Kmr Ocaklarndaki P a t l a m a l a r

Zeynel ERGN *

ZET: 1. GR

Bugn, yeralt kmr ocaklarnda patlama Eskiden takmr ocaklarnda sadece

larn kaynann gazlarn birikmesi ve yan metan gaznn patlamalara neden olduu
mas veya patlamas olduu ve kmr tozu
patlamas ile byk boyutlara ulat bi yollar kilometrelerce spren patlamalar
lenmektedir.
Yazda ncelikle metan ve kmr tozu
patlamalar, nedenleri ve patlamalar ko
laylatran faktrler zeninde durulmu da
ha sonra alnmas gerekfii nlemler ile de-
metanizasyonun (metandan temizleme)
nasl uygulanaca anlatlmtr.
Son blmde ise Zonguldak takmr,
havzasnda metan drenaj almalar hak
knda bilgi a'ktrlma'ktadr.
ABSTRACT:
Today, it is known that the source of exp
losions In collieries Is the accumulation
and ignition of gases or their explosion
which Is brought to larger dimensions by
following coal-dust explosion.
In the paper, the methane and coal-dust
explosious, their sources and the factors
aiding the explosions ore firstly dealt,
then, the necessary precautSons to be ta
ken and Uie application of de - methaniza-
tion technique are explained.
The tast section of the paper covers the
methane - dradnage system applied at the
Hard - Goal deposits of Zonguldak district.
* Maden Y. Mh, TK Pen ve Tetkik Kurulu
yesi.
inanc vard. Baz gazsz ocaklarda ana
grldkten sonra, kmr tozunun daha
nemli bir faktr olduu kabul edimr oldu.
Deiik iddet, hareket yn ve s tesir
lerinden dolay patlamalarn nedenleri her
zaman tesbit ediHemez. Bununla beraber
btn patlamalarn kmr tozu vastasyla
yayldn varsaymak dorudur.
Hemen hemen btn oiddi patlamalar gaz
larn birikmesi ve yammas veya patlamas
yznden doar, fakat kmr tozu ile ge
ni otorak yaylr. Bu eit patlamalar b
yk zararlara neden olur.
Patlamalarda alev hz ck yksektir. Ilk
120 metrede saniyede 850 metreyi bulur.
Deneylerde saniyede 1800 metre hzla ha
reket eden alevler tesbit ditmitr. Kmr
tozu pat tama krnda alev sivri ulu olup
ve bu u galeri! kesitinim merikeztne yakn
bulunur. Zayf patlamalarda 30-35 metre
uzar, btn atev boyuda 100 metreyi bulur.
Kuvvetli patlamalarda u ktleir ve alev
boyu 15 metreye kadar tosahr. Btn alev
belirli bir nokta nnden 0,03-0,01 sani
yede geer.
Patlamalarda scatklklar deiiktir. 700 C6
den12 00Cye tatar deien scaklklar
tesbit edSmtfr. Fakat teortk olaratk 2750
C scaklfk hesap tambur.
Patlama kasrgasnda en nem M rol alev
oynar. Scaklk tesiriyle alev sahas daima

22
yksek basn merkezi halinde bulunur.
Bylece bir taraftan alevin nndeki hava
byk bir hzla ileriye doru itilirken, ya
nan gazlarda geriye, -patlamann doduu
yere doru yine hzla sevk edrtmi olur.
Basn dalgasncn kuvveti nisbetinde nn-
deki oteimler Herl.tttKr. Hareket eden bu
cisimler basm dalgasnn hzna uymayp
alev datgasjnm gerisine dtkler) takdir-
de yanan gazlarla beraber geriye doru
srklenir ve hatta doduu yere kadar
gider.
Patlamann bitmesi ve 'ierdeki scak gaz
larn soumas le ierde bir vakum husu
le gelir. zellikte hafflf otefrmler, eriye va
kumdan dolay hcum eden havann basn
c He patlamann ordinal noktasna kadar
gider. Bu son cisimlerin hareket yn pat-
tomanm meydana geldii noktaya kar ol
duu iin, patlama yerinen tesbitinde bu
husus genetikle dikkate alnabilir.
2. METAN (CH<) PATLAMASI
Metan aadaki forml uyarnca yanar
veya pallar:
CH4+202-^ 8 N 2 = C0 2 +2HzO+ .8<N2
Metan ve hava karm yuikandak* formle
gre ibeher mol tacm metana 2 mol ha-
crm oksijen veya 10 mol hacm hava d
tnde patlama en kuvvetti ekilde oiur.
Bu nedenle en iddetli patlamay meyda
na getiren karm oram % 9,5 metan ile
% 90,5 havadr.
Metann hava liondeki patlayc mfctan %
5,4 te basta- % 14,5 te biter. Bu mktarn
altnda ve stnde metan yanar. Metann
yanmas da patlamas kadar tehtlkeH ola
bileceini daima hatrda tutmak gerektir.
Madencilikte METAN + HAVA karmna
GRZU dentfr. Genel olarak grizunun tutu
mas faktre tabidir.
Bu faktrler: 1 Veter miktarda bir kar-
rm,
2 Yeter miktarda br scaklk,
3 Yeter miktarda bir zaman.
Bu faktr birbirini tamamlar. Bunlardan
herhangi &\rm\ noksan olursa patlama ol
maz. rnein elverili bir karm tutuma
scaklna kadar sklabilir. Fakat, ksa
zamanda tekrar tutuma sicaikligwiin art
na soutukrea karm patlamaz. Bununla
beraber ayet karm bir elektYk arkna
maruz kalrsa derhal patlar. Zfcra elektrik
arknn scakl ok yksek olduu iin
zaman adeta ortadan kalkm otur.
Metann tutumas ilcin alev kullanfdnda
gecikme zaman 0,1 saniyedir. (Adi alev
scakl 1000 C dir.) ayet daha az scaik-
Ifk gsterilirse bu zaman daha cok olacak
tr. Oetvel U farkl scaklklar iin gecikme
zamann gsteriyor.
Grizu patlamasnda patlayc maddeler (Di
namitler) de byk rol oynar. Patlayc
maddeler zeliklerine gre deiik uzun-
luik, sre ve scaklkta alev verirler. En az
devamla en dk scaklk ve en ksa alev
boyu veren patlayc maddeier en gven
lileridir. Gazl ve tozlu kmr madenlerin-

CETVEL; 1 Metann tutumasnda gecikme zaman (Saniye)

Metan
% 700 C 725 C 750 C 775 C 825 C 925 C 1025 C
4 8.2 3.6 2.4 1.4 - -
6 10.0 4.3 2.6 1.5 0.62 0.21 0.07
8 14.0 5.2 3.0 1.6 0.67 0.25 0.08
10 6.3 3.5 1.75 0.72 0.26 0.09
12 7.9 4.1 1.90 0.77 0.27 0.09

23
de bu ip (Msaadeli) patlayc maddeler E Metan ve hava bu n'isbetlorde asla
kullanlr. Ayak ve bacalarda yanl yaplan karsn meydana getiremezler.
delme ve atelemeler en gvenli patlayc
maddeleri GER TEPME ile tehlikeli yapa Grlyork* diyagramda en tehlikeli saha
bilir. Geri tepmenin nlenebilmesi iin her lar A. B ve C sahalardr. A
evden evvel kmrde en az iki serbest sahas bilindii gibi her an patlamaya ha
yzey arifi ve potkalba olmaldr. Delikler zrdr. C barajla havas kapatlan bir yan-
genel olarak arndan potkabaa paralel de- gm sahas olarak dnlebilir. Saha ka
linmelf ve delik dibinden potkaba yzne patldktan sonra yanmay devam ettirecek
oton diren (Dik a ite) sklma pay veya miktarda oksijen ve metann oalmas (Bu
son dinamitten itjboren arn serbest yz arada hidrojen ve karbon monoksrte te
ne olan direnten kk olmaldr. Bu usul ekkl eder) kapatlm sahada patlayc
lere haiz olmayan deliklere L DELK bir atmosfer yeni A sahasn husule ge
denir ve patlayc maddeden meydana ge tirebilir. Bununla beraber yanma olaynn
len enerji kmr krmaktan dk s ener devam ile oksijen mitotan azalrken kar
jisi geri tepme le dar kar. Bu s gri bon dtaksit ve azot gibi iki tesirsiz gazn
zuyu ve hatta (kmr tozunu rahatlkla tu birikimi ykselir ve bylece yangn sahas
tutu rabillr. atmosferi patlamyon bir yne, B saha
sna giitmii olur. B sahas ise uzun za
Grlyorki delik az civar yksek scak man kapal braklm br yangm sahasna
lklara maruz kalabiliyor. zeJIilkle kmr benzetilebilir. Alrken byk nem veril
tozu ve 'metan k olan yerlerde delik meli zira taze hava ilvesiyle patlayc ka
delme ve atelemenin ok byk nemi rma sahasma yani A sahasna gidile
vardr. bilir.
Patlayc gazlar ve hava belli oranlarda bel
li zellikler gsterir. Metann hava ile mey Su buhar, karbon diokslt ve azot gibi te
dana getirdii patlayc karmlar ekil : sirsiz (molekller grizu patlamasn zorla
1, Ooward geni olarak bilinen diyag trr, fakat azot aksit.oksij'en, hidrojen ve
ramla aklanabilir. karbon monksit gibi tesirli (yanc) mole
kllerde kolaylatrr. Bu nedenle patlayc
Diyagramda patlayc atmosfer (Metan + maddelerin seiminde bu hususlara nem
Hava karm = Grizu) tersine evrilmi verilmelidir.
gen bir sahada yer alyor. genin ta
ban LL noktalan arasnda uzanr. Bu 3. KMR TOZU PATLAMASI
noktalar en alak ve en yksek patlama
snrlarn tekil eder. Kmr tozu patlamas iin, her. eyden ev
vel patlama zellii olan yeter maktanda
Diyagram balca be sahaya ayrlmtr.
kmr tozu bulut gibi havaya kalkm ol
Bu sahalar : maldr. Sonra bu toz bulutu elverili bir
tututurucu kaynaa imanz kalmaldr. Tu
A Patlama zellii olan saha,
tumadan sonra meydana gelen basn
B Hava ilvesiyle patlayc olabilir saha, dalgalar yardmyle alevin nnde devam
l olarak havaya kalkan toz ymiariyle
C Hava azaltld yahut metan -ilve
patlama yaylr.
edildiinde .patlayc olan saha .(em
niyet lambasnn normal yanma saha
Yava ve zayf patlamalarda yolun merke
s),
zinde oksijen miktar % 2 veya % 3' ka
D Fazla miktarda tesirsiz gaz (N-Azot) dar derken, % 10 : 12 karbon dioksft ve
bulunduu iin patlayc karm hi hatr saylr miktarda karbon monokit
bir suretle meydana gelmiyen ntr ile ak miktarda distiloyon rnleri mey
terkipii saha, dana gelir.

24
 ekil 1. Grizu patlama diyagram.
Hzl ve iddetli patlamalarda (ikamr tozu
kuru se bu tip patlamalar olur) oksijen
mFktan % 1 den d aa debilir ve % 4
hatta dona fazla karbon monokst teekkl
ed^lbiPrr, Balangta husul gelen karbon
dioksit olduka scalk karbonla redOtosfiyu-
"na urayarak karbon monksit husule ge
tirir. Kmr tozu tanecikleri yksek s
karsnda dlstldsyona urar, ak miktarda
metan ve hidrojen teekkl eder. Bu tip
patlatmalarda dier hidrokarbonlarda dik
kate deer miktarlarda bulunmutur.
ayet slak ve rutubetli kmr toztarda
patlama sahasna girerse su gaz husule
gelir ve netice olarak byk miktarda kar
bon monokatt ve hidrojen oluur.
Alev gectiikton sonra k'myevl reaksiyonlar
durur. Etraftan gelen taze hava. patlama
sahasndaki gaz terkiplerini tamamen de-
25
itrtr. Ayrca kmr ve mevcut kalmsa
kmr tozlarnda baz gazlar absorbe
der. ayet kmr kdk'a elverili se kmr
tozu patlamalarnaan sonra kkkm k
mr tanecikleri bulunabilir.
3.1. Kmr Tozunun Patlamasna Neden
Olan Kaynaklar:
a) Meton-Hava (Grizu) Patlamalarndan
oluan ok ve alevler,
b) Pattayc maddelerden oluan ok ve
alevler (zelikte lumlaon geri tep
mesi),
c) Tozlu atmosferdeki elektrik hat vekab-
lotarmdan oluan ariklar. Bu kaynak
lann neden oldtiKIar patlamalar u
tedbirlerin alrrmasyle nlenir.
Grizu patlamalarnm nlenmesi,
Emniyetli patlayc madde kullanlmas,
Elektrik hat ve kablolarn tam emniyete
alnmas,
Yukardafci tedbirlere ek olarak patlama
y zorlatnmafk ve sirayetimi nlemek
iin tas tozu kullanlmas ve sulama ya
plmas,
3.2. Kmr Tozu Patlamasn Kolaylat
ran Faktrler
3.2.1. Byk Miktarda Kmr Tozlar:
Kimya kanunlarna gre normal koullar al
mda (QC ve 1 Atmosfer basnta) 1 Kg.
kmrn tamamen yanabilmesi iin 8.3
3
m havaya gerek vardr. Buna gre pat
layc tansm olabilmesi iin 120 gram k
mr tozu 1 m3 hava iin yeterli olmaktadr.
Bu m'iiktar havaya nazaran arlikca % 9.
hfaormca % 0.01 orannda olacaktr. Bunun
la beraber deneylerde 200 mesh'ten ufak
tozlarn en alak patlama snrr 1 m3 bana
32 - 80 gtnm olduu grlmtr. Bu miktar
havaya nazaran arlka %A, hacjmca
% 0.004 orannda bulunuyor.
3.2.2. Kmr Tozunun Para Bykl 3.2.4. Metan Varl
20 mesti (850 mikron) ten 'iri tozlar en
der olaraik patlamalara girer; fakat kk
26
paralar kkl orannda ok aktif rol
oynarlar.
3.2.3. Tozun Byk Miktarda Uucu Mad
de Tamas
Uucu maddeler, kuru kmr tozlarnn
kapal yerde 900 C srtrlmasyle aa
kan gazlardr.
Miktar: Antrasitlerde % 410,
Tbkmrlerlnde % 1045,
Linyitlerde % 45-55 tir.
Genel kural olarak, fazla uucu maddeyi
tayan kmr tozu dana kolay tutuur.
Bu nedenle antrasit tozu oik glkle tu
tuur. Keza ok kk taneli olan toz, iri
taneli tozlara oranla daha tehfikelldfr. Zi
ra 'nce taneli tozlar kolayca bulut gibi ha
vaya serpilir. Bu tozlar ok iddetti patla
malar meydana getirirler.
Uucu maddenn btn yanc maddeye
oran 0.12 i geen kmr tozlan patlayc
dr. Uucu, yanc [yanabilir) oran u eit
likte aklanabilir.
Uucu - Yanc Oran =
Uucu Madde
Uucu Madde + Sabit Karbon
rnein % 37 uucu madde ve % 54,6 sor
bit karbon ieren yksek gazl bir kmr
iin oran :
37
: =0.404
37+54.6
Keza % 17.6 uucu madde ve % 72.8 sa
bit karbon tayan en az gazl bir tak
mr iin oran :
17.6
=0.195 olur.
17.6+72.8
Griyorkl takmrlerinin uucu - yanc
oran dalma 0.12 nin zerindedir. Bu ne
denle btn takmr tozlan patlaycdr.
Ve uucu maddesi orannda patlamalar
iddetli olacaktr (ekil :2).
Metan varl patlama yzdesinin ok al
tnda bile olsa kmr tozu patkrmasmt id-
 ekil 2. Kmrdeki uucu maddenin patlamadaki rol.
detlendirir. Bu gerek zelikle gazl ocak
larda nemle dNckote almamaldr. aki!: 3
patlamalorda metan Ne kmr tozunun
yakn ilikilermi gsteriyor.
4. PATLAMALARIN NLENMES
4.1. Metan Kontrol
Gazl ocaklarda ak iyi bir havotandma
sistemine ger&k vardr. Bir ck maden ka
mintan % 1 den fazla metan iinde al
may yasak ediyor. Fazla gazl ocaktarda
btn olanaklara ramen havalandrma ile
metan miktarn % Ve drmek ok g
hatta olanakszdr. Bu durum karsnda
yaplacak tek 'metan drenajna gtmek-
tir.
Metan drenaj iin deiik usuller mevcut
tur: Cok derin omyan damarlardan d
ardan yaplan sondajlarla metan alna
bilir. Fakat genellikle metan drenaj yer al
tnda kurulacak metan drenaj sistemi ve
ebekesiyle yap&r. Yer stne alman me
tan yakt olarak ayrca deerlendirilebilir.
Baz madenlerde metandan kmrden elde
27
edilen kazantan fazla kazan temfln edi
liyor.
4.2. Lm Atma Teknii
Hibir zaman unutulmamaldr ki maden
komnnde emniyetli patlayrc madde kul
lanlr. Bunumla beraber ayet msaadeli
patlayc maddenin emniyet bakmndan
randmanmda kuku varsa Cardox, Hyd-
rox veya Airtbraker gibi gvenle kmr
kazsmda kullanlan maddeJer kullanlmal.
28
Bunlarn grizuyu tututurma olasl ih
mal edilebilir kadar azdr.
Geri tepmelere asla olanak verilmemeli.
Ayak ve bacalarda potkalbaca dikkat edil
meli, keza delik deime doldurma ve sk
1
lama ilgili mevzuata uygun ve gven !!^
kimseler tarafndan yaprimaldr.
4.3. Elektrik
Gazl ve tozlu yerlerde kullanlan elektrik
tesisatnda patlamalara neden olabilecek b) Toz yapan ara ve gerelerin yete
rtc, erare ve benzeni herhangi bir ey rince azaltlmas.
meydana gelmemelidir. Btn elektrikli
Temizleme:
tesisat mutlaka emniyetti olmaldr. al
mas esnasnda ark ve erare meydana a) Birikmi tozlarn temizlenmesi
getirebilen tesisat ve aletler anti-grizat
olmaldr. b) Toz toplayclarla havann temizlen
mesi,
4.4. Kmr Tozu Kaynaklar ve Kontrol Bastrma :
Kmr tozu kaynaklar 'madenciierce iyi bi-
a) Havaya kalkm tozun su ile bastrl
Irnir. Toz hzl nakliyattan, kmr kesiciler mas,
den sallantl oluklardan, yklenmelerden,
loum atmalardan ve benzeri almalar- b) Kazdan evvel su veya buhar enjek
dan meydana gelir. Kolayca dalabilen siyonu,
tozlar, zellikle ba ve dz kntlar zeri
c) Kimyevi maddelerle yere nen tozla
ne konan tozlar ok tehlvkeflidir ancak,
rn zararsz hale getirilmesi.
ooak tozlar % 35'ten dk yanc 'madde
tarsa bu tozlar pratikte patlamaz kabul Uzaklatrma :
edilir.
a) Sayl miktarda veya vardiyada la*
Yeralt toz kaynaklarnn tesbit edilmesi m atma,
zorunludur. ayet 'bir alma toz retiyor
b) Yardmc emici havalandrma sis
sa ana kaynak, tozu datyorsa tali kay
temler] kullanma.
nak iaraik isimlendirilir.
Hafifletme (younluu dnme, sulan
Bu duruma gre toz kaynaklar genel ola drma) :
rak u ekilde sralanabilir:
a) Yardsmc havalandrma ile toz yo
alma Esas Kaynak Tali Kaynak unluunun drlmesi,
Lm Atma + + b) Ana havatondnma ile toz younlu
Kaz + unun drlmesi,
Kelebe srme + c) Yere konan yanc tozlarn ta tozu
Delik Delme + 0
tozu ile kartrlma!.
Ykleme +
Tumba + Prof. Hartman ise iletmecilikte toz husu
Bant transferi 0 le gelen yerleri ve alnmas gereken tedbr
Naktfr/at 0 leri u ekilde zetliyor:
Geri tepen laum 0 + Lm atma : Asgari miktarda ve belirli
Tamir - Tarama 0 zamanlarda lam atma, yardmc hava
(+) Cok landrma, hava su isketeleri, ateleme
{-) Orta den evvel ve sonra sulama,
(0) Az (hmal ed'i lebi Ur.)
Transfer noktas ve kelebeleni: Su ve
Yeralt toz kontrol iin bir ok yntemler hava - su fisketeleri toz toplayclar,
mevcuttur. Patkapa kme: Potkaba alet ve roa-
Bunlarn baioalar: kinas zerine su fisketeleri, ve toz top
layclar,
nleme:
Delik delme: Su, kpk veya toz ma-
a) alma yntemlerinin yeniletiril klnolar, keskin ulu burgularn kul
mesi veya dzeltilmesi, lanlmas ve optimum alma artlar.

29
 Ykleme, kaydrma ve devaml kaz.
Arn sulanmas, su ftekoteleri, toz topla
yclar,
Tumba : Su ve hava^su ftaketetert, toz
toplayclar, kimyevi lemler.
Nakliyat: Su faketeleri, periyodik te-.
nitelemeler, 'kimyevi ilemler.
Toz kontrolnde ana 'kural, tozun hava
iinde yanc duruma geJmesfoi nJemek-
tir. Btn gayretler tozun bu merhaleye
gelmesinden evvel yaplmaldr. Toz kon
trolnde en basit ve uouz netice ancak
bu ekilde salanr. Kat parcaciklar ha
vada yanar duruma geldikten sonra kon
trol daha ok zor ve pahaldr.
Yardmc ve a-na havalandrma havadaki
tozlarn sulandrma veya temizlenmesfode
rol oynar. Bu haki anaforlu durumun ya
tn hnamas iin asgari hava hznn tesbiti
zorunludur. Bu jkritk hz ekseri hallerde
3 -10 m/dak.drr. Fakat arlarda tozun s
rklenmesi iin hi ofonazsa 15-30 m/dak.
hz olmaldr. Azami hz ise raihatlk ve eko
nomik koullara gre tanzim edilir. Ana
hava yollarnda hz geneHkle 350 m/dak.
dan azdr. Zira yksek hzlar sinmi toz
lar havaya kaldrr. Bununla beraber a
lma yerlerinde hava hz 100 -135 m/daJk.
olarak ksttanmstr.
4.4.1. Tozlarn Sulama te nlenmesi
eitli su fisketeleri kullanlr. Basnl su
borular yol boyunca yerletirilir ve gere
ken yerlere su pskrtme gereleri konu
lur. Havaya katkm patlayc tozun bast
rlmas cidden ok gtr. Bu i iin ortala ri gelir. Isnn absorbesiyle alev scakl
ma olarak 60 mikron boyutundaki sis dam
lac ok randmanldr. Bu boyutun te
min* su veya su - hava fskiyelerinde kul
lanlan balk veya memelerin tipine ba
ldr.
Sulamann baz zararl ynleri de var
dr.
Bunlardan bazlar:
a) Ocak havas fazla rutubetli olur.
b) Baz ocaklarda su tavan, taban ve
30
yanlara tesir eder kabarmalara ve bo-
zulmalara neden olur.
c) Yrmek ve nakliyat iin ocak arzu
edilmiyecek derecede amurlu ve kay
gan olabilir.
d) Scak ocaklarda su buhar meydana
gelir. Byle atmosferde iilerin a
lma gl vardr.
e) Souk yerlerde donma husule gelebilir.
4.2.2. Su Enjeksiyonu
Bu metot kaz esnasnda toz husule gel
mesini nler. Arnn 7 il 20 metre ilerisi
ne alan deliklere basnl su enjekte edi
lir. zel kpk ve buhar sudan daha te
sirli fakat pahalldr. Basn altndaki su
zellikle atlak ve krklar boyunca da
mara tesir eder.
Deneyler % 70 - 90 tehlikeli tozun kmr
deki atlak ve krklardan dolay meyda
na geldiini gstermitir. Yksek basnl
su, atlak ve krklara tesir ederek sla
tacandan doal olarak tozlanma nlen
mi olur. Tozun azalmasiyle grme tesiri
ve etraf tetkik olana artacandan a
lmalardaki gven ve randmann arta
ca normaldir. Su enjeksiyonu kmrde
bir geveme husule getireceinden kaz
ii daha rahat olur ve daha az patlayc
madde kullanlm olur.
4.43. Ocaklarda Ta Tozu Kullanlmas
Ta tozu kmr tozu patlamalarnn n
lenmesinde kullanlr. Ta tozunun bu
nemli rol s afesorbe edilmesinden ile
der ve patlamann yaylmas nlen
mi olur, yleki;
a) Ta tozu tanecikleri sy dorudan do
ruya scak gazlardan alr.
b) Ta tozu tanecikleri alevin radyasyo
nundan dolay kmr tozu tanecikle
riyle temasa gelerek sy alrlar.
c) ayet ta tozu bnye suyu tayorsa,
suyun buharlamasiyle scaklk absor-
be olunur. Ayrca meydana gelen su
 Sekil 4. Kmr tozu ebad - inert madde miktannn patlamaya tesiri.

buhar alev zerinde sndrc tesir halinde zikzak brakhr.

yapar. yi dalafoilen ta tozu scak
gazlarla kolay temasa geeceinden te
sirlidir.
Takmr ocaklarnda btn ak yer
lere, annlara 10'metre kalncaya kadar
ta tozu serpilir. Islak yerler hri btn
ak yerlerin tavan, taban ve yanlarna
toz serpilmelidir. Ve miktar % 65 ten
aa olmamaldr. Issz ve hava dn
n yollarna ta tozu 25 Kg. hk kmeler
Ayrca tavana aslm ve basn tesiriyle
derhal devrilen raflarn zerine de ta
tozu konulur.
Havada metan varsa her % O.l metan iin
ta tozu miktar % 65 den sonra % 1 ora
nnda oaltlr.
4.43.1. Ta Tozunun zellikleri:
a) Beyaz renkli olmas, zira beyaz renk

31
 yeralt aydnlatlmasna yardm ede
cei gibi, tozlanmayan sahalarn da
rahat grlmesine olanak verir.
b) Kolayca tlbir maddeden olmal
ve rahata datlaibilmelidir.
c) Yksek zgl sya ve ihafif zgl ar tozu kullanlmasyle drlmesi arzu
la sahip olmal. Yksek zgl sya
sahip bir toz byk miktarda s absor-
be edecei manasna gelir. Keza hafif
zgl arl olan tozda kolayca ha
vaya kalkabilir.
d) Ta tozu % 5 ten fazla yam maddeyi
ve % 5 ten fazla kuvars veya serbest
silis tamamaldr. Silisli tozlar - Rutubet
tldnde keli paracklar verirler. Yanc madde
Bu paralar akcierde silikoz husule
getirebilirler.
e) Btn toz 20 mesh elekten ve tozun
% 60'dan 200 mesh elekten gemeli
dir. Toz havadan nem almamal ve
bylece zelliklerini kuru imi gibi
saklamahdr.
4.43.2. Ta Tozunun Ham Maddeleri:
Ta tozunun zelikleri gz nnde tutul
duunda en iyi ham maddenin kalker,
jips ve tuz olduu anlalmtr.
Kalker (Ca CO3) ve jips (Ca C0 4 . 2H2O)
tozlar patlamay nleyici mkemmel toz
lardr. erii kil olan ist (A2O3 Si 0 2 .
2H2O) ancak jipsin yars kadar tesirlidir.
Tuz (Na Cl) 10 - 20 defa istten daha iyi
dir. Ancak tuz dier maddelere nazaran
pahaldr (ekil : 4).
4.43.3. Ta Tozunun Hesaplanmas :
htiya duyulan ta tozu miktar iki ana
faktre tabidir.
a Ocak genilii ve ocan toz miktar,
bOcak tozundaki yam madde miktar.
Genel olarak yeralt yollarnda toz mik
tarm tahmin etmek gtr. Bununla be
raber ta tozunun hesaplanmas iin u
basit forml kullanlr.
32
Q=Ocak tozuna ilve edilecek ta tozu
miktar. Kg. olarak.
i C=Ocak tozundaki yam madde miktar,
Kg. olarak,
P=Ocak tozundaki yanc maddenin ta
edilen % de,
L=Yanma, kuruma v.b. nedenlerden do
lay ta tozu kayplar, % olarak.
rnek : Analiz neticesi bir ocak tozunun
aadaki nitelikleri tam olduu grl
sn.
: % 4.0
: % 59.5
Kl : % 36.6
Ve ocak tozunun yam - madde miktar
% 30a drlmek isteniyorsa 1 Kg. ocak
tozuna ilve edilmesi gereken ta tozu
ka Kg. olmaldr. (Ta tozunun kayplar,
% S.7 dir).
.. C-P 59.5-30.0 ,__
n
o z u m :nQ = = =1.39 Kg
P-L 30.0- 8.7
ayet ta tozu kayplar olmasayd gerek
li ta tozu :
Q= z L =
59
- 5 - 3 0 0 =0.98 Kg.
P 30.0
olacakt.
Ta tozu serpilmesi el ile veya mokan ik
vastalarla bu ii bilen tecrbeli ve gve
nilir zeki kimseler tarafndan yaplr.
Biriken tozlarn temizlenmesi: Biriken
ocak tozlarnn periodik olarak temizlen
mesi zorunluu vardr. Bu temizleme ii
ta tozu serpilmeden asla yaplmamaldr.
Aksi halde tehlikeli tozlar ocan bir ta
rafndan dier tarafna hava ceryannda
srklenebilir. Ayrca tabandaki tozlarn
tavan ve yanlara transferi ile tehlikeli du
rumlar yaratlm olur.
Tozlarn temizlenmesinde yaplacak en iyi
ekil mmkn olduu kadar kap, perde
v.b. eylerle hava miktar ve hznn azalt
mak olmaldr. kinci ve en mhim ibir
hususta, toz temizleme ii en az insan
bulunan bir vardiyada yaplmaldr.
5. OCAKLARI METANDAN TEMZLE
ME (Demetanizasyon)
Kmr damarlar metan depolardr. Me
tan adsorfoe edilmi olarak saklarlar.
Galeri ve retim panolarnda metan, arn-
lardan (alnlardan) yava bir ekilde a
a kar. Ocaklarda retim yerlerinin art
mas ile buralara serbest olarak gelen
metan miktan da artar.
Deneylerden, ocaklardaki gaz miktan e
yeni retim panolarnda aa kan me
tan miktan ve akn hz sadece yatam
tabii koullarna deil, nemli derecede
yaplan retimin temposuna da bal oldu
u anlalmtr. Aynca unutmamak ge-
rekirki tektonik arza boluklar metan
yryleri iin rahat bir yol tekil eder
ler.
Kmr ocaklarnda metanla ura iki
yntemle yaplr : Pasif yntem ve aktif
yntem.
5.1. Pasif Yntem:
Bu yntem dafaa ok eski ve az gazl veya
stalbdl gazl olan ocaklar le metann yeni
kendini gstermeye balad ocaklarda
uygulanr. Buradaki ura prensip ola
rak havalandrma yolu ile yaplr. Yani
metan miktarna oranla hava miktan ar
trlr.
Bu yntemle allrken i yeri alak ba lacak sondajlarla katn metandan temiz
sn sahasdr. Tabakalardan buraya de
vaml gaz ak olur. Akn hz birikinti teminin gerekli kld esasa uygun olarak
nin doal koullarna ve aspiratrn et
kinliine baldr. Bu nedenle pratik ola
rak gaz miktarnn ayarlanmasna olanak
yoktur.
5.2. Aktif Yntem:
ok gazl ocaklarda uygulanr. Genel pren
sip iletme sahasna metan gaznn ak
n nlemektir. Bu nedenle alma pano
sunun uzanda tabakalar ierisinde ba
sn merkezleri tekil edilir. Bu suretle
istenilen yne metann akna olanak
salanm olur.
Eskiden srlm, allmayan veya terk
edilmi bacalarn azna yangn barajla
rnda olduu gibi salam beton barajlar
yaplarak gazn bu barajlarn gerisinde
toplanmas da aktif bir yntemdir. Gazm
baraj gerisinde toplama ileminde dikkat
edilecek husus; gaz karmnn gazm pat
lama yzdesinin zerinde tutulmasdr.
Birikim nedeniyle gaz basnc dar ba
sntan yksek olacaktr. Bylece baraja
yerletirilmi bulunan gaz borusu e ba
raj gerisindeki metan ocak havasna kan-
madan dan alnabilir.
Gerek teknoloji bakmndan ve gerekse
retim bakmndan retim katlarnn me
tandan temizlenmesi, baka bir deyimle
aktif yntem iki ekilde yaplr.
a) ncelikle metandan temizleme,
b) Devaml metandan temizleme,
(Metan Drenaj)
5.2.1. ncelikle Metandan Temizleme :
Damarn retimi ve retim yntemi dik
kate alnmakszn yaplan br damar ii
hazrldr.
Ocakta bir kat hazrlanrken o katta bu
lunan damarlardan fazla metan tayan
damarlarda retim yntemine ve sras
na baklmakszn damar ii yollan sr
lr ve srlen bu yollardan o katn jeolo
jik koullarma ve edinilmi tecrbelere
dayanarak tavan ve taban talarna yap
lenmesine gidilir. Daha sonra retim yn
dier damarlarda damar ii hazrhk ve
retimine ynelinir.
Bu yntemde nemli olan husus, btn
kmr damarlarnda geni bir metan ak
m ebekesi kurularak, metan gazm ter-
mine eden retim devresinden nce top
lamaktr.
ncelikle metandan temizleme e;
a) Yeni srlecek tabanlarn hazrlk i
lerinin herhangi bir gle urama
dan yaplabilmesi iin alma pano-
33
 larma girilmeden nce panolarn gaz
dan temizlenmi olmalar salanr,
b) Damardaki doal gaz basncnn yara
taca alma anndaki ani degaj ve
patlamalar nlenmi olur.
52.2. Devaml (Metandan Temizleme (Me
tan Drenaj)
Bu yntem esas itibariyle, retim pano
larnda almalar sonucu tabakalardaki
oturmalar ve basmlann deimesinden
dolay byk bir metan ak meydana gel
dii takdirde uygulanr. Metan drenaj uy
gulayan lkelerde, elde edilen tecrbelere
gre metan gaz k beher retilen ton
kmr bana 15 M*'i getikten sonra de
vaml metandan temizleme yntemi-metan
drenej uygulanmaldr. Daha ak bir
deyimle gaz miktar -15 M 3 /tn kmrden
fazla olursa gazlarn metan drenaj ile
alnmas havalandrma yolu ile alnmasn
dan ok daha ucuz ve gvenli olmaktadr.
Metan drenaj iin srlen yollar, yollar
da yaplan sondaj delikleri ve bu delik
lere bal boru tesisatiyie bir metan gaz
ak ebekesi kurulmu olmaldr. Bu e-
be&e ocak havasndan tamamen izole edi
lir. ebekedeki metan akm metandan
temizleme istasyonu yardm ile temin
edilen dk basnla salanr. nan kmre isabet eden lml kaza ora
Metan drenaj sistemi; yeralt (ekil 5,
sondajla yaplan gaz delikleri, gaz borula
r ve gaz deliklerini gaz borularna bala
yan dzen) ve yer st (ekil 6, emici tu
lumbalar ve tesisteki koruyucu ve kontrol
cihazlar) tesislerinden oluur.
6. ZONGULDAK TAKMR
HAVZASINDA METAN DRENAJI
ALIMALARI
Takmr Havzasnn devletletirilme te bu nedenlerle Zonguldak Takmr
sinden sonra zellikle 1942 ylndan itiba
ren metan ve kmr tozu patlamalarmda
eren geni istatistiki bilgilere yer veril
mitir.
1942-1976 yllar dahil 35 yllk dnemde
Havzada 30 defa patlama olmu, ve pat
lamalarda 315 kii lm 392 kii de yara
34
lanmtr. Baka bir deyimle ortalama ola
rak ylda bir patlama olmu ve her patla
mada 9 kii lm, 12 kii de yaralanm
tr.
Bu 35 yllk dnemde Havzada 212 mil
yon ton tuvnan kmr retilmi ve bu
kmrden 132 milyon ton satlabilir k
mr elde edilmitir.
retilmi tuvenan kmrle patlamalar
arasnda bir balant kurulmaya alld
nda; Takmr Havzasnda 1 milyon
ton kmre isabet eden yalnz patlamalar
sonucu lml kaza oram 1.48 olduu g
rlmektedir. Kaldki 1 milyon tona isabet
eden lml kaza oran, tm lml ka
zalar dahil A.B-D. de 0.61, ngiltere'de 0.57
ve Ortak Pazar lkelerinde 1.00 olmutur.
Polonya'da bu orann 0.67 civarnda oldu
u iddia edilmektedir. Btn yaral kaza
oram ise (3 gne kadar istirahat alm
olanlar hari) AJ3.D. de 22.65, ngiltere'de
495.44 olarak hesaplanmtr. (A.B.D., n
giltere, Ortak Pazar lkeleri ve Polonya'
ya ait rnekler 1970 ve 1973 yllarna ait
tir).
Takmr Havzasnda 35 yllk dnemde
tm kazalarda 2651 kii lm ve 227472
kii de yaralanmtr. 1 rndiyon ton tuve
n 12.50, yaral oram ise 1072.98 dr. Kaza
larn en az olduu 1976 ylnda ise lm
l kaza oran 6.20, yaral kaza oram 729,40
olmutur.
Bu sonulara gre Takmr Havza
snda yalnz patlamalar nedeniyle meyda
na gelmi lml kaza oran 1.48 says
A.B.D. nin tm lml kaza oranndan
2.42, ngtere'den 2.59, Ortak Pazar lke
lerinden 1.48 ve Polonyadan 2.20 defa da
ha fazla olduu anlalmaktadr.
Havzasnda metan drenaj ile ilgi ilk cid
di almalara 1973 ylnda balanmtr.
Uygulamaya Kozlu retim Blgesinde ku
rulan yerst emici tulumba tesisleri, ku
yu ii ve ocaa denen boru ebekesiyle
geilmitir, tl'k uygulama ad geen blge
nin tncirharman Blmnde360/22823
 ekil 5. Yeralt.metan drenaj tesisi.

ile 425/22925 ve 360 ile 425/22805 oca kapsayacak bir biimde geniletil
kotlar arasay daman panolarnda yapl mesi iin almalar yaplmakta olduu
m ve olumlu sonular vermitir. (*) Bu anlalmtr.
olumlu sonutan sonra ebekenin tm

(*) ngiliz Teknik Yardm, ODA. Teknik Maviri Sayn W. BARRET 1973 -
1974 yllarnda Takmr Havzasnda metan drenaj uygulamasnda alm
ve baar salamtr.
35
7. SONU Bundan sonra havalandrma yntem ve
tesisleri yksek metan gelirini karlaya
G'vri blmnde belirtildii zere hemen
maz olur.
hemen btn patlamalar gazlarm birikme
si ve yanmas veya patlamas yznden
doar ve kmr tozu patlamas ile geni Byle bir i yerinde alma gvenlii;
olarak yaylr. (a) metan geliri azalncaya kadar uzun
bir sre, (haftalarca, aylarca) almay
Buradaki gaz METAN'dr. Metan kmr durdurmakla veya (b) dematonizasyon uy
leme srasnda oluur ve damar 'iinde gulamakla temin edilebilir.
ve civarnda kalr. Dier bir deyimle k :
mr damarlar metan depolardr. Kmr reten iteri lkelerde devaml ve
Hazrlk ve retimi almalar nedeniyle gvenli retimin demetanizasyon ile sa
damarlarda oluturulan boluklara metan lanaca kans yerlemi bulunmaktadr.
ak salanm olur. Btn sorun gelen Konu Zonguldak Takmr Havzas iin
metan havalandrma ile zararsz bir ekil de beniiosenmitir. Bu nedenle pilot bl
de alma yerinden darya kartmak ge olarak seiien Koziu ocaklarnda me
tadr. Ne varki havalandrma ile metan'n tan drenajl uygulamasna gidilmi ve ba
uzaklatrlmas bir lye kadar yaplr. arl sonular alnmtr.

Bibliyografik Tantm: 5 Erylmaz, A., Polonya, Almanya ve

1Ayral, K., : Zonguldak Kozlu Blge
sinde meydana geten gaz ve kmr
pskrtme olaylar. Trikye Maden
cilik Bilimsel ve Teknik 5. Kongresi
T.M.M.O. B. Maden Mhendisleri
Odas Yayn 1977.
2 Ookun, M.,: Zonguldak Kmr Hav-
s Kozlu Blgesinde yaplan Metan
Drenaj almalar ve alman sonu
lar, Trkiye Madencilik Bilimsel ve
Teknik 5. Kongresi. T.M.M.O.B., Ma
den Mhendisleri Odas Yayn 1977.
3 Dndar, M., Ayral, K Cokun, M..:
Zonguldak kmr havzasnda kendi
liinden yanabilen damarlarda aln
mas gerekli tedbirler ve mcadele
yntemleri. Trkiye Madencilik Bi
limsel ve Tekniik 5. Kongresi, T.M.M.
OJB., Maden Mhendisleri Odas Ya
yn. 1977.
4 Crgin, Z., Goal Mine Rres and Exp
losions, Thesis for the degres of
M.S., M.G.E., University of Utah, Ju
ne 1964.
ngiltere kmr ocaklarnda teknik
gezi notlan. 1975
6 Gyaaler, T., stnkol. ., : Ocak
havasnn etd, gaz ve kmr tozu
patlamalar, ani metan pskrme
leri. Trkiye Madencilik BHImsel ve
Teknik 5. Kongresi. T.M.M.O.B. Ma
den Mhendisleri Odas Yay m 1977.
7 Hartman, L J., : Mine ventitattan
and Air Conditioning. 1961.
8 Kopex : E.K.. Kozlu Ocaklarnda
Demetanizasyon Etd, 1970
9 T.C. Resm Gazete : Metan Drenaj
Ynetmelii Resmi Gazete Say:
15482, Gn 28 Ocak 1976
10 PAUL WEIR COMPANY,: Recommen
ded Courses of Action to Improve
Production and Efficiency of E.K..
Mines, 1975.
11Willson, J. E.: Fires and Explosions,
Mg. Eng. 118, Additional Notes, M.
G.E., University of Utah.
12 E.K.. Messesesi,: Yllk statistik
leri, Zonguldak.

37