawali za podstawowy warunek
osigania wyszego stopnia rozwoju fizycznego i duchowego. (Raymond Bernard Nutri-
tional Sex Control and Rejuvenation.)
Pitagoras uczy, e istnieje bezporedni zwizek midzy nasieniem a mzgiem i e nad-
mierna utrata nasienia osabia mrg, podczas gdy jego zachowanie ma korzystny wpyw na

137
odywienie mzgu. Wrd pitagorejczykw, do ktrych naleao wielu najznakomitszych
matematykw, astronomw, filozofw i lekarzy staroytnoci, zabronione byo nie tylko ja-
danie misa, ale rwnie wszelkiego rodzaju pokarmu wysokobiakowego, wcznie ze skon-
centrowanym pokarmem rolinnym, jako utrudniajcym zachowanie wstrzemiliwoci. W
ten prosty sposb, poprzez odpowiedni diet, czonkowie wsplnot pitagorejskich rozwi-
zywali swoje problemy seksualne. A chocia enili si i mieli dzieci, przestrzegali wstrze-
miliwoci jako fizjologicznej zasady wartoci dla ciaa i umysu.
Od Pitagorasa nauczyli si zasad wegetarianizmu i wstrzemiliwoci Platon i Arystoteles
i przestrzegali ich przez cae swoje dugie ycie. Arystoteles przekaza je swemu uczniowi,
Aleksandrowi Macedoskiemu, ktry rwnie ywi si tylko owocami i warzywami. Przez
setki lat po mierci Pitagorasa uczeni greccy, rzymscy i aleksandryjscy pozostawali pod
wpywem jego nauk i wystpowali w ich obronie. Liczne ustpy podkrelajce warto diety
wegetariaskiej mona znale w utworach Owidiusza, Plutarcha, Seneki, Porfirego, Lambi-
cha, Proklusa i innych. W XII i XII1 wieku w sektach albigensw, ktrych wyznawcy gosili
powrt do pierwotnego chrzecijastwa, przestrzegano zakazu zabijania zwierzt i jadania
misa i stosowano zasad wstrzemiliwoci.
Gandhi rwniej stosowa doktryn pitagorejsk wegetarianizmu i wstrzemiliwoci, i t
ostatni uzalenia od pierwszej. Pisa: Odraza, z jak literatura staroytna traktowaa jaow
utrat substancji witalnej, nie bya przesdem zrodzonym z ignorancji. Jest to z pewnoci
przestpstwem ze strony czowieka, eby pozwala sobie na marnotrawienie najcenniejszej
rzeczy jak posiada.
Z upywem czasu tradycja szkoy pitagorejskiej wygasa i posza w zapomnienie. Jej lad
pozosta tylko w postaci zdeformowanej i wypaczonej, jako asceza, czyli c a k o w i t a
abstynencja seksualna oraz o k r e s o w e posty, pojmowane jako forma pokuty, umartwienia
i kary za grzechy. W redniowiecznej ascezie uroniy si rzeczywiste zaoenia i wartoci
wstrzemiliwoci i wegetarianizmu, ktry t wstrzemiliwo warunkowa. Zapomniano o
tym, e wstrzemiliwo to nie to samo, co pena abstynencja i e seks opanowany, ale nie
wyeliminowany, ma do odegrania donios rol w yciu czowieka. Nie istnieje bowiem
czowieczestwo oderwane od pci, kady z nas przeywa swoj egzystencj jako mczyzna
lub jako kobieta. Dlatego wic harmonijny rozwj osobowoci musi zakada stan czynnego
pobudzenia rwnie i tej sfery ycia. Zapomniano rwnie, e wegetarianizmu, czyli c a k o
w i t e g o zaniechania potraw misnych, nie zastpi okresowe posty. Zwaszcza, e obfite
najadanie si misem zostao skojarzone z atmosfer uroczystej odwitoci i w ten sposb w
peni afirmowane. Zatara si w tym rzeczywista rola postu, tzn. rola oczyszczajca, uzdra-
wiajca i uduchowiajca, podczas gdy wyeksponowaa si jego funkcja represyjna. Takie
traktowanie postu skupia uwag poszczcego nie tyle na przyszym jego fizycznym i ducho-
wym udoskonaleniu, ile na dawnych winach i wykroczeniach. To przemieszczenie akcentw
w psychicznych postawach nie moe pozosta bez wpywu na ksztatowanie osobowoci i
kierunek jej rozwoju.
Na przeomie XIX i XX wieku nastpio ostre zderzenie midzy wzrastajcym stale pobu-
dzeniem i napiciem seksualnym ludzi przejedzonych stymulujcym pokarmem biakowym,
a obyczajowoci jeszcze do rygorystyczn. Ta obyczajowo ograniczaa moliwo, a
przynajmniej prawo do swobodnego rozadowania tego napicia. Zderzenie to zaowocowao
nerwicami, psychozami, kompleksami. Pozostaway wic dwie drogi przeciwdziaania i dwa
sposoby szukania rozwiza: wykry i usun przyczyny nadmiernego pobudzania i napi
lub te usankcjonowa prawo do nieograniczonego rozadowania tych napi, uczyni je a-
twym i dostpnym. To ostatnie rozwizanie zaproponowa i uzasadni Zygmunt Freud, a po-
niewa byo ono tak bardzo potrzebne, zostao skwapliwie podchwycone i przyjte.
Freud uzna seks za sfer ycia niesusznie zrepresjonowan spoecznymi ograniczeniami i
zakazami, i przydajc temu ustaleniu ca filozofi cywilizacji i teori czowieka, wyprowa-

138
dzi z nich wniosek normatywny w zaoeniu terapeutyczny. Zgodnie z tym wnioskiem
swobodna, spontaniczna aktywno seksualna ratuje przed nerwic, zapobiega popadaniu w
kompleksy, jest jedyn szans zagroonej cywilizacji i odpowiedni ram dla nowego huma-
nizmu przyszoci. O filozofii Freuda tak pisze prof. Bogdan Suchodolski: Nie przekonuj
nas dzi ani tezy dotyczce totemizmu, ani wyjanienia religii monoteistycznej; nie sdzimy,
aby byo suszne wizanie rozwoju cywilizacji z kompleksem Edypa, a w teorii o zabjstwie
ojca w prawiekach nie moemy widzie nawet uytecznej hipotezy majcej wyjani struktu-
r nowoczesnej wiadomoci; rola seksualizmu dziecicego w ksztatowaniu pniejszej dro-
gi ycia, a zwaszcza w mistyfikowaniu rzeczywistego kierunku de oraz degradacja kultu-
ralnej twrczoci ludzi do namiastkowego zaspokajania okieznanych popdw seksualnych
wraz z ca prb rozszyfrowania zachowania si ludzi na jawie i we nie nie wydaj si
nam rwnie suszne; podobnie, raczej do odrzucenia s wyniki analizy spoecznego uczest-
nictwa ludzi, stosunku jani jednostkowej do wiadomoci zbiorowej, podejmowane w ca-
kowitym oderwaniu od realnych stosunkw materialno-spoecznych, wizane jednostronnie z
wewntrznym mechanizmem popdw, pocigw, identyfikacji, poczucia winy, sublimacji i
agresji. (Ze wstpu do: Zygmunt Freud Czowiek, religia, kultura.).
Pogldowi Freuda o istnieniu w czowieku libido, sfery seksualizmu i rzekomym totalnym
zdominowaniu przez ni wszystkich ludzkich zachowa i reakcji, przeciwstawia si pogld
reprezentowany m.in. przez Raymond Bernarda, ktry pisa: Zjawiska seksualne mona
zinterpretowa jako reakcje na bodce chemiczne, hormonalne, toksyczne i pewne produkty
przemiany materii. Maj one wpyw na intensywno napi seksualnych i na formy zacho-
wa, w jakich si to napicie przejawia. Wrd najsilniejszych stymulantw znajduje si ten
rodzaj pokarmw, jakie jada si powszechnie w krajach cywilizowanych, a ktry determinuje
stopie nasilenia oraz formy przejawiania si psychofizycznego zjawiska seksu. (op. cit.).
Teoretyczne i terapeutyczne koncepcje Freuda odegray jednak donios rol w uksztato-
waniu si wspczesnej obyczajowoci i pogldw naukowych. Powoywanie si na opinie
Freuda uchodzi do powszechnie za dowd postawy naukowej. Szczeglnie wiele szkd
wyrzdza ogaszanie w popularnych publikacjach informacji o rzekomym seksualizmie dzie-
ci w stosunku do rodzicw, bo niepotrzebnie mci ufno i czysto ich wzajemnych kon-
taktw przez wprowadzenie elementu dwuznacznej podejrzliwoci. Ofiarami takich pogl-
dw i tej obyczajowoci s dzi ludzie, ktrzy nawet nigdy nie syszeli o Freudzie. Chocia
jak zauwaa Rollo May: Sam Freud z pewnoci nie zamierza banalizowa seksu i mioci.
Byby zaskoczony, widzc jak jego koncepcja seksu jako podstawy ycia, rozwijana jest
obecnie, co prowadzi w istocie do jego reductio ad absurdum. (Mio i wola.).
Bez wzgldu jednak na rzeczywiste intencje Freuda, jego koncepcje doprowadziy w re-
zultacie nie tylko do zbanalizowania seksu i mioci, ale do ich zwulgaryzowania, strywiali-
zowania i do obyczajowego rozprzenia, wraz ze wszystkimi jego psychologicznymi, spo-
ecznymi i zdrowotnymi nastpstwami. Stan ten zosta jednak wreszcie afirmowany i uznany
za zgodny z natur, modny, zdrowy i nowoczesny. Pod wpywem tej atmosfery ludzie nie-
kiedy uprawiaj mio bez wzgldu nawet na to, czy maj na ni ochot, czy nie. Staran-
nie, z odpowiednim podrcznikiem w rku, sprawdzajc kolejno, dugo i czstotliwo
poszczeglnych aktw. Rollo May pisze, e przecitny mczyzna uwaa, i traci swoj po-
zycj jako partner, gdy nie wyrabia redniej, kobieta za odczuwa jako utrat kobiecoci, gdy
przez duszy czas nie ma adnych zblie z mczyzn.
Ludzie akceptujcy taki styl ycia i mylenia s na og przekonani, e robi to, co chc,
bo seks przesta by zakazany i zrepresjonowany. Nie zawsze jednak zdaj sobie spraw z
tego, e d z i e j e s i z nimi co ponadto, czego na pewno nie chc, co zupenie wbrew ich
woli i chci. Gubi bowiem wanie to, czego od mioci mniej lub wicej wiadomie ocze-
kuj: penego odnalezienia si z drugim czowiekiem, ocalenia przed samotnoci i realizo-
wania siebie w wyszych kategoriach emocjonalnych i duchowych. Poczucie osamotnienia

139
czowieka wspczesnego spowodowane jest wieloma przyczynami, m.in. anonimowoci
bycia i izolacj od innych, co jest stanem tak charakterystycznym dla mieszkacw wielkich
miast, oraz rozlunieniem wizi grup rodzinnych i wsplnot religijnych. Kady z nich po-
dobnie si ubiera i podobnie wyglda, wie te to samo, co wszyscy inni, a i losy jego niewiele
rni si od tysicy mu podobnych. To stwarza lk przed zagubieniem wasnej indywidual-
noci, przed rozpyniciem si w anonimowym szablonie. Z tej anonimowoci moe wydo-
by tylko czyje zainteresowanie, czyja mio, ktra wyrnia kochanego, czyni go wyjt-
kowym i niepowtarzalnym, odmiennym od tumu podobnie wygldajcych i podobnie my-
lcych. Czowiek kochany staje si dla kogo najwaniejszy, jedyny, niepowtarzalny. I
przestaje by sam. adna inna wi nie stwarza tak silnego poczucia wanoci jednego
czowieka dla drugiego, jak mio midzy kobiet i mczyzn. I ten wanie fakt ocalenia
przed samotnoci, wydobycie z izolacji i radosnego przeywania obecnoci osoby kochanej
i kochajcej stanowi sedno oczekiwa, wok ktrych koncentruj si nadzieje, poszukiwania
i uczuciowe gody czowieka wspczesnego.
Uprawiajc wic nowoczesn sztuk niezrepresjonowanego seksu, mimo osigania tech-
nicznej poprawnoci aktw i zadowalajcych wynikw ilociowych, czuje si zawiedziony,
pozbawiony, oszukany. Sprawdzanie siebie w nieautentycznych kategoriach wartoci, takich,
ktrych wewntrznie, samemu si nie akceptuje, a uznaje jedynie pod presj opinii rodowi-
ska, prowadzi do nerwic, frustracji i zaama, wcale nie mniej dotkliwych i bolesnych ni
kompleksy pacjentw Freuda. Obecnie pacjenci odwiedzajcy gabinety psychoanalitykw
skar si najczciej na brak mioci i na brak namitnoci. Czuj si wewntrznie spusto-
szeni i wyjaowieni. Mechaniczne oprnianie pcherzykw nasiennych nie przynosi ocze-
kiwanej satysfakcji, odwrotnie za, pogbia wraenie uczuciowej pustki, osamotnienia, roz-
paczy. Przyznam pisze Rollo May e gdy ludzie mwi o apokaliptycznym orgazmie,
jestem zdumiony i zapytuj siebie, dlaczego oni tak si strasznie wysilaj? Jakie gbie wt-
pliwoci, jak pustk samotnoci prbuj zasypa tymi imponujcymi wynikami?
We freudowskim sposobie pojmowania seksu przez wspczesnych psychoanalitykw, le-
karzy oraz ich pacjentw, a take w oglnym klimacie obyczajowym dominuje seks jako
funkcja fizjologiczna tej samej rangi, co funkcje wydalnicze. W takim ujciu medyczno
zdrowotnym eksponowane jest jej znaczenie dla rozadowania, odprenia, oprnie-
nia, zaspokojenia itp. W ten sposb ta czcigodna sfera ycia zostaa pozbawiona caego
dostojestwa, nalenego jej jako funkcji zapewniajcej trwanie gatunku, doskonalenie jedno-
stek oraz jako najwyszy wyraz zjednoczenia kochajcych si mczyzny i kobiety i rdo
ich wielkiego szczcia. Takie ograniczone pojmowanie seksu jako jednej z funkcji fizjolo-
gicznych i jednej z form rozrywki, spowodowao nie tylko straszliwe ponienie i sponiewie-
ranie tej sfery ycia, ale przede wszystkim wysuszenie rde doniosych wartoci i celw,
jakie ma ona do spenienia dla pojedynczych osb, dla gatunku i dla przyszoci caej ludz-
kiej populacji. Dla jednostki oznacza to zakcenie prawidowoci funkcjonowania organi-
zmu, zuboonego nadmiernym drenaem, a take utrat harmonijnych proporcji w hierarchii
wartoci humanistycznych, co prowadzi do frustracji i cierpienia.
Mio jest pojciem bardzo wieloznacznym i tylko wspczesna cywilizacja zwulgaryzo-
waa je, utosamiajc wycznie z seksem. W jzykach nowoytnych brakuje sw dla wyra-
enia tej wieloznacznoci, ale uywajc sw greckich i aciskich mona nazwa chocia
cztery z niezliczonych postaci, w ktrych si ona przejawia. S to:
Seksus mio zmysowa, realizujca si w zblieniach pciowych;
Eros lub Amor mio twrcza, kreatywna lub romantyczna, w ktrej dominujc rol
odgrywa sentyment, tsknota, oczarowanie, nienasycone pragnienie coraz wikszej peni;
Philia mio wolna od seksu i zmysowoci, przyjacielska, bezinteresowna, lojalna i
wierna;

140
 Agape lub Caritas miosierdzie, szczere, arliwe wiadczenie na rzecz innych, inspiro-
wana wspczuciem gotowo do powicania wasnych korzyci dla pomagania innym;
Erich Fromm wyrnia jeszcze poza tym: mio macierzysk, mio samego siebie i mi-
o Boga. (O sztuce mioci)
We wspczesnym sposobie traktowania seksu jako mechanicznej kopulacji, gdy do do-
brego stylu naley kopulowa na chodno, bez zaangaowania emocjonalnego, bez namitno-
ci nawet, zatraca si wartociotwrczy zwizek midzy Seksusem a Erosem, a tylko Eros
jest rdem czuoci, ciepa i pragnienia psychicznego zjednoczenia. ... zeszlimy na ma-
nowce pisze Rollo May przyzwyczajajc si myle, e celem stosunku jest orgazm. Pra-
gnienie chce nie zaspokojenia, ale trwania. Dopiero zrozumienie waciwego miejsca i roli
seksu w yciu czowieka, ograniczenie jego prymitywizujcej doznania wybujaoci, pozwala
na ujawnienie si stumionych ludzkich tsknot i dopuszczenie do gosu innych akcentw i
objaww mioci. Subtelniejszych, cenniejszych i trwalszych, bardziej zdolnych do wype-
nienia tej roli, jak mio moe odgrywa w ludzkim yciu. Maestwa, w ktrych czsto-
tliwo aktw pciowych zostaje uznana za podstawowy dowd wzajemnego przywizania i
sprawdzian trwaoci wizi uczuciowej, swoj zdolno kochania i przeywania szczcia
wzajemnej bliskoci trwoni w jaowych wysikach uzyskiwania fizycznych dozna, ktrych
brak nie zubaa, a dostatek nie uszczliwia. Akt pciowy pisze dalej Rollo May ktry ma
w sobie tak wielk moc, jest si oddziaujc na osobowo i gatunek nie moe by uwa-
any za banalny i niewany bez czynienia gwatu na naszych naturach, jeli nie na Naturze
samej.
Gdy w mioci przestaje dominowa Seksus, jej treci staj si wartoci Erosa: zachwy-
cenie oczu, tsknota serca, czarodziejstwo dotknicia rk, czuo zblienia, wzruszenie
obecnoci. Rzadka odwitno zjednoczenia w akcie pciowym pozwala na odzyskanie
rzeczywistej rangi i znaczenia tej sferze ycia, dostojnej i czcigodnej, przeznaczonej do po-
woywania nowego ycia w ekstazie szczcia i najwyszego uniesienia.

141
 Cia i macierzystwo

Gdy kobieta i mczyzna cz si

w duchowej jednoci,
bior na siebie wzajemn odpowiedzialno
za swj wzrost rozwj.
Gdy do ich jednoci wcza si dziecko,
to jest wsplnota rozszerzona.

Viktoras Kulvinskas
Survival into the 21-st Century.

Gdy kobieta zachodzi w ci i gdy ustaje miesiczka, zostaje wyczony jeden z kanaw
eliminowania toksycznych produktw pokarmowych. Kana wprawdzie nienaturalny, tym
niemniej z koniecznoci wykorzystywany przez przeciony organizm, mianowicie jej drogi
rodne.
Konwencjonalna dieta stosowana we wspczesnym wiecie zachodnim, powoduje pato-
logiczne obcienie organizmu ludzkiego produktami toksycznymi. Wyzwalaj si wtedy
pewne mechanizmy samoobronne, zmierzajce do ograniczenia szkodliwoci tego zjawiska.
Jednym z nich jest czciowe eliminowanie z organizmu kobiety nadmiaru toksyn wraz z
krwi menstruacyjn. Jednak po zajciu w ci, wraz z ustaniem miesiczki, ten kana usu-
wania toksycznych odpadw pokarmowych zostaje wyczony. Nadmiar gromadzonych tok-
syn zostaje wic zatrzymany w organizmie ciarnej tej oczywicie, ktra pozostawaa na
konwencjonalnej, wysokobiakowej diecie powodujc wszystkie te dolegliwoci, ktre s
charakterystyczne dla tego okresu, i ktre niesusznie uwaa si za normalne. Nale do nich
poranne nudnoci lub wymioty, zawroty gowy, przyspieszony oddech i inne, spowodowane
przecieniem organw wydalniczych. Aby tego unikn, a jednoczenie stworzy zarodko-
wi zdrowe, nietoksyczne rodowisko podowe, naley zmieni sposb odywiania na bez-
misny co najmniej p roku przed poczciem. Przy czym podane jest przeprowadzenie
diety oczyszczajcej, w tym godwk i stosowanie przez krtki okres diety owocowej.
Nietoksyczna dieta zapobiega rwnie powikaniom i zatruciom ciowym. Dr. Dickmann
w czasopimie medycznym American Journal of Obstetrics and Gynecology pisze, e rzu-
cawka, cika posta zatrucia ciowego, ktra powoduje ok. 30% zgonw okooporodo-
wych w Stanach Zjednoczonych, jest zupenie nieznana w krajach nierozwinitych. Zauway
on przy tym, e przypadkw rzucawki jest o 45% wicej wrd mahometan ni wrd Hindu-
sw. Najbardziej prawdopodobnym wytumaczeniem pisze tej wielkiej liczby jest fakt,
e dieta mahometan zawiera miso, w przeciwiestwie do Hindusw, ktrzy misa nie jada-
j. Ponadto, jak wykazuj statystyki, zasig rzucawki w Charlotte N.C. jest 2000% wyszy
ni w Bombaju. (Journal of Reproductive Medicine, Aug. 69). atwo wytumaczy to zjawi-
sko, gdy si wemie pod uwag, e Amerykanie s wiodcymi konsumentami pokarmw
zwierzcych i przetwarzanej ywnoci.

142
 Jeeli jednak zachodzi w ci kobieta toksyczna, to za pno ju wtedy na stosowanie
diet oczyszczajcych, czy nawet dokonywanie powaniejszych zmian w dotychczasowym
sposobie odywiania. Byoby to nawet ryzykowne, poniewa zwalniajce si wtedy z tkanek
nagromadzone tam toksyny, mogyby doprowadzi do uszkodzenia podu, a nieduga nawet
godwka mogaby spowodowa jego obumarcie z powodu niedoywienia. Wtedy ju mona
dokonywa tylko nieznacznych i stopniowych korekt w swoim sposobie odywiania. Zwik-
sza gwnie ilo pokarmw wieych, tzn. owocw i warzyw, ale nie na tyle, aby to mogo
spowodowa wzrost wagi, i aby nie narzuca sobie niczego wbrew aknieniu i apetytowi.
Mona jednak i naley, wyczy z jadospisu pewne pokarmy szczeglnie cikostrawne i
dranice, a przynajmniej ograniczy ich ilo. Dr. Bircher-Benner zaleca w tym okresie:
1. Mao tuszczw i tylko rolinne oraz troch masa. adnych tustych serw ani czeko-
lady.
2. Pokarmy w stanie moliwie naturalnym, pene, caoci pokarmowe takie jak grube ka-
sze, orzechy (nie za duo) owoce wiee i suszone. Wszystko dobrze pogryzione, sta-
rannie wymieszane ze lin.
3. Troch penego mleka w postaci jogurtu, mietanki, malanki lub mleka zsiadego oraz
twaroku.
4. Jarzyny w postaci surwek, sokw lub duszonych stosownie do apetytu.
5. Patki zboowe kadego dnia, a nawet dwa razy dziennie.
6. Absolutnie wyczy kaw, nikotyn, alkohol i biay cukier.
7. W okresach nasilonych nudnoci i wymiotw nie jada misa.
8. Picie ograniczy do minimum, pragnienie gasi owocami.
9. Mczce nudnoci przerywa napar z mity lub kilka rodzynek. Pomaga te ucie ma-
ych kawakw jabka.
10. Na pniejsze wydzielanie mleka po porodzie dziaa pobudzajco jadanie niewielkich
iloci migdaw, soi, ziaren sezamowych, grube kasze, patki owsiane, mid, winogro-
na, wszystkie inne owoce, mleko, twaroek. Dobry efekt daje te krtkie nawietlanie
piersi na socu, hydroterapia i lekkie wiczenia gimnastyczne. (Eating Your Way to
Health.)
Nie przejada si, dodatkowa porcja dla dwojga nie jest wcale potrzebna, prowadzi tyl-
ko do urodzenia duego, grubego dziecka i powoduje bolesny pord. A pord jest bolesny nie
tylko dla matki, ale i dla noworodka. Otyoci zapobiega zachowanie dotychczasowej porcji
jedzenia, pord wtedy jest atwiejszy i mniej przykry dla obojga. Dziecko rodzi si mniejsze i
delikatniejsze, ale ju wkrtce nieumczone porodem uronie silne, zdrowe i adne.
W czasie ciy bardzo due znaczenie ma dla dziecka pogodny nastrj matki, a take tre
jej myli i kierunek zainteresowa. Tre myli powoduje wydzielanie okrelonych substancji
hormonalnych, ktre przenikaj do podu, wpywaj na jego aktualne odczucia i przysze
cechy umysu i charakteru. Jeeli pod wpywem gniewu lub strachu matki wydziela si adre-
nalina, dziecko w jej onie rwnie si niepokoi i lka. A w przyszoci moe by lkliwe,
nerwowe lub agresywne. To, co matka myli i czuje w tym okresie, ma trway wpyw na jego
przyszy rozwj.
Bardzo ujemnie dziaa zarwno na dziecko, jak i na matk odbywanie stosunkw pcio-
wych w czasie ciy. Koran i Talmud zabraniaj stosunkw w tym okresie, a w Chinach ca-
kowita abstynencja zarwno w czasie ciy jak i karmienia piersi jest jedn z podstawowych
zasad medycznych. Dr. Tilden w ksice Women Diseases pisze: Kady pasterz krw
oskaryby o ciemnot tego, kto by pozwoli samcom atakowa i podnieca ciarn samic,
ale ta niszczca zdrowie praktyka jest dopuszczalna bez adnych zastrzee wrd ludzkich
istot. Zachowanie wstrzemiliwoci rodzicw, potrzebnej dla urodzenia zdrowego, dosko-
naego dziecka, nie stanowi specjalnej trudnoci dla maonkw pozostajcych na diecie we-
getariaskiej i nie wymaga od nich nadzwyczajnych wyrzecze. czy ich wtedy wsplna

143
troska o zdrowie matki i dziecka, rado oczekiwania, ogromna wzajemna czuo, co stano-
wi wi dostatecznie siln i rdo wielkiego szczcia.
Rwnie wane jest zachowanie wstrzemiliwoci w czasie karmienia. Dr. Raymond Ber-
nard pisze: Stosunki seksualne w czasie laktacji powoduj bardzo czsto przedwczesn
menstruacj, obnienie jakoci mleka i zakoczenie okresu karmienia. Przy zachowaniu
wstrzemiliwoci wydzieliny gruczow pciowych zostaj wchaniane przez naczynia lim-
fatyczne i przenoszone przez krew do gruczow mlecznych, wzmacniajc wydzielania mle-
ka. Wydzielina ta jest bardzo bogata w fosfor, skadnik potrzebny do budowy tkanki mzgo-
wej. Utrata jej w czasie orgazmu ogranicza ilo fosforu w mleku matki i ma niekorzystny
wpyw na rozwj mzgu dziecka. (Creation of the Superman.).
W Papui Nowej Gwinei panuje odwieczny obyczaj zabraniajcy kontaktw pciowych
midzy rodzicami w czasie karmienia dziecka piersi. Poniewa karmienie trwa tam nawet 3
i 4 lata, mieszkacy nie maj problemw zwizanych z przeludnieniem, gdy zwyczaj ten
oprcz innych swoich zalet, stanowi naturalny system kontroli urodzin.
W swojej piknej ksice Dar rodzenia dr. Wodzimierz Fijakowski postuluje humani-
zacj aktu narodzin, wydwignicie tego najwitszego w yciu kobiety momentu ze zdehu-
manizowanej, zimnej atmosfery szpitalnej i przywrcenie mu nie tylko nalenej rangi, ale
ponadto umoliwienie przebiegu porodu, ktry ciepem i serdecznoci agodziby drama-
tyczne przeycia matki i dziecka. Proponuje wic midzy innymi, aby dziecka zaraz po uro-
dzeniu nie odcza od matki, ale zaraz po opuszczeniu jej ciaa ka je na jej ciepym brzu-
chu.
W warunkach naturalnych dziecko zaczyna ssa ju w kilkanacie minut po urodzeniu. I
to jest wanie prawidowo, bo szczyt pierwszego nasilenia odruchu ssania pojawia si u no-
worodka w 20-30 minut po porodzie, a drugi o podobnej intensywnoci dopiero w 40 godzin
potem. Czas wystpienia tego pierwszego odruchu jest doskonale skorelowany z momentem
wystpienia w piersi kobiety pierwszej wydzieliny mlecznej siary. Hodowcy byda znaj
warto siary jako niezastpionej substancji odpornociowej i pilnie bacz, aby kada jej kro-
pla zostaa wykorzystana. Warto siary u kobiety jest tak samo wysoka i jej znaczenie dla
zdrowia dziecka rwnie doniose, cho w praktyce porodowej zupenie niewykorzystana i
zlekcewaona. Nieuodpornione siar dzieci trzeba potem poddawa obowizkowym szcze-
pieniom, a pokarm nie pobudzony do dalszego wydzielania ssaniem noworodka, zastpowa
niepenowartociowymi mieszankami. Kobieta, ktrej dziecko zaraz po porodzie pozostaje
przy niej, na og nie traci pokarmu. 90% takich matek karmi piersi i nie ma z tym kopo-
tw. Natomiast spord kobiet oddzielanych od noworodkw, karmi tylko 40%. W Polsce po
powrocie ze szpitala karmi tylko 20% kobiet.
Mleko matki jest dla dziecka pokarmem doskonaym, kompletnym, bez porwnania war-
tociowszym ni renomowane sztuczne jego substytuty. Ma najbardziej podane proporcje
biaka, tuszczu, wody i wszystkich substancji mineralnych, enzymatycznych, odpornocio-
wych i witaminowych, a ponadto zmienia swj skad stosownie do zmieniajcych si potrzeb
rozwijajcego si organizmu niemowlcia. (Sheila Kitzinger Karmienie piersi).
Jednak, aby mleko matki byo dla dziecka pokarmem doskonaym, niezastpionym i wy-
starczajcym, kobieta musi w czasie karmienia przestrzega odpowiedniej diety, wykluczy
palenie papierosw i picie alkoholu oraz kawy i mocnej herbaty. W przeciwnym razie jej
mleko moe sta si dla dziecka trucizn.
Matka ponosi wielk odpowiedzialno w stosunku do swojego dziecka, zarwno przed
jego urodzeniem, jak i podczas karmienia. Zdrowie dziecka w przyszoci oraz jego los w
ogromnym stopniu zale od tego, jak dalece matka zrozumie t swoj odpowiedzialno i
jak si z niej wywie.

144
 By matk

Ty jeste ukiem, ktry jak yw strza wysya swoje dziecko w przy-

szo.

Kahil Gilbran
Prorok

Podczas gdy cae ciao dziecka od momentu urodzenia a do dojrzaoci powiksza si

prawie 20-krotnie, jego mzg ju przy urodzeniu ma poow tej wielkoci, ktr osignie
pniej. Jeeli nawet jeszcze nie mwi, to nie znaczy, e nie myli i nie rozumie. Zaspakaja-
nie jego potrzeb umysowych jest wic co najmniej rwnie istotne jak zaspokajanie potrzeb
fizycznych. Chonie i potem naladuje wszystko, co widzi i syszy, i dlatego ju od najwcze-
niejszych miesicy ycia trzeba bardzo pilnie uwaa na swoje sowa i zachowania, na ton
gosu, gesty, mimik, aby nie dawa zych wzorw i nie wdraa do zych nawykw.
Klimat domu rodzinnego ma dla dziecka i dla ksztatowania si jego postaw niewyobra-
alne znaczenie. Okrelenie dziecko z dobrego domu nie jest pustym frazesem, jeli tylko
uwolni je od snobizmu i wyniosoci. Dobry dom to taki dom, z ktrego czerpie si kon-
struktywne wzory i szlachetn nauk na cae ycie. To, co dziecko przyswoi sobie w tym
okresie, przywiera do niego tak mocno, e gdy czasem ju jako dorosy czowiek potrafi z
dystansu lat i dowiadcze oceni nisk warto przejtych wtedy wzorw i wartoci, to du-
go nieraz szamoce si w nich jak w sieci, zanim uda mu si z tego wszystkiego wyplta i
oswobodzi. Poniszy wierszyk, napisany przez Dorothy Notle, moe by inspiracj dla tych
rodzicw, ktrym zaley na stworzeniu dziecku dobrego domu, takiego, gdzie panowaby
waciwy dla jego rozwoju klimat psychiczny.

Gdy dziecko yje wrd cigej krytyki,

Uczy si potpia
Gdy dziecko yje w atmosferze surowoci,
Staje si agresywne
Gdy dziecko jest stale wymiewane,
Staje si niemiae
Gdy dziecko jest stale zawstydzane,
Ma nieustanne poczucie winy
Gdy dziecko przebywa w atmosferze tolerancji,
Uczy si wytrwaoci i cierpliwoci
Gdy dziecko doznaje zachty,
Uczy si ceni swoj godno
Gdy dziecko spotyka si z uczciwoci,
Uczy si sprawiedliwoci
Gdy dziecko czuje si bezpieczne,

145
 Uczy si darzy zaufaniem
Gdy dziecko spotyka si z aprobat,
Uczy si znajdowania mioci w wiecie.

W pierwszych latach ycia dziecka matka przekazuje mu swoj wiedz o wiecie, swoje
opinie, wzory, oceny. Nie jest to jednak przepyw nauki tylko jednokierunkowy. wieo
spojrzenia dziecka na rne sprawy, odkrywczo jego domysw i ocen, brak schematyzmu i
uprzedze, moe by dla matki niesychanie inspirujcym rdem dalszego jej rozwoju
umysowego i emocjonalnego, jeeli tylko jest dostatecznie otwarta, nie skostniaa w swoich
stereotypach mylenia, aby umie z tego rda czerpa. Czasem jaka opinia dziecka, ktra
w pierwszej chwili moe si wyda niedorzeczna, bo nie pasuje do naszych ustalonych po-
gldw, po zastanowieniu zaskakuje swoj odkrywczoci i trafnoci.
Niepowetowane straty pedagogiczne powoduje i sama ponosi ta matka, ktra uzna raz ge-
neralnie, e dziecko jest mae i gupie, i wobec tego wszystko co mwi, to bezsens i niedo-
rzeczno. Lekcewaenie matki ma silny i destruktywny wpyw na rozwj dziecka. Traci ono
wiar we wasne siy, staje si lkliwe i zamknite w sobie, tumi swoje rodzce si pomysy i
postanowienia w obawie przed spodziewan nagan lub szyderstwem. Jako lekcewace od-
czuwa nie tylko jednoznacznie sformuowane negatywne wypowiedzi, ale rwnie brak uwa-
gi, obojtny wyraz twarzy, niedbay gest, a nawet milczenie, wtedy, gdy w napiciu oczekuje
reakcji i odpowiedzi.
Trzeba te pozwala dziecku mwi, niech uczy si wypowiada, formuowa swoje myli
i spostrzeenia, werbalizowa oceny i wraenia. To mu pomoe broni swojej samodzielno-
ci i niezalenoci wewntrznej wtedy, gdy ycie zacznie mu narzuca sztywne formuy i
jednoznaczne schematy. Sucha go powanie i z uwag, bo ono wtedy czuje si zobowiza-
ne do wypowiadania tego, co naprawd sdzi, co je nurtuje, a nie mwienia byle czego dla
popisw czy zabawienia goci mamy.
Rwnie powanie naley traktowa wszystkie jego pniejsze pytania, nigdy nie wymie-
wa, odpowiada starannie i dokadnie, nie wicej jednak ni obejmuje pytanie. Dziecko ma
genetycznie uwarunkowane potrzeby poznawania tego rodowiska, w ktrym przyszo na
wiat oraz regu postpowania obowizujcych w tym rodowisku, a take jzyka ludzi, kt-
rzy go otaczaj. Uczy si tego wszystkiego chce samo, tak jak chce je i oddycha. Wystar-
czy wic uczy i tumaczy z rozsdkiem i z mioci, a ono wtedy wszystko w lot chwyta i
przyswaja, a potem samodzielnie przetwarza. Szybko te uczy si niezalenie ocenia, a gdy
jest pogodne, mdre i dobre, rozumni rodzice potrafi doceni i uszanowa jego indywidual-
no.
Mae dziecko bardzo potrzebuje mioci i ciepa, nie znosi przemocy, bo nie mogc si
broni, cierpi tym dotkliwiej. Rani je gniewny ton gosu, zoliwo i opryskliwo otocze-
nia. Szczeglnie destruktywny wpyw na charakter dziecka maj drwina, ironia, szyderstwo, i
to zarwno w stosunku do niego samego, jak i w stosunku do ludzi i spraw, o ktrych si
przy nim mwi. W dziecicej percepcji jest miejsce tylko na dwa rodzaje oceniania: to, co
dobre i to, co ze. One musz si w nim utrwali najpierw. Szyderstwo i ironia nale ju do
bardziej wyrafinowanych form oceniania, ktrych wymowa pozostaje dla dziecka zupenie
nieuchwytna. Dezorientuje je tylko i powoduje zamt w reakcjach wartociujcych, a z cza-
sem moe doprowadzi do cynizmu.
Jeeli w najbliszym otoczeniu nie mona wskaza mu prostych przykadw zachowa
jednoczenie dobrych i jednoznacznie zych, to aby mu te sprawy przybliy, trzeba czyta i
opowiada banie. Bez wzgldu bowiem na realno czy nierealno przykadw, nios one
dla dziecka informacj, z ktrej czerpie materia do ksztatowania postaw moralnych. Uczy
si z nich odrnia dobro od za, rozumie na czym polega uczciwo, lojalno, sprawie-
dliwo, zanim bdzie zmuszone zetkn si ze zem, nieuczciwoci, niesprawiedliwoci.

146
 Na pewnym etapie rozwoju dziecka i rozumnych wysikw pedagogicznych jego rodzi-
cw, w poprzek drogi staje telewizja. Styl programw telewizyjnych jest waciwie taki sam
lub podobny na caym wiecie. Oto opinia jednego z amerykaskich humanistw: Ze
wszystkich wspczesnych technicznych wynalazkw telewizja jest chyba najbardziej zgub-
nym, przyczyniajcym si do duchowej, umysowej i fizycznej degeneracji dziecka. Mio
utosamiana jest tu ze zmysowoci i usytuowana na tym samym poziomie wartoci, co je-
dzenie i bogactwo. Dzieci s poddawane bombardowaniu drobiazgowymi obrazami stosowa-
nia przemocy, szczegami zaywania narkotykw, pijastwa i wojny. Obrazy te utosamia
ono najczciej z rzeczywistym obrazem wiata, co wypacza formowanie si jego hierarchii
wartoci, izoluje od uczuciowego powizania z ludmi i ksztatuje zdeprawowany pogld na
wiat.
Promieniowanie ekranu telewizyjnego dziaa tak silnie, e ma wpyw nie tylko na zdrowie
dziecka, ale nawet na zmiany w jego chromosomach, a przez to moe oddziaywa destruk-
tywnie i na przysze pokolenia. Istnieje te powane prawdopodobiestwo, e do notowanego
ostatnio w Ameryce wzrostu przypadkw epilepsji, przyczynia si w znacznym stopniu ko-
lorowa telewizja.
W miar upywu czasu dziecko tak si wciga do nieustannego ogldania telewizji, e po-
pada w stan psychicznego uzalenienia czyli nag. Treci ogldanych widowisk staj si
wtedy substytutem jego ycia psychicznego, program telewizyjny zaczyna ono utosamia z
wasnym yciem wewntrznym. Gdy je poprosi, aby opowiedziao co o sobie, zaczyna
opowiada tre ogldanego ostatnio filmu. Poczucie tosamoci dziecka nie rozwija si i nie
konkretyzuje, lecz rozciecza i rozprasza. Jego indywidualno zostaje zastpiona zhomoge-
nizowan sum wrae pyncych z ekranu telewizyjnego. Wygasa w nim potrzeba wasnej
aktywnoci i autentycznej twrczoci, zaspokajane codziennie namiastk osigni i dokona
uzyskanych drog projekcji. Caa sfera uczu wyszych zostaje przygaszona i ograniczona do
zakresu jednorazowego przeycia pod wpywem galwanicznych bodcw. Dziecko uzyskuje
jaowe poczucie spenienia bez potrzeby ujawniania jego efektw w autentycznych kontak-
tach z innymi i sprawdzania si w objawach szacunku lub pogardy, mioci lub nienawici
przekazywanych przez innych, ywych, konkretnych ludzi. Po wyczeniu telewizora pozo-
staje subiektywne poczucie spenienia i dokonania, chocia nie towarzysz im obiektywne
korelaty, ktre dopiero miayby wymiern warto psychiczn, kulturow, spoeczn i moral-
n.
Telemaniactwo jest ju teraz niebezpiecznym, cho rzadko tylko zauwaanym, problemem
spoecznym, coraz powszechniejsz form patologii osobowoci. I trzeba dziecko przed ni
chroni, choby kosztem zrezygnowania z posiadania telewizora w domu. A jeeli ju si go
ma, to przynajmniej ogranicza do minimum wczanie telewizora. W niektrych mieszka-
niach bywa on waciwie wczony bez przerwy przez cay dzie. Ten nieustanny haas i mi-
ganie zmieniajcych si obrazw maj bardzo ujemny wpyw nie tylko na psychik, ale rw-
nie i na tkanki ciaa, na cay organizm. Nasze ciao i umys potrzebuj ciszy, tak jak wody i
powietrza. Chromy wic, ile si da, dzieci i siebie przed t inwazj szkodliwych decybeli.
Do pewnego czasu rodzice s dla dziecka naturalnym i niekwestionowanym autorytetem.
Ma do nich stosunek gboko uczuciowy i ufny. Jeeli jednak ufno ta nie jest uzasadniona,
potrafi si zorientowa w sytuacji i jest to pierwszy gboki cios, jaki ycie mu zadaje. Tro-
ch starsze dziecko ju wkrtce zauwaa i ocenia walory swoich rodzicw i jeeli ocena wy-
padnie dla nich niekorzystnie, wtedy zaczyna okazywa im lekcewaenie, co przyjmowane
jest z oburzeniem i nagan, jako sakramentalny brak szacunku dla starszych. Rzadko
potrafimy dostrzec dramat dziecka, ktre chce si oderwa od swojego nieakceptowanego
domu, uciec z niego fizycznie lub tylko izolowa si psychicznie mwi si o nim wtedy, e
jest niegrzeczne i nieposuszne. Podczas gdy ono prbuje opuci swj dom jak toncy okrt,

147
nie zdajc sobie sprawy z tego, e dokoa jest tylko ten sam niebezpieczny ocean, przed kt-
rym prbuje si ratowa, skaczc do wody.
Wchodzc w pozadomowe ycie spoeczne, w szkole, czy wrd rwienikw, dziecko
szuka niezbdnych mu wtedy informacji i wskazwek, susznych i przydatnych sposobw
postpowania. Czujc potrzeb przewodnictwa na nieznanych ciekach, jako pierwszych
kandydatw do tej roli traktuje rodzicw. I musi je spotka naprawd wielki i bolesny zawd
z ich strony, jeeli swoich przewodnikw zaczyna szuka gdzie indziej.
Generalne fiasko swoich wychowawczych poczyna ponosz ci rodzice, ktrym zdarzy
si, e sami staj si dla swojego dziecka przykadem negatywnych postaw i zachowa. Taka
sytuacja przynosi niepowetowane straty zarwno dla nich samych, jak i dla dziecka. Jest jed-
n z najwikszych i najdotkliwszych klsk macierzystwa.
W pierwszych latach ycia dziecko bardzo bolenie przeywa kade rozstanie z matk.
Pobyt w obku moe ograniczy lub nawet udaremni cay trud i staranno matki z okresu
ciy i pierwszych miesicy ycia. Pozbawia ich oboje nie tylko najpikniejszych i najrado-
niejszych chwil bycia razem w nieustannej bliskoci, ale rwnie szansy uksztatowania si
tych uczu i wartoci, ktre mog powsta tylko w tym wanie okresie. Bycie razem jest dla
maego dziecka i jego matki naturaln, gbok potrzeb oraz warunkiem penego psychicz-
nego rozwoju ich obojga. Te kilka pierwszych lat ycia to niezastpiony okres kadego cyklu
macierzystwa. Skoncentrowanie na dziecku caej uwagi i czuoci wzbogaca nie tylko
dziecko, ale i matk. Chocia niekiedy nie docenia si wartoci tego okresu i przeocza fakt
jego niepowtarzalnoci. W ten sposb rodzice pozbawiaj siebie i dziecko bezcennych treci
macierzystwa, co jest strat niepowetowan dla nich wszystkich.
Dla kobiety macierzystwo jest wielk szko bezinteresownej mioci i od niej samej tyl-
ko zaley, na ile zechce i potrafi skorzysta z tej nauki. Dla dziecka za okres bycia z matk
jest nie tylko nauk mioci, ale demonstracj jej przejaww, niezastpionym rdem wiedzy
o jej istnieniu. Tyle ciepa i dobroci potrafi ono przekaza innym w swoim dalszym yciu, ile
wynioso z bliskiego kontaktu z matk. Z tego okresu sielskiego dziecistwa wynosi te
odwag i zaufanie, poczucie bezpieczestwa, i to w takim stopniu, w jakim umoliwia mu to
serdeczny i czuy kontakt z matk. Gdy zostanie tego pozbawione, gdy wie, e na jego pacz
zrodzony z lku czy blu nie zjawi si nikt i nie wemie go w opiekucze ramiona, ktre s
dla niego jedynym bezpiecznym miejscem na wiecie, to ten zawd, lk i nieufno utrwalaj
si w nim na cae nieraz ycie. A pacz dziecka drczonego jakim jemu tylko wiadomym
lkiem i niepokojem tak atwo jest ukoi wystarczy przytuli malca na chwil i powiedzie
ciepym gosem kilka czuych sw. Wtedy pierzchaj wszystkie koszmary tajemnego wiata
dziecicej wyobrani, dom staje si znw miejscem miym i bezpiecznym, takim, w ktrym
mama go kocha.
Dzieci zdrowe i naprawd kochane nie kaprysz. Pacz tylko wtedy, gdy s godne, pi-
ce, powanie chore, albo si uderz. Pacz i kaprysy dzieci niepewnych mioci rodzicw s
najczciej naiwnym sposobem sprowokowania jakiego serdecznego gestu z ich strony.
Matka, ktra wtedy zoci si i krzyczy na paczce dziecko, pogarsza tylko sytuacj, bo po-
twierdza jego wtpliwoci czy jest kochane. Daje ona tym dowd, e sama nie panuje nad
sytuacj. Kaprynika najatwiej jest uspokoi odwracajc jego uwag. Zainteresowane czym
innym i upewnione co do mioci matki, przestaje paka i kaprysi. Matka nie moe da si
wcign w nastrj zoci i niepokoju dziecka i krzykiem odpowiada na jego krzyk. Musi
zawsze nad nim growa opanowaniem, umysem i sercem.
Trudno sobie wyobrazi bardziej smutny, tragiczny i haniebny ni zachowanie kobiety w
stosunku do wasnego dziecka pene zoci, nienawici i bezpodstawnych pretensji. Jest to
zjawisko szczeglnie przygnbiajce wtedy, gdy dziecko jest zupenie malutkie i nie rozumie
nawet krzywdy i niesprawiedliwoci jaka mu si dzieje. Jest tylko przeogromnie, niesko-
czenie nieszczliwe, zgnbione i bezradne. Takie dzieci, chocia mae, ale wtedy nawet ju

148
nie pacz. W paczu dziecka jest zawsze cho troch zaufania do matki, nadziei, e ona za-
alarmowana tym paczem przybiegnie i pomoe. Dziecko nienawidzone przez matk, traci
nawet t odrobin ufnoci, jest zupenie zrezygnowane, postarzae nag wiadomoci swo-
jego osamotnienia w zimnej, pozbawionej mioci atmosferze domu i nie pacze.
Mio macierzysk okrela Erich Fromm (O sztuce mioci) jako najwyszy rodzaj
przywizania, najwitsz spord wszystkich uczuciowych wizi. W odrnieniu bowiem
od innych rodzajw mioci, przyjacielskiej, braterskiej czy erotycznej, gdzie panuje rwno-
waga midzy dawaniem a otrzymywaniem, macierzystwo jest mioci najbardziej altru-
istyczn, ju w zaoeniu nastawion na bezinteresowne wiadczenia. Najwysz jednak pr-
b mioci matczynej jest nie tyle troskliwo dla niemowlcia, co umiejtno przygotowa-
nia dorastajcego dziecka do samodzielnoci. Do tego, aby si od niej oderwao, aby od niej
odeszo. Na tym polega zasadnicza rnica midzy mioci erotyczn, ktra dy do trwao-
ci i zachowania dla siebie osoby kochanej, podczas gdy matka musi odejcie nie tylko tole-
rowa, ale nawet w nim pomaga. Na tym etapie mio macierzyska jest tak trudna, bo
wymaga penej bezinteresownoci, zdolnoci dawania wszystkiego, nie oczekujc w zamian
nic, oprcz szczcia ukochanej istoty.

149
 O wychowaniu nierepresyjnym

Twoje dzieci nie s twoimi dziemi, one przychodz przez ciebie, ale nie
z ciebie, chocia s z tob, ale nie nale do ciebie. Ty dajesz im swoj mi-
o, ale nie swoje myli poniewa one maj myli wasne.
Moesz da przytuek ich dalom, ale nie ich duszom, poniewa domem
ich dusz jest dzie jutrzejszy. Moesz stara si upodobni do nich, ale nie
prbuj ich zmusza, aby byty podobne do ciebie, poniewa ycie nie pozo-
staje przy dniu wczorajszym.

Khalil Gibran
Prorok

Rzadko uwiadamiamy sobie, jak bezwzgldn przewag maj rodzice nad swoim dziec-
kiem. aden, najbardziej nawet despotyczny wadca, nie dysponuje tak szerokim zakresem
wadzy jak matka i ojciec wtedy, gdy w sposb nieograniczony korzystaj ze swego prawa do
tego, aby dziecku z a b r a n i a . Oczywicie zabranianie w pewnym okresie ycia dziecka, a
zwaszcza w okrelonych sytuacjach jest warunkiem jego biologicznego przetrwania gdyby
robio to wszystko, co mu w kadej chwili przyjdzie do gowy i realizowao bez ogranicze
wszelkie swoje odruchy, zginoby niechybnie. Ale nie o to chodzi, aby pozwala n a w s z y
s t k o. Ta metoda lansowana kilkadziesit lat temu na Zachodzie, nie sprawdzia si, tzw.
non frustrated children byy rdem nieustannej udrki dla swoich rodzicw i postrachem
znajomych, odwiedzajcych ich dom. Chodzi tu wic o co zupenie innego.
Znaczna przewaga fizyczna, psychiczna i spoeczna rodzicw stwarzaj okazj do stoso-
wania przemocy, fizycznej, psychicznej i spoecznej. Najbardziej dostpn form sprawowa-
nia wadzy rodzicielskiej jest zabranianie i odmawianie, i dlatego rodzice, czasem nawet w
sposb dla siebie niezauwaalny, zsuwaj si na ten grzski teren pedagogicznie destruktyw-
nej represyjnoci. To tak atwo chwyci mae dziecko jak kociaka i odstawi od szuflady,
ktrej zawarto zafascynowaa je i ktr wanie oglda z najwyszym napiciem uwagi.
Zabranianie, jako podstawowa, a nawet wyczna metoda wychowawcza, jest wielk pokus
uatwieniem dla tych zwaszcza matek, ktre oprcz opieki nad dzieckiem maj jeszcze
wiele innych obowizkw do wykonania. Wtedy unieruchomienie dziecka zabranianiem mu
robienia czegokolwiek i lkiem przed kar, krzykiem i gniewem, gdyby mimo to przejawio
jak aktywno, odcia uwag matki, zajtej wanie czym innym. Jednak ta aktywno
dziecka, kopotliwa wprawdzie dla opiekunw, wymagajca ich starannej troski i uwagi, jest
dla niego j e d y n y m sposobem poznawania otoczenia, zdobywania umiejtnoci manipula-
cyjnych i uczenia si podstawowych kategorii dziaania. Wystarczy wic usun np. z owej
szuflady to wszystko, czym dziecko mogoby si skaleczy lub co mogoby zepsu, i niech
tam sobie pobuszuje i poprzewraca. Bo ono wtedy nie tylko poznaje znajdujce si w szufla-
dzie przedmioty, ale potwierdza swoje prawo i mono do tego, aby tymi przedmiotami ma-
nipulowa. To, co dla matki jest przewracaniem w szufladzie stanowi, dla dziecka wielkie

150
przeycie, porywajc przygod odkrywania nowych rzeczy, uczenia si ich nazw, wielkoci
i przeznaczenia, odrniania kolorw. Potem tworzy z nich nowy, wasny ad i to mu daje
potwierdzenie prawa do uczestniczenia w sprawach domowych, umacnia poczucie wasnej
wartoci i swoich moliwoci robienia tego, co sobie przedtem samo zamierzyo. Mechanicz-
ne odsunicie go od owej szuflady, zamknicie jej przed nim, pozbawia dziecko moliwoci
rozwijania i wiczenia swoich zdolnoci do poznawania i odrniania przedmiotw uytko-
wych, do umiejtnoci ich segregowania i klasyfikowania.
Wypowiadanie ostrych, kategorycznych zakazw jest w opinii niektrych rodzicw do-
wodem ich gorliwoci jako wychowawcw i czasem nawet, chcc zaskarbi sobie opini
starannych i wymagajcych, popisuj si tym ostentacyjnie przed znajomymi i nieznajomy-
mi. A przecie zabroni dziecku mona waciwie wszystkiego. Widziaam matk, ktra za-
bronia creczce skaka przez skakank, chocia sama przed chwil kupia j dla niej. Zrobia
to po prostu z n a w y k u mwienia nie na wszystko, cokolwiek dziewczynka mwia i
robia. Taki pseudo pedagogiczny odruch warunkowy uznawany przez rodzicw i akcep-
towany przez najblisze otoczenie, jako wychowanie staje si u dzieci przyczyn wielu
niekorzystnych zachowa i ujemnych cech charakteru.
Jego lad pozostaje w ich psychice, gdy s ju dorosymi ludmi, paczy charakter, osabia
przyjazn wi z innymi, ogranicza wiar we wasne siy, gasi zapa i ch do wszelkiej ak-
tywnoci, rodzi bierno, apati i chroniczn nieprzychylno do wszystkiego i do wszyst-
kich. Pozostaje w nich bowiem podwiadome, lkliwe oczekiwanie na to wieczne, represyjne
nie rb, nie mw, przesta cokolwiek by zaczy robi czy mwi. Kracowo odmien-
nym, cho rwnie negatywnym efektem wychowania represyjnego, jest rwnie uksztato-
wanie si i utrwalenie przekonania, e w tym dziwnym i niemiym wiecie dorosych, eby w
ogle cokolwiek zrobi lub powiedzie, trzeba zama jaki zakaz. Przestaj wtedy odrnia
zakazy suszne od niesusznych, lekcewac jednakowo jedne i drugie.
Rodzice, ktrzy pragn trafnie selekcjonowa wasne zakazy i przyzwolenia, nie mog so-
bie pozwoli na dziaanie automatyczne, lecz musz postpowa stale z najwiksz rozwag i
starannoci, z wyobrani, nie dopuszczajc ani na chwil do stpienia swojej wraliwoci,
ocenia kad sytuacj osobno i do niej stosowa swoje reakcje i zachowania.
W codziennym yciu domowym zachodzi nieustanny konflikt tych struktur, ktre tworz
doroli i tych, ktre pragn realizowa dzieci. Przedmioty i zachowania speniaj w struktu-
rach dziecicych niekiedy odmienn funkcj ni ta, ktr dla nich przewiduj doroli. Jednak
te struktury rodzicw s pod ochron, uznaje si je za powane, prawdziwe, jedynie suszne i
potrzebne. Natomiast struktury dziecka maj w przekonaniu dorosych charakter tylko prze-
lotny, zabawowy, s wic niewane i nie trzeba si z nimi liczy. W istocie jednak s one
tak samo wane i autentyczne jak tamte, a w odczuciach dzieci maj niekiedy bardzo donio-
se znaczenie. To, co jest zabaw w ocenie dorosych, bywa dla dziecka spraw bardzo istot-
n, angaujc emocjonalnie i intelektualnie, przeywan bardzo gboko. Odebranie mu
jakiego przedmiotu, przerwanie jego zajcia, czy rozmowy z innym dzieckiem, uniemoli-
wia dokoczenia tego, co sobie zamierzyo, powoduje rozgoryczenie i bunt, pogbia poczu-
cie wasnej bezsilnoci, budzi agresj w stosunku do rodzicw, ktrzy tak bezwzgldnie i
bezmylnie pozbawiaj go czego bardzo cennego, a czego ono samo nie jest w stanie obro-
ni. I musi wtedy zdoby si tylko na tyle siy i odwagi, aby pogodzi si ze swoj klsk.
Taka szkoa ycia rodzi w przyszoci postawy defensywne i prowokuje indolencj.
W atmosferze pedagogicznego prymitywizmu i braku wyobrani rodzicw oraz ich uczu-
ciowej niewraliwoci, kady pacz dziecka, jako reakcja na stosowane zakazy, kwalifikowa-
ny jest jako niegrzeczno. A przecie za t rzekom niegrzecznoci kryje si auten-
tyczny dziecicy dramat, spowodowany bezdusznoci i brakiem wyobrani jego rodzicw.
Ale jeeli nawet pacz jest spowodowany niezaspokojeniem dania wedug rodzicw zbyt
wygrowanego i niemoliwego do zaspokojenia, to zmartwienie dziecka i tak jest proporcjo-

151
nalne do jego wasnego odczucia zawodu i pozbawienia, a nie do sytuacji ocenianej przez
rodzicw. Ono nie jest niegrzeczne, tylko przeraone i zrozpaczone. Dlatego konieczn
odmow i niezbdny zakaz trzeba mu wtedy wytumaczy i uzasadni w kategoriach
uchwytnych dla dziecka i pocieszy go wczuwajc si w ten jego autentyczny przecie mi-
ni-dramat. I ukoi w sposb adekwatny do skali samego przeycia zawodu i blu. Jake cz-
sto jednak, zamiast tego rozumnego wytumaczenia i kojcego pocieszenia, matka w milcze-
niu cignie za rk dziecko, paczce rozpaczliwie i wlecze je jak Tatarzyn wzitego w jasyr
jeca na arkanie.
Jeeli czas ju i spa, albo pora na obiad, lub trzeba wyj z domu, a dziecko przebywa
akurat gboko zaangaowane w wiecie swojej wyobrani, to uzyskujc, co si chce, mona
jednoczenie unikn brutalnego wyrywania go ze sfery przey w ktrych jest pogrone, i
nie burzy wiatka stworzonego si jego wyobrani, gdy zrobimy wysiek, aby wczu si w
konwencj jego zabawy i uczestniczy w niej przez chwil. Spyta na przykad, czy strudzo-
ny eglarz nie zechce si posili po dugiej podry przez ocean.
Czasem bezwzgldne burzenie tych dziecicych, zabawowych struktur bywa uzasadniane
potrzeb robienia czy te zachowania porzdku. Zdarza si, e matka nie pozwala bawi si
dziecku jego zabawkami, ktre przedtem poukadaa starannie na peczce. A gdy ono pr-
buje wykorzysta zabawki i tworzy z nich swoje wasne struktury, zbiera w gniewie lalki,
kredki, klocki i ustawia na poprzednim miejscu, karcc dziecko za zrobiony nieporzdek.
Czsto odrywa si dziecko od zabawy zanim osignie ono upragniony, zamierzony fina, np.
zanim przyjedzie do miasta, do ktrego pdzi na spienionym koniu, bo koniem jest akurat
krzeso, ktre mama musi koniecznie i natychmiast postawi na miejsce.
Nieograniczona wadza rodzicw nad dzieckiem moe wyraa si w zachowaniach, ktre
zostawiaj w psychice dziecka gbokie, niezatarte blizny. Mog oni na przykad oszpeci
dziewczynk strzygc jej krciutko wosy lub ubierajc w dugi, brzydki paszczyk, kupiony
na wyrost. Mog pozbawi j towarzystwa najbliszej przyjaciki, odda z domu ukocha-
nego psa, wyrzuci najmilsz lalk.
Autentyczne wychowywanie nie jest zajciem dla prymitywnej niaki jest wysokiej ran-
gi sztuk. Wymaga walorw takich samych jak praca twrcza, gdzie ma si do czynienia nie
z materiaem lecz z t w o r z y w e m postaw, uczu i myli ywej istoty dziecka. Wy-
chowywanie bez represyjnoci wymaga cigego napicia wyobrani, inteligencji, pomyso-
woci przy rozwizywaniu kadego pedagogicznego problemu, bez schematyzmu i bez au-
tomatyzmu, a tylko przez wczucie si w doran sytuacj i przeycie dziecka. Zachowania
najbardziej nietrafne pedagogicznie to te, ktre zostawiaj dziecku poczucie wasnej bezrad-
noci wobec dziejcej mu si krzywdy, bezsilnego gniewu na niesprawiedliwo stworzonej
przez rodzicw sytuacji, alu i zawodu. Wielk klsk wychowawcw jest to, co czsto
traktuje si jako rzekome szczytowe osignicie rodzicw. Jest to t a k i e stumienie rozpa-
czy i pokonanie protestu dziecka, ktre powoduje stpienie jego wraliwoci. Prowadzi do
tego, e ono grzecznie, to znaczy biernie i bez protestu reaguje na to wszystko, co p o w i n
n o j e rani. Na wasne oszpecenie, na brak psa, na oddalenie przyjaciela i widok lalki l-
dujcej na mietniku. Apatycznie i biernie przyjmuje niesprawiedliwo, oscho, nierzetel-
no i brutaln bezduszno dorosych. Wtedy ju jest grzeczne.
Represyjno pedagogiczna przejawia si czsto w stosunku do tego, co dziecko uwaa za
swoj nienaruszaln wasno. Jego kcik, jego eczko, jego zabawki, jego ksiki,
ubranka. Bezceremonialne dysponowanie rzeczami dziecka, pozbawianie go tych rzeczy,
przemieszczanie ich w inne miejsce bez poprzedniego uzgodnienia z dzieckiem, burzy jego
poczucie trwaoci i adu. Odbierajc mu prawo posiadania i dysponowania swoimi rzeczami,
powoduje si rwnoczenie zachwianie poczucia bezpieczestwa, stan lku, zagroenia i nie-
pewnoci. Struktury zastane w domu rodzicw s dla dziecka jakimi trwaym elementem
jego ycia. Na przewidywane zmiany trzeba je agodnie i rozumnie przygotowa. Uzgodni z

152
nim kierunek tych przemian i uzyska jego akceptacj, tak aby mogo w dalszym cigu czu
si aktywnym, potrzebnym i liczcym si p o d m i o t e m nowych struktur i ukadw. A nie
przedmiotem, ktry zmieni pooenie i miejsce bez wzgldu na wasne chci i zamiary.
adne dziecko nie przychodzi na wiat jako biaa karta, ktr mona zapisa jakkol-
wiek. Ju w momencie urodzenia jest kim, nosi w sobie zarodki pniejszej dojrzaej in-
dywidualnoci. Zadanie matki polega na otwieraniu przed nim cieek jego samorealizacji
przez usuwanie z nich tylko ewidentnych, bezporednich zagroe. Np. w czasie zabawy
maego dziecka naley usuwa przedmioty, ktrymi mogoby si zrani, ale nie udaremnia
wszelkich jego porusze, ktre burz ad ustanowiony przez matk. Rozwj dziecka nie moe
si oby bez aktywnoci i bez tworzenia przez nie nowego adu, innego ni ten zastany i
uznany przez rodzicw. Jeeli krzeso suy mu jako pojazd kosmiczny w wyimaginowanej
podry do gwiazd, to rozumna matka nie przestawia wtedy tego krzesa tam, gdzie stao
przedtem i gdzie jest jego miejsce.
Poczynania pedagogiczne rodzicw s pokrewne zabiegom pielgnacyjnym dobrego
ogrodnika. Polegaj na umoliwieniu swobodnego rozwoju dziecka tak samo jak rozwoju
rolinie. Na usuwaniu przeszkd i zagroe, mogcych stumi wrodzony dynamizm i ogra-
niczy lub wygasi potencja rozwojowy. Postpowa tak, aby otwiera drog temu, co ma
si w dziecku ujawni i zaktualizowa. Pielgnowanie dziecka, podobnie jak pielgnuje si
rolin, ma ten sam cel: aby jako istota dojrzaa, stao si tym, czym jest ju w zarodku.
Rodzice, ktrzy maj najbardziej doniosy i bezporedni wpyw na przyszy ksztat oso-
bowoci dziecka, mog wywiza si ze swego powoania w rozmaitym stopniu: od opty-
malnego umoliwienia rozwoju w kierunku waciwym dla jego indywidualnoci, poprzez
znaczne ograniczenie tych moliwoci rozwojowych, a do cakowitego jego wygaszenia
nadmiern i nieuzasadnion represyjnoci. Wychowanie, jak mwilimy, moe by Wiel-
k Sztuk, chocia najczciej bywa zwykym rzemiosem lub nawet seryjn produkcj we-
dug sztampowych wzorw. Aby naprawd byo Sztuk, rodzice musz mie tyle wyobrani,
taktu, serca i rozumu, aby nie naduywa tej wadzy jak posiadaj wobec swojego dziecka.
Uszanowa indywidualno tego nieznanego gocia, ktry pojawia si w ich domu, nie rani
jego uczu, pozwoli na uczestniczenie w yciu tego domu, nie ogranicza zbdnymi restryk-
cjami, szczeglnie w tych przypadkach, gdy dziecko samo nie potrafi sformuowa swoich
ycze i oczekiwa, a odebra je moe tylko domylno serc jego rodzicw.
Tak samo jak rzadko rodzice uwiadamiaj sobie rozmiar i ciar wadzy sprawowanej
nad dzieckiem, tak rwnie rzadko doceniaj donioso sw zapewniajcych dziecko o ich
mioci. Niewiele jest dzieci, ktre sysz z ust rodzicw, e s kochane. A czy to tak trudno
powiedzie dziecku: kocham ci, jeste moim najwikszym skarbem. A takie sowa daj
mu kojce poczucie bezpieczestwa, stwarzaj psychiczny azyl wrd licznych zagroe
nienawici i agresj. Buduj jasny tunel do przyszoci i ufno w stosunku do lat, ktre
maj nadej. Utrwalaj wiar w to, e mio naprawd j e s t, e istnieje, e mona j
otrzymywa i dawa samemu. Dawa tak samo szczodrze i swobodnie jak obdarzali ni do-
brzy i mdrzy rodzice.

153
 Twarze godu

Ludzie z twojej planety powiedzia may Ksi

hoduj pi tysicy r w jednym ogrodzie...
i nie znajduj w nich tego, czego szukaj...
Nie znajduj odpowiedziaem...
A tymczasem to, czego szukaj, moe by ukryte
w jednej ry lub w odrobinie wody...

Antoine de Saint-Exupery
May Ksi

Kady pragnie mie smuk sylwetk, walka z otyoci to problem zarwno zdrowotny
jak i estetyczny. W zwizku z tym, co pewien czas pojawiaj si nowe mody na rne diety
odchudzajce. Pragncy za wszelk cen schudn podporzdkowuje niekiedy wszelkie
wzgldy zdrowotne zaleceniom najnowszej diety odchudzajcej. Przez pewien okres jada np.
tylko tuszcze (synna dieta pod hasem: Eat fat and get slim), albo tylko ser, albo wycz-
nie miso. Niejeden ju stosowanie takiej diety przypaci zdrowiem. A przecie, eby uzy-
ska smuk sylwetk i nie zachorowa od tego, wystarczy przeprowadzi diet jarzynowo-
owocow. Owoce i warzywa s to pokarmy przewanie nisko kaloryczne, dajc uczucie na-
sycenia, nie tucz, poza tym nie s toksyczne, ani nie zakcaj prawidowej przemiany mate-
rii. Dostarczaj wielu cennych skadnikw pokarmowych dziki ich jadaniu zyskuje si
jednoczenie urod i zdrowie.
Przyczyn otyoci bywa najczciej po prostu przekarmienie, tzn. jadanie w iloci prze-
kraczajcej pojemno odka i moliwo wydzielania potrzebnych enzymw trawiennych.
W spenieniu marze o zgrabnej sylwetce przeszkadza nadmierny apetyt, to znaczy g d p
o z o r n y. Nie sygnalizuje on rzeczywistych potrzeb organizmu, bo do ich zaspokojenia wy-
starczaj iloci jedzenia znacznie skromniejsze. Najpospolitsz przyczyn nadmiernego ape-
tytu jest rozepchany w dziecistwie odek, ktry reaguje potem wraeniem godu nie wte-
dy, gdy jest pusty, ale gdy tylko nie jest napeniony ponad potrzeb. Przekarmianie pisze
Rene Dubos nie jest zjawiskiem specyficznym dla doby obecnej. Istoty ludzkie zawsze
miay skonno do kompensowania obawy przed brakiem poywienia wielkim objadaniem si, sko-
ro tylko byo to moliwe... W dawnych czasach pisa Lukrecjusz sto lat przed nasz er brak
poywienia powodowa u Letw osabienie czonkw, dzisiaj jest inaczej, gubi nas nadmiar dbr.
Tak wic historia si powtarza. Podobnie jak zamoni Rzymianie sprzed 2000 lat, wielu zasobnych
obywateli wspczesnego wiata zachodniego, doprowadza si do mierci z przejedzenia.36
Kada matka chce, aby jej dziecko dobrze wygldao i prdko roso, zmusza wic to
biedactwo do napychania odka ponad jego rzeczywiste potrzeby. Przekonana jednocze-
nie, e najzdrowsze jest dla niego miso, amie naturalne bariery fizjologiczne tej rolino-

36
Dubos Rene: op. cit.

154
ernej istoty, jak ono jest jeszcze wtedy, zmuszajc prob i grob do jedzenia niestosow-
nych dla niego potraw. Wielu pamita jeszcze smak tych mczeskich yeczek za mamusi
i za tatusia w okresie, kiedy naturalna pojemno niezdeformowanego odka i reakcja nie
zdeprawowanego smaku protestuj przeciwko przyjmowaniu takiego jedzenia i w takiej ilo-
ci. Biedne mamy, ktre przecie chc jak najlepiej, niewiadomie powoduj u swoich dzieci
nie tylko skonno do otyoci, ale rwnie stymulowanie dojrzewania hormonw pcio-
wych, i s bezwiednymi winowajcami tych dramatw, jakie przeywa potem przedwczenie
dojrzay dryblas, bezradny wobec wymogw spoecznych, jak trzcina na wietrze. Jeden z
przedwojennych polskich pediatrw mawia: Jaka szkoda, e nie ma Ligi Ochrony Dziecka
przed niemdrymi matkami, a inny twierdzi, e dziecko powinno mie konstytucyjnie za-
gwarantowane prawo do niejedzenia. Relacjonujc wyniki dowiadcze na zwierztach,
Rene Dubos pisze: Zmniejszenie przyjmowania pokarmw do okoo 2/3 tego, co zwierz
zjadoby nie majc ogranicze, zmniejsza zachorowalno na choroby puc, serca, nerek,
naczy krwiononych, a take na nowotwory zoliwe. Krtko mwic, zwierzta karmione
w sposb zapewniajcy najszybszy wskanik rozwoju maj na og krtszy spodziewany
okres przeycia i wiksz zachorowalno na choroby zwizane ze staroci.
Niekiedy rwnie gd pozorny bywa skutkiem niewaciwego interpretowania pewnych
sygnaw niedosytu, dochodzcych z zupenie innych regionw naszej istoty ni odek.
Wraenie nieokrelonego braku i smutku, ktry trudno czasem nazwa, prbuje si niewia-
domie i bezskutecznie zaguszy jedzeniem. Taka bywa czsto zastpcza funkcja apetytu na
sodycze, ktre maj kompensowa jakie psychiczne frustracje, czasem niezadowolenie z
siebie, niezbyt dokadnie uwiadomione. Gd pozorny bywa zastpcz form zaspokajania
potrzeby, ktrej nie mona zaspokoi bezporednio, bo nieatwo j zrozumie i sprecyzowa.
Moe tu by niezaspokojona potrzeba wzbogacenia wasnej osobowoci, urzeczywistnienia
potencjau rozwojowego, przejawiania siebie w okrelonej formie twrczoci, autentycznego
bycia sob. Jeeli potrzeby te zostaj udaremnione przez niesprzyjajce warunki i sytuacje,
czowiek czuje si godny. Kiedy dokonuje kompromisu z wasnym yciem i przystaje na
ubosz form bycia ni ta, na jak go sta, wtedy stumiony dynamizm rozwojowy objawia
si aknieniem czego wicej, czego innego i czego lepszego ni to, kim si jest. Taki nie-
dostatek, niesprecyzowany do jasno i jednoznacznie, objawia si niekiedy w postaci za-
stpczej, kompensacyjnej, jako gd pozorny. Ludzie psychicznie zwichnici, ubezwasno-
wolnieni przez niepomylny zbieg okolicznoci, spostrzegaj nagle, e nie stali si tym, kim
mogli si sta, e ycie przecieka im midzy palcami, zostawiajc z pustym sercem, zawie-
dzionych jakim niepojtym brakiem nie wiadomo czego. Wtedy sigaj do kredensu i nie
znajduj tam tego, czego szukaj.
Caa struktura ywienia, istniejca obecnie w krajach rozwinitych, prowadzi do tego, co
nazywa si g o d e m u t a j o n y m. Dostpne w sklepach produkty ywnociowe s niepe-
nowartociowe lub szkodliwe, zarwno te tanie jak i te drogie. Pierwsze kupuje si z
oszczdnoci, drugie ze snobizmu, ale skutki s takie same. Choroby nkajce zamon cz
wiata s tak sam jej plag, jak gd i niedoywienie s plagami regionw ubogich. Wyso-
ko rozwinita technologia przemysu spoywczego dostarcza produkty rafinowane, chemi-
zowane, pozbawione tego wszystkiego, co jest rdem zdrowia. 98% ywnoci to pokarmy
przetwarzane, tzn. konserwowane, zamraane, suszone, solone, marynowane, sodzone, bar-
wione. Biedne bogate dzieci czasem przez cae dziecistwo i modo nie maj okazji zje-
dzenia zdrowego, poywnego, prostego posiku. A ich biedni bogaci rodzice pracuj bez
wytchnienia, aby za te zapracowane z trudem pienidze kupi swoim dzieciom to wszystko,
co im zaszkodzi. Pewne jest pisze R. Dubos e wzrost dochodw prowadzi do zastpo-
wania w poywieniu skrobi przez tuszcze, biaka i oczyszczony cukier.37 Zabiegi technolo-

37
tame.

155
gii spoywczej, polegajce na dalszym, przemysowym przetwarzaniu ywnoci, doprowa-
dzaj niejednokrotnie do ostatecznego ju zdegradowania tego, co miao by ludzkim, zdro-
wym pokarmem. W rezultacie w sklepach spoywczych jest do nabycia mnstwo produk-
tw nie nadajcych si waciwie do spoycia. W efektownych opakowaniach oferuje si
konsumentom pachnce, kolorowe substancje, ktre dostarczaj wprawdzie miych wrae
smakowych, ale w najlepszym przypadku obciaj tylko organizm, nie przynoszc mu ad-
nego poytku. Natomiast w najgorszych przypadkach, w razie niedostatecznej czujnoci lub
wskutek pobaliwoci czynnikw kontrolujcych, pod szyldem ywno, dociera do skle-
pw lawina produktw szkodliwych i toksycznych. Ich kolorystyczno-zapachowa atrakcyj-
no i adne opakowanie przycigaj szczeglnie mocno dzieci, podczas gdy im te jedzenio-
we gadety szkodz najbardziej.
Jednak perspektywa duych zarobkw skania producentw i handlowcw do wytwarza-
nia, rozpowszechniania i reklamy takich wanie produktw. Ich przedsibiorczoci i ekspan-
sji nie ogranicza ani ludzkie poczucie odpowiedzialnoci za zdrowie konsumentw, ani ciar
winy i haby jaki spada na bezkarnych trucicieli.
Takie s prawa nowoczesnego rynku!
Nawet niektre penowartociowe produkty po przyniesieniu ich do domu ulegaj biolo-
gicznej degradacji w czasie ich przyrzdzania wedug przyjtych zasad sztuki kulinarnej.
Ignorowanie ograniczonego dziaania enzymw trawiennych i jadanie nietrafnych lub przy-
padkowych pocze jest zjawiskiem powszechnym. Zwyczaje i wzory jedzeniowe i kulinar-
ne gwac wymienione tu zasady waciwego zestawiania produktw, umoliwiajcego ich
cakowite i szybkie strawienie. Nietrafne czenie pokarmw, przejadanie si biakiem zwie-
rzcym i cukrem wzmaga dziaalno bakterii gnilnych i fermentacyjnych, ktre cz zje-
dzonego pokarmu czyni nieprzyswajalnym i dla organizmu nieprzydatnym. Majc napenio-
ny odek nikt nie domyla si, e jego krew i komrki jego ciaa gin z godu. Przewaga biaka,
tuszczu i cukru w przecitnej diecie ogranicza aknienie na owoce i jarzyny, te akumulatory
energii sonecznej, ktrej godne jest nasze ciao i wszystkie jego tkanki. Jedzenie pozornie obfite
i dostatnie, w rzeczywistoci nie dostarcza podstawowych wartoci odywczych.
Uwiadomienie sobie tej sytuacji prowadzi w niektrych krajach do podejmowania prb
przeciwstawienia si. W duych miastach zachodnich powstaj nowe sklepy spoywcze zwa-
ne w Anglii Health Food Store (sklep ze zdrow ywnoci), w Niemczech Reformhaus.
Mona tam nabywa ywno nierafinowan, niechemizowan, wiee warzywa i owoce,
uprawiane w gospodarstwach nie stosujcych pestycydw i nawozw syntetycznych, niepa-
steryzowane mleko, chleb z penej, razowej mki, jajka od kur, ywionych naturaln karm,
bez biakowych i hormonalnych dodatkw itd. Ta ywno jest nieco drosza, bo wymaga
wprowadzenia nowych mechanizmw upraw, hodowli i produkcji, a waciwie powrotu do
starych, ale od dawna zaniechanych, jako mniej wydajne i mniej opacalne. Takie s pierwsze
prby walki z godem utajonym.
Najtragiczniejszy jest jednak g d r z e c z y w i s t y i jawny. 15 ludzi mieszkajcych
obecnie na wiecie cierpi gd. 35% cierpi z powodu znacznych niedoborw pokarmowych,
podczas gdy z 80% wyprodukowanego w wiecie biaka zwierzcego korzysta tylko 25%
ludnoci wiata. W krajach gospodarczo zacofanych pisze Rene Dubos przewaa ogl-
nie niewaciwe ywienie wynikajce z braku wysokowartociowych biaek. (...) Dla odmia-
ny w krajach zasobnych najczstsz form niewaciwego ywienia jest przejadanie si.
Nadmierne ywienie daje maksymalne wskaniki rozwoju, ale wydaje si niekorzystnie
wpywa na dugo ycia i oglny stan zdrowia.
Zacofana gospodarka charakteryzuje si przede wszystkim ograniczon liczb rodzajw
upraw rolnych. Podstaw ich stanowi najczciej jeden gatunek zb: ry, pszenica, kukury-
dza lub proso. adne z nich nie zawiera wymaganego kompletu aminokwasw egzogennych i
dlatego dostarcza biaka niepenowartociowego. Chocia niektre spoeczestwa w Chinach

156
i w Indiach stosuj ju od dawna rne poyteczne zwyczaje kulinarne, ktre kompensuj
istniejce tam braki zarwno mleka jak i misa. Dokonuj tego przez odpowiednie czenie
rnych, dostpnych w tych regionach, produktw rolinnych, uzupeniajc w ten sposb
niedostatek ich aminokwasw i uzyskujc penowartociowe biako. O skutecznoci tej me-
tody wiadczy te m.in. raport szpitala w Rwandzie dotyczcy leczenia dzieci chorujcych z
powodu kwashiorkor, skrajnej postaci niedoboru biaka i kalorii. Z raportu tego wynika, e
dzieci, ktrym podawano pokarmy zoone z kaszy i fasoli, szybko powracay do zdrowia,
podobnie jak te, ktre otrzymyway mleko (Albert S. Whiting Raport on Treatment of
Kwashiorkor Victims, Mungareoe Hospital, Kibuye, Africa 1973).
W niektrych rejonach wiata wskutek niedoborw pokarmowych umiera 50% dzieci w
wieku przedszkolnym. Na duych obszarach Afryki, Azji i Ameryki aciskiej wiele dzieci
zapada na kwashiorkor. Chore dzieci s niemal zawsze za mae w stosunku do swojego wie-
ku. Maj wyblake wosy i blad skr. Stwierdza si u nich obrzki stp i ng na skutek
gromadzenia si tam pynw. W dalszym stadium wosy s tak sabe, e mona je wyciga
garciami nie powodujc blu, a oczy zamknite przez obrzki, ktre zreszt wystpuj nie-
mal we wszystkich czciach ciaa. Skra ulega uszkodzeniom, jakby bya oparzona. Dziecko
wyglda w tym okresie na tragicznie nieszczliwe lub pogrone w apatii, nie wstaje, nie
chodzi....38 Po tej wstrzsajcej relacji podanej przez wiatow Organizacj Zdrowia
(WHO) w publikacji Malnutrition and Disease, autor ksiki, ktry t relacj cytuje, Rene
Dubos, pisze dalej: Niedostatek biaek w diecie w szczeglnie wanym wczesnym okresie
ycia prowadzi do zaburzenia lub co najmniej opnienia rozwoju umysowego... Zaburzenia
metabolizmu aminokwasw u maych dzieci i niemowlt mog doprowadzi do powanych
wad umysowych. Jack Lucas w opracowaniu pt. The World Food Problem pisze, e w
krajach rozwijajcych si 600 milionw dzieci poniej 6 lat ju teraz cierpi na stae niedoy-
wienie. Podobnie jak Dubos i inni ostrzega przed niebezpiecznymi nastpstwami tego zjawi-
ska: Orodkowy ukad nerwowy dziecka rozwija si przez 18 pierwszych miesicy ycia, a
rozwj struktur mzgowych w 90% dokonuje si przez pierwsze 4 lata ycia (...) niedoy-
wienie we wczesnym okresie dziecistwa moe spowodowa nieodwracalne obnienie
sprawnoci umysowej, a oprcz tego widoczne defekty fizyczne, i to, e pena sprawno
umysowa nie moe ju zosta przywrcona nawet wtedy, gdy zapewniona zostanie dosta-
teczna dieta w pniejszym okresie ycia. A te niedostatki rozwojowe mog z kolei zosta
przeniesione na nastpne pokolenie.39
Protest, jaki budzi ta sytuacja ze wzgldw humanitarnych, czy si z trzew obaw, e
za 10-15 lat ta 600-milionowa armia debilw ruszy na podbj wiata i bdzie usiowaa
ksztatowa go na swoj miar.
Najbardziej dramatyczn wymow ma gd rzeczywisty, jawny, wtedy gdy jego ofiarami
padaj niemowlta i dzieci. Z powodu niedostatku penowartociowego pokarmu cierpi nie
tylko na kwashiorkor, ale take chorob beri-beri i lepot spowodowane brakiem witamin.
Niedoywiony organizm traci odporno i kada infekcja staje si najczciej chorob
mierteln. Niedobory pokarmowe s rwnie przyczyn debilizmu i umysowej ociaoci.
Gd u k r y t y w inny sposb atakuje dzieci tzw. dobrze karmione, co objawia si w
sposb rwnie dla nich dotkliwy. W samych Stanach Zjednoczonych rodzi si rocznie 250
000 dzieci kalekich. Wedug danych wiatowej Organizacji Zdrowia miliona dzieci ame-
rykaskich cierpi na reumatyzm, 10 milionw ma zy wzrok, 2 miliony niedosyszy, 17 tysi-
cy jest guchych, 400 tysicy choruje na grulic, 75% ma prchnic zbw, 3% choruje na
serce, 3% jest upoledzonych umysowo, 2% ma przypadoci neurologiczne, 2 miliony nie-
dowidzi. WHO nie wymienia jeszcze tych 80% modziey z objawami zaawansowanej mia-
dycy, o czym bya mowa poprzednio. Takie statystyki istniej zapewne i w wielu innych
38
tame.
39
Lucas Jack: The World Food Ppoblem.

157
rozwijajcych si krajach i kto wie, czy liczba dzieci chorych i zagroonych z powodu godu
utajonego nie dorwnuje liczbie 600 000 000 ofiar godu jawnego.
W latach 50 i 60 prasa australijska doniosa o przebiegu i osigniciach nastpujcego
eksperymentu. L. O. Builiz adoptowa 60 dzieci, potomkw onierzy amerykaskich i wy-
chowywa je w warunkach, ktre uzna za optymalne dla ich zdrowia i rozwoju. Przez 18 lat
pozostaway one na diecie wegetariaskiej, skadajcej si przewanie z organicznie upra-
wianych surowych warzyw i owocw. Mleko otrzymyway tylko do 3 roku ycia. Nigdy nie
jady misa, jajek ani ryb, nie przyjmoway adnych lekw. Stale przebyway na wsi, na
wieym powietrzu. Systematycznie byy badane przez lekarzy, ktrzy stwierdzili, e s to
najzdrowsze dzieci na wiecie .40
Powodem niedoywienia bywa niedobr lizyny w tych regionach, gdzie jedynym rdem
biaka s produkty zboowe, nie uzupenione mlekiem, jajkami, rolinami strczkowymi.
Tam z kolei gdzie ludzie ywi si gwnie rolinami strczkowymi, niedoywienie powo-
dowane jest brakiem metioniny. Podczas gdy diet penowartociow, bez adnych niedo-
statkw, zapewnia czenie w urozmaiconym poywieniu biaek z rnych rde rolinnych.
Rozwaajc spraw niedoborw biakowych i szukajc sposobw, aby im zaradzi, Rene
Dubos pisze, e konieczne s wysiki w celu rozpowszechnienia spoycia biaek rolinnych.
Stwierdza on, e miso nie jest na szczcie niezbdne dla prawidowego rozwoju i zdrowia
czowieka. Dowodzi tego choby fakt, e wiele osb a nawet cae populacje yj na diecie
jarskiej, uzupenianej lub nieuzupenianej nabiaem. Dzieci przebywajce w sierocicach
niemieckich po zakoczeniu II Wojny wiatowej byy zdrowe i rozwijay si prawidowo,
jadajc tylko odpowiednie mieszanki rolinne. Ten sam jednak autor, ktry o tym donosi, na
innej stronie tej samej ksiki wymienia jednym tchem zwierzce i rolinne rda biaka, co
dowodzi, e da si bezkrytycznie wcign w stereotypowy sposb mylenia o godujcych
obszarach wiata: Niedostatek mleka, misa, drobiu, ryb, jaj lub waciwie przygotowanych
mieszanek rolinnych szybko prowadzi do opnienia rozwoju, a nastpnie obrzkw, bie-
gunki, zmian pigmentacji skry... itd. Jak gdyby wobec istnienia przedstawionych poprzed-
nio zasad ywieniowych i opisanej sytuacji ekonomicznej mona byo postawi znak rwno-
ci midzy postulatem zapewnienia godujcemu wiatu mieszanek rolinnych i nabiau, a
dostarczaniem im misa, ryb i drobiu! C to byby za przewrotny humanitaryzm: da ubo-
gim dostatek tego, czym bogaci si truj! Rzetelna i realna droga do pomoenia zagodzonym
obszarom jest tylko jedna: uwolni wiatow gospodark ywnociow od obcie paszo-
wych. Problem biaka jest waciwie jeden zarwno dla rejonw niedoywionych, jak i prze-
karmionych wprowadzenie takiej struktury upraw rolnych, ktra uwzgldniaaby potrzeb
ich rnorodnoci, zapewniajcej moliwo jadania urozmaiconych pokarmw, bdcych
rdem wszystkich potrzebnych czowiekowi wartoci odywczych.
Konkludujc wic, nie sposb nie zauway, e wspczesne kopoty ywnociowe pole-
gaj nie tyle na niedoywieniu, co na niewaciwym odywianiu, e wiat jest chory na mi-
so, i e wegetarianizm jest jedynym ratunkiem na wszystkie gody wiata.
Rosnca lawina demograficzna zagraa wiatu przeludnieniem, ktrego niebezpiecze-
stwa mogyby zaegna tylko zmiany w strukturze rolnictwa, umoliwiajce przyjmowanie
maych goci radonie i gocinnie w zasobnym DOMU. Potrzeb i gotowo wycielania
im gniazd waciw wszystkim zdrowym samicom i samcom na Ziemi, zagusza i udarem-
nia potrzeba coraz wikszej iloci uywek alkoholu, misa, kawy, tytoniu, narkotykw.
Gleba, ktr zdrowy instynkt kae przeznacza pod uprawy rolin nadajcych si na pokarm
dla ludzi ju yjcych i tych, ktrzy maj si dopiero urodzi, dostarcza... kawy, tytoniu, pa-
szy rodkw do stymulowania le ukierunkowanej energii.

40
Trap J.: A Gift of Love.

158
 wiat krci si
dookoa kiebasy

Pomysy, przedstawione w tej ksice, nie s rozwizaniami ostateczny-

mi, stanowi jednak ogromny krok we waciwym kierunku. Stwarzaj
pierwsz realn moliwo pooenia kresu niesychanemu marnotrawstwu
milionw ton wysokowartociowego biaka i wyzwolenia czowieka z jarz-
ma koniecznoci spoywania misa oraz moliwo zaspokajania biako-
wych potrzeb organizmu ze rde jakich dostarcza gleba, daleko bogatszych
i obfitszych ni miso.

Frances Moore Lappe

Diet for a small Planet

Jeden z dramatycznych paradoksw aktualnej sytuacji ywieniowej polega na tym, e ta-

kie jedzenie, ktre przyprawia ludzi o choroby i skraca im ycie, uchodzi powszechnie za d o
b r e o d y w i a n i e. Ten bd powoduje z kolei niewaciwe ukierunkowanie wysikw
budowania caej struktury gospodarki ywieniowej wiata. Ekonomici przewiduj, e za
par lat ceny misa wzrosn do tak zawrotnej wysokoci, e stanie si ono artykuem luksu-
sowym, przedmiotem zbytku. Ju obecnie trwaj intensywne prace badawcze nad znalezie-
niem syntetycznych substancji miso-podobnych: Przyczyna tego stanu rzeczy jest prosta i
nieunikniona: z jednej strony lawina demograficzna wzrastajca gwatownie liczba ludzi
na caym wiecie, a z drugiej postpujce, stopniowe kurczenie si powierzchni upraw rol-
nych. Dla wyraenia skali przyrostu ludnoci w cigu ostatnich 150 lat, w tempie nigdy dotd
nie notowanym w dziejach, uywa si okrele eksplozja lub lawina demograficzna. Na
pocztku naszej ery liczba caej populacji ludzkiej wynosia w przyblieniu 300 milionw, a
okoo roku 1650 osigna 500 milionw. Od tego momentu tempo przyrostu zaczo wzra-
sta:
w roku 1830 byo 1 miliard ludzi na Ziemi
w roku 1930 2 miliardy
w roku 1975 3,967 miliarda
na rok 2000 przewiduje si 7 miliardw mieszkacw Ziemi.
Warto zwrci uwag na to, e od 1830 do 1930, a wic w cigu 100 lat liczba ludzi wzro-
sa o 1 miliard, podczas gdy w cigu nastpnych 45 lat wzrosa ju prawie o 2 miliardy, a po
upywie nastpnych 20 lat przewiduje si wzrost o dalsze 3 miliardy. I chocia w ostatnich
latach obserwuje si pewne zahamowanie przyrostu naturalnego, to trzeba liczy si z post-
pujcym wzrostem ludnoci jeszcze co najmniej przez kilkadziesit lat. Bo jeeli nawet ma-
leje ilo urodzin w przecitnej rodzinie, to za to tych rodzin jest coraz wicej.
Na razie kadego roku przybywa przeszo 100 milionw mieszkacw Ziemi i kady z
nich ma prawo oczekiwa, e jeeli ju tu zosta sprowadzony, to znajdzie si dla niego nie
tylko do jedzenia, ale i dach nad gow i wszystko inne, co mu bdzie do ycia potrzebne.

159
W zwizku z tym stale ubywa obszarw ziemi uprawnej, przeznaczanej pod budow miesz-
ka i fabryk. Do budowy potrzebne jest drewno, a wyrb ogromnych poaci lasw zmienia
ukady ekologiczne, co powoduje erozj gruntw rolnych. Starczyoby jednak wszystkiego
dla wszystkich. Obliczono, e obszary ziemi, ju obecnie wykorzystywane pod uprawy rolne,
mog nakarmi nawet i 12 miliardw ludzi, dostarczajc im tyle zboa, warzyw, nasion, ole-
ju, owocw, eby nikt nie by godny. Z jednym tylko zastrzeeniem: e wszystko, co ziemia
urodzi, bdzie przeznaczane do b e z p o r e d n i e g o karmienia ludzi. Podczas gdy istnie-
jcy obecnie system ywienia, zorientowany na produkcj i spoywanie misa, jest studni
bez dna, w ktrej tonie stale ogromna cz zasobw spoywczych caego wiata.
Aby uzyska 1 kg substancji biakowych z pokarmu misnego, trzeba zuy ok. 25 kg
biaek zawartych w pokarmach rolinnych, z czego 25 do 50% stanowi pokarmy najcenniej-
sze dla czowieka: soja, zboe, kukurydza, otrby, mleko. W przyblieniu poow caej obec-
nej wiatowej produkcji rolnej przeznacza si na pasz dla zwierzt rzenych.
W krajach rozwinitych wzrost produkcji misa przewysza produkcj roln, co podnosi
stale deficyt zboa przeznaczonego na pasz. W zwizku z tym wzrasta cena zboa, bo im-
porterzy pac za nie coraz wicej. Z kolei rzdy krajw eksportujcych zboe udzielaj rol-
nikom wysokich subwencji na rozszerzanie upraw zboa, ktre lepiej opaca si sprzeda za
granic na pasz, ni przeznaczy w kraju na chleb. O tym, co si uprawia, decyduj nie po-
trzeby ywnociowe ludnoci, tylko zapotrzebowanie eksportowe. W ten sposb upada szan-
sa rozmaitoci upraw, w celu penego zaspokojenia potrzeb biakowych, bo zwikszanie
uprawy zboa dokonuje si kosztem ograniczenia areaw, ktre ju s lub mogyby by wy-
korzystywane pod inne uprawy, takie wanie jak uprawy rolin strczkowych, warzyw, sa-
dw owocowych, drzew orzechowych, sonecznikw itd. A wic wszystkich rolin, ktre s
najcenniejszym rdem zdrowego pokarmu dla czowieka. Gdyby zboe byo przeznaczone
tylko do spoycia dla ludzi, taka gigantyczna jego produkcja natychmiast przestaaby by
opacalna, co zmusioby rolnikw i farmerw do wzbogacenia struktury upraw potrzebnych
ludziom.
W rozdziale Polemika wok spoycia misa (Jzef Toczek: Niepokoje ywnociowe
wiata) mona znale nastpujc informacj: Wedug danych z 1979 roku, w latach
1969-1978 produkcja zwierzca wzrosa szybciej ni produkcja rolinna. Zjawisko to wyst-
puje szczeglnie silnie w Europie Zachodniej, gdzie w tym okresie produkcja wzrosa o 19%,
a produkcja rolinna o 11%, w Japonii (odpowiednio) 34% i 5%, w europejskich krajach so-
cjalistycznych, cznie z ZSRR, odpowiednio 27% i 22%. W Polsce w latach 1971 1975
produkcja zwierzca wzrosa o 37%, podczas gdy produkcja rolinna tylko 12,6%. Jedynymi
regionami o przewadze tempa wzrostu produkcji rolinnej nad zwierzc s Ameryka P-
nocna (28% i 7%) oraz Oceania (44% i 16%). Regiony te dostarczaj nadwyki pasz na cele
produkcji zwierzcej w pozostaych regionach. I dalej: Produkcja zwierzca ma wysoki
udzia w produkcji kocowej rolnictwa (przykadowo: w RFN 41%, w Belgii 43%, we Fran-
cji 37%). Informacja ta oznacza po prostu, e taki wanie procent penowartociowych
produktw rolnych zostaje przeznaczony na pasz i wykorzystany do produkcji misa, nie
liczc paszy importowanej. Paszy potrzeba rzeczywicie duo, jeeli spoycie misa na jed-
nego mieszkaca w krajach rozwinitych wynosi rocznie od 90 kg w RFN do 136 w Australii
( w Polsce 75 kg), w USA 113 kg, a na kad ton misa trzeba ok. 10 ton paszy. Z tego bia-
ka zwierzcego, wyprodukowanego takim niesychanie wysokim kosztem, 80% idzie na
uytek 25% ludnoci wiata. Pozostae 75%, jak ju wiemy, ma kopoty z wyywieniem,
wiksze lub mniejsze, poniewa misa dla wszystkich mieszkacw wiata Ziemia nie jest w
stanie dostarczy jest na to po prostu za maa. Aby nakarmi wszystkich ludzi w taki sam
sposb jak obecnie w Ameryce, trzeba by zuy trzy razy wicej zboa ni si go obecnie
produkuje na caym wiecie. A co bdzie za 20 lat, gdy liczba ludzi znw si podwoi?

160
 Produkcja biaka rolinnego obnia si coraz bardziej, a i to, co si uprawia, w ok. 50%
zostaje przeznaczone na pasz. Ilo uzyskanego w ten sposb biaka zwierzcego przedsta-
wia si nastpujco: ze 100% nakadw na surowce paszowo-biakowe otrzymuje si: mleka
od 27% do 38%, jajek 31%, wieprzowiny 15%, baraniny 9%, woowiny 6%.41 Ale
na tym marnotrawstwo biaka jeszcze si nie koczy. Z owych 6 czy 15% uzyskanego misa
kade 100 g zawiera tylko ok. 20 g biaka, a z tych 20 g biaka w misie przyswajalnych jest
tylko 13 g. Na kade 20 dag misa, to znaczy t minimaln ilo, do jakiej roci pretensje
kady konsument, jako nalenej mu porcji dziennej, potrzebne jest 20 kg paszy, a uzyskane w
ten sposb 26 g przyswajalnego biaka pokrywa dopiero poow normy dziennego zapotrze-
bowania. Podczas gdy pene pokrycie zapotrzebowania na biako, a take wszystkie inne
najwaniejsze skadniki pokarmowe mona uzyska z waciwie dobranego, urozmaiconego
pokarmu rolinnego o wadze ptora kilograma. Marnotrawstwo obejmuje wic prawie 20 kg
pokarmu rolinnego, w tym ok. 10 kg tego najcenniejszego. Obliczenia mona kontynuowa
dalej: ile dla rodziny, ile dla kraju, ile dla wiata. Nic dziwnego, e Frances Moore Lapp,
autorka ksiki Diet for a Small Planet, po zapoznaniu si z tymi liczbami, spytaa w prze-
raeniu: Jak dugo jeszcze Ziemia zdoa wyywi wszystkich mieszkacw naszej planety?
Jeeli jednak kosztem innych upraw rolnych wzrasta uprawa zb, to mona by si pocie-
szy, e chocia chleba wiatu nie zabraknie. Ale oto co pisze na ten temat Frances Moore
Lapp: Do penego zabezpieczenia rezerw brakuje wiatu obecnie (1976) 134 milionw ton
zboa... Zboe na potrzeby importu mog obecnie dostarcza ju tylko dwaj eksporterzy zbo-
a: Pnocna Ameryka i Australia. Podczas gdy wiatowa produkcja obnia si, wiat doma-
ga si jej wzrostu, zarwno z tego powodu, e rocznie przybywa przeszo 100 milionw lu-
dzi, jak i dlatego, e ronie apetyt krajw bogatych na produkcj trzody, zjadajcej produkty
zboowe. Najbardziej dramatyczne byo nabywanie przez ZSRR amerykaskich zbiorw,
w ogromnej czci wanie na zaspokojenie tego apetytu. Rezultat by taki, e wiatowa cena
zboa wzrosa kilkakrotnie, przekraczajc moliwoci nabycia go przez tych, ktrzy go rze-
czywicie potrzebuj na pokarm dla siebie... Problem wic dotyczy nie tego, czy zboe jest,
ale kto moe za nie zapaci, a etyczna strona tego problemu polega na tym, e ceny zboa
zale od tego, ile zuywa go kady z nas.42 Ile kto zuywa zboa zaley z kolei od tego,
czy zjada je bezporednio sam, czy w postaci misa. W tym drugim przypadku zuywa go
10-krotnie wicej.
W miar upywu lat i w miar wzrostu liczby ludnoci, ubywa obszarw ziemi, potrzeb-
nych do ich nakarmienia. Aby zaspokoi wzrastajce stale potrzeby paszowe. amerykascy
farmerzy rozszerzaj zasig obszarw wykorzystywanych pod uprawy, nawet na bagniska i
na p jaowe prerie. Ale ju niedugo potem ogromna cz wieo zagospodarowanej ziemi
ulega erozji. Amerykaska Suba Konserwacji Gleby ostrzega, e najwyej poow udaje si
ocali przed erozj. Tylko w roku 1974 ulego erozji 60 milionw ton gleby z tego wanie,
nowo uzyskanego areau. Kadego roku na wiecie ulega erozji wicej ni miliard ton gleby.
Rozmiar wynikajcych z tego strat nie jest jednak nieunikniony, mona go ograniczy, po-
niewa poowa zbiorw z tej ziemi idzie na karmienie trzody. A czy bdzie tak nadal, zaley
ju od ludzi, a nie od si przyrody.
Intensywne eksploatowanie gleby obnia take stopniowo jej warto rolnicz. Z kadym
rokiem maleje zawarto biaka w pszenicy (w r. 1940 17%, w 1951 ok. 12%). Ju na po-
cztku lat siedemdziesitych farmerzy zaczli si orientowa, i dochodz do granicy wydol-
noci intensywnego nawoenia dla podniesienia zbiorw.
Z tego wszystkiego wynika wic, e chleba te moe zabrakn. Ogromne czci wiata
ju zagroone s godem. Zwikszenie eksportu zboa do krajw uboszych jest rozwiza-
niem pozornym, dopki zapotrzebowanie importerw paszy tak podnosi ceny, e ci, ktrzy je
41
Lucas Jack: op. cit.
42
Moore Lapp F.: op. cit.

161
chc kupowa na ywno dla ludzi, nie mog sobie na to pozwoli. Z kolei obnienie ceny
ze wzgldw humanitarnych spowoduje, e tanio nabyte zboe ju przez kupujcych zostanie
wykorzystane na pasz.
Nakarmi godnego to jeden z niewzruszonych filarw obowizujcej wspczenie
etyki, a take naturalny odruch ludzkiego serca. Zobowizuj one do tego, aby podzieli si
nawet swoim i da drugiemu. Sia obligatoryjna tego odruchu znacznie jednak sabnie, gdy
godny nie o chleb dla siebie prosi, tylko o pasz dla swojej wini.
Frances Moore Lapp, rozpatrujc rne ewentualnoci rozdysponowania nadwyek ame-
rykaskiego zboa, stwierdza: gdyby rzd zechcia podzieli si nadwyk zboa, zwik-
szajc eksport do Europy, Japonii czy rodkowego Wschodu, to tylko po to, aby o n i mogli
u siebie zwikszy spoycie misa. Okazuje si, e misoerstwo jest ptl na szyi gospo-
darki wiatowej, ktra dawi zarwno tych, co miso jadaj, jak i tych, co go nie jadaj. Im
wicej ludzi przybywa na wiecie, a przybywa ich kadego dnia miliona, tym bardziej pro-
cesy te si pogbiaj i groniejszych nabieraj wymiarw. Na naszych oczach dokonuje si
nowy podzia ludzi, o wikszej sile obiektywnego oddziaywania ni wszystkie inne obecnie
istniejce podzia na tych, ktrym nie starcza pokarmu rolinnego i tych, ktrzy pokarmem
rolinnym karmi swoje trzody.
Paradoksalnie, rwnolegle z ograniczaniem si zasobw naszej planety, rosn apetyty i
roszczenia. Wszyscy chc mie duo misa! Aeby byo duo misa, to trzeba duo paszy, a
eby byo duo paszy, to trzeba duo ziemi, duo nawozw mineralnych i pestycydw.
Wszystkie te warunki s akceptowane, jako godziwa cena za obfito uzyskanej dziki temu
kiebasy. Kiedy si jednak zdarzy, e jest tego wszystkiego dostatecznie duo, wtedy nie-
oczekiwanie przybywa jeszcze wicej nowych kopotw ekonomicznych, moralnych, eko-
logicznych i zdrowotnych. Spenione marzenie o obfitoci misa przysparza krajom Ameryki
Pnocnej kopotw i problemw, z ktrych nie zawsze zdaj sobie spraw ci, ktrych urzeka
wizja kraju hamburgerw, hot-dogw i ogromnych befsztykw. W tym kraju spenionych
marze o dostatku misa dopiero wida, jak nierozwane bywaj ludzkie marzenia.
Midzy rokiem 1950 a 1971 produkcja rolna w Ameryce wzrosa o 50%, dziki genetycz-
nemu udoskonaleniu ziarna siewnego oraz dziki rozpowszechnieniu nawozw mineralnych i
pestycydw. Przy wyjtkowo korzystnych warunkach naturalnych tego kraju, dziki rozle-
goci jego yznych obszarw, uzyskiwano zbiory tak ogromne, e nie sposb ich byo wyko-
rzysta w caoci na miejscu, a korzystnie sprzeda wszystkiego te si nie udawao, ze
wzgldu na rnice midzy poziomem zamonoci amerykaskiej a zasobami ewentualnych
nabywcw jej zboa. Powsta znw problem, jak to ulokowa, czy jak si tego pozby. Naj-
prostsze wydawao si ograniczenie uprawy. Do roku 1972 na kade 4 akry, 1 akr by wy-
czony spod uprawy i za to pastwo pacio farmerom 3,6 miliarda dolarw rocznie. Do
wspudziau w uporaniu si z tym embarras de richesse zaangaowano profesorw. Jeden z
nich otrzymywa subwencje na znalezienie sposobu uycia ywnoci w sposb pozaspo-
ywczy. Nie udao mu si to wprawdzie, ale niedugo potem znalazo si inne rozwizanie
by nim amerykaski mody w. Okazao si, e potrafi on zuy 16 funtw zboa i soi na
kady funt misa. Pozostae 15 funtw zostaje wykorzystane na procesy yciowe zwierzcia i
wytwarzanie czci niejadalnych jak sier, kopyta itd., i w rezultacie idzie na straty. W sta
si urzdzeniem do przetwarzania nadmiaru biaka rolinnego na biako zwierzce. Jak
bardzo niewydajne jest takie urzdzenie, wiadczy fakt, e ze zboa mona bezporednio
uzyska 5 razy wicej biaka ni wtedy, gdy si je przeznacza na pasz, z rolin strczkowych
10 razy wicej, a z jarzyn liciastych 15 razy wicej.
Aby skrci czas hodowli opracowano metod tzw. intensywnego tuczenia, dodajc zwie-
rztom do tego, nienaturalnego dla nich pokarmu, hormony i antybiotyki, eby byy w stanie
znie takie warunki ycia w bezruchu i przy nadmiarze niewaciwego dla nich poywienia.
Hodowle rozwijay si, byo ich coraz wicej, i podczas gdy w r. 1940 zboem karmiono ok.

162
1
/3 trzody to w r. 1972 do konsumentw zboa naleao ju trzody. Hodowle tak si rozro-
sy, e s obecnie w stanie wchon nawet poow caej ogromnej amerykaskiej produkcji
zboa. Od kilku lat otrzymuj ju zreszt nie tylko zboe, ale take produkty mleczne, mcz-
k rybn i kieki pszenicy. Na pasz przeznacza si w USA ok. 90% kukurydzy, owsa i jcz-
mienia oraz 90% nie wyeksportowanej soi. W tym systemie amerykaska trzoda w r. 1973
skonsumowaa 140 milionw ton zboa i soi, a z tego tylko 14 milionw ton wrcio w po-
staci misa. Reszta, to znaczy prawie 125 milionw ton zboa i soi, zostao stracone jako
pokarm dla ludzi. Jest to wicej ni ilo potrzebna, aby kademu czowiekowi na Ziemi do-
starczy miseczk gotowanej kaszy kadego dnia przed cay rok. Kady zjedzony 20-dekowy
kawaek misa powoduje, e 40 do 50 ludzi pozostanie z pustymi miseczkami. Ziemia nie
jest w stanie wytrzyma takiego marnotrawstwa na dusz met.
Nasze obecne wzory ywienia s z kadym rokiem coraz mniej realne, a w przyszoci b-
d w ogle nie do przyjcia. Wysokie ceny ywnoci, spowodowane kosztami paszowymi,
coraz bardziej ograniczaj liczb tych, dla ktrych kupowanie ywnoci i jadanie do syta nie
przedstawiaoby adnych trudnoci. Jak w kadej zaamujcej si strukturze, tak i w systemie
ywienia zorientowanym na spoywanie misa najpierw pkaj ogniwa najsabsze.
Ale w Ameryce, przynajmniej na razie, jest jeszcze misa w brd. I ta wanie obfito
stwarza niekiedy do specyficzne i osobliwe problemy. Jednym z nich stay si np. dla
gospodarki misnej zbyt tuste cielta. Karmione zbyt intensywnie niezdrowym dla nich po-
karmem i skazane na hodowlany bezruch, tyj nadmiernie. Maj po prostu za duo tuszczu,
ktry obnia warto misa. czny koszt: zboa zuytego na wyhodowanie tego tuszczu,
usuwanie jego nadmiaru, transportu i innych manipulacji z tym zwizanych, oceniany jest
przez Departament Rolnictwa na przeszo 2 miliardy dolarw rocznie. Bez tych manipulacji
jednak i kosztw z nimi zwizanych miso cielt bywa w opinii konsumentw nie do kru-
che i soczyste, za mao rowe, niedostatecznie delikatne i aromatyczne. Pada wic propo-
zycja, aby cen tego odtuszczonego misa podnie o 8 centw za funt. Nabywcy odrzucili
j jednak, poniewa obawiali si, e za drosz cen bd im sprzedawa towar niszej klasy,
bo rnica midzy pierwsz a drug klas jest nieuchwytna.
Innym, realnym ju problemem, zwizanym z obfitoci misa, s trudnoci w pozbywa-
niu si odchodw zwierzcych. W ogromnych amerykaskich hodowlach ilo ekskremen-
tw wynosi rocznie do 2 miliardw ton. To znaczy tyle, co ilo odchodw poowy ludzi na
caym wiecie. Nie sposb wykorzysta tego na nawz w okolicznych farmach, a dalszy
transport byby nieopacalny i kopotliwy, wyrzuca si wic to wszystko do najbliszych
zbiornikw wodnych. W rezultacie udzia trzody w zanieczyszczaniu wd jest dziesicio-
krotnie wikszy ni ludzki i przeszo trzykrotnie wikszy od przemysowego. Zawarty w od-
chodach amoniak i azotan wyugowuje si w wodach gruntowych i spywa prosto do wd
powierzchniowych, powodujc zwikszenie zawartoci azotanu w studniach wiejskich, zasi-
lanych przez wody gruntowe. W strumieniach i jeziorach powoduje zuboenie wody w tlen i
nadmierny rozwj wodorostw. Ten stan rzeczy wzbudzi zainteresowanie ekologw i eko-
nomistw. Stwierdzili, e w odchodach zwierzcych jest do duo biaka, aby opacao si
wykorzysta je... do karmienia trzody. Taki pomys doinwestowania produkcji misa narodzi
si podczas sympozjum na temat odpadw gospodarki rolnej i miejskiej. Rozpoczto poszu-
kiwanie metod. Okazao si, e zbiorw azotanu z nawozu mona by dokona przy pomo-
cy organizmw jednokomrkowych, much i glist. Musz je tylko poprzedzi badania nad
sposobami nakaniania much, glist i organizmw jednokomrkowych do tego, aby ywiy si
tym azotanem. Tak nakarmione organizmy mona by potem potraktowa jako surowiec do
otrzymywania paszy dla wow i drobiu.
(Narzuca si propozycja zbadania ponadto, czy miso zwierzt karmionych tak pasz
wyda si konsumentom dostatecznie rowe, kruche i pachnce.)

163
 Z odchodw zwierzcych mona te wydobywa gaz metanowy. Obliczono, e hodowla
liczca 100.000 sztuk dostarcza tyle nawozu, e mona by z niego otrzyma 3 miliardy stp
kubicznych gazu, wystarczajcego do zaopatrzenia 30 000 ludzi. Non olet? Zwaszcza, e
to zboe, z ktrego jako ostatnie ogniwo przetwarzania powstanie gaz do zaopatrzenia 30 000
ludzi, mogoby nakarmi 500 000 osb.
Przed rokiem 1950 spoycie misa w Ameryce utrzymywao si przecitnie na poziomie
ok. 30 kg rocznie na osob. Wraz ze wzrostem produkcji zboa ilo ta podwoia si, chocia
to, co zjadano poprzednio, cakowicie pokrywao potrzeby biakowe. W latach siedemdzie-
sitych ilo ta wzrosa do ok. 130 kg rocznie. Podczas gdy dawniej takie wglowodanowe
potrawy jak ry, ziemniaki, kasze, suyy za podstaw wyywienia w wikszoci spoe-
czestw na caym wiecie, z niewielkim tylko dodatkiem biaka zwierzcego, to ameryka-
skie wzory odywiania wpyny na zmian tych proporcji, i biako zwierzce stao si pod-
staw ywienia z niewielkim tylko dodatkiem pokarmw rolinnych. Obecnie w Ameryce
jadanie befsztykw kojarzy si z wysok pozycj spoeczn, a dla niektrych odrzucenie in-
nych ni miso pokarmw stanowi dowd mskoci. Wiele on mawia, z pozorn irytacj, a
w istocie z gbok dum, e ich mowie jadaj tylko miso i kartofle. W roku 1960 ankiety
wykazay, e miso jako przedmiot podania wyprzedza samochd i telewizj.
Konsumpcja misa ksztatuje jednak nie tylko wzory spoecznego prestiu i ludzkie aspi-
racje, ale take i pewne ideay narodowe i spoeczne. Wchonicie caej tej gigantycznej gry
misa jest jednym z istotnych warunkw zachowania rwnowagi ekonomicznej kraju. Na
kadego obywatela spada wic obowizek wzicia na siebie czstki odpowiedzialnoci. W
zwizku z tym ilo spoywanego misa uznano za jedno z kryteriw wiadomoci obywatel-
skiej i patriotyzmu.
Uwikanie si w tak sytuacj moralno-obyczajow i problematyk naukowo-
ekonomiczn nie stanowi oczywicie objawu specyfiki narodowej czy ustrojowej. Wynika
konsekwentnie z rozwoju gospodarki budowanej na zaoeniu o potrzebie zwikszania pro-
dukcji misa i jest szyderczym ukoronowaniem jej sukcesu. O ksztatowaniu si takich
postaw, wartoci, aspiracji i ich kryteriw, decyduje jedynie klimat obyczajowy wytworzony
pod wpywem misoerstwa. Der Mensch ist, was er isst. (Czowiek jest tym, co je). Moe
Feuerbach mia w tym wicej racji ni si dotd wydawao? W rwnym stopniu groteskowe i
humanistycznie grone bywaj take odksztacenia postaw i aspiracji w nauce, polityce, ide-
aach spoecznych i osobistych, spowodowane nie tylko obfitoci misa, ale ju samym
skoncentrowaniem si na osiganiu jego obfitoci, nie pozostajcej w adnym dorzecznym
stosunku do realnych potrzeb biologicznych czowieka. Ale wanie w USA, w tym samym
kraju, gdzie rozwj gospodarki misnej wici pyrrusowe triumfy i narzuca wiatu swoje
przewrotne wzory spoycia misa, tam wanie w cigu ostatnich lat rodzi si najbardziej
zdecydowany i radykalny ruch wegetariaski, znajdujc szerokie zrozumienie i oddwik
wrd spoeczestwa, szczeglnie wrd modego pokolenia.
Struktura ywienia, ukierunkowana na produkowanie i spoywanie misa, ma decydujcy
wpyw na ukady stosunkw w handlu midzynarodowym, relacje cen caej ywnoci, rw-
nowag, a raczej brak rwnowagi eksportu i importu, dostosowanych gwnie do potrzeb
paszowych. Chocia uwaa si potocznie, e najbardziej uzalenione od importu s kraje
ubogie, to w rzeczywistoci okazuje si, e najwikszym obcieniem w eksporcie ywnoci
s wanie kraje wysoko rozwinite. W roku 1970 najwikszymi importerami ywnoci byy
USA i RFN. Liczba ludnoci caej Europy i Japonii stanowi cznie 1/6 liczby mieszkacw
ubogiego wiata, jednak wanie Europa i Japonia importuj o 20% zboa wicej ni wszyst-
kie kraje nierozwinite razem. Najwicej biaka rolinnego ze wszystkich krajw wiata im-
portuj Dania, Izrael, Holandia, a nie Senegal czy Bangladesz. Holandia, ktra uchodzi za
najwikszego producenta mleka, w poowie lat 60-tych importowaa wicej mleka w proszku,
gwnie dla cielt, ni cay biedny wiat. Zachd otrzymuje z godujcych regionw wiata 4

164
miliony ton biaka w postaci nasion oleistych, podczas gdy sam dostarcza tylko 3 miliony ton
biaka w postaci zboa. Ogromna cz importowanych nasion idzie na pasz dla trzody. Do
odkw byda mlecznego i drobiu w Zachodniej Europie dociera ok. 1/3 afrykaskich
orzeszkw, zawierajcych taki sam procent biaka jak miso. Wartoci biakowe i inne y-
wieniowe nasion oleistych, takich jak np. ziarna sonecznikowe i sezamowe s tak wysokie,
e mogyby one sta si doskonaym pokarmem dla ludzi. Texas, sawna kraina byda i cow-
bojw, naley do przodujcych importerw woowiny. W caych Stanach Zjednoczonych
importuje si kadego roku okoo 5 funtw misa na osob. I chocia jest to tylko 7% caego
spoycia, stanowi rwnowarto rocznego spoycia misa w caym prawie biednym wiecie.
Gwnymi eksporterami s kraje, gdzie najdotkliwiej odczuwa si niedobr biaka, takie jak
Kostaryka, Nikaragua, Honduras, Gwatemala. W tych krajach, rwnolegle ze wzrostem pro-
dukcji misa, spada poziom jego spoycia. Podobnie przedstawia si sprawa importu i spoy-
cia ryb 1/3 ludnoci wiata zjada ok. wiatowej dostawy ryb.
Sytuacja ekonomiczna wspczesnego wiata, uwikana w prawidowoci wyzwolone to-
talnym misoerstwem, jest na tyle trudna i zoona, e nie sposb si z niej wymanewrowa
przy zastosowaniu samych rodkw ekonomicznych. Gdyby nawet wszystkie kraje zboowej
obfitoci zechciay obniy ceny i podzieli si swoim bogactwem z uboszymi, to nadwyka
eksportu do tych krajw spowodowaaby gwnie zwikszenie produkcji misa. Nastpioby
jedynie przemieszczenie masy misnej z jednych krajw do innych, ale jego ilo i spoycie
pozostayby na takim samym poziomie, nie dajc szansy na popraw sytuacji oglnej. Na
opacalno zmiany struktury upraw rolnych moe wpyn wycznie zmiana struktury po-
pytu, a zmiana struktury popytu moe nastpi jedynie na skutek zmiany sposobu mylenia
o jedzeniu. Taka zmiana nastpia ju w kilku krajach na wiecie, m.in. w Norwegii. Kilka-
nacie lat temu Norwedzy zorientowali si, e kady zbliajcy si do czterdziestki mieszka-
niec ich kraju przy zachowaniu dotychczasowego sposobu odywiania, ma mniejsz szans,
by doy 70 lat ni ten, ktry y na przeomie wieku XX. Norwescy specjalici od spraw
zdrowia s zdania, e win za to ponosi wzrost spoycia biaka zwierzcego. I cay kraj
zmieni obyczaje jedzeniowe.43
To powszechne adorowanie misa w swoim kraju Frances Moore Lapp nazwaa amery-
kask religi Wielkiego Befsztyka. Produkcja misa zostaa uznana w sposb niekwestio-
nowany jako warto bezsporna i nietykalna. Ten rodzaj religijnoci dawno ju przekroczy
granice Stanw Zjednoczonych, obj Europ, Australi i wiele jeszcze krajw na pozosta-
ych kontynentach. Przyj si tam wszdzie, wyznawany arliwie, osobliwy kult, w ktrym
rol wszystkich witych odgrywaj steki, pieczenie i kotlety, kiebasy, hot dogi i hambur-
gery. Akceptowanie faszywego dogmatu o wartoci misa spowodowao nieuchronnie po-
wstanie caego panteonu faszywych wartoci i przekona o tym, co w ramach tego syste-
mu godne jest podania i cenne. W rezultacie gorliwi wyznawcy religii Wielkiego Bef-
sztyka trudz si bez wytchnienia nad przysparzaniem chorb i nieszcz sobie i caemu
wiatu.
Adoracja witych kotletw wyzwala ponadto pewne zjawisko, ktre mona by nazwa
paradoksem postpu. Wysokie spoycie misa staje si w caym wiecie miar awansu
spoecznego i stopnia rozwoju cywilizacyjnego oraz zamonoci zarwno caych krajw, jak
i pojedynczych rodzin. O duej iloci kupowanych wdlin mwi si z pozorn niedbaoci,
niby mimochodem, ale za t sztuczn nonszalancj kryje si dumna manifestacja wasnej
zamonoci, wiadomo nabywanego w ten sposb spoecznego prestiu i znaczenia. Rzdy
chlubi si wysok cyfr w statystyce spoycia misa w ich kraju. Turyci z podziwem i
uznaniem mwi o dostatku zaopatrzenia w miso tych krajw, ktre odwiedzili. Jednocze-
nie lekarze gastrolodzy w rozwaaniu przyczyn chorb przewodu pokarmowego stwierdzaj

43
tame.

165
 co brzmi jak paradoks e waciwie, prawidowo i zdrowo to odywiaj si obecnie tylko
ubodzy mieszkacy czarnej Afryki, ktrzy dziki temu nie cierpi na dolegliwoci nkajce
bogaty Zachd, takie jak kamica, rak, otyo, ylaki, miadyca i uchykowo jelita.44 W
rezultacie mieszkaniec bogatego Zachodu obnosi swj spoeczny presti, mierzony iloci
zjadanego misa, a ubogi Afrykaczyk cieszy si zdrowiem na niskobiakowej diecie, bogatej
w skrobi i wglowodany. Alarmujcy paradoks wynikajcy z tych dwch faktw polega
jednak na tym, e sytuacj nkanego kamic i miadyc mieszkaca Zachodu zdrowy Afry-
kaczyk traktuje jako upragniony wzr i idea yciowy i spoeczny.
Choroby przewleke i zwyrodnieniowe charakterystyczne dla krajw zamonych rzadko
wystpuj w najbardziej nawet przeludnionych, ale ubogich, miastach wszystkich kontynen-
tw. Okrutna ironia losu sprawia, e choroby te dochodz do gosu, kiedy bieda zmienia si
w dostatek i gdy zostan opanowane ostre procesy zakane.45
Oczywicie nie kady, kto jada miso, czyni to w formie rozpasanego obarstwa i sprawa
i 1 o c i zjadanego misa istotna jest gwnie z ekonomicznego punktu widzenia, dla we-
getarianizmu natomiast pozostaje kwesti wtrn. Zilustruje to historyjka o Fatu-Hivie.
Fatu-Hiva to tytu jednej z ksiek Thora Heyerdahla, pierwsza, ktr napisa, ale
ostatnia, jak wyda. Przedstawia ona fragment modzieczej biografii autora, kiedy razem ze
swoj nowozalubion, modziutk on, postanowili podj prb ycia poza cywilizacj,
ktrej nie bez powodu mieli wiele do zarzucenia. Pojechali wic na wysp Fatu-Hiv, gdzie
w tamtym okresie, tzn. w poowie lat trzydziestych, okrt z cywilizowanego wiata przybija
tylko raz na p roku, a mieszkacy wyspy byli do prymitywni. Po pewnym okresie przyja-
znych z nimi kontaktw skonsternowany Heyerdahl zorientowa si, e oni uprawiaj ludo-
erstwo. Aby swoj obecnoci nie zaostrzy apetytw miych skdind gospodarzy wyspy,
udali si wraz z on na drug stron rozdzielajcego wysp pasma gr. Przedtem ju sysze-
li, i mieszka tam samotnie jeden z tubylcw, ktrego tak raziy barbarzyskie obyczaje jego
ziomkw, e od kiedy sam przesta by kanibalem, postanowi si od nich odseparowa. Wy-
emancypowany samotnik z radoci powita niespodziewanych goci, a po pewnym czasie
zaprzyjanili si serdecznie. Podczas jednej z kolejnych gawd przy wieczornym ognisku,
przedstawi im swj pogld na ludoerstwo. Stwierdzi, e pogardza fatuhivianami zza gr,
poniewa on sam wyrs ju z tego barbarzyskiego obyczaju. Czowieczyn jada rzadko i
tylko troch. Naprawd bardzo niewiele i nie w caoci. Przyzna, e do jego ulubionych
przysmakw nale przedramiona z cia modych kobiet, a z cia mczyzn wtrbka. Pod-
czas gdy ci prostacy zza gr zjadaj wszystko. Opuszczajc to miejsce w popiechu i wcze-
niej ni zamierzali, Heyerdahl z on nie bez alu rozstawali si z gocinnym wyspiarzem,
bo p o z a t y m mia naprawd wiele zalet.
O tym, czy jest si, czy nie jest wegetarianinem, decyduj motywy niejedzenia misa:
motyw moralny, jakim jest wspczucie dla zwierzt, oraz intelektualny, wynikajcy z
uwiadomienia sobie zwizanych z tym sposobem odywiania negatywnych zjawisk zdro-
wotnych, kulturalnych i ekonomicznych. Jeeli bowiem kto nie jada go z biedy lub oszczd-
noci, to moe zacz, gdy si wzbogaci albo stanie rozrzutny. Jeeli czyni tak z powodu
choroby, to pewnie znw zacznie, jak tylko wyzdrowieje. A jeeli nie je dlatego, e mu to
nakazuje jego religia, to motywem te nie musi by wspczucie, a raczej troska o wasne
zbawienie. Jeeli wic zmieni wiar na tak, ktra mu tego nie zabrania, to zaraz przyczy
si do obyczaju swoich nowych wspwyznawcw. Bez ewolucji postaw etycznych nie spo-
sb wyrwa si z tego caego kiebasianego koowrotu.
Frances Moore Lapp uwaa, e zaprzestanie jadania misa pod presj ekonomiczn czy
wprost finansow byoby niemoralne i na dusz met nieskuteczne. Gdy w ostatnich latach
ceny ywnoci stopniowo wzrastay, znajomi pytali mnie: czy nie jeste zadowolona, e
44
Krygier Tomasz: Gastrologia na co dzie.
45
Dubos Rene: Czowiek, rodowisko, adaptacja.

166
warunki ekonomiczne zmuszaj ludzi do szukania ratunku w twoich ksikach? Odpowie-
dziaam szczerze, e wcale mnie to nie cieszy. Presja wzrostu cen ywnoci jest niemoraln
metod nakaniania ludzi do zmiany diety, nawet jeeli jest to zmiana w podanym i rozsd-
nym kierunku.
Problemy etyczne, zwizane z istnieniem systemu ywienia zorientowanego na spoycie
misa, s o wiele gbsze i powaniejsze ni to si wydaje niektrym, odnoszcym si z lek-
cewacym pobaaniem do sentymentalnych, jak sdz, skrupuw wegetarian. Odpowie-
dzialno moralna wspczesnego czowieka kulturalnego nie ogranicza si ju tylko do za-
kresu stosunkw z ssiadem zza ciany czy zza potu. Odpowiedzialno ta poszerza si o
cay zakres spraw i istniejcych midzy nimi powiza, ktre jest on zdolny obj swoim
pojmowaniem i wyobrani. Zwizek midzy godem krajw ubogich a nieumiarkowanym
spoyciem misa w krajach bogatszych jest przecie zrozumiay i uchwytny. Zjadajc swj
kawaek misa nie sposb ignorowa faktu, e z paszy zuytej na wyprodukowanie tego ka-
waka mona by upiec chleb i nakarmi 30 godnych, ktrym tego chleba brakuje. Postulaty
moralne zwizane ze spoywaniem misa nie ograniczaj si jednak wycznie do stosunkw
midzy ludmi. Pozostaje jeszcze sprawa tych obowizkw moralnych ludzi w stosunku do
zwierzt, jakie mieszcz si w granicach moliwoci pojmowania i wyobrani wspczesnego
czowieka kulturalnego. Odpowiedzialno ta wynika ze stwierdzenia faktu, e system ner-
wowy zwierzt, ktre hoduje si z przeznaczeniem na rze, jest rozwinity w stopniu, ktry
pozwala na podobne do ludzkiego przeywanie wszystkich negatywnych uczu i dozna,
powodowanych hodowl i ubojem. Tolerowanie przez czowieka tego nieustannego zwie-
rzcego Owicimia, jaki stworzylimy im na naszej w s p 1 n e j planecie, powoduje
obnienie puapu stawianych mu wymogw etycznych. Akceptujc beztrosko codzienne m-
czestwo zwierzcych wspmieszkacw Ziemi, stajemy przed t nieprzekraczaln barier
duchowego rozwoju i wzrostu, jak jest wina bez poczucia winy.
Chocia wielu ludzi na caym wiecie doskonale zdaje sobie spraw z istniejcej sytuacji,
chocia odbywaj kongresy i pisz alarmujce raporty, to zoona, wielka machina gospodar-
ki misnej toczy si dalej swoim wasnym bezwadem. Dokonuje si wprawdzie sporadycz-
nych zmian w strukturze upraw rolnych w niektrych rejonach, ale maj one charakter tylko
lokalny i dorany. Ponadto chodzi tam gwnie o wytwarzanie ywnoci nieskaonej chemi-
kaliami, bez powizania z postulatami wegetarianizmu. Rwnolegle z niemiaymi prbami
dokonania jakichkolwiek zmian i korekt w sposobie ywienia, ronie produkcja misa, za-
garniajc ogromny procent plonw rolnych i niweczc szans takiego zrnicowania upraw,
aby ich jednostronno nie bya dla jednych przyczyn chorb z niedoboru biaka rolinnego,
a dla innych pretekstem do podnoszenia produkcji misa.
Zdawaoby si, e za tak nieoperatywno naleaoby obwini przede wszystkim produ-
centw ywnoci, menaderw technologii spoywczej i handlu artykuami spoywczymi,
politykw i uczonych. W rzeczywistoci jednak najwiksza cz winy ley nie po tamtej
stronie, bo caa struktura gospodarki ywnociowej i wikszo poczyna osb i instytucji,
ktre si ni zajmuj, inspirowane s p o p y t e m. Stoj na przeciwko siebie jak dwa kolosy:
po jednej stronie sia oddziaywania istniejcych struktur poday ywnoci, dysponujca or-
em manipulowania apetytami, gustami, nawykami i snobizmami, aby zabezpieczy swoje
trwanie i mono dalszego funkcjonowania. Po drugiej, zbiorowa potga konsumentw,
dysponujca wszechmocnym orem popytu, ktry jest w stanie powoa do ycia podan
lub unicestwi nieodpowiadajc mu struktur poday. Czstk tej potgi ma kady w swoim
rku, a raczej w swoim mzgu i w swoim sercu. Jego indywidualna decyzja jest nieporw-
nywalnie doniolejsza ni najwnikliwsze analizy istniejcej sytuacji i najgbsze ubolewania
nad ni przez tych, ktrzy w przerwie dramatycznych obrad posilaj si kanapkami z kieba-
s.

167
 Czowiek wspczesny, ktremu masowy charakter nowoytnych wsplnot spoecznych
narzuca rol kibica i ewentualnie komentatora, dowiadujc si o jakimkolwiek projekcie
zmiany, ktry mu odpowiada, rozglda si mimo woli za kim, kto by ten projekt zrealizo-
wa. Kto powoany z urzdu czy z wyboru lub znajcy si na rzeczy specjalista. W omawia-
nym przypadku sytuacja jest wrcz odwrotna aden specjalista, urzdnik czy reprezentant
nic nie jest w stanie zrobi w tej sprawie i bdzie zupenie bezradny. Nikt nikogo nie moe
wyrczy ani reprezentowa, decyzja pozostaje w rku kadego. Wymieniony sposb nie jest
jednak prodkiem ani wyrazem kompromisu, rezygnacji czy niewiary w moliwo roz-
wiza generalnych, lepszych i skuteczniejszych to jest wanie ten sposb najlepszy, jedy-
nie moliwy, wycznie skuteczny i najwaciwszy. Inny nie istnieje i nie ma co go szuka.
Sprawia to, e nikt nie pozostaje w tej sprawie bezradny, a aden reprezentant ani wykonaw-
ca nie moe go zawie ani przeszkodzi w podjciu decyzji, ani udaremni jej wykonania.
Wszystko zaley od kadego z nas ode mnie i od ciebie.

168
 Biocenoza

Nieprzebrana liczba zoonych, tak celowo i planowo zbudowanych or-

ganizmw zwierzcych i rolinnych zawdzicza swoje istnienie benedykty-
skiej robocie dokonywanej od milionw lat przez mutacj i selekcj.

Konrad Lorenz
Tak zwane zo

Czowiek-niszczyciel wytrzebiajc setki gatunkw zwierzcych, wkro-

czy na drog, ktra prowadzi do zagady jego wasnego gatunku.

Raymond Bouillenne
(prof. botaniki Uniwersytetu w Liege)

Wiek naszej planety, wedug wyraanych ostatnio opinii, wynosi od 3 do 4 miliardw lat,
a ycie na niej istnieje od ok. 1 miliarda lat. Herbert Wendt dokona ciekawego porwna-
nia dugoci poszczeglnych etapw ewolucji ywych organizmw, sprowadzajc cay czas
trwania Ziemi do jednego roku (wg relacji Antoniego Horsta).
W okresie od stycznia do poowy sierpnia brak danych o istnieniu ycia. Od poowy sierp-
nia do padziernika pojawiaj si pierwsze organizmy jedno i wielokomrkowe. Do poo-
wy listopada wystpuj pierwsze okazy pierwotniakw, gbek i korali, a okoo 25 listopada
pojawiy si pierwsze krgowce. W niecay tydzie pniej (sylur i dewon) roliny i zwie-
rzta wychodz na ld. Pod koniec pierwszego tygodnia grudnia powstaj lasy zoone z pa-
proci i skrzypw. W drugim i trzecim tygodniu grudnia (perm, trias, jura i kreda) na Ziemi
panuj olbrzymie gady. W poowie grudnia obok gadw zaczynaj si pojawia pierwsze
ssaki, a w trzy dni pniej pierwsze praptaki. W ostatnim tygodniu grudnia rozkwitaj roliny
wysze i wystpuj gromady ssakw. Ostatniego dnia grudnia o wicie pojawiaj si masto-
donty i pierwsze mapy czekoksztatne, a o zmierzchu pierwsze istoty przedludzie. Na po-
cztku ostatniej godziny roku praczowiek rozpali pierwszy ogie, pi minut przed kocem
roku powstaj rysunki jaskiniowe, a dopiero w ostatniej minucie roku rozpoczyna si znana
historia ludzkoci. To porwnanie pozwala wyobrazi sobie, jak dugo trwaa ewolucja
ycia na Ziemi i zrozumie, e aktualny etap tej ewolucji nie musi by jej kresem, oraz przy-
zna skromnie, e na pewno nie stanowi on szczytowego jej osignicia. wiat nie jest two-
rem skoczonym i gotowym on si dopiero staje.
Przez ptora miliarda lat ewolucji ywe organizmy organizoway si w zespoy uzale-
nione od siebie niezliczonymi wzajemnymi powizaniami, osigajc precyzyjn rwnowag
ekologiczn. Ta rwnowaga stwarza najdogodniejsze warunki ycia dla kadego gatunku,
ktry wchodzi w skad zespou. Kady taki zesp nazwano biocenoz przykadem bioce-
nozy jest las, ka, jezioro. Biocenoza to pojcie pozagatunkowe, ktre obejmuje zesp ga-
tunkw, powizanych niezliczonymi nimi wzajemnych zalenoci. Na czym polega prawi-
dowo wspistnienia gatunkw w biocenozie pisze Ludwik Hirszfeld: Las jest tak bio-
cenoz, posiadajc wasny, swoisty rytm ycia, wasn niejako wol przetrwania. Las to
nie tylko skupienie drzew, lecz olbrzymie zbiorowisko najrnorodniejszych tworw. Las
kryje w sobie bezmiar rolin, skadajcych si na jego podszycie i gleb, yje w nim niezli-
czona ilo gatunkw zwierzt, poczynajc od dziczy, a koczc na liszkach w konarach

169
drzew, na chrzszczach gniedcych si w korze, na roztoczach, ktre milionami zaludniaj
gleb. Wszystkie te wspyjce i walczce ze sob gatunki mieszcz si w pojciu lasu. W
zdrowym lesie poszczeglne ustroje s tak wzgldem siebie nastawione, ich rozmach ycio-
wy, ich wola ycia, szansa i tempo ich rozwoju s tak wzajemnie uregulowane, e wszyscy
czonkowie owego zespou, objtego imieniem lasu, znajduj dla swego gatunku mono
ycia. Biocenoza znajduje si w harmonii i rwnowadze. A jednak harmonia ta, gwarantujca
przetrwanie gatunkw, moe by utrzymana jedynie przez stae niszczenie, przez walk,
przez pasoytnictwo. (...) Szpaki kontroluj chrzszcze wyapuj poczwarki z kory; liszki w
koronach drzew znajduj si pod kontrol much i os. To, comy nazwali wzajemn kontrol,
jest z punktu widzenia jednostki nieraz bezgranicznym blem, wiecznym strachem przed
napaci wroga, ran lub mierci przedwczesn, ale kontrola ta oznacza jednoczenie waru-
nek przetrwania caoci. Najmniejsze przesunicie szans zwycistwa jednego gatunku moe
t harmoni zakci. Usunicie lub zmniejszenie liczby ptakw, uniemoliwiajce kontrol
chrabszczy, moe wywoa tak bezsensowny rozwj tych ostatnich, e por one licie i
zginie las, grzebic pod sob rozszalay w pozornym zwycistwie ywio owadzi.46
Walka, kontrola, pasoytnictwo, to te najbardziej uchwytne czynniki, warunkujce rw-
nowag biocenozy, te najatwiejsze do zaobserwowania. One wanie ksztatuj opinie o
okrutnych prawach przyrody i wywouj obraz ycia natury jako nieustannej, krwawej walki
wszystkich przeciwko wszystkim, pieka dungli, i pozwalaj prawem dungli nazywa
bezprawie. Podczas gdy rwnowaga w biocenozie utrzymuje si nie tylko przez wzajemne
niszczenie i poeranie strzeg jej rwnie liczne wrodzone mechanizmy ochronne, dziki
ktrym jedne organizmy wspieraj i osaniaj inne, zarwno w obrbie wasnego gatunku, jak
i w stosunkach midzygatunkowych, tzw. symbiotycznych. Wszystkie przykady symbiozy
maj, w pewnym sensie, charakter ciekawostek. Traktuje si je jak gdyby marginalnie w sto-
sunku do reguy penej autonomii poszczeglnych organizmw ywych, do powszechnej
jakoby w przyrodzie walki wszystkich przeciwko wszystkim o wszystko. Toruje sobie jednak
drog pogld odmienny, ujmujcy symbioz jako zjawisko typowe i o podstawowym znacze-
niu dla istot ywych. (Aniela Makarewicz Walka czy symbioza Problemy 8/1984).
Walka midzy poerajcymi a poeranymi nie prowadzi nigdy do cakowitej zagady ga-
tunku. Zawsze pozostaje stan rwnowagi, ktry dla obu stron, czyli obu gatunkw jest zu-
penie znony. Ostatnie lwy wyginyby z godu na dugo przedtem zanim zdoayby upolo-
wa ostatni zdoln do rozrodu par antylop czy zebr...
Kontrola antylop przez lwy czy chrzszczy przez szpaki odgrywa donios rol w mecha-
nizmie selekcji ofiarami padaj prawie wycznie zwierzta stare lub chore i sabsze. Taka
selekcja suy temu, e osobnicze defekty nie kumuluj si na drodze dziedziczenia i gatunek
rozwija si, a nie degeneruje. Kontrola jednych gatunkw przez inne zapobiega te takiemu
rozmnoeniu si jednego z nich, jakie nie tylko zagraaoby rwnowadze biocenozy, ale na-
wet pogarszao warunki gatunku kontrolowanego. Np. wytpienie wilkw na pewnych obsza-
rach staje si niejednokrotnie przyczyn wymierania saren, na ktre wilki poluj, bo te tereny
spasania, pastwiska, ktre wystarczay im przedtem, przy zwikszonej znacznie populacji,
staj si za mae. Wytpienie przez ludzi szpakw i dziciow wywoao stan miertelnego
zagroenia dla lasw, atakowanych przez niekontrolowane pasoyty drzew i spowodowao
konieczno opylania ich rodkami owadobjczymi, na skutek czego ginie reszta ocalaych
ptakw, oraz padaj pszczoy z okolicznych pasiek. W Afryce mapy niszcz uprawy rolne,
co w niektrych okolicach stao si prawdziw plag, a bezporedni przyczyn tej plagi byo
wytpienie lampartw. Wytrzebienie krlikw na niektrych terenach spowodowao, e dra-
piene ptaki z braku pokarmu zaczy polowa na drb w zagrodach. Wyeliminowanie jakie-

46
Hirszfeld Ludwik: Historia jednego ycia.

170
gokolwiek ogniwa rwnowagi w biocenozie niesie zawsze ryzyko nieprzewidzianych, gro-
nych konsekwencji.
Rwnowaga ta utrzymuje si jednak nie tylko dziki wzajemnej kontroli, niszczeniu i
zjadaniu. Petwonurkowie odkryli niedawno, e liczne organizmy morskie pomagaj innym,
yjcym w morzu, usuwajc zanieczyszczenia z ich ran i skalecze. Do takich czycicieli
naley krewetka. Jest to niewielki skorupiak morski o gitkim, przezroczystym ciele. Petwo-
nurkowie zaobserwowali, e wspyje ona z ukwiaem morskim, przywierajc do jego ciaa.
Razem z nim siedzi w jamce na dnie morskim i czeka. Gdy zblia si ryba, krewetka wychyla
si z jamki i zapraszajco koysze caym ciaem. Jeeli ryba jest zainteresowana jej usugami,
podpywa i nadstawia do czyszczenia miejsce chore lub zranione. Krewetka czyci je szybko
i umiejtnie, robic nawet mae nacicia na skrze, gdy jest to konieczne. Ryba przez cay
czas trwa nieruchomo, poddajc si ufnie wszystkim tym manipulacjom. Czasem pacjentek
jest wicej i wtedy ustawiaj si w kolejce, czekajc na zabieg. (Limbaugh relacja wg Rene
Dubos). Haso w encyklopedii informuje przede wszystkim, e krewetka ma smaczne miso.
Innym malowniczym przykadem wsppracy biologicznej jest symbioza mrwek z grzy-
bami. Mrwki hoduj w swoich mrowiskach pewien gatunek grzybw i ywi si nimi. Stale
czyszcz je i pielgnuj, dziki czemu grzyby rozwijaj si tam prawidowo i s zdrowe. Po-
za mrowiskiem natomiast gin bardzo szybko, opanowane przez drobnoustroje. ycie grzy-
bw zaley od pieczoowitej opieki mrwek, ktre z kolei znajduj w nich pokarm, bez kt-
rego nie mog si obej. Nie wszystkie gatunki w biocenozie pozostaj ze sob w ukadach
symbiotycznych czy te antagonistycznych. I przedstawiciele tych wanie gatunkw, z kt-
rych aden nie narusza interesw drugiego, nigdy nie wchodz sobie w drog. W tym rzeko-
mym piekle dungli nie ma niszczenia i zabijania bezinteresownego, tzn. okruciestwa.47
Tak jak rwnowag lotu ptaka podtrzymuj dwa skrzyda, tak rwnowag ekologiczna bio-
cenozy utrzymuj dwa mechanizmy: jeden niszczcy, a drugi chronicy.
Procesy zachodzce w zrwnowaonej biocenozie zakadaj nie tylko jej trwanie, ale i
rozwj. Dzieje ewolucji ycia na ziemi wskazuj niezbicie na to, e rozwj ten dokonuje si
nieprzerwanie, i to w coraz szybszym tempie, poprzez szereg kolejnych, progresywnych mu-
tacji. Istnieje domys, e wynikiem jednej z takich mutacji byo uzalenienie organizmu ludz-
kiego od aminokwasw egzogennych, kiedy w jakim momencie swojej ewolucji utraci
zdolno syntetyzowania wszystkich aminokwasw we wasnym ustroju. Prostsze organizmy
s na og bardziej samowystarczalne, podczas gdy zaleno od rodowiska istoty wyej
zorganizowanej, takiej jak czowiek, jest ogromna i niesychanie zoona. Do ycia potrzebne
mu s nie tylko powietrze, soce, biako, wglowodany i witaminy, ale rwnie odpowiedni
skad gleby, bogatej w mikroflor i biopierwiastki, woda o waciwym skadzie mineralnym,
odpowiednia flora bakteryjna w przewodzie pokarmowym i mnstwo innych czynnikw,
ktre nauka dopiero stopniowo rozpoznaje. W miar odkrywania coraz nowych, niezliczo-
nych powiza czowieka ze rodowiskiem naturalnym, wida dopiero jak harmonijnie i pre-
cyzyjnie istnienie jego wkomponowane jest w struktur caej ziemskiej biosfery. Najrozmait-
sze jej elementy i procesy zaspokajaj takie metaboliczne potrzeby ludzkie, z ktrych istnie-
nia nie zdawano sobie do niedawna sprawy, a zapewne i te, o ktrych do tej pory nie ma si
pojcia. Nauka odkrywa coraz wicej elementw rodowiska procesw i powiza zachodz-
cych midzy czowiekiem, a jego rodowiskiem, mniej lub wicej uchwytnych, dostrzegal-
nych i niedostrzegalnych, bezporednich i porednich. Zdumiewajca jest precyzja w wywa-
eniu proporcji utrzymywanej midzy nimi rwnowagi. Bliej poznana zostaa dopiero nie-
znaczna ich cz, dokonane dotychczas odkrycia wydaj si by drobn czstk przyszej
wiedzy o procesach zachodzcych wok nas i w nas. Czowiek wspczesny ma powane
powody, eby wierzy, e jego ycie pozostaje pod wpywem si, ktrych natura jest nadal

47
Zdziechowski Marian: O okruciestwie.

171
tajemnic.48 Ale ju ta nieznaczna, poznana ich czstka wskazuje na to, e do niezbdnych
elementw zrwnowaonego rodowiska ludzkiego nale zarwno promienie kosmiczne,
jak i struktura otaczajcej nas przestrzeni, ruchy odlegych planet i wiatr soneczny49, a take
bakterie i wszystkie inne organizmy yjce na Ziemi roliny i zwierzta. Wszystko to po-
twierdza przypuszczenie, e cokolwiek yje na Ziemi wchodzi w zakres jednego, nadrzdne-
go zespou ekologicznego ziemskiej biocenozy. ...wszystkie procesy yciowe na naszym
globie s wzajemnie ze sob powizane, tote udzia w yciu czowieka maj nie tylko roli-
ny lub zwierzta bezporednio suce mu jako pokarm. Nie wolno zapomina, e wszystkie
te organizmy nie mog y w oderwaniu od innych, dlatego naley przestrzec przed bez-
mylnym tpieniem jakichkolwiek gatunkw, czy to rolinnych czy zwierzcych, zdawaoby
si cakowicie bezuytecznych, bo nigdy nie moemy by pewni, czy rwnie i one nie wno-
sz jakiego istotnego, a nieznanego dotd czynnika do naszego istnienia.50
A Rene Dubos pisze: Wanie dlatego, e wszystkie istoty ywe, nie wyczajc czowie-
ka, s elementami tego splotu (zalenoci biologicznych), zaburzenia porzdku naturalnego
mog atwo spowodowa nieoczekiwane i niebezpieczne nastpstwa. Badania ekologiczne
wykazay ponad wszelk wtpliwo, e im liczniejsze gatunki wchodz w skad naturalnej
wsplnoty, tym wiksze s szanse na to, i owa wsplnota bdzie zdolna do wytrzymania bez
szkody wstrzsw pochodzcych z zewntrz.51
Nie wszyscy np. zdaj sobie spraw z tego, jak donios rol w ekologii duych miast od-
grywaj piwniczne koty. e bez ich ukradkowej, lkliwej obecnoci miasta zagroone s ka-
tastrofaln plag szczurw i myszy.
Gdy zapyta kogokolwiek, gdzie mieszka, odpowie oczywicie, wymieniajc nazw swo-
jego, kraju, miasta, wsi, ulicy. Nikomu natomiast nie przyszoby do gowy, aby odpowie-
dzie, e mieszka na jednej z mniejszych planet ukadu sonecznego naszej galaktyki, chocia
fakt zamieszkiwania na tej wanie planecie okrela sytuacj kadego z jej mieszkacw w
stopniu nieskoczenie doniolejszym ni pobyt w jakimkolwiek okrelonym miejscu na Zie-
mi. Trwao i przydatno tych wszystkich okrelonych miejsc zaley od tego, czy zostay
harmonijnie wkomponowane w pierwotny ziemski krajobraz i czy uwzgldniaj jego natural-
ne prawidowoci, czy nie s budowlami rwnie nieprzezornymi jak dziecica forteca z pia-
sku, ulepiona na samym brzegu morza.
Mimo wszechstronnej i gbokiej zalenoci od wasnej biocenozy prawie wszystkie ludz-
kie poczynania polegaj na niszczeniu jej elementw, dekomponowaniu jej harmonii i burze-
niu rwnowagi. Caa wspczesna cywilizacja opiera si na eksploatowania wiata rolinnego
i zwierzcego. Kade osignicie techniki dokonuje si kosztem wody, powietrza i ziemi.
Rne rodzaje kusownictwa i amania przepisw o ochronie przyrody s tylko drobn, cho
rwnie istotn, czstk tej totalnej dewastacji przyrody, dokonywanej w ramach legalnej i
planowej dziaalnoci ekonomicznej, technicznej, naukowej we wszystkich dziedzinach y-
cia. A poniewa biocenoza to nie tylko to, co nas otacza, ale i nasze wasne wntrze, do
czynnoci degradujcych j naley rwnie toksyczny sposb odywiania si. W ten sposb
czowiek niszczy swoje rodowisko wewntrzne i zewntrzne, ktrego sam jest czci, i od
ktrego zaley jego wasne istnienie. Czy mona by sobie wyobrazi mrwki tak szalone i
tak pozbawione instynktu samozachowawczego, aby cay las i wszystko, co w nim ronie i
yje, zechciay podporzdkowa swojej grzybowej hodowli? Czowiek wyniszczy ju ca-
kowicie tysice rnych gatunkw zwierzt i rolin, inne w postaci szcztkowej doywaj w
rezerwatach. Stale tylko ronie pogowie byda! W ziemskiej biocenozie gatunek ludzki spe-
nia obecnie rol nieprzezornego drapienika, niekontrolowanego pasoyta i obkanej mrwki.

48
Dubos Rene: op. cit.
49
Ditfurth Hoimar: Dzieci wszechwiata.
50
Horst Antoni: op. cit.
51
Dubos Rene: op. cit.

172
 Nowoczesna nauka wyposaya ludzi w rodki manipulowania rnymi elementami ro-
dowiska i zagarniania wszystkich jego zasobw na swj wyczny uytek przedtem, zanim
moga dostarczy wiedzy o prawidowociach rzdzcych tym rodowiskiem, dziki czemu
byliby oni w stanie wczeniej przewidzie, co z tego manipulowania moe w kocu wynik-
n. Podejmujc manipulacj na wielk skal w mechanizmie ziemskiej biocenozy, przy
ograniczonej zdolnoci rozpoznania znaczenia swoich poczyna, czowiek zachowuje si jak
ucze czarnoksinika, ktry wie dosy, aby zrobi cokolwiek, ale za mao, aby osign
wanie to, co zamierza, i przewidzie, co z tego wyniknie p o z a t y m. Czy minione po-
kolenie mogo przypuszcza, e nadmiar witamin stanie si czst przyczyn zachorowa w
krajach zamonych, e przemys tytoniowy, zanieczyszczenia powietrza, promieniowanie
jonizujce bd powodowa wzrost zachorowa na pewne typy raka; e wynalezienie deter-
gentw i innych produktw syntetycznych wzmoe wystpowanie alergii; e postp w che-
mioterapii i innych metodach leczniczych stworzy now patologi gronkowcw; e pacjenci
cierpicy na rozliczne formy chorb jatrogennych bd zajmowa tak wiele ek we wsp-
czesnych szpitalach; e niektre schorzenia naszych czasw bd okrelane... jako patologia
bezczynnoci i choroby zawodowe spowodowane siedzc i lekk prac?.52
Na zgliszczach zdewastowanej biocenozy wspczesny czowiek buduje swj nowy,
wspaniay, plastikowy, syntetyczny wiat. Czyni to zreszt z niezachwianym poczuciem
speniania dziejowego posannictwa. Na skutek tej dziaalnoci wsikaj do ziemi preparaty
toksycznych wglowodorw i organiczne zwizki fosforowe, do rzek spywaj pieniste de-
tergenty, odpady rtci, oowiu i kadmu, w powietrze ulatuj oboki gazw spalinowych i py-
w wglowych, w chlebie znajduj si nitrozoaminy i polichlorki dwufenolu. Opady radio-
aktywne pokrywaj sprawiedliwie ca ziemi i wsikaj we wszystko, co si na niej znajduje
ludzi, gleb, wod, zwierzta i roliny.
Nierozwana ingerencja techniki ludzkiej w rne sfery biocenozy wynika najczciej, jak
ju mwilimy, z braku wiedzy o istniejcych midzy nimi powizaniach i zalenociach, a
wic z mankamentw intelektualnych, uniemoliwiajcych zrozumienie rzdzcych nimi
wewntrznych prawidowoci. Czasem wyczenie jednego ogniwa z wywaonej, harmonij-
nej caoci ekologicznej wyzwala niespodziewanie reakcj acuchow szeregu zgubnych
nastpstw, nie tylko trudnych potem do opanowania, ale nawet do zrozumienia wszystkich
powiza i zalenoci jej kolejnych etapw. Jednak stopniowe ich rozpoznawanie nie ma,
jakby si mona byo spodziewa, decydujcego wpywu ani na kierunek, ani na zakres dal-
szego postpowania. Destrukcyjna dziaalno trwa nadal, niezmieniona nawet wtedy, gdy
ju dokadnie wiadomo, na czym polega jej szkodliwo. I w dalszym cigu zachodzi dezin-
tegracja zjawisk i procesw o podstawowym znaczeniu dla istnienia biocenozy ziemskiej,
mimo e ich prawidowoci s ju doskonale znane nauce. A takie postpowanie jest ju ob-
jawem defektw moralnych.
Kady organizm jest wprawdzie przystosowany do okrelonych warunkw, ale dysponuje
pewnym zakresem tolerancji na zmiany niektrych elementw swojego rodowiska. U czo-
wieka zakres ten jest szczeglnie szeroki, o czym wiadczy fakt, e zamieszkuje on prawie
ca kul ziemsk, przystosowujc si do miejscowej temperatury, poywienia, zagroe i
innych, surowych niekiedy warunkw. Niektrzy pocieszaj si wic, e zdoa przey rw-
nie i w plastikowym wiecie, ywic si syntetycznymi kotletami, e przyzwyczai si i uzna
to za normalne, a nawet godziwe warunki przetrwania. Eugene Rubinowitch, redaktor na-
czelny Bulletin of Atomic Scientists pisa w 1972 roku na amach The Times: ... nie ma
przekonujcych dowodw na to, e ludzko nie przetrwa, nawet jeli czowiek pozostanie
jedynym gatunkiem zamieszkujcym Ziemi! Jeli opanujemy opacalne metody otrzymywa-
nia ywnoci drog syntezy z nieorganicznych surowcw co prawdopodobnie prdzej czy

52
tame.

173
pniej nastpi czowiek moe si uniezaleni nawet od rolin, ktre dzi jeszcze s mu
potrzebne jako rdo poywienia...53. Ju obecnie wiele wskazuje na to, e ludzie przysto-
sowuj si psychicznie do akceptacji takiej formy trwania. Za normalne ju teraz uznaje si
wszystkie choroby cywilizacyjne i traktuje jako nieuniknione dolegliwoci starszego wieku.
Za normaln dla modego wieku uznaje si moliwo ogldania kilkuset co najmniej w ci-
gu roku obrazw morderstw, zbrodni i gwatw. Za normalne zjawisko w organizmie ucho-
dz procesy gnilne, fermentacyjne i leukocytoza. Normalnym elementem krajobrazu s m-
czeskie hodowle zwierzt przeznaczonych na ubj, krwawe rzenie i jatki, gdzie kupuje si
po kawaku zwoki umczonych ofiar. Przechodnie, ktrzy bez zgrozy i wstydu patrz na
transport wiezionych do rzeni, ryczcych i przeraonych krw, na pokarm dla nich te
reaguj normalnie. Normalne jest to, e kady ju pokarm, jaki jemy, skaony jest pestycy-
dami, oowiem lub rtci, e powietrze jest gste od wyzieww, a woda z kranu cuchnie chlo-
rem, e w lasach nie ma ptakw, a w rzekach ryb. ycie we wspczesnym miecie stao si
symbolem faktu, e czowiek moe przywykn do nieba bez gwiazd, do ulic pozbawionych
zieleni, do nieforemnych budynkw, do chleba bez smaku, do uroczystoci nie majcych w
sobie radoci, do bezdusznych przyjemnoci do ycia, ktre nie zawiera ani czci dla prze-
szoci, ani umiowania teraniejszoci, ani nadziei na przyszo.54
Mona by zapyta, dlaczego akurat ludziom przypada haniebna rola gronego pasoyta w
ziemskiej biocenozie i dramatyczny los wasnego gatunku? Dlaczego kolejne pomyki nicze-
go nas nie ucz, a tylko kumuluj si i potniej? Dlaczego przestaj dziaa te mechanizmy
ochronne, ktre rzdz zachowaniem innych istot yjcych w naturalnych warunkach i stwa-
rzaj bariery bronice przed samounicestwieniem jednostek, gatunkw i zespow? Profesor
Wodzimierz Sedlak w ksice Homo electronicus pisze na ten temat: Konflikt czowieka
ze rodowiskiem nie jest wynikiem losowych zmian tego ostatniego, lecz efektem wiadomej
dziaalnoci ludzi. Spirala ewolucyjna przybraa ksztat dosy pomysowy: z jednej strony
nastpuje przyspieszenie rozwoju wiadomoci u czowieka i brak kontroli nad skutkami tego
przyspieszenia, a z drugiej znw strony rodowisko nie wytrzymuje cinienia ludzkiej wia-
domoci. Efekty s obustronne. Stosunek czowieka do rodowiska nabiera charakteru coraz
bardziej agresywnego i bezwzgldnego, rodowisko natomiast, przeksztacane bez ogldania
si na jego rwnowag, trafia w podstawy ludzkiej egzystencji. Ta sytuacja nie zmieni si,
gdy kierunku dziaalnoci czowieka nie odwrci nawet groba nastpstw. Po prostu musia-
by stworzy zupenie nowy styl zaangaowania wiadomoci.55
Z dowiadcze i bada ekologw wynika, e u zwierzt umieszczonych w rodowisku
nieco innym ni to, do ktrego przywyky, pojawiaj si rnego rodzaju zaburzenia w za-
chowaniu, zawodz instynkty, zanika zdolno do rozmnaania, nastpuj zmiany w prze-
mianie materii itp. Jednym z czynnikw takiego zjawiska moe by ograniczenie tego mini-
mum powierzchni yciowej, jaka jest niezbdna do zachowania prawidowych relacji mi-
dzyosobniczych w danym gatunku. Takie badania przeprowadzi amerykaski psycholog
Calhoun z Instytutu Bada Zachowania. Umieci 40 szczurw na maej stosunkowo prze-
strzeni, dajc im poza tym najlepsze warunki hodowlane. Okazao si, e efekty takiego za-
toczenia mog by bardzo grone szczury utraciy instynkt rodzicielski, zapominay o
karmieniu swoich maych, ktre giny, stay si histeryczne, agresywne, nieobliczalne, wy-
kazyway zboczenia seksualne, nie przestrzegay ustalonych rytuaw ycia spoecznego i
rodzinnego. W tym dowiadczeniu bodcem patogennym byo ograniczenie przestrzeni, ale
w innych dowiadczeniach do degeneracji i wynaturze doprowadziy inne czynniki, midzy
innymi zmiana sposobu odywiania. Suma najrozmaitszych zjawisk, zachodzcych we
wspczesnym, cywilizowanym wiecie, ktre nazywa si cznie zaamaniem rwnowagi

53
Schumacher E. F.: Mae jest pikne.
54
Dubos Rene: op. cit.
55
Sedlak Wodzimierz: Homo elektronicus.

174
ekologicznej, gwaci w tak drastyczny sposb utrwalone w zachowaniach ludzkich prawido-
woci, e trudno byoby osdzi, ktre z nich szczeglnie mogo zaway na tym, co si od
kilkudziesiciu lat dokonuje w ziemskiej biocenozie, rwnolegle z rozwojem technicznym.
Moe jeszcze jedno dowiadczenie, tym razem z rybami, rzuci na t spraw nowe wiato.
Wrd prawidowoci rzdzcych struktur ziemskiej biocenozy najbardziej rzucaj si w
oczy te, ktre wyraaj si poprzez instynkt obrony i instynkt agresji. U niektrych gatunkw
w okresach godowych i lgowych zakres oddziaywania obu tych instynktw rozszerza si
rwnie na wspmaonka i potomstwo. Samiec z naraeniem wasnego ycia broni wtedy
samicy, a ona z kolei swoich maych. Tak zachowuj si one w warunkach, do ktrych te
mechanizmy ochronne s przystosowane. Natomiast zmiana warunkw powoduje dezorien-
tacj i doprowadza niekiedy do dziaania sprzecznego z zaoeniami instynktu. W akwarium
sytuacja ryby jest zmieniona, nienaturalna, jej przestrze yciow ograniczaj szklane ciany,
zmieniaj si wic ukady z innymi rybami, a przez to zawodzi celowo dziaania mechani-
zmw ochronnych: obrony i agresji. Przykadem tego jest zjawisko zaobserwowane przez
Konrada Lorenza. W duym akwarium umieszcza si pewn liczb modych rybek tego
samego gatunku, aby umoliwi im swobodne dobieranie si w pary. w upragniony skutek
rzeczywicie nastpuje i oto w pojemniku znajduje si promienne stado, lnice najwspanial-
szymi barwami szaty godowej i w idealnej zgodzie usiujce przegna ze swego rewiru
wszystkich krewniakw. Poniewa jednak ci nieszcznicy nie mog si dalej wynie, wic
tkwi strwoeni z poszarpanymi petwami po ktach, pod powierzchni wody, bd te wypa-
szani ze swych kryjwek, mkn w dzikiej ucieczce przez akwarium. (...) Wyawiamy wic
czym prdzej nadliczbowe ryby, zapewniajc parce wyczne posiadanie akwarium. (...) W
kilka dni pniej widzimy jednak ze zdziwieniem i przeraeniem, e samiczka z naszej parki,
caa w strzpach unosi si martwa w wodzie, a po ikrze czy potomstwie znikn wszelki lad.
Jak wida z opisanego zdarzenia mechanizmy samoobrony i agresji, dziaaj u niszych
krgowcw w sposb nie do selektywny, aby mogy niezawodnie spenia swoj biolo-
giczn funkcj. Samczyk rybi, z braku rzeczywistych rywali, umierci t, ktr mia przed
nimi broni. Humanicie narzuca si refleksja, a raczej domys, e wszystkie zachowania
rybki musz mie jakie subiektywne korelaty, jak np. doznanie lku, gdy ucieka przed wro-
giem, gniewu, gdy go ciga, satysfakcji, gdy go pokona i ponowne mie poczucie bezpiecze-
stwa. Jakie zatem mog by odczucia rybiego samczyka, gdy widzi, e dziaajc zgodnie z
najgbszym wewntrznym przekonaniem sam sprawi to, czemu chcia zapobiec? Po-
zwlmy sobie na domys, e subiektywnym odpowiednikiem jego dzielnego stawania w
obronie rodziny jest niezomne poczucie powinnoci, jaki niekwestionowany imperatyw,
niewzruszone, wielkie TAK NALEY, ktre mona by nazwa zmysem moralnym.
Zmys moralny nakania do pewnych zachowa w interesie wasnym, rodziny lub biocenozy,
albo ostrzega przed innymi zachowaniami jakim rwnie niewzruszonym NIE NALEY.
Cay ten mechanizm impulsw i odczu dziaa jednak poza sfer uwiadamiania sobie skut-
kw, jakie maj wynikn z tego czynienia lub zaniechania. Podobnie dziaa zmys smaku,
gdy wraeniem goryczy, kwasu lub innym niemiym reaguje na substancje trujce. W ten
sposb ostrzega przed nimi niezalenie od tego, czy smakujcy z n a trujce wasnoci sub-
stancji i czy r o z u m i e mechanizm jej zgubnego wpywu na organizm. Niektre trujce
substancje nie posiadaj jednak ostrzegajcego smaku i wtedy jako przestroga moe posuy
w i e d z a o ich szkodliwych waciwociach. Jeeli jednak zawodzi zarwno instynkt jak i
intelekt, wtedy dochodzi do tragedii. Gdyby rybi samczyk potrafi przedstawi sobie i prze-
widzie skutki swojej impulsywnej, nietrafnie skierowanej agresywnoci, uwiadomi sobie,
na czym polega zmiana jego sytuacji w akwarium, skonkretyzowa posta rzeczywistego
zagroenia, wtedy moe uciszyby gniew i zaniecha walki. Kto wie, czy patrzc na poszar-
pane ciako swojej samiczki, pywajce po powierzchni akwarium, nie dozna czego w ro-
dzaju zalka buntowniczego, rozpaczliwego uczucia pretensji i oskarenia tych potg, ktre

175
wyposayy go w mechanizmy orientacji nie do doskonae, aby mg swoje nieskompliko-
wane, rybie ycie przetrwa bez dramatw.
Zmys moralny jest zapewne form instynktu i tak jak inne instynkty rodzi si z pnia m-
zgu i dlatego, podobnie jak te inne, dziaa w sposb mechaniczny. Nastawiony jest na jeden,
okrelony typ powtarzajcych si sytuacji i w nich sprawdza si niezawodnie. Jednak wobec
nieprzewidzianych zmian w otoczeniu, zachowanie instynktowne traci swj celowy sens. Dla
obiektywnego obserwatora tragizm sytuacji rybiego samczyka pogbia fakt, e on dziaajc
w najzupeniejszej zgodzie z impulsem zmysu moralnego, po dokonaniu kadorazowego
spustoszenia w swoim yciu rodzinnym, nigdy nie zwraca si krytycznie do samego siebie,
jego wina jest win bez poczucia winy. Mona by w literackiej przenoni powiedzie, e on
mia stale czyste sumienie. Lorenz pisze, e historia ta powtarza si z nieodmienn regular-
noci, rybi samczyk powiela swj bd bez koca, brak mu zdolnoci do tego, aby wasne
przykre dowiadczenia wykorzysta jako nauk na przyszo.
Czy w dalekiej od stanu naturalnego sytuacji czowieka cywilizowanego jego zmys mo-
ralny nie ulega rwnie jakim wynaturzeniom, podobnie jak zmys smaku? Zdeprawowanie
zmysu smaku wyraa si w utracie biologicznej funkcjonalnoci nie ostrzega przed pokar-
mem szkodliwym. Wynaturzeniem zmysu moralnego jest utrata funkcjonalnoci ekologicz-
nej nie ostrzega o zagroeniach w biocenozie. Istnieje prawdopodobiestwo, e te i moe
inne jeszcze ludzkie mechanizmy ochronne trac swoj niezawodno w rodowisku odmie-
nionym przeobraeniami nowoczesnej technologii. Takie rodowisko wysya bodce od-
mienne od naturalnych, co dezorientuje receptory na tyle, e nie s w stanie odrni tego, co
poyteczne od tego, co szkodliwe dla jednostki, gatunku i rodowiska. Uczestnictwo w po-
rzdku spoecznym narzuca kryteria oceny i selekcji, ktre nie zawsze pokrywaj si z kryte-
riami wynikajcymi z uczestnictwa w porzdku biocenotycznym. Moe dlatego czowiek
wspczesny, podobnie jak rybi samczyk w akwarium, atakuje czasem na olep lub walczy o
zdobycie nie tego, co mu jest naprawd potrzebne, kosztem tego, co niezbdne.
W cigu ostatnich kilkudziesiciu lat uleg zmianie skad gleby, powietrza, wody i pokar-
mw. Zabrako w nich tej wywaonej precyzyjnie proporcji skadnikw energetycznych, od-
ywczych i odpornociowych, osignitej w cigu milionw lat ewolucyjnych przemian, a
niezbdnej do dalszego prawidowego rozwoju. Aby utrzyma si przy yciu kady organizm
dy do przystosowania si do zmienionych warunkw. Jedn z postaci adaptacji s przewle-
ke choroby, odkadanie kryzysu na potem, przechowywanie zogw w jelitach, toksyn w
tkankach, lipidw na wewntrznych ciankach ttnic. Najgroniejsze jednak dla ludzkoci
jest uszkodzenie struktury i funkcji mzgu ludzkiego, ktre atakuje zarwno przeywionych
jak niedoywionych. Nie jest ono chorob mierteln, lecz skutki dziaalnoci chorego mzgu
s groniejsze, gdy chory mzg, to chore myli, za chore myli, to chore, tzn. ze czyny,
wyraajce si z organizacj rodowiska biofizycznego i psychospoecznego.56
Objawem rwnowagi i zdrowia biocenozy jest nie tylko niezagroone jej trwanie, ale przede
wszystkim nieustanny rozwj. To samo dotyczy biocenozy jako caoci, jak rwnie wszystkich
prawie jej elementw. Wszystko co zdrowe, ywe, dynamiczne, zmienia si stale i przeobraa,
moliwe, e w kodzie genetycznym kadego czowieka zawiera si program przyszego rozwoju
caego ludzkiego rodzaju. Gatunki yjce na ziemi przeobraaj si za porednictwem mechani-
zmw selekcji i mutacji. Indywidualna zdolno kadego czowieka do wasnego rozwoju jest
miar jego zdrowia fizycznego i psychicznego. Profesor Kazimierz Dbrowski okrela zdrowie
psychiczne jako zdolno do moliwie najbardziej prawidowych przemian psychicznych jed-
nostki, (...) ku wyszej hierarchii wartoci indywidualnych i spoecznych.57
A prof. Julian Aleksandrowicz pisze: Przetrwanie rodzaju ludzkiego na Ziemi zaley od
opanowania kryzysu etycznego, ktrego nastpstwem jest kryzys ekologiczny.
56
Aleksandrowicz Julian: Wiedza stwarza nadzieje.
57
Dbrowski Kazimierz: Trud istnienia.

176
 Nie zabijaj!

Nie zabijaj nie odnosi .si wycznie do zabjstwa czowieka, lecz do

wszystkiego, co yje. A przykazanie to zostao zapisane w ludzkim sercu
wczeniej anieli na grze Synaj.

Lew Tostoj

Dlaczego wic sami z siebie nie umiecie osdzi, co jest sprawiedliwe?

(uk. 12.57)

Rwnowag biocenozy podtrzymuj mechanizmy ochronne zapobiegajce nadmiernemu

rozradzaniu si gatunkw, co pozwala utrzyma korzystn dla wszystkich proporcj ilocio-
w. Ten mechanizm, ktry przejawia si w kontroli, tzn. w agresji, przemocy, wzajemnym
poeraniu, jako najbardziej rzucajcy si w oczy, ksztatuje potoczne przekonania o dzikoci
ycia poza cywilizacj. W tym przekonaniu ludzie znajduj uzasadnienie dla przypisywania
sobie nadrzdnej pozycji wobec wiata przyrody i do tego, aby wasny gatunek usytuowa
poza i ponad biocenoz. Wiadomo jednak, e agresja i przemoc wystpuj rwnie i w sto-
sunkach midzyludzkich, a zwaszcza w stosunku ludzi do zwierzt, a ponadto, e poeranie
si i napadanie nie s jedynym systemem kontroli w wiecie rolinnym i zwierzcym, przy
pomocy ktrego biocenoza osiga trwao i rwnowag.
Badania i obserwacje przeprowadzone w cigu ostatnich 40 lat przez austriackiego bada-
cza, twrc etologii zwierzt, Konrada Lorenza, doprowadziy do odkrycia w zachowaniu
zwierzt wielu przejaww nieznanych dotd mechanizmw. S to mechanizmy bdce za-
przeczeniem przypisywanych im cech dzikoci i okruciestwa, hamujce agresj, ogranicza-
jce przemoc, zapewniajce wzajemne wspieranie si i osanianie. S wrd nich hamulce,
ktre zapobiegaj wyrzdzeniu krzywdy i zadawaniu mierci wasnym wspplemiecom,
nawet jeeli jest nim rywal czy przeciwnik, a take i wtedy, gdy jest to samica lub mode.
Lorenz nazywa je spoecznym; mechanizmami hamujcymi.58
Samce wielu gatunkw ssakw, ptakw i gadw nigdy nie gryz samic, nawet jeeli one
same je atakuj. Nale do nich m.in. wilki, gile, zielone jaszczurki, chomiki oraz psy. Rytua
wymaga bezwzgldnie od psa, aby nie tylko nie oddawa ugryzie, ale aby zachowa nie-
zmiennie uprzejmy wyraz twarzy z wysoko w grze zoonymi do tyu uszami i gadko
wszerz nacignit skr czoa! Kobiety nie bij nawet kwiatem!
Mechanizm ochronny, oprcz samic, obejmuje take modych przedstawicieli wasnego
gatunku. U psw eskimoskich dziaanie jego ogranicza si wycznie do modych psw wa-
snego zespou, ale dorose psy rasy europejskiej powstrzymuj si od gryzienia wszystkich
szczeniakw poniej 7-8 miesicy, bez wzgldu na ich ras a nawet wielko. Malutki zy
foksterier jest rwnie yczliwy i w rwnym stopniu hamuje swoj ch ataku na ogromne

58
Lorenz Konrad: op. cit.

177
niemowl bernardyna, zadrczajce go niezdarnymi propozycjami wsplnej zabawy, jak na
modego psiaka wasnej rasy. Mode psy poniej pewnego wieku s dla osobnikw wasne-
go gatunku tabu, to znaczy nie wolno ich ugry. Gdy na widok dorosego psa malec ka-
dzie si na grzbiet, tamten odchodzi natychmiast, nawet jeeli przedtem by w nastroju bojo-
wym. Nie tylko zreszt psy, ale i inne gatunki, np. lepowrony rozbraja takie infantylne
zachowanie si maych ptakw i powstrzymuje przed ich dziobaniem.
Myszy, mapy i wiele innych zwierzt, pomaga sobie nawzajem w oczyszczaniu ciaa i li-
zaniu skalecze, zwaszcza na gowie i innych miejscach, do ktrych same nie mog sign.
Czasem takie usugi wiadczy si nawet obcym gatunkom, jak np. czyni to krewetki w sto-
sunku do ryb, o czym bya ju mowa poprzednio.
Lorenz zaobserwowa rwnie niesychanie ciekawe, a mao znane zachowania drapieni-
kw, yjcych w trwaych spoecznociach, takich jak wilki, jelenie oraz wrd dzikich pta-
kw, m.in. u krukw, kawek, mew, a z ptakw domowych u indyka, poza tym u psw i ryb.
Gdy w czasie walki jeden z walczcych czuje, e sabnie i przegrywa, odsania wtedy prze-
ciwnikowi najatwiejsze do zranienia miejsce swojego ciaa, to, na ktre kieruje si atak,
zmierzajcy do umiercenia. Ryba nadstawia wtedy bezbronny bok, ptak nieosonit wy-
puko tylnej czci swojej gowy, wilk odwraca gow, wystawiajc najdelikatniejsz, wy-
puk cz szyi. Zwierz, ktre czyni taki gest pokory i poddania, nigdy nie pada ofiar.
Przeciwnik sroy si jeszcze przez pewien czas, ale ugry ju nie moe. To zachowanie nie
ma nic wsplnego z manifestowaniem swojej dziecinnoci, ani odwoywaniem si do ry-
cerskoci samca przez samic. Jest to, jak pisze Lorenz wyraone ludzkim jzykiem pro-
sz, nie czy mi nic zego!
Dziaanie tego mechanizmu ochronnego, ktry pozwoliam sobie nazwa zmysem mo-
ralnym w przeciwstawieniu do wiadomie etycznych postaw ludzkich, jest szczeglnie
istotne u tych gatunkw, ktre maj pazury, ky czy dzioby dostatecznie silne, aby zabi jed-
nym ciosem. Kruk ze swoim wielkim, silnym dziobem byby niebezpieczny nie tylko w
gniewie, ale i na skutek nieuwagi czy nieostronoci. Podobnie wilk albo lew. Uksztatowa-
nie si tych spoecznych mechanizmw hamowania zapobiega moliwoci samozagady ca-
ego gatunku. Ale nawet i inne zwierzta, nie tak niebezpiecznie uzbrojone jak choby mewy,
psy, indyki przejawiaj ten sam zmys moralny, ktry chroni sabszych, mniej sprawnych w
walce lub mniej szybkich w ucieczce. Mechanizmy te rodzajowi ludzkiemu te nie s obce;
wiadczy o tym choby nastpujcy fragment z prawa Manu, ktre gosi: W walce z wro-
gami wojownik nie powinien nigdy uywa (...) strza rozrywajcych ciao ani strza zatru-
tych, ani takich, ktre mog wznieci ogie. Nie wolno mu godzi we wroga, ktry (w
ucieczce) wspi si na wynioso, ani w eunucha, ani w tego, kto rce skada w probie o
ask, ani w tego, kto ucieka z rozwianym wosem, ani w tego, kto siedzi, ani w tego, kto
mwi poddaj si, ani w czowieka picego, ani w tego, kto straci zbroj, ani w nagiego,
ani w bezbronnego, ani w tego, kto walce si tylko przyglda, ani w takiego, kto zmaga si z
innym (wrogiem), ani w takiego, ktry bro zama, ani w pogronego w alu, ani w ciko
rannego...59 Manu, to legendarny prawodawca Indii, autor Ksigi Manu, powstaej w V
wieku przed nasz er. Ten fragment prawa, ktry zabrania godzi we wroga poddajcego si
i bezbronnego, byby rwnie trafnym sformuowaniem praw obowizujcych wrd wielu
gatunkw zwierzt.
Nie wszystkie bowiem gatunki s tak rycerskie, jak wilki i kruki. Do tych nierycerskich
nale m.in. koguty, gobie, zajce i szczury. Szczury na przykad toleruj tylko czonkw
wasnej rodziny, niekiedy bardzo licznej, zwaywszy niesychan rozrodczo tych gryzoni.
Natomiast kadego przedstawiciela innej rodziny, ktrego odrniaj po zapachu, zabijaj
okrutnie i bez litoci. Granica midzy moralnoci ludzi a zwierzt nie jest jak wida ostra,

59
Ossowska Maria: O pewnych przemianach etyk walki.

178
przebiega nie tylko zalenie od tego, czy oddziela ludzi od zwierzt, ale i od tego jakie to
zwierzta i jacy ludzie. Lorenz pisze, e u niektrych prymitywnych szczepw, sowo czo-
wiek odnosi si tylko do czonkw wasnego plemienia. Z ich punktu widzenia zjadanie
zabitych wojownikw plemienia obcego, nie jest ju kanibalizmem. Profesor Kotarbiski tak
formuuje wasne przekonanie o nieostroci tej granicy: Gdzie si zaczyna, gdzie si koczy
ludzko w uczuciowym sensie? Co do mnie rad zaliczam do ludzkoci psy, a nie zaliczam
hyclw.60
Bez wzgldu na to, gdzie ta granica przebiega, to na pewno nie w taki sposb, aby od-
dziela ludzi od zwierzt, jako istot pozbawionych odruchw moralnych. Mona tylko pyta,
podobnie jak w przypadku rodzinnej tragedii rybiego samczyka, czy te moralne odruchy maj
u zwierzt jakie subiektywne korelaty, podobne do tych, ktre u ludzi nazywa si np. poczu-
ciem powinnoci lub wspczuciem. Nie wiadomo na pewno, jak ta sprawa przedstawia si u
zwierzt i nie ma na razie sposobu, aby to sprawdzi, moe po prostu u jednych maj a u dru-
gich nie maj, podobnie zreszt jak u ludzi. Niektre z nich mog dziaa pod wpywem bez-
porednich, wegetatywnych bodcw a inne, doznajc tych pyncych z wntrza ich istoty
impulsw, jako uczu, wrae, konfliktw, poczucia obowizku lub winy. Jedne mog i za
ich gosem, a drugie nie, jedne mog sysze ten sygna bardzo wyranie, podczas gdy do
innych on nie dociera.
Najbardziej dramatyczny przebieg maj spotkania dwch walczcych, z ktrych jeden zna
i rozumie znaczenie gestu poddania, a drugiemu nic on nie mwi. Takie bywaj walki indora
z pawiem. Indyk czujc si ju bardzo zagroony w walce, kadzie si nagle na ziemi z wy-
cignit pasko szyj. Gdy jego przeciwnikiem jest drugi indyk, gest ten koczy walk, u
pawia natomiast nie wywouje on adnych mechanizmw hamujcych. Dziobie on wtedy i
depcze dalej lecego bezbronnie indyka i jeli nie interweniuje si w por, indyk jest straco-
ny.61 Podobnie dzieje si na ludzkich polach bitewnych. W czasie walk o zdobycie Troi, mi-
mo e niektrzy wojownicy czynili gesty pokory i poddania, odrzucajc hem i tarcz, co
miao uniemoliwi szlachetnemu wrogowi zadanie miertelnego ciosu, byli czstokro za-
bijani bez litoci. Czasem bywa i tak, e dorose psy rzucaj si na szczeniaka, chocia pre-
zentuje swj bezbronny brzuszek i prosi o ask. Bezbronno przeciwnika nie zawsze i nie
wszystkich skania do zaniechania dalszej walki zdarza si to zwierztom, zdarza i ludziom.
Kada forma antagonizmu czy walki wrd swobodnie yjcych zwierzt daje stronie na-
padnitej pewne szanse obrony moe si ono ukry, moe ucieka lub walczy, a wtedy
atakujcy te ryzykuje. Poza tym kade zwierz wie, ktre osobniki s dla niego grone i
stara si ich unika. Zwierzta hodowlane to te, ktre nazywa si oswojonymi, udomowio-
nymi. Zwierzta hodowlane traktuj tego, kto je karmi jako opiekuna, kogo komu mona
zaufa, kogo nie trzeba si strzec. Szans obrony te nie maj adnych. Czowiek-rzenik za-
bija bez adnego ryzyka.
Badania Konrada Lorenza doprowadziy rwnie do odkrycia w sposobach zachowania
si zwierzt takich cech, ktre uwaa si powszechnie za waciwe wycznie ludziom.
Szczeglnie gsi, spord wszystkich obserwowanych przez Lorenza zwierzt, wykazuj
wiele zadziwiajcych podobiestw do zachowa i waciwoci ludzkich. Ogromn, podsta-
wow waciwie rol w ich yciu odgrywaj monogamiczne, trwajce na og przez cae y-
cie, zwizki maeskie i przyjacielskie. Zaczynaj si od wielkiej mioci, gwatownego
zakochania si, kiedy to zakochany gsior i adorowana gska zachowuj si w sposb do
zudzenia przypominajcy ludzi w podobnej sytuacji. Takie maestwa s trwae i wierne.
Ten nieustanny bliski kontakt z innym, wybranym samcem lub samic jest w ich yciu spra-
w tak donios, e wdowy pozostaj ju najczciej do koca ycia same i rzadko znajduj
sobie nowego partnera. Przez rok co najmniej trwaj w aobie, snuj si apatyczne i zagu-
60
Kotarbiski Tadeusz: O tak zwanej mioci do bliniego.
61
Lorenz Konrad: Opowiadania o zwierztach.

179
bione, szukajc bezradnie dawnego przyjaciela. W tym okresie, a i potem, wygld ich oczu
przybiera charakterystyczne znamiona blu, jaki mona odnale w twarzy czowieka zama-
nego cierpieniem. Nie wiemy pisze Lorenz i nie moemy wiedzie, co si subiektywnie
dzieje w gsi, ktra snuje si tu i wdzie z wszystkimi obiektywnymi symptomami ludzkiej
aoby. Ale nie moemy te oprze si u c z u c i u, e jej cierpienie jest bliniaczo podobne
do naszego w analogicznej sytuacji.
Gsita wychowane poza stadem, pozbawione przez to moliwoci wyboru towarzysza,
zachowuj si potem uderzajco podobnie, jak dzieci cierpice na chorob sieroc. S smut-
ne, apatyczne, bojaliwe, godzinami potrafi siedzie nieruchomo, z dziobem zwrconym do
ciany.
Oswojona g Martyny, ulubienica Konrada Lorenza, i jej pniejszy narzeczony, dziki
gsior Martin, traktowane ze zrozumieniem i dobroci, odsoniy badaczowi cae bogactwo
swoich dozna, przey, zdolnoci do takich uczu i zachowa; ktre daj im prawo do
uznawania je nie tylko za istoty czujce, ale rwnie i za istoty moralne. Jestem gboko
zdumiony pisze Konrad Lorenz e dane mi byo wej w tak zayy kontakt z dziko yj-
cym ptakiem, i odczuwam to jako co dziwnie uszczliwiajcego jak gdyby przez ten fakt
uniewanione zostao w drobnej czsteczce wygnanie z raju.62 Takie rzadkie odkrycia i do-
znania dostpne s jedynie badaczom, zbliajcym si do zwierzt ze zrozumieniem i mio-
ci.
Normalnym, przyjtym w caym ludzkim wiecie sposobem zbliania si do zwierzt, by-
wa jednak nie mio i zrozumienie, a tylko bezwzgldne eksploatowanie. Zwyk sceneri
spotka bywa rzenia lub st sekcyjny w naukowym laboratorium. Nie jest to zreszt
przypadkiem, e wanie w tych dwch miejscach: w rzeni, gdzie przygotowuje si niesto-
sowny, szkodliwy dla czowieka pokarm, i w laboratorium, gdzie szuka si potem odtrutek na
wszystkie bezporednie i najbardziej odlege nastpstwa spoywania tego pokarmu.
Poniewa jednym z gronych nastpstw nadmiaru spoywanego misa jest skleroza, wy-
naleziono w Stanach Zjednoczonych lek pod nazw Mer-29. Jedna tabletka leku dziennie ma
zabezpieczy przed miadyc najwikszego nawet amatora misa. A i u nas nauka nie pozo-
staje pod tym wzgldem w tyle. Jednemu z polskich uczonych rwnie udao si wynale
lek majcy neutralizowa szkodliwe skutki pokarmw misnych. Obaj uczeni, amerykaski i
polski, dokonali swych odkry zwyk, stosowan w takich wypadkach metod, to znaczy
przeprowadzajc dowiadczenia na zwierztach. Histori tego wynalazku opisuje Irena Gu-
mowska w ksice ycie bez staroci: Skleroz mona wywoa sztucznie u wielu zwie-
rzt, karmic je ywnoci bogat w cholesterol. Prawdopodobnie kierujc si instynktem w
odywianiu, zwierzta nie popeniaj tych bdw, co czowiek, ktry instynkt odywiania
ju dawno zatraci. Ale czowiek jak si rzeko potrafi tak ywi zwierzta, aby sklerozy
dostay. I oto powicono dla sprawy grup zoon z 57 gobi. ywiono je specjaln karm
miadycow. Sekcje wykazay niezbite dowody choroby, zmiany w ttnicach byy bardzo
zaawansowane i wyrane. Wobec tego pozosta reszt zaczto leczy; dodawano im przez
pewien czas do karmy w lek, a potem badano. Kolejne sekcje wykazyway, e miadyc
nie tylko udao si zahamowa, ale i u wielu sztuk zupenie usunito. Aby jednak potwier-
dzi wynik na ssakach, trzeba byo przeprowadzi jeszcze jedno dowiadczenie. Znowu
powicono tym razem psy i wstrzykiwano im doylnie, gdy ju byy dostatecznie skle-
rotyczne, 300 mg/kg leku, a ta dawka obniaa poziom cholesterolu we krwi od 12 do 30%.
Ten wielki sukces nauki przycign liczne rzesze pacjentw i dziennikarzy, zachwyco-
nych perspektyw jadania misa bez szkodliwych dla zdrowia nastpstw. Powszechnej uwa-
dze umkna jednak wymowa pierwszej czci eksperymentu, z ktrego jasno wynikao, e
miso i tuszcz powoduj daleko idce zmiany sklerotyczne i z czego wniosek sam si narzu-

62
Lorenz Konrad: tame.

180
ca: przesta jada to, co szkodzi! Ale tego wniosku nikt nie wycign, ani pacjenci, ani
dziennikarze, ani uczeni. Po zamczeniu kilkudziesiciu gobi i psw dowiedziono tylko
tego, co byo przedtem i tak wiadome i widoczne goym okiem. Zamiast oficjalnego i na-
ukowego stwierdzenia, e miso powoduje skleroz i e trzeba wyczy je z diety, przyst-
piono od razu do drugiej czci eksperymentu, aby potwierdzi skuteczno leku.
I oto z serii tych poczyna rodzi si sytuacja, ktrej obiektywna wymowa robi wraenie
smutne i przygnbiajce. Najpierw dokonuje si na wielk skal licznych, uciliwych,
skomplikowanych i kosztownych wysikw, aby mie mono zatruwania si misem za-
mczonych zwierzt, a potem leczy si z tego zatrucia kosztem udrki i mierci innych
zwierzt. W rezultacie zarwno wraz z toksynami, jak i odtrutkami zostaje wprowadzona do
organizmu ludzkiego potna, zmagazynowana w nich energia cierpienia i krzywdy.
Niepoprzestanie na pierwszej czci dowiadczenia i niewyeksponowanie wniosku, jaki
si narzuca, wiadczy nie tylko o bezwzgldnoci i okruciestwie w stosunku do zwierzt,
ale take o utajonej pogardzie dla czowieka. Jak gdyby z gry zakadano, e nie jest on zdol-
ny do zrobienia tego, co ju nawet uzna za suszne, e nie sta go na to, aby zrezygnowa z
pokarmu, ktry l u b i, nawet gdyby mia to przypaci wasnym zdrowiem i mczesk
mierci tysicy i milionw hodowlanych i dowiadczalnych zwierzt. Apetyt na miso jest
w rezultacie przyczyn chorb, okruciestwa, ponienia aspiracji nauki i zakwestionowania
godnoci ludzkiej.
Szczeglnie race wydaje si uywanie psw do dowiadcze laboratoryjnych. Nie dla-
tego, e s one zwierztami w y j t k o w o upsychicznionymi kade zwierz, ktre spoty-
ka si z dobroci i mioci ze strony ludzi, rozwija si zarwno pod wzgldem uczuciowym
jak i umysowym, traci swoj dziko, ktra wynika z uzasadnionej nieufnoci do czowieka i
lku przed nim. Niekochane i maltretowane dzieci te s dzikie. Natomiast zwierzta, ktre
nigdy przedtem nie zetkny si z ludmi, nie s dzikie, nie okazuj lku i nie uciekaj
podrujcy w dziewicze tereny Ziemi, zgodnie to potwierdzaj. Ostronoci uczy je do-
wiadczenie i dlatego dopiero przy ponownym spotkaniu z ludmi ju uciekaj. Nie std
wic pynie opr przed uywaniem psw do celw dowiadczalnych, e s one inne, wra-
liwsze ni pozostae zwierzta. Std natomiast, e pies, ktry od tysicleci jest przyjacielem i
towarzyszem czowieka, z ktrym wielokrotnie czy go gboka wi uczuciowa, jest mu
lepiej znany ni inne, e przynajmniej jeeli chodzi o psy, to doskonale wiemy, jakie one s i
jak reaguj. Ze wzgldu na ogromne przywizanie psa do czowieka, jego wierno, lojalno
i bezgraniczne zaufanie do niego, pies reprezentuje autentyczn warto moraln i umierce-
nie go jest zabjstwem. Wykorzystywany do dowiadcze, cierpi nie tylko fizycznie, ale
gwnym powodem jego udrki jest rozka z panem, tsknota za nim i niemono powrotu
do niego. Pies przecie nigdy nie traci zaufania do swojego byego waciciela, nawet wtedy
gdy ten go najokrutniej zawiedzie i do koca bdzie gboko przekonany, e gdyby tylko
odnalaz swego pana, pan by go uratowa. Ten psi Hiob nigdy by nie uwierzy, e pan go
zdradzi i sprzeda, a uczony kupi za par groszy razem z jego ufnoci i rozpacz. Autor
aforyzmw i refleksji, Feliks Chwalibg, napisa w jednej z nich: Serce ludzkie bywa cza-
sem tak zgodniae, e rzuca si nawet na kamienie, nie czujc ich martwoty i chodu. Moe
i serca zwierzt te takie bywaj.
Hinduskie prawo moralne nie zabijaj ahimsa, chroni zwierzta tak samo jak ludzi.
Przybywajcych z Zachodu turystw szokuje widok spacerujcych swobodnie krw, bo wi-
dz w nich tylko niewykorzystane rezerwy misa.
Ten mit pisze Wadysaw Kopaliski (wita krowa) jest jedn z form powszech-
nych biada nad marnotrawstwem w produkcji ywnoci u ludw prymitywnych lub zacofa-
nych... e utrzymywanie przy yciu zbdnych i jaowych zwierzt dowodzi triumfu mylenia
mistycznego nad praktycznym. Niektrzy twierdz nawet, e indywidualny rolnik gotw by-
by powici wasne ycie w obronie witej krowy. Jak wynika jednak z dalszych rozwa-

181
a i informacji Kopaliskiego, bronicy ycia krowy rolnik broni, moe nawet niewiado-
mie, rwnie i wasnego ycia. ...stosunek midzy czowiekiem i bydem (wliczajc tu kro-
wy i woy) nie nosi cech wspzawodnictwa, ale cechy wspycia korzystnego dla obu stron.
Najoczywistsz czci tej symbiozy jest rola speniana przez woy przy uprawie ziemi. W
cigncy pug uczestniczy w 46% kosztw robocizny. Krowy dostarczaj wic nie tylko mle-
ka, ale i wow roboczych. Ponadto suszony obornik jest gwnym paliwem kuchennym w
Indiach. Bydo, produkujc obornik na wielk skal, daje wsi rwnowanik cieplny 35 milio-
nw ton wgla lub 68 milionw ton drewna. Nawet wic stare, jaowe krowy nie przestaj
dostarcza obornika. Obornik za jest nie tylko paliwem, ale rwnie nawozem umoliwiaj-
cym rolnictwo. Wygodzone, bkajce si wszdzie krowy, wykorzystuj jaki poywienie
kady skrawek rolinnoci, przyczyniajc si w ten sposb do oczyszczania rodowiska.
Ekologia indyjskiej hodowli byda nie jest prostym odbiciem hinduskiego tabu uboju. Znie-
sienie tego tabu wpynoby zapewne tylko na chwilow zmian ekosystemu! Natomiast, jak
konkluduje autor, wszelkie prby masowego uboju w obecnej sytuacji gospodarczej Indii
naraziyby na niebezpieczestwo ycie dziesitkw milionw chopw. Gandhi, ktrego pa-
sj bya ochrona krw, tak wypowiedzia si na ten temat: Krowa oznacza dla mnie cay
wiat istot niszych od czowieka i rozcignicie wspczucia czowieka poza jego wasny
gatunek. Poprzez krow czowiek moe zrozumie sw tosamo ze wszystkim, co yje. Jest
dla mnie oczywiste, dlaczego staroytni riszi wybrali do apoteozy krowy. Krowa w Indiach
jest symbolem, jako dawca obfitoci. Nie tylko dawaa zawsze mleko, ale te umoliwiaa
rolnictwo. Krowa jest poematem wspczucia. Jest ona drug matk dla milionw ludzi.
Opieka nad krowami oznacza opiek nad caym niemym stworzeniem Boga. Woanie nisze-
go rodzaju stworzenia jest tym bardziej przekonujce, e jest pozbawione mowy
Odnajdywanie w zachowaniach zwierzt znamion o jednoznacznej wymowie moralnej
przemawia za tym, e zachowania takie nie s waciwe tylko czowiekowi. Oznacza to rw-
nie, e ludzka moralno nie jest jedynie dekoracyjn nadbudow, luksusem duchowym,
waciwym pewnym tylko formom ludzkiej kultury, ornamentem na fasadzie domu, ozdob,
ktr zmienia si dowolnie, zalenie od upodoba tego, kto tu mieszka, e postawy moralne
nie s, jak si niekiedy sdzi, zjawiskiem z najwyszej tylko, wyrafinowanej paszczyzny
ycia, wycznym znamieniem czowieczestwa lub wiadomym wytworem jego inteligencji.
e nie s galanteryjn ozdob ycia, w ktr mona si ustroi od wita, jak w kapelusz
przed pjciem w niedziel do kocioa, albo zdj kiedy przeszkadza. Odwrotnie, wszystko
wskazuje na to, e zmys moralny naley do podstawowych waciwoci wszelkiego ycia na
kadym poziomie, e reakcje moralne s w naturalny, harmonijny sposb wkomponowane w
ca struktur ycia, e wyrastaj z najgbszych, odwiecznych warstw istnienia, tkwi ko-
rzeniami w substancji wszystkich rozwijajcych si form biologicznych. Warto rnych
systemw moralnych w rozmaitych czasach i kulturach zaley od tego, jak trafnie i dokadnie
te pierwotne sygnay zostaj przeoone na ludzki jzyk wyobrani, wraliwoci, zdolnoci
kojarzenia faktw i zjawisk. Sygnay te speniaj ostrzegawcz funkcj ochronn, powstrzy-
mujc przed czynami, ktre prowadz do wyzwolenia caego acucha nastpstw, niemoli-
wych do przewidzenia w kategoriach rozumowych dostpnych temu, kogo ostrzegaj. Zigno-
rowanie ostrzeenia sformuowanego w przykazaniu nie zabijaj, doprowadzio w kocu do
powstania tej caej gigantycznej, monstrualnej struktury ywienia si misem, ktra podobnie
jak przearty przez korniki las zagraa nie tylko innym jego mieszkacom, ale i samym kor-
nikom, staje si niebezpieczna nie tylko dla zjadanych, ale i dla zjadajcych.
Kada interpretacja moralnych sygnaw ostrzegajcych o zagroeniu biocenozy, ktra
zwa zasig ich obowizywania, czynic z nich instrument pozostajcy na usugach jednej
tylko czci zespou, odksztaca jego funkcj informacyjn i tym samym ogranicza lub wy-
klucza moliwo spenienia roli ostrzegawczej i ochronnej. Taka wanie zawajca inter-
pretacja gatunkowa zostaa nadana obowizujcej od tysicleci moralnoci ludzkiej. Dlatego

182
ludzkie wielkie TAK NALEY brzmi niekiedy jak faszywy ton fanfary. Wspczesny
humanizm zosta zawony do zakresu gatunkowego partykularyzmu, ktry zakada, e
wszystko naley si czowiekowi, e tylko czowiek posiada warto moraln, duchow,
kulturaln, cywilizacyjn, a wszystko co poza nim yje, czuje i rozwija si na planecie, to
tylko nawz pod ludzkie wielkie uprawy i bogate niwa. Nawet te sowa, w ktrych nie za-
traci si patos trafnie odbieranych moralnych sygnaw ostrzegawczych, sowa takie jak do-
bro, bezinteresowno, wspczucie, wspaniaomylno i agodno nie znajduj dla siebie
adnego odniesienia w klimacie zdominowanym antropocentrycznym szowinizmem. Brzmi
adnie i wzruszajco, ale kada prba wprowadzenia ich w czyn zderza si nieuchronnie z
nakazami i zaleceniami podporzdkowanymi zasadom gatunkowej megalomanii i zostanie
uznana za dywersj na niekorzy ludzkiej wsplnoty. Pozostaj wic tylko odwitnym fra-
zesem, bezsilnym i jaowym.
Ten wielki, generalny kompromis moralny gatunku ludzkiego polega na psychicznym
przyzwoleniu zabijania i eksploatowania wszystkiego, co zostaje uznane za przydatne w jaki-
kolwiek sposb ludziom, a jest do bezbronne, aby mona je byo zabija i niszczy bezkar-
nie i bez ryzyka.
Wiadomo przecie, e ideay humanitaryzmu pozbawione s wiarygodnoci i autentyzmu
tak dugo, dopki z ich krgu wycza si pewne istoty yjce i czujce. Wtedy bowiem wy-
chodzi si ju poza teren motywacji etycznych. Wyroki dotyczce tego, kto zasuguje, a kto
nie zasuguje na wzgldy moralne, mona wydawa tylko z pozycji narodowego szowinizmu,
rasizmu lub fanatyzmu religijnego albo ideologicznego. Tak pozycj jest rwnie ludzki
szowinizm gatunkowy. Wobec istniejcego i powszechnie akceptowanego systemu hodowli
zwierzt na rze, nie sposb sformuowa jakiegokolwiek postulatu humanizacji stosunku do
zwierzt, ktry nie zawieraby w podtekcie faszu i mniej lub wicej niewiadomej obudy.
Humanitarne deklarowanie litoci dla zwierzt, bez zaprzestania ywienia si ich misem, jak
rwnie apele o humanitarny ubj, s parodi i szyderstwem z wszelkiego humanitaryzmu.
Mona by sobie wyobrazi taki pochd humanitarnych misoercw, nioscych transpa-
renty z napisami: Drodzy panowie rzenicy, z a b i j a j c i e h u m a n i t a r n i e, bo my
bardzo aujemy zwierzt, ale zjemy je i tak.
A oto pokrtce, jak wyglda humanitarne zabijanie. Czy widzielicie te wielkie cia-
rwki o okratowanych burtach przemykajce ulicami obok was? Nios si za nimi porykiwa-
nia i swd ajna... To zwierzta na rze. y w i e c! Stoj stoczone na rozkoysanej platfor-
mie, zaszokowane, gwatownie wyrwane ze swoich obr czy pastwisk, godzone ze wzgldu
na jako misa i nie pojone dwie doby, dobrze czujce, co je czeka. Nie potrzebujemy si
okamywa, e zwierz n i e w i e. Lepiej od ludzi przeczuwa ono nieszczcie, kataklizmy,
mier. Potem wyadunek na placu rzeni. Byle prdzej! Padaj, ami koczyny, rani si
bolenie. (...) Potem zwierz czeka, czujc zapach krwi i syszc odgosy egzekucji. (...) Bar-
dzo czsto, czekajce na egzekucj cielta pacz. (...) Z poczekalni wprowadza si po-
szczeglne sztuki do windy i przywizuje do kka w pododze. Dwig z uwizanym zwie-
rzciem zjeda do pomostu, na ktrym stoi czowiek z iglic elektryczn w rku. Uderzo-
ne prdem zwierz upada w drgawkach. Prdko chwyta je nastpny robotnik i nim ustanie
praca serca i puc podwiesza na lin gow ku dokowi. (...) Studentka zwiedzajca z uczel-
nian grup rzeni miejsk opowiada, e nikt tam nie czeka na ostateczny zgon zwierzcia.
Obrbk rozpoczyna si od zaraz. Dalsza czynno to kokowanie polegajce na zaczopo-
waniu tchawicy przez wprowadzenie do jamy ustnej specjalnego koka. I tak sztuka idzie do
przetwrni, gdzie j obdzieraj ze skry, szlachtuj i preparuj.64 Tak dzieje si co dzie,
stale, w caym cywilizowanym wiecie. Dokonuje si nieprzerwanie gigantyczna masakra
przy milczcej zgodzie kadego z nas.

64
Tarasowa Halina: Produkcja ywca.

183
 Etyka ludzka rodzi si z wraliwoci i wyobrani. Precyzja i celowo wrodzonych me-
chanizmw ochronnych znacznie przez to wzrasta. Nasze ludzkie, wielkie TAK NALEY
nie wynika ju wycznie z nieuwiadomionych impulsw wewntrznych, lecz jest rwnie
wiadom reakcj na zewntrzno. A to wymaga namysu i oceny rzeczywistej, aktualnej
sytuacji, przewidywania dalszego jej rozwoju i brania pod uwag tych wszystkich wzgldw,
ktre mieszcz si w zakresie posiadanej ju wiedzy, w zasigu wyobrani oraz wynikaj ze
stopnia wraliwoci na jakie nie nasze wasne, zewntrzne zo.
Taka poszerzona wyobrani i wraliwoci ludzka sfera moralna, jako udoskonalona po-
sta pierwotnych, instynktownych mechanizmw ochronnych, nie jest przecie cakowicie
niezalena od impulsw wrodzonego zmysu moralnego, tego, ktrego inspiracje nie zawsze
s doskonale skorelowane z realn sytuacj i z jej rzeczywistymi wymogami. Std pene nie-
pokoju pytanie: jak du rol we wspczesnych ludzkich etycznych normach, powinno-
ciach, obowizkach i zasadach odgrywaj inspiracje zmysu moralnego i w jakim stopniu
ten mechanizm ochronny, bezcenny w sytuacjach typowych, ale zawodny w zmiennych, in-
terweniuje w naszych poczynaniach? Jaki za proporcjonalnie ma udzia wyobrania i wra-
liwo w moralnej sferze naszego ycia. Czy wystarczajcy do tego, aby korygowa zacho-
wania inspirowane samym zmysem moralnym, a ktre w sytuacji zmodyfikowanej mog
okaza si samobjcze?

184
 Wspczesny
ruch ekologiczny

...formy wspycia ludzi, wiodce ku temu co sprzyja zdrowiu okre-

lam jako dobre. Tak rozumujc, nie bdziemy niszczy biosfery i zakca
tym samym zdrowia wasnego i innych, gdy nasze postpowanie podpo-
rzdkowane bdzie ekologicznemu sumieniu.

Julian Aleksandrowicz
Sumienie ekologiczne

Zarwno w Polsce, jak i na caym wiecie istnieje ju szereg inicjatyw, projektw i aspira-
cji, zmierzajcych do przywrcenia rodowisku naturalnemu jego pierwotnej rwnowagi, a
czowiekowi zdrowia i godnoci. Aspiracje te, obok wegetarianizmu, reprezentuje wspcze-
sny ruch ekologiczny. W najoglniejszych zarysach program tego ruchu postuluje zaniecha-
nie dalszej budowy i eksploatacji takich zakadw przemysowych, ktre staj si przyczyn
skaenia rodowiska i przyczyn chorb ludzi mieszkajcych w okolicy oraz tam zatrudnio-
nych. Domaga si ponadto zmiany lokalizacji lub profilu produkcji zakadw ju istniej-
cych, a jeeli taka zmiana nie jest moliwa, to cakowitej ich likwidacji i znajdowania innych
sposobw zaspokajania potrzeb w tym zakresie, o ile s to oczywicie potrzeby niezbdne.
Realizacja tego programu wymaga pewnej elastycznoci umysowej, odejcia od dotychczas
uznawanych stereotypw, zmiany sposobw mylenia, oceniania i wyznaczania celw de
i hierarchii wartoci yciowych. Osoby reprezentujce ruch ekologiczny uwaaj, e postp
techniczny dokonujcy si kosztem zdrowia i ycia ludzi, ktrym ma w zaoeniu suy, nie
jest ju postpem, lecz regresem i to nie tylko technicznym, ale rwnie spoecznym i moral-
nym.
Skaenie rodowiska dokonuje si jednak nie tylko za porednictwem przemysu, ale rw-
nie, i to w ogromnym stopniu, na skutek wprowadzenia metod uprawy rolnej, opartych na
stosowaniu chemicznych rodkw stymulacji wzrostu uprawianych rolin oraz ich ochrony
przed szkodnikami i chwastami. Stosowane w rozwinitych krajach mineralne nawozy, azo-
towe, fosforowe i potasowe wzbogacaj wprawdzie ilo plonw, ale zmieniaj jednoczenie
skad gleby, od ktrego zaley skad poywienia. Uprawy pochodzce ze sztucznie nawoo-
nej gleby s pozbawione wielu cennych dla zdrowia pierwiastkw, takich jak elazo, magnez
i mied, a inne znw nadmiernie nasycone skadnikami mineralnymi, zawartymi w nawo-
zach. Nadmiar odoonych w tkankach rolinnych skadnikw mineralnych bywa przyczyn
ostrych zatru i chorb przewlekych. Dlatego drugi punkt programu naprawy ekologicznej
dotyczy zmiany sposobw upraw, stosowanych obecnie w gospodarce rolnej. Chodzi miano-
wicie o stopniowe wycofywanie si ze stosowania metod chemizacji, tzn. o wyeliminowanie
syntetycznych nawozw mineralnych oraz pestycydw, poniewa odpowiedzialno za za-
nieczyszczenie rodowiska i zachwianie rwnowagi ekologicznej ponosi obecnie nie tylko
przemys, ale w rwnym stopniu i rolnictwo.

185
 Aby program ten mia szanse realizacji, musz si wpierw dokona znaczne zmiany w
mentalnoci ludzi, ktrzy mieliby zajmowa si tymi sprawami w sposb rozumny i skutecz-
ny lub mie na ich przebieg pozytywny wpyw. Bardzo istotn spraw jest m.in. odrodzenie
etyki i godnoci zawodu rolnika, zawodu, ktry ma przecie w sobie co z kapastwa. Dla
wielu Indian, ich pole byo tradycyjnym otarzem, a jego uprawa aktem czci. Rolnik, ktry
potrafi odczu tajemne misterium powstawania ycia na swoim polu, ma pogbiony, peen
szacunku stosunek do ziemi i swojej pracy. Inny, ktry nastawiony tylko na wydajno i do-
chody, zachowuje si na polu haaliwie i ordynarnie, przeklina swoj przestraszon klaczk
lub narowisty motor traktora, wydaje si, jakby profanowa otarz.
Znaczenie rolnictwa dla czowieka i ludzkiej cywilizacji omawia E.F. Schumacher w
ksice Mae jest pikne i pisze m.in. tak: Czowiek uprawiajcy ziemi musi mie na
uwadze przede wszystkim trzy cele zdrowie, pikno i trwao. Czwarty cel jedyny jaki
uznaj eksperci wydajno, zostanie osignity wtedy niemale jako produkt uboczny.
Prymitywny materialista widzi rolnictwo jako zasadniczo nastawione na produkcj. Spoj-
rzenie szersze stawia przed rolnictwem co najmniej trzy zadania:
podtrzymywanie wizi czowieka z przyrod, ktrej czowiek jest i musi pozosta inte-
graln czci,
humanizacja i uszlachetnianie szeroko pojtego rodowiska czowieka,
dostarczanie czowiekowi ywnoci i innych surowcw potrzebnych do godziwego ycia.
Nie wierz, by moga dugo istnie cywilizacja, ktra uznaje tylko trzeci z wymienionych
tu celw i dca do niego tak bezwzgldnie i gwatownie, e pozostae dwa cele s nie tylko
zaniedbywane, lecz po prostu bojkotowane.
Uywanie pestycydw przez ludzi pozbawionych poczucia moralnej odpowiedzialnoci, a
niedostatecznie kontrolowanych, prowadzi do tego, e uprawy staj si zorganizowanym
systemem zmiany cennych produktw ywnociowych na trucizn. Pewien hodowca truska-
wek posypujcy beztrosko owoce w przeddzie ich zerwania, na zwrcon sobie uwag po-
wiedzia: Przecie j a tego nie bd jad!
Na skutek stosowania w rolnictwie rodkw chemicznych oraz osadzania si w glebie i
wodzie odpadw przemysowych, niektre pierwiastki ladowe dostaj si do organizmw w
ilociach nadmiernych, a inne w niedostatecznych, co powoduje choroby i dolegliwoci, kt-
rych przyczyny trudno potem odkry zarwno choremu, jak i lekarzowi. Ewentualne poda-
wanie brakujcych skadnikw w preparatach i lekarstwach jest rodkiem o tyle niepewnym,
e przy zapotrzebowaniu tak minimalnym, atwo przedawkowa, podczas gdy o waciwo-
ciach leczniczych lub trujcych decyduj tu nieuchwytne prawie rnice ilociowe. A przede
wszystkim spraw decydujc o wartoci pokarmowej upraw jest nie tylko sama obecno
pojedynczych mikroelementw, lecz take ich wzajemne proporcje zarwno w glebie, jak i w
pokarmach rolinnych. Brak lub nadmiar jednych moe blokowa dziaanie innych. Do-
wiadczalne szczury karmione jarzynami z upraw organicznych najaday si niewielk ich
iloci. Natomiast wtedy, gdy zaczy otrzymywa ten sam gatunek jarzyn, ale z upraw che-
micznych, nasycone byy dopiero po zjedzeniu iloci s i e d m i o k r o t n i e wikszej. Nie-
dostatek potrzebnych im wartoci pokarmowych w jarzynach uprawianych chemicznie mu-
siay sobie kompensowa zjadaniem zwikszonej ich masy, aby w rezultacie uzyska ten sam
zasb wartoci odywczych, co z upraw organicznych. Trudno jednak oprze si wtpliwo-
ci, czy zwielokrotniona ilo jest rzeczywicie pen rekompensat w s z y s t k i c h niedo-
statkw odywczych chemizowanych upraw.
Wobec postulatw rolnictwa organicznego metody oparte na nawozach mineralnych i
chemicznych rodkach ochrony s ju przestarzae, prymitywne i brutalne. Nowe metody
upraw opieraj si na dwch podstawowych zaoeniach: 1. e chemia zabija gleb, 2. e
monokultury degraduj rolnictwo.

186
 Stosowane w rolnictwie rodki chemiczne nie tylko zakcaj wywaone w naturalnej gle-
bie proporcje pierwiastkw, ale przede wszystkim niszcz jej mikroflor. W kadym centy-
metrze szeciennym urodzajnej gleby yje okoo 7 miliardw rnych mikroorganizmw,
ktre wywieraj decydujcy wpyw na rozwj rolin uprawnych. S wrd nich bakterie i
zarodniki grzybni. Od ich pracy zaley rozkad szcztkw rolinnych oraz stopie minerali-
zacji prchnicy, a rodki chemiczne czyni wrd nich straszliwe spustoszenie gleba staje
si w krtkim czasie jaowa i martwa. Pocztkowy wzrost masy plonw jest sukcesem pozor-
nym i krtkotrwaym, bo potem kadego roku trzeba zwiksza ilo nawozw mineralnych
zmartwiaa ziemia sama nic ju nie urodzi. Ale i ta jej sztucznie stymulowana podno jest
niepenowartociowa. Bez udziau mikroflory nie sposb przetworzy azotniakw i superfos-
fatw na zwizki w peni uyteczne dla rolin, ktre w tej sytuacji pobieraj z gleby nie-
przetworzone chemikalia, przekazywane potem w pokarmie organizmom ludzkim i zwierz-
cym, jako obce ciaa, ktrych organizm nie toleruje, prbuje z nimi walczy, ale, jak wida,
nie zawsze skutecznie.
Stosowane rodki chemiczne kumuluj si za porednictwem paszy w organizmach zwie-
rzcych. W tej chwili nie ma ju pasz nieskaonych, a przez to cay wiat zwierzcy jest ska-
ony tak samo, jak rolinny i ludzki. Burze pyowe z unoszonych przez wiatr sztucznych na-
wozw niszcz krajobraz, powoduj usychanie drzew i zatruwanie k. Na takich metodach
oparte planowe rolnictwo moe si atwo wyrodzi w planow dewastacj rodowiska.
Struktura rolnictwa opartego na chemizacji czy si na og ze specjalizacj w zakresie
upraw lub hodowli, tzn. hodowane roliny uprawia si (lub usilnie zmierza do tego) jako tzw.
monokultury na duych obszarach jeden tylko gatunek zasieww. Te wanie wyspecjali-
zowane uprawy staj si najatwiejszym upem dla pasoytujcych na nich owadw i chwa-
stw. Niszcz niekiedy cae zasiewy i dlatego stosowanie rodkw chemicznych w takich
monouprawach staje si nieuniknione. W rezultacie to, co si opaca najlepiej plantatorowi,
opacalnoci liczon w pienidzach, dla odbiorcw i konsumentw jest zupenie nieopacal-
ne, bo miar opacalnoci jest ich zdrowie. Nieobliczalne straty przynosi to rwnie w skali
rodowiska, gdy miar opacalnoci jest czysto gleby, powietrza i wody oraz szansa unik-
nicia biologicznej degradacji wszystkiego, co yje na Ziemi.
Program ratowania rodowiska naturalnego postuluje stopniowe wycofywanie si z takich
metod uprawy i w tym celu proponuje:
1. Stopniowe ograniczanie stosowania chemicznych rodkw ochrony rolin i wprowadze-
nie bardzo rygorystycznych metod kontrolowania sposobw ich uywania.
2. Stopniowe ograniczanie stosowania nawozw mineralnych i sukcesywne zastpowanie
ich naturalnymi kompostami.
3. Odchodzenie od specjalizacji i wprowadzanie upraw zrnicowanych, skadajcych si z
wielu rolin na niewielkich obszarach.
Zaobserwowano bowiem, e odpowiednio rozmieszczone roliny chroni siebie nawzajem
i wspieraj swj rozwj. Inne natomiast nie lubi si i posadzone w pobliu, le si rozwi-
jaj. Ten pozytywny lub negatywny sposb oddziaywania dokonuje si za porednictwem
substancji wydzielanych przez korzenie oraz substancji aromatycznych wydzielanych przez
nadziemne czci rolin. W ogrodzie zaplanowanym umiejtnie i ze znajomoci tych prawi-
dowoci nie trzeba stosowa pestycydw, bo roliny same siebie chroni przed wszelkimi
szkodnikami, zarwno chwastami jak i owadami. Np. marchewk chroni saata liciowa, ce-
bula, szczypiorek i fasola.
Ta naturalna technologia rolna wymaga nowej wiedzy o wykorzystywaniu praw przyrody
dla uzyskania obfitych i zdrowych plonw. Bardzo istotn jej zalet jest zachowywanie pe-
nego cyklu biologicznego wzrostu i dojrzewania rolin, nieprzyspieszanie i niepomijanie ni-
czego, co w kadym z tych cyklw jest niezbdne dla uzyskania penej biologicznej wartoci
zbiorw.

187
 Nowe umiejtnoci w zakresie rolnictwa, ktrych wymaga stosowanie metod organicz-
nych i biodynamicznych, s zupenie niepodobne ani do tradycyjnych, ani do tych aktualnie
stosowanych, opartych na chemii. Trzeba je zdobywa i przyswaja sobie zupenie od po-
cztku, tak jak od pocztku trzeba si uczy prawidowego odywiania i przyrzdzania zdro-
wych potraw. Umiejtnoci te opieraj si na dokadnej wiedzy o waciwociach rolin, nie
branych do tej pory pod uwag przez hodowcw, o roli gleby, wody, soca i wiatru, w celu
uzyskiwania zdrowych plonw w sposb naturalny.
4. Odchodzenie od gospodarki wielkotowarowej, wprowadzanie maych form w gospodar-
ce rolnej, uniezalenienie si od kolosw produkcyjnych i handlowych, ktre dla tego
typu upraw byyby niefunkcjonalne i nieoperatywne. Organizowanie maych form wy-
twrczych i przetwrczych, nastawionych na zaspokajanie lokalnych, rzeczywistych po-
trzeb ludnoci. Mae ogrody warzywno-owocowe uprawiane metod organiczn, mog
dostarcza okoo 30 gatunkw rnych pokarmw rolinnych i zawsze mie w sprzeday
wiee warzywa i owoce. Mae myny, w ktrych mielenie rnych rodzajw mk i kasz
zaley jedynie od uzgodnienia tego z odbiorcami. Mae piekarnie z urozmaiconym asor-
tymentem pieczywa, zdrowego dla kupujcych i dajcego satysfakcj dobremu pieka-
rzowi, ktry czynic wszystko najlepiej jak potrafi, w szacunku i sympatii nabywcw
znajduje potwierdzenie uytecznoci swojej pracy. Mae mleczarnie, ktrych wszystkie
ewentualnie nieprawidowoci s atwe do natychmiastowego skorygowania. Do hodo-
wania zdrowych upraw i wytwarzania zdrowego poywienia giganty rolnicze i przetwr-
cze s zupenie nieprzydatne kada nowa, niekonwencjonalna inicjatywa utonie w nich
jak w morzu anonimowoci i zbiorowej nieodpowiedzialnoci, wpadnie jak w przepa,
odksztaci si i przeinaczy.
5. Odejcie od kolosw upraw i technologii spoywczej przynosi jeszcze jedn dodatkow
korzy pozwala na zachowanie kompletnego, urozmaiconego krajobrazu, utrzymania
miych ludziom struktur przyrodniczych, w ktrych harmonijnie, a nie jako dysonans,
mog by wkomponowane mae myny, sady, ogrody, pola, cegielnie i tartaki.
Przy wprowadzaniu nowych metod rolnictwa trzeba by liczy si z pewnym, pocztkowo
nawet znacznym obnieniem wydajnoci upraw. Rekultywacja zdegradowanej chemi gleby
wymaga 3-4 lat. Biorc jednak pod uwag fakt, e poowa dotychczasowych zbiorw prze-
znaczana jest na pasz dla zwierzt hodowlanych i karm dla drobiu, realn szans tej formy
rolnictwa jest tylko wegetarianizm, ktry stworzyby gospodarce ywnociowej sytuacj pod
wzgldem ilociowym mniej naglc. Bezmisny sposb odywiania od razu odcia rol-
nictwo z gigantycznego haraczu paszowego i rozszerza pole manewru do wysikw nad
przywracaniem prawidowej jakoci poywienia, stanu gleby, wody i powietrza. Dodatkowo,
presja popytu na produkty pochodzce z upraw organicznych skaniaaby rolnikw i ogrodni-
kw do zmiany dotychczasowych metod, zwaszcza gdyby jednoczenie nie znajdowali od-
biorcw na swoje produkty paszowe, bo hodowcy trzody nie znajdujc odbiorcw na miso
nie reflektowaliby i na pasz. Mona przewidywa, e bez wsparcia wegetarianizmu rolnic-
two organiczne nie zdoaoby si przebi przez bariery doranych potrzeb ilociowych. W tej
sytuacji przywracanie rwnowagi biologicznej, oczyszczanie rodowiska, poprawa jakoci
poywienia i jakoci ycia ludzkiego pozostayby tylko ostatnim marzeniem ludzkoci, zanim
zapadnie w plastikowe odrtwienie i potrafi ni ju tylko o syntetycznych kotletach.

188
 Zmierzch wiadomoci
owcy

...winnimy bada,
jak myliwy staje si czowiekiem,
a nie jak czowiek staje si myliwym.

Serge Moscovici
La Societe contre Nature.

Ewolucji podlega wszystko, co istnieje na Ziemi: ludzie, roliny, mineray i zwierzta.

Wiadomo, e inaczej wygldaa rolinno lasw sprzed miliona, a nawet sprzed tysicy lat,
e dokonuj si cige przemiany w zakresie gatunkw zwierzcych, rolinnych i form mine-
ralnych, e np. wgiel jest wytworem dugotrwaych procesw zachodzcych w zdrewniaych
szcztkach rolinnych, od formy torfu, poprzez wgiel brunatny, wgiel kamienny, a do
diamentu. Jednak rozwj ludzi i zwierzt w cigu ostatnich tysicleci zauwaalny jest nie.
tyle pod wzgldem morfologicznym, co w sferze wiadomoci. Obecnie pilnie obserwuje si
i notuje zmiany zachodzce w wiadomoci ludzi naleytych do rnych grup spoecznych,
etnicznych, narodowociowych, religijnych, natomiast tego faktu, e wiadomo zwierzt
rwnie ulega ewolucyjnym przeobraeniom, po prostu nikt nie dostrzega i nie bierze pod
uwag. A zmiany te s bardzo znaczne. Choby na przykadzie psw, ktre przed wiekami
naleay do najbardziej pogardzanego gatunku zwierzt. Wasay si gromadami w mia-
stach, ywiy odpadkami ze mietnikw, gryzy midzy sob. W rnych pogardliwych
zwrotach jest najczciej porwnanie odwoujce si do ndzy psiej kondycji. Obecnie ranga
psa znacznie wzrosa, rwnolegle do poziomu jego wiadomoci, walorw umysowych i
moralnych, nowe porzekada i przysowia odwouj si ju raczej do wzorw psiej lojalnoci,
przyjani, niezawodnej wiernoci. Psy kochaj ludzi i s przez nich kochane, wiele rozumie-
j, a gdy umieraj s tego wiadome, tak samo jak ludzie.
Jednak podniesienie si poziomu wiadomoci zwierzt hodowlanych nie zostao zupenie
dostrzeone przez czowieka. Ludzki stosunek do nich jest waciwie taki sam jak do przed-
miotw, mniej lub wicej poytecznych, tzn. bezwzgldny, eksploatatorski. Utylitarne argu-
menty obrocw istniejcego obecnie systemu hodowli i masowego uboju zwierzt s iden-
tycznie takie same, jakimi szermowali jeszcze 200 lat temu obrocy niewolnictwa. e
zwierzta nie czuj, nie myl, nie s zdolne do cierpienia ani do adnych wyszych uczu, i
to wbrew obserwowanym stale faktom, wiadczcym jednoznacznie o emocjonalnej wrali-
woci zwierzt, o ich gotowoci przywizywania si do ludzi. Krowy obdarzaj uczuciami
nawet swoich staych opiekunw w mniejszych hodowlach, tych samych oborowych, ktrzy
dajc im codzienn porcj paszy treciwej, sprawdzaj jednoczenie czy s ju dostatecznie
utuczone, aby je zgosi do uboju.

189
 Od czasu gdy istota przedludzka przestaa y wycznie z mylistwa i wkroczya we
wstpny etap czowieczestwa, midzy wiatem ludzkim i zwierzcym powsta nowy ukad
stosunkw, polegajcych na wspyciu pozornie pokojowym, nazwanym udomowieniem
lub hodowl. W tym okresie wzrastaa wiadomo zarwno ludzi, jak i zwierzt. Zwierzta
traciy stopniowo swoj dziko i agresywno, a uczucia ludzi wysublimoway si na tyle,
e ogromna ich wikszo odywiajc si wprawdzie misem hodowlanych zwierzt, nie
moe nawet myle o tym, aby zabija je osobicie. Wraliwo ludzka wzrosa w stopniu
takim, e widok cudzej mierci, blu, cierpienia, nie liczc przypadkw patologicznych, bu-
dzi gboki sprzeciw i wspczucie. Wyobrania nie ulega jednak rozszerzeniu w takim sa-
mym stopniu, aby sprzeciw ten mg odnosi si rwnie do faktw, ktrych si nie widzi,
nawet jeeli si o nich wie. Pod presj spoecznego zapotrzebowania i masowego popytu wy-
selekcjonoway si wic pewne, specjalnie do tego celu powoane profesje, do ktrych w
naszych czasach nale rzenicy, naukowcy-eksperymentatorzy, wiwisektorzy, rybacy, wd-
karze i myliwi. W odczuciu spoecznym i ich wasnym, rni si midzy sob rang i pre-
stiem, jednak funkcja, ktr wykonuj, jest ta sama: wyrczanie w zadawaniu mierci tych
wszystkich, ktrzy wzdragaj si przed czynieniem tego osobicie, chocia bardzo katego-
rycznie daj dla siebie korzyci z tego czerpanych. Rzenicy nie chlubi si swoj profesj,
chocia mogliby, powoujc si na utylitarne walory swoich zawodowych czynnoci. Lepsz
pozycj maj rybacy, wdkarze i myliwi, a najlepsz naukowcy-eksperymentatorzy. Mecha-
nizm ksztatowania si hierarchii zawodw w rnych okresach historycznych jest zagadnie-
niem nadajcym si do analizy socjologicznej. Jako prb interpretacji rnic w zakresie pre-
stiu osb wykonujcych w rnych formach t sam funkcj, mona potraktowa taki na
przykad domys, e dziaa tu mechanizm fascynacji sceneri i kostiumem, podobny do tego,
ktry stwarza podniosy nastrj w wityniach staroytnego Meksyku i kultu Baala, gdy ka-
pan przyodziany w obrzdow szat spenia krwaw ofiar, wrd dymw kadzidlanych a
rozmodlony tum widzia w tym dla siebie jedyn szans ocalenia od chorb, mierci i wszel-
kich nieszcz. Podobn rol co dawniej otarz ofiarny spenia obecnie st sekcyjny, a szat
obrzdow kapana zastpi biay fartuch uczonego.
W ostatnich dziesitkach lat w coraz wikszym zakresie wykorzystuje si zwierzta do
bada laboratoryjnych, a szczeglnie do wiwisekcji. Ta ostatnia metoda uchodzi w sferach
naukowych za powan, podnosi rang przeprowadzanych dowiadcze, nobilituje ekspe-
rymentatora na uczonego. I t procedur, bdc rdem nieopisanych cierpie dla zwie-
rzt, akceptuje bez sprzeciwu wiadomo owcy. Oto przykady eksperymentw tego typu
przeprowadzonych w University College w Londynie. Celem jednego z nich byo sprawdze-
nie hipotezy, e duy strach redukuje zachowania poszukiwawcze. W tym celu poddawano
szczury szokowi elektrycznemu, a wniosek naukowy by taki, e szczury rzeczywicie uni-
kaj potem rodowiska, w ktrym otrzymyway elektrowstrzsy. W innym eksperymencie
badano skutki zatruwania pawianw oowiem. Otrzymyway one powtarzajce si co mie-
sic infekcje oowiu, a do mierci przecitny okres ycia 120, najduszy 265 dni. Wik-
szo zwierzt dostawaa konwulsji poprzedzanych niekiedy krzykiem. Wiele umierao pod-
czas duej lub krcej trwajcych atakach epileptycznych. (...) Obserwowano taczk,
krwaw biegunk, ropienie oraz parali. Spostrzeono, e pewne mapie niemowl pci e-
skiej nie mogo si posugiwa tylnymi apami i podcigao si jedynie na przednich. Pewien
samiec by zbyt saby eby usta, mimo to przey jeszcze nastpne trzy tygodnie, z pocztku
plepy, pniej cakowicie olepiony. Na tydzie przed mierci, gdy poddano go bada-
niom na specjalnym krzele, w ktrym mia skrpowane ruchy, cigle jeszcze potrafi cofa
koczyny, gdy nakuwano je ig. Po tym wszystkim autorzy eksperymentu przyznaj, e
natura oowianego zatrucia wci pozostaje niejasna.
W ostatnich latach pisze Stefan Sencerz nastpowa stay wzrost uycia w ekspery-
mentach ywych zwierzt i liczba gincych w laboratoriach caego wiata wynosi zapewne

190
nie mniej ni 200 milionw rocznie. Co najwyej trzeci cz daoby si uzasadni wzgl-
dami medycznymi, spord nich tylko niewiele dy do takich pierwszorzdnych dla ludzko-
ci celw, jak zlikwidowanie raka czy innych gronych chorb. Nawiasem mwic, wiele
bada usiuje si podcign pod program leczenia raka, bowiem wie si to z duymi dota-
cjami finansowymi, a czsto nie maj one z rakiem nic wsplnego. Wikszo bada to testy
dodatkw do ywnoci, kosmetykw i rodkw toaletowych, pestycydw, detergentw,
rodkw do czyszczenia naczy i piekarnikw, a take broni, narkotykw itp. (Stefan Sen-
cerz Ofiary nauki. w: Etyka, 18/1980.)
Z lektury czasopism medycznych wynika, e rezultaty takich i wielu innych eksperymen-
tw s najczciej jawnie trywialne i oczywiste lub nawet wrcz faszywe, bo wyniki uzyska-
ne na zwierztach nie sprawdzaj si na ludziach. Np. penicylina jest dla zwierzt silnie tok-
syczna, a starannie przebadany na zwierztach i uznany za nieszkodliwy thalidomid, okaza
si tak tragicznie toksyczny dla ludzi. Co roku pisze Sencerz wycofuje si z handlu ty-
sice lekarstw dlatego, e s szkodliwe lub wrcz miertelne dla ludzi lekarstw, ktre wcze-
niej zostay zaakceptowane na podstawie eksperymentw na zwierztach.
W instytutach naukowych caego wiata, jako instytucjach zatrudniajcych nie tylko uczo-
nych, ale przede wszystkim stay personel pomocniczy, wykonywanie dowiadcze na zwie-
rztach staje si zawodow rutyn, etatowym obowizkiem, czynnoci powtarzan codzien-
nie przewidzian ilo razy, czstokro bez wzgldu na jakiekolwiek potrzeby merytoryczne i
poznawcze. Wtedy etatowy zootechnik, laborant, czy asystent dokonuje okrutnych zabiegw,
naukowo zupenie jaowych i do niczego nieprzydatnych, tylko po to, aby wykona porcj
codziennych obowizkw zwizanych ze swoim etatem. Aranuje na przykad wielokrotnie
powtarzane, dugie, mczeskie agonie zwierzt dowiadczalnych, czasem potrzebnych do
celw niezbyt wysokiej rangi, a czasem zupenie do niczego nieprzydatnych, tylko po to, aby
nie zaniedba wykonywania swoich zawodowych obowizkw. W takich przypadkach
koszmar okruciestwa i bezsensu osiga swoje apogeum.
Na tle obecnej sytuacji wiata wida najlepiej, e caa skrupulatnie przestrzegana liturgia
naukowych dowiadcze i niepohamowane okruciestwo tych laboratoryjno-witynnych
obrzdw okazuj si zupenie bezsilne. Chorb, godu i niebezpieczestwa totalnej mierci
nie udaje si w ten sposb zaegna. Krematoryjna mdro wspczesnych uczonych-
kapanw nie jest w stanie uchroni wiata przed ogromniejcymi stale zagroeniami zdrowia
i ycia wszystkiego, co istnieje na Ziemi.
Zwierzt laboratoryjnych uywa si nie tylko do bada i dowiadcze naukowych,
ogromn ich ilo zabija si kadego dnia do celw dydaktycznych. We wszystkich uczel-
niach, a rwnie i w wielu szkoach rednich, martwe ich ciaa su jako preparaty anato-
miczne na zajciach wydziaw przyrodniczych i medycznych. Obyczaj ten uchodzi prawie
powszechnie za normalny i godziwy. W rezultacie to wszystko, co mona by przecie poka-
za na ilustracjach, wywietli na ekranach jako film lub przezrocza, lub po prostu omwi,
dostaje kady student na kadych wiczeniach do obejrzenia w postaci spreparowanych
zwok zwierzcia, specjalnie zabitego w tym celu.
W uniwersytecie kalifornijskim dziaa od kilkunastu lat zorganizowana grupa studentw,
ktrzy protestuj przeciwko takim praktykom i domagaj si wikszych wzgldw dla istot w
peni od ludzi uzalenionych. Powouj si przy tym na zasady etyki buddyjskiej. Znaleli
oni ju zrozumienie u wadz uniwersyteckich, ktre upowaniy ich do kontrolowania sytu-
acji i wprowadzania zmian, majcych na celu agodzenie cierpie laboratoryjnych zwierzt.
Ten sam protest znajduje wyraz w dziaalnoci Midzynarodowego Towarzystwa Prze-
ciwko Bolesnym Dowiadczeniom na Zwierztach. (The International Association Against
Painful Experiments on Animals.) Oto fragment folderu tego towarzystwa: Towarzystwo
stara si o zakaz uywania yjcych zwierzt do przeprowadzania dowiadcze, wcznie ze
wszystkimi badaniami dla celw naukowych, medycznych, kosmetycznych, przemysowych i

191
rnych innych. Aby rozszerzy kampani przeciwko eksploatowaniu zwierzt, towarzystwo
czyni starania o nawizanie wsppracy midzy swoimi organizacjami czonkowskimi w tych
krajach, gdzie nie ma jeszcze ukierunkowanej dziaalnoci przeciwko dowiadczeniom na
zwierztach. Zachca do stosowania sposobw i technik bada, ktrymi mona by zastpo-
wa dowiadczenia na zwierztach.
I.A.A.P.E. on A. ma swoje oddziay w 22 krajach i posiada status konsultanta przy Spo-
ecznej i Ekonomicznej Radzie ONZ. Towarzystwo apeluje do wszystkich: Czy pomoesz
nam w walce o wprowadzenie humanitarnych reform dla ratowania bezbronnych zwierzt
przed cierpieniem fizycznym i psychicznym?
Ewolucja wiadomoci ludzkiej postpuje nieprzerwanie. Fakty akceptowane do tej pory
powszechnie i traktowane jako jednoznacznie pozytywne, jak np. sukcesy nauk empirycz-
nych, wzrost iloci pogowia i poday misa zaczynaj by dostrzegane w innych, nie
tylko pragmatyczne-spoywczych kategoriach. Do rozszerzajcej si wyobrani zaczyna
stopniowo dociera caa moralna strona tego zjawiska, a nowoczesno przemysowych
hodowli i eksperymentw naukowych nie budzi ju wycznie podziwu, lecz coraz czciej
rwnie protest i zgroz. Wzbogacona sfera wyobrani sprawia, e poczciwy zjadacz swojej
powszedniej kiebasy, uznajcy do tej pory wasny ywot za sielankowy i niewinny, zostaje
nagle zaskoczony zmian kwalifikacji spraw, w ktrych uczestniczy uwiadamia sobie, e
jest wspsprawc krwawej masakry i e tkwi w samym centrum kani.
Oto fragment jednej z broszur amerykaskiego towarzystwa obrony zwierzt: Kadego
dnia, gdy soce tylko wschodzi, zaczyna si dokonywanie masowej rzezi. I zanim ono wzej-
dzie, ju na caym wybrzeu kalifornijskim 15 milionw ciepokrwistych, czujcych istot
kurczt, wi, owiec, cielt, krw straci ycie. Ten przeraajcy proceder trwa dzie po
dniu, godzina po godzinie, ponad p miliona zwierzt ginie w cigu kadej mijajcej godzi-
ny, w ciga roku zostaje umierconych prawie 5 miliardw zwierzt dla dogodzenia naszym
smakowym kaprysom. Zwierzta pochodzce z przemysowych hodowli stanowi 96% tych
5 miliardw czujcych istot, zabijanych kadego roku w pastwowych rzeniach, laborato-
riach naukowych, hyclowniach i w naturalnych rodowiskach.
Dla wikszoci hodowlanych zwierzt przybycie do rzeni jest waciwie wyzwoleniem i
podanym kresem udrki w stoczonych hodowlach, cierpienia z powodu okalecze, ycia
w warunkach wiziennych, ycia pozbawionego wszystkich praw, jakie przysuguj yjcym
istotom, choby tak podstawowych, jak prawo do poruszania si, zmiany pozycji ciaa, ko-
rzystania ze wiata dziennego i swobodnego oddechu. Kury pozostaj stoczone po 5 lub
wicej w klatkach wielkoci strony gazety, na drucianej, zagnojonej pododze. winie
umieszcza si w pogitych klatkach, ustawianych jedna na drugiej, gdzie zalewane s gno-
jem, przeciekajcym z grnych klatek. Cielta trzymane s w wskich, drewnianych przegro-
dach, karmione pynnym pokarmem, pozbawionym bonnika i elaza, powodujcym anemi,
dziki czemu ich miso jest jasne, cenione przez smakoszy. I adna wiksza organizacja nie
powstaa dotd, aby chroni te zwierzta przed tak udrk... czy naprawd nasz gd mona
zaspokoi tylko misem umczonych zwierzt?
Dla penego zaspokojenia popytu na miso i umoliwienia nieprzerwanego funkcjonowa-
nia rzeni, naturalne tempo rozrodu zwierzt hodowlanych byoby niewystarczajce, ko-
nieczne jest wic stosowanie specjalnych sposobw podnoszenia ich rozrodczoci. Su do
tego gwnie inseminacja i inkubacja. Nasieniem jednego buhaja mona wtedy zapodni 2
tysice krw rocznie, podczas gdy przy kryciu naturalnym tylko 120 krw. adna kura nie
byaby w stanie wysiedzie tylu kurczt, ile wylga si w sztucznych wylgarniach. winie,
ktre le toleruj inseminacj, zmusza si do wzmoonego rozrodu tak, e po kadym wypro-
szeniu odcza si prosita od lochy znacznie wczeniej ni w wychowie naturalnym. W
moliwie najkrtszym terminie po poprzednim porodzie locha znw zostaje pokryta. W ten
sposb zmuszona jest do nieustannego bycia w ciy. Aby po wycieleniu dokona jak naj-

192
wczeniejszej inseminacji krowy, hodowcy odczaj rwnie cielta od matek znacznie
wczeniej ni pozwala na to stopie dojrzaoci cielcia i jego trwajca potrzeba bliskoci
matki-krowy. Zaleca si wprawdzie, aby te wczeniejsze odczenia, nie tylko cielt, ale
rwnie prosit, rebit i jagnit, dokonywane byy ostronie i stopniowo ze wzgldu na
niebezpieczestwo szoku, jakiego doznaj wtedy zarwno mode zwierzta, jak i ich matki.
Ale niezalenie od tego w jakim stopniu zalecenia te s przestrzegane, wstrzs i bl s nie-
uniknionym nastpstwem kadej takiej rozki.
Kto widzia moe cielta stojce w kojcach, specjalnie dla nich przygotowanych, w takich
nowoczesnych fabrycznych hodowlach? Stoj nieruchome, na rozstawionych nieco no-
gach, zastyge w bezradnej rozpaczy. Przeyy ju wszystkie stadia trwogi i grozy odrywania
ich od matki-krowy. Nie przypominaj w niczym owych beztroskich, rozbrykanych cielt,
chowanych przy krowie, postarzae nagle tym strasznym, cikim dowiadczeniem rozstania
z matk. Stoj nieruchome, skamieniae z tsknoty za jej ciep, bezpieczn obecnoci, za
dotykiem mikkiego, wilgotnego jzyka. Pozbawione tego elementarnego prawa danego
przez przyrod noworodkom wszystkich gatunkw, prawa do bliskoci i opieki matki. A
kto moe widzia zrezygnowany, przesmutny wyraz oczu krowy-rekordzistki, ktra daje 40
litrw mleka dziennie i nigdy nie opuszcza ciasnego boksu, unieruchomiona a do mierci?
Oczu straszliwie wiadomych swojego losu, oczu wyzbytych wszelkiej nadziei? Nie mona
patrze w te oczy bez wstydu.
Na skutek faszywych opinii o ywieniu, matki ludzkie domagaj si ciaa dziecka matki-
krowy, aby da je na pokarm swojemu dziecku. W ten sposb wyrzdzaj krzywd zarwno
bezbronnemu cielakowi, jak i rwnie bezbronnemu niemowlciu. Bd ywieniowy czy si
tu nierozerwalnie z wykroczeniem moralnym.
Dotychczasowa wiadomo, jednakowo waciwa ludziom sprzed tysicy, setek i dzie-
sitkw lat, ta ktr mona nazwa ;,wiadomoci owcy, toleruje bez adnych oporw i
sprzeciww sytuacj istniejc obecnie na rynku misnym i w przemyle hodowlanym,
uznajc j za normaln i godziw. Wysubtelniajca si jednak w cigu minionych tysicleci
wraliwo emocjonalna, umoliwia doznawanie w stosunku do zwierzt uczu ciepych i
yczliwych. Czsto doznaje si wzruszenia na ich widok, zwaszcza wtedy, gdy s mode i
urocze jak kade dziecko ludzkie i zwierzce. Niektrzy kochaj szczerze jagnitka, cie-
laczki, liczne te kurcztka. Nieposzerzona jednak dostatecznie wyobrania nie pozwala
na dostrzeganie zwizku midzy cielakiem a cielcin, jagniciem a baranin, kurczakiem a
drobiem, tzn. midzy ywym, miym stworzeniem, a potraw na talerzu przyrzdzon z jego
martwego ciaa.
Najbardziej nieuchwytne dla wiadomoci owcy s doznania i udrki owionych na po-
karm ryb. Te stworzenia tak niepodobne w niczym do ludzi, yjce w warunkach tak od-
miennych od naszych, o gosie niesyszalnym dla naszych uszu, najmniej maj szans na to,
aby wzbudzi u ludzi uczuciow przychylno. Nawet te osoby, ktre z motyww etycznych
przestay ju jada miso innych zwierzt, zastanawiaj si czasem, czy i ryby te mog od-
czuwa bl. Ogromna wikszo nawet i takich pyta sobie nie stawia. Zabijanie ciepokrwi-
stych zwierzt, ktrych gos blu jest dla czowieka syszalny i jednoznacznie zrozumiay,
odbywa si w rzeniach, budynkach oddalonych na tyle od ludzkich osiedli, aby oszczdzi
wraliwo ich mieszkacw. Jednak, te najbardziej cenione przez nabywcw, ryby ywe,
umieraj w zasigu naszego wzroku, nie budzc u obserwatorw adnych wzrusze. A wa-
nie to ich milczce konanie jest jednym z najokrutniejszych. Przyniesione do domu w torbie,
zawinite w papier, dusz si w trwajcej caymi godzinami mczeskiej agonii. Le na
kuchennym stole i dysz otwartym szeroko pyszczkiem, podczas gdy gospodyni krzta si
pogodnie po kuchni. A kiedy ryba w tej mce szarpnie si czasem mocniej i spadnie ze stou,
gospodyni podnosi j ze miechem lub z irytacj. Uboga wyobrania owcy nie kojarzy tej
spektakularnej manifestacji cierpienia z rzeczywistym cierpieniem, a sw udane poowy z

193
ustokrotnion mk tysicy takich agonii. Okazuje si, e nie wystarcza p a t r z e , aby w i
d z i e , ani w i e d z i e , aby r o z u m i e .
A jak gin kurczaki? Zawieszone rzdem za nogi na przesuwajcej si, ruchomej tamie,
umieraj zadawione wasn krwi, wypywajc dziobem z przecitej yy szyjnej. y t
przecina czowiek, wkadajc kadej z nich skalpel do dzioba. Jednak sw przemysowa
hodowla wiadomo owcy nie kojarzy z takimi obrazami.
Tom Regan w eseju Prawda i krzywda zwierzt opisuje szereg przykadw torturowania
i zabijania zwierzt w ramach pseudonaukowych dowiadcze, przeprowadzanych dla celw
nieproporcjonalnie bahych w stosunku do stopnia okruciestwa zadawanych im cierpie.
Takie poczynania potrafi usankcjonowa tylko wiadomo owcy! Opisuje on na przy-
kad palowanie japoskich rybakw na wieloryba. Broni myliwsk jest harpun zakoczony
pociskiem, wybuchajcym w ciele trafionego zwierzcia. Ten ogromny ssak, przedstawiciel
gincego ju gatunku, umiera bardzo dugo. Po co, dlaczego zostaje zabity? Otrzymamy
odpowied pisze autor na wosk, na mydo, na tran. A take na przysmaki dla zwierzt
domowych, na margaryn, nawozy sztuczne. Na perfumy.
Myliwy w Tajlandii poluje na gibbona. Strzela do samicy, picej ze swym modym na
szczycie drzewa. Chodzi mu o schwytanie modego gibbona ywego, ale eby to uczyni,
musi przedtem zabi jego matk. Jednak may w przeraeniu przywiera do zakrwawionego
boku matki i razem z ni spada z drzewa, amic sobie krgosup. Na kade schwytane yw-
cem zwierz przypada rednio 10 zabitych. A jeli zapyta po co? W jakim celu?...
Otrzymujemy odpowied, e robi si to, aby sklepy zoologiczne mogy zaoferowa egzo-
tyczne zwierzta. Aby ogrody zoologiczne zachcay nowymi atrakcjami. Aby naukowcy
na wiecie otrzymywali materia dowiadczalny dla swych eksperymentw.
Inny przykad. W laboratorium tkwi krlik unieruchomiony za szyj w dybach, a jego
oko jest otwart, cieknc ran. Dlaczego tak si dzieje? Ot krlik ten zosta poddany te-
stowi Drizea, podobnie jak setki innych. Test ten polega na wpuszczaniu do jego oka skon-
centrowanej substancji, aby zbada jej toksyczno. Czasem mijaj cae tygodnie zanim
zwierz zupenie olepnie. Na pytanie po co? odpowied brzmi: aby naukowcy mogli
ustali, jak dalece szkodliwy dla oczu moe by jaki pyn do ust, talk, pasta do zbw czy
woda koloska.
Jak wida, zwierztami posuguje si czowiek nie tylko w celach konsumpcyjnych, ale i
wielu innych. Ciaa zwierzt stanowi surowiec do wyrobu przedmiotw skrzanych, futrza-
nych okry i kosmetykw. Ich mier i udrka bywa te rdem atrakcji rozrywkowych.
Rozrywki dostarczaj widzom przedstawienia cyrkowe, wdkarzom widok ryby szarpicej
si na wbitym w podniebienie haczyku, a myliwym polowanie. Polowanie od czasw bi-
blijnego Nemroda jest ulubion rozrywk wadcw i politykw. Jest rwnie elitarnym spor-
tem intelektualistw i artystw. O nich wanie wyraa opini ekolog, dr Simona Kossak. Ta
grupa myliwych budzi moje przeraenie. To oni ksztatuj wiadomo rzesz myliwych,
oni ucz czerpa z zabijania zwierzt przyjemnoci nie znane kusownikom ani zwykym,
prostym myliwym. (...) Gloryfikuj mylistwo jako rozrywk sportow. A tymczasem
mier zwierzcia jest szokujcym przeyciem dla kadego wraliwego i mylcego czowie-
ka. (...) mona obejrze ledwo podronite dziecko jelenia, ktre nie chce odej od zabitej
matki, a potem wczy si w mrz samotnie po lesie, woa matk i ginie zrezygnowane,
kadc si w niegu. Albo taka dzika g. Zawara maestwo na cae ycie, a teraz jej part-
ner ley martwy. Siada wic w pobliu, mimo strachu przed czowiekiem i rozpacza w gos...
I na to wszystko patrzy spokojnie wraliwy artysta. Nie tylko patrzy. On jest sprawc blu i
cierpienia. Czowiek subtelny, czujcy przyrod i z ni wspczujcy, nie zniesie widoku
polowania.
Dla wiadomoci owcy wszystkie te formy okrutnego eksploatowania zwierzt s czym
tak normalnym i godziwym, jak zjadanie cia zabitych zwierzt. Nosimy futra zdarte ze

194
zwierzt, ktre zdechy z pragnienia, czekajc na wydobycie z puapki ich uwizionych ko-
czyn czy zamarznitych jzykw. Owe przypadki sprawiania blu nie s czym anormalnym,
wcale nie s to sporadyczne przypadki amania prawa: maj one charakter notoryczny, s
sankcjonowane i finansowane przez nasze wasne zakupy i przez nasze dania... (Stephen
R. L. Clark Prawa zwierzt. w: Etyka, nr 18, W-wa 1980.)
Coraz czciej w pismach publicystycznych i naukowych o profilu humanistycznym
omawia si sprawy i problemy dotyczce moralnych powinnoci ludzi w stosunku do zwie-
rzt. Jest to zjawisko bardzo znamienne dla aktualnego stanu przemian zachodzcych w na-
szej wiadomoci. Przez wiele tysicleci panowao w tej sprawie milczco przyjte zaoenie,
e zwierzta s czym w rodzaju mechanizmw, rzeczy, ktre nie myl ani nie czuj, a jeeli
nawet co czuj, to nie jest sprawa, ktr dorosy, powany czowiek braby pod uwag w
swoich poczynaniach zawodowych, naukowych, praktycznych czy jakichkolwiek innych.
Przez ostatnie 2 tysice lat tradycja religii Judeo-chrzecijaskich przydaa tej postawie pew-
ne uzasadnienia dogmatyczne. Pozwalaj one na tak praktyczn interpretacj nadrzdnoci
czowieka w stosunku do wiata rolin i zwierzt, ktra do niczego nie zobowizuje, a do
wszystkiego upowania.
Wielu ludzi mylcych w kategoriach humanistycznych boryka si obecnie z nagroma-
dzonymi przez wieki zaoeniami aksjologicznymi oraz z istniejcymi kategoriami wartoci,
pragnc wyrazi w sowach i dowie w logicznie poprawnych wywodach susznoci tego, co
staje si oczywiste dla nowej wiadomoci, gwnie tej sfery wraliwoci i wyobrani, ktra
nie potrzebuje logicznych wywodw dla osignicia niewzruszonej pewnoci ocen. Caa
wspczesna humanistyka konstruowana przez wieki na niekwestionowanym zaoeniu o
przewadze i bezkarnoci czowieka w stosunku do wszystkich innych istot yjcych, nie dys-
ponuje teraz takim zasobem poj i sw, ktre mogyby posuy do nieskazitelnego pod
wzgldem metodologicznym wyraania nowego stanu wiadomoci moralnej. Dlatego tak
trudno jest werbalizowa te mao dotd znane odczuwania i pomylenia, a jeszcze trudniej
przeprowadzi poprawny tok rozumowania, aby susznoci tych odczuwa i pomyle
dowie. Istniejcy zasb sw odnoszcych si do zwierzt jest wprawdzie do bogaty, ale
gwnie w zakresie hodowli, uboju, uytkowania rzenego itp. Wiadomo co to jest woowina,
brojlery, nerkwka i schab, ale eby poj takie sowa jak krzywda, cierpienie, rozpacz
w odniesieniu do krowy czy owcy, a sw gehenna i koszmar w odniesieniu do dowiad-
czalnych krlikw, kotw, psw, szczurw czy pawianw, trzeba przeby przepa dzielc
przedludzk wiadomo owcy od wiadomoci c z o w i e k a.
Coraz liczniejsze i coraz energiczniejsze prby, podejmowane w celu udowodnienia, e to
cierpienie si liczy i e ta krzywda obcia krzywdziciela win, wiadcz o dokonujcych si
gbokich przemianach w wiadomoci czowieka wspczesnego. Bo przecie pragnie si
dowodzi tylko takich tez, o ktrych susznoci jest si z gry przekonanym. Wniosek wyni-
kajcy z przeprowadzonego dowodu by oczywisty dla dowodzcego ju przedtem, zanim
podj trud dowodzenia i nie zmieni on swojej opinii bez wzgldu na to, czy rozumowanie
zostanie uznane za metodologicznie i logicznie poprawne, czy nie. Na obecnym etapie prze-
mian wiadomoci znaczenie i funkcja argumentowania nie polega wycznie na logicznej
poprawnoci, jak sdz jedni, lub na emocjonalnej sugestywnoci, czy te trafnym odwoaniu
si do tekstw ksig religijnych, jak myl inni. Wszystkie te rodki perswazyjne, jako roz-
maite formy apelowania do nowych odczuwa i pomyle przeobraajcej si wiadomoci,
s dla suchajcych czy te czytajcych tylko pretekstem do cakowitego otwarcia si rozbu-
dzonej ju wiadomoci. S jak uderzenie paeczk mistrza Zen wymierzone uczniowi stoj-
cemu na progu wtajemniczenia. A przecie mistrz u kadego ucznia wybiera inne miejsce dla
zadania swego obdarzajcego ciosu. Dobrze wic, jeeli rodki argumentacyjne s rno-
rodne, tak jak wielu jest ludzi i jak rne s sposoby ich reagowania i odbioru t e j s a m e j i
n f o r m a c j i.

195
 Poniewa wymienione przemiany w wiadomoci nie nastpuj jednakowo i jednoczenie
u wszystkich, to nage olnienie zrozumieniem straszliwej krzywdy dziejcej si zwierztom
z winy ludzi, powoduje u tych ju rozumiejcych pewn bezradno w zakresie moliwoci
komunikowania i przekazywania. Czasem jest wprost niewyraalne, zwaszcza wtedy, gdy
prbuj oni posuy si pojciami i kategoriami mylenia i oceniania jakimi dysponuje
wspczesna humanistyka. W tej nowo powstajcej, formujcej si na naszych oczach sferze
wzbogaconej wyobrani i wyostrzajcej si wraliwoci, aby cokolwiek wytumaczy i prze-
kaza innym, jeszcze inaczej czujcym, trzeba by chyba siga do rodkw zupenie pro-
stych, jednoznacznie komunikatywnych jak np. pismo obrazkowe. I potem dopiero humanici
mogliby dopracowa si poj bardziej odpowiednich, jako teoretyczna podstawa naszych
nowych sposobw oceniania i opiniowania. Przeobraona, awansujca wiadomo szuka
dopiero nieznanych dotd, waciwych sobie drg wyraania siebie, nie mieci si w starych
kategoriach, nie s one dla niej odpowiednie, tak jak stare bukaki dla modego wina.
Panuje przekonanie, podtrzymywane przez prehistori i antropologi, e najdawniejsze
dzieje gatunku ludzkiego wi si nierozerwalnie z mylistwem, e na pocztku czowiek
by myliwym. Z ustale i opinii Sergea Moscovici wynika jednak, e myliwym bya
istota przedludzka, ktrej proces uczowieczania dokonywa si rwnolegle z procesem
emancypowania si z mylistwa. I ktra dopiero wtedy, gdy przestaa by owc, staa si
czowiekiem. Widocznie jednak to zaprzestanie nie byo nagym, jednorazowym przeo-
mem, ktry dawno si ju dokona, lecz procesem, ktry trwa do dzi, a skoczy si ju ju-
tro.

196
 Wegetarianizm
w systemie jogi

Wszyscy oni staraj si usprawiedliwi swoje okruciestwo, mwic, i

taki jest zwyczaj. Lecz zbrodnia nie przestaje by zbrodni dlatego tylko, i
j wielu popenia.

Alcyone Krishnamurti
U stp Mistrza

Zasady wegetariaskiej dietetyki jogi maj zupenie inne znaczenie i speniaj rol znacz-
nie doniolejsz ni bezmisny sposb odywiania, zalecany i praktykowany we wspcze-
snym wiecie zachodnim. Wegetarianizm ludzi Zachodu wynika na og z troski o wasne
zdrowie, jest traktowany jako rodek leczniczy, tzw. dietoterapia, a take sposb zapobiega-
nia chorobom i przeduania ycia. Chocia ostatnio bywa coraz czciej inspirowany rw-
nie i wspczuciem dla zwierzt.
Natomiast wegetarianizm jogi ma wymiar nieskoczenie szerszy, jest wkomponowany w
cay jej system filozoficzny i etyczny, koncepcj ycia i powszechnego rozwoju. Najoglniej
mwic, dietetyka jogi spenia cztery podstawowe funkcje: oczyszczajc, etyczn, kar-
miczn i ewolucyjn. Aby mc dokadniej wytumaczy, na czym polega kada z tych funk-
cji, trzeba przedtem powiedzie par sw o samej jodze.
Joga to najstarszy system filozoficzno-religijny, znany w Indiach od najdawniejszych cza-
sw. Obejmuje sprawy o podstawowym znaczeniu dla ludzkiego zdrowia cielesnego, jego
sprawnoci umysowej, rwnowagi uczuciowej i rozwoju duchowego. Aby jednak sprosta
przepywowi wzmoonych si duchowych, trzeba przedtem przetworzy i przerobi ca
swoj struktur psychiczn, a ponadto uodporni i wzmocni organizm. W przeciwnym razie
siy te i wibracje mog sta si niebezpieczne dla zdrowia, rwnowagi umysowej i harmonii
wewntrznej. Osiganiu tych podstawowych celw su wskazania jednej ze cieek jogi,
mianowicie Hatha jogi.
Celem Hatha jogi nie jest samo przywrcenie czy zachowanie zdrowia fizycznego w taki
sposb, jak to rozumie wspczesna medycyna. Normalny stan zdrowego w tym sensie orga-
nizmu, jest dla Hatha jogi dopiero punktem wyjcia i podstaw do budowania odnowionego
ciaa, ktre mogoby sta si odpowiednim instrumentem poszerzania wiadomoci. Wskaza-
nia Hatha jogi zmierzaj do staego podnoszenia skali wibracji komrek i tkanek, rozwijania i
koordynowania funkcji wszystkich organw wewntrznych ciaa oraz mini, staww,
orodkw nerwowych i gruczow dokrewnych, do zakresu trudnego dla nas do pojcia i
wyobraenia. Dziki umiejtnemu i konsekwentnemu stosowaniu si do tych zalece utrwa-
laj si nowe formy nawykw fizjologicznych, sprzyjajcych realizowaniu duchowej drogi
ycia.
Stosowanie diety, uprawianie pranajamy i asanw oczyszcza ciao, wysubtelnia je i prze-
budowuje tak, aby stao si silne, gitkie, odporne i byo w stanie sprosta wszystkim nowym

197
cinieniom i wpywom. Dziki diecie, asanom i pranajamie zostan usunite z ciaa te zanie-
czyszczenia, ktre mogyby blokowa agodny strumie Prany, spywajcy na nie w czasie
medytacji.
Tre zalece o stosowaniu diety i pranajamy wie si cile z Pran. Prana to wszech-
obecna, uniwersalna energia ycia, ktra przenika i wypenia wszechwiat. Organizm ludzki
przyswaja Pran w pokarmach, ktre spoywa, i w tlenie, ktrym oddycha. W procesie zwy-
kego oddychania wydobywamy z powietrza niewielk tylko ilo Prany, natomiast przy od-
dechu pogbionym Prana zostaje skierowana do mzgu i splotu sonecznego, aby potem w
miar potrzeby suy organizmowi jako sia uzdrawiajca. Pranajama jest jednak w peni
skuteczna tylko wtedy, gdy obwodowy system nerwowy zostanie do niej przygotowany wa-
ciw, oczyszczajc diet.
Czowiek, jakiego znamy i wiat, jaki dostrzegamy, nale do najniszej, fizycznej sfery
kosmosu. Poza tym w caym wszechwiecie istniej jeszcze sfery wysze: eteryczna, astralna,
mentalna i intuicyjna. Struktura kadej istoty ludzkiej jest odpowiednikiem tej sferycznej
struktury kosmosu i skada si odpowiednio z cia: fizycznego, eterycznego, astralnego i
mentalnego. Sfera intuicyjna pozostaje dla czowieka na jego obecnym poziomie prawie nie-
dostpna, chocia zalek ciaa intuicyjnego istnieje w kadym czowieku. Ciao fizyczne jest
form najbardziej zwart i najmniej trwa. Ciao eteryczne podtrzymuje funkcje ciaa fi-
zycznego, koordynujc jednoczenie jego wspdziaanie z ciaem astralnym i mentalnym.
Wszystkie dolegliwoci i wstrzsy, jakim ulega ciao fizyczne, angauj ciao eteryczne. Je-
eli chronicznie zy stan ciaa fizycznego wymaga nieustannej interwencji ze strony ciaa
eterycznego, jego energia wyczerpuje si w stopniu ograniczajcym sprawno przekazywa-
nia emocjonalnych i intelektualnych impulsw, pyncych z cia astralnego i mentalnego. To
za moe prowadzi do umysowej biernoci oraz uczuciowej niewraliwoci i apatii. Ten
dwukierunkowy sposb oddziaywania na siebie cia fizycznego, eterycznego, astralnego i
mentalnego sprawia, e nieprawidowa dieta wyrzdza szkody i powoduje spustoszenia nie
tylko na planie fizycznym, ale rwnie i na wyszych poziomach istnienia. Jeden z aspektw
tej sprawy przedstawia Kazimierz Chodkiewicz: Ciao astralne mordowanego zwierzcia
jest przepenione strachem i nienawici, i te emocje wchania rwnie nasze ciao astralne,
dzie za dniem, miesic za miesicem, bez koca. Obnia si warto naszego ciaa astralne-
go, staje si ono przeszkod w wyszych wiczeniach duchowych, podczas gdy dla rozwoju
ucznia nieodzowna jest czysto tych cia, a take wysoka czstotliwo ich wibracji.
(Pierwsze kroki w nowoczesnej jodze).
Dla oczyszczenia i przeorganizowania organizmu i cia ponadfizycznych oraz dla skutecz-
noci asanw i pranajamy decydujce znaczenia ma sposb odywiania. Dietetyka jogi dzieli
pokarmy na trzy rodzaje: sattwiczne, tamasowe i radasowe. Odpowiednio dzieli ludzi, za-
lenie od tego, do ktrego z nich maj najwiksze upodobanie. Czowiek sattwiczny lubi po-
karmy proste, agodne w smaku, sodkie i soczyste, ktre daj ywotno, si i zdrowie,
przyczyniaj si do rozbudzenia ycia umysowego, wpywaj na zachowanie rwnowagi
duchowej i uatwiaj koncentracj. Wrd pokarmw sattwicznych na pierwszym miejscu
znajduj si wiee, soczyste owoce, poza tym wszystkie inne owoce, jarzyny, zwaszcza
naziemne, zboa, orzechy i rne inne nasonecznione pody ziemi. Drugi rodzaj, to ludzie
radasowi. Ci wol jedzenie sone, kwane, ostre, pikantne, gorce, ktre prowadzi do fi-
zycznego i psychicznego rozkojarzenia i powoduje choroby. Do pokarmw radasowych
nale: miso, alkohol, potrawy mocno spieczone, ostro przyprawione, cierpkie, gorzkie.
Utrudniaj one, a nawet niekiedy uniemoliwiaj uprawianie wicze jogi, a alkohol i miso
wykluczaj jakiekolwiek postpy na tej drodze. Ludzie tamasowi, reprezentujcy trzeci ro-
dzaj, to ci, ktrzy znajduj perwersyjne upodobanie w jadaniu potraw nieczystych, pozba-
wionych smaku, niewieych, stchych, gnijcych. Poza tym do tamasowych zaliczane s

198
wszystkie produkty wysokokaloryczne i wysokobiakowe, ktre powoduj ociao i leni-
stwo.
Bhagawad-gita takie daje zalecenia i objanienia w tym zakresie: Przyczyn zabijania
biednych zwierzt jest... guna ignorancji. Zabjcy zwierzt nie wiedz, e w przyszoci
zwierzta te bd miay ciaa odpowiednie do tego, aby zabi ich. Takie jest prawo natury. W
spoeczestwie ludzkim zabjca czowieka karany jest przez powieszenie. Jest to prawo pa-
stwowe. Z powodu ignorancji ludzie nie dostrzegaj tego, e istnieje rwnie doskonae pa-
stwo zarzdzane przez Najwyszego Pana. Kada ywa istota jest synem Najwyszego Pana i
nie toleruje On nawet zabicia mrwki. Trzeba za to zapaci. Wic oddawanie si zabijaniu
zwierzt dla zadowolenia swego podniebienia jest najgorszym rodzajem ignorancji. Ludzka
istota nie ma potrzeby zabijania zwierzt, gdy Bg dostarczy tak wielu wspaniaych rzeczy,
ktre mog suy jej za pokarm. Jeli jednak kto znajduje przyjemno w jedzeniu misa, to
dziaa on w ignorancji i gotuje sobie bardzo ciemn przyszo. Ze wszystkich rodzajw za-
bijania zwierzt, najbardziej karygodnym jest zabijanie krw... Zabijanie krw jest czynem
ignorancji najgorszego rodzaju. (Bhagavat-gita Tak jak jest. s. 687). A dalej: Pokarm ma
przedua ycie, oczyci umys i da si ciau... W przeszoci wielkie autorytety wybray
ten rodzaj poywienia, ktry jest najlepszy dla zdrowia i przedua ycie, to znaczy: produkty
mleczne, cukier, ry, pszenica, owoce i warzywa... Wszystkie tego rodzaju pokarmy s czyste
z natury. S one cakiem rne od takich ohydnych rzeczy, jak: miso czy napoje alkoholo-
we. Tuste poywienie, wspomniane w wersie smym, nie ma adnego zwizku z tuszczem
zwierzcym otrzymywanym z uboju. Tuszcz zwierzcy dostpny jest w postaci mleka, ktre
jest najwspanialszym rodzajem pokarmu. Tuszczu zwierzcego dostarczaj mleko, maso,
ser w takiej postaci, ktra wyklucza potrzeb zabijania niewinnych stworze. Przyczyn tego
ohydnego procederu jest niewtpliwie zwierzca mentalno. Cywilizowan metod otrzy-
mywania tuszczu jest przerbka mleka. Zabijanie jest natomiast metod istot niszych ni
ludzie. (Bhagawad-gita Tak jak jest s. 771).
Kade poywienie ma swoj, waciw mu skal wibracji, zalen od iloci Prany i zgro-
madzonej w nim energii sonecznej. Im wicej Prany, tym wysze wibracje i wiksza warto
pokarmowa. wiey sok z owocw i jarzyn ma skal wibracji tak sam jak kolor ultrafiole-
towy, natomiast miso zabitego zwierzcia jest w skali wibracji niszej od barwy podczer-
wonej. Joga najbardziej zaleca jadanie takich owocw i jarzyn, ktre mog by spoywane na
surowo, cae lub w postaci sokw. Ponadto kasze, chleb i produkty mleczne.
W dietetyce jogi mona wyrni dwie szkoy, z ktrych jedna preferuje jako podstaw
jadospisu owoce i warzywa, a druga gwnie potrawy zboowe, a owoce i warzywa jako
dodatek. Wybr zaley od indywidualnych potrzeb i upodoba smakowych, bo z punktu wi-
dzenia podstawowych wartoci jogi, oba sposoby odywiania s jednakowo dobre.
Druga obok oczyszczajcej funkcja dietetyki jogi wie si z jej zaleceniami etycznymi.
Gwne, elementarne zasady etyki jogi s ujte w formie piciu zakazw jama i piciu za-
lece nijama, a pierwszym i podstawowym zakazem jamy jest ahimsa proste, jedno-
znaczne przykazanie nie zabijaj. Ahimsa zabrania zabijania jakiejkolwiek istoty, bez
wzgldu na to, czy jest ona czowiekiem czy zwierzciem, naszym przyjacielem czy wro-
giem. Jadanie misa jest wic oczywistym amaniem zakazu ahimsy, przekraczaniem przyka-
zania nie zabijaj, ktre zabrania czynienia krzywdy jakiejkolwiek ywej istocie. Wpraw-
dzie jadajcy miso nie zawsze musi zabija zwierz sam, ale domagajc si pokarmu mi-
snego daje bezporedni wyraz swojemu przyzwoleniu dla tego zabjstwa, gdy dla niego wy-
konuje to kto inny. Nie atwo wtedy przesdzi, ktry z nich bardziej jest winien amania
zakazu ahimsy.
Pierwszy, niezbdny prg, ktry trzeba przekroczy, aby mc i dalej ciek jogi, to
podporzdkowanie si zaleceniom etycznym jamy i nijamy, poniewa wanie ahimsa jest
postulatem zwizanym najczciej z karm i ewolucj wiata.

199
 Jedno ycie na Ziemi jest tylko ma czstk dugiego szeregu wciele, ktre prowadz
kadego, wczeniej lub pniej do szczytu czowieczestwa, na wyyny wszechmdroci i
wszechmioci, w sfer intuicyjn, zwan planem Buddy. Kady czowiek y ju na Ziemi
setki razy, myla, czu, dziaa ku dobremu lub ku zemu, a wic wprawia w ruch energie,
ktre pomagay lub przeszkadzay w dalszym rozwoju, zarwno jemu samemu jak i innym i
w kadym nastpnym yciu spotyka skutki swoich poprzednich myli, uczu i czynw. Ta
sama dusza, ktra tworzy karm, ponosi potem jej skutki. Jest ona jakby rolnikiem, ktry sam
obsia rol i sam zbiera plon, chocia midzy siewem a niwem zmieni ubranie, bo to stare
ju mu si zniszczyo. Poniewa wikszo ludzi nie dosza jeszcze do uwiadomienia sobie
wadzy, jak kady ma nad swoj przysz karm, dlatego obracaj si stale w tym samym
krgu przey i dowiadcze, powtarzaj bez koca stare bdy, dodajc nowe obcienia do
dawnych i z tego powodu wzrost i rozwj ludzkoci dokonuj si tak niezmiernie powoli.
Zanim czowiek nie zrozumie sensu procesu ewolucyjnego, w ktrym uczestniczy, wci
bdzie miotany przez te same fale doli i niedoli, radoci i smutkw, przez szereg lat i szereg
ywotw. Szczcie nie jest celem czowieka na obecnym etapie rozwoju ludzkoci, przy-
chodzimy na wiat nie po to, aby osiga pomylno, bogactwo i powodzenie, ale eby cho-
cia o jeden krok posun si na drodze duchowego rozwoju. Szczcie czy niedola, sukcesy
czy klski, to tylko propozycje, ktre los podsuwa kademu do wykorzystania dla celw do-
skonalenia, a mdro yciowa polega na tym, eby dobrze zrozumie, czego los od nas da.
Dopiero gdy si to zrozumie, budzi si w nas pragnienie przyspieszenia caej ewolucji wiata,
rodz si nowe, nieznane dotd uczucia i przeycia. Czujc si wspuczestnikami wielkiego
Misterium Stawania, pragniemy suy pomoc innym, a nie tylko y dla siebie. Przytacza
nas poczucie wspodpowiedzialnoci za kade zo, cierpienie i nieszczcie. Wtedy co si
wyranie zmienia w naszym losie, cay proces rozkwitu duszy wchodzi w now faz i odtd
rozwj przyspiesza si od jednego ycia do drugiego w postpie geometrycznym.
Karma to nie to samo, co fatum i nieuchronne przeznaczenie jest inspiracj, a nie znie-
woleniem. Okrela oglne ramy naszego losu i wyznacza jego kierunek, do niczego jednak
nie zmusza. To samo tworzywo karmicznego wyposaenia mona wykorzysta konstruktyw-
nie, rozwin, wzbogaci i uszlachetni, a mona rwnie zmarnowa i zatraci. T szans,
jak jest kade nowe wcielenie, starannie przygotowane i ukierunkowane do rozwoju i wzro-
stu, mona wykorzysta optymalnie, a mona te przeoczy i zniweczy.
Gdy wszelkie dowiadczenia yciowe zaczynamy traktowa jako rdo wartoci, su-
cych rozwojowi naszemu i innych, rodzi si w nas ufno i odwaga, cichnie gorczkowy nie-
pokj, wygasa drapiena zachanno. Coraz wyraniej dostrzegamy znaczenie i donioso
podania za naszymi wewntrznymi inspiracjami etycznymi. Coraz bardziej staje si zro-
zumiaym, e inspiracje te s zgodne z powszechnym prawem kosmicznym, e etyka nie jest
niczym innym, jak nauk o prawach przyrody, zastosowanych do postpowania czowieka.
Krzywdy i okruciestwa wyrzdzane innym, choby z pobudek uzasadnionych racjonalnie
lub emocjonalnie, wywouj takie same skutki karmiczne, co zabjstwo z dzy zysku czy
dla zaspokojenia osobistej zemsty. Tak samo zabijanie zwierzt dla wasnego uytku lub roz-
rywki sprzeciwia si prawu kosmicznemu i gromadzi cikie do spacenia dugi na karmie
osb i caych spoeczestw i zbiorowoci, ktre to czyni i aprobuj. Wedug prawa karmy
kady czyn, myl, sowo zadajce cierpienie, musz w przyszoci wywoa rwnie ze na-
stpstwa, bez wzgldu na to, kto je wyrzdzi, komu i jakimi przy tym kierowa si motywa-
mi. Kada bowiem dysharmonijna wibracja, wysana przez nas w otaczajc przestrze, musi
do nas wrci w formie rwnie dysharmonijnej.
Podzia na cztery sfery wibracji energetycznych: fizyczn, eteryczn, astraln i mentaln,
dotyczy nie tylko struktury kosmosu i istoty ludzkiej, ale odnosi si rwnie do ycia caej
naszej planety. Krlestwo mineraw posiada jedynie zorganizowane ciao fizyczne; krle-
stwo rolinne ma zorganizowane ciao fizyczne i eteryczne, dlatego jest zdolne do rozradza-

200
nia i wzrostu; zwierzta maj oprcz ciaa fizycznego i eterycznego rwnie i ciao astralne
s wic zdolne nie tylko do wzrostu i rozmnaania, ale rwnie i do wszystkich przey i
dozna uczuciowych waciwych ludziom, jak rado, cierpienie, przywizanie, tsknota, lk,
bl, mio i nienawi. Czowiek oprcz trzech wymienionych cia ma ponadto ciao men-
talne, ktre czyni go zdolnym do wydawania niezalenych sdw, ocen, do celowego dziaa-
nia i wolnego wyboru. Obdarzony tym samym zdolnoci rozumnego odrniania dobra od
za, harmonii od chaosu, kady ponosi indywidualn odpowiedzialno za swoje czyny, wy-
bory, oceny i decyzje.
Jeeli teraz jeszcze czowiek jest istot niedoskona, to istot nieskoczon jest on zaw-
sze, a w penym procesie ewolucyjnym wszyscy stan si doskonali. Wiedza o tym nie moe
jednak powodowa biernoci i poddania si losowi, bo na ludzkim poziomie rozwoju ewolu-
cyjnego kady z nas jest odpowiedzialny za to, aby rozumnie i wiadomie, w miar swoich
moliwoci, uj w swoje rce spraw p r z y s p i es z e n i a rozwoju nie tylko wasnego, ale
rwnie wszystkich istot, pozostajcych jeszcze na poziomie ciaa fizycznego, eterycznego i
astralnego, a wic za los caej planety. Dalsza ewolucja krlestwa mineralnego, rolinnego i
zwierzcego zaley od wyszego rozwoju czowieka i jest z nim nierozerwalnie sprzgnita.
Dotychczas jednak czowiek tego zadania nie podj, a jego stosunek do tych Modszych
Braci nie tylko nie wykazuje adnych znamion troskliwej opiekuczoci, lecz odwrotnie,
peen jest pasji niszczenia, niesychanego okruciestwa i zimnej bezwzgldnoci.
Dla ludzi Zachodu jadanie misa jest powszechnym, niekwestionowanym zwyczajem, dla
jaroszw bdem ywieniowym, dla wegetarian dowodem braku wraliwoci i wyobra-
ni, a w wietle jogi jest ono wielk win wiata ludzkiego w stosunku do wiata zwierzt i nie
pokonan barier na drodze dalszej ewolucji caej Planety.

201
 Domys

Jest to najfatalniejszym bdem, gdy spogldamy na kawaltko przeszo-

ci, ktre ley poza nami, jako na niezawodny drogowskaz tego, co stanie si
kiedykolwiek w wiecznoci. Jeli nasza planeta bya niegdy tym, czego na-
ucza geologia, mianowicie falujc mas dzikich, bardziej nieokieznanych i
brutalniejszych sil, jeeli rwnie ,formy rolinnego, zwierzcego, pniej
ludzkiego ycia, byty ordynarniejsze, pospolitsze, to czy nie jest to znak,
nadzieja, dowd, wikszego wysubtelnienia, ku ktremu dymy nie, w
ktre wstpujemy, teraz, w tej, jak rwnie w kadej godzinie!

Prentice Mulford
Przeciw mierci

Pozwlmy sobie teraz na wysunicie pewnego domysu, ktry mona potraktowa jako
hipotez, dotyczc jednego wtku filogenezy ludzkiego gatunku, lub te jako fantazjowanie
w konwencji science-fiction jak kto woli.
Wiadomo, e procesy rozwojowe w przyrodzie dokonuj si za porednictwem mechani-
zmw selekcji i mutacji, ktre Konrad Lorenz nazywa malowniczo Wielkimi Konstruktora-
mi. Funkcja mechanizmu selekcji polega na eliminowaniu jednostek gorzej przystosowanych
i mniej sprawnych. Najjaskrawiej wyraa si w przemocy i agresji midzygatunkowej i we-
wntrzgatunkowej. Gdyby jednak wycznym sposobem dziaania mechanizmu selekcji byo
niszczenie, to wszystkie gatunki i caa biocenoza pozostawayby stale na krawdzi samoza-
gady. Moliwe, e tak wanie byo przez kilka pierwszych milionw lat trwania ycia na
Ziemi. Potem przyroda si zreflektowaa i zacza aktywizowa drugi mechanizm, mecha-
nizm ochraniajcy, hamujcy i ograniczajcy agresj, taki, ktry byby przeciwwag i uzu-
penieniem tego pierwszego. Z codziennych potocznych dowiadcze kadego, a take i z
obserwacji naukowych wynika, e istotnie w caej przyrodzie dziaa drugi obok niszczcego
mechanizm, ten wanie, ktry wyraa si midzy innymi za porednictwem spoecznych
mechanizmw hamujcych u zwierzt. Peni on funkcj ochronn, jako skonno do oszcz-
dzania i wspierania jednych istot przez drugie, u ludzi wyraa si jako zdolno do zajmowa-
nia postaw etycznych. Przejawy jego dziaania mona zaobserwowa w rnych formach na
kadym poziomie ycia, wrd wilkw i krukw, myszy i gsi, a take ryb, grzybw, glonw
i bakterii. Sprawne dziaanie tego mechanizmu ochrony biocenozy jest nieodzownym warun-
kiem przetrwania i rozwoju kadego z jej elementw, i dlatego w procesie ewolucji m u s i a
si on wyzwoli. Te dwa mechanizmy niszczenia i ochrony s jak dwa opiekucze ra-
miona przyrody, osaniajce istnienie wszystkiego, co yje.
Funkcja ochronna drugiego ramienia przyrody kieruje si gwnie na osanianie takiej sa-
boci, ktra nie wynika z mniejszej przydatnoci biologicznej, ale z okrelonej kondycji.
Dlatego z jego osony korzystaj szczeglnie samice oraz mode, a take osobniki ulegajce
wprawdzie w konkretnej walce, co nie dyskwalifikuje ich jednak jako nieprzystosowanych w
ogle i dlatego kae oszczdza. Niektre znw organizmy niezdolne s wprawdzie do egzy-

202
stencji samodzielnej, ale gdy zostaj wsparte przez organizmy inne, tego samego lub innego
gatunku, pozostaj cennym i dynamicznym elementem rodowiska,
Oba te mechanizmy wyraaj si w reakcjach i impulsach kadej istoty yjcej, w ktrej
dziaaj. Wilki, kruki, krewetki nie posiadaj przecie adnych pisanych ani nie pisanych
praw czy przykaza, narzuconych z zewntrz zalece kade doskonale wie samo, jak si
ma zachowywa. Podobnie jak nie trzeba uczy adnej matki ludzkiej czy zwierzcej, e ma
kocha swoje dziecko. Co wicej, w przypadku braku tej spontanicznej, naturalnej mioci
nie sposb jej sprowokowa jakkolwiek presj zewntrzn. Braku mioci matczynej nie
zrekompensuje aden najsprawiedliwszy nawet wyrok prawa, ani sztab kuratorw, ani Sdy
Opiekucze. Jaki dekret byby w stanie skoni szpaki do wydziobywania kornikw z
drzew, a kruki do nie wydziobywania oka swemu bratu w gniedzie, gdyby odpowiednie
mechanizmy nie dziaay w kadym z nich jako wasny, wewntrzny impuls? Jakie kodek-
sy, dekrety i dekalogi byyby w stanie zaradzi tej bezgranicznej niedoli dzieci, gdyby nagle
w sercach wszystkich matek zabrako dla nich mioci i sprawowayby opiek nad nimi tylko
pod presj przepisw czy norm?
Nasz domys dotyczy takiej fazy filogenetycznego rozwoju gatunku ludzkiego, kiedy ko-
lejna mutacja spowodowaa radykaln zmian w sposobie dziaania pewnych jego mechani-
zmw ochronnych, tak zmian, ktra umoliwiaaby korekt zachowa w przypadkach sy-
tuacji nietypowych. Na prb jeden wybrany gatunek przyroda obdarzya inteligencj by
to gatunek ludzki. Wegetatywne impulsy, dochodzce dotychczas z gbi jego istoty i ska-
niajce bezporednio do ich realizowania w otoczeniu zewntrznym, zostay tak skierowane,
e zanim ujawniy si w zachowaniu, musiay si przedtem przesczy przez filtr wiadome-
go namysu. Stwarzao to szans konfrontowania impulsu z sytuacj i korygowania albo im-
pulsu albo sytuacji, w miar potrzeby, tak aby osign efekt najbardziej celowy. Bya to
wanie ta zdolno, ktrej zabrako rybiemu samczykowi w akwarium Konrada Lorenza.
Przebieg mutacji nie zosta jednak uwieczony cakowitym sukcesem, jej efekt by osi-
gniciem tylko czciowym i niepenym, co miao potem tragiczny wpyw na losy caej
ziemskiej biocenozy. Mianowicie bd polega na tym, e do ludzkiej wiadomoci, z gbo-
kich pokadw wegetatywnych zaczy dociera bardzo w y r a n i e sygnay mechanizmu
niszczcego, podczas gdy sygnay mechanizmu chronicego dochodziy tylko czciowo i
bardzo c i c h o . Czowiek przesta odbiera te sygnay o zagroeniu we wasnym rodowi-
sku, ktrych subiektywnym korelatem jest wspczucie. Utraci przez to podstawowy instru-
ment orientacji i bezpieczestwa, bo najistotniejsze ogniwo acucha zalenoci, ktre -
czyo go z biocenoz, zostao rozlunione. Jednoczenie sygnay mechanizmu ochronnego
utraciy poprzedni zdolno do manifestowania si jako bezrefleksyjne impulsy i w rezulta-
cie drugie rami przyrody utracio w nim zdolno do sprawnego funkcjonowania zostao
obezwadnione i zwichnite. Podczas gdy w peni sprawne rami niszczce uzyskao dodat-
kowe wsparcie w nowo uzyskanej inteligencji. Odtd inteligencja ludzka suya gwnie
jego jednostronnej dziaalnoci destruktywnej.
W tym momencie dziejw swojego gatunku czowiek znalaz si p o z a biocenoz, cho-
cia wydao mu si, e stoi p o n a d ni. Zosta wyczony z tego pwiadomego jeszcze
misterium wspbycia i wspmiowania. Uzbrojony w zwielokrotnion si niszczcego ra-
mienia przyrody, poczu si wadc innych gatunkw, przekonany, e uzyska w stosunku do
caej biocenozy pozycj nadrzdn, podczas gdy t niespotykan sprawno w stosowaniu
przemocy i agresji zdoby dziki swemu moralnemu okaleczeniu. Pozbawiony mechanizmw
hamujcych, tych wewntrznych ogranicze kontrolujcych agresj, przystpi do eksploato-
wania wasnego rodowiska. Rwnie nieokieznana agresja wewntrzgatunkowa staa si
przyczyn kanibalizmu. Ale poniewa kady zjadajcy mg sam zosta w kadej chwili zje-
dzony, zastosowano system praw i norm postpowania, chronicy jednych ludoercw przed
drugimi. Chocia prawa i sankcje prawne byy tylko prodkami, tak samo jak wszystkie

203
dekrety, majce kompensowa jakie ludzkie, indywidualne, moralne niedostatki, czciowo
jednak chroniy ludzi jednych przed drugimi, podczas gdy wiat rolinny i zwierzcy pozo-
stay zupenie bezbronne.
Przez cay znany okres historii, to znaczy w tej ostatniej minucie roku dziejw ycia
Ziemi, ten bezcenny dar ewolucji, jakim jest inteligencja ludzka, niczego rodowisku przyro-
dy nie przysporzy, a wanie odwrotnie, kolejno wszystkiego j pozbawia. Nie podtrzymuje
biocenozy, tylko j rujnuje. Inteligencja, ktr czowiek przewysza inne yjce na Ziemi
istoty, suya mu jak dotd przede wszystkim do bezwzgldnego ich eksploatowania i tpie-
nia oraz do znajdowania argumentw uzasadniajcych wasne prawo do takiego postpo-
wania. Nosi j jak bro gotow w kadej chwili do miertelnego strzau i traktuje t sytuacj
jako niewtpliwe znami swojej przewagi i nadrzdnej pozycji w wiecie przyrody.
Czy sytuacja ta jest odwracalna, czy istnieje moliwo przezwycienia niedowadu
chronicego ramienia przyrody w wiadomoci ludzkiej? Konrad Lorenz tak formuuje swoje
przekonanie i ufno w dalszy rozwj gatunku ludzkiego: Daleki od tego, aby widzie w
czowieku ostateczny, nieprzecigniony obraz Boga, twierdz znacznie skromniej i jak mi
si zdaje z najwiksz czci dla dziea stworzenia i jego nieograniczonych moliwoci tak
dugo poszukiwane ogniwo porednie midzy zwierzciem a prawdziwie ludzkim czowie-
kiem t o w a n i e m y!65
Czowiek obdarzony inteligencj tak le do tej pory wykorzystywan, dysponuje dziki jej
posiadaniu instrumentem mogcym suy do udoskonalenia tego zawodnego niekiedy me-
chanizmu ochronnego, jakim jest zmys moralny. Do nadania mu takiej, niespotykanej nigdy
dotd sprawnoci, aby kade wielkie TAK NALEY brzmiao najczystszym tonem prawdy i
susznoci. Jako istot obdarzon inteligencj, wyobrani i zdoln do przewidywania, sta
go ju na to, aby wyoni struktury etyczne, wzbogacajce i rozszerzajce zakres dziaania
zmysu moralnego wyobrani, wraliwoci, poczuciem odpowiedzialnoci i zdolnoci
pojmowania indywidualnego sensu kadej sytuacji, w ktrej trzeba podj indywidualn de-
cyzj, jeeli ma to by decyzja naprawd trafna. Zmys moralny uwiadomiony i korygowany
inteligentnym namysem i zastanowieniem, to jest wanie sfera motywacji i zachowa
etycznych.
Ksztatowanie si takiej sfery wie si nierozerwalnie z przeamaniem dotychczasowej
izolacji gatunkowej czowieka w ziemskiej biocenozie. Kolejna progresywna mutacja to od-
zyskanie w wiadomoci ludzkiej sprawnoci drugiego, chronicego ramienia przyrody,
podwyszenie progu wraliwoci moralnej, odblokowanie antropocentrycznego ograniczenia
moralnych reakcji i motywacji, i wejcie w sfer zachowa etycznych.
Donioso tej zmiany, podobnie jak w przypadku kadej mutacji, polega na tym, e
ksztatujc si od wewntrz, dotyczy k a d e g o z osobna, a na tym wanie polega funkcjo-
nalno zmysu moralnego, e jest inspiracj subiektywn, autonomiczn. Waciwe zacho-
wania wymuszane presj zewntrzn, nie daj gwarancji ochrony kademu ani zachowania
harmonii caoci. Pilnowanie i karanie to tylko rodki zastpcze, mao skuteczne sztukowanie
niedostatku motyww autonomicznych. Tak jak lasu przed dewastacj nie ustrzeg zastpy
stranikw ze strzelbami na ramieniu i plikami mandatw w torbie, a tylko k a d y z tych
ludzi, kto ma yczliwo dla ptaka, sympati dla drzewa, szacunek dla czystoci strumienia i
wasn, osobist przychylno dla lasu. Dziaajce w ten sposb mechanizmy ochronne staj
si wtedy jednym, wielkim panmechanizmem, wyraanym przez kad istot, ktra chroni
innych i sama podlega ochronie. Aby w czasie walki gest poddania jednego z przeciwnikw
mg speni swoj rol, obaj walczcy musz by jednakowo wiadomi jego znaczenia i
wymowy ten, ktry ma przewag i ten, ktry ulega. Jedynie poprzez dziaanie tego mecha-

65
Lorenz Konrad: Tak zwane zo

204
nizmu w k a d y m , moliwe jest zachowanie rwnowagi i harmonii c a e j biocenozy. I
tylko wtedy biocenoza chroni wszystkich.
Dla celw doranej orientacji o tym, co si wokoo dzieje, su zmysy: wzroku, suchu,
smaku, wchu, dotyku. Natomiast zmys moralny ostrzega przed zagroeniem porednim,
nienatychmiastowym, jako kolejnym ogniwem acucha nastpstw, wyzwolonych zachowa-
niem krzywdzcym, nieuchwytnych jednak dla obserwacji zmysowej ani rozumowego wnio-
skowania. Bezporednim, jednoznacznym sygnaem tego zagroenia bywa gos cudzego b-
lu, a wspczucie jest subiektywn form odbioru tego sygnau. Sygna wspczucia nie zi-
gnorowany, pozwala niejednokrotnie trafniej uchwyci sens istniejcego zagroenia ni roz-
waga i rozsdek. Dobro to po prostu inna forma mdroci.

205
 Bibliografia

Aleksandrowicz Julian Sumienie ekologiczne. W-wa 1979 WP

Aleksandrowicz Julian Wiedza stwarza nadziej. W-wa 1975 WP
Aleksandrowicz Julian, Gumowska Irena Kuchnia i medycyna. W-wa 1978 Watra
Bartel Albert Ludzie, ktrzy stali si rolinami. w: Esotera nr 11, 1976, tum. Emilia Jaku-
bowska i Arno Gayer (maszynopis)
Bender A.E. Czowiek i ywno. W-wa 1980 PWN
Benjamin Harry Lepiej widz bez okularw. Northhamptenshire 1974 (maszynopis powiela-
ny)
Bernard Raymond Nutritional Sex Control and Rejuvenation. Makelume Hill, California,
Health Research P.O. Box 70
Bhagavad-gita Tak jak jest. A.C. Bhaktivedanta Swami Prabhupada. The Bhaktivedanta
Book Trust 1981
Bieler H.G. Food is Your Best Medicine. NYC Random House
Bieler H.G. Natural Way to Sexual Health. Los Angeles 1972
Bircher-Benner M. Podstawy ywienia leczniczego na zasadach energetyki . W-wa 1908 Ge-
bethner i Wolff, Nak. Tow. Zwolennikw Przyrodolecznictwa
Bircher-Benner M. Childrens Diet. Rocheford, Essex, C.W. Daniel and Co. Ltd.
Bircher Ruth Eating Your Way to Health. London 1961, Faber and Faber 24 Russel Square,
Transl. by Claire Loewenfeld
Bobrzyski A. Urban A. Dieta a nowotwory. w.: Polski Przegld Chirurgiczny 1983, 55, 8,
671-676, Prace Pogldowe
Bocheski Aleksander Czy nowy podzia na ludzi i mapy. W-wa 1965 PAX
Bragdon Claude Joga dla ciebie czytelniku. Madras 1955 Biblioteka Polsko-Indyjska
Bragg Paul C., Bragg Patricia High-Protein Meatless Health Receipes. California 1975
Buddenbrock W. wiat zmysw. W-wa (ok. 1937) Trzaska, Evert, Michalski
Chwalibg Feliks Aforyzmy i refleksje. Seria trzecia. Krakw 1930 Gebethner i Wolff
Clarke Arthur Cowboye oceanw. W-wa 1972 Iskry
Dbrowski Kazimierz Trud istnienia. W-wa 1975 Wiedza Powszechna
Ditfurth Hoimar von Dzieci wszechwiata. W-wa 1976 PIW
Ditfurth Hoimar von Duch nie spad z nieba. W-wa 1979 PIW
Dubos Rene Czowiek, rodowisko, adaptacja. W-wa 1970 PZWL
Dynowska Wanda Prawo przyczyny i skutku, czyli jak kierowa swoim przeznaczeniem.
Madras 1960 Biblioteka Polsko-Indyjska
Ehret Arnold Rational Fasting for Physical, Mental and Spiritual Rejuvenation. California
1975 Wyd. I1 (polski przekad wyd. przez Bibl. Rdkarza Pozna 1981 p.t. Racjo-
nalna godwka w celu fizycznego, umysowego i duchowego odmodzenia)
Etyka nr 18, 1980, W-wa, PWN
Fijakowski Wodzimierz Dar rodzenia. W-wa 1983 PAX
Freud Zygmunt Czowiek, religia, kultura. W-wa 1967 KIW

206
Gary Roger Korzenie nieba. W-wa 1967 Czytelnik
Grodecka Maria wietlicowe zespoy przyjaci zwierzt. w: Wychowanie 1964 nr 18
Grodecka Maria Siewcy dobrego jutra. Katowice 1990 Vega
Grodecka Maria Wegetarianizm a ywienie dzieci. Uwagi dotyczce wydawnictw broszuro-
wych Instytutu Matki i Dziecka. w: Biuletyn Informacyjny Stow. Radiestezyjnego w
Bydgoszczy 1986 nr 2
Grodecka Maria Wegetarianizm. Pozna 1982 Rdkarz
Gumowska Irena Od ananasa do ziemniaka. W-wa 1970 Wyd. CRZZ
Gumowska Irena Wenus z patelni. W-wa 1974 Wiedza Powszechna
Gumowska Irena ycie bez staroci. W-wa 1962 Wiedza Powszechna
Heyerdal Thor Fatu Hiva. W-wa 1973
Hirszfeld Ludwik Historia jednego ycia. W-wa 1946 Czytelnik
Horst Antoni Ekologia czowieka. W-wa 1976 Wiedza Powszechna
Hufeland C.F. Makrobiotyka czyli sztuka przeduania ycia ludzkiego . W-wa 1828 Nak.
tkiewicza
Humpreys Brownen Vegetarianism and Health. The Vegetarian Society
Jastrzbowski Stanisaw Precz z misoerstwem. Praktyczne wskazwki dla naszych post-
powcw do wyzyskania droyzny misa w celu duchowego odrodzenia narodu polskie-
go. Krakw 1910
Jogananda Parambansa Autobiografia. 1955 (maszynopis powielany)
Klimuszko Czesaw A. Moje widzenie wiata. Pozna 1978 Wielkopolskie Stowarzyszenie
Rdkarzy
Kpiski Antoni Rytm ycia. Krakw 1978 Wyd. Literackie
Koehler Witold Zwierzta czekaj. W-wa 1981 KAW
Koepf H., Petterson Bo.D., Schaumann W. Bio-Dynamic Agriculture. An Introduction.
Kitzinger Sheila Karmienie piersi. 1983 PZWL
Kollath W. Die Ordnung unserer Nahrung. Stuttgart 1955
Kopaliski Wadysaw Drugi kot w worku, czyli z dziejw nazw i rzeczy. 1978 KAW s. 41,
haso wita krowa
Kossak Simona (patrz: wich Zbigniew)
Kotarbiski Tadeusz O tak zwanej mioci bliniego. w: Wybr pism T.1, W-wa 1957 PWN
Kotarbiski Tadeusz Medytacje o yciu godziwym. W-wa 1967 Wiedza Powszechna
Krygier Tomasz Gastrologia na co dzie. W-wa 1978 PZWL
Kulvinskas Viktoras Life in the 21-st Century. Woodstock Valley 1981
Kulvinskas Viktoras Survival into the 21-st Century. Woodstock Valley 1979
Lad Vasant dr Ayurveda. The Science of Self-Healing. A practical guide. Santa Fe 1985 Lo-
tus Press
Lemejda Maciej Przeduanie ycia. Witaminy i ich wpyw na zdrowie, ycie i racjonalne
odywianie. W-wa 1939 Instytut Psychofizyczny
Lekowa Antonina Oskalpowana Ziemia. W-wa 1969 Wiedza Powszechna
Lovewisdom Johnny Vitarianism, spiritualized Diet. Wethersfield 1979 Omango DPress
Lovewisdom Johnny Live Juice Therapy. Woodstock Valley 1979
Lorenz Konrad Tak zwane zo. W-wa 1972 PIW
Lorenz Konrad Opowiadania o zwierztach. Krakw 1978
Lucas Jack Vegetarianism: The Worki Food Problem. 1979 The Vegetarian Society
Mason J., Singer P. Animal Factories. The Mass Production of Animals for Food ... New
York 1980
May Rollo Mio i wola. 1978 PIW
Michaowicz Mieczysaw Odywianie dziecka do pierwszego roku ycia. W-wa 1920 Druk.
Uniwersytetu Jagielloskiego. Biblioteka Pedotechniczna

207
Moore Lapp Frances Diet.for a Small Planet. New York 1976 i 1982
Morfin Edgar Zapomniany paradygmat, natura ludzka. 1977 PIW
Mulford Prentice Przeciw mierci. W-wa 1910 M.Arct
Nazarewicz Katarzyna Ostatni brzeg. w: Przegld Tygodniowy nr 39, 1987 (o mukowiscy-
dozie)
Nitecka Ewa, Staszewska Dorota, Pietkiewicz-Rok Ewa Mio od poczcia. W-wa 1987
Pusty Obok
Nowakowska Anna Mukowiscydoza-choroba zagadka. w: Zwierciado nr 50, 1988
Olszewski Andrzej J., Szostak Wiktor B. Homocysteine content of plamna proteins in ische-
mic heart disease. w: Artheriosclerosis 69, 1988, 109-113
Ossowska Maria O pewnych przemianach etyki walki. W-wa 1975 KIW
Ovidius Publius Naso Przemiany (Metamorfozy) LIV. Nauka Pytagorasa. Krakw 1935 Bi-
blioteka Narodowa
Pawlikowska-Jasnorzewska Maria Poezje. W-wa 1958 Czytelnik
Pietkiewicz-Rok Ewa, patrz: Nitecka Ewa
Prorok Leszek Zapiski psubrata. W-wa, Wrocaw 1981 Ossolineum
Schumacher E.F. Mae jest pikne. Spojrzenie na gospodark wiata z zaoeniem, e czo-
wiek co znaczy. W-wa 1981 PIW
Sedlak Wodzimierz Bioelektronika. W-wa 1979 PAX
Sedlak Wodzimierz Homo electronicus. W-wa 1980 PIW
Shelton Herbert M. Food Combining Made Easy. San Antonio 1979, wyd. 31
Staszewska Dorota, patrz: Nitecka Ewa
Schnitzer Johann Georg Gesund sein in der Zivilisation. St. Georgen 1986 Schnitzer Institut
Szostak Wiktor B. patrz: Olszewski A.J.
wich Zbigniew Mit szlachetnych oww. Rozmowa z Simon Kossak, doktorem nauk
lenych. w: ycie Warszawy 19-20 XII 1987
Sieradzki Makary Jak straciem, jak odzyskaem i jak pielgnuj zdrowie. Pozna 1982 Bibl.
Rdkarza
Tarasowa Halina Produkcja ywca. Olsztyn 1977 (maszynopis powielany)
Taylor Gordon Ksiga przeznaczenia. Warszawa 1975
Tilden J.H. What fis Toxemia. Tumors. Makelume Hill, California. Health Research
Toczek Jzef M. Niepokoje ywnociowe wiata. W-wa 1981 LSW
Trap J. A Gift of Love. Sydney 1971
Vries Arnold de Theraupatic Fasting. Los Angeles 1963 Wyd. 4 (Polskie tumaczenie pt.
Leczenie godem maszynopis powielany)
Wigmore Ann Healthy Children Natures Way. Boston 1979 Hippocrates Health Institute
Winiewska-Roszkowska Rola dietetyki i higieny jako czynnika zdrowotnego. w: Teoria i
metodyka wicze relaksowo-koncentrujcych. W-wa 1975 PZWL
Zieliski Tadeusz wiat antyczny a my. Zamo 1922 N. Pomaraski i S-ka
Zdziechowski Marian O okruciestwie. Krakw 1928

208