KELAM ARATIRMALARI 8:1 (2010), SS.93-121.

SELEFYYENN NASS VE METOT EKSENNDE

DN ANLAYII VE SONULARI
- Al-Salafiyyas Understanding of Religion and Its Methodological and Textual Results -

Do. Dr. Fethi Kerim KAZAN

Ondokuz Mays . lahiyat Fakltesi

Abstract: The this article is focused on dealing with and scrutinizing bases of
religious understanding of Fundamentalism (Salafiyya) movement in early period of
Islam. Although Salafiyya doctors have used analogy and individual opinion in the
legal (fqh) issues, havent tolarated refering to reasoning and interpretation in the
topics of creed. They have much had sensitive against the distinctions of idea in the
topics of creed. Titely, they have been engaged to literal meanings of texts. Direction
to the nature is neglected in the fundamentalistic discourse. Thus, they have limited
area of the using of mind. This has caused static history and torpid comprehension of
religion in the Islamic thought.
Key Words: Obedience, submission, narration, tellings, tradition, going back roots,
slandering of theology, apparent meaning.

1.GR
Ehl-i Snnet genellikle Selefiyye, Eariyye ve Mtrdiyyeyi kapsayan geni
bir tabir olarak kullanlr. Ehl-i Snnet-i Hassa da denen Selefiyye ise, sahbe ve
tabin mezhebinde bulunan fukaha ve muhaddisnun yolu eklinde nitelenmi
bulunmaktadr. 1
slam dnce tarihinde dini metni, onun zn genel muhtevasn ve
ilkelerini temellendirmeye, savunmaya, aklamaya, anlamaya, yorumlamaya ve
uygulamaya dnk birtakm tutum ve abalardan sz etmek mmkndr: Selefiyye,
Kelmiyye (Usld-Dn), Fkhiyye (Usll-Fkh), Felsefe (slm Felsefesi) ve
Tasavvuf. Bu abalardan her birsisinin kendine zg bir sylem, yntem ve sorun
zme mant vardr. Biz ise, bu almamzda daha ziyade slmn ilk asrlarnda
ya da erken dnemlerde teekkl etmeye balayan Selefiyye mezhebini, din nassn

1
Bkz. zmirli smail Hakk, Yeni lm-i Kelam, haz. Sabri Hizmetli, Umran Yaynlar,
Ankara 1981, s. 61.
94 Do. Dr. Fethi Kerim KAZAN
____________________________________________________________________________

balaycl ve din epistemoloji, yntem, kutsallatrma ve otoriteryenlik, Selef

metodun karakteristik zellikleri ve tevle bak, kelm dnce abasn ktleme
konular itibariyle ele almaya, tahlil etmeye, tartmaya ve deerlendirmeye
alacaz. Son tahlilde, slmn tarihsel tecrbesi boyunca, Selefiyye mezhebi de
dinn zn anlama ve uygulamaya dnk mezheb bir faaliyeti ya da beer bir
abay temsil etmektedir. slm dnce tarihinde dinin anlalma ve alglan biimi
ile ilgili olarak ortaya kan ve metinlerin zahiri anlamlarna bal kalmay tercih
eden farkl tutumlardan birisi olarak Selefiyye akm, inanc; tarihin bir nceki
dneminde (selef dnemi) sahip olduu fikr, zmsel, uygulaymsal ve kltrel
yapyla zdeletirme giriimi iinde bulunduu izlenimini vermektedir. Bu noktada
Selefiyye tutumu, inan konularn belli koullara ve ihtiyalara binaen ele alp
zmlemeye alm bir anlay gibi grnmektedir. Hi kukusuz Selefiyyenin,
ilk neslin daha saf ve berrak din anlayn koruma, srdrme, egemen klma ve
uygulamaya byk bir ehemmiyet verdii ortadadr.
slm dncesinde birisi aklc (rasyonaslist), dieri de lafzc (literalist,
nakl) olmak zere iki kart akmn egemenliinden ve bu iki kart akm arasnda
herhangi birine daha yakn bir konumda duran dier anlaylardan sz etmek
mmkndr. Birinci akm, bilgi nesnesini akl dnme biimine gre ele alm,
bunun aksi olan eyi de reddetmitir. kinci akm ise, metne ve onun yazl nakline
ball esas alan bir tutum sergilemitir. slm Hukku alannda bir yandan bu
disipline kat kyas yoluyla dnmeyi sokan Eb Hanifeyi grmekteyiz.
Mtridiyye gibi aklc kelm okullar, kaynaklarn hep bu ekolden almlardr.
Ayn ekilde tereddtsz bir akl aba ortaya koyan Mutezilenin katlmaya
abalad ekol de budur. te yandan, bn Hanbel ekol, tm aklc akmlara ve zel
bir fke / nefret ile Mutezileye kar sava amt. Ayn zamanda bu ekol,
retilerini kendilerinin zerinde kurmak istedikleri akl ilkelere gre tekrar
dnmeyi deneyen Mteahhir Earlere de sava amt. Dahas bu ekol, genelinde
kelm ilminin dn bir disiplin olmasna da itiraz etmekteydi. nk bu ilim akla,
akl yrtmeye ve dnmeye byk bir deer veriyordu. 2
Selef mezhebi bn Teymiyyeden sonra, talebesi bn Kayyim el-Cevziyye
(lm. 751/1350) tarafndan hararetle savunulmutur. Daha sonralar Muhammed b.

2
Claude Salam, Kelm lminin Temellerinde Rasyonalist (Aklc) ve Literalist (nakilci,
lafzc) Akmlar ve Byk Kelm Okullar, ev. Kamil Gne, Marife, Yl: 2, Say: 1,
Bahar 2002, s. 197, (ss. 197-211).
Kelam Aratrmalar 8:1 (2010) 95
____________________________________________________________________________

Abdilvehh3ab (lm. 1260/1792), Vehhblii tesis ederek, harekete yeni bir canllk
kazandrmtr. bn Teymiyeynin balatt Selefiyyenin canlandrlmas faaliyeti,
bu devrelerden sonra, amzn baz modernist Mslmanlarnca da srdrlr.
Szgelii, modernistler arasnda, bu cereyann ncln, Msrl Muhammed
Abduh (lm. 1323/1905) yapmtr. Onun balatt bu yeni seleflik hareketleri,
gzde talebesi Red Rza (lm. 1354/1935)nn el-Menr adl mecmuay 1897
ylnda neir hayatna karlaryla, yeni bir safhaya girmitir. Bu dergi ve fikir
babalar M. Abduh ile Red Rza, batan itibaren bn Teymiyye ve metodolojisinin
hayran olarak Selefiyyenin ihys iin gayret gstermilerdir.
yle anlalyor ki, Seleflik, mezhep olarak sunulmaya allsa da, bir
mezhep olarak kabul edilmesi mmkn grnmemektedir. Genel olarak, gemiin
belli bir dneminde retilen Kitap ve Snnetin nclnde ilk nesillerce
oluturulan sahih din anlayn imdiye ve gelecee tamay hedeflemektedir.
Aslnda gemiten gelecek tasavvuru oluturma aba ve teebbsdr. Sahbe,
tabin ve bir sonraki neslin, slm aklama, anlama, yorumlama, anlamlandrma
ve yaama konusunda model olarak gsterilmesi ve bu modelin korunmasna
ynelik geleneki-muhafazakr bir tutumu ifade etmektedir. Bu boyutlarna
baklrsa, toplumsal ve siys ynlere sahiptir. Byle bir tutumun, slm kltrnde
erken dnemden itibaren farkl yansmalar vardr. Bunlarn ortak yan, Kitap ve
Snneti anlamada, metin merkezli (nass) veya lafzc-literal bir yaklama
ballklardr. Byle bir epistemolojik tavr benimseyenleri nass-muhafazakar
veya geleneki-muhafazakar diye nitelendirmek mmkndr. Bu izgi, Ahmed b.
Hanbel, bn Teymiyye ve Muhammed b. Abdilvehhb yoluyla Hanbel Seleflii
olarak gnmze tanm, Vehhblik olarak da siyasal bir harekete dnmtr.
Geen yzylda Hindistanda ortaya km olan Ehl-i Hadis ve Ehl-i Kurn
hareketlerinin de Selefliin glgesinde gelien dinsel hareketler olduunu sylemek
mmkndr. Seleflik, Vehhbler tarafndan sahiplenilmekte ve bu yeni hareketin
sahihliinin dayana olarak kullanlmaktadr. Teolojik yap olarak Seleflii
kurmaya alan ve temel ncllerini belirleyen dnrlerden birisi Gazzldir.
Ancak ona asl teolojik muhtevasn kazandran lim bn Teymiyyedir. 3

3
Snmez Kutlu, Kkencilik (Fundamentalizm) Kavram ve slamc Oluumlar in
Kullanm Sorunu, ada slam Akmlar ve Sorunlar, Fecr Yaynlar, Ankara 2008,
s. 80, (ss. 69-82).
96 Do. Dr. Fethi Kerim KAZAN
____________________________________________________________________________

2. SELEFYYE VE NASSIN BALAYICILII: DN EPSTEMOLOJ

slam kelmnda genel olarak bilgi kaynaklar akl, duyular ve haberden
olumaktadr. Kelm epistemoloji, bilgi kaynaklar, akl-nakil ilikisi, bilginin
imkn ve deeri zerinde durmaktadr. Selefiyyede ise, din epistemoloji, nasslara
ve eserlere daha sk skya bal kalan bir anlay temsil etmektedir.
Selefiyye limlerinin, fkh (amel) konularda akl kullanma ve itihda cevaz
vermelerine karn, itikd meselelerde akln kullanm ve tevle bavurmay ho
karlamadklarn sylemek mmkndr. Bu noktada onlar, daha ziyade susmay,
gr belirtmemeyi ve ekimser bir tavr taknmay uygun grp, 4 imn, teslmiyet
ve itat anlayn kendilerine ilke edinmekteydiler. nk onlar, akid
konularndaki ayrl, din adan tehlikeli ve mahzrlu grdklerinden, bu
meselelerde daha duyarl hareket etmeyi ilke edinmiler; buna karlk, fkh
alanndaki ihtilaf, itikd tehlike arz etmedii gerekesiyle, mahzrlu sayma yoluna
gitmemilerdir. 5 u kadar var ki, zaman zaman yanl gr, uygulama ve sapmalar
gereke gstererek, rey, akl kullanma, dnme ve tefekkre cephe aldklarn da
yadsmak mmkn deildir. 6
Dier tek-tanrl dinler gibi slmda, zorunlu olarak, dinde akln yerinin
tutarl bir felsef ifadesini ortaya koymaya almak zorundayd. Bir baka deyile,
akl ile vahiy, ak ile dn tasdik arasndaki ilikiyi belirlemek durumundayd. Byle
bir faaliyete sadece yol ya da seenek aktr: 1)Birincisi, akln vahiyle ilgili
meselelerde hibir yerinin olmadn syler, ki tavr fideizm ve akl atalete varr. Bu
seenek, tarih olarak Ahmed b. Hanbel ve takipileri tarafndan temsil edilen, ar
muhafakrlarla zdeletirilmitir. Onlara gre, Kurn ve Hads dn rehber olarak
yeterli idi ve dn meselelerde akln kullanmna hi de taraftar deillerdi. Ahmet b.
Hanbele gre, dallete sevk edecei iin akla inanlmaz; ancak nassa ve nassn
belirttii delillere mn edilir. 7 kincisi, akln Resl ve Tebliin kabul iin makl
deliller rettiini ve neticede vahyolunan hakikatlerin daha kkl aklanmas,

4
Al Sm en-Ner, Neetl-Fikril-Felsef, Drl-Marif, skenderiye 1971, c. I, si
452.
5
Celleddin Abdurrahman b. Eb Bekir es-Syt, Savnul-Mantk vel-Kelm an
Fennil-Mantk vel-Kelm, ner. Al Sm en-Ner, Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut
(trz.), ss. 157-159.
6
el-Hatb el-Badd, eref Ashbil-Hads, D..B. Yaynlar, Ankara 1991, ss. 74-77.
7
Muhammed Eb Zehra, slmda tikd-Siys ve Fkh Mezhepler Tarihi, ev.
Sbatullah Kaya, r Yaynlar, stanbul (trz.).
Kelam Aratrmalar 8:1 (2010) 97
____________________________________________________________________________

anlalmas ve savunulmas iin aralar sunduunu ifade eder. kinci seenek

ounlukla Mutezillik hareketiyle zdelemi olsa da, Mutezilenin btn
grlerini kabul etmemekle beraber, metodoloji asndan Ehl-i Snetin iki ekol
olan Earlik ve Mtrdlik tarafndan da paylalmtr. nc olarak ise, bizatihi
akln vahye ihtiya duymayacak derecede kuvvetli olduunu ve vahyin rettii
eyin uygun ekilde eitilmi akl tarafndan zaten halihazrda bilindiini, bylece
de, insan aklnn, ne lh Teblie (Vahye), ne de Resle ihtiyacnn olduunu
sylemektedir. Son gr, vahyedilmi din grne balanm bir topluma
mensubiyetini devam ettiren herhangi biri iin mmkn deildir. Bununla birlikte,
slm dnce tarihinde yle grnyor ki, Cehm b. Safvn bu yolu semi ve
sonuta da tamamen dn sbjektivizm (znelcilik)e kaymtr. 8 Konuyu biraz daha
aacak olursak, imn etmi akll kimsenin imannda, akln pek rol olmadn,
olmasna gerek de olmadn ve imann salt bir kabul, ballk ve teslimiyet veya
znel tecrbe ve tercihe dayandn iddia eden grlere, genel bir ifadeyle
imanc (fideist) iman anlay denmektedir. manclarn anlayna gre, dini
inanlarmz, akl kantlarn onlar kesin dorulamasna veya doruluunu muhtemel
gstermesine dayanmaz. man, akl delillerin gtrd yere kadar gidilen ve akl
delillerin gc orannda phe ile kark olarak bir din inan sisteminin doru
olduunu varsayma deil, dinin vahye dayal iman esaslarna, temel inan
nermelerine akl deliller ve kar delilleri dikkate almadan bir iman atlay yaparak
teslim olma ve bu eksiz phesiz kabul, samimiyet ve gvenle iselletirilmi bir
din hayat yaamadr. Buna karlk, akll kiinin imanda, akl dncenin ve
rasyonel delillerin rolnn asl olduunu ve olmas gerektiini savunan grlere de
aklc (rasyonalist) iman anlay ad verilmektedir. Bu anlaya gre, iman (veya
imanszlk) son derece nemli bir konudur. Bu konuda doruya ulamak biin,
insan, sahip olduu tm yetilerini ve bilgilerini kullanmaldr. Burada
kullanlabilecek en gvenilir yetimiz de aklmz ve onun mevcut bilgiler ndaki
analiz, sentez ve deerlendirme gcdr. manda aklclk, sadece akll varlklar
olmamzn gerektirdii entelektel bir gereklilik deil, ayn zamanda ahlk varlklar
olmamzn gerektirdii etik bir sorumluluktur. mann, herkesi inandrmak mmkn
olmasa da, olabildiince akl gerekelere dayanmasnn, iyi ve makl ller iinde

8
Cehm ve onun kelm fikirleri hakknda bkz. Richard M. Frank, The Neo-Platonism of
Cahm b. Safwn, Le Muson, LXXVIII (1965), ss. 395 vd, (ss. 395-424).
98 Do. Dr. Fethi Kerim KAZAN
____________________________________________________________________________

tamamyla mmkn olduunu ve bu durumun tam bir teslimiyete de kar

olmadn savunan gr, lml veya eletirel aklclk olarak tavsif edilmektedir. 9
Kat imanc ve teslimiyeti bir anlay temsil eden Selef yntemde nakil esas
alnmakta, akl ondan sonra gelmekte ve naklin gsterdii snrlar dahilinde hareket
edilmektedir. 10 fi, Ehl-i Rey saflarnda belli bir sre yaadktan sonra onlardan
ayrlm; Hadis Ehlinin saflarna geri dnmt. 11 Ayn durum Ear iin de
geerlidir. O da uzun zaman aralarnda yaad Mutezil safn terk edip Ehl-i
Snnet safna dndn ve Ahmed b. Hanbelin grlerini benimsediini resmen
ilan etmitir. 12
Selef-i Slihn, bir meselede anlamazla dt zaman, Ey inananlar!
Allaha itat edin, Eliye ve sizden olan buyruk shibine itat edin. Eer herhangi
bir eyde anlamazla derseniz; -Allaha ve hiret gnne inanyorsanz- onu
Allaha ve Eliye gtrn. Bu daha iyidir ve sonu bakmndan da daha gzeldir
mealindeki yette [en-Nisa Sresi, 4 / 59] emredildii gibi, Allahn Kitbna ve
Peygamberin snnetine mracaat ederdi. 13
Kurnda tefekkr, akletme ve akl yrtmeye ska vurgu yaplm, insanlar
Allaha inanmaya yneltilip ikna edilirken d doal dnyadaki nesneler, hadiseler
ve oluumlar zerinde dnmeleri ve akl incelemede bulunmalar tevik ve tavsiye
edilmitir [el-Bakar Sresi, 2 / 164; er-Rad Sresi, 13 / 2-4; ez-Zriyt Sresi, 51
/49; el-Enm Sresi, 6 / 126; en-Nahl Sresi, 16 / 13; el-Csiye Sresi, 45 / 5].
Aslnda Kurndaki dinsel bildirimler akl yrtme ve akln kullanmna kar
kmamakta; heva, heves ve bo tutkulara bavurma, znel ilgileri abartma, atalarn

9
Cafer Sadk Yaran, Gnmz Din Felsefesinde Tanr nancnn Akllii, Ett
Yaynlar, Samsun 2000, ss. 34-36.
10
Bkz. Ebl-Muzaffer el-sferyin, et-Tabsr fd-Dn ve Temyz Firkatin-Nciye
anil-Firakil-Hlikn, thk. Muhammed Zhid b. el-Hasan el-Kevser, Drl-Ktbil-
lmiyye, Beyrut 1408 / 1988, ss. 170-172, Ebl-Feth Muhammed b. Abdilkerm e-
ehristn, el-Milel ven-Nihal, ner. Muhammed Kln, Dru Sab, Beyrut 1406 / 1986,
c. I, ss. 92-93.
11
Konu etrafndaki tartmalar iin bkz. Muhammed Eb Zehra, mam fi, ev. Osman
Keskiolu, D..B. Yaynlar, Ankara 1996, ss. 28-36.
12
Ebl-Ksm Sikatddn Ali b. Hasan b. Hibetullah b. Askir, Teybnu Kezibil-Mfter f
m Nusibe ilel-mm Ebl-Hasan el-Ear, Drl-Kitbil-Arab, Beyrut 1404, ss. 50-
52.
13
Abdullah b Abdlhamid el-Eser, Selef-i Slihn Akdesi: Ehl-i Snnet vel-Cemat, ev.
Ahmet yibildiren, Guraba Yaynlar, stanbul 2008, s. 38.
Kelam Aratrmalar 8:1 (2010) 99
____________________________________________________________________________

izinden gitme, bylece d gereklie (fk) alan kaplar kapatp, kltrel

gelenein telkinlerini ve alkanlklarnn kr krne taklitle srdrlmesine ve
yeni durumlar fark etmemeye kar insanolunu uyarmaktadr. Dolaysyla tecrbe
leminden kopmayarak, zihninde uzun bir zaman boyunca gelenein oluturduu
yerleik kalplar ve kategorileri gzden geirmesini tavsiye etmektedir. Ayrca,
Kurn, birok yette insanoluna tekrarlanabilirlik, trdelik, tekdzelik ve
sreklilik gsteren d gereklii, sosyal olgular olup bitenleri snnetullah
erevesinde incelemelerini, akla dayanp gvenmelerini nermekte; ister itikd,
ister fkh, isterse ahlk hkmlerinde olsun, dinin inceleme ve yaam alanna giren
konularda bir ayrma gitmemektedir; dolaysyla dinin ama ve ilkelerini anlama ve
yorumlama konusunda akln paralanmasn reddetmektedir. nk dinsel
bildirimler erevesinde bakldnda, akl, bilgi kayna olmasnn tesinde,
hakikatlere ulamada ve onlar kavramada hem bir ara hem de yetidir. Yani, bir
yandan nesneler dnyasnda olgular ve oluumlar, te yandan deerler alannda
iyiyi ve kty birbirinden ayrt eden nemli bir beer melekedir. Aslnda dini
anlamak akl ve fonksiyonunu anlamaktan gemektedir. nk her ikisi de ayn
kaynaktan geldiine ve beslendiine gre dinde akl-vahiy atmas bulunmad
gibi, bu iki kaynak birbirini destekler ve tamamlar demek mmkndr O halde
dinsel alanda zaman, mekan, balamsal ve kltrel olarak deiebilir olanla hangi
koulda olursa olsun, mutlak, kesin ve deimez olanlarn birbirinden ayrt edilmesi
nem arz etmektedir. Ne var ki, Selefiyye tutumunun n plana kartlmas halinde
din ile akl arasnda bir atmann yaanaca ortadadr. nk Selefiyye akl kendi
temel savlarn dorulayacak ve hakl kartacak zaviyeden grmeyi yelemektedir.
Dinin zn anlamaya yegne kendilerini kaim klmakta ve dier abalar yenilik,
bidat, sapknlk (dallet) ve bozulma iddialaryla yermektedir (zemm). Dolaysyla
slm dnce tarihinde daha ilk asrlardan itibaren zemml-kelm retoriinin
yerlemesini zemin hazrlamlardr. 14

14
Kelam ilmine kar olumsuz tavr hakknda bkz. Muhit Mert, Kelam lminin Zemmi
zerine Bir Aratrma, slam Aratrmalar, c. XIV, Say: 1, Ankara 2001, s. 198, (ss.
194-206).
100 Do. Dr. Fethi Kerim KAZAN
____________________________________________________________________________

3. KUTSALLATIRMA VE SELEF OTORTERYENLK

Hz. Peygamber zamannda nbvvet nrundan dorudan doruya istifde
etme imkn bulunuyordu. Byle bir gnein altnda, ashb, kuvvetli bir imana sahip
bulunuyor, arada bir zuhur eden mkillerini hemen Peygambere soruyor ve btn
benlikleriyle inandklar Elinin beyanlar karsnda itminana kavuuyor ve baka
bir eye ihtiya duymuyordu. slm dncesinde dinin, iman kuvvetine bal saf ve
berrak eklinin ilelebet devam etmesini arzu edenler, bu fikri daima savunanlar, bu
uurda elden gelen gayreti gsterenler, Selefiyye diye nitelenmitir.
Selefiyyenin, el-Mide Sresinin, 5 / 3. yetine dayanarak sylediklerine
bakldnda, slam dini Allahn elisi vefat etmeden ksa sre nce tam ve kmil
hale gelmitir. kmal ve itmam edilmi olan slm dinine yeni bir fikir, yeni bir
tefsir, izah ve deerlendirme getirmek mmkn deildir. Yeni fikir ve grler tam
ve keml mertebede olma inanc ile tezat tekil etmektedir. Kmil olan bir dine yeni
bir ey ilve etmek onun iin bir eksiklik olduu gibi, ondan bir ey karmak da bir
eksikliktir. Onun iin Selefiyye yeni eyler kef ve icd etme fikrine yabanc kalm,
teceddd ve terakki hareketlerini hep tepki ile karlamtr.
Ehll-Eser ve Ashbul-Hadsin temsil ettii muhfazakr din sylemi ve
rivayete dayal din anlay, selef mezhebi altnda ilk slm nesillerinin din
anlay olarak alglanm, bu ilk nesiller bir lde kutsal sayldklarndan tr
onlarn yolu da, hak mezhep olarak kabul edilmitir.
Selef dnce tarznda, Kurn ve Peygamberin yaam biimi olan Snnet,
bilginin ve dinsel otoritenin kayna olarak kabul edilmektedir. Peygamberliin
doas, yani Hz. Muhammedin Allah elisi olma durumu nedeniyle, kendisinin
szleri ve yaptklar Mslmanlar arasnda ahlk ve dnyev rehberlik iin
standartlar belirlemektedir. Snnet, Peygamberin dnemiyle ban ve ideal bir
gemile olan srekliliin simgesidir. 15 Selefiyye hareketi, Asr- Sadet dnemiyle
olan bu ba, yeniden canlandrma anlamna gelmektedir. slm dininin balang
yllaryla olan iliki, Kurndan srekli yaplan alntlarla, peygamberin szleriyle
ve yaptklarna dair hikyelerle yeniden canlandrlr.
slmn temellerine dnn bir topyann yaratc ilevini grd ne
srmek mmkndr. topik boyut, zaman ve mekandan bamszdr ve aktrlere bir
toplumsal tasavvur salar. topik dnme, farkllk ve atma iin alan brakmaz;

15
Daniel Brown, Rethinking Tradition in Modern Islamic Thought, Cambridge University
Press, Cambridge 1996, s. 2.
Kelam Aratrmalar 8:1 (2010) 101
____________________________________________________________________________

szlk anlamyla dnya zerindeki cennet, altn a gibi tasvirlere karlk gelen
topya, dmanln yerinin olmad bar bir uzlama (snfsz, gnahsz toplum)
anlamna gelmektedir. 16
Hz. Peygamberden sonra selefin en fazletlisi dnlerini ondan sadkat, ihls
ve ihsn ile alan sahbe-i kirmdr [el-Ahzb Sresi, 33 / 23]. Onlarn ardndan, bu
ilk faziletli nesillerden sonra gelenler vardr ki Raslullah onlar hakknda yle
buyurmutur: nsanlarn en hayrls benim iinde bulunduum nesiller (Ashb)dir.
Sonra onlardan sonrakiler (Tbiler), sonra onlardan sonrakiler gelir (Etb-i Tbi).
Sonra birtakm kavimler gelir ki, onlardan birinin ehdeti (ihtirs ile) yemnine,
yemni de ehdetine takaddm eder. 17 te bu nedenledir ki, sahbe ve tbin
uyulmaya bakalarndan daha layktr. Bunun sebebi onlarn mnlarndaki
sadkatleri ve ibdetlerindeki ihlslardr. Onlar akdenin bekileri, eratn
koruyuculardr. Sz ve amel olarak eratla amel edenlerdir. Bundan dolay Allah,
dnini yaymak ve Raslnn snnetini tebli etmek iin onlar semitir.
Peygamber yle buyurmutur: mmetim yetmi frkaya ayrlacaktr. Bunlardan
biri hari hepsi cehennemdedir. Kurtulan frka hangisidir, ey Allahn Rasl? diye
sordular. Benim ve ashbmn yolundan gidenlerdir buyurdu. 18 Dier zamanlarda
Selef-i Slihne uyan ve onlarn yolundan giden herkese, hem onlara nispet etmek,
hem de selefin yoluna muhalefet ederek bakalarnn yoluna uyanlar ayrt etmek
amacyla Selef denmitir. Selefik lafz, Selef-i Slihnin slm alglamak,
anlamak ve uygulamak noktasnda izledikleri yolun ve yntemin zel ismi haline
gelmitir. Buna gre Seleflik kavram, Allahn Kitbna ve Raslullahn sahh
snnetine akta ve gizlide smsk sarlan, ilk neslin yolundan giden ve kymete
kadar onlar izleyen kimseler hakknda kullanlmaktadr. 19
Selef, bu ekilde kutsallatrlnca tarihten ok dnin (mann) bir paras
haline geldi ve ite bu gelime bylece ortaya kt. lk Mslmanlarn gerek tutum
ve davranlar hadsler kanalyla geni lde Hz. Peygambere intikal ettirildi.

16
Nilfer Gle, Yeni Sosyal Hareketler ve slamclk, slam ve Modernlik zerine Melez
Desenler, Metis Yaynlar, stanbul 2000, s. 26, (ss. 19-36).
17
Zeynddn Ahmed b. Ahmed b. Abdil-Latf ez-Zebd, Sahh-i Buhr Muhtasar
Tecrd-i Sarh Tercemesi, ev. ve rih, Kmil Miras, D..B. Yaynlar, Emel matbaaclk,
Ankara 1984, ehdet Kitab, Hadis No: 1147; c. VIII, ss. 66-67.
18
Abdlkhir b. Thir el-Badd, el-Fark beynel-Fark, thk. Muhammed Muhyiddn
Abdlhamd, el-Mektebetl-Asriyye, Beyrut 1413 / 1993, ss. 4-11.
19
el-Eser, a.g.e., ss. 39-40.
102 Do. Dr. Fethi Kerim KAZAN
____________________________________________________________________________

Hatt daha sonraki itikd ve hukk gelimeler bile inancn bir paras haline
sokuldu. Bu bakmdan, hads literatrnde tarihi deil, byk lde tarih-tesi
denebilecek bir zellik bulmak mmkndr. Zamanla bu tarih-tesi, tarihin yerini
almtr. Btn bunlarn asl nedeni, slmn kabul edilmi olan yorumunun, en
yetkili kiiye, yani Hz. Peygambere dayandrmak olsa gerektir. Bu da ilk
Mslmanlarn Hz. Peygamberin retilerinin nda dnp hareket ettiklerine
dair ak ve gizli mevcut olan bir inanca dayanmaktayd. Bylece slm dnce
tarihinde sahbe ve ilk nesillerin gr, fiil ve uygulamalarnn idealizasyonu ve
kutsallatrlmas hadisesi ortaya kt. 20
Hasan Hanefye gre, bir ksm hadisler Mslmanlarn yeni batan
toparlanmasn, silkinmesini ve tarih bilincinin gelimesini imknsz hale
getirmektedir. Szgelimi, yukarda aktarlan En hayrl dnem benim dnemim,
sonra arkasndan gelen, sonra onun arkasndan gelen dnemdir hadisini 21 ele
aldmzda, buna gre en hayrl dnem Hz. Peygamberin, sonra sahbenin, sonra
tabinin, tebe-i tbinin dnemidir. u halde, XIV. veya XX. asr nesilleri olarak,
tabiatyla ilk nesille aramzda stnlk asndan gk ve yer aras kadar bir mesafe
olacaktr. Burada her iyi eyin, stnln balangta olduu ve daha sonra azar
azar eksilip noksanlat im edilmeye allmaktadr. Hilfet benden sonra otuz
senedir, ondan sonra sevimsiz kralla dnecektir 22 hadisi de byledir. Bu otuz
senenin iki yl Eb Bekir, on yl mer, dieri Osmn ve ali dnemini kapsamakta
ve hilfet sona ermektedir. Daha sonra Emevler ynetime gelip krall balatm,
bylece slmc hareketin sahbe ve hilfet dnemine geri dn slogann
bugne dein kullanmasna sebebiyet vermitir. Her sonraki dnemin deerinin
azald, bir baka syleyile kendimizi aada grdmz bu tr bir tarih
tasavvuru ile ilerlememiz, kalknmamz ve gelecei ina etmemiz pek de mmkn
grnmemektedir. Halbuki yarnn bugnden, bugnn de dnden daha iyi, daha
fazletli ve daha mkemmel olduu srekli bir ilerleme dncesine sahip
olduumuz taktirde, psikolojik olarak kendi imkan ve kabiliyetlerimize gven

20
Hz. Muhammed ve ilk dnem slmnn idealletirilmesi hakknda bkz. W. Montgomery
Watt, slm Hareketler ve Modernlik, ev. Turan Ko, z Yaynclk, stanbul 1997, ss.
40-48.
21
Ebl- Hseyin Mslim b. el-Haccc, Sahh-i Mslim Muhtasar, ev., Thr. ve Notlar,
Abdullah Feyzi Kocaer, Hner Yaynevi, stanbul 2005, Fezls-Sahbe, Hadis No:
2534, c. II, s. 325-326.
22
Ahmed b. Muhammed b. Hanbel, el-Msned, Kahire 1313 / 1895, c. V, 220, 221.
Kelam Aratrmalar 8:1 (2010) 103
____________________________________________________________________________

duyabilmemiz ve daha gzeli yaratma cesareti gsterebilmemiz mmkn hale

gelir. 23
Tarihin, hibir zaman midin ilham ettii idealleri tam olarak mahhas
biimde ortaya koyamadn kimse yadsyamaz; fakat ne zamanki inancn, dikkatin
ve ilginin merkezi, tarihten tarih-tesine kaydrlr, ite o zaman bu, insann, inanc
konusunda gvensiz olduunu gsteren gvenilir bir iaret olur. 24 nk kltrel
bellek gemiin belli noktalarna ynelir. Gemi onda da olduu gibi kalmaz, daha
ok annn baland sembolik figrlerde younlar. Hatrlama figrlerinin dini
anlamlar vardr ve hatrlatmay amalayan canlandrlma biimleri genellikle bir
bayram karakterini ierir. Gemile balant kurularak hatrlayan grubun kimlii
temellendirilir. Grup, tarihini hatrlayarak ve kkenine ait hatrlama figrlerini
belleinde canlandrarak kimliinden emin olur. Oysa bu, gndelik bir kimlik
deildir. Toplumsal kimlikler gndelik yaamn tesinde bir zellik, bir trensellie
sahiptir. Bir anlamda yaama bir ululuk katarlar ve gndelik olmayan trensel
iletiimin nenesini olutururlar. letiimin bu ritellii bir anlamda
biimlendirmedir. 25
Hatrlama ilkesinin iki boyutu, hatrlanmak iin gerekli aba ve hatrlayc
sadakat, her toplumda az-ok ayn biimde iler. Grubun hatrasnda yaamaya
devam etme umudu, atalar halihazrdaki kltr rntleri ve kalplarla dnmeyle
gerekleir.
SELEF METODUN KARAKTERSTK ZELLKLER VE TEVLE
BAKI
Selefiyyeye gre, nakil akln esasdr; nakil olmadan akl almaz; ancak
nasslarn belirledii snrlar dahilinde alabilir; akl, nesnesi olmayan bir znedir.
Akl nesnesi olmayan bir zne konumundadr. Tevil, nassa kar kmak, onun
nesnel anlamn inkr etmek, zanna uymak, rey ile hkmetmek, hevaya tabi ve
arzuya teslim olmaktr. Akln grevi, nceden bilinen bir sonuca varmak, nceki
verinin doruluuna ve sabit olan kesinliine ulamaktr. Olandan daha mkemmel

23
Hasan Hanef, Kelm lmi ve Bugnk Konumu, ev. M. Sait zervarl, slm
Dncesinde Yeni Araylar, Rabet Yaynlar, stanbul 1998, c. I, ss. 324-325, (ss.
309-326).
24
Fazlur Rahman, slm, ev. Mehmet Da ve Mehmet Aydn, Seluk Yaynlar, stanbul
1981, ss. 297-298.
25
Jan Assman, Kltrel Bellek: Eski Yksek Kltrlerde Yaz, Hatrlama ve Politik
Kimlik, ev. Almanca dan ev. Aye Tekin, Ayrnt Yaynlar, stanbul 2001, s. 56.
104 Do. Dr. Fethi Kerim KAZAN
____________________________________________________________________________

bir eyin olmas mmkn deildir. Nass her eyi ierince, itihada hibir ekilde yer
kalmamtr. Nass, d dnyadaki otoriteyle birlikte belirginleen zihindeki
otoritenin delili haline gelince, dnce ve eylem ynlendirilip bask altna
alnmtr. er kyasta asl olan nasstr; bunun anlam ise, asl ve fer arasnda illet
benzerlii olduu zaman, asln hkmn fere ykleyerek, yeni gerekliin eski asla
irca edilmesi ameliyesidir. Zaten illet de nassla belirlenmitir. eriatn drt ana
kayna, realite karsnda nassa, Kurn, Hadis, icm ve hem asl, hem illet, hem
de hkm konusunda yaplan kyasn nassna ncelik tanmaktadr.Bylelikle, slm
medeniyeti, sonuta realite / vaka medeniyeti deil de, nass medeniyeti, bir baka
syleyile, nesneler dnyas zerine dayal tabiat medeniyeti deil de, kitap
medeniyetine dnmtr. Oysa Kitap, kapal bir tabiat; tabiat ise, ak bir kitab
ifade etmektedir. Tarihin bu ekilde dondurulmasn ve durdurulmasn fi kanun
haline getirmitir. Onun Snneti kanunlatrmas ve ona Kurna denk bir stat
kazandrmas neticesinde, nass donuklat; nakle dayal oluturulan gr akla
dayanan gre, Ehl-i Eser Ehl-i Reye, Hicaz blgesi hukuku Irak blgesi
hukukuna kar zafer ve stnlk elde etti. Oysa asl hakkndaki nassn bir ini
sebebi vardr; bunun anlam ise, realitenin nassdan, sorunun cevaptan nce gelmesi
demektir. Sz, zorunlu olarak yalnzca harfler, kelimeler ve cmlelerde ibaret
deildir; ayn zamanda ruh ve evrendir, bilgi ve varlktr, dnce ve fiildir. 26
H. III. yzyl balarnda teekkl eden bu zmrenin yolunun, Kurn ve
Snnet yolu olduu ifade edilmektedir. Buna gre Selefiyye, Kurn ve Snnette
belirtilen esaslara, akl ve reye mracaat etmeksizin ve tevle bavurmakszn
olduu gibi inanmaktadr. Allahn sfatlar ve dier itikd konularda muhtasar
aklamalarla yetinmekte, tafsilta girimemekte ve inceden inceye fikir
yrtmemektedirler. Nasslar aynen kabul ederek mtebihleri ve zor meseleleri
zmek iin akln hakemliine veya tevle yanamamaktadrlar; akl hakem deil,
hit olarak grmektedirler. Allahn ar, eli, gelmesi, inmesi vb. yetlerin mahiyeti
ve anlam hakknda fikir yrtmemek gerekir, demektedirler. Bu konularda aslolan,
olduu gibi inanma, teslimiyet ve sorgulamamadr. Dolaysyla Selef din anlay,
gelenein ve eserlerin nakli yoluyla oluturulur. Bu anlayta ortaya konan her yeni
eyin bidat ve her gzel eyin gemite olduuna ve yaanldna kuvvetle

26
Hasan Hanefi, Geleneksel slm Dncesindeki Otoriteryenliin Epistemolojik,
Ontolojik, Ahlk, Siys ve Tarih Temelleri zerine, slmiyt, c. 2, Say: 2, Nisan -
Haziran 1999, s. 29-30, (ss. 25-37).
Kelam Aratrmalar 8:1 (2010) 105
____________________________________________________________________________

inanmak ve savunmak esastr. Bu anlayta gemi yaam ve uygulamalara byk

bir zlem duyularak ideal hale sokulmaya allr. 27
Allahn sfatlarnda vrid olan mtebihlerin, zerinde tartmaya ve
tevle girimeksizin, nakledildii gibi kabul edilmesini syleyenler arasnda Mamer
b. Rid (lm. 153/770), Evz (lm. 161/774), Sufyn es-Sevr (lm. 161/778),
Mlik b. Enes (lm. 179/795), Sufyn b. Uyeyne (lm. 198/814) gibi imamlar
bulunmaktadr. Mlikin huzurunda, istiv yetini anmsatarak Allahn nasl istiv
ettiini soran kimseye, mm tarafndan verilen cevap mehrdur: stiv malmdur,
(fakat Allah hakknda) keyfiyeti mehuldr, buna iman etmek vcip, sormak ise
bidattir, seni kt niyetli bir insan gryorum. 28 Belki bu nedenledir ki, Hanef,
fi, Mlik ve dier Ehl-i Snnet mezheplerinin ilk limlerinin Selefiyyeden
olduu ifade edilmektedir.
Selefiyyenin zerinde birletikleri husus, Allah tebh ve tecsmden tenzh
etmek iin mtebihlerden kanmak ve zerlerinde fikir yrtmemektir. Ancak
Tebh ve tecsm yoktur szn sk sk yinelemelerine ramen, Selefiyye, bu
meseleden pek kurtulamam ve birtakm yanl anlamalara meydan verebilecek
tarzda tebh ve tecsme dm grnmektedir. stelik akl kullanma
mecburiyetine hemen de hi iltifat etmedikleri iin, mtebihler akln hudutlar
dnda dnlm ve bylece tevlde ar gidenlere kar klrken, farknda
olmadan, yrnlen yola ve usle ters den baz tutarszlklara saplanlmtr.
Szgelimi, bn Huzeyme (lm. 311/923)nin Kitbut-Tevhdinde bu hususlara
ska rastlanmaktadr. Szgelimi, Allahn gkte olduunu ispat iin szn ettii
yet ve hadislerin bu mevzuda hi de aklk tamadklar mahede edilmektedir.
nk ref, fevk, al gibi kelimelere tutunarak Allahn madd olarak gkte
bulunduunu iddia etmek mecburiyetinin nereden kaynaklandn anlamak kolay
gzkmemektedir. 29
Ayn durum, h. VII. yzyl sonunda Selef akdesini ihya iin faaliyet gsteren
bn Teymiyye (lm. 728/1328)de de mahede edilmektedir. Selefiyye mezhebini
savunmak, inan sistemini sahabe ve tbin zamanndaki ekle evirmek isteiyle
yola kan bn Teymiyye, zarr olarak dima nakli tercih etmitir. Ne felsefenin,

27
Gle, a.g.m., ss. 25-27.
28
Muvaffakuddn Eb Muhammed Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudme, Rislet
Zemmit-Tevl, Matbaatl-Menar, Msr 1351 / 1932, s. 12.
29
Bkz. Bekir Topalolu, slm Kelmclarna ve Filozoflarna Gre Allahn Varl
(sbt- Vcib), D..B. Yaynlar, Ankara 1992, s. 33.
106 Do. Dr. Fethi Kerim KAZAN
____________________________________________________________________________

ne de teolojik felsefenin akl metotlaryla Allah hakknda bilgi sahibi olmann

mmkn olmad 30 sonucuna varan bn Teymiyyeye gre, saadet ve kurtuluun
yolu akldan gemez. Bunun yolu ikidir: Faydal ilim ve slih amel. Faydal ilim,
Hz. Peygamberin Allahtan getirdiklerini, Allah, kitaplarn, meleklerini,
resllerini, hiret gnn olduu gibi tasdik etmektir. Slih amel ise, Allahn emri
ile amel etmektir. 31 Buna gre Kurn ve Kurn aklayan Snnetten baka
kurtulu yolu yoktur. Bu yzden, akl, naklin karsna konulamaz. Esas olan
nakildir; akl ise idrak ve tasdik edicidir. Oysa Mutezile dncesinde akl ile nakil
birbiriyle elimeksizin uyumakta ve birbirini tamamlamaktadr. Ayrca onun
Kurn ve Snnette bulunmayan, ashbn hayatlarnda rastlanmayan her eye bidat
diyerek kar kmas, dolaysyla nasslar zhir manalaryla kabul edip, kys, akl
ve tevlden uzak durmas nedeniyledir ki, gerek zamannda, gerek daha sonralar
lehinde ve aleyhinde ok ey sylenmitir.
Selefiyye limleri, ryetullah normal grme artlarna bal olmakszn
kabul edip haber sfatlar zann bilgilere dayanarak tevle tabi tutmalar ve ameli
imandan ayrmalar hasebiyle btn Snn kelmclarn ve ilh fiilleri sadece irade
sfatna dayandrp adalet ve hikmet sfatlarn arka plana ittiklerinden Eariyye
kelamclarn eletirmilerdir. 32
Snn kelmclar da, zayf veya uydurma rivayetlere dayanarak ulhiyete dair
btl inanlar benimsedikleri ve haber sfatlar tevl etmemekle tebhe dtkleri
gerekesiyle Selefiyyeyi eletiriye tabi tutmulardr. 33
Genellikle kelm ilmini benimsemeyenler, Mutezileye ve metinlerin akl
yorumuna kar kmaktadrlar. Bunlar, sadece literal (lafzc) anlam benimseyen ve
nakli, sadece nakille yorumlayan, yani sahih bir biimde nakledilmi metni, sahih
olarak nakledilmi metinlerle veya sahih nakle eit bir yorumla kabul eden
Hanbellerle Seleflerdir.

30
W. Montgomery Watt, slm Tetkikler: slm Felsefesi ve Kelm, ev. Sleyman Ate,
A.. Basmevi, Ankara 1968, s. 143.
31
Ebl-Abbs Takyddn Ahmed b. Abdlhalm b. Teymiyye, Mecmatur-Resilil-
Kbr, Msr 1966, c. I, s. 186.
32
bn Teymiyye, Der Teruzil-Akl ven-Nakl, ner. M. Red Salim, Drl-Knzil-
Edebiyye, Riyad (trz.) c. I, s. 250.
33
Fahreddin er-Rz, Esst-Takds f lmil-Kelm, ner. Muhammed el-Arb, Drl-
Fikril-Lbnn, Beyrut 1993, ss. 133-135.
Kelam Aratrmalar 8:1 (2010) 107
____________________________________________________________________________

Hi kukusuz literalist dn grn savunucular tarafndan, aklc dnce

iin dinde bir hareket alan bulmann yasak olduu sylemek mmkndr. Ancak,
bu gr yanllarna gre de akl, tam bir eylem zgrl iinde dier alanlardaki
bilimsel aratrmalardan yararlanabilir. Bununla birlikte felsef olarak zellikle bu
ada tamamen ortaklaa olmasa da, aratrlacak konular vard, en azndan
kelmclarn zihinlerini megul eden konulara ok yakn konular vard. Byle bir
yasaa felsefe asla tahamml edemezdi. te yandan, Hanbel ve Seleflerce
felsefenin izlenecek bir amacnn olmamasndan tr, bu ekilde braklm olmas
da muhtemel grnmektedir. 34
Selefiyyeye gre, din sahasnda hak, bir baka syleyile, Allahn murd ve
maksdu, mutlak manada nakil (Kurn ve sahh hadis) ile bilinir. Nakil olduu gibi
kabul edilir ve hibir sretle tevle tabi tutulmaz.
Naslarda Allaha nispet edilen el (yed), yz (vech), taht (ar), istiv gibi
niteliklerin beer vasflara benzemediini ne srmekle birlikte, bunlarn
keyfiyetlerinin tartlmasna kar kmaktadrlar. Yine Selefiyye, din ve temel
akde konularnda naslarn beyan ve iaretleri dnda akl yrtmeyi pek uygun
grmemektedir.
Dier alanlarda olduu gibi, akidde de Hz. Peygamber ve ashbnn yolunu
teslmiyet ve ihls ile takp edenler Selefiyye olmutur. Tbin, mezhep imamlar,
byk fukaha ve muhaddisn ile her asrda, az sayda da olsa, sekin bir zmrenin
benimsedii selef metodu, nakle mutlak ball iar edinmitir. yette ve sahh
snnette vrid olan, haber sfatlar ve mtebiht dahil her eye teslmiyetle iman
edilir. Ne tebhe dlr, ne de red ve tevle gidilir. Selefiyye, sadece kendi takip
ettii yolun Kurn yolu olduunu ne srmektedir. 35
Selefiyyenin mtekadimni akid bahislerinde akla ve felsef anlamda serbest
bir tefekkre ve dnme yer vermemekteydiler. Onlara gre, nazar, tefekkr ve
istidll, ancak nassn zhir manas erevesi dahilinde mmkn olabilirdi. Hanbel
limi bn Kudme (lm. 620/1233) bir selef olarak unlar ifade etmektedir: Hz.
Peygamberin haber verdii ve ondan sahih olarak nakledilen her eye iman
etmemiz gerekir. Haber verilen eyi duyularmzla idrk etsek de, etmesek de onun
hak ve gerek (sdk) olduunu kabul ederiz. Mevzun, aklmzn erdii veya sr ve

34
Salam, a.g.m., s. 209.
35
Bekir Topalolu, Kelm lmi: Giri, Damla Yaynevi, stanbul 1981, s. 81. Bkz. en-Nahl
Sresi, 16 / 125.
108 Do. Dr. Fethi Kerim KAZAN
____________________________________________________________________________

Mirc hadisi gibi, eremeyip i yzne vakf olmad bir husus olmas durumu
deitirmez. 36
bn Teymiyye gibi (lm. 728/1328) gibi itiktta selef olan mteahhirn, akl
karsndaki tutumlarn deitirmiler ve akid bahislerinde de akla arlk ve
ehemmiyet vermilerdir. Ona gre, sarh akl ile sahh nakil hibir zaman teruz
etmez. Akl ile nakil teruz etmediine gre tevle de lzm yoktur. Eer akl ile
nakil arasnda teruz gze arpyorsa, ya da akl sarh veya nakil sahih deildir. Bu
duruma gre, bn Teymiyyenin selef akdesinin, bir anlamda felsefesini yapmakta
grnmekte olduu sylenebilir. u kadar var ki, bu, Yunan aklcl olmayp,
Kurn aklcldr. Kurnda kinata, mahlkata, masnata, hlsa hdise, vaka
ve eyaya baklmas, bunlarn tetkik edilmesi, mahede ve tecrbe altna alnmas
emredilmektedir. yle grnmektedir ki, bu tefekkr ve nazar daha ziyade bugnk
mspet ilmin kulland mahede ve tecrbe metoduna yakndr. Oysa
tmdengelim/dedktif (tall) bir yol izleyen slm filozoflar ve kelmclar bu
metottan ayrlmlardr. bn teymiyyeye gre, Hz. Peygamber, Kurndaki
sfatlarn, daha sonra kelm limlerinin de benimsedii gibi, felsef kaidelerle
uygunluk gsteren herhangi bir tevline ynelmemitir. nk, onun ilmi,
Kurndr ve bildii deliller de yalnzca Kurnn delilleriydi. Sahbe, onlardan
sonra tabin, mtehid fakhler de byledir. nk, onlar Yunan mantn ve
Kurnda bulunan bildirimleri kelm limleri gibi tevl etmeyi bilmiyorlard. 37
Ahmed b. Hanbel, Cehmiyye gibi, Kurn yaplmas gerekenden farkl
ekilde tevl eden frkalarn tevillerini reddettiini aka ifade etmi, hatta
Kurnn mteabihleri ve tevili konusundaki tutumlarn reddetmek zere
Zndklarla Cehmiyyeye Reddiye adyla bir de risale yazmtr. mam bu
risalesinde, onlarn Kurn Allah ve Raslnn anlatmak istedii anlamn dnda
tevil etmelerini eletirmi ve bunu kesin bir dille reddetmitir. Ahmed b. Hanbel, sz
konusu risalesinde mtebih kavramlarn, isim ve sfatlarn keyfiyetlerini
(nasllklarn) bildiklerini ve keyfiyetiler olarak bilinen baz kelmclar kelime ve
kavramlar, Allah ve Raslnn koyduu yerlerin dna karmaya alan ve

36
Muvaffakuddin Abdullah b. Ahmed b. Kudme, Lumatul-tikd, thk. Bekir
Topalolu, Kelm lmi: Giri, Damla Yaynevi, stanbul 1981, s. 25, (ss. 1-43).
37
Muhammed Ebu Zehra, mam bn Teymiyye: Hayat-Fikirleri-Eserleri a ve Fkh,
ev. Nusreddin Bolelli, Vecdi Akyz, Adil Bebek, Mehmet Erdoan ve Veli Ayhan,
slamolu Yaynclk, stanbul 1988, ss. 230-231.
Kelam Aratrmalar 8:1 (2010) 109
____________________________________________________________________________

Bize gre bunlar u u manaya gelmektedir diyen tahrifilerin grlerini de

reddetmektedir. 38
Selef mezhebi, geen zamann snnetlerine dayanan, bildik tandk dnyann
bozulmasn nlemek iin esere tabi olmay istikamet zere olu kabul eden, her
trl deiime cephe alan, bidati, muhdes olan, yenilii, reyi inkr eden, bylece
deitirme, yorum, yarglama, irdeleme, deerlendirme, dzeltme eidinden tm
insani eylemleri yok farz eden gerilemeci bir zihniyeti temsil etmektedir. Burada
ama, adeta tarihi sona erdirip dondurarak cemaatin normatif zelliini koruyup
srekliini ve denetimini salamaktr. 39
Selefiyye, naslar alglamak ve delillendirme konusundaki yntemi, Allahn
Kitbnda ve Peygamberin sahih snnetinde gelenlere zhiren ve btnen uymak ve
bunlara mutlak teslim olmaktan ibarettir.
Selefler, kk ve byk btn meselelerde Peygamberin yoluna ve
snnetine uymay ve ona tereddtsz teslim olmay rahmete, kurtulua, baarya ve
Allahn rzasna ulamann yegane yolu olarak grrler.
Selefiyye limlerine gre, Kitap veya sahih Snnete; kyas, zevk, keif, eyh
sz ve bir imam sz ile kar klmaz. nk din Raslullahn hayatnda
tamamlanmtr [el-Mide Sresi, 5 / 3].
Selefiyye limleri, mertebesi ne olursa olsun, ilim ve amel asndan hangi
dereceye varrsa varsn, Allah kelm ile Raslnn sznn nne hi kimsenin
szn geirmezler.
Selefiyye, Allah ve Raslnn huzurunda ne gemenin heva ve hevese
uyumak, Allah kar bilgisizce sz sylemek olduuna, eytann Allah yolundan
alkoymak iin bu ii ssl gsterdiine ve bunun sapkln sebebi olduuna
inanmaktadr [el-Csiye Sresi, 45 / 23].
Selefiyyeye, sarih akl sahih nakle aykr deildir. Anlalmayan bir durum
olursa nakle ncelik verirler. Aslnda anlalmayan bir durumda yoktur. nk
nakil, salkl bir akln kabul etmeyecei bir ey getirmemitir. Ancak akllarn
hayret edecei bir ey getirir. Selim bir akl, sahih bir naklin haber verdii her eyi
tasdik eder, ancak akln syledii her eyi sahih nakil kabul etmeyebilir. Onlar akln

38
bn Teymiyye, hlas ve Tevhid, ev. Abdi Keskinsoy, Pnar Yaynlar, stanbul 2001, s.
200.
39
Mehmet Zeki ican, Selefilik: slami Kktenciliin Tarihi Temelleri, Kitap Yaynevi,
stanbul 2006, ss. 243, 250.
110 Do. Dr. Fethi Kerim KAZAN
____________________________________________________________________________

konumunu kmsemezler. nk onlara gre, akl, ykmlln dayanadr;

akl olmayan hi kimse mkellef olamaz. Ancak onlar, akln dnin nne
geemeyeceini sylemektedirler, aksi taktirde insanlarn peygamberlere ihtiyac
olmazd. Ancak akl dnin snrlar iinde hareket eder. Onlar, byk kk, ak
gizli her eyde Peygamberin snnetine ve yoluna smsk sarlr, ona tabi olur ve
mutlak teslimiyetleri vardr. 40
Selefiyye limleri, Raslullahn dnda kimsenin masm olduuna
inanmazlar. Hkm kapal konularda zaruret miktarnca itihad edilmesini caiz
grmektedirler. Bununla beraber, sz Kitap ve Snnet uygun olmad srece, hi
kimsenin szne taassupla balanmazlar. 41
Selefiyye, Kurn ve Hadsle birlikte, ilk nesli tekil eden Mslmanlarn,
sahbe, tabin ve etbaut-tabinin (kurun-i selse ricali) sz ve davranlarn
kutsiyet mertebesine ykseltmi, bunlarn hepsine birden menklt ve merviyat
(nakil, nas, eser, haber ve hadis) gibi isimler vermitir. Selefiyyede nassn ve naklin
din bir masniyet (dokunulmazlk)e sahip olma imtiyaz vardr. Ulv ve mbarek bir
bilgi kayna olan nakil mutlak olarak Hkimdir. Saltanat tahtnda sadece o oturur,
sadece ona tabi olunur. Nass; itiraz, muhalefet, tenkit ve tevl konusu yapmak
kesinlikle ciz deildir. 42
Selefiyyenin metodunun din epistemoloji, akl ve zclk (asla / kaynaa
dnme) arasnda ok yakn bir ilikisi vardr. Selefiyye, epistemik adan gerek,
doru ve salam bilginin, sadece Kurn ve Snnetin bildirimlerinde yer aldn;
rey ya da tevle bavurarak aklla retilen her tr bilginin zann bilgi verme
olasl bulunduunu savunmaktadrlar. Onlara gre, ancak doru ve salam bilgi
temelinde doru bir yaam ve uygulama alan ortaya konabilir. Bunun yolu da
Kurn ve Snnete ballktan gemektedir. Bylece, Selefiyye, Hz. Peygamber
dnemine daha yakn olan ilk nesillerin din anlay ve pratik uygulamalarn rnek
alma, muhafaza etme ve bunun zerinden bir medeniyet ve kltr yaratma eilimi
tamaktadr.
Hakikat adna ne varsa hepsi gemite olumutur. imdide ve gelecekte
hakikat aranamaz. Bu nedenle bir meselenin halli iin nas olmaldr. Tek delil,

40
el-Eser, a.g.e., ss. 194-196.
41
el-Eser, a.g.e., s. 196.
42
Sleyman Uluda, slm Dncesin Yaps: Selef, Kelm, Tasavvuf, Felsefe, Dergh
Yaynlar, stanbul 1985, s. 38.
Kelam Aratrmalar 8:1 (2010) 111
____________________________________________________________________________

nastr. Yani, ya vahiy olacak ya da sahabeden gelen bir haber olacaktr. Yahut
gemi ulularn bir karar bulunacaktr. Elde hd da olsa, bir haber varsa, ona teslim
olunur ve bu konuda tartmaya giriilmez. Bunun dna kan, bidat ehli olur.
III. / IX. asrdaki slm dncesinin btn ehresini tam anlamyla
deerlendirebilmek iin, kelma kar kmakla beraber kelm akde ile ilgili
beyanlarda bulunan ve gr belirtenlere bakmak gerekir. Bu trden ahslar,
genellikle kaynaklarda Ehlul-Hads denen zmreye mensuptu. Onlar arasndaki en
marf ahs, hlen kendisinden muhtelif vesilelerle bahsedilmi olan Ahmed b.
Hanbeldir. Her ne kadar Ahmed b. Hanbel, Mtekellimlerin akl usllerini
reddetmi ve dn akdeler ile fkh kaideleri mnhasran Kurn ve Hadslerden
kartmak hususunda srar etmise de, aka fevkalde kark meselelerde
mtecnis bir gr benimsemeye muktedir son derecede zek bir limdi. 43
Ahmed b. Hanbele gre, dn, sadece Allahn kitb, sr (dindar ahslarn
szleri veya fiilleri), sunen (benimsenmi icrat) ve Allahn Resl, sahabileri
tabin, tebe-i tbin, onlardan sonra da rnek olarak alnan, snneti kabul eden, sr
koruyan, sapkl tanmayan, ve hat veya (biri dierinden) ayrlmakla sulanmayan
kabul edilmi imamlar (limler) ile son buluncaya kadar biri dierini teyit etmek
suretiyle, kabul edilmi, salam ve mer hadsler (ahbr) hakknda gvenilir
ahslardan gelen salam rivyetlerdir. Onlar, kyas ve reyi savunan kimseler
deildir; nk kyas dinde deersiz ve rey de ayn ve ktdr. Dinde rey ve kyas
taraftarlar, gvenilir selef imamlarndan herhangi bir eser bulunmas dnda,
sapktr ve dallettedir. 44
Ahmed b. Hanbel, eser (hadis) bulunduu srece rey ile fetvya cevaz
vermemitir. tikd adan da nasta vrid olan -mtebihat ile birlikte- aynen
kabul edip, tebh ve tecsme dmemekle beraber, tevile de gitmeyen selef bir
yaklama sahiptir. Ona gre amel imandan bir czdr. bn Hanbelin hadislere olan
ar ball ve kendisine sorulan sorulara hadislerle cavap verme konusundaki
ar itinas; bn Kuteybe, Taber ve Debs gibi kimi alimlerin kendisini fkh
saymasna yol amtr.
Ahmed b. Hanbele gre, fkhta akl yrtme, kabul edilmi kaideler ve
hadslerden ibaret esaslarn mspet manadaki mertebelenmesinden ortaya kar;

43
W. Montgomery Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, ev. Ethem Ruhi Flal,
Umran Yaynlar, Ankara 1981, ss. 365-366.
44
Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 366.
112 Do. Dr. Fethi Kerim KAZAN
____________________________________________________________________________

fakat kelmda byle bir mertebelenme mevcut deildir ve Mtekellim, Allah ile
yaratlm varlklar arasndaki mnasebet ve kyastan hareketle mnakaa ve ispata
eilim gsterir; nitekim akllca yaplm beer eseri ilerin, o ii yapann o ile ilgili
bilgisi olduuna delalet ettii vkasndan hareketle el-Ear, lem ile Allahn ilmi
arasndaki benzer bir alkay mnakaa etmektedir. 45 Oysa Hanbeller iin bu usl
tebhtir. Onlar kendilerine yaplan bu tebh sulamasna, Kurnn tebh
tabirlerinin nasl ve ne ekilde olduuna baklmakszn bi-l-keyf alnmasn ne
srerek kar kmaktadrlar. Ksaca, Ear kelm, u iki hususta takbh edilmelidir:
Tebhe der; Kurn ve Hadsin tekaddmn bunlarn kabul edilmi tefsirleri ile
birlikte terk eder. Hanbellerin her iki hususta byyen bir ahslie (sbjektivizm)
kar gayr-i ahslii (objektivizm) mdafaa etmekte olduklar sylenebilir. Kelma
kar bu tavra uygun olarak, akde sisteminde Mtekellimlerin megul olduklar
Allahn sfatlarna dair birok meselenin mnakaas yer almaz. Bununla birlikte
Allahn neleri bildii ve kelm hakknda baz kuru ifadeler vardr. 46 Anlalan o ki,
Ahmed b. Hanbel, epistemolojik manada Kurn ve Hadsin tekaddmnn, ancak
bireysellik ve znellikten uzak gvenilir, salam ve doru geerli bilgiyi
salayabildiini savunmaktadr. Bu cmleden olarak;
1.Selefiyye, dierinin adna ikisinden birini grmezlikten gelmeyerek aklla
nakil arasnda orta bir konumda bulunur. Fakat bu aritmetik ve geometrik
bakmndan orta bir konum deildir. nk o, dini akidenin salt metafizik felsefi bir
inan olmamas kabulyle, vahiy iin yce bir kelimeyi ifade eder. Bilakis bu durum
mkellefi balayan din hkmlerdir. Bu yzden onun nih kayna vahiydir. Fakat
bu akln ihmal edilmesi anlamna da gelmez. nk nasslar, ayn zamanda akl
birtakm delilleri de kapsamaktadr. Akl deliller ise, ne olursa olsun er
hkmlerle elimez.
2.Tevlde ifrata kamama, dil kurallarnn ve dini kullanmlarn gerektirdii
kadaryla tevl yapmak, fakat tebhi ve duyularla alglanabilmeyi gerektirecek
manalarn nefyedilmesini esas almak. Yani, tebihsiz ispat; tatlsiz tenzh
dncesini benimsemek gerekir.

45
Ebl-Hasan Al b. sml el-Ear, Kitbul-Luma fr-Redd al Ehliz-Ze vel-
Bida, The Theology of al-Ashar, ner. ve ng. ev. McCarthy, el-Matbaatl-
Katolikiyye, Beyrut 1952, Arapa metin s. 12; ngilizce metin, s. 15.
46
Michel Allard, Le Problme des Attributs Divins, la Doctrine dAl-Aar et de ses
Premiers Grands Disciples, Beyrouth 1965, ss. 99-101.
Kelam Aratrmalar 8:1 (2010) 113
____________________________________________________________________________

3.Sahih nakli delillerin kabul edilmesi.: Bunlarn birincisi Kurn, sonra

esaslar icma olan deliller, mtevatir hadisler, ister sahih olsun, isterse hasen olsun
makbl had hadislerdir. Yine bu noktada akdeyi korumak, ilmi tenkidin
doruluunu destekledii delile tabi olmak amacyla hadislerin zayf ve mevzu
olanlarn reddetmede tavizsiz davranmak.
4.eriatn gerektirdii hkmleri tamamyla yerine getirmeye almak.
Ancak, amel fer hkmleri itikd esaslar dzeyine karmamaya almak.
5.Selefiyye, daim surette Kurnda bildirilen dosdoru yol zerinde
bulunma, bu yoldan sapmamama (dallet)y nemli bir ilke edinmektedir. Bu
anlaya gre, Kurn ve Snnette yeterli ve gerekli emir ve esaslar bildirildii iin,
inananlarn bunlara uygun hareket etmeleri gerekir. nk bunlardan uzaklama, bir
ekilde bu buyruk ve esaslardan sapmay ifade edecektir. Bu durum, bazen Selef
mezhebi olarak adlandrlmaktadr. Fakat biz bunu bir frkaya zel veya bir mezhebe
nispet etmeyi doru bulmamaktayz. Btn insanlar metotlar aykr olmu olsa da,
ona armaktadr. Doru olan, esaslarna ve ruhuna bal kalan her fert ve grup iin
her asrda bu metodun ak bir tavr olarak devam etmesidir. Bylece belirli bir
grupla veya belirli bir zamanla snrlama zorunluluu olmakszn bu metottan yeni
eilimler ortaya kabilir.
Her ne kadar orta ve denge iaretlerini tayan, din doruluu ve akl incelii
toplayan, bu Kurn konumla bilinip mehr olan, temsil edilen bazlarn rnek
gstermek zorunlu olsa da bize gre (Selef tavr iinde olanlar) ilk asrdaki
sahabe, tabin ve onlara tabi olanlardr. zellikle Ehl-i Snnete bilinen fkh
mezheplerinin kurucular olan mctehid imamlar bunlardandr. Ayn ekilde, saf
temiz Ehl-i Beyt imamlar, ifrat ve tefrite kamakszn ama ve ihls bakmndan
metotlarn izleyen hadisiler, fkhlar, kelmclardan topluluklar, her nesil ve
snftan dier limler de onlardandr. 47
Ehl-i Hadisin en belirgin zellii, hadisleri mmkn olduu kadar yorum tbi
tutmadan ve kyasa bavurmadan uygulamak, akl-edeb ilimlerden ziyade nakl
ilimlerle ilgilenmek eklinde ifade edilebilir. Hadislere eklen bal kalmay savunan
Zhirlerle Ehl-i Reye yaknl ile bilinen fi ve Mlikler de Ehl-i Hadis iinde
kabul edilmitir. 48

47
Hasan Mahmd e-fi, Kelma Giri, ev. Sleyman Akku, Deiim Yaynlar,
stanbul 2009, ss. 80-81.
48
e-ehristn, a.g.e.,, c. II, ss. 92-93.
114 Do. Dr. Fethi Kerim KAZAN
____________________________________________________________________________

Ahmed b. Hanbel dneminde ehl-i hads tabiri farkl bir boyut ve anlam
kazanm ve neredeyse Ehl-i Snnetle ayn anlamda kullanlr olmusa da, tartma
daha ok inan alanna kayd iin fkh alannda hadisle hadisle ve rey ile amel
konusunda cidd bir gr ayrl ortaya kmamtr. Mezhep mensuplarnn kar
mensuplarna hadisi terk etme veya knanm rey ile amel etme gibi ithamlar da
sbjektif deerlendirmelerden te gemez ve fkh alannda bu dnemlerde cidd bir
ehl-i hadis-ehl-i rey atmasnn bulunduunu gstermez. 49
Ahmed b. Hanbel, her ne kadar Hz. Peygamberin ve ashabn aklamaya
girimedii problemleri mnakaa konusu yapmay bidat telakki etmise de,
karlat sosyal ve siyasal olaylarn etkisiyle, teorik olarak benimsedii
prensiplerden pratikte vazgemek zorunda kalmtr. Szgelii, kendi dneminde
nemli tartma knularndan birini tekil eden halkul-Kurn meselesinde, Kurn
mahlk deildir tezini benimsemi, Kurn ve Snnette ak bir ekilde yer
alamayan bu tezi savunup ispatlamaya kendisini mecbur hissetmitir. Bu tutumuyla
o, bir ekilde prensip olarak benimsemedii ve bidat olarak nitelendirdii kelma
girmi oluyordu. 50
Beyhak ve bn Teymiyye gibi selef limleri bn Hanbelin sadece
Cehmiyye ve Mutezileye ait aslsz tevlleri reddettii grndedirler. 51 Ahmed
b. Hanbele gre, Kurnn akde ile ilgili yetleri mtebihtir. Mtebihtn
tevli ise ancak Hz. Peygamberden rivayet edilen bir aklama varsa, o dikkate
alnarak yaplabilir. Szgelimi, Sen beni asla gremezsin [el-Arf Sresi, 7 / 143]
melindeki yeti, Dnyada asla gremezsin eklinde yorumlamas, ayrca Nerede
olursanz olun, O sizinle beraberdir [el-Hadd Sresi, 57 / 4) ve Biz ona ah
damarndan daha yaknz [Kf Sresi, 50 / 16] yetlerindeki beraberlik ve
yaknlka -ilim, sem ve basar sfatlarn dikkate alarak- Allahn yarattklarndan
haberdar olmas manasn vermesi, onun yapt tevillere rnek gsterilebilir. 52

49
Salim t, Ehl-i Hads (Fkh) md., D..A., stanbul 1994, c. X, s. 511, (ss. 508-512).
50
Yusuf evki Yavuz, Ahmed b. Hanbel (Akaid Konularna Dair Grleri) md., D..A,
c. II, stanbul 1989, s. 83, (ss. 82-87).
51
Eb Bekir Ahmed b. el-Hseyin b. Al el-Beyhak, Kitbl-Esm ves-Sft, thk. e-
eyh Imdd-Dn Ahmed Haydar, Drul-Kitbil-Arab, c. II, Beyrut 1405 / 1985, 172-
177.
52
Ahmed b. Hanbel, er-Red alez-Zendka vel-Cehmiyye Akids-Selef iinde, ner.
Ali Smi en-Ner - Ammr Tlib, Mneetl-Marif, skenderiye 1971, ss. 60, 90,
100, (ss. 49-114).
Kelam Aratrmalar 8:1 (2010) 115
____________________________________________________________________________

bn Teymiyyeye gre, ayet, kelime ve kavramlarn tevillerini Allahtan baka

kimsenin bilmedii grnn snnet ehli ilim adamlar arasnda bu denli yaygnlk
kazanmas, Cehmiyye, Kaderiye, Mutezile ve dier bidat ehli mezhep ve frkalarn
bunlarla ilgili pek ok aslsz ve tutarsz yorum yapm olduklarndan
kaynaklanmaktadr. Bunlar, mtebih yetlerin tevillerinden hareketle Kurnn
dier yetlerini de kendi aslsz ve tutarsz grleri dorultusunda tevil etmeye
ynelmilerdir. Kurn kendi akl grlerine tefsir eden ehl-i bidatin ura
alanlarndan birinin de, onu lugav adan tevil etmek olduu bilinmektedir. Nitekim
Mutezilenin tefsirleri Allahn sfatlar ve kaderle ilgili nasslarn, Allah ve
Raslnn murat ettikleri anlamdan farkl tevillerle doludur. Self ulemas bu tr
aslsz ve tutarsz yorumlar reddetmilerdir. Szgelimi, selefin nde gelen
isimlerinden Ahmed b. Hanbel Zndklara ve Cehmiyyeye Reddiye adyla kaleme
ald eserde bu konulara deinmekte, naslarn yanl tevil edilmesi konusunda selef
alimlerinin ve imamlarnn onlara kar yazdklar reddiyelerden sz etmektedir. 53
ehristn, naslarn anlalmasnda Selef metodunun en doru yntem
olduunu, bu metodu benimseyenlerin Allah mahlkta benzemedii ilkesini kabul
etmekle birlikte, tebh ve tecsmi artrabilecek yet ve hadisleri yorumlamaktan
kandklarn ileri srmektedir. O, Selefin tevle kar kmasnn nedenini,
yorumlamann zanna dayal gereklemi olmas ve ilh sfatlarn anlam gibi bir
konuda zan ve ahs kanatle hareket etmenin uygun grlmemesine balamaktadr.
Bununla birlikte, Haviyyeden bazlar Selefin dediklerine ilave olarak naslarda
geen lafzlarn kelime anlam zere kabul edilmesini ne srerek Allaha beden ve
organlar nispet edecek kadar tebhe dmlerdir. 54
Selef yolunu izleyenlerin eserlerini daha ziyade reddiyeler halinde telif
etmeleri ve sfatlarn tevli gibi beli konular dnda Ehl-i Snnet kelmclarndan
ayrldklar grlerin fazla olmamas, onlarn ayr bir itikd mezhep eklinde
deerlendirilmesini gereksiz klmaktadr. Selefliin sistemleip bugnk
grnyle bir akm haline gelmesi, sonraki dnemlerde ve zellikle bn Teymiyye
zamannda gereklemitir. nk Ashbul-Hadsin hareketi, ilk dnemden

53
bn Teymiyye, hlas ve Tevhid, s. 255.
54
e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, c. II, ss. 92-93.
116 Do. Dr. Fethi Kerim KAZAN
____________________________________________________________________________

aktarlan baz grleri savunmakla birlikte, bunlar temellendirme ve yeniden ina

yolunda kapsaml bir aba ierisine giremedii mahede dilmektedir. 55

5. KELM DNCE ABASINI KTLEME

Selefin yolundan gidenler, bidat ve hurafelere kar sert eletirileri ve cedel
metodu aleyhindeki tavrlaryla n plana kmaktadrlar. Bidat, Hz. Peygamberin
ortaya koyduu rnee aykr den yeniliktir. 56
Daha ziyade ok Hanbeller tarafndan sahiplenilen Ashbul-Hads ekolnn
temel eserleri topluca gzden geirildiinde, bunlarn, Mutezile ve Cehmiyyeye ait
grleri Kitb ve Snnete aykr grdkleri iin, btn kelamclara menf bir tutum
sergiledikleri mahede edilmektedir. Bu olumsuz tutumlarn, Seleften rivayet
edilen szlerin yan sra, mezhep imamlarnn her birinden aktarlan kelm
aleyhindeki ifadelerle destekleme yoluna gitmektedirler. 57 Buna karlk, Selef ve
mamlarn iddetle tenkit ve zemm ederek kar kt ve bidatler arasnda sayd
kelm, byk lde Cehmiyye ile itizl hareketinin kelm dn biimidir. 58 Bu
arada unu hemen belirtmeliyiz ki, Tbin ve hemen sonraki dnemde ilk dnem
Selef limlerinin bidat ehli kelmclarna kar sergiledii olumsuz tavr, daha
sonraki Ashbl-Hads ulemas tarafndan genelletirilerek, Ehl-i Snnet
kelamclar da dahil olmak zere, bizzat kelam ilmine yneltilmitir. 59
Hz. Peygamberin vefatndan sonra Arabistan Yarmadasnn dna kan
slm ordular, bir asrlk bir zaman dilimi ierisinde ok sayda lkeyi fethederek
slam corafyasnn topraklarna ve snrlarna dahil etmi; bu lkelerde yaayan
farkl din, inan, mezhep, kltr ve fikirlere sahip insanlar benimsemek veya
eletirmek amacyla slm dini ile yakndan ilgilenmilerdir. II. / VIII. yzyln
balarndan itibaren Cehmiyye ve Mutezile mensplar, slm eletiren gruplarla

55
M. Sait zervarl, bn Teymiyyenin Dnce Metodolojisi ve Kelmclara Eletirisi,
SAM Yaynlar, stanbul 2008, ss. 62-63.
56
Rahman, slm, s. 71.
57
Eb Hmid Muhammed b. Muhammed el-Gazzl, hyu Ulmid-Dn, Drl-Marife,
1403 / 1981, c. I, s. 84.
58
Eb Bekir Ahmed b. el-Hseyin el-Beyhak, Menkb-fi, ner. Seyyid Ahmed
Abbs Sakr, Drt-Trs, Kahire 1391 / 1971, c. I, ss. 453-454, 470.
59
el-Hatb el-Badd, eref Ashbil-Hads, ner. M. Said Hatibolu, D..B. Yaynlar,
Ankara 1991, ss. 78-79; Abdullah b. Muhammed el-Herev, Zemml-Kelm, ner. Semh
Daym, Drl-Fikril-Lbnn, Beyrut 1994, ss. 246-259.
Kelam Aratrmalar 8:1 (2010) 117
____________________________________________________________________________

fikr mcadelede bulunurken, zaman zaman onlarn anlayabilecei bildik slp ve

ifadeler kullanm, grlerine temas edip yanllklarn ve rklklerini ortaya
koymulardr. te bu dnemde kendilerine Ashbul-Hads diyen baz limler,
ashp ve tbinin megul olmad bu meselelerin tartlmasn ve bunlar tartrken
uygulanan yntemleri bidat saym, bu alanda reddiyeler kaleme almtr.
Hadis limleri ehl-i ehv tabirini, bata Cehmiyye ve Mutezile kelamclar
olmak zere genellikle Selef izgisi dnda kalan slm frkalar iine alacak
ekilde geni bir anlamda kullanmlar, hatta onunla daha ok ehl-i bidati
kastetmilerdir. Bu anlayn etkisiyle olacaktr ki, III. (IX.) yzyldan sonra itikd
mezhepler hakknda yazlan kitaplarda ehl-i ehv tamlamas ehl-i bidatle e anlaml
olarak kullanlmtr.
Selefiyyeye mensup olan hadis limleriyle onlarn etkisinde kalan baz Ehl-i
Snnet kelmclar ehl-i ehvy bidat frkalarndan oluan ehl-i kbleye hasretmek
istemilerdir. Onlar bu kanaatlerini, hev ve ehv ile ilgili naslarn ehl-i bidate
iaret etmesi, Hz. sy tanrlatran Hristiyanlarla baz bidat frkalarnn grleri
arasnda benzerliin bulunmas, ehl-i bidatin, cennete sadece kendilerinin gireceini
savunan Ehl-i Kitapla ayn paralel yerde yer almas, ehl-i bidat kelmclarnn
slma aykr felsef grleri savunmalar gibi delillerle temellendirmeye
almlardr. 60 Ne var ki, bu grn isabetli olduunu sylemek pek mmkn
grnmemektedir. nk itikd konularda akln desteine bavurmak veya naslar
aklc bir yaklamla anlamaya almakla din konularda nefsn arzular
istikametinde hareket etmek ve duygusall n plana karmak arasnda byk
ayrllar sz konusudur. Her eyden nce akla bavurmak, Kurn ve din konular
akl yoluyla anlamaya almak bizzat Kurnn srarla tavsiye ettii bir husustur;
bundan kananlar Kurnda yerilmitir. 61 Kelm ilminin douuna vesile olan ehl-i
bidat kelmclarnn, akl nakle hkim kldklar iddias veya Buhrnin syledii

60
Abdlkhir b. Thir el-Badd, el-Fark beynel-Fark, thk. Muhammed Muhyiddn
Abdlhamd, el-Mektebetl-Asriyye, Beyrut 1413 / 1993, ss. 28, 140; bn Teymiyye,
Der Teruzil-Akl ven-Nakl, c. VII, ss. 179, 211; a. mlf., Minhcs-Snnetin-
Nebeviyye, ner. Muhammed Red Slim, Cmiatl-mm Muhammed b. Suud el-
slmiyye, Riyad 1406 / 1986, c. VIII, s. 263.
61
Yusuf evki Yavuz, Kurn- Kerimde Tefekkr ve Tartma Metodu, Ayyldz
Matbaas, stanbul 1983, ss. 48-53.
118 Do. Dr. Fethi Kerim KAZAN
____________________________________________________________________________

gibi, 62 baz hadisleri reddetmeleri nedeniyle ehl-i ehvdan saylmalar da doru

deildir. nk Kurn, hev ve ehvya uymay deiik zmrelerden oluan
kfirlere nispet etmektedir. Ebl-Hseyin el-Malat 63 ile Abdlkhir el-Badd 64
gibi limlerin kanaatlerine bal kalmak suretiyle ehl-i bidati kfir kabul ederek ehl-
i ehv ile zdeletirmek ise ehl-i kblenin tekfir edilemeyecei ilkesine aykr
dmektedir. yle grnmektedir ki, Selef limlerinin kelmclarla ehl-i bidat
mensuplarn ehl-i ehvya dahil etmeleri, bilgi vastalarn Kurn ve Hadise
hasretmeleri ve ayrca hd rivayetlerin de mutlaka kabul edilmesini gerekli
grmeleri nedeniyledir. Halbuki Kurna gre, ilim vastalarndan biri de akldr ve
zan yoluyla kesin bilgi hsl olmaz. u halde ehl-i ehv ile ehl-i bidatin farkl
anlamlar tadn ve ehl-i ehvnn kfirler hakknda kullanlmas gereken bir tabir
olduunu kabul etmek daha uygun bir tutum ve davran olur.
Gelenekiler, Allahn Kendisi hakkndaki tavsifini, Kendisinin Kitbnda
Resl vastasyla vahyettii sfatlarn kabul ederler. Aklclar, zellikle finin
kendilerine Ehl-i Kelm adn verdii Muteziller, Allaha kendi speklasyonlarnn
bir sonucu olan ilave sfatlar atfederler ki, bunlar gelenekiler tarafndan batl,
Mutezil bidatler olarak deerlendirilir. 65
fi, gerekte Ehl-i Hadisin Ehl-i Rey kart mcadelesinde, Ehl-i Hadisin
safndadr. Bu mcadele, sadece Snnet ya da baz rivayetlerin doruluu
erevesinde bir ihtilaf deildi. Sorun, sadece vaka olarak yeni kan meseleleri
karlama ihtiyacnn basksyla hadis uydurma faaliyetinin artmasyla ilgili deildi
ki, yeni kan bu meseleler, ehl-i reyin teorik hipotezlerini besliyor ve onlarn
haklln ortaya koyuyordu. Keza sorun, o teorik hipotezlerle sapma ve ounlukla
naslardan ve selefin sretinden ilham almayp, istihsna ynelme eklinde rey

62
Bkz. Muhammed b. sml el-Buhr, Halkul-Eflil-bd ver-Redd all-Cehmiyye
ve Ashbit-Tatl, Messesetr-Risle, Beyrut 1407 / 1987, s. 72.
63
Ebl-Hseyin Abdurrahman el-Malat, et-Tenbh ver-Redd al Ehlil-Ehv vel-
Bida, thk. Muhammed Z. Muhammed Azeb, Mektebet Medbl, Kahire 1413 / 1992, s.
35.
64
el-Badd, a.g.e., ss. 12-13, 80-81.
65
George Makdisi, finin Hukuki Teoloji Anlay: Usl-i Fkhn Kkenleri ve
nemi, Snni Paradigmann Oluumunda finin Rol (Seki), Yayna haz. M.
Hayri Krbaolu, Kitbiyt, Ankara 2000, s. 43, (ss. 13-48).
Kelam Aratrmalar 8:1 (2010) 119
____________________________________________________________________________

artyla da ilgili deildi. 66 Aslnda bu mcadele, deiim ve ilerleme gleri ile

sabitletirme ve egemen olma gleri arasndaki bir mcadeleydi. Bu mcadelenin
tarihi, zaman olarak, bir anlamda tedvin asr saylan fi ncesi asra kadar
dayanmaktadr. Belki de bu tarih, slam ve Mslmanlar zerinde Kureyin
otoritesinin saland toplant olan, muhacir ve ensar arasndaki Sakfe
toplantsnda hilafet sorunu etrafndaki ihtilafn balangcna dayanmaktadr. Bu
mcadele fikr dzlemde kendisini ideolojik olarak, ehl-i rey ve ehl-i hadis arasnda
din nasslarn etkinlii erevesindeki ihtilafta ekillenmektedir. Ehl-i hadis,
nasslarn egemenliini ve onun, insann tm etkinlik alanlarn kapsadn
savunurken, ehl-i rey, maslih-i mrsele, istihsn ve istislh yntemlerinde
kendini gsteren akl savunmaktadr. Tedvin asr olan finin asrnda ise,
mcadele, dncenin zerine kurulaca ifreleme esaslarn belirleyerek
toplumsal/kolektif hafza zerinde egemenlik kurma giriimi eklini almaya
balam gzkmektedir. Bu dnsel mcadele glgesinde ehl-i hadis ile ehl-i rey
arasndaki ihtilaf, nakil ile akl, din ile felsefe, taklit ile ibd/yenilikilik arasndaki
genel mcadelenin bir grnts olmaktadr. 67

6. SONU VE DEERLENDRME
slm dnce tarihinin, olduka erken dnemlerinde, byk bir olaslkla II.
/VIII. asrn birinci yarsnda, selef fikri, yani ilk Mslman nesillerin, ok kere iaret
edildii zere, ilk neslin otoritesine inanma, ballk gsterme ve bavurma
gr ortaya kt. Tarihsel sreteki gelimeler ve uygulamalar izlendiinde, bu
grn ortaya kn anlamak ve hakl grmek hi de g grnmemektedir.
Nitekim, Selefin gr, fiil ve hareketi, ok gemeden sadece ilhm kayna olan bir
model deil, hibir yorum, eletiri ve dzenlemeye gerek duyulmadan uygulama
alanna konan lafz bir kanun gibi grnmeye balamtr.
Aka anlalmaktadr ki, Selefiyye, dinin yozlamas ve safiyetini
yitirmesinden son derecede endie duymaktadr ve bu nedenle, bu konuda duyarl

66
Muhammed bid el-Cbir, Arap-slm Kltrnn Akl Yaps: Arap-slm
Kltrndeki Bilgi Sistemlerinin Eletirel Bir Analizi, ev. Burhan Krolu, Hasan
Hacak ve Ekrem Demirli, Kitabevi, stanbul 1999, ss. 148-149, 216; Nasr Hmid Eb
Zeyd, mm fi ve Ortayol deolojisinin Tesisi, ev. Salih zer, Snni
Paradigmann Oluumunda finin Rol, Yayna haz. M. Hayri Krbaolu,
Kitbiyt, Ankara 2000, s. 117, (ss. 89-148).
67
Eb Zeyd, a.g.m., ss. 117-118.
120 Do. Dr. Fethi Kerim KAZAN
____________________________________________________________________________

davranarak Kurna, Snnete ve ilk nesillerin uygulamalarna dnme arsn

ska yineleyip, slmn saf haline bavurmay vurgulamaktadr. Onlar, slam
dininin mutlak erevesinin ve genel ilkelerinin taklitler, kr krne balanma,
hurafeler, bidatler ve bo inanlarla, heva ve heveslerle sarslmasnn, bozulmasnn
ve yozlamasnn, Mslmann yaamnda ve uygulamalarnda yarataca tahribata
ve dejenerasyona kar duyarl olunmas gerektiine dikkat ekmektedirler. Bu
tavrda, gemiin fikir, yaam ve rnekliine byk bir zlem duyulur ve beliren
yeni bir problemin zm, sadece daha gvenilir ve daha salam olduuna inanlan
gemi alimlerin grlerine referansta aranr. Ne var ki, byle bir tavr, mutlak
doruyu temsil ettiini iddia etmekte, farkl yollardan zm retme abalarnn
nn tkamakta; deime, dnm, gelime, ina, yenilik, hrriyet giriimi ve
eletiriye kar direnci, katl ve sertlemeyi de ngrmektedir.
slm dncesinde Hadis taraftarlar, Kitap ve Snnete dnmeyi talep eden,
farkl yntemlerle bilgi reten kkenci yaplardan birisidir. Onlar, Din
asardan/snnetten ibarettir diye syleyerek Hz. Peygamberin nclnde oluan
ilk neslin din uygulamalarn ve hayat tarzn idealletirerek kayda geirmitir.
Ahlk yozlama ve toplumsal rmln nne geebilmek iin, o dnemin
hayat tarzna (Snnet) ve pratiklerine dnmeyi bir zm yolu olarak grmlerdir.
Onlar, metnin zahir ve literal anlamna sk skya bal kalp, tevlden uzak
durarak metnin anlamnn sabitliini ve istikrarn korumaya almlardr. Metinci
kkencilik, klsik dnemde, Kurn metnine, hadis metnine ya da mezheb metinlere
dnme eklinde kendisini gstermitir. Snn kesimlerde kkenciliin en ar
temsilcileri ve savunucular Zhirler; i dncede ise hadislere, zellikle
imamlardan gelen rivayetlere sk skya bal olmay benimseyen Ahbrlerdir. 68
slmn ilk dnemlerinde Self sylem, insann glerini ve yeteneklerini
geri plana atan, sr merkezli s bir din anlayn ifade etmektedir. Bireysel bir
abann rn olan bamsz rey dmanl, kelam ilmi ve onun tartma
metodunu zemmetme, yeniliklere tavr alma, yeni fikir retmeyi bidat sayma,
mutlak doruluun epistemolojik sistemleri dhilinde kendi tekellerinde
bulunduunu iddia etme, slmn temel bilgi kaynaklarna skca bal kaldklarn
her dzlemde yineleme ve vurgulama, bu din sylemin en nemli hususiyetleri
arasnda yer almaktadr.

68
Snmez Kutlu, a.g.m. ss. 70-71.
Kelam Aratrmalar 8:1 (2010) 121
____________________________________________________________________________

Selefiyyenin kelm hakkndaki hkmn ifade etmek gerekirse, onlara gre

akl, tartma ve cedelle din anlay olumaz. nk cedel ve mnakaa ile kurulan
inan sistemi dier bir cedel ve mnakaa tarz ile yklmaya mahkmdur. 69 Onun
iin tek yol, Selef-i Slihnin doru ve salam yolunu izlemektir. Dahas;
Selefiyye, nasslara ve zhirine (dsal anlamna) smsk bal kalma ilkesini
benimsemekte ve din anlayn bu ilke etrafnda ekillendirip uygulama alanna
geirmektedir. nk dier kaynaklar, gerek dini anlaymzn oluumunu
olumsuz ynde etkilemektedir.
Selefiyye, geleneksel yaps itibariyle dinin z ve safiyetini korumaya ve
srdrmeye; ze ait ilkeleri uygulamaya byk bir arlk vermekte; batl inanlar,
hurafeler, bo tutkular, hev ve hevese uymann, bidat karmaya gtren her yolun
sapkln sebebi olduuna inanmaktadrlar. Onlara gre, dnde bidat karmaya
gtren her yolun kapatlmas gerekir. nk dn tamamlanm olup, onda bir
eksiklik yoktur.
Selefiyye, dinin mkemmel ve tamamlanm olduunu, dinde hibir eyin
eksik braklmadn srarla savunmaktadr. Mkemmel olan bir dine akl yorumlar
getirme ameliyesi, dinde eksiklik bulunduu ve bunun akl yorumlar getirme
ameliyesi ile giderilebilecei dncesini artracaktr. Oysa Selefiyyeye gre,
slam dini en son ve en mkemmel formda tamamlanm bir dindir; ilelebet
insanolunun tm sorunlarn zebilecek dil kalplar ve kltrel kodlarla gelmitir.
Dorusu, Selefiyye limlerinin, dier medeniyet ve kltrlere mensup
kimselerin dini anlama ve yorumlama gayretlerini endie ile izlediklerini ve daima
dinin safiyetini bozabilecekleri kaygsn tadklarn sylemek mmkndr. slam
toplumunun, farkl din, medeniyet ve kltrlere kar duyarl bir refleks gelitirme
gayretini n plana karmakta ve onlardan etkilenmemeye nem vermektedirler.
nk slama yozlamann ve bozukluun dier medeniyetler tarafndan sokulmas
ve yaygnlatrlmasndan byk bir endie ve rahatszlk duymaktadrlar. Dier
medeniyetlerin ve kltrlerin din algs ve dnya grn, ilk neslin dini
sylem, gr ve uygulamalarna gre oluturmasnn ve deerlendirmesinin daha
doru ve daha uygun olacan savunmaktadrlar. nk onlara gre, ilk nesil, en
hayrl ve vgye layk bir zaman diliminde yaayan her ynyle rnek ve nder
topluluklar temsil etmektedir

69
Uluda, a.g.e., s. 63.