Parlamenti dhe parlamentarizmi

Parlamenti, si institucion kryesor politik brenda shtetit, i cili n t kaluarn na paraqitet n forma,
funksione dhe emrtime t ndryshme n shtete t ndryshme, qysh n zanafilln e ndrtimit t tij
dhe t parlamentarizmit si ide, qllim primar kishte kufizimin, reduktimin e pushtetit absolut,
atbot t monarkve.

Pavarsisht emrtimeve q, si e tham, mund t jen t ndryshme si: parlament, asamble,

kuvend, kshill, kongres etj. n praktikat e ndryshme n bot, por edhe n teorin krahasuese
kushtetuese jan t njohura kryesisht tri funksione t parlamentit:

funksioni legjislativ;
funksioni zgjedhor dhe
funksioni mbikqyrs.1

Kshtu, parlamenti m kto funksione kryesore t tij, n bot na paraqitet ndonjher n nj rol
m t fuqishm duke ia dal q t prmbush me sukses t tria kto funksione, e ndonjher roli i
tij zbehet si ndodhi n shek. 20, i cili konsiderohet si shekulli i dobsimit t mtejshm t
pushtetit parlamentar.2 T gjitha kto ide rreth parlamentit dhe parlamentarizmit mund ti
atribuohen shteteve t zhvilluara si Anglia, Franca dhe SHBA-t, t cilat njhersh konsiderohen
edhe si djepi i demokracis, por jo edhe shteteve t cilat kishin probleme t theksuara politike
e sociale n periudhn e zhvillimit dhe t konkretizimit t ides s parlamentarizmit. Kshtu, n
bot mund t bhet nj ndarje e shteteve q kan nj tradit parlamentare dhe t atyre q,
pavarsisht shkaqeve, ju mungon kjo tradit.

Historia e Parlamentarizmit n Shqipri

Parlamentarizmi n Shqipri lindi n 28 nntor 1912, me mbledhjen e Kuvendit Kombtar t

Vlors i cili e shpalli Shqiprin Republik t Pavarur dhe caktoi Qeverin e Prkohshme t

1 Arsim Bajrami. Parlamentarizmi, Prishtin, 2010, f. 104.

2 Andrew Heywood, Politika, (prktheu: Blendi Kraja), Shkodr, 2008, fq. 293.
drejtuar nga Ismail Qemali.3 Q prej krijimit t tij, institucioni i parlamentit n Shqipri ka
psuar vazhdimisht ndryshime, duke iu prshtatur dinamikave t periudhave t ndryshme
historike npr t cilat ka kaluar vendi yn. Ai prbn organin kryesor t prfaqsimit t popullit
dhe ka qen ngaher nj ndr institucionet m t rndsishme politike n vend.

Hapi tjetr drejt konsolidimit t nj institucioni t mirfillt parlamentar n Shqipri ishte

Kongresi i Lushnjes, i mbajtur me 27 mars 1920, gjat t cilit u krijua Senati. Ai konsiderohet si
Parlamenti i par Shqiptar, i cili m von do t emrohej Kshilli Kombtar. Senati ishte i
prbr nga 37 antar t zgjedhur nga delegatt pjesmarrs n Kongres. Atij iu atribuuan
pushtete tipike t parlamentarizmit si: emrimi dhe shkarkimi i qeveris dhe ushtrimi i kontrollit
parlamentar ndaj saj. Gjat veprimtaris s tij t shkurtr, Senati miratoi Statutin e Lushnjes i cili
prbnte nj ligj kushtetues. Kshilli Kombtar e ndaloi veprimtarin e tij n 20 dhjetor 1920, n
kuadr t mbajtjes s zgjedhjeve t para t lira n Shqipri n mars t vitit 1921. Nga kto
zgjedhje doln 78 deputet prfaqsues t popullit.

Kushtetuta e par e mirfillt shqiptare lind n vitin 1922, me zgjerimin e Statutit t Lushjes, dhe
q ather, Kshilli Kombtar merr emrin Parlament. Ai kishte nj dhom t vetme. Dy grupimet
parlamentare kryesore ishin Partia Popullore e kryesuar nga Fan Noli dhe Partia Prparimtare e
kryesuar nga Hoxh Kadriu. Kshilli vazhdoi punimet deri n shtator t vitit 1923, periudh gjat
s cils miratoi ligje n lidhje me organizimin e gjyqsorit, plotsimin e rregullores mbi
transparencn e veprimtaris parlamentare, betimin e deputetve, etj.

N dhjetor t vitit 1923, u mbajtn zgjedhjet e Kuvendit Kushtetues. Ai prbhej nga 100
deputet dhe ushtroi veprimtarin n periudhat 21 janar 2 qershor 1924 dhe dhjetor 1924 2
mars 1925. Si e tregon edhe vet emri, ky organ kishte pr detyr hartimin dhe miratimin e nj
kushtetute ku t sanksionohej forma e qeverisjes, por ky qllim nuk u arrit n periudhn e par,
periudh e cila prkon me vrasjen e Avni Rustemit dhe atentatin ndaj kryeministrit Ahmet Zogu.
Mbyllja e periudhs s par t punimeve prkon me arratisjen e kryeministrit Ahmet Zogu dhe
me krijimin e Qeveris s Fan Nolit (qershor dhjetor 1924). Me rikthimin e Ahmet Zogut, i
ashtuquajturi triumfi i legalitetit filluan punimet e fazs s dyt t Kuvendit Kushtetues. Gjat
ksaj periudhe, u miratua Statuti Themeltar i shtetit i cili e prcaktonte Shqiprin si Republik

3 Shih faqen zyrtare t Kuvendit t Shqipris, www.parlament.al

Parlamentare. Kjo shnon periudhn e vetme n t ciln parlamenti shqiptar prbhet nga dy
dhoma: Senati (Dhoma e Lart) i prbr nga 18 deputet (2/3 t zgjedhur nga populli, 1/3 nga
kryetari i Republiks) dhe Dhoma e Deputetve (Dhoma e Ult) e prbr nga 57 deputet t
zgjedhur nga populli. Sistemi ishte dy-dhomsh i pastr, me prjashtim t rasteve specifike n t
cilat i jepej prparsi Senatit. Mbledhja e dy dhomave s bashku konsiderohej organ m vete dhe
njihej me emrin Asamble Legjislative. Kjo periudh parlamentare ishte e suksesshme pr sa i
prket miratimit t disa ligjeve si pr shembull atij mbi bankn kombtare, ligjin e pensioneve
civile, etj.

Zgjedhjet e 17 gushtit 1928, i dhan jet Asambles Kushtetuese t prbr nga 58 deputet e
cila parashikoi sistemin parlamentar njdhomsh dhe e shpalli Shqiprin Mbretri,
Demokratike, Parlamentare dhe t Trashgueshme.

N 1 dhjetor 1928, Asambleja Kushtetuese u kthye n parlament. Ksaj periudhe i prket nj

pjes e rndsishme e legjislacionit shqiptar e cila shnon shkputjen nga periudha osmane.
Pikrisht n kt periudh u miratuan kodi civil, kodi penal, ai tregtar si dhe kodi i procedurs
civile, t cilat hodhn bazat pr krijimin dhe zhvillimin e nj kuadri t plot ligjor.

Parlamenti i mbylli punimet n vitin 1939, me fillimin e Lufts s Dyt Botrore dhe dorzimin e
kurors s Shqipris mbretit t Italis, Viktor Emanuelit t III. N periudhn e sundimit t tij,
pushteti legjislativ ushtrohej nga mbreti dhe Kshilli i Eprm Fashist Koorporativ. N periudhn
e pushtimit nazist (mes tetorit 1943 dhe nntorit 1944), pushteti legjislativ ushtrohej nga Kuvendi
Kombtar, i prbr nga 247 antar, n bashkpunim me Kshillin e Lart. Gjat ksaj kohe
pushtimi u mohuan shum prej parimeve themelore t parlamentarizmit.

Zgjedhjet e paslufts n 2 dhjetor 1945, shnuan pjesmarrjen e par t grave n votime dhe i
dhan jet Asambles Kushtetuese, e cila pasi miratoi kushtetutn m 14 mars 1946, u shndrrua
n Kuvend Popullor. N t prfaqsohej vetm Partia e Puns s Shqipris dhe funksionet e tij
ishin t kufizuara dhe relativisht fiktive. Kuvendi mblidhej n sesione vetm dy her n vit. N
vitin 1976, n kushtet e mungess s plot t pluralizmit politik, Kuvendi Popullor miratoi
Kushtetutn e Republiks Popullore Socialiste t Shqipris.

Pas zgjedhjeve t 31 marsit 1991, mblidhet parlamenti i par shqiptar pluralist i prbr nga 250
deputet. Po n t njjtin vit, ai miratoi ligjin pr dispozitat kryesore kushtetuese, ligj i cili solli
ndryshime n organizimin demokratik t shtetit. M 21 tetor 1998, u miratua kushtetuta e re sipas
t cils institucioni parlamentar emrtohet Kuvend i Shqipris dhe prbhet nga nj struktur
njdhomshe me 140 deputet. Parlamenti pluralist shqiptar, i prcaktuar nga Kushtetuta si
organi m i lart ligjvns, ka qen dhe mbetet arena kryesore e prfaqsimit t qytetarve dhe e
debatit politik n Shqipri.

N periudhn post - komuniste pas 1991, deputett e Kuvendit jan zgjedhur prgjithsisht
nprmjet nj sistemi t przier maxhoritar proporcional. N zgjedhjet e 28 qershorit 2009, u
aplikua kodi i ri zgjedhor i cili parashikonte sistemin proporcional me 12 zona zgjedhore shum
emrore. N baz t ktij sistemi, do parti apo koalicion partish publikon listat me emrat e
kandidatve pr secilin prej 12 rajoneve n rend zbrits. Zgjedhsit nuk votojn pr kandidatin e
tyre t preferuar n list, por vota e tyre i shkon partis ose koalicionit prkats dhe jan kto t
fundit t cilt prcaktojn kandidatt fitues. Aplikimi i ktij sistemi solli ndryshime domethnse
n prbrjen e Kuvendit, ku dominon prfaqsimi i partive t mdha politike. Sistemi solli
vshtirsi t konsiderueshme pr partit e vogla t cilat e kishin pothuajse t pamundur
kaprcimin e pragut elektoral t vetm, ndaj dhe prfaqsimi i tyre n Kuvend sht i vogl.

Karakteristikat e sistemeve parlamentare

N teorin bashkkohore politike nuk ekzistojn rregulla unike t funksionimit t sistemeve

parlamentare sepse parlamentarizmi nuk paraqitet si nj model i vetm. Ai sot paraqitet n forma
dhe variante t ndryshme, n varsi nga parimet dhe veorit e organizimit politik t shteteve t
ndryshme.

Parlamentarizmi, n kuptimin e gjr, nnkupton shtetin modern, t bazuar n ndarjen e

pushteteve, ku do organ shtetror vetkufizohet n ushtrimin e funksioneve t tij. Megjith
veorit q dallojn sistemet parlamentare t vendeve t ndryshme, ato kan disa karakteristika
thelbsore t prbashkta.

Karakteristik themelore e sistemit parlamentar sht se parlamenti, si organ i prfaqsuesve t

popullit, sht mbajtsi i pushtetit m t lart n shtet, n rendin politik dhe juridik. Ky sht nj
parim i prgjithshm q karakterizon t gjitha sistemet parlamentare. Kjo nuk do t thot q
parlamenti sht burim i t gjitha pushteteve. Prej ktij parimi buron parimi tjetr q ekzekutivi e
merr mandatin nga parlamenti. Qeveria duhet t dal politikisht nga parlamenti. Kjo prbn at
q quhet prgjegjsia politike e qeveris. Mandati q merr qeveria nga parlamenti sht i
prgjithshm. Qeveria e prcakton vet politikn e saj, por ajo nuk mund ta zbatoj at nse nuk
ka besimin e parlamentit.

Duke iu referuar raporteve specifike midis pushtetit legjislativ dhe ekzekutiv thuhet se pushteti
legjislativ ushtrohet nga parlamenti si organ prfaqsues, kurse ai ekzekutiv nga qeveria dhe kreu
i shtetit (monarku apo kryetari i shtetit). N sistemet parlamentare raportet e organeve shtetrore
bazohen n ushtrimin e pavarur t funksioneve t tyre nga njra an, dhe n ann tjetr, n
mundsin institucionale t kontrollit dhe vetkufizimit t tyre reciprok. Parimisht, n shumicn e
sistemeve parlamentare pushteti ekzekutiv i nnshtrohet kontrollit parlamentar. Kjo do t thot se
parlamenti n shumicn e shteteve me rregjim parlamentar t qeverisjes ka t drejt t kontrolloj
punn e qeveris dhe t kreut t shtetit. Me instrumentet parlamentare, si jan mocioni i
votbesimit dhe i shkarkimit, q ka n dispozicion, ai mund t krkoj prgjegjsin politike t
organeve ekzekutive.

N sistemet bashkkohore parlamentare, organet ekzekutive gjithnj e m shum kan marr

atribute t institucionit kryesor politik, t konsideruar si qnder vendimarse politike. Organi
ekzekutiv (qeveria), edhe pse formalisht e zgjedhur nga parlamenti, gjithnj e m shum ka
marr atribute t organit operativ, t cilit i besohet qeverisja shtetrore. Ky ndikim i organeve
ekzekutive, shprehet n faktin se shumica e akteve, t cilat i miraton parlamenti, prgatiten dhe
propozohen nga qeveria. Ajo n sistemet bashkkohore parlamentare, prmes iniciativave
legjislative prcakton dinamikn dhe vllimin e veprimtaris legjislative t parlamentit. Qeverit
jan m efektive n vendimmarrje. Nisur nga kjo, shum teoricien 4 pohojn se thelbin e
parlamentarizmit nuk e paraqet eprsia e parlamentit ndaj ekzekutivit, por qeverisja e vendit nga
qeveria parlamentare, e cila prfaqson vullnetin politik t mazhorancs parlamentare,
respektivisht t zgjedhsve t nj vendi. Qeveria n sistemet parlamentare formohet dhe
funksionon sipas rregullave parlamentare. Mandatin pr formimin e qeveris n sistemet
parlamentare e ka partia politike e cila n parlament disponon shumicn parlamentare. Nse
asnj parti politike nuk disponon shumicn e nevojshme parlamentare, n praktik ndodh

4 A. Mastropaolo, L. Verzichelli: Il parlamento, Editori Laterza, 2006

formimi i t ashtuquajturs qeveri e koalicionit e dy apo m shum partive politike. Rregullat
parlamentare t formimit dhe funksionimit t qeveris, shprehin m s miri thelbin e lufts
politike t partive dhe subjekteve t tjera politike n skenn politike t nj shoqrie. Sistemi
parlamentar si sistem prfaqsues i demokracis bashkkohore karakterizohet prej rotacionit
politik t pushtetit midis forcave politike. Duke respektuar rregullat e lufts parlamentare, lidhur
me pluralizmin politik, subjektet politike hyjn n konkurrenc midis tyre dhe marrin pjes n
pushtetin shtetror, n varsi nga rezultatet zgjedhore parlamentare.

Karakteristik tjetr e sistemit parlamentar jan zgjedhjet e lira, t drejtprdrejta dhe

shumpartiake parlamentare. Sistemet demokratike parlamentare pranojn legjitimitetin e
organeve prfaqsuese dhe ekzekutive, vetm n rastet kur ato dalin dhe konstituohen nga
zgjedhjet parlamentare. Atributet kryesore t zgjedhjeve parlamentare jan sa vijon: ato duhet t
jen t lira, t drejtprdrejta, t bazuara n votimin e fsheht dhe t ken karakter shumpartiak.

Karakteristik e sistemeve parlamentare sht edhe raporti i parlamentit me kryetarin e shtetit.

Ky raport sht i ndryshm dhe varet nga forma e organizimit shtetror q prcaktohet n nj
shtet. Deri n fund t shekullit t XVIII qeveria ka qn prgjegjse njkohsisht ndaj mbretit
dhe ndaj parlamentit. Ky ishte nj rregjim parlamentar dualist, i bazuar n prgjegjsin e
dyfisht. Me kalimin e kohs, zhvillimi i demokracis solli rnien graduale t autoritetit t
monarkut dhe zbehjen e komptencave t tij si kryetar shteti. N shekullin e XIX filloi t
imponohej parimi i prgjegjsis s qeveris vetm para parlamentit. Rregjimi parlamentar bhet
monist. Kjo n vetvehte ishte nj afirmim i demokracis sepse sanksionohej eprsia e organit
prfaqsues, i zgjedhur drejtprdrejt nga populli. Sot rregjimi monist sht br rregull n
sistemet parlamentar, me prjashtim t Francs. N shtetet tipike parlamentare, kryetari i shtetit
zgjidhet dhe kontrollohet nga ana e parlamentit. N kto sisteme, ai s bashku me qeverin
ushtron funksionin ekzekutiv. N sistemet e kombinuara parlamentare, si rasti i Francs,
ekzistojn raportet specifike midis parlamentit dhe kryetarit t shtetit, pr faktin se ai zgjidhet
drejtprdrejt n zgjedhjet presidenciale nga trupi elektoral. Shefi i shtetit n kto sisteme, si
rregull disponon t drejtn e vetos ndaj ligjeve dhe akteve t tjera t miratuara nga parlamenti.

Nj karakteristik tjetr e prbashkt e sistemeve parlamentare sht se parlamenti nuk mund ti

detyroj parlamentet pasardhse. Me fjal t tjera, parlamenti i mvonshm e ka pushtetin e
nevojshm pr t fuqizuar trsisht apo pjesrisht cdo dispozit t parlamentit t mparshm.
Rregullat e parlamentit bazohen n parimin q ligjet e mvonshme shfuqizojn ligjet e
mparshme, q vijn ndesh me to.

Prve karakteristikave t prbashkta t prmendura m sipr, sistemet parlamentare kan edhe

nj varg veorish t tjera specifike, n varsi nga struktura e brndshme shtetrore e do shteti.
Si pasoj e ksaj, sot hasim modele t ndryshme t sistemeve parlamentare dhe specifika t
zhvillimit t tyre n shtete t ndryshme.
Bibliografia

1. Bajrami, Arsim, Parlamentarizmi (aspekte krahasuese), Prishtin 2010

2. Heywood, Andrew, Politika, Prkthyer nga Blendi Kraja, Shkodr 2008
3. John K. Johnson, The role of parliament in government, Wold Bank, 2005
4. Arsim Bajrami, Demokracia Parlamentare, Prishtin, 2005
5. A. Mastropaolo, L. Verzichelli: Il parlamento, Editori Laterza, 2006
6. L. Omari, Lindja dhe evolucioni i parlamentarizmit. Parlamenti ne Shqiperi (veshtrim
historiko-juridik)