AMBURUKAY

MASAPNUT magpamanggas sa maganas nga duta nga bag-o lang nabunyagan

sang talithi sa malawig nga tig-ilinit. Sang sia nagtuto liwat, naglagtik sa bato ang talum

sang iya tagad.

Ginbalikid niya si Aying Sampaga. Husto lang sia mahinulokan sa iya inaypan

nga iya ginahulat nga makadungan sa iya. May igahambal sia. Apang kaangay

nagatiku ang iya dila sa pagtuad sang iya tuyu kon ngaa ginhagad niya ini sa

pagpamanggas sa kaingin.

Ginsunod sang iya panulok ang kada pagtikang kag paghakyaw sang kamot

sang iya inaypan kag ang pagtulotay-og sang tabig nga natuon sa tiyan sini.

Nakita niya sang naghulog sang kutsyam si Aying Sampaga. Nag-alalasik ang

mga lamigas nga wala nagsulod sa buho.

Kay-ada!singgit niya bag-o nagtupra sang iya mapula nga maskada.

Samtang ginaguyod ang tagad, nag-usoy ini pabalik kag ginpangkahig ang

nagalinapta nga binhi agod matabunan sang duta. Sa mga sanga sang balayong kag

hinagdong, nagahulat ang mga pinggan-pino, umbok, kag maya sa pag-udak sang indi

matabunan nga mga lamigas.

Hinablos niya sa pakaisa si Aying Sampaga. Kon ipaanggid sa humay, ulobason

na. Buot-sayuron, sarang na niya mapasangga. Madamo ang nagahag-on sa

pagpangasawa sa dalagita apang siling niya, may nahanduan na sia. Sa pagkamatuod,

natuos na niya ang inaypan para sa katumanan sang madugay na niya ginahandom.

1 of 17
 Kaangay ginapaalangayan nga tinig-ang, si Aying Sampaga madali na pagabak-

iton kag pagasukaron. Maputi ang supat sini kaangay sang bisya nga kan-on. Saway

ang buhok. Bulagaw ang kalimutaw. Pinasahi ang katahom. Anak kuno sang tamawo.

Nadumdoman niya ang siling sang merka-paltera samtang ginauyatan ang bag-ong

bun-ag nga lapsag. Ginhimuslan kuno sang tamawo sa iya katulogon si Marya

Manograra nga bag-o lang nabalo bangod ginkagat sang idu-buang ang manog-uway

nga bana. Masobra isa ka bulan pa lang ang lapsag sang ginbawian man sang hulam

nga kabuhi ang iloy. Nabughat ang balo bangod gilayon nagbirabira pangrara bisan

indi pa maayo ang pamatyag. Bilog nga Purok Disig ang nanugon sa sagad nga

manograra sang tabungos, dulit, banig, kararaw, sabakan, nigo, kag tabig.

Sa iya gintugyan sang kamal-aman ang makaluluoy nga lapsag. Sia abi ang

talawgon kon nagakinahanglan sang bulig ang pakaisa nga manograra. Kon ara sia sa

talaytay sa ubos sang ila balay, bation ang iya singgit didto sa kamalig sang pakaisa nga

napalibutan sang mga pinuno sang kawayan, buri, kag pandan.

Sia ang nagpahayu sa lapsag. Nagapuganti ini sa kaputi gani gintawag niya nga

Aying Sampaga. Wala ini ginbalikda sang mga magulang nga nagpauna-una dulhog

sa patag kag wala na makadumdom sa pagtukad pa. Didto na sila nagpalangasawa kag

nagpalamana. Nalipat gid sila sa kinagot nga nagakinahanglan kuntani sang ila pag-

inakop.

Siling sang iya katiyaan, bugay sang langit sa iya ang lapsag bangod pat-od nga

sa iya hitsura, indi na sia makapamana. Siling sang iya katiyuan, mapuslan niya sa ulihi

ang iya inaypan.

2 of 17
 Kon iya panumdumon, daw kasan-o lang ang panahon sadtong si Aying

Sampaga nagakamang pa lang. Bisan sin-o lang nga nanay, pangabayon niya nga

patition ang iya inaypan tubtob nga makaliton sa kan-on. Subong, dalagita na ang iya

inaypan nga ginatuyu sang madamo nga ulitawo sa ila baryo.

Sia ang ginakilala sini nga iloy. Kon pamangkuton sia sang dalagita kon kay sin-

o ini nagtiti sang lapsag pa, binutig niya, sa iya gatas ini nabuhi. Ginasulitsulit niya,

daku ang kabalaslan sini sa iya.

Uli kaw una, mandu niya sa inaypan nga kon wala niya ginahagad sa

pagpamanggas, didto lang ini sa ila kamalig sa pagluto sang ila pagkaon. Mas sagad na

ini magluto sangsa iya. Nagapamalhas gid ang iya bana sa paghigop sang linuto sini

nga tinola. Sa masami, marabo ang yuhom sang iya bana matapos makatig-ab sa

kabulosgon.

Gintangla niya ang malapit na maghingalop nga adlaw. Nabulobanta niya,

nagapauli na ang iya bana gikan sa pagpangayam.

Naabtan niya sa dapog ang dalagita nga nagahagunghagung sang talda samtang

nagalugaylugay sang nagabukal nga tinola.

Nahalyag ka gid kang mal-am, labaw sa pagpangakig, may liwan nga damil ang

iya dinalan.

Nakibot si Aying Sampaga. Wala sini gilayon nabatak ang patadyong nga

nawagak. Husto lang nagpamusimusi sang iya mga mata ang dalagita. Ang malakan-

on kaputi sini nga supat ginadilapan sang kasanag. Kaangay sang aso ang saway sini

3 of 17
nga buhok nga nagahurikap sa karne sang usa nga naganggang sa talap-anan sang ila

dapog.

Nagtubod ang iya laway sang iya mahaklu ang humot sang nagabukal nga tinola

sa kuron --- linabugan nga mayamaya.

Ano ang subak? pakiana niya.

Paris nga talinga kang usa, sabat sang dalagita.

Ginkuha niya kay Aying Sampaga ang paya nga luwag kag maghigop sang

sabaw. Para sa iya, sampat ang timpla: Nagaagaw ang rimis, arat, kag tam-is. Daku ang

iya pasalamat bangod nanuto ang iya inaypan sa pagluto sang ano man nga sahi sang

sud-an.

Masubo ang kan-on kon wara dapli nga hulidon, masami niya nga hulobaton.

Matangutango kag mayuhomyuhom ang dalagita sa liwan sini nga paghangop.

KAANGAY kadalom sang gab-i ang iya ginapinsar samtang ginasipat ang

nagabarikutot nga dalagita sa hiligdaan nga kawayan nga nagaduot sa nagabusong nga

tabungos. Nagasanag-dulom ang hulot sa kiraw nga mitsa.

Nagabadlak sa kadulom ang maputi nga mga paa sang dalagita. Sang nagpisik

ini, nagbalik ang iya panulok sa ginahikot sang duha niya ka kamot. Nagdasig nga

nagdasig ang iya pagkukot sang turing nga kadyos nga iya ipanggas palibot sa kaingin

sang kamuros.

4 of 17
 Bug-os na ang iya pamat-od. Subong nga gab-i niya ituad ang daku nga butang

nga iya ipatuman sa inaypan. Ginkuha niya ang kalalaw sa iya sabak. Inanay sia nga

nagtindog, kag nagpadulong sa kawayan nga hiligdaan sang dalagita.

Bugtaw, mahinay niya nga pukaw.

Namuragmuragan ang dalagita kaangay nakakita sang muwa.

Pamati sugod niya hambal kaangay nagapamuno sia asoy sang

makahalawathawat nga pagpasimpalad sang babaye nga baganihan sa sugidanon.

Nagapangapkap man sia sang mga tinaga sa pagmitlang sining daku nga butang,

nagpangibabaw ang katalum sang iya dila.

Rum-an sa gabii. Rum-an sa gabii. Pagpasikto ang tinutuyo sang pagsulit niya.

Kaangay paktakun ang iya pagpabutyag. Apang luyag niya patihan, nahangpan sia

sang dalagita.

Daw natagban sang ispirito ang iya kahambal. Husto lang ini mahinulokan.

Naga-krus ang mga kamot sini sa nagapalamukol nga dughan.

Napabutyag gid man niya. Kag tumanon sia sang dalagita. Indi sini masupak

ang iya pamat-od bangod sa daku sini nga kabalaslan sa iya.

Nagapamalu ang mga sulog, nagauwang ang ila idu. Mariit ang pag-abot sang

kabugwason. Indi sia makatulog. Ginbalikid niya ang bana. Tunga sa dupa ang antad

sini sa iya. Nagatibi sia sa katre samtang ang nagahuragok nga bana, nagapilit sa tadtad

nga dingding sa pihak nga bahin sang ila hiligdaan.

Indi niya mabatyagan nga ginahigugma sia sang bana. Napilitan lang bala ini sa

pagpangasawa sa iya? Sa malip-ot nga pulong, napikuta. Bangod apa ang iya bana, indi

5 of 17
sini masabat ang iya pamangkot gamit ang mga tinaga. Nabudlayan kag natamaran sia

magsenyas sa bana nga mas bata sa iya sing napulo ka tuig. Gani sa masami, si Aying

Sampaga nga mauti ang kasenyasan sini.

Ginakupkupan lang sia sang bana kon hubog ini. Nagakaedad na sia. Nahadlok

sia nga basi indi na sia makaanak pa.

Nakalamhu sia sang iya nadumdoman kon paano niya nasiod ang bana.

Madamo ang nagsiling, wala sing lalaki nga magkagusto sa iya bangod sa iya hitsura.

Mangin laon sia nga tunay kag asinan na lang kuno niya ang iya. Makasalaklaw-

balatyagon nga dinupak. Apang ginaaku niya nga malaw-ay sia. Kon makatamwa sia

sa matin-aw nga sapa, bisan sia indi makauyon sang iya makita. Daw iya sang bukaw

ang iya mga mata. Daw nagatuwad nga paris nga kweba ang iya ilong.

Nagasalalampaw ang iya mga ngipon. Daw gintagad ang iya makaluluoy nga guya.

Dugangan pa sang daw uhot niya nga buhok. Ara na sa iya ang tanan nga kalaw-ay.

Ginasunlog sia sang mga sultero. Bagay kuno sia papungkoan sa puga kag

pagakoronahan sang may dukut sa buli nga kaldero. Wala sia nagahibi sa atubang nila.

Luyag niya ipakita nga maisog ang iya dungan. Nagsiling sia sa iya kaugalingon ---

makapamana sia, makapamana sia.

Tuman sia nga nagpanikasog kon paano mahulog sa iya mga kamot ang bataon

nga si Tilad Apa. Maambong para sa iya ang mangangayam: Malahoylahoy ang

panglawason, ginbronse sang adlaw ang panit, makadag ang mga batiis, mapasik ang

duha ka kamot; Matiluong ang ilong, maila ang panulok, may diutay nga buy-on,

maputi kag nabaid ang mga ngipon.

6 of 17
 Kon maglabay gani sa ila balay si Tilad Apa, ginasunod ini sang iya panulok kag

dayon sia magpanginamkinam ilabi pa bangod sa masami, wala ini sang panapton

pang-ibabaw. Nagaungot ang iya panulok sa mataliwis nga bangkaw sang lalaki.

Damhag kon may daramhagan. Kon maghisugot, buruyot. Mabatian niya sa painu-ino

ang hulobaton sang mga tigulang. Para sa iya, wala sang bastos ukon matarung nga

dulomdumon. Ang malahalon, makapamana sia. Sa ila kinaugali kag tradisyon,

ginapakanubo ang babaye nga laon.

Sina nga hapon, ginbantayan niya sa ila bintana ang pagpauli sang apa halin sa

pagpangayam. Alagyan ang ila puloy-an padulong sa lasang. Mahibal-an niya gilayon

kon manoggwa na sa dabong sang mga talungon ang ulitawo bangod sa pagtinaghol

sang duha sini ka idu. Nagapauna-una simhot sa puyu sang ila idu nga si Baleleng

sanday Kadlum kag Taghoy. Nauyonan sang ila dalagita nga idu nga ginaagawan ini

sang duha ka mabakas nga manogtakwas.

Hapit anay, pangagda sang iya amay kay Tilad Apa bisan pa nga ang

mangangayam indi makabati kag makahambal. Dayon man sini dahu sang suki sang

nagabukalbukal nga hapunan. Wala sing hiyagon nga nangindi ang ulitawo sa ilimnon.

Uhaw kag gutom ini sa halos bilog nga adlaw nga pagpangayam. Ginhatag sini ang

bahin sang pinangayaman agod pagalutuon nga sumsuman. Ang madala sini sa

pagpauli, ilabi na gid kon baboy-talunon ukon usa, ila ginasud-an ukon ginapautang

sing parayan.

Uyon ko gid dya si Tilad. Kana, indi kaw magutman, pabati-bati sa iya sang amay

nga nagdulot sang iya pagpalamula. Naluyagan man ayhan sia sang mangangayam?

7 of 17
 Waay ti maray-ay nga daraga sa sultero nga hubog, yinamuhat sang amay nga

wala niya ginsabat.

Ang ilahas nagahagop kon may bubud, nagatamsak nga hulobaton sang amay

samtang nagausang sang ginluto niya nga sumsoman --- ginat-an nga halo nga ginpus-

an niya sang luto nga katumbal nga kutitot.

Ginpasiplatan niya si Tilad Apa nga ginapamalhas sa kananam kag kakahang

sang iya ginluto nga sumsoman.

Matiuntion, natulogan na sa kahulogbon ang iya amay. Sia ang nabilin nga

kasenyasan sang mangangayam. Nabudlayan sia maghangop sa mga senyas sini sa iya.

Gani, gindasig na lang niya ang paghilig sang nabilin nga tuba sa kawit. Mas madali kon

sid-on sangsa lagson. Nagaranog sa iya palamatin-an ini nga hulobaton samtang

ginaduhol sa apa kag bungol ang suki nga buta sang tuba.

Nagayuhom sia samtang ginabangot ang sira ang talutog. Gilayon sia nga

naglaaw sa bintana agod sundon sang panulok ang naga-isi sa paglakat nga hubog.

Kag dayon ini nga ginlamon sang kadulom.

Nasundan pa gid yadtong higayon sang paghapit sang mangangayam sa ila

balay. Isa ka gab-i, natumba sa kahulogbon si Tilad Apa kag wala na ini nakapauli pa.

Sia ang nagpang-una-una gani may natabo sa ila. Katingalahan bangod sina nga gab-i,

sila na lang nga duha ang nabilin sa ila balay. Didto nagtulog ang iya amay, iloy, kag

inaypan sa ila kamalig sa kanyogan.

Wala pa sila nakabugtaw nga duha, ara na ang iya amay upod ang mga

ginikanan ni Tilad Apa. Ginhiwat ang patalighid ukon pagsugtanay sang magtimbang

8 of 17
nga pamilya nga sila maasawahay. Ginhambalan ang tuhoy sa ginapaabot nga hungaw

kag punsyon. Nahinalian man, wala na sing nahimo si Tilad Apa sa pag-isol pa.

Sa adlaw sang ila hungaw, saksi sia sa pagkadusmo ni Mal-am Alab sa

katapusan nga halintang sang ila hagdan samtang ginahiwat ang ritwal sang

patakdang. Sa ritwal nga ini, ang amay sang lalaki nagapangayo pangatahuran sa

pagsaka sa balay sang mga balaye kag sa pagbayad sang kada talakdang sa hagdan nga

kawayan. Samtang ginabayaw naman ang biit bilang bayad sa pag-ayu sang iya kamot,

nagkilan sa iya panulok ang talum sang bangkaw bilang tanda sang ila pag-isa.

Masinaw pa sa linaw sang Suba Halawod ang hinambalan nga kon indi niya

mahatagan sang anak ang iya bana sa sulod sang lima ka tigpalanggas, hilway ini sa

pagbiya sa iya sa pagpangita sang liwan nga asawa. Ginbaton niya ang ginbayaw nga

bangkaw kag iya ginbangday sa talap-anan sang ila dapog sa bag-ong pasad nila nga

balay sa kilid sang kakahoyan.

Nagpuyo sila bilang mag-asawa kaupod ang iya inaypan nga si Aying Sampaga.

Nakalipas na ang apat ka tigpalanggas sa dag-on, wala pa gihapon sia nagmabdos.

Nagpabatak na sia sang pus-on kay Indang Paltera. Wala problema ang pag-abot sang

iya pamulanon. Ginpatpat ni Agurang Merka ang pag-abot sang lapsag bangod wala

man sia sang sablag sa lawas. Bisan si Kurnay Libat nga manoghimalad nagtadlong ang

panulok sang nakita sini sa iya palad ang pag-abot sang isa ka lapsag.

Samtang nagahulat sia nga magbusong, amo man ang ingos sa iya si Aying

Sampaga nga madulhog sa patag agod mangamuhan kag makaeskwela. Tubtob

9 of 17
ikaduha lang nga halintang ang eskwelahan sa ila baryo nga malaka ginakadtuan sang

manunudlo bangod tuman ka layu.

Ay maan. Maano kaw to, mapauripon? nagsampok ang iya madamol nga mga

kilay sa pagpamatok sa ginaingos sang inaypan nga daw ulipon man kon iya kabigon.

Sa pagkamatuod, nahadlok sia mag-isahanon. Nahadlok sia nga bayaan sang

inaypan. Nahadlok sia nga bayaan sang bana kon matapos ang ginapaabot nga

tigpalanggas kag indi pa gihapon niya ini mahatagan sang anak.

Bangon run, mandu niya sa dalagita nga daw nagapilit sa hiligdaan bisan kaina

pa nagamuklat ang mga mata.

Madulom pa naglakat sa pagpangayam ang iya bana.

Nagpaninlu sia sang ila kamalig. Ginpahining niya sang lana sang lubi ang ila

salog nga kawayan. Ginpangtipon niya ang nagalinapta nila nga mga lagu kag gintago

sa daku nga sabakan magluwas sa iya saypang kag pula nga patadyong.

Ginhatag niya sa dalagita ang iya saypang nga may dapug sang iya ilok kag ang

iya patadyong nga may humut sang iya hita.

Wala niya gin-ilisan ang duha ka ulonan kag tulagbuon nga habol sa ila nagaigot

nga hiligdaan.

Gin-updan niya sa pagpanyaga ang wala gana sa pagkaon nga si Aying

Sampaga. Matapos makapatunawtunaw sang iya kinaon, gilayon sia nagpadulong sa

ila dumaan nga balay sa ibabaw sang talaytay. Naabtan niya ang amay nga nagahimas

sang inogbulang nga sulog.

"May inogpusta kaw, Tay?"

10 of 17
 "Waay gid. Piesta pa daad rum-an sa Sityo Pisaw."

Gintunghol niya sa amay ang napiud nga kwarta. Ginsipat sang amay ang tawo

nga nagapanampuay sa ginduhol niya nga papel nga kwarta.

Lambayan mo tana karon kag paimnun, pangabay niya.

Ako ang bahala , pasalig sang nagangisi nga amay nga ang ginapanumdom kon

pila ka sultada ang madangat sang ginauyatan nga kwarta.

Nabalikdan niya ang iya iloy didto sa tambi. Nagalidgid ini sang sulod sang

balinghoy nga himuon sini nga alupi. Mahilig magluto sang matam-is nga mga kalan-

unon ang iya iloy. Kon may madamo lang sang balaklan sang kalamay sa ila sityo,

ayhan adlaw-adlaw kon magluto sang alupi, aripahol, inday-inday, kag but-ong ang iya

iloy nga kilala sa hayu nga Luming Kalamay.

Humalin sang matubuan sia sang buot, ilisipon kon makighambal sia sa iloy.

May huol ini sa palamatin-an dulot sang tuman nga pamulog-aton agod masabat ang

ila pang-adlaw-adlaw nga mga kinahanglanon. Matandos ang iya amay sa

pagpamaghut sang lubi apang kon makapanahor kag makapabalong, kaangay daw

wala lang sang salabton sa pangabuhi. Dugang pa sa kunsumisyon sang iloy bangod

lalagson sang mga balo kag binayaan ining mananggiti nga sagad magkuskos sang

gitara kag magbalay sang komposo.

Ayhan ginhungod sang iya iloy nga magpabungol-bungol na lang. Indi sini

luyag madunggan pa ang mga sugilanon tuhoy sa pagpangdapli ukon pagpang-apid

sang bana. Wala na ang mga ginikanan sini agod mag-amlig sa kasugtanan nga kon ang

11 of 17
bana magbinuang, talum gid sang bangkaw ang masumalang. Maluya nga asawa si

Luming Kalamay kon ikumparar sa makusog kag pugoso nga bana.

Martir ang iya iloy. Nagasunod lamang ini sa mga kagustohan sang bana. Bilang

kinagot kag nagaisahanon nga nabilin sa luyo sang mga ginikanan, isa ini sa wala niya

naluyagan. Gani sa iya pagpamana, gintanom niya sa iya kaisipan kag dughan, indi sia

magpadaogdaog sa iya bana. Mangin maisog sia nga asawa. Kon magtinunto ang iya

bana, indi sia magduhaduha sa pagdakup sang bangkaw nga ginbayaw sa ila hungaw.

Nagsaka sia sa tambi agod halukan sa agtang ang iloy. Luyag man niya ini nga

buligan sa paglidgid sang balinghoy, indi niya mahimo bangod kinahanglan na niya

magpauli.

Naabtan niya si Aying Sampaga nga nagapamintana. Wala ini hulaghulag

samtang nagatulok sa kakahoyan. Nakailis na, nagatulotulo pa ang basa sini nga

buhok.

Madasig niya nga nahimos ang panyapon --- linaga nga tiil sang baboy-talunon

nga gin-asluman sang dahon sang alumpiran. Nagsanlag sia sang iyangkas nga dala

kahapon sang bana sang makahapit ini sa binugsukan. Nagaaso-aso sa bandihado ang

maputi nga kan-on.

Natungtong na ang tanan nga pagkaon sa lamisa nga nahapinan sang pula nga

tela. Sa tunga nga bahin, nagapungko ang kuribud nga tibud sang pangasi. Nakasangal

ang duha ka suluyopan nga bagakay. Sa punta sang lamisa, nagainguray ang duha ka

pulongkuan nga tabla. Daw kaangay mangahaw sila.

12 of 17
 Nakasalop na ang adlaw sang nagbiya sia. Ang bug-at sang ginatus-on niya nga

binagtong ara sa hulobaton nga: Ako ang nagsun-ad, iba ang nagsukad. Apang luyag niya

patihan nga mangin maayo ang dangtan sini tanan!

Sa kweba sia nagpalipas sang gab-i . Sa iya pag-isahanon, luyag niya isipon nga

ginapangita na sia sang bana. Ginatiid man sia sang kahuya kag kahadlok, ginapaisog

niya ang iya buot. Ginapanganinaw niya ang pagmabdos ni Aying Sampaga. Didto sila

maliton sa ila kamalig sa iya kaingin sa gwa sang Purok Disig. Didto, malayu sila sa

mga mata kag mga dulonggan sang tsismoso kag tsismosa nga mga kasilingan. Didto,

magaanak si Aying Sampaga sa bulig sang indi taga-ila nga paltera. Matapos maka-

anak, pasugtan niya ang dalagita sa pagpasimpalad sa patag kag ini na pagpabalikon

pa. Sa paghatag ni Aying Sampaga sang subang sini sa iya, nabayaran na sini ang daku

nga kabalaslan sa iya.

Matapos ang tanan, mangin bug-os na ang iya pamilya: May isa ka lapsag, sia

ang iloy, kag si Tilad Apa ang amay.

Sang nagbalik sia sa ila kamalig sina nga aga, wala na ang iya bana. Wala naman

si Aying Sampaga. Ginpinsar niya, didto na si Aying Sampaga sa amuyong nga

kamalig sa iya kaingin. Apang nagpalamahulay sia sa pagtukad didto, wala sia sang

naabtan nga tawo.

Sa diin na si Tilad Apa nga iya bana? Madulom pa bala ini nagpalasang agod

magpangayam? Ginakalangkagan niya ang pagsampot sang duha ka idu bangod ini

nagakahulogan nga sa pila ka ginutlo, magaulhot gikan sa kabadyangan ang iya

pinalangga nga bana nga mangangayam. Apang madugay na ang iya hulat, wala sang

13 of 17
duha ka idu nga nagsampot nga dungan nagataghol kag nagaikol-ikol ang tagsa ka

ikog.

Sa diin si Aying Sampaga? Sa diin ang iya bana? Wala sing mahatag nga

impormasyon ang iya mga ugangan kon sa diin na ang ila anak kaangay nga wala man

sia sing mabungat nga rason kon paano nadula ang iya bana kag ang iya inaypan.

Agod mabuhinbuhinan ang iya kasubo sa iya pag-isahanon, nagakadto sia sa ila

dumaan nga balay sa ibabaw sang talaytay kada hapon. Ginaupdan niya ang amay sa

pag-inom sang tuba. May madamo sang plano ang iya amay kon paano nila makita ang

iya bana. Sarang kuno sini pangabayon ang pakaisa nga si Kumander Ungon agod

ipaayam ang iya bana. Sabat niya, indi sapat sa talon ang iya bana. Indi ini palangitaon.

Kon buhi pa ini kag maluyag pa magbalik sa iya, mahimo gid sini bangod indi ini bulag

nga indi makakita sang banas pauli sa ila.

Malawig ang kulomuron sang hubog nga amay. Kon mapamatud-an kuno sini

nga gintaban ni Tilad Apa si Aying Sampaga, sia gid ang mangamot sa pagbangkaw sa

wala huya nga lalaki. Indi na kuno kinahanglan pa nga mag-atubangay sila sa

manoghusay. Batunon na lang ni Tilad Apa ang silot sa nabuhat nga sala.

Wara kita kamaan kang matuodtuod nga natabo, sabat niya nga wala ginatuohan

nga nagtabanay ang duha. Ginpinsar niya nga didto sa dakbanwa si Aying Sampaga

agod tumanon ang handom nga mangamuhan kag makaeskwela. Kag ang iya bana,

nawili sa pagpangayam sa lasang sa tung-anan sang Antique, Iloilo, kag Aklan.

Ginapaabot niya kada gab-i ang pagpanuktok sini.

14 of 17
 Ilabu pa sa bato-bantiling, indi ako magsala sa panagupnop ko. Purya-ulin, purya

panulay, puis sang amay nga samtang nagasidu sa kahulogbon, ginhana sini nga

hunoson ang ginauyatan nga binangon.

Gin-agaw niya ang natagub nga binangon kag gin-ilisan sang gitara. Amo ini

ang paagi agod mauntat sa pagwakal ang iya hubog nga amay. Gilayon man sini nga

ginbaton kag ginkuskos ang gitara nga ginbagay sa nagapamangkutanon nga kanta:

Pira ka tag-arani kag tagparanggas ang magalipas

Kag makabalik ang apa nga mangangayam?

Nakabangkaw ayhan tana kang higante nga usa

Kag sa ana pagpauli indi makadara?

TIGPALANGGAS na naman. Nagadali sia sina nga aga sa pagpadulong sa iya

kaingin. Nagatagiti na ang init sang adlaw. Naadlawan sia bangod nagpamahog pa sia

sang iya nayon nga naghatag sa iya sang isa ka dosena nga mga idik. Ginbalikid niya

ang mag-iloy nga tabungos kag dulit nga puno pa sang bisya kag kamuros. Indi niya

maubos ang iya ani bisan pa nahatag na niya ang katunga sini sa iya amay kag iloy.

Napinsar niya, para kay sin-o pa ang iya tanan nga paghimakas? Wala na sia sang bana.

Wala pa sia sang anak.

Nagapanaog sia sa hagdan sang may nagtawag sang iya ngalan.

Nay Amburukay!

15 of 17
 Nagmudlo pa gid ang iya mga mata sang iya makita si Aying Sampaga nga

nagapadulong kag nagapamayong sang dahon sang badyang. May nakabit nga

patadyong sa liog sini.

Ginhalukan sia sang inaypan sa agtang kag dayon nagkupu sa iya. Naghibi ang

bata sa ila igutlan.

Patawara ako, Nay Amburukay, pabutyag sang hamtong na tulukon nga si Aying

Sampaga bisan pa wala sini mamitlang kon ano ang nabuhat nga kasal-anan. Gindahu

sini sa iya ang isa ka bata nga naputos sa patadyong. Sang buksan niya, iya nakita ang

maputi nga bata nga kanawong gid ni Aying Sampaga. Nabulobanta niya nga nalutas

na ini kag nakaliton na sa kan-on.

Waay ko ginkalimtan ang saad ko. Ginatugyan ko kanimo ang subang ko.

Nagahilibion nga naghalok liwat sa iya agtang si Aying Sampaga. Dayon, madasig ini

nga nagdalagan palayu.

Magparayu kamo kag magpakalinong, singgit niya kay Aying Sampaga nga

gilayon nadula sa madabong nga kabadyangan. Nakibot sia sa iya kaugaligon kon ngaa

amo yadto ang iya nasinggit.

Padayon sa paghibi ang bata. Nagakupo ini sa iya samtang ang ulo sini nagaulon

sa iya abaga. Ginpulopapa niya ini sa buhi kag dayon gin-ili-ili sa iya mga butkon.

Gindala niya sa dapog ang bata agod pakaunon. Sang ginhungit niya ang bata,

namulalongan niya ang malip-ot sina nga dila. Nadumdoman niya ang iya bana.

Nadumdoman niya si Aying sampaga. Nagtabanay gid gali sila. Sa sini nga higayon,

daw ano kanamit ang maghibi.

16 of 17
 Ginkuha niya sa talap-anan ang bangkaw nga ginbayaw sa ila hungaw. Ubos-

kusug niya nga ginlubong ang talum sang bangkaw sa duta. Mabudlay magpatawad

apang sa amo lang sini nga paagi masiling niya nga may matahom pa nga bahin sa iya

pagkatawo. Pinakauna niya nga patawaron ang iya kaugalingon.

Ginkuha niya ang tabig nga puno sang matinggas nga binhi kag ginhigot sa iya

hawak. Ginkuha niya ang tagad. Gintibung niya ang bata nga iya pagakabigon bilang

matuod-matuod nga anak. Nagpamat-od sia sa pagtukad sa iya kaingin agod sugoran

ang pagpamanggas.

KATAPUSAN

17 of 17