Univerzitet u Sarajevu

Filozofski fakultet u Sarajevu

Odsjek za historiju

Engleska u prvoj polovini 17. stoljea

(esej)

Student: Taib Demidi Mentor: prof. dr. Zijad ehi

Sarajevo, maj 2013.

SADRAJ
UVOD .......................................................................................................................................... 3

DEJMS I. (1603. 1625.) ......................................................................................................... 4

RANI IVOT I STUPANJE NA PRIJESTO ............................................................... 4

RANA VLADAVINA I ODNOS SA PARLAMENTOM ............................................... 5

ODNOS SA CRKVOM .............................................................................................. 8

ARLS I. (1625. 1649.) ..................................................................................................... ..... 11

KRATKI I DUGI PARLAMENT .................................................................................... 14

PRVI GRAANSKI RAT ............................................................................................... 15

DRUGI GRAANSKI RAT ........................................................................................... 17

ZAKLJUAK .............................................................................................................................. 19

LITERATURA ............................................................................................................................ 20

UVOD

2
 Cijelo 17. st., tako i njegova prva polovina, to je i tema eseja, predstavlja jedan od
najturbulentnijih perioda u engleskoj historiji. Dinastija Tjudora, koja je vladala u Engleskoj
tokom 16. st. se dovela u sitaciju da njen posljednji lan nije imao direktnih potomaka. U takvoj
situaciji se moralo nai kompromisno rjeenje.

Deavanja u Engleskoj sredinom XVII. stoljea, meu kojima su Puritanska revolucija,

Engleska revolucija, Graanski ratovi, Interregnum, Engleski vjerski ratovi, Ratovi triju
kraljevstava predstavljaju, ako ne kulminaciju, onda vjerojatno najkritiniji momenat u razvoju
parlamentarne vlasti, koji je zapoet jo u engleskom srednjem vijeku stavljanjem kraljevskog
peata na Veliku povelju sloboda (Magna Carta Libertatum) 1215. godine.

Pri izboru nasljednika Henrija VIII. parlament je dao prednost vanbranoj Henrijevoj
keri, protestankinji Elizabeti, pred zakonitom potomkinjom, katolkinjom Marijom Tudor. To e
pravo izbora, nakon Elizabetine smrti, parlament iskoristiti pozivajui dinastiju Stjuart iz kotske
da zasjedne na englesko prijestolje i tad e se putevi dvaju glavnih faktora engleske
dravnopravne jednione (crown in the parliament) poeti razdvajati.

Cilj rada je, kao to je ve istaknuto gore u tekstu, prikazati tok i razvoj engleske historije
u prvoj polovini 17. st. Taj period je bio tako bogat historijskim deavanjima da tip naunog rada
kao to je esej, ne prua dovoljno prostora da se obuhvate svi historijski imbenici, od dogaaja
do linosti.

Meutim, pokuat emo dati kratak osvrt na ovaj dio engleske historije, i pokuati
kvalitetno prikazati, na osnovu izvora, ta je dovelo do turbulencija koja su nastale u ovom
periodu, kao i to ta su one prouzrokovale. Dakle analizirat emo uzroke i posljedice.

DEJMS I. (1603. 1625.)

3
 RANI IVOT I STUPANJE NA PRIJESTO

Dejms je bio jedino dijete Marije od kotske, i njenog drugog mua Henrija Stjuarta.
Oboje, Marija i Henri su bili praunuci Henrija VII preko Margaret Tjudor, starije sestre Henrija
VIII.1 Dejms je roen 19. juna 1566. godine u edinburkom dvorcu. Bio je krten kao Charles
James 17. decembra 1566. godine, po katolikoj ceremoniji odranoj u Stirling dvorcu (Stirling
Castle).

Dejms biva krunisan kao "Kralj kota" u dobi od 13 mjeseci u crkvi Stirling dvorca, od
strane Adama Botvela, biskupa od Orknija 29. jula 1567. godine. Kraljica Elizabeta je bila
neudata i nije imala djece, samim tim ni nasljednika, te se tako Dejms inio najvjerovatnijim
nasljednikom. On je oenio etrnaestogodinju Anu od Danske, mlau kerku protestantskog
kralja Danske i Norveke Frederika II. Vjenani su formalno u Biskupskoj Palati u Oslu 23.
novembra, te su se vratili u kotsku 1. maja. 1590. godine.

Od 1601. godine, posljednjih godina Elizabetine vladavine, odreeni engleski politiari,

prvenstveno njen premijer Sir Robert Cecil, odravao je tajne kontakte sa Dejmsom s ciljem da
ga pripremi za lagano preuzimanje prijestolja. Elizabeta je umrla u ranim satima 24. marta 1603.
godine, i Dejms je proglaen kraljem u Londonu odmah sljedeeg dana.2

Dejms je prvo odsjeo u Cecilovoj kui, da bi stigao u London nakon Elizabetine

sahrane. Njegovi novi podanici su pohrlili na ulice da ga vide, zadovoljni najvie to je
preuzimanje prijestolja prolo bez nereda.

U London je uao s puno pompe 5. maja, a krunidba je odrana 25. jula. Njegovo
stupanje na prijesto je ujedinilo dvije krune i eliminisalo granicu. 3 Monopoli i oporezivanje su
utjecali na raspoloenje stanovnitva, a trokovi rata u Irskoj (1594 - 1603) postali su teko

1 William Grimshaw, History of England, from the First Invasion by Julius Caesar to the Accession of
Victoria, Grigg, Elliot & Co., Philadelphia, 1847, 127.

2 Leopold Von Ranke, A History of England Principally in the Seventeenth Century - Volume 1,
Clarendon Press, London, 1875, 382.

3 Keith Feiling, History of England- from the coming of the English to1918, Macmillan, London, 1950,
441.

4
breme koje je vlada nosila. Do vremena kada je on postao engleski kralj, sama Engleska je bila u
dugovima od 400.000 .

RANA VLADAVINA I ODNOS SA PARLAMENTOM

Glavno obiljeje njegove vladavine je teka kriza velikog dijela engleskog drutva, koja
je svoje prve znakove poela ispoljavati pred kraj Elizabetine vladavine. Jednostavno je bilo
dolo vrijeme da se svedu rauni i da se plati cijena procvata iz 16. st. Unato lakoi njegovog
ustolienja i toploj dobrodolici, Dejms je preivio dvije zavjere u prvoj godini vladavine, By
Plot i Main Plot, koje su dovele do hapenja, izmeu ostalih, Lorda Kobama i Sir Valtera Relija.
U prvim godinama njegove vladavine, vladom je velikim dijelom mudro upravljao Robert Cecil,
grof od Salisburyja, a kasnije i mnogi drugi. To je dovelo, s druge strane, do toga da se Dejms
mogao fokusirati na vee probleme, kao to je plan za vru uniju izmeu Engleske i kotske te
neka pitanja vanjske politike. Takoer se mogao posvetiti svojim strastima, u prvom redu lovu.

Dejms je imao ambicije da izgradi personalnu uniju dviju kruna kotske i Engleske i
tako stvori unitarnu dravu kojim bi vladao jedan monarh, jedan parlament i jedan zakon.
Meutim taj je plan naiao na jaku opoziciju na obje strane. U svom govoru engleskom
parlamentu govorio je: "Zar nas On nije sve stvorio na jednom otoku? Priroda otoka je sama po
sebi nedjeljiva." Meutim, aprila 1604. godine, na temelju legalnih zakona, njegov zahtjev za
titulom "Kralja Velike Britanije" je odbijen. I pored svega on je ipak u oktobru 1604. godine,
uzeo titulu "Kralja Velike Britanije", jednom proklamacijom, iako je mu je Sir Frensis Bejkon
rekao da je ne moe koristiti u formi bilo kojeg pravnog postupka ili instrumenta.4

U Engleskoj suverenost ve tada nije bila ni u jednom odreenom ivom organu, ve u

njihovoj sintezi koja se zove drava. Dejms I je uskoro osjetio da se u zemlji bez vojske i bez
plaenog inovnitva u pokrajini ne moe raunati na suverenost. Smatrao je sa treba poeti od
unutarnjeg sreivanja, a za to mu treba vanjski mir.

U vanjskoj politici Dejms je imao velikog uspjeha. Zakljuio je mir sa panijom

Londonskim sporazumom 1604. godine. On je na borbu Nizozemaca sa panijom, koja je
prethodno imala podrku kraljice Elizabete, gledao kao na pobunu protiv legitimne vlasti
4 Ranke, A History of England Principally, 442.

5
panskog kralja, a nipoto kao vid borbe protestantske brae protiv neprijateljskih katolika. Svi
ti dogaaji su sve vie produbljivali jaz izmeu nieg plemstva (gentry) u Donjem domu
parlamenta i kralja. Rat sa panijom je ponajvie bio koristan jer je donosio ratni plijen. S novim
stanjem stvari, bez rata i s nesklonim parlamentom, Dejms ni u kom sluaju nije mogao raunati
da e mu nova davanja biti odobrena, te je svoju blagajnu pokuavao popuniti na razne naine
(purveyance i wardship), koji su vrlo esto omoguivali korupciju kraljevih slubenika i koja
poprilino iritiraju parlament.

Iako su za Elizabetine vladavine bili doneseni izvjesni zakoni koji su katolike obavezivali
na uestvovanje u anglikanskim obredima, i za odbijanje predviali kazne, formirani Sud
Visokog Povjerenstva, s osnovnim ciljem, odravanjem ideoloke istoe nije bio previe
djelotvoran. Pored svega, bila je prisutna neka vrsta preutne trpeljivosti. Dejms je odmah
potaknuo djelovanje tog suda i pridobio osoblje dravne crkve, kome su vie smetale
protestantske liberalne i demokratske sekte nego katolici.

U noi izmeu 4 i 5 novembra 1605. godine, noi dravnog otvaranja druge sesije
engleskog parlamenta, uhvaen je katolik Guido Favkes u podrumima zgrade parlamenta. 5
Uhvaen je namjeri paljenja gomile drveta u blizini 36 sanduka baruta, kojima je planirao
raznijeti zgradu Parlamenta i tako izvriti viestruko politiko ubistvo. Za otkrivenu zavjeru se
vrlo brzo proulo, te se 5. novembar i danas slavi kao dan uspomene na otkrivenu zavjeru -
Gunpowder Plot. Fawkes i ostali umijeani u zavjeru su bili smaknuti.6

Odnos kralja i parlamenta nakon Gunpowder Plot-a bio je poprilino atipian. Na

sjednici odranoj 1604. godine su oblikovani stavovi obje strane za ostatak vladavine, tako da su
poetne tekoe vie plod meusobnog nerazumijevanja nego nekog konkretnog neprijateljstva.
Meutim, 7. jula 1604. godine Dejms je ljutito odgodio zasjedanje parlamenta do daljnjeg,
nakon to nije uspio u pokuaju dobijanja podrke u vezi nekih finansijskih poticaja.

5 Isto, 411.

6 John Richard Green, A Short History of the English People Volume 3, Southampton Street Strand
W.C., London, 1892, 987.

6
 Zbog svoje ekonomske politike Dejms je doao u sukob sa mnogim utjecajnim
graanima. Doveo je do toga da je raspoloenje prema njemu bilo ne ba blagonaklono. Teret je
obaveza rasporedio na poslovne ljude i konstantno ga poveavao. Budui da su potraivanja
dravne uprave paralelno rasle s porastom aparata, tako su rasle i potrebe za veim prihodima
dravne blagajne, koja je svakako bila nedovoljna da podmiri sve vee trokove.

Kako se Dejmsovo kraljevanje nastavilo, njegova je vlada bila suoena sa rastuim

finansijskim pritiskom, inflacijom, ali i Dejmsovom linom rasipnou i monetarnom
inkompetencijom. Februara 1610. godine, grof od Salisburyja Robert Cecil je predloio emu,
poznatiju kao Veliki ugovor, po kojoj bi parlament, u zamjenu za deset kraljevskih koncesija,
odobrio ukupnu sumu od 600.000 , u cilju otplaivanja kraljevih dugova, s dodatnom
godinjom sumom od 200.000 .7 Pregovori su postali toliko dugotrajni da je na koncu Dejms
izgubio strpljenje i otpustio parlament 31. decembra 1610. Godine. U vezi sklapanja tog ugovora
su bile suzdrane obje strane, parlament i kralj, svaka iz svojih interesa. Kralj je lino smatrao da
mu je ispod asti cjenkati se s parlamentom oko prava, za koja je smatrao da mu pripadaju
bojom voljom, dok je parlamentu, s druge strane bilo najmanje u interesu da se kralj finansijski
osamostali. Poslije propalog pokuaja sklapanja Velikog ugovora, kralj je raspustio parlament i
vladao samostalno, ne sazivajui ga narednih 11 godina (1610. 1621.) Iznimka je bila
napravljena jedino 1614. godine, kada je sazvan tzv. krnji parlament - Addled parliament, te
je radio samo 9 sedmica.

Najotriji protivnik Dejmsovog apsolutizma je Dejms Kok, koji smatra da je Parlament

izvor zakona i da sudovi moraju biti nezavisni od kraljevske vlasti. Sukob izmedu Demsa i
parlamenta je i izraz svijesti, snage i uticaja Donjeg doma, s jedne, i linosti vladara s druge
strane. Parlament zauzima agresivan stav bez presedana.8

Za to su se vrijeme na dvoru vodile politike borbe izmeu razliitih skupina njegovih

dvorjana, od kojih su najpoznatije bile one pod vodstvom porodica Hauard i Pembruk. Do
ponovnog saziva parlamenta 1621. godine, odnosi izmeu kralja i sve monijeg trgovakog

7 Ranke, A History of England Principally, 438.

8 Dragoljub ivojinovi, Uspon Evrope: 1450-1789, Matica Srpska, Novi Sad, 1989, 273.

7
sredita - londonskog Cityja - bit e narueni novim pokuajem da se podjelom monopola napuni
kraljevska riznica i aferom Cockayne, koja je imala velik publicitet i negativan uinak na
englesku trgovinu.9

ODNOS SA CRKVOM

Nakon Gunpowder Plot-a, Dejms I. je preduzeo otre mjere za stjecanje kontrole nad
engleskim katolicima. Maja 1606. godine, parlament je usvojio Papski rekuzantski akt, prema
kojem je mogao od svakog katolika traiti zakletvu na vjernost po kojoj bi negirao papin
autoritet nad kraljem. Rekuzant je bio onaj koji je od kraja 16. do poetka 18. st. u Engleskoj
odbijao ii na bogosluja Anglikanske crkve to je tada po zakonu bilo obvezatno (uglavnom jer
su bili katolici). Dejms je bio poprilino solidaran i blag prema katolicima koji su poloili
zakletvu na vjernost (Oath of Allegiance), takoer je iroko tolerisao kripto-katolike. Henri
Hauard je, primjerice, bio kripto-katolik, koji je ponovo primljen u rimokatoliku crkvu
posljednjim danima ivota. Prilikom zasjedanja na engleski tron, Dejms je, smatrajui da e mu
trebati podrka katolika u Engleskoj, je zatitio Henrija Persija, devetog grofa od
Northumberlanda, istaknutog simpatizera stare vjere, kojem je garantovao linu i imovinsku
sigurnost.

Ali ono ega se Dejms vie bojao od katolika bili su puritanci, koji su, ugledajui se na
kotsku crkvu, eljeli ukinuti hijerarhiju anglikanske crkve. Millenary peticija (Millenary
Petition) je bila lista zahtjeva upuenih Dejmsu od strane Puritanaca, ba onda kada je on bio na
putu za London gdje trebao primiti krunu.10 Tvrdilo se, iako nikad nije bilo dokazano, da je
sadravala preko 1000 potpisa puritanskih ministara. Ovaj paljivo sroen dokument izraava
puritansko gaenje prema tadanjem stanju anglikanske crkve, iako su uzeli u obzir Dejmsove

9 Zrinka ErentSunko, Vladimir Raduli, Engleska puritanska revolucija u XVII. st. kao
odgovor na samovolju kralja i protektorat kao most od monarhije k monarhiji, Zagrebaka
pravna revija, Br.1 2012, Zagreb, 2012, 14.

10 Green, A Short History, 973.

8
vjerske stavove kao i njegovo raspoloenje za dijalog, kako on sam govori u djelu Basilikon
Doron.

Anglikanska crkva je bila episkopalna crkva s vrstom hijerarhijom u kojoj se kler i dalje
finansirao na raun vjernika, dok se crkveni interijer u nekim dijelovima zemlje nije uopte
razlikovao od onog u katolikim crkvama. Dio protestantskih vjernika koji je traio da se
promjene do kraja provedu i da se u "izabranoj zemlji" Engleskoj ponovno podignu zidine
Jerusalema skupno se naziva puritancima, te tako povijest puritanstva poinje kao pokret u onom
trenutku kad se pojavljuje nunost privoenja postupka promjene kraju.11

Puritanci su esto, zbog svojih zadrtih stavova, morali bjeati u prekomorske zemlje. U
Engleskoj je, dodue, za vrijeme vladavine kraljice Elizabete odnos prema njima bio je dosta
blag, meutim Dejms I. je bio dosta stroi. 12 Svojim djelovanjem i agitovanjem na svim
stranama, stvorili u javnom mnijenju bazu za stvaranje ideje o izbacivanju "krune" iz
"parlamenta". Meutim kad na englesko prijestolje zasjedne dinastija Stjuart, fascinirana
evropskim kontinentalnim monarhijama, neminovno e doi do sukoba miljenja i interesa te
graanskog rata.

Veliki dio Puritanaca, ne samo da nije bjeao iz Engleske, nego je ostao u sklopu
Anglikanske crkve, te je na takav nain elio uticati na promjene u engleskom drutvu. A samo
Englesko drutvo je bilo takvo da su religiozna pitanja bila neraskidivo vezana sa onim
svjetovnim. Crkva se nikako nije mogla razgraniiti od drave i javnog ivota. Reformacija koja
se javila u Engleskoj, nije bila iskljuivo vjersko pitanje, nego i jedna vrsta politikog otpora
tadanjim kontinentalnim super silama paniji i Francuskoj, koje su se borile za primat u
katolikom svijetu. Upravo je iz tih razloga Anglikanska crkva imala podrku irih slojeva
stanovnitva, pa su katolici uistinu postali zanemariva drutvena grupa. Meutim, ustrojstvo i
unutranja hijerarhija Anglikanske crkve je bilo neto u vezi ega nije postojao stoprocentni
konsenzus. Onaj puritanskiji dio Anglikanske crkve smatrao je da reformacija nije ni blizu
privedena kraju i dovrena na nain na koji su oni smatrali da je pravilan. U vrijeme vladavine
Dejmsa I. puritanski zahtjevi su bili sve vie glasniji, a kralj ih nije mogao zanemariti, jer oni ni
11 ErentSunko, Raduli, Engleska puritanska revolucija, 15.

12 Green, A Short History, 937.

9
blizu nisu bili politiki autsajderi kao to je to bila katolika stranka. Posljedica takvog stanja
jeste konferencija u Hampton Court-u 1604. godine. Plan je bio da to bude neka vrsta mirovne
konferencije izmeu anglikanskih biskupa i puritanskih vjernika, kojom bi predsjedao kralj, ali
ve prije poetka konferencije Dejms se osjetio ugroenim puritanskim zahtjevima. Glavni, od
tih zahtjeva, bio je da se ukine zvanje episkopa. Uvidio je da bi nestankom biskupa od kojih ima
podrku, njegov poloaj dravnog suverena bio poprilino poljuljan, pa na konferenciji u
Hampton Courtu nijedan puritanski zahtjev nije bio prihvaen. U svom govoru pred episkopima
Dejms je rekao da ako ne bude episkopa, nee biti ni kralja!.

Jedina pozitivna strana konferencije u Hampton Court-u bila je to je donesena odluka da

se sastavi autorizovana verzija svetog pisma, koja je objavljena 1611. godine. i smatrana je
remek-djelom jakobinske proze. Zbog potreba sastavljanja ove verzije svetog pisma angaovan
je veliki odbor sastavljen od velikog broja teologa i uenjaka. 13 Znaajna je takoer i zbog
injenice to je jezik ove autorizovane verzije postao temeljem knievnog jezika. Ovaj prijevod
svetog pisma je i danas u velikoj upotrebi.

Ali, zanimljivo je istai da i, nakon Hampton Court-a, a tokom vladavine Dejmsa I., u
ono vrijeme u koje je na elu Crkve bio nadbiskup Abbott, puritanci nisu imali opstrukcija
prilikom praktikovanja vjere na nain na koji su oni smatrali da je ispravan. Problemi su nastali
onda kada je nadbiskupom postao Viljem Laud, koga je Dejms I. sve do konca svoje vladavine
odbijao imenovati nadbiskupom, to e to ovaj postati tek za vrijeme vladavine Dejmsovog sina
i nasljednika na kraljevom prijestolju arlsa I. Laud je bio pripadnik arministike struje
engleskih protestanata - za razliku od puritanaca, koji su bili kalvinisti - i nakon njegova izbora
svi su anglikanski biskupi bili birani iz arministikog kruga bliskog Laudu. 14 Reforme koje je
Laud provodio bile su usmjerene na povratak misne ceremonije i oltara u crkve te na poveanje
crkvenog utjecaja u drutveno-politikom ivotu Engleske. Sve je to odgovaralo buduem kralju
arlsu I. jer je jedino preko takve organizacije njegov utjecaj mogao doprijeti do svih dijelova

13 Admiral Paschal Stone, A History of England, Thompson, Brown and Company, Boston, 1883, 124.

14 ErentSunko, Raduli, Engleska puritanska revolucija, 16,

10
kraljevstva, a uz to je bila rije o organizaciji koja je nedjeljom propovijedala o kraljevu Bojem
poslanju na Zemlji.15

U dobi od 59 godina, Dejms I. je patio od artritisa, kostobolje i kamena u bubrezima.

Takoer je izgubio svoje zube i bio je jako sklon alkoholu. Umro je u Teobaldovoj palai
(Theobalds Palace) 27. marta 1625. godine, zbog jakog napada dizenterije. Sahrana je odrana 7.
maja, a ukopan je u dvoritu crkve Westminster Abbey.16 Kao osoba, kako izvori tvrde, Dejms je
bio visok i nije da ga je krasila neka naoitost. Pored svega toga bio je jako lo jaha. Njegovi
podanici i nisu imali nekog prevelikog potovanja prema njemu. Bio je pun poroka, od kojih je
najvei alkoholizam, ak postoje neki navodi koji govore o njegovim homoseksualnim
sklonostima.17 Naslijedio ga je sin arls, koji je postao drugi kralj iz dinastije Stjuart kao arls I.

ARLS I. (1625. 1649.)

Poetak vladavine arlsa I. su bili obiljeeni nizom nepopularnih i po dravu

katastrofalnih poteza i na vanjskom i unutranjem planu. To je na koncu dovelo da odnosi s
parlamentom padnu na najnie grane. arls i Bakingem su smiljali razne naine kako ugroziti
uzlet Habsburgovaca u Tridesetogodinjem ratu. Prvi im je potez bila vojna ekspedicija na Kadiz,
pansku luku u kojoj su pristajali brodovi iz Novog svijeta. Skupivi neto novca to je mogao,
poslao je veliku flotu i vojsku pod komandom Sir Edvarda Cecila. Brodovi su ovdje pristajali
jednom godinje i donosili velike koliine srebra i zlata iz rudnika June Amerike.18

arls I. je htio tim novcem finansirati budue akcije protiv panije, meutim, taj pohod
koji se desio 1625. godine, pokazao se kao jedna od najveih katastrofa engleske vojske u

15 Isto.

16 Grimshaw, History of England, 132.

17 Stone, A History of England, 127.

18 Samuel R. Gardiner, The History of Nations England, Volume 9, The H.W. Snow and Son Company,
Chicago, 1910, 321.

11
historiji. arls I. je nakon toga sazvao parlament, koji je odbio da dadne novu tranu novane
pomoi, nego je, naprotiv, okrivio Bakingema kao najveeg krivca zbog katastrofe kod Kadiza.
Kralj, kao i njegov otac ranije, rasputa parlament.

Neposredno nakon toga dolazi do krize u odnosima s Francuskom, paralelno s

meusobnom krizom u branim odnosima sa svojom enom Marijom Henriettom, francuskom
princezom.

arls I. i Bakingem su sada imali na umu desant na ostrvo Re u neposrednoj blizini

francuske obale. Cilj desanta je bio proboj i prekid opsade tvrave La Roel, u kojoj su bili
utvreni hugenoti.19 Meutim i ova avantura iz 1627. godine je zavrena na katastrofalan nain,
bez obzira na prethodne bolje pripreme. Sve je to dovelu na koncu do toga da Bakingem postane
najantipatiniji ovjek u cijeloj Engleskoj. Veliki broj izgubljenih ivota, stvorio je kod najniih
slojeva osjeanje prezira prema njemu. Vii slojevi (nie plemsto i trgovci) su ga svakako i ranije
mrzili zbog naina na koji je razrezivao i prikupljao poreze. Bili su brojni zahtjevi za smjenom
(impeachment), i vjerovatno bi bio smijenjen, da ga nije ubio 1628. godine jedan od bivih
saboraca.

Smrt Bakingema, kojeg je arls I. smatrao za savjetnika i prijatelja, doveli su do toga da

e arls ubudue sve vie biti pod utjecajem supruge katolkinje i njenog uskog kruga ljudi na
dvoru. Parlament je, kao reakciju na sve uestalije krenje zakona od strane kralja, sastavio
peticiju o pravima, za koju je Don Pim, istaknuo da samo potrauje ono to je parlamentu
zajameno od davnine. Budui Pimovi zahtjevi e biti daleko radikalniji.

Peticija biva potpisana od strane kralja, te tako automatski postaje dijelom engleskog
pravnog sistema, iako je to po svojoj sadrini bila i otprije. Peticija je imala jedanaest odredaba,
od ega je deseta objedinila prvih devet, a posljednja se odnosi na obvezu kralja da poniti
djelovanje prije donesenih odluka i presuda te pozove sve slubenike i ministre da potuju pravo
i zakone.20

19 Isto, 322.

20 ErentSunko, Raduli, Engleska puritanska revolucija, 18.

12
 Prva i druga odredba zabranjuju kralju da mimo odobrenja parlamenta namee i ubire
namete i poreze. Trea odredba, odnosno lan, vri pozivanje na Magna Carta Libertatem, po
ijim odredbama nijedan ovjek ne moe biti uhapen ili zatvoren bez prethodnog procesuiranja i
presude koju je donosio sud jednakih. etvrta i peta odredba su usko vezane za treu i odnose se
na zakoniti postupak i nemogunost pritvaranja bez naloga za hapenje. esta odredba propisuje
da vojska ne moe biti smjetena kod privatnih lica i graana. Sedmi i osmi lan proglaavaju
Veliku povelju jedinim pravnim i legitimnim izvorem na osnovu kojega se moe donijeti smrtna
presuda. Na Veliku povelju se generalno moe gledati kao i na jedan oajniki potez parlamenta,
jer je s jedne strane njenim prihvatanjem i potpisivanjem otvorena mogunost da parlament
odobri prikupljanje poreza bez kojih kralj nije mogao nastaviti rat. Odmah poslije to je kralj
potpisao peticiju, parlament je izglasao nova finansijska sredstva za rat sa panijom. Meutim,
dvije stvari su jo uvijek tjerale parlament na oprez. To je bilo kraljevo favorizovanje
arministike struje u Crkvi a ne kalvinistike i ubiranje tonae. Grupa parlamentarnih zastupnika
na elu sa Eliotom sastavila je tri rezolucije, za koje je i veina zastupnika u parlamentu smatrala
da su preradikalne. Sve to je rezultiralo time da kralj, nakon tih triju rezolucija, 30. marta 1629.
godine raspusti parlament, zatvori Eliota i njegove istomiljenike, te zapone samostalnu
vladavinu od 11 godina, potpuno apsolutistikog tipa. Stoga se moe zakljuiti da kraljevo
potpisivanje peticije nije bilo iskreno ni jednog momenta. On je to samo iskoristio da uvrsti svoj
poloaj, kako na unutranjem tako i na vanjskom planu. 1630. godine je zakljuio mir s
Francuskom, a 1631. godine sa panijom, to je bilo okarakterisano kao podvlaivanje
katolikim interesima. Mnogi su smatrali da je to zbog uticaja njegove ene, francuske princeze,
na njega. Budui da parlament nije bio sazivan, morao je svoju monetarnu politiku voditi bez
pomoi tog istog parlamenta. Razrezivanje nekih, ve odavno zaboravljenih poreza, kao to su
forest fines ili distraint of knighthood, zgroavali su narod. Najomraeniji je bio ship money, koji
je bio ubiran i bez obzira na injenicu da nije bilo ratno stanje.

Tenje za crkvenim ustrojem pripadnika arministike struje u Anglikanskoj crkvi, su

ostale protestante previe podsjeale na rimokatoliku crkvu. Nadbiskupa umjerenog u svom
djelovanju, Abbotta, zamijenio je 1633. godine Viljem Laud. Njegove e crkvene reforme i

13
nefleksibilnost u njihovoj provedbi, do kralja razdraiti sve druge protestantske sljedbe, a prvi e
se pobuniti kotski prezbiterijanci.21

Upravo zbog njihovog nezadovoljstva i prijetnje koju su predstavljali, kralj je morao

prekinuti jedanaestogodinju linu vladavinu, jer mu je novac, koji mu je bio neophodan za
odbranu, mogao omoguiti samo parlament. Na koncu e se ispostaviti da su to bili prvi znaci
njegovog kraja, kako vladarskog tako i linog.

KRATKI I DUGI PARLAMENT

arls I. je u aprilu 1640. godine bio primoran sazvati parlament kako bi dobio novac koji
je, njemu uistinu, bio potreban za borbu protiv nezadovoljnih i nadiruih kota. Voa parlamenta
Don Pim u svom govoru, odranom 17. aprila iznio sporna pitanja, te traio da se distancira i
odrekne Lauda i one grupe katolika, okupljenih i predvoenih njegovom enom. Iako je Pim
ostavio snaan dojam, kralj nije mogao pristati na te zahtjeve, te je nakon samo tri sedmice
ponovo raspustio parlament u maju 1640. godine, ime je dodatno pogoralo stanje i loe uticalo
na raspoloenje prema njemu. 3 mjeseca kasnije. Njihovo teritorijalno napredovanje je
zaustavljeno Riponskim sporazumom, koji je bio novo ponienje za arlsa I. Strafford mu je

21 Isto, 19.

14
savjetovao da sazove parlament i ako mu ne odobri sredstva, da ga na to prisili vojskom iz Irske.
S obzirom na to da je sad trebao novac kako bi platio kotima da ne napreduju dalje, kralj je
morao sazvati parlament 3. novembra 1640. godine. Parlament je nakon 11 godina bio sazvan,
kao sluaj krajnje nude.22 Bio je to kraj njegove samovolje, a poetak Dugog parlamenta, koji e
zasjedati sve do 1653. godine.23

Glavni cilj parlamenta je bio ponovna gradnja povjerenja i odnosa izmeu kralja i
parlamenta, dakle uspostavljanje ravnotee. Niem plemstvu je najmanje bilo u cilju da ratuje
protiv kralja, ili npr. njegovo pogubljenje. Dugi Parlament je izrodio jednu revolucionarnu mjeru,
Sveanu obavezu - Triennial Act 1638. godine, koju je potpisala veina zemljoposjednika,
pripadnika klera, pravnika, gradskih prvaka, pa ak i mnogo obinog svijeta. 24 Tim se aktom
utvruje da se novi parlament mora sazvati u roku od 3 godine nakon rasputanja prethodnog.

No sada niko nije bio siguran da kralj vojsku, umjesto na Irce, nee usmjeriti na svoje
protivnike iz redova parlamenta. U vezi s tim pitanjem povjerenje izmeu dviju strana potpuno je
nestalo i kralj je, pod utjecajem ekstremista na dvoru, 5. januara 1642. skupio tristo vojnika i
lino doao u parlament uhapsiti petoricu zastupnika. Nita nije moglo da bude bolja
demonstracija kraljevih loih namjera i nenadlenosti.25 Takav in zgrozio je sve zastupnike
Donjeg doma i kralj se vie nije osjeao sigurnim u Londonu pa je otiao u Oxford.

PRVI GRAANSKI RAT

Svaka od sukobljenih strana u Prvom graanskom ratu (1642. - 1646.) imala je svoje
vojne zastupnike, svoje centre i podruja koja su ih podupirala. Nakon 4 godine, rat e iznjedriti
parlament kao pobjednika. Kraljevom gubitku najvie je doprinijelo to to je na njegovoj strani
bio dosta siromaniji sjever i zapad. Dok je parlament na svojoj strani imao ekonomski

22 Grimshaw, History of England, 141.

23 ErentSunko, Raduli, Engleska puritanska revolucija, 19.

24 Donald H. Penington, Evropa u sedamnaestom veku, Clio, Beograd, 2002, 524.

25 Isto, 527.

15
nemjerljivo razvijeniji istok i jug i nadmoni londonski City. Takoer velika prednost parlamenta
je bila ta da je flota bila na njihovoj strani.26 Grube podjele na vie rojalistiki sjeverozapad i vie
parlamentaristiki jugoistok, ili na seosko i gradsko, odnose se na veoma sloena lokalna, lina i
uzgredna previranja.27

Ratne operacije su poele tako t je kralj u jesen 1642. godine krenuo s vojskom prema
Londonu s 10.000 vojnika. Vojsku parlamenta je predvodio grof Eseks. Dvije vojske su se
sukobile kod Edhila. 23. oktobra 1642. Godine, kraljev neak, Elizabetin sin, princ Rupert
komandovao je njegovom konjicom.28 Sama bitka je bila dosta izjednaena i neodluna, a i arls
I. je propustio mogunost brzog djelovanja i relativno lakog ulaza u London, te umjesto tu skree
ka Oksfordu. Sljedee godine, arls I. je planirao novi pohod, ali je i on strateki propao. Tada se
ve u borbama protiv kraljevih snaga vojvode od Njukastla iskazala konjica pod vodstvom
Olivera Kromvela. Parlament se uspio odbraniti u prvoj bici kod Njuburija 20. septembra 1643.
godine i od tog momenta kralj polako gubi inicijativu.

Usljed dogaaja koji nisu ili njemu u korist, arls I. je sklopio s Ircima primirje, kako bi
njihove snage mogao upotrijebiti u borbama protiv parlamenta. Parlament je s druge strane uao
u savez sa kotima, koji su ojaali prezbiterijanski parlament. I taj savez, koji je realizovan u
januaru 1644. godine bio je posljednji korak ka pobjedi parlamentarnih snaga. Najvea zasluga
za to je pripala Pimu, koji je umro u decembru 1643. godine. Ulaz kotskih snaga u rat je
promijenio odnos snaga na terenu, te je ta borba doivjela svoju kulminaciju u bici kod Marston
Mura u julu 1644. godine, najveom bitkom koja je ikada voena na engleskom tlu. 29 Tada se
pokazalo da se parlamentarna konjica moe nositi sa rojalistikom konjicom voenom princom
Rupertom. Kraljeve snage su bile poraene, a kralj ipak nije bio potpuno pobijeen iako je
izgubio sjever. Tada na scenu stupa Oliver Kromvel. On je smatrao da je neodlunou i

26 Feiling, History of England, 476.

27 Penington, Evropa u sedamnaestom veku, 528.

28 Gardiner, The History of Nations, 344.

29 Stone, A History of England, 135.

16
oklijevanjem grofa Eseksa i Manestera u bici kod Njuburija, prokockana savrena prilka da se
rat okona, te je uvjerio parlament da su u samoj vojsci nune odreene promjene. Najvei dio
reorganizacije je povjeren Oliveru Kromvelu. On je sam bio ubijeeni puritanac i oduevljeni
borac za stvar parlamenta. 1645. godine mu je povjeren zadatak da reorganizuje i uvrsti
armiju.30 Tako je stvorena nova, drukija vojska New Model Army. Novi komandant vojske je
postao Feirfeks, dok je Kromvel s druge strane postao zapovjednik cijele konjice. Usljed
nepostojanja stalne i profesionalne vojske, iroko je bilo rasprostranjeno dezerterstvo. Vojnici
koji su regrutovani, nisu bili oduevljeni injenicom da moraju, zbog potreba rata, ii daleko od
doma i porodice. Kromvel je uvidio da bi to moglo produiti rat u nedogled pa je zapoeo
ozbiljnu reorganizaciju vojske. Tako je cjelokupna vojska ureena i ustrojena po uzoru na
Kromvelovu konjicu - ironside. Ljudi su bili oduevljeni injenicom, a to je i dovelo da
reorganizacija proe bezbolnije, to Kromvel nije davao unaprijeena na temelju porijekla, nego
prema linim zaslugama u borbi. Ovaj izuzetni ovjek je bio roen u Huntingdonu, u
respektabilnoj, plemikoj porodici. Njegova se majka djevojaki prezivala Stjuart i vjerovalo se
da je u srodstvu s porodicom na tronu. 31 Vrlo brzo se dolo do stanja na terenu u kojem je veina
oficira u Vojsci novog tipa bila iz redova srednjeg sloja - trgovaca, to je bilo neshvatljivo
tadanjim konzervativnim slojevima u redovima obje strane.

U bici kod Nasebija u junu 1645. godine Kromvelovi gvozdeni ironsides, su pokazali
veu disciplinu od cavaliers princa Ruperta te su rojalisti doivjeli konaan udarac.
Kromvelovim gvozdenim je udarnu snagu davao njihov vrst moral.32 Kralj se predao kotima u
maju 1646. godine. Oksford je pao u junu 1646. godine, a koti su predali kralja parlamentu ve
poetkom 1647. godine. koti su pristali na sumu od 400.000 , u zamjenu za izruenje kralja.33

30 Ivanka ukovi Kovaevi, Istorija Engleske, Privredni Pregled, Beograd, 1971, 87.

31 Grimshaw, History of England, 144.

32 ukovi Kovaevi, Istorija Engleske, 87.

33 Green, A Short History, 1187.

17
 DRUGI GRAANSKI RAT

Nakon poraza rojalistikih snaga podijeljene grupe u parlamentu sloile su se da u

dogovoru s kraljem treba nai rjeenje budueg dravnog ureenja. Svi su se bojali da rat ne
potraje predugo, da Engleska ne potone u haos, poput Njemake u Tridesetogodinjem ratu, to
bi imalo za posljedicu visoke poreze, daljnji prekid trgovine, nedjelotvornost sudstva i dr. Niko
od pripadnika nieg plemstva okupljenog u Donjem domu, nije u tom trenutku planirao ni
kraljevo ponienje a pogotovo pogubljenje. Parlament je bio za nagodbu s kraljem, a jednako
tako i vojska. Profesionalizovana vojska, u kojoj su prevladavali independenti, a oni su kralja
smatrali tiraninom, tj. diktatorom u dananjem smislu rijei,, nije se mogla samo tako raspustiti.
Svaki dogovor s kraljem vojska je nastojala omesti sve dok ne dobije zadovoljavajuu naknadu i
u tu je svrhu je osnovala svoje predstavniko tijelo Vojno vijee.
Kralj nije prihvatao mogunost bilo kakvog dogovora sa parlamentom, te je odabrao taktiku
odugovlaenja. Velika njegova utjeha su bile podjele meu pobjednicima. im se sa ratovanjem
prestalo, postala su otvorenija neprijateljstva izmeu mirotvoraca, koji su se sada pogreno
nazivali prezbiterijancima, i nezavisnih, rije koja je primjenjivana u neutvrenom
politikom smislu na one pobornike vojske koji su zahtijevali sporazum kojim bi veliki dio vlasti
bio dat pripadnicima drutvenih slojeva niih od bogatog graanskog neplemikog sloja u
grofovijama.34
Kad je vojska naslutila da bi mogao bit sklopljen savez izmeu kralja, kota i
prezbiterijanaca u parlamentu, Kromvel i njegov zet general Ajreton iznijeli su kralju osobno
Heads of Proposals, koji su za kralja bili povoljniji od prethodnih parlamentarnih ponuda
(doputali su, meu ostalim, i opstanak Anglikanske crkve), ali kralj arls I. nije se mogao
pomiriti s tim da je vojska jedina sila u Engleskoj koja svoje prijedloge moe nekom nametnuti.
Konani izgovor za vojnu okupaciju Londona 6. avgusta 1647. godine bili su nemiri podstaknuti
od strane prezbiterijanaca. Tako je stvorena klima za niz veih ili manjih ustanaka 1648. godine,
razliito motivisanih, koje objedinjuje naziv Drugi graanski rat. Za poetak kralj je pobjegao iz
vojnog zatoenitva i sklopio sporazum sa kotima u decembru 1647. Godine, te pozvao svoje
simpatizere na pobunu. Razumljivo je stoga da e vojska odustati od pregovora s kraljem i

34 Penington, Evropa u sedamnaestom veku, 529.

18
rjeenje mu pokuati nametnuti silom. Parlament i vojska nisu mogli imati jednako stajalite
prema kralju.
Vojska se pokazala kao prava revolucionarna snaga, tolerantna prema vjerskim
raznolikostima (zbog uticaja independenata) i pokretaica promjena. Bila je odluna da se arlsu
sudi, ali je znala da vojni sud nee moi pruiti legitimnost za kraljevo pogubljenje. To bi mogao
sud osnovan od strane parlamenta, u kojem su veina bili konzervativni, prezbiterijanski
zastupnici, nasuprot independentskoj manjini. Zato je 6. decembra 1648. godine pukovnik Tomas
Prajd oistio parlament od zastupnika za koje je vojska pretpostavljala da nee glasovati za
suenje kralju.
Tako je, kroz Pride's Purge, nastao Krnji parlament, The Rump, sastavljen od ezdesetak
zastupnika koji su bili voljni suditi kralju, ukljuujui i Kromvela. Suenje je trajalo pet dana,
poslije ega je objavljeno da se kralj arls I. osuuje na smrt zbog toga to je tiranin, izdajica,
ubica i neprijatelj naroda.35 Smrtna kazna trebala se izvriti odsijecanjem glave.36 Nalog za
izvrenje smrtne kazne potpisali su Don Bredo, Tomas Grej i Oliver Kromvel . Presuda je
izvrena 30. januara 1649. godine.
Kraljeva glava ipak nije bila izloena u skladu s obiajem. To e se, nakon Restauracije,
dogoditi s Kromvelom kao izdajicom koji je posmrtno pogubljen.
Formalno suenje i javno smaknue arlsa I. znaajno su se razlikovali od ubistava
srednjovjekovnih kraljeva. Engleska je proglaena republikom Commonwealthom, a Dom
lordova je ukinut.37

35 Ivanka ukovi Kovaevi, Istorija Engleske, Privredni pregled, Beograd, 1971, 87.

36 Green, A Short History, 1202.

37 Deremi Blek, Povijest Britanskih otoka, Grapa, Zagreb, 2004, 75.

19
 ZAKLJUAK

Dejms je bio kralj kotske kao Dejms VI od 24. jula 1567. godine i kralj Engleske i
Irske kao Dejms I od ujedinjenja engleske i kotske krune 24. marta 1603. godine, sve do
njegove smrti. Kraljevstva Engleske i kotske bile su individualno suverene drave, sa svojim
parlamentima, sudstvom i zakonima, samo je objema vladao Dejms I u vidu personalne unije.

etiri razliira regenta su vladala tokom njegove maloljetnosti. Regenstvo je zvanino

zavrilo 1578. godine, iako nije imao punu vlast nad vladom sve do 1583. godine. 1603. godine
je naslijedio posljednjeg vladara iz dinastije Tjudora, Elizabetu I., koja nije ostavila legalne
nasljednike. Nastavio je vladati u sve tri kraljevine (kotska, Irska, Engleska) kroz period od 22
godine, i taj je period poznat kao Jakobinska era, koja je trajala sve do njegove smrti 1625.
godine, kada je umro u 58 godini ivota. Bio je najvei zagovara engleskog i kotskog
zajednikog i jedinstvenog parlamenta. Tokom njegove vladavine zapoela je "Plantaa Ulstera"
i britanska kolonizacija Amerikog tla.

Ostvario je veinu svojih ciljeva kao kotski kralj, ali se suoio s velikim potekoama
tokom vladavine u Engleskoj. Tu se svakako misli na Gunpowder Plot iz 1605. godine i na
uestale konflikte sa engleskim parlamentom. Dejms lino je bio talentovani uenjak, autor
djela Demonologija (1597), Pravi zakon o slobodnoj monarhiji (1598) i Basilikon Doron
(Kraljevski dar, 1599). Pod njegovim pokroviteljstvom izvren je prijevod Biblije, koji je
nazvan nakon njega: Autorizovana verzija kralja Dejmsa. Od druge polovine 20 stoljea,
ugled Dejmsa I je bio revidiran od strane historiara, te je stvorena slika o njemu kao dosta
ozbiljnom monarhu.

arls I. se dalje udruivao s mnogim duhovnicima kao to je Riard Montagu i Viljem

Laud, kojeg je arls I. postavio za kanterberijskog nadbiskupa. Mnogi arlsovi podanici su
mislili da ovo Anglikansku crkvu dovodi preblizu rimokatolikoj crkvi. Njegova vjerska politika
je dovela do razvitka enormne antipatije od strane reformisanih grupa, u prvom redu Puritanaca.
Njegovi pokuaji nasilnih vjerskih reformi doveli su na koncu do poznatih Biskupskih ratova
(Bishops Wars), to je ojaalo poloaje kotskog i engleskog parlamenta, to je na koncu ubrzalo
arlsovu konanu propast.

20
 LITERATURA

Knjige:

1) Blek, Deremi: Povijest Britanskih otoka, Grapa, Zagreb, 2004.

2) ukovi Kovaevi, Ivanka: Istorija Engleske, Privredni Pregled, Beograd, 1971.
3) Feiling, Keith: History of England, From the Coming of the English to the 1918,
Macmillan, London, 1950.
4) Gardiner, Samuel R.: The History of Nations England, Volume 3, The H.W. Snowand
Son Company, Chicago, 1910.
5) Green, John Richard: A Short History of the English People, Volume 3, Southampton
Street Strand W.C., London, 1892.
6) Grimshaw, William: History of England From the First Invasion by Julius Caesar to the
Accession of Victoria, Grigg, Elliot & Co., Philadelphia, 1847.
7) Penington, Donald H.: Evropa u sedamnaestom veku, Clio, Beograd, 2002.
8) Ranke, Leopold Von: A History of England Principally in the Seventeenth Century,
Volume 1, Clarendon Press, London, 1875.
9) Stone, Admiral Paschal: A History of England, Thompson, Brown and Company, Boston,
1883.
10) ivojinovi, Dragoljub: Uspon Evrope: 1450 1789, Matica Srpska, Novi Sad, 1989.

lanci:

1) Erent-Sunko, Zrinka; Raduli, Vladimir: Engleska puritanska revolucija u XVII. st. kao
odgovor na samovolju kralja i protektorat kao most od monarhije k monarhiji,
Zagrebaka pravna revija, Br. I 2012, Zagreb, 2012.

21