CUMA

1864'te vilayetlerin yeniden dzen- ve Karditsa'dan atalca (Pharsala) ve Do- BBLYOGRAFYA:

lenmesi srasnda eski Kstendil sanca-
lavedildi; Cum 'a- i Bala Sofya sanca-
na bal bir kaza haline getirildi. 1877-
1878'den sonra kaza Osmanl idaresin-
de kald ve Selanik vilayetinin Serez san-
cana baland. 1290 ( 1873) tarihli Tu-
na vilayeti salnamesinden ehirde 61 S
mslman ve 390 hristiyan hane bulun-
duu. toplam nfusun 3800 olduu an-
lalmaktadr. 1289 (1872) tarihli Tuna
vilayeti salnamesinde ise ehirde mev-
cut be cami, 260 dkkan, bir kilise, be
kaplca kaytldr. 1878'den sonra ehir
Bulgaristan'n eitli yerlerinden msl-
man nfusun gne urad. Hristiyan
nfusun says nisbeten azald. 1900'de
ehrin nfusu 6440 olup bunun 4SOO'
Trk. 1600' hristiyan. 180'i yahudi,
200' de ingene idi. Ayn ylda Vasil
Kanev'in gvenilir istatistiklerine gre
Cum'a -i Bala kazasnn nfusu 31.478
olup bunun 4S7S'i Trk, 3900' Pomak,
21.282'si hristiyan Bulgar, az bir ksm
ise ingene, Rum. yahudi ve Eflak idi.
Balkan savalarnda blgenin Bulgarlar'n
eline getii sralarda ehrin ve kylerin
hemen btn nfusu Anadolu'ya kat.
Onlarn terkettii yerler, Yunanllar'n i
gal ettii yerlerden kaan Bulgarlar ta-
rafndan iskan edildi.
1926 Bulgar nfus saymna gre e
hirde 7485 hristiyan Bulgar ve sadece
mokos'a giden yol zerinde ovada k- BA. TD, nr. 105, 167, 267; BA. MAD, nr. 170,
k bir mslman Trk ehridir. Muhte- 6630; TK , TD, nr. 90, 462; Evliya elebi, Seya
hatname, VIII , 218 ; V. Kanev. Makedonya, Sta
melen XV. yzylda Yeniehir (XN. yz-
tistika, Etnografija, Sofia 1900, 19. bl.; F. W.
y ld a Osmanl ncesi dnemde Larissa) Hasluck. Christianity and Islam under the Sul-
ovasnda kurulan ehir, Arnavut ve Ka- tans, Oxford 1929, s. 528-529; V. arov, Grad
talan istilalarnda i sava srasnda n- Gorna Dzumaja, Minala i dnes, Sofia 1930; Z.
fus kaybna uramtr. Osmanl haki- ankov, Geogra(ski Renik na Balgarija, Sofia
1939, s. 106-107; H. J . Kornrumpf, Die Terri
miyeti dneminde 927 (1521) ve 977 torialver Waltung im stlichen Teil der euro-
(1569-70) tarihli tahrir defterlerine (BA, paisehen Trkei, 1864-1878, Freiburg 1976, s.
TD, nr. 105 ; TK, TD, nr. 462) gre Yenie 256 -257.
hir kazasnda kk bir mslman yer- Iii MACHIEL KEL
leim birimi durumundayd. XVII. yzyl
da ehir nemli lde geriledi. Nitekim CUMACAMii
1oss (1645) tarihli avarz* defterinde
(bk. HDAVENDGAH CAMii).
(BA, MAD, nr. 6630) altm sekiz haneli, L _j
yani on yedi avarz hanesine sahip 300-
350 nfuslu bir nahiye merkeziydi. 1668'-
CUMASAlASI
de ise Evliya elebi burann yedi mahal-
leli kk bir kasaba olduunu ve zeri (bk. BAYRAM SALASI).
L _j
kurun kapl mer Bey (Turhano lu ) ve
Ali Bey Cuma cami!erinin, be mescid, 1
bir hamam, medrese. tekke, iki mek- CUMA SEl.AMUGI
tep, iki han ve yirmi dkkann bulundu- Osmanllar'da hkmdarn
unu yazar (Seyahatname, VIII, 218). Ay- halka ak
bir camide
rca Evliya elebi, stmaya yol aan siv- cuma namaz klmas ve bu arada
yaplan merasim iin kullanlan tabir.
risinek srlerinin bulunduunu, bunun L _j
da bu bataklk yrenin nfusunun azal-
masna sebep olduunu belirtir. XVIII. Tarih boyunca slam devletler inde h-
yzylda Cumapazar'nda mslman n- kmdarln nemle riayet edilen belirli
fus yava yava azald. Onlarn yerleri- alametlerini sikke ve hutbe tekil etmi
ni hristiyan Rumlar ald ve bugn mev- tir. Hutbe cuma namaznda hkmdar
cut olan St. Visarion Kilisesi ina edildi. adna okunmakta, hkmdar da cuma

424 Trk bulunuyordu. Bu miktar son- 1817'de Johannes Dikonomos Larissaios. namazn genellikle bulunduu yerdeki

raki saymlarda giderek daha da azald. Pazaraki'yi Trk ve Rumlar'dan oluan camilerden birinde halkla birlikte klmak
19SO'de ehrin Gorna DZumaja (Yukar ve cuma gnleri pazar kurulan elli ha- tayd. Hkmdarn bu mnasebetle ca-

Cuma) olan ad , bu ehirde doan Bul-
gar Sosyalist Partisi'nin kurucusu Dirni-
tar Blagoev' e nisbetle Blagoevgrad ola-
rak deitirildi. Bugn modern tarzda ye-
niden ina edilen ehrin nfusu 40.000'e
ulamtr. Osmanllar tarafndan kuru-
lan ve slami karakter tayan ehrin bu
hviyetinin buray tantan kitaplarda ta-
mamen inkar edilmesine karlk son on-
be yl iinde eski Bulgar Mahallesi (va-
ro) 1844 tarihli kilisesiyle birlikte ok
gzel bir ekilde onarlmtr. Bu da hris-
tiyanlarn XIX. yzyl Osmanl Devleti'nde
nasl yaadklarn gstermektedir. e b urann 300 Trk. 300 Bulgar. 100 er-
hirdeki mslman yaplarndan ise bu-
gn sadece uzun zaman dkkan ve ev
olarak kullanlan ve 1992' de ananlmak-
ta olan XIX. yzyla ait bir cami ayakta
durmaktadr. Bugnk ehrin birka ki-
lometre kuzeyinde Romallar'n Skantopa-
ra ehrinin harabeleri bulunmaktadr.
4. Cumapazan. Rumca ad (Megali) Pa-
zaraki olup gnmzde Aghios Visarion
adn tamaktadr. Tesalya'da, Trhala
neli bir ky olarak tasvir eder.
Tesalya Yeniehri 1882'de Yunanis-
tan'a brakldnda Cumapazar'ndaki
son mslman nfus dier Osmanl top-
raklarna g etti. Zamanla btn Os-
manl eserleri yok oldu. I. Dnya Sava-
'ndan sonra kasabann ad Aghios Vi-
sarion olarak deitirildi.
s. Cum'a-i Zir. Aa Cuma, Dolna Dzu-
maja ve Bayrakl Cuma olarak da bilinen
bu kasaba, daha nce Siroz sancanda
Demirhisar kazasnn kk bir pazar
yeriydi. XIX. yzyl sonlarnda V. Kanev
kez ve 30 ingene nfusu bulunduu
nu, gemite ok daha nemli olduu
nu ve hemen hemen tamamyla Trkler
tarafndan iskan edildiini belirtir. Bu-
gn Yunan Maked onyas'nda yer alan ve
Siroz'un 23 km. kuzeybatsndaki Buk-
hova (Kerkini) gl yaknnda bulunan
kasaba Kata Tsumagia adyla da bilinir-
ken iki dnya sava arasnda ad Irak-
Ieia'ya evrilmitir.
miye gidi i ve camiden dn Osmanl
lar'da cuma selaml veya selamlk res-
mi ad verilen bir merasimle olurdu. H-
kmdar- halk btnlemesini salayan
cuma selaml. sadece merasim ve dini
ynyle deil hukuki, sosyal ve kltrel
alardan da byk nem tamaktadr.
XVI. yzyla kadar bu dini- siyas vazi-
fenin nasl ifa edildii hakknda kaynak-
larda yeterli bilgi yoktur. XVI -XVIII. yz-
yllarda ise padiahlarn bata Ayasofya
olmak zere Beyazt, Sleymaniye, Sul-
tan Ahmed, Eyp Sultan gibi selatin ca-
milerinde cuma namazn kldklar, XVIII.
yzyl sonlarndan itibaren bu camiierin
dnda Karaky'den balayarak sahil bo-
yunca Tophane, Kl Ali Paa, Nusreti-
ye, Fndkl Molla elebi, Dolmabahe,
Beikta Sinan Paa, Mecidiye ve Orta-
ky gibi camilere ; skdar'da ise Mih-
rimah Sultan, Atik Valide, skele Valide
Sultan, Ayazma ve Selimiye camilerine
gittikleri bilinmektedir. Il. Abdlhamid de
Yldz Hamidiye Camii'ni yaptrana ka-

90

dar camilerde cuma namaz kl
eitli
m, Hamidiye Camii'nin tamamlanma-
sndan sonra btn cuma selamikiarn
burada yerine getirmitir.
Padiahlarn cuma gn saraydan
kp tekrar saraya dnnceye kadar ge-
rek yol boyunca gerekse uradklar yer-
lerde olduka ilgi ekici merasimler ve
hadiseler cereyan ederdi. Terifat mec-
mualarnda bu merasimler ayrntl ola-
rak kaydedilirken Osmanl kroniklerin-
de de meydana gelen olaylar hakknda
bilgi verilmektedir.
Cuma se laml srasnda ilmi. askeri
ve mlki erkan niforma ve resmi k ya
fetleriyle hazr bulunurlar. merasime i
tirak ederlerdi. Cuma ve bayram gnle-
ri padiahn camiye g idecei yollardaki
bozukluklar kum dklerek dzeltilirdi
(BA. Cevdet -Sa ray, nr. 576, 22 5, 3289)
Padiahlarn uzak camilere gidi ve ge-
lilerinde devlet erkan teker teker h-
kmdara yaklaarak devlet meseleleri-
ni grp mzakere ederlerdi. Bu s li bir konuyu tekil etmitir. Asr- Saa-
rada emniyetin ve ihtiyalarn karlan
mas grevini yenieri aas ve emrin-
deki yenieriler yapard. Yenieri aas
askerle ilgili baz nemli meseleleri cu-
ma selaml srasnda veya sonrasnda
padiaha iletebilirdi. Yabanc devlet er-
kan da selaml ilgiyle takip ederdi. Pa-
diahlarn mazeretler ileri srerek veya
saray halkndan bazlarnn tesirinde ka-
larak zaman zaman cuma selamlna
kmamalar ar tenkitlere sebep olur-
du. Padiahn cuma selamlna at ze-
rinde gitmesi de bir gelenekti. Ancak
XIX. yzy ln ikinci yarsndan itibaren
araba ile gitme adeti ortaya km, ll.
Abdlhamid devrinde bu usul iyice yer-
le mit i r.
Cuma selamlyla ilgili olarak zerin-
de durulmas gereken en nemli husus.
Hamidiye
Cami i nnde
ll. Abdlhamid'in
bir cuma
se aml
phesiz halkn dilek ve ikayetlerini i
fahi veya yazl olarak bizzat hkmda-
ra ulatrmasdr. Nitekim islam amme
hukukunda halkn devlet bakanna ula-
abilmesi . ikayet ve dileklerini doru
dan ona anlatabilmesi, hkmdar-tebaa
mnasebetleri asndan olduka nem-
det'te Hz. Peygamber'le rahata gr-
lebilmesi daha sonraki mslman h-
kmdarlar iin ideal bir rnek olmu,
ancak zamanla emniyet gerekesiyle dev-
let bakanlarnn sk koruma altna aln sz ettiini, bir an nce bu meseleyi hal-
mas . halkla olan mnasebetlerde baz
kstlamalara yol amtr. Dolaysyla hal-
kn hkmdan grebilmesi, ikayet ve
isteklerini dorudan ona iletebilmesi iin
cuma ve bayram namazlar. av partileri
ve gezintiler birer vesile saylmtr.
XVII. yzyl melliflerinden Koi Bey'in
Sultan ibrahim'e sunduu risalede bu
konuda ak ifadeler yer almaktadr. Bu-
rada halkn verdii arzuhallerin toplan-
mas iin kapclar kethdasna padia
hn emir vermesi, saraya dndkten son-
ra bunlar birer birer okumas. sonra ve-
ziriazama yollayarak ona hitaben arzu-
Sultan
ll. Abd lla mi d
dneminde
Y l dz'da
bir cuma
selam l
CUMA SELAMLIGI
hal sunanlar buldurup davalarn din-
lemesi iin hatt- hmayun gnderme-
si gerektii belirtilmektedir (Risale, s.
47)
Cuma selamlnda verilen arzuhalle-
rin gereinin yaplmasndan genellikle
sadrazam sorumlu idi. Bu konudaki ih-
mali padiahn sert tepkisine yol aard.
Nitekim ll. Mahmud, sadrazarnma gn-
derdii bir "beyaz zerine hatt- hma-
yun"da cuma selamlklar srasnda Peh-
livanl airetinin srekli kendisini rahat-
letmesi gerektiini bildirmi, eer bir
daha arzuhal sunariarsa kendisine "in-
fialinin derkar olaca" tehdidinde bu-
lunmutu (BA, HH , nr. 49435)
Halkn genellikle ikayeti idarenin bo-
zukluundan. uradklar maduriyet
lerdendi. 1550 ' lerde esir olarak Trki-
ye'de bulunan bir ispanyol. hatralarn
da Divan- Hmayun'un veya kadlarn
verdii hkmde hakszla uradna
inanan kimselerin cuma gnn bekle-
diklerini. padiahn camiye gidii srasn
da bir kamn ucuna dilekelerini ba
layarak gzergah zerinde durduklarn.
hnkarn bu dilekeleri aldn ve hak-
szlk grrse bunlar dzelttiini belirt-
mektedir (Trkiye'nin Drt YII, s. 99- 00)
ilki 1 Ocak 157 4 tari hinde olmak zere
birok defa ll. Selim'in cuma selaml
na ahit olan Alman din adam Stephan
Gerlach ise padiah ve evresindekilerin
ilgi ekici kyafetlerini. halkn selamla
gsterdii alakay anlatmaktadr. iki s
ra halinde bekleen halkn mslman.
hristiyan ve yahudilerden olutuunu ve
"bin yaa, muzaffer ol!" diye temenna-
da bulunduklarn yazarak ilerinden ba-
zlarnn ellerinde arzuhaller olduu hal-
de padiahn kend i nlerinden geme-
sini beklediklerini. padiah geerken el-
91
 CUMA SELAMLIGI
terindeki arzuhalleri uzattklarn.bun-
lar solaklarn topladn. Trk. yahudi,
hristiyan herkesin bu cuma selamln
bir frsat bildiini kaydetmektedir. Ni-
tekim Trke renmek zere istanbul'a
gelen isveli diplomat Gustav Celsing,
Eyll 1711'de Nevehi rli Damad ibrahim
Paa aleyhine dzenledii ikayetname
yi yenierileri aarak o srada camiye
gitmekte olan lll. Ahmed 'e takdim et-
miti (Beydill i, TD, sy 34, s. 252-2 53). XIX.
yzylda Charles C. Franktand da "H-
kmdara Arzuhal Sunma " bal altn
da ayn konuyu anlatmaktadr (Traue ls
to a n d fro m Cons ta n tinople, 1, 204-205).
Halkngenellikle i kayeti olduu sad-
razam, yenieri aas ve dier st sevi-
yedeki yetkililer, zaman zaman belirli
yerlere yerletirdikleri adamlar ile hal-
kn cuma selamlnda padiaha ula
masna engel oluyorlard. Bu durumda
halk, btn abalarna ramen dilek ve
ikayetini hkmdara sunarnazsa uzak-
tan bir paavray veya hasr parasn
yakarak uzunca bir sapa zerinde tut-
mak ( h as r yakmak) suretiyle ikayetleri
olduunu hkmda ra gsterirdi ; do
rudan hkmdara bal olan grevliler
de bu kimselerin padiahla grmesi
ni salarlard.
XVIII. yzyl sonlarndan itibaren cu-
ma selamlnda halkn arzuhallerinin
hkmdara ulatrlmasnda daha pra-
tik bir yol benimsenmitir. Camide saf-
lar arasnda dolaan padiaha (saraya)
bal grevliler arzuhalleri toplar. "ma'r-
zat- rikabiyye" ad altnda zetlerini su-
nar. hkmdarn bu husustaki iradele-
rini de not ederlerdi.
Cuma selamlklar
zaman zaman pa-
diahlara suikast yapmak veya olay
karmak isteyenler iin de bir frsat te
kil etmitir. Nitekim 10 Temmuz 1792
92
Su ltan
Read'n
Daimabahe'de
bir cuma
selam l
tarihinde lll. Selim 'e Ayasofya 'da, 21
Temmuz 190S'te de ll. Abdlhamid'e
Hamidiye Camii 'nde cuma selaml s
rasnda baarsz suikast giriimlerinde
bulunulmutu.
Padiahlarn dnda. sancak beyi ola-
rak tarada bulunan Osmanl ehzade
leri, beylerbeyi ve sancak beyi gibi y-
neticilerin de cuma narnazna gidi ve
gelileri belli merasimler ierisinde olur.
bu srada halk szl ve yazl eitli m-
racaatlarda bulunurdu. Bunlara da kay-
naklarda bazan cuma selaml denil-
mitir.
dneminde son cuma selam-
Osmanl
l .
Halife Abdlmecid Efendi'nin 29 u
bat 1924'te kld namaz srasnda ol-
mutur.
B BLYOGRAFYA :
BA. HH, nr. 49.435 ; BA. iradeDahiliye, nr.
38.202; BA. Cevdet Saray, nr. 576, 2215, 3289;
bn KemaL Teuarfhi Ali Osman, 1. Defter, s.
11112 ; Selanik!. Tarih (i pi rli ), ll, 440, 463,
568; Koi Bey, Risale !Dan m an). s. 147; T rki
ye'nin Drt Yl 15521556 (tre. A. Kuru tlu olu).
istanbul, ts. (Tercman 100 1 Teme l Eser). s. 99
100; lll. Selim'in Srkalibi Ahmed Efendi Ta
raftnda n Tutu lan Ruzname (haz. Sema Arkan).
Ankara 1993, tr. ye r.; Ca bl. Tarih, i Ed. Fak.
Tarih Semin er Kitap l , vr. 304 ' ', 370 ; Ch. C.
Frankland. Traue/s lo and (rom Conslantin op
le in the Year 1827 and 1828, London 1829, 1,
204205 ; Cevdet. Tarih, V, 259; Tahsin Paa .
Abdlhamid 'in Yldz Hatra lar, istanbul 193 1,
s. 19; Trfciye Maarif Tarih i, lll, 1052 1058
ih a i ye ) : Uzunar l . Saray Te kilat, tr. yer. ;
a. mlf.. Kapkulu Ocak/a r, 1, 5 18, 528 ; Dan i
mend. Kronoloji, IV, 348350 ; Kemal Beydilli.
"Stephan Gerlach'n Rzname' sinde stan
bul ", Tarih Boyunca s tanbul Semineri, 29 Ma
ys 1 Haziran 1988, Bildiriler, istanbul 1989, s.
8990 ; a.mlf.. "Ignatiu s M ouradgea d'Ohsson
(M uradean Tosu nyan i", TD, sy. 34 ( 19841. s.
252253 ; Mehmet ip irli , " Osmanllarda Cu-
ma Sel aml", Prof Dr. Bekir K tkolu 'na
A rmaan, istanbul 1991, s. 459471; Pakaln,
, 304 308.
~ ME HMET
CUM'A SRES
( ~'Jr )
Kur'an - Kerim'in
altm ikinci suresi.
L _j
Medine devrinde, muhtemelen hicre-
tin birinci ylnda nazil olmutur. Sley-
man b. Yesar'dan Mekki olduuna dair
bir rivayet nakledilirse de Buhari, Ms-
lim ve dier kaynaklarda yer alan hadis-
ler, ayrca srenin muhtevas onun Me-
deni olmasn gerektirir; alimler oun
luunun gr de budur. Ayet says on
bir olan srenin faslalar ( .: ~ ) harfle-
ridir. Adn . cuma namaz iin ezan okun-
duunda camiye gitmeyi emreden 9. aye-
tinden alr.
Srenin nzl sebebine .. 11 . ayette yer
alan, "Onlar bir ticaret ya da bir oyun
ve elence grdkleri zaman ona akn
ettiler ve seni ayakta braktlar" ifade-
siyle iaret edilmitir. Kaynaklarda veri-
len bilgilerden anlaldna gre, Hz.
Peygamber bir cuma gn hutbe okur-
ken dardan grltler ve davut sesleri
duyulur (o gn n gelenekleri ne gre ker-
va nl ar n ge lii davul a l n ara k ilan edilirdil
Bunun zerine birok sahabi mescidi ter-
kedip sesin geldii tarafa doru gider;
bu durum mescidde on iki kiiyle kalan
Hz. Peygamber'i ok zer. Sz konusu
kervan am tarafndan geliyordu ve o yl
Medine'de byk bir ktlk hkm sr-
dnden daha ok zahire ve yiyecek
tayordu . Kervann Dihye ei-Kelbf'ye ait
olduu rivayet edilmekle birlikte l Fah-
redd in er- Razi. VI II , 208) bunun geree
uymad ve ayetin Cabir b. Abdullah'n
kervan hakknda nazil olduu belirtil-
mektedir (i bn KesTr, IV, 367; Elmal l , VI,
4992) Konu ile ilgili bu ve benzeri rivayet-
ler srenin nzOI sebebiyle birlikte n-
zl ylna da k tutmaktadr. nk s-
z edilen ktlk hicretten sonra meyda-
na gelmiti. Cuma namaz ise ibn Sa ' d ' n
rivayetlerine baklrsa (et- Tabakat, lll , 11 8.
11 9) hicretten nce Medine'de klnma
ya balanmt. Ancak bu ayetlerden an-
laldna gre srenin geliine kadar
ashap arasnda cami ve cemaat adaby
la ilgili bir disiplin henz teekkl etme-
miti.
Srenin konusu, peygamber gnder-
menin ilahi hikmet ve faydalar. vahyin
yol gsterici etkinlii ve cuma namazy
la ilgili baz hkmlerden ibarettir. S-
re. esrna-i hsnadan drt ismin yer al-
PRL d . bundan nce ve sonraki baz sre-