Fema 454 / December 2006 Designing for Earthquakes A Manual for Architects (sayfa 111-137)

DEPREMN YAPILAR ZERNDEK ETKS 4

Christopher Arnold

4.1 Giri
Bu blmde deprem kaynakl yer hareketinin binalar zerindeki etkisini eitli ynleriyle ele alp, belirli yap
zelliklerinin deprem davranna etkisi zerinde duracaz. Bu yap zellikleri yapnn sismik performansn
belirler. Sismik performans aratrmalarnda, deprem sonras yapmzn hasarsz, az hasarl, ok hasarl ya da
byk can kayb ve gme durumlarndan hangisine yakn olaca belirlenir.

ncelikle yer hareketinin baz zellikleri aklanacak ve yap malzemeleri tanmlanacak daha sonra srasyla
bina nitelikleri ile yer hareketi arasndaki etkileim bina sismik performansnn belirlenmesi- ve hasar oluumu
aklanacaktr.

Bu blm, blm 2 ve 3 de verilen yer hareketi teorisinin bina ve yaplara uygulanmasn iermektedir. Mimari
tasarmda deprem balkl blm 5de, tasarm ve yapmla ilgili hususlar ele alnp bina performansnn
belirlenmesi zerinde durulacaktr.

4.2 Atalet Kuvvetleri ve vme

Sismik bnye ve yzey dalgalar, binada atalet kuvvetleri meydana getirir. Atalet kuvvetleri, durmakta olan bir
cisme dardan etkiyerek onu harekete geiren veya hareket halindeki bir cismin hzn ya da hareket
dorultusunu deitiren bir kuvvet uygulandnda ortaya kar. Lise fiziine ve Newtonun ikinci hareket
yasasna geri dnersek, sarsnt etkisindeki bir yapda atalet kuvvetleri oluur. Bir uak, gemi ya da sporcu gibi
yaplar da hareket yasalarna uyar. Newton'n ikinci hareket yasasna gre F atalet kuvveti, M ktlesinin A
ivmesi ile arpmna eittir. (ekil 4-1)

ekil 4-1:Newtonun kinci hareket yasas.

Ktle, yeryznde binann arlna edeer kabul edilebilir. Dolaysyla ahap ereveli evler gibi hafif
yaplarn daha byk ve ar yaplara gre neden depremde daha iyi performans gsterdii anlalabilir.

vme yani sismik dalga hzndaki deiim oran ile bina ktlesi veya arlnn arpmndan oluan yatay
kuvvet, binay harekete geirir. vme, yerekimi ivmesi (g) cinsinden llr (ekil 4-2). Bir g, uzayda serbest
den bir cismin hzndaki deiim orandr. Bu deiim her bir saniyede 9.81metre bl saniyelik hz artn
ifade etmektedir. Bylece birinci saniyenin sonundaki hz 9.81metre bl saniye, ikinci saniyenin sonunda 19.62
metre bl saniye eklinde artarak belirlenmektedir. Parat ya da bungee jumper serbest dme srasnda 1g
lik ivmeye sahiptir. Deprem srasnda binalar eitli dorultularda g kuvvetlerine maruz kalr.
ekil 4-2: Tipik ivme deerleri
Paratler 1g, roller-coastera binenler 4g ye kadar ivmeye maruz kalr. Akrobasi pilotlar 9g. nsan bedeni ok
hassas olduundan 0.001g lik kk ivmeleri bile hissedebilir.

Uak, gemi, otomobiller gibi mhendislik aralar dinamik adan ok byk ivmelere ularlar. Askeri jet
uaklar 9g lik ivmelere gre tasarlanmtr. Bu ivme deerinde pilotlarn organlar vucut arlnn 9 kat
basnca maruz kalr ve baylrlar.

Ticari uaklar olduka iddetli turblansa girdiklerinde 0.2g lik ivme oluurken ayaktaki yolcularn 1g lik dme
ivmesiyle uan tavanna arpt bilinmektedir. Dalgal bir yolda hzl giden bir trende de 0.2g lik ivme
olumaktadr.

Zayf binalar 0.1g de hasar grmeye balar. Orta byklkteki bir depremde birka saniye devam eden titreim
dalgalar, yaklak 0.2glik ivme retir. Darda ya da bir binann alt katlarndaki insanlar, turblansa girmi
uak yolcularnn hissettii duyguyu yaar ve dmemek iin bir yere tutunmaya alrlar. Depremi
yaayanlarda, depremin ksa srede bitip bitmeyecei ya da tehlikeli ve byk hasara yol aan sarsntnn
balangc olup olmadn bilememekten kaynaklanan panik hali ortaya kar. Ksa ivmeler, 20-30 saliselik
srede 1.0g yi aabilir. 1994 Northridge depreminde epicenterdan 8 km uzaktaki Tarzana istasyonunda 1.92glik
ivme kaydedilmitir.

4.3 Sre, Hz ve Deplasman

Binalara etkiyen atalet kuvvetinin belirlenmesinde kullanlan ana unsur ivmedir. Fakat deprem kuvvetlerinin
binalara yapt etkiyi, ivmenin zamanla deiimi en gzel ekilde yanstr. Genel olarak ksa sreli de olsa
devaml olan orta byklkteki bir ivmenin bina zerindeki etkisi, yksek pik deere sahip tek bir ivmeye gre
daha ykc olmaktadr. Devam eden sarsntlar binalar zayflatarak depreme kar direnci azaltmaktadr.

Deprem ivmesinin genellikle 0.05g olarak tanmlanan eik bir deerin zerinde olduu sreye, kuvvetli yer
hareketi sresi denir. 1971 San Fernando depreminin kuvvetli yer hareketi sresi sadece 6 saniye idi. Daha fazla
ykmn sz konusu olduu Loma Prieta ve Northridge depremlerinde ise bu sre 10 saniyenin biraz zerindeydi.
1906 San Francisco depreminin iddetli sarsnt sresi 45 saniye iken 1964 Alaska depreminde bu sre 3
dakikann zerindeydi.

Sismik dalga hareketiyle ilgili dier iki byklk hz ve yerdeitirmedir. Bu byklkler matematik olarak
ivmeden tretilebilir. Sismik dalgann yeryzndeki hareketinin hz santimetre bl saniye cinsinden llr. P
dalgalarnn hz 3-8 km/san, daha yava olan S dalgalarnn hz ise 2-5 km/san civarndadr.

Yerdeitirme, arazideki noktalarn sismik dalgalarn etkisiyle balang konumlarndan itibaren ald
mesafedir. Bu mesafeler, fay hatlar zeri veya ok yaknlar dnda olduka kk olup santimetre cinsinden
ifade edilirler. rnein Northridge depreminde odaktan 29 km uzaktaki bir otopark binas atsnda 4.0cm lik
yerdeitirme ve 0.47g lik ivme kaydedilmitir. Yine ayn depremde odaktan 12 km uzaktaki bir hastanenin
atsnda ise 34 cm lik yerdeitirme ve 1.50g lik ivme kayd bulunmaktadr.

Sismik dalgalarn oluturduu yerkabuu hareket hz, ok byk miktardaki toprak ve kaya yerdeitirmesi
sebebiyle olduka dktr. Bu hz, kk depremlerde 2 cm/san den byk depremlerde 60 cm/san ye kadar
deimektedir. Dolaysyla bina hareketleri yava, yerdeitirmeleri kktr, ancak binlerce ton beton ve elik
saniyede birka kez her iki dorultuda zorlanmaktadr.

Depremlerde ivme, hz ve yerdeitirme deerleri, yer hareketinin frekansna bal olarak byk deiim
gsterir. Yksek frekansl dalgalar (10 hertz st), kk ivme ama daha byk hz ve yerdeitirme oluturan
dk frekansl dalgalarla karlatrldnda yksek genlikli ivme fakat kk genlikli yerdeitirme oluturlar.

4.4 Zeminin Bytme etkisi

Deprem, alt kaya tabakasndaki fay krlmas ile balayabilir. Yzeye yaylan titreim, sarsntnn younluu,
kaya yaps ve en nemlisi yzeydeki zemin tipi ve derinliine bal olarak byyebilir. Bir ile otuz metrelik
yumuak zemin tabakasnn bytme arpan, 1.5 tan kaya zerinde 6 ya kabilir. Bu bytme uzun peryotlarda
nemli, ksa peryodlarda ise o kadar da nemli deildir. (Peryodlar daha sonraki 4.5.1 de tanmlanp
aklanacaktr.) Bytme etkisi azalrken titreim seviyesi artma eilimindedir.

Sonu olarak, deprem hasar yumuak zeminlere sahip arazilerde ok daha fazla olmaktadr. Bu zellik 1906 San
Francisco depremindeki zemin durumuna bal olarak bina hasarlarn gsteren haritalara bakldnda apak
ortaya kmaktadr. 1989 Loma Prieta deprem kaytlarnn incelenmesi, yumuak kil zeminlerin uzun peryodlu
sarsntlar ile alt kat byttn gstermektedir. Yaygn hasar, dolgu zemin zerine ina edilen San
Francisco yat liman blgesinde grlmtr. Bu blgedeki dolgu zeminin bir blmnde 1906 depremi
molozlar depolanmt.

Zeminin yapsndan kaynaklanan titreimleri bytme etkisi yznden deprem ynetmeliklerinde arazi yaps ile
ilgili ok zel artlar bulunmaktadr. Bu artlar zayf zeminler zerindeki yaplarn daha byk kuvvetlere gre
tasarmn gerektirmektedir. Ayrca bu tr zeminler zerine yaplacak yaplara zel temeller de gerekebilir.

4.5 Peryod ve Rezonans

ekil 4-3 Doal Peryod.

4.5.1 Doal Peryodlar
Deprem dalgalaryla ilgili dier nemli zelik peryod ya da frekansdr. Yani dalgalarn hzl ve ani mi yoksa
yava ve yumuak m olduudur. Bu olay binalara etkiyen sismik kuvvetlerin belirlenmesinde ok nemlidir.
Her cismin, doal bir peryodu vardr. Bu peryod cismin ekil 4-3 deki gibi yatay bir kuvvet altnda yapaca ileri
geri hareketin hzn ifade eder. Cisimlerin kendi doal peryodlarndan baka peryodlarla titreim yapmalar, ileri
geri itilip ekilmedikleri takdirde mmkn deildir.

lk itme ile salnca harekete geiren bir ocuk mmkn olduunca salncan doal peryoduna yakn kprdama
yaparsa sallanmay baarabilir. Eer hareketlerini iyi ayarlarsa ok kk itmelerle sallanmay rahata srdrr.
Benzer ekilde deprem hareketi binaya ilk titreimi verdiinde bina kendi doal peryoduna uygun ne arkaya
sallanmaya devam edecektir.

Peryod sismik dalgann bir evrim yapmas iin gereken saniye cinsinden zaman sresidir. Frekans ise
saniyedeki evrim says olup peryodun tersidir. Frekans birimi Hertz dir. Bir Hertz saniyede bir evrim
demektir. Doal peryod deeri, dosya dolab gibi eyalar iin 0.05 saniyeden balayp tek katl yaplarda
0.1saniye deerine deimektedir. Peryod frekansn tersi olduundan dosya dolabnn titreimi saniyede 1 bl
0.05=20 evrim veya 20 Hertzdir. Drt katl bir binann peryodu 0.5 saniyedir. 10 ile 20 kat arasndaki daha
yksek binalarn peryodlar 1 ile 2 saniye civarndadr.

ekil 4-4: Ykseklikle bina peryodunun deiimi. Tayc sistem, malzeme ve geometrik oranlar peryoda etki
eder, ekilde verilen deerler yaklaktr.

Byk bir asma kprnn peryodu 6 saniye civarndadr. Bina peryodu iin ana kural, kat says bl 10 olarak
verildiinden peryodun belirlenmesinde bina ykseklii temel parametredir. New Yorkda bulunan 60 katl
Citicorp ofis binasnn peryodu 7 saniye olarak llmtr. Yani bina bir itki ile hareket ettirildiinde geri ve
ileri hareketini her 7 saniyede bir tamamlayacaktr. Binann tayc sistemi, yapld malzeme, iindeki yk ve
geometrik oranlar gibi dier faktrler de peryoda etkide bulunur, fakat en nemlisi yksekliktir (ekil 4-4).

Bina peryodu deprem hasar ile deiir. Kuvvetli yer sarsntsna maruz kalan betonarme yaplarda atlamalar
meydana gelir. Bu atlamalar binay yumuatarak peryodunu arttrr. Yap peryodunun zemin peryoduna
yaklamas ile rezonans sz konusu olur. Bu durum daha nceki depremlerde hasar gren yaplar iin hayati
neme sahiptir. elik yaplarda ise tam ters etkiden sz edebiliriz. Depremden kaynaklanan tekrarl evrim
hareketleri altnda eliin akarak deforme olmas sonucu elik yap rijitleir.
4.5.2 Yer Hareketi, Bina Rezonans ve Cevap Spectrumu
Titreen veya sallanan bir cisim, doal peryoduna uygun kk kuvvetlerle zorlanrsa oluan titreim, cismin
ivmesini drt ya da be katna karabilir. Bu olay rezonans olarak bilinir.

Deprem etkisiyle harekete geen zemin de ayn fizik yasaya uyarak kendi doal peryodu ile titreir. Zeminin
doal peryodu zemin yapsna bal olarak 0.4 ile 2 saniye arasnda deiir. Sert zeminler ve kayann peryodu
ksadr. ok yumuak zeminlerde peryod 2 saniyeye yaklar, ancak bu uzun peryodlu hareketlerin anormal
durumlar dnda srdrlmesi imkanszdr. (Byle bir durum binalar iin sz konusu deildir.) Zemin peryodu
iin yukarda verilen aralk, pek ok binann depremin oluturaca yer hareketi ile binalarn kendi doal
peryodlarnda ilave zorlamalara maruz kalacan dndrmektedir. Bu durumda zemin yalnzca 0.2g ile
titreim yaparken binalarn 1g lik ivmelerle karlaabilecei bir rezonans oluabilir. Bu yzden yaplardaki en
byk hasar, zemin frekansnn binann doal frekansna yakn ya da eit olmas halinde ortaya kmaktadr.

Figure 4-5: Savunmasz grup: Mexico City, 1985. 6 ile 20 kat arasndaki binalar deprem frekans ile rezonansa
girdiler.

1985 Mexico City depremindeki korkun ykmn nedeni bina ve zemin peryodunun akmasndan kaynaklanan
bytme etkisidir (ekil 4-5). Mexico City deprem odandan 250 mil uzaktadr. Eski bir gl yatann yumuak
zemini zerine kurulan ehir merkezinde 2 saniye civarnda doal peryoda sahip olan binalar 90 saniye sresince
depremden etkilendi. zellikle 6 ile 20 katl binalar benzer peryotlarla rezonansa girerek ivmelerini arttrdlar.
20 kattan daha byk olan yksek binalardaki hasar snrl kald. Binalarn titreimindeki bu byme kesinlikle
istenmeyen bir durumdur. Byle durumlarn olmamas iin, bina peryodunun zemin peryodundan uzak tutulmas
gereklidir. Yani yumuak zeminlerde (uzun peryotlu) ksa ve rijit (ksa peryotlu) binalarn tasarlanmas gerekir.

Yksek binalarn doal peryodla birlikte tpk bir ylann kvrm hareketleri gibi ileri ve geri esneyecei eitli
titreim modlar bulunur (ekil 4-6). Yksek yaplarda nemli olabilen bu tip dier modlar, doal peryod kadar
etkili deildir. Ykseklii fazla olmayan (alak) binalarda en nemli peryod (pek ok yap iin olduka ksa
olan) doal peryoddur. Ayrca dk peryodlu, alak ve orta ykseklikli binalarn olduka yaygn olan ksa
peryodlu zemin hareketleriyle rezonansa girdii de unutulmamaldr.
ekil 4-6 Titreim Modlar.

4.5.3 Arazi Cevap Spectrumu

Buraya kadar yaplan aklamalardan farkl peryodlara sahip binalarn ayn deprem yer hareketine farkl farkl
cevap vereceklerini ngrebiliriz. Tersine ayn binann farkl depremlerdeki davran da baka baka olacaktr.
Tasarm asndan bir binann farkl frekansa sahip yer hareketlerinde gsterecei davrann bilinmesine ihtiya
vardr. Bu tr gsterimler, arazi cevap spectrumu olarak adlandrlr. Arazi cevap spectrumu ivme, hz ve
yerdeitirmenin en byk deerlerinin peryod veya frekansla deiimini gsteren grafiklerdir. Bu grafikler
deprem mhendisliinin en nemli aralardr.

ekil 4-7de cevap spectrumunun basitletirilmi hali gsterilmektedir. Bu spectrum, yatay eksende deien
peryodlara dey eksende kar gelen ivme, hz ve yerdeitirmenin beklenen deerlerini gstermektedir.
ekildeki cevap spectrumundan en byk ivmenin orta ykseklikli bir binann doal peryoduna kar gelen 0.3
saniyede olutuu grlmektedir. Bu grafikler, peryod uzadka ivmenin azalp, yerdeitirmenin artmas gibi
bina davrannn yap peryodu ile deiimini gstermektedir. Dier taraftan ksa peryodlu bir, iki katl binalar
daha yksek ivme, fakat daha kk yerdeitirme etkisindedir.

Genelde uzun peryodlu esnek yap tasarmlarnda, rijit binalara oranla daha kk ivmeler sz konusudur. Cevap
spectrumlarnda bina peryodunun uzamasyla ya da yatay eksende saa doru gidildike ivmelerin azald
grlmektedir. Mevcut deprem ynetmelikleri uzun peryodlu esnek binalarda daha dk tasarm katsaylar
kullanmaya izin vermektedir. Bununla birlikte dk ivmelerin sz konusu olduu daha esnek tasarmlarda daha
fazla hareket (yerdeitirme) gze arpmaktadr. Bu fazla hareket, orta byklklkteki depremlerde bile blme
duvarlar ve cephe kaplamas gibi yapsal olmayan elemanlarn fazla hasar grmesine yol amaktadr.
Figure 4-7 vme, hz ve yerdeitirme iin basitletirilmi cevap spectrumlar,
SourceMCEER InformationService

Deprem ynetmelikleri, kk yaplar iin, uygun olan ok basit standart cevap spectrumlar verir (ekil 4-8).
Ynetmelikler, binas iin daha uygun cevap spectrumlarnn nasl hazrlanaca konusunda mhendise ayrca
yol gsterir. Daha byk yaplarda geoteknik mhendisinin zemin davrannn tahmin edilmesinde kullanlacak
zemin parametreleri hakknda bilgi sunmas ile mhendis ayrntl cevap spectrumlarn hazrlayp deprem
srasnda binasnn maruz kalaca kuvvetleri belirler. Cevap spectrumlaryla mhendis ivmenin pik deerlerini
oluturacak rezonanas frekansn da renir.

Figure 4-8 Deprem ynetmeliklerinde kullanlan basit bir cevap spectrumu

Source: NEHRP, 1997

Bu bilgiler nda, depreme kar yap tasarmn, bina peryodu ile zemin peryodunun aktrlmamas ura
olarak ifade edebiliriz. Zemin karakteristikleri 0.3 saniyeyi en byk arazi peryodu olarak gsterdiinde en
doru aba yapnn 1 saniye ve st peryoda sahip olmasna almaktr. Bu durumu salamak her zaman
salamak mmkn olmaz. Cevap spectrumlar, farkl peryodlarda oluacak ivmelerin ve dolaysyla binay
zorlayacak deprem kuvvetlerinin doru olarak hesaplanmasnda en byk yardmcdr. Cevap spectrumlarndan
elde edilen bilgi byk ve yksek yaplarn tasarmnda ok nemlidir.

Figure 4-9 Bayrak direinin peryodunu (gsterecei davran) deitirme hususunda yaplabilecek
ilemler: her deiim peryodu ksaltr.

Bir mhendis bina peryodunu deitirmesi gerektiinde bunu nasl yapacaktr. ekil 4-9 da gsterilen ve basit bir
yap olan bayrak direinde geerli olan ve aada sralanan yollardan bir ya da birkan ayn anda
uygulayabilir.

- Arl daha aa konuma kaydrmak

- Direk yksekliini deitirmek
- Direin enkesit alann ya da biimini deitirmek
- Direin yapld malzemeyi deitirmek
- Direin temel balant plakasyla olan balant eklini deitirmek

Bir bayrak direi ile bundan ok daha karmak yaps olan binalar arasnda benzerlikler kurmak mmkndr.

- n tasarmda kullandnz bina karakteristiklerini, zemin ya da araziden salanan bilgiler nda

gzden geirin.
- Binanza yapnzn cevap karakteristiklerini deitirecek ve deprem enerjisini snmleyecek cihazlar
monte edin. Bu tr cihazlar 7. Ksmda aklanacaktr.
- Bir zm yntemi olarak 1985 Mexico City depremi sonras hasar gren baz yaplarn st katlar
kaldrlarak, bina toplam ktlesi azaltlm dolaysyla binann peryodu ksalm ve olas bir rezonans
tehlikesi ortadan kaldrlmtr.

4.6 Snm
Titreim yapmaya zorlanan bir yapda titreimin genlii zamanla azalarak duracaktr. srtnme yolu ile
yutulan enerjinin bir ls olarak ifade edebileceimiz genlikteki bu azalmaya snm ad verilir. Yap tipi ve
elemanlarn balant ekli snm etkiler. Ar beton yaplar, hafif elik erevelere gre daha fazla snme
sahiptir. Dolgu duvarlar ve d kaplama gibi tayc olmayan konstrktif elemanlar da (mimari zellikler)
snme katkda bulunur.

Snm, kritik snm ad verilen bir teorik snm seviyesine gre llr. Bu, titreimi sona erdirip yapnn
orijinal konumuna dnmesi iin gereken en dk snm miktardr. Yaplarn pek ounda bu deer, kritik
snm deerinin yzde 3 ile 10u arasnda deiir. elik kolon ve kirilerin beton kesitin iine alnd
genellikle (beton blok veya seramik) ar blme duvarlar ve cephe kaplamalar bulunan eski kamu binalarnda
(ofislerde) daha yksek snm oranlar kullanlr. D cepheleri hafif metal ve cam kapl, elik erevelerden
oluan sabit blme duvar veya panelleri ok az olan ak ofis binalarnda ise dk snm deerleri kullanlr.

ekil 4-10 Farkl snm oranlar iin Cevap specturumlar.

Source: Stratta, 1987

Bir yapda snm deeri azalmaya balarsa yer hareketinden dolay oluan ivmeler hzla artar bu yzden yapnn
sismik davrannn belirlenmesinde snm oran olduka nemlidir. ekil 4-10 daki cevap spectrumunda % 0
snm deerinde pik ivmenin 3.2g, % 2 snm deerinde 0.8g ve % 10 snm deerinde ise pik ivmenin 0.65g
olduu grlmektedir.

nerilen snm deeri tablolar ile yaplarn snm zelliklerini kolayca ve doru olarak belirlemek
mmkndr. Cevap spectrumlar genellikle snmn % 0, %2, %5 ve %10 olmas hallerindeki ivmeleri gsterir.
Sfr snm deeri ancak bayrak direi veya dey bir (konsol) kolon zerinde oturan su deposu gibi tek
serbestlik dereceli yaplarn tasarmnda kullanlabilir. Bina tipi yaplarda mhendisler genellikle %5 snm
deerini kullanrlar.

Binalarn deitirelemeyen bir zelii olarak kabul edilen snm, son yllarda gelitirilen cihazlar yardmyla
arttrlarak bina tepkisinde azalma salanabilmektedir. Yer hareketine kar bina davrannn ayarlanabilmesi
tasarmclara yeni ufuklar aarak tasarm seeneklerini arttrmaktadr.

4.7 Dinamik Bytme

Pek ok binada deprem srasnda oluan yer deitirmelerin, ayn depremin yerkabuunda oluturduu
yerdeitirmelerden daha byk olmas daha nceden gzlenen ve hesaplanan bir olgudur. Yap hareketinin,
zemin hareketinden daha byk olmasna dinamik bytme ad verilir. Bu bytmeye P ve S dalgalarnn yer
kabuuna ulamasyla aa kan enerji yansmas sebep olmaktadr (Blm 2, ksm 2.3.2 ye baknz).
Bytme derecesi, yer hareketi ile yapnn dinamik zelliklerine bal olarak deiir. Yapnn nemli
mhendislik zellikleri, titreim peryodu ve snmdr.

Peryodu 0.5 saniye ile 3.3 saniye arasnda deien ve snm deeri yzde 5 ile tanmlanan pek ok yapnn tipik
bir deprem hareketi iin dinamik bytme katsays 2.5 dur. Daha byk snm deerleri iin bytme katsays
azaltlr.
4.8 Daha byk kuvvetler ve ilave diren
yi snml, rezonans olasl dk bir bina bile, tasarm yklerinden ok daha daha byk yklere maruz
kalabilir. Dey yklere gre yaplan tasarm ve hesaplarda byk gvenlik katsaylar kullanldn bilenlere bu
durum artc gelebilir. Bu neden byledir?

Yaplar, dey yklerde yapld gibi iki veya civarnda gvenlik katsaylar kullanlarak ok nadir olabilecek
enbyk deprem kuvvetlerine gre tasarlandnda maliyetlerinde ok byk art olmaktadr. Bununla birlikte
tayc elemanlarn kesitleri byrken bina kullanm alan azalacak ve yap adeta nkleer santral ya da askeri bir
snaa benzeyecektir.

Tecrbeler, pek ok yapnn tasarlandklar yklerden ok daha byk ykler atndayken bile bazen hasarsz
bazen de kk hasarlarla ayakta kaldn gstermektedir. Bu durum, yk analizinin kesin olmamas, bina
dayanmnn tasarm dayanmndan byk olmas ve yaplan hatalarn gvenli tarafta olmas ile aklanabilir.
Bunlara ek olarak statik analizde hesaba katlmayan blme duvarlar yapya ilave dayanm kazandrmaktadr.
Baz tayc sistem elemanlarnn dayanm yerine rijitlik kriterleri ile boyutlandrlmas da yap iin ilave
dayanm salamaktadr. Malzemelerin gerek dayanmlar, mhendislerin hesaplarda kullandndan daha
byktr. Son olarak depreme dayankl tasarlanan yaplarn tasarm eik deerlerinin zerindeki ykler sz
konusu olduunda devreye giren ve sneklik ad verilen ek bir zellii daha vardr. Btn bu zellikler topluca,
yapya nemli bir gvenlik katsays veya dier bir deyile hesaba katlmam ilave diren salar.

4.9 Sneklik
Gerek ykler ile tasarm kapasitesi arasndaki fark, sneklik ad verilen malzeme zellii sayesinde tayc
elemanlara datlr. Sneklik, ancak byk miktarda ve kalc deformasyon yaptktan sonra gme hali sz
konusu olan baz malzemelere (elik gibi) has bir zelliktir. Buradaki kalc deformasyondan kast, ekil
deiimi sonras malzemenin orijinal haline geri dnememesidir. Bu kalc ekil deiimi deprem enerjisini
tketir.

Metal kan, plastik kaa nazaran bklerek krlmasnn daha zor olmasnn nedeni sneklik zelliidir.
Metal nesneler aa yukar defalarca eilse bile salam kalrken plastik kak birka bkmeden sonra aniden
krlr. Metaller, plastiklere gre ok snektirler (ekil 4-11).

Kak bile olsa metaldeki ekil deiimi enerjiyi tketir ve krlmay geciktirir. Malzeme, etkinlii azalmasna
ramen bklr ama krlmadan mesnet tepkileri ile d kuvvetlere kar koymaya devam eder. Deprem
hareketinin bina zerindeki etkisi, tpk kan ne arkaya hzlca bklmesi gibi binann titreim peryoduna
bal olarak her saniye defalarca arkaya ne zorlanmasdr.

ekil 4-11: Sneklik

Donatsz dolgu duvarlar veya yetersiz donatl beton gibi gevrek malzemeler, ok kk deformasyon yaparak
aniden ger. Betonarme elemanlardaki elik ubuklar -donat- sk ve dzgn yerletirilip detaylandrldklarnda
elemana sneklik kazandrrlar.
Sneklikle yapnn yedek tama kapasitesi yakndan ilikilidir. Snek malzemelerde elastik limit (kalc
deformasyonun balad nokta) aldktan sonra malzeme tamamen gmeden nce daha fazla yk alabilir.
Buna ek olarak tayc sistem elemanlarnn boyutlar, u koullar ve balant detaylar sneklii etkiler.
Yapnn ar yke btn olarak dayanma yetenei olarak tanmlayacamz yedek kapasite tek tek her bir
elemannn snekliine baldr.

Dolaysyla yaplar, nadiren de olsa ynetmeliklerde tanmlanandan daha byk yklere maruz kaldklarnda
balant noktalar ve malzeme deforme olacak ancak krlp, gmeyecek ekilde tasarlanacaktr. Bunu yaparken
yap, depremin enerjisini tketecek, hasar grp, kullanlamaz hale gelmi olsa bile en azndan ayakta kalacaktr.

4.10 Dayanm, Rijitlik, Kuvvet Dalm ve Gerilme Ylmas

4.10.1 Dayanm ve Rijitlik

Dayanm ve rijitlik her yapnn en nemli zelliklerinden ikisidir. Depreme dayankl yap tasarmnda da
kullanlan dayanm ve rijitlik kavramlar hakkndaki byk gelime yatay yklerle ilgili olarak yap
mhendislerince yapld.

Yapnn belirli gerilme deerlerini amadan ykleri tamas iin yeterli dayanma sahip olmas gerekir. Gerilme,
etkiyen yklere direnen bir eleman ya da malzemede oluan i kuvveti ifade eder. Gerilme birim alana gelen
kuvvet olarak tanmlanr (rnein Newton bl milimetrekare).

Rijitlik; deme, at, duvar gibi yap elemanlar yk etkisinde eildikleri ya da ekil deitirdikleri srece
yerdeitirme ile llr. Yer deitirme, genellikle eleman (ya da eleman topluluuna ait) aklnn bir oran
eklinde sylenir. Zati ykler iin bu, rijitlikle ilgili tek parametredir. rnein deme kirileri tasarlanrken kiri
boyutlarnn belirlenmesinde, dayanmdan ziyade sehim kriteri ne kar. Dier bir deyile kiriin yk emniyetli
ekilde tayp mesnetlerine aktarmasndan ziyade yk altnda yapaca dey deplasman esas alnr. Tipik
olarak ar yk (bina sakinlerinde yaylanma hissi oluturan) sebebiyle kiriler krlacaklar noktaya gelmeden
ok nce kabul edilemeyecek yani bina sakinlerini rahatsz edecek kadar ok eilirler.

Yeterli dayanm ve rijitlik iin International Building Code (IBC) gibi artnamelerde yaygn olarak kullanlan
malzeme ve montajlarla ilgili gerilme ve sehim limitleri verilir. rnein i blme duvarlar, duvara dik ynde
240 newton bl metrekareden az olmamak zere gelen btn yklere kar koyacak biimde tasarlanmaldr.
Buna ek olarak, bu tr duvarlarn 240 newton bl metrekare yk altnda yapaca sehim, duvar uzunluunun;
gevrek yzeyli olmas halinde 1/240n, esnek yzeyli olmas halinde 1/120sini amamaldr.

ou tasarmcda bu sehim ile kalite arasnda iliki olduu konusunda bir inan vardr. Sismik tasarmda kolon
ve perde gibi elemanlarn yapt yerdeitirmeye drift (kayma veya telenme) denir. Yatay elemanlarn sehimi
ile benzerlik kurulacak olursa telenme ile ilgili snrlamalar, dey elemanlar iin ok daha ar koullar
getirebilir. Kat telenmesi, sz konusu katn st ve alt seviyelerindeki telenme fark olarak ifade edilir. Bu
deer genellikle, telenme ile deme stnden deme stne olan ykseklik arasndaki oran eklinde ifade
edilir (ekil 4-12). telenme oran snrlar, yapnn ok fazla yanal deplasman yaparak bir tarafa kayklmas
halinde i ve d duvarlarda oluabilek atlama ve krlmalar engellemeye yarar. Dolaysyla IBC, tipik
binalardaki telenmeyi, binalarn doluluk miktarna bal olarak 0.01 ve 0.02 arp kat ykseklii eklinde
snrlamtr. On metre yksekliindeki bir bina iin bina tipine bal olarak telenme snr 10cm ile 20cm
olacaktr.
 ekil 4-12 Kat telenme oran.

Deprem kaynakl kat telenmesinin ar olmas durumunda dey tayclardaki ekil deiimi kalc hale gelir.
Yapnn tayc sisteminde oluan hasar neticede yapnn toptan gmesine yol aar.

Dolaysyla dayanm ve rijitlik her yap elemannn iki nemli zelliidir. Malzeme dayanmlar yaklak eit ve
ekli benzer olan iki kiriin dayanm ve rijitlikleri yke ve konumlarna gre deiecektir. Bu durum, dar derin
kiriin ykn dz yze veya kenara konulmas hallerinde yapaca ekil deiimine ya da esnemeye baklarak
kolayca anlalabilir (ekil 4-13).

ekil 4-13: Dayanm ve rijitlik.

Elemanlarn dayanmlar yaklak olarak eit, ancak rijitlikleri farkldr.
Ykler tayan elemanlarn rijitlikleri ile orantl olarak dalr.

4.10.2 Kuvvet Dalm ve Gerilme Ylmas

Sismik tasarmda, rijitliin ekil deiimi yannda ok nemli bir zellii daha vardr. Toplam yatay kuvvetin
basite belirlenmesinde bina arl ile ivmesinin arplmas gerektiini daha nce belirtmitik. Fakat
mhendisin, bu kuvveti tayacak elemanlar arasnda nasl paylalacan da bilmesi gerekir. Cevap olarak
toplam yatay kuvvetin elemanlar arasnda relatif rijitlikleri ile orantl olarak dalacan syleyebiliriz. Dier
bir deyile gelen kuvvet ncelikle daha rijit olan elemanlar tarafndan karlanr. Dier bir deyile mhendisin
elemanlarn tayaca kuvvetleri tespit edebilmesi iin direnen elemanlarn rijitliini hesaplamas
gerekmektedir.

Sismik tasarmn balca ilgi alan elemanlarn relatif rijitlikleridir. Betonarme deme gibi rijit yatay bir eleman
veya diyafram, kendisine balanan btn dey tayclarn ayn miktarda yerdeitirme yapmasn
salayacaktr. ki eleman (iki ereve, perde duvar veya apraz elemanl ereve sistemi) ayn miktarda
deplasman yapmaya zorlanrsa rijit olan ykn daha byk ksmn tar. Eer rijitlikler eitse ykn eit olarak
paylald kabul edilebilir. Deme ve at plaklar genellikle rijit diyafram olarak snflandrlr. Ancak
ereveler, apraz elemanl ereveler ve perde duvarlarn rijitliklerinin ayn olmas pek mmkn olmadndan
btn sismik analiz problemlerinde yatay kuvvetin elemanlara dalmnn belirlenmesi amacyla relatif
rijitliklerin hesaplanmas gerekir.

Kuvvetlerin neden rijitlikle orantl olarak daldn anlamak iin, ar bir bloun iki ksa kirile tanmas
problemine bakabiliriz. Kaln ve rijit olan kiriin, narin olan kiriden daha fazla yk tayaca aktr. Ayn
durum ekil 90 derece evrildiinde elde edilecek yatay kuvvet durumunda da geerlidir (ekil 4-14).

ekil 4-14 Kuvvet dalm ve rijitlik.

Kolon yanal rijitliine ilikin bu kavramn nemli taraflar ekil 4-15te gsterilmitir. Bu ekildeki kolon
enkesitleri ayn olup, ksa kolonun boyu uzun olann yarsdr. Matematik olarak kolon rijitlii yaklak olarak
kolon boyunun kb ile deiir. Dolaysyla ksa olan kolon iki yerine (23) sekiz kat rijittir ve uzun olan kolonun
tad yatay kuvvetin de sekiz kat yatay yk tamaktadr. Uzun olan kolon nominal kuvvetlere maruz
kalrken, asl gerilme ksa kolonda younlamaktadr.

Rijitlikleri deien elemanlardan oluan bir binada btn kuvvet ar oranda ekil 4-15in st ksmnda
gsterildii gibi zel kiri, kolon veya perde dzenlemeleri bulunan birka noktada toplanabilir. Bu elemanlarn
krlmas sonucu zincirleme bir etki ile tm yap gebilir. Ykm iinde alanlar birka nemli kolonun veya
balant noktasnn zayflatlmasyla tm yapnn yklacan iyi bilirler. Deprem de bu zayf nokta ve
balantlar arama iini yapmaktadr.
ekil 4-15: Ksa kolon problemi.

Farkl uzunlukta kolon veya perdeleri bulunan binalarda bu durumun ciddi sonular vardr. Mhendis yapnn
tasarmnda yk karlayan eleman ya da eleman gruplarnn yk orantl olarak paylamas iin rijitlikleri
eitlemeye alr. Mimari nedenlerle bu i yaplamad zaman tasarmc rijit elemanlar gelecek yke uygun
olarak detaylandrr.

Bazen bina kullanma aldktan sonra ksa-kolon problemi istenmeden oluur. rnein bant pencere oluturmak
amacyla kolon aralarna rijit duvarlar rlmesi. Bu basit ilem, binann yeniden modellenmesini ve tekrar
analizinin yaplmasn gerektirir grnmemektedir, ancak yap denetiminin grevleri arasnda saylmayan bu
iler, bedeli denerek mteahhitden istenebilir. Bu denetimin yaplmad binalarda deprem, nemli hasara
neden olmutur (ekil 4-16).

ekil 4-16 stenilmeyen ksa kolon oluumu

4.11 Burulma Etkileri
Bir cismin ktle ya da arlk merkezi herhangi bir dnme oluturmayan tam denge noktasdr. Bir binann
ktlesi planda dzgn yayl ise plann geometrik merkezi ile ktle merkezi akr. Bir binann genellikle
plandaki geometrik merkezine daha doru bir ifade ile ktle merkezine etkiyen ana yatay kuvvet; demeler,
duvarlar ve at aracl ile datlr. Deme ktlesi dzgn yayl ise yatay ivmeden kaynaklanan bileke
kuvvet deme geometrik merkezinden tm deme ktlesine aktarlr. Eer ereveler, perdeler ve apraz
elemanl erevelerle salanan bileke diren kuvveti de bu noktaya etkirse dinamik denge korunur.

Burulma etkileri, binadaki ktle dzenlemesi ile direnen elemanlarn konumlar arasnda denge olmamas
durumunda ortaya kar. Mhendisler buna ktle merkezi ile rijitlik merkezi arasndaki eksantrisite adn verir.
Eksantrisite yer hareketine maruz kalan binann rijitlik merkezi etrafnda dnmesine yol aarak burulma
olumasna sebep olur. Plandaki dnme sonucu istenmeyen ve tehlikeli gerilme ylmalar oluur (ekil 4-17).

Ktlesi planda dzgnce dalan (simetrik) binalarda depreme direnecek elemanlar da her dorultuda simetrik
olarak yerletirilmelidir. Bu sayede demeler hangi dorultuda zorlanrsa zorlansn dengeli rijitlik dalm
burulmay nleyecektir. te bu yzden sismik risk bulunan blgelerdeki binalarn elden geldiince simetrik
olarak tasarlanmas tavsiye edilir. Uygulamada az da olsa burulma daima sz konusudur ve ynetmeliklerde bu
durum iin baz hkmler bulunmaktadr.

ekil 4-17 Burulma kuvvetleri.

4.12 Yapsal olmayan elemanlar

Yirmi otuz yldr deprem ynetmelikleri, geni oranda deprem kuvvetlerini karlayan kolon, kiri, perde ve
diyaframlar gibi tayc sistem elemanlar zerinde younlat. Bu younlama devam etmekle birlikte oluan
son depremler, yapsal olmayan hasarlara byk ilgi ekmitir. Modern yaplarn byk ounda, tayc sistem
dndaki elemanlarn tutar yap maliyetinin yzde 60 ile yzde 80i arasndadr (ekil 4-18). Yksek onarm
ve deitirme bedelleri bulunan bu elemanlarn ou, bina tayc sistemi ile kyaslandnda gevrek olup kolay
hasar grmektedir (ekil 4-19).
ekil 4-18: Tayc sistem (solda), Yapsal olmayan elemanlar ve sistem (sada).

ekil 4-19 Okulda tayc sistem dndaki hasar. Northridge depremi, 1994.

Yapsal ve yapsal olmayan elemanlar ve sistemler arasndaki ayrm pek ok durumda yapaydr. Mhendisin
yapsal deil olarak alglayp dnd bileenler, deprem hesabnda dikkate alnmaz. Ancak deprem byle bir
ayrm yapmadan tm binay snar. Yapsal olmayan pek ok eleman bu amala tasarlanm olmamasna ramen
deprem dayanmna katk yapar.

Yapsal olmayan bileen ve sistemler, binann depreme kar davrann menfi ynde deitirebilir. rnein ar
blme duvarlarnn iddetli burulma sonucu gerilme ylmalar meydana getirecek yerlere konulmas veya ksm
4.10, ekil 4-16da da gsterildii biimde ksa kolon oluumuna sebep olacak bant pencere dzenlemeleri gibi.
Bu kolon yetersizlii, ekil bozulmalar ve gme yoluyla yapsal olmayan hasara yol aabilir. Yamurlama
sistemindeki hasar nedeniyle yangn sndrme sisteminin arzalanmas yapy deprem sonras elektrik ve doal
gaz kaynakl yangnlarda savunmasz brakabilir.

4.13 Yapm Kalitesi

Her yap iin geerli olan bir dier zellik ise iyi performans gstermesi iin tm yapnn doru ekilde ina
edilmesidir. Bina zaten anormal ykler dndaki dey ykleri tamaya devam ederken asl zorlama yatay
ykler nedeniyle gerekleir. Depreme dayankl binalarn yapmnda kullanlacak malzemelerin yeterli
dayanmlar ve belirli zellikleri olmas gerekir, ancak en nemlisi, deprem zorlamalar karsnda tm yap
elemanlarnn deprem kuvvetlerini gvenli bir ekilde birbirine aktarabilmesi ve bylece yap btnln
koruyacak yeterince gl birleim noktalarna sahip olmas gerekir. Bunun iin zellikle dm noktalarnn
ayrntl olarak tasarlanp imal edilmesi nemlidir.

Betonarme yaplarda elik donatnn yerletirilmesi ve ankrajlanmas, elik yaplarda doru tasarm, imalat ve
montajlama, ahap yaplarda ise kenar aklk erevelerini sabitleme paralarnn montaj ve ivi hesab kritik
unsurlardr. Yapsal olmayan bileenlerde ise deprem derzlerinde ndkm beton kaplama panelleri ve pencere
ereveleriyle d cephe cam kaplamalar arasndaki mesafelerin korunmas ayrca tank, soutucu, ar borulama
ve elektrik trafolar gibi ivme hassasiyeti olan bileenlerin sabitlenmeleri kritik olmaktadr.

Malzeme testleri ve uzman personel tarafndan yerinde denetim de dahil olmak zere, tasarm ve yapmn tm
aamalarnda kalite kontrol prosedrleri uygulanmaldr. Deprem, bina inaat kalitesinin nihai test laboratuardr.

4.14 NETCE
Bu blmde yaplarn sismik performanslarna etkiyen deprem yer hareketinin temel zellikleri incelendi. Ek
olarak zeminle birlikte binalarn grecekleri hasar miktaryla ilikili sismik performanslarn belirleyen yap
zellikleri gzden geirildi. Bunlar, eski yeni her yerde tm binalarda var olan ortak zelliklerdi.

Deprem zorlamasna kar yapnn mukabelesi birka saniyede oluur. Bu sre zarfnda eitli tipteki sismik
dalgalar birleerek her depremde farkl bir etki oluturur. Ek olarak deprem dalgalarnn getii kayalardaki
deimeler, her blgedeki farkl jeolojik zemin yaps ve fay kaymalarndaki deiimlerin sonucunda her yerde
bileke titreim farkl farkl olmaktadr. Her bina; boyutlar, malzemesi, tayc sistemi, ya, yapm kalitesi, i
mekan dzenlemesi bakmlarndan birbirinden farkl zelliklere sahip olduuna gre binalarn depreme cevab
da yukarda saylan zelliklerden etkilenir. Bina ve zemin arasndaki karlkl etkileimin karmaklna
ramen farkl bina tiplerinin deiik titreimlere kar gsterecei performans konusunda geni bir bilgi
bulunmaktadr. Bu bilginin temelinde, deprem esnasnda yaplan bina gzlemleri ile niversitelerde ve aratrma
merkezlerinde yaplan teorik ve deneysel almalar bulunmaktadr.

Bu blmde incelenen zemin ve yap zelliklerinin, binalarn n tasarmnda tasarmcya deprem karsnda
yapsnn nasl davranacana dair bir altlk oluturmaktr. Sonraki blmde sismik performansa olumlu ya da
olumsuz ynde etkide bulunan mimari zellikler zerinde younlalacaktr.

4.15 Kaynaklar
Building Seismic Safety Council, NEHRP Recommended Provisions for Seismic Regulations for New
Buildings and Other Structures, Part 2 Commentary, FEMA 450, 2003, Washington, DC.

International Code Council, International Building Code 2003 (IBC), Birmingham, AL.

Stratta, James, Manual of Seismic Design,1987, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, NJ

4.16 Okuma paralar

MCEER, Center for Earthquake Engineering Research. mceer@buffalo.edu

Bolt, B. A., Earthquakes (4th edition) W. H. Freeman and Company New York N. Y. 2002.

Gere J. M. and Shah, H.C.,1984 Terra non Firma, Stanford Alumni Association, Stanford CA.

Levy M. and Salvadori M.,Why Buildings Stand Up, W. W. Norton and Company, New York, NY. 1990.

Levy M. and Salvadori M.,Why the Earth Quakes, W. W. Norton and Company, New York, NY. 1997.

Levy M. and Salvadori M.,Why Buildings Fall Down, W. W. Norton and Company, New York, NY 2002.