TEORIJE O NASTANKU I SUTINI DRAVE (NAJVANIJA GLEDITA O DRAVI)

S pojavom i razvojem drave i prava javlja se i razvija misao o njima, javlja se dravnopravna misao.
Tako se na odreenom stepenu razvoja drutva zaela i razvijala nauka o dravi i pravu, premda se misao o
njima pod nazivom opta teorija drave i prava javlja tek krajem XIX, odnosno poetkom XX stoljea u
Njemakoj.
Sve teorije o nastanku i razvoju drave trebamo posmatrati kroz razliite vremenske periode, imajui u
vidu pri tome i injenicu da je za svaki taj period, ovisno o brojnim drutvenim faktorima, karakteristino
razliito poimanje drave (ali i prava),. Razlikujemo sljedee kategorije teorija:
Antike teorije;
Srednjovjekovne/feudalne teorije;
Novovjekovne teorije:
a. teorije ranog buroaskog perioda i
b. teorije kasnog buroaskog perioda.

ANTIKE TEORIJE

Kao i u drugim oblastima ljudske misli, i u oblasti misli o dravi i pravu, prva izgraena gledita pojavila
su se u antikoj Grkoj. Premda su i drava i pravo bili predmetom prouavanja eminentnih antikih mislilaca
(Aristotela i Platona) ipak je vei akcenat stavljen na prouavanje drave.
Grka antika misao o dravi poiva na njenom idealiziranju: drava ima uzvienu misiju moralno
usavravanje i vaspitanje graana. Da bi drava ostvarila pomenutu misiju, prema shvatanjima antikih
teoretiara, neophodno je uspostavljenje njenog idealnog oblika do kojeg se dolazi pod odreenim uslovima.
Iz cjelokupne grke antike misli o nastanku i razvoju drave mogu se izdvojiti dvije osnovne misli:
1. Drava i pravo su posljedica drutvenog razvoja izraenog u drutvenoj podjeli rada, i
2. Pomenuta podjela rada je dovela do stvaranja dvije grupe ljudi koje se iz osnova razlikuju meu
sobom (slobodni i robovi).
I Aristotel i Platon dravu, dakle, objanjavaju kao nunu posljedicu podjele rada u drutvu. Ova podjela
dovodi do sloenosti drutva, a to, opet, zahtjeva izdvajanje posebnih ljudi i organizacija za upravljanje
drutvenim poslovima. Prema Platonu, bitna pretpostavka za postojanje drave i njenu uspjenu misiju
predstavlja postojanje posebnih slojeva ljudi. Naime, Platon naglaava da e drava postojati samo ukoliko su
unutar nje jasno izdvojene sljedee kategorije ljudi: 1. proizvoai (koji proizvode materijalna dobra), 2.
upravljai (koji e upravljati dravom) i 3. vojnici (koji e braniti dravu), te e drava samo u ovakvim
uslovima imati karakteristike pravedne i trajne drave. Drave u kojima ne postoji pomenuta kategorizacija
ljudi, prema Platonu, su izopaene, nepravedne i kratkotrajne.
Za razliku od njega, Aristotel je u svojim teorijama akcenat stavio na podjelu ljudi na dvije kategorije:
slobodne i robove, naglaavajui da su za upravljanje dravom neophodne posebne sposobnosti, a takve
sposobnosti mogu posjedovati samo ljudi koji su slobodni, tj. GRAANI koji su se posvetili dravnim
poslovima i koji ne moraju raditi u proizvodnji. Posebno je zanimljiva injenica da je Aristotel podjelu ljudi
na slobodne (graane) i robove pokuao da opravda biolokom teorijom, smatrajui da su po prirodi izvjesni
ljudi predodreeni da budu slobodni, a drugi da budu robovi. To je nastojao dokazati tjelesnim i duhovnim
razlikama izmeu ove dvije kategorije ljudi.

SREDNJOVJEKOVNE TEORIJE

Feudalni period razvoja ljudskog drutva (srednji vijek), u odnosu na antiko doba, uspostavlja drugaije
uslove u pogledu opteg razvoja ljudske misli. Naime, to je vrijeme potpune dominacije crkvenog, religijskog
pogleda na svijet. Sve se tumailo Boijom voljom i sve je bilo tvorevina, odnosno posljedica Boije volje.
Izvori saznanja i pogleda bile su dogme Svetog pisma, odnosno Biblije. Kao posljedica dominacije crkvene
ideologije u srednjem vijeku dolazi do prekida kulturnog kontinuiteta sa robovlasnikim vremenom, te

1
antikom civilizacijom. Od grke antike misli se uzimalo samo ono to se moglo upotrijebiti za afirmaciju
teolokog pogleda.
Po shvatanjima zagovornika srednjovjekovnih teorija, od sv. Augustina do sv. Tome Akvinskog, i ostalih
crkvenih pisaca, dravnopravni poredak nalazi se na rascjepu izmeu svjetovne i nebeske drave, kao to
je i sve postojee situirano izmeu dobra i zla.
Za razliku od antikih teorija, srednjovjekovne teorije su ovjeka posmatrale kao podanika, a ne kao
graanina. Podanik mora pasivnim trpljenjem da se povinuje politikoj volji drave i njenog vladara, kao to
se vjernik mora povinovati vansvjetovnoj volji Boga, bez ispitivanja njene sadrine. Njegov spas je u Boijoj
dravi. Pristalice ovih teorija su svjetovnu dravu opisivali kao uslov zemaljskog ivota, ali su odbijali da u
njoj sagledaju i njegov cilj. Taj cilj mogla je da bude samo Boija drava - CIVITAS DEI. Teolozi su
Civitas Dei odredili kao istinsku zajednicu ije su tri glavne odlike: vjena srea, vjeni mir i vjena pravda.
Posmatrajui svjetovnu dravu sa historijskog gledita, teolozi su joj, pored svih nedostataka, morali
priznati i odreeno dostojanstvo. Tako je prema miljenjima pojedinih zagovornika srednjovjekovnih teorija
rimska imperija imala odlike i boanske drave, jer je sam Bog, navodno, potvrdio historijsku misiju starih
Rimljana.
to se tie oblika vladavine, teolozi su preferirali monarhiju u odnosu na republiku, istiui da je samo preko
monarhije mogue ozvaniiti boanska svojstva vladara. (Zato nije sluajno da se u naslovnim titulama
pojedinih srednjovjekovnih vladara navodi da je njihova vlast po milosti Boijoj).

NOVOVJEKOVNE TEORIJE

Pod uticajem objektivnih drutvenih zakonitosti, buroasko drutvo, nastajui i razvijajui se u krilu
feudalnog drutva, sve je vie uspostavljalo svoje odnose i afirmisalo svoj pogled na svijet, negirajui pri
tome feudalne drutvene odnose, kao i shvatanja vezana za nastanak i razvoj drave i prava. Novi graanski
odnos prema stvarnosti i ljudskoj misli, za razliku od feudalnog (srednjovjekovnog), izraava se kroz
humanizam, renesansu i reformaciju, kroz racionalistiki i laiki pogled na svijet, to je oznaavalo kidanje
veze sa feudalnim, odnosno crkvenim dogmatizmom. Okosnicu buroaskog pogleda na svijet ini poimanje
ljudskog razuma izvorom i uslovom itavog saznanja, ijem je sudu i provjeri sve podvrgnuto, te ono to
takvu kritiku ne moe izdrati, treba odbaciti kao neprihvatljivo.

a. Teorije rane buroazije

a.1. Makijavelizam

Jedan od prvih radikalnih kritiara srednjovjekovne teoloke politike misli bio je talijanski mislilac
Nikolo Makijaveli (jedno od najpoznatijih njegovih djela je Vladalac) koji je postavio odluan zahtjev da se
drava i pravo odvoje i od religije i od morala, te da se drava posmatra kao samostalno podruje u kojem e
politika biti iskljuiva vjetina vladanja, a vladareva mo zasnovana na njegovoj sposobnosti da se odri na
vlasti. Po Makijavelovoj logici, ova vlast se oblikuje kroz praktinu borbu interesa u kojoj pobjeuju oni
najsposobniji. Na taj nain Makijaveli je prekinuo sa antikom tradicijom (koja je politiku zasnivala na etici)
ali i sa srednjovjekovnom (koja je politiku vezivala za teologiju). Prema njegovom miljenju, drava je sama
sebi cilj i zapravo predstavlja tvorevinu vladarevog razuma i volje, ali je njen duh podloan stalnim
promjenama, jer su i udi pojedinih vladara nepredvidive. Za ciljeve koje vladari postavljaju vana je
efikasnost u sprovoenju a ne moralnost u ostvarivanju.

a.2. Prirodnopravna teorija

Buroaska prirodnopravna teorija se javlja u periodu koji, historijski gledano, predstavlja prelaz iz
feudalizma u kapitalizam. Buroasko uenje o dravi (i pravu) zasnovano je zapravo na antikom uenju, koje
je u znatnoj mjeri usmjeravano u pravcu razvoja buroaskog drutva i pri tome adaptirano i prilagoeno
elementima i karakteristikama koje su tom drutvu odgovarali. Buroaska prirodnopravna misao manje se
2
bavila dravom nego pravom, jer se smatralo da je drava neto to je potinjeno pravu, neto to predstavlja
sredstvo za njegovo ostvarenje. Prema zagovornicima ovih teorija drava postoji radi prava, njime je vezana i
ona ga ne stvara, nego ga samo ostvaruje. Poto sama drava ne stvara pravo, a njime je, dakle, vezana, to je
razumljivo i da igra drugorazrednu ulogu u odnosu na samo pravo. Najznaajniji rezultat ove teorije u oblasti
drave jeste tzv. teorija drutvenog ugovora o nastanku i samoj prirodi drave. Teorija drutvenog ugovora
polazi od ideje da svi ljudi samim inom roenja stiu odreena prirodna i uroena prava, a nastanak drave je
samim tim shvaen kao nastanak jedne ustanove koja treba da titi ta prirodna prava. Ova teorija se naziva
teorijom drutvenog ugovora zbog jednostavnog razloga: njome se na konkretan nain objanjava nastanak
drave. Naime, zagovornici teorije drutvenog ugovora istiu da se nastanak drave vee za jedan voljan i
svjestan akt (ugovor) svih lanova zajednice (graana budue zajednice). I upravo taj konkretni i svjesni akt
ljudi predstavlja drutveni ugovor.
Bitnost ove teorije se sastoji u tome to se tei da se nastanak drave objasni drutvenim uzrocima, te da
se drava predstavi kao djelo, tvorevina ljudi, a ne kao neto to nastaje neovisno od njihove volje. Njena
glavna ideja je da ljudi sami prave svoju dravu i, prema tome, i dosljedan, revolucionarni zakljuak da treba
da je srue ako ne valja i da je naprave drugaijom. Drava nije nikakva ustanova via od ljudi, data od Boga,
kako predstavlja religijska teorija, niti rezultat prirodne stihije u kojoj ovjek ne moe nita da izmijeni, kako
kae patrijarhalna teorija drava je svjesna tvorevina ljudi, koja se kao takva moe prepravljati na temelju
ljudske volje. S druge strane, karakteristika drave je njen inidividualizam. Naime, drava je ustanova za
zatitu uroenih prava pojedinca, koja ovaj ima nezavisno od drutva. Ovo je u vezi sa razdvajanjem prava od
drave, to je takoer jedna od karakteristika ove teorije. Naime, ova teorija smatra da pravo postoji i prije
drave, kao prirodno pravo, rezultat same prirode, a ne djelo ljudi. Drava nastaje poslije prava, ona je
potinjena pravu i treba samo da bude orue za ostvarenje prava.
Teorija drutvenog ugovora ima mnogobrojne varijante. Meutim, u svim varijantama zastupaju se
osnovne ideje: u prirodnom stanju ljudi imaju prirodna prava, uroena i podjednaka za sve: pravo na ivot,
slobodu, prisvajanje prirodnih predmeta itd. U takvom stanju, gdje nema dravne vlasti, svaija prava su
ugroena od strane drugih ljudi, i svaki je pojedinac nemoan da zatiti svoja prava od napada drugih. U
takvoj, vjeito nesigurnoj situaciji, ljudi postaju svjesni da je neophodna neka ustanova koja bi im omoguila
da mirno uivaju svoja prava.
Meutim, ako se kritiki pogleda teorija drutvenog ugovora, onda je jasno da je objanjenje stvarnog
postanka drave putem ugovora naivno i historijski netano. Drava se nije stvarala ugovaranjem izmeu
vladajuih i potinjenih, nego naturanjem vlasti vladajuih. Ali, ako se, s druge strane, teorija drutvenog
ugovora sagleda kao politiki postulat onda je treba procjenjivati drugaije. Ovo je sluaj sa revolucionarnom
teorijom drutvenog ugovora XVIII st. iji je cilj bio ruenje feudalne drave.
Najznaajniji predstavnici ovog teorijskog pravca su: Hugo Grotius, Thomas Hobbes, John Locke,
Imanuel Kant, an ak Ruso i dr.

b. Teorije zrele buroazije

b.1. Hegelova filozofija drave

Najtipiniji predstavnik teorije o dravi kao ideji svakako je Hegel koji je naglaavao da cjelokupni
svjetski proces, i idealni i materijalni, predstavlja samo proces razvijanja objektivno postojee, apsolutne ideje
duha. Drava je, prema Hegelu, najvii i najpotpuniji oblik razvitka ideje, onaj oblik u kome ideja postaje
najpotpunije svjesna sebe, oblik u kome se najpotpunije izraava sloboda ovjeka, tj. sloboda duha. Drava je,
zapravo ostvarenje ideje. Iz te njene idealne sutine proistiu i njeni zadaci i njene funkcije, kao i njen odnos
prema ovjeku, graaninu. Drava je iznad ovjeka, jer samo s izolovanim ljudima ili u jednom drutvu bez
drave, u obinom graanskom drutvu, kako ga naziva Hegel, ne bi bilo mogue potpuno ostvarenje ideje,
kakvo je mogue u dravi. Drava je jedino sredstvo za potpuno moralno usavravanje ovjeka, za potpun
razvoj i ostvarenje ideje. Iz tih razloga Hegel je definisao dravu kao ostvarenje moralne ideje.
Prema Hegelu, drava i pravo prolaze kroz tri perioda:
- AZIJATSKA despotija (velika orijentalna carstva Starog svijeta gdje je slobodan samo jedan despot);
3
 - ANTIKA oligarhija (drava u kojoj je slobodna samo manjina graani), i
- ZAPADNA demokratija (drava u kojoj su slobodni svi).
Jedna od specifinosti Hegelovog uenja jeste i njegov stav prema kojem se ne treba teiti konstrukciji
idealne drave (kakva bi ona trebala da bude), nego shvatanju realne drave (kakva ona jeste). Samu sutinu
drave Hegel je shvatao kao organizaciju supstancijalne slobode pod ijim pojmom je podrazumijevao
jedinstvo opteg i pojedinanog interesa.

b.2. Socioloke i politoloke teorije

Polazna taka sociolokih teorija je to dravu i pravu smatraju drutvenim pojavama koje se mogu
objasniti samo drutvenim faktorima (tzv. teorije faktora), s jedne strane, dok se, s druge strane, u manjoj ili
veoj mjeri, javlja i misao da su drava i pravo tvorevine drutva, a ne vladajue klase, koje imaju za cilj da
tite izvjesne zajednike drutvene interese. Uenja ovih teorija predstavljaju poseban doprinos nauci.
Psiholoke teorije Prema ovim teorijama, bitni uzroci nastanka drave su psihike prirode: to su
psihika osobenost, posebna vrsta karaktera i mentaliteta odreenih ljudi i razlike u tom pogledu meu
ljudima. Ova teorija ima dvije varijante. Predstavnici prve varijante, na osnovu posmatranja ljudske
psihe uopte, utvruju postojanje psihikih razlika meu ljudima i nalaze da te razlike vae za sve
ljude i sva vremena, tako da one predstavljaju i uzrok i podlogu svake dravne vlasti. Po ovoj teoriji,
ljudi se dijele na dva osnovna psihika tipa: jedan tip gospodara, viih ljudi, elite, smjelih, pozvanih
da vladaju, da budu voe, i drugi tip ljudi poslunih koji ne znaju sami kuda da krenu i koji zahtjevaju
da ih neko vodi, koji trae vou. Ova dva psihika varijateta ovjeka su uroena i na njihovoj razlici se
zasniva nastanak, kao i postojanje drave. Drava je samo organizacija vostva, odnosno elite, nad
masama onih koji nita drugo ne trae osim da budu voeni. Objanjenje zato se ljudi dijele na dva
tako razliita psihika tipa nalazi se ili u uroenim osobinama pojedinih ljudi ili u njihovim rasnim
osobinama. U drugom slulaju ove teorije dobijaju karakter rasistikih teorija. Predstavnici druge
varijante psiholoke teorije izuavaju detaljno i s velikim i strogim naunim aparatom tzv.
primitivnu psihologiju, psihologiju primitivnog ovjeka i primitivnih drutava i psiholoke procese
koji zaista postoje pri raspadanju tog drutva i stvaranju drave, pa pokuavaju otuda da izvedu
konkretan zakljuak o nastanku drave. Oni utvruju da u primitivnom drutvu veliku ulogu imaju
razne psihike pojave, kao to su strah od nepoznatih prirodnih sila, potinjenost svetenicima,
vraarima, prorocima,magima koji umiju da vladaju tim silama, vjera u njihovu nadljudsku mo,
pokornost njihovim zapovijestima i zahtjevima. Nastanak drave se objanjava laganim jaanjem
vlasti ovih maga koji se, koristei ovakve psihike pojave, sve vie odvajaju od masa i stvaraju
poseban, vrst dravni aparat, dodajui svojoj istoj psihikoj vlasti jo i vlast fizikog nasilja za
evenutalne nevjernike.
Elemenata psiholoke teorije nalazimo jo kod Platona, koji veliki dio dravnih oblika objanjava
psihikim svojstvima onih koji vladaju.
Bioloke teorije Osnovna ideja biolokih teorija o dravi sastoji se u time da u drutvenom, pa i u
politikom i dravnom ivotu ljudi vae isti osnovni zakoni kao i u biolokom ivotu organskog
svijeta. Polazile su od odluuje uloge biolokih faktora, smatrajui da je biologija odreenoj vrsti ljudi
usadila autoritarni nagon (nagon ka gospodarenju) i oni imaju neodoljiv poriv ka porobljavanju svojih
blinjih. Ukoliko je ovakav nagon svojstven itavoj jednoj biolokoj skupini, ona se konstituie kao
via rasa i postaje dravotvorna, a one mirotvorne/miroljubive skupine su predodreene da budu
pretvorene u podaniku masu.
Organicistike teorije- bliske su biolokim teorijama, ali one nisu zavrile u rasizmu. Zagovornici ovih
teorija su isticali da postoji organsko jedinstvo izmeu pojedinca i drave, a to jedinstvo se ogleda u
uzajamnoj funkcionalnoj uslovljenosti, zasnovanoj na podjeli rada. Kao i svaki drugi organizam, i
dravnopravni poredak, prema zagovornicima ovih teorija, nastaje, razvija se i iezava po istim
zakonima po kojima ivi ostali organski svijet.

4
 Teorija sile predstavlja jednu od pravih sociolokih teorija, jer u pravom smislu rijei nastanak
drave tumai, najveim dijelom, dejstvom drutvenih faktora. Pristalice ove teorije su isticale da
drava nije proizvod unutranjeg samorazvitka jedne drutvene zajednice, nego je rezultat djelovanja
vanjskog vaktora. Dravnopravni poredak nastao je pokoravanjem miroljubivih naroda od strane onih
ratnikih, ime su se ujedno oformile i vladajue i potinjene klase. Kasnijim mijeanjem naroda i
klasa i razvitkom materijalne proizvodnje, poetne suprotnosti su se ublaavale,a opti interesi
postepeno nadvladali nad onim pojedinanim.
Solidaristike teorije priznavale su postojanje suprotstavljenih drutvenih slojeva i klasa, kao i
vladajuih i potinjenih drutvenih grupa, ali su predstavnici ovog teorijskog pravca smatrali da
podjela rada meu pojedincima i grupama stvara odnose saradnje i zavisnosti, naglaavajui da na taj
nain dolazi do stvaranja zajednikih interesa.
Teorija elitizma predstavlja specifinu vrstu graanskih teorija o nastanku i funkcijama drave.
Brojne varijante ove teorije polazile su od pretpostavke da se sva dosadanja ljudska drutva dijele na
elitu i masu, te da e ova podjela trajati dokle god postoji ljudski rod.