TRKYE MADENCLK SEKTRNDE YABANCI SERMAYENN YER

Babakan Recep Tayyip ERDOAN, 4 Eyll 2003 tarihinde Svasda yapt konumada
Ahmet ve Mehmetler deil, Hanslar da yatrm yapmaya gelecek demitir. Ahmet ve
Mehmetlerin yan sra Hanslarn da yatrm yapmaya gelmeleri, sadece 5 Haziran 2003
tarihinde kabul edilen 4875 sayl Dorudan Yabanc Yatrmlar kanunu ile balantl deil,
ok daha nemlisi, bu ar iinde yaadmz tm toplumsal ilikileri dntrecek yasal
dzenlemeleri kapsamna alan bir ierii de barndrmaktadr.

Yabanc sermayenin Trkiyeye gelebilmesi iin, daha uygun bir ortam hazrlanmasna
ilikin istek ve talebin, Trkiyede sermayeyi temsil eden kesimlerden geliyor olmas
zerinde durulmas gereken bir durumdur. Trkiyede zellikle byk lekli sermayelerin
1980-89 yllar arasnda gsterdikleri dsatma ynelik performans ayn dzeyde
gstermeyip eilimin olduu bir dnemde de ulusal pazarn uluslararas sermayeye
almasnn bu kesimler iin nasl bir mantnn olduunun sorgulanmas gerekmektedir.

Dnemin TUSAD Bakan Tuncay ZLHAN, TUSADn yayn organ olan Gr

Dergisine yazd giri yazsnn bal Zorunlu htiya; Yabanc Sermaye olarak
konmu ve yazda aadaki ak ifade kullanlmtr.

Bugn dnyada, sermayenin uluslararas hareketlilii, hem yatrm yapan hem de

yatrmn yapld lke asndan olumlu bir olgudur. Sermaye en verimli olduu alana,
lke snr tanmakszn hzla akmaktadr. Yabanc sermaye yatrm, yatrmn yapld
lke iinde ek kr transferi ve potansiyel ticaret alan yaratmaktadr. Bu srece, bir yatrm
ekme yar olarak baklmal ve yarta makul bir yer alabilmek iin, ncelikle lkemizde
varolan yabanc sermaye zihniyetini toptan deitirmemiz gerekmektedir. Yatrm, yerli
olsun, yabanc olsun yatrm olgusunun artlarna bal bir olgudur. Hangi ortam daha
uygun ise, yatrm o ortamda yaplacaktr.

Dnyada kreselleme sreci ncesinde yeterince nemsenmeyen yabanc sermaye, ulus

devletlerin yok edildii ve dnyann global bir pazar haline geldii gnmzde gelimi ve
gelimekte olan tm lkelerin ilgi oda haline getirilmitir. Kresellemeyle birlikte,
ekonomi ve ticarette liberalleme eilimlerinin hz kazanmasyla, sermayenin serbest
dolam artm, ticaret serbestlemi ve tek bir biime sokulan dnyamzda tketici
alkanlklarnda benzerlikler grlmeye balamtr.

Yabanc sermaye yatrmlar ekonomistlerce uluslararas bir kapital hareketi olarak

grlmektedir. Ancak yabanc sermaye yatrmlar sermaye yannda, ynetim bilgisi ve
teknoloji transferini de beraberinde getirdiinden dier kapital hareketleri trnden farkllk
gstermektedir. Yabanc sermayenin gittii lkeler zerindeki rol, uzun tartmalara yol
am bir konudur. Bamszlk hareketleri ve kinci Dnya Savandan sonra nc
Dnya lkelerindeki ekonomik ve sosyal deime abalar ile bu tartmalar daha da
bymtr.

Gelimekte olan lkeler, kalknmalarn salayabilmek iin lke ii tasarruflarn yetersiz

olduu zamanlarda demeler dengesinde ak vermemek iin d yatrma ihtiya duyarlar
ve bunu da yabanc sermaye girii ile karlarlar. Tasarruf ann neden olduu d
aklar kapatmada lkeye giren yabanc sermaye etken bir faktrdr. Makro adan
bakldnda bu ereve bizi d yatrmlara gtrmekle birlikte lkeye giren her
uluslararas sermayenin de dorudan d yatrm anlamna gelmediini belirtmek gerekir.

Yabanc sermaye yatrmlarn gelimekte olan lkelerin kalknmasndaki rol bte

aklarnn finansmanndaki pay ve endstriyel yaplanmasnn ilerlemesindeki etkisi bu
yatrmlarn II. Dnya Sava sonrasnda hzla artmasna sebep olmutur. Ekonomik
alanda ok byk etkilere yol aan emperyalist sermaye hareketleri iinde yer alan
yabanc sermaye zellikle bu sre sonrasnda dnya ekonomisinde nemli bir paya sahip
olmutur. zellikle 1980 sonras dnya ekonomisindeki globallemeyle birlikte birok
nedenden dolay dorudan d yatrmlar tercih edilmeye balanmtr.

Gelimekte olan lkelerin en nemli sorunlar sermaye ve teknoloji yetersizliidir. Dk

satn alma gc ve i tasarruflardaki eksiklikler ve dviz darboaz yerli sanayinin
geliimini ve rekabet gcnn artmasn engellerken, gelimi lkelerin standartlarna gre
esnek mevzuat, ucuz igc ve dier uygun koullar da yabanc sermaye iin uygun bir
ortam hazrlamaktadr. Dier taraftan, gelimekte olan lkelerin, kalknmalarn
gerekletirebilmek iin, ihtiya duyduklar sermaye birikimini salamada, d bor yerine
yabanc sermayeye ynelmeleri, kreselleen Dnyada, emperyalist sermaye hareketleri
tarafndan byk destek grmektedir.

Tablo 1 - Uluslararas retim ve DYYa likin Temel Gstergeler, 1982-2001

Yllk (%)
Cari Fiyatlarla (Milyar Dolar)
Deiim
1982 1990 2000 2001 2000-2001
DYY girii-i akmlar (FDI inflows) 59 203 1.491 735 -%50,7
DYY k (FDI outflows) 28 233 1.379 621 -%55
DYY i akm stoku (FDI inward stock) 734 1.874 6.258 6.846 %9,4
DYY d akm stoku (FDI outward stock) 552 1.721 6.086 6.552 %7,6
Snr tesi birlemeler ve devralmalar - 151 1.144 601 -%47,5
Ulerin yabanc itiraklerinin satlar 2.541 5.479 15.680 18.517 %9,2
Ulerin yabanc itiraklerinin retimleri 594 1.423 3.167 3.495 %8,3
Ulerin yabanc itiraklerinin varlklar 1.959 5.759 21.102 24.952 %9,9
Ulerin yabanc itiraklerinin dsatmlar 670 1.169 3.572 2.600 %0,3
Ulerin yabanc it. istihdam (Bin kii) 17.987 23.858 45.587 53.581 %7,1
Kaynak: UNCTAD, WIR 2002, New York, 2002, s.10 ve 303-337.

Son yllarda yabanc sermaye yatrmlarnn itici gc olan snr tesi satn alma ve
birlemeler, yatrm tutarnn byk bir ksmn oluturmaktadr (2000 ylnda 1,1 trilyon
dolar ve 2001 ylnda 601 milyar dolar). zellikle gelimi lkelerdeki yabanc sermaye
yatrmlar girileri, ounlukla snr tesi irket birlemeleri ve satn almalar eklinde
gereklemektedir. 2001 yl itibariyle global ekonomideki yabanc sermaye yatrmlar
girilerinin 2/3 gelimi lkelere ynelmi; bahse konu lkeler sermaye ihralarnn %
94n gerekletirmilerdir. zellikle ABD, AB ve Japonya sermaye girilerinin yzde
62sini (2000 yl iin bu oran % 71) alrken; ayn lkeler dnyadaki yabanc sermaye
yatrmlarnn yzde % 85ine kaynaklk etmilerdir.

Trkiye, 1980li yllarda balayan liberalizasyon politikalar ve kambiyo mevzuatnda

yaplan deiiklikler ile birlikte yrrle konulan yabanc sermaye ereve kararlar
dikkate alndnda, bu alanda en liberal mevzuata sahip lkeler arasnda yer almaktadr.
zleyen dnemde de liberalleme srecine devam edilmi ve nemli deiiklikler getiren
son dzenleme 7.6.1995 tarihinde yrrle konulan 95/ 6990 sayl Yabanc Sermaye
ereve Karar ile yaplmtr. Trkiye, 1998 ylnda ulam olduu 807 milyon dolar
yabanc yatrm ile gelimekte olan lkelere giden yabanc yatrm akmlarndan sadece
yzde 0,15 orannda pay almaktadr. Bu pay, in iin yzde 27,4, Brezilya iin yzde 17,3,
Meksika iin yzde 6,2, Tayland iin yzde 4,2 ve Arjantin iin yzde 3,4dr.
24 Ocak kararlar ile getirilen yeni dzenlemelerde yabanc sermayeye yatrmlarn n
alm, gemite karlalan glklere sratli zmler getirilmeye allm, yeni
yatrm izinleri verilmi, yabanc sermayeye gven veren bir siyasi ve ekonomik ortam
yaratlmaya zen gsterilerek yabanc sermaye girilerinin bir lde de olsa
hzlandrlmas salanmtr.

Tablo 2 - Trkiye'de Yllara Gre Yabanc Sermaye (Birikimli)

YATIRIM
ZN VERLEN YABANCI FRMALARIN FL
BELGELERNN
YABANCI SERMAYEL TOPLAM GR
YILLAR TOPLAM YATIRIM
SERMAYE FRMA SERMAYES (Milyon
TUTARI (Milyar
(Milyon USD) SAYISI (Milyon TL) USD)
TL)
1980 97.00 76.87 78 28,390 35
1985 234.49 1,168.16 408 464,981 158
1990 1,861.16 18,249.28 1,856 7,943,775 1,005
1995 2,938.32 328,447.82 3,161 113,013,790 1,127
1996 3,836.97 1,250,652.13 3,582 235,971,182 964
1997 1.678,21 547,078.74 4.068 103,222,013 852
1998 1.646,44 536,645,83 4.533 101,253,536 953
1999 1.699,57 553,925,43 4.950 104,513,826 813
2000 3.477,42 1,133,607,26 5.328 213,887,331 1.707
2001 2.725,28 888,432,49 5.841 167,628,121 3.288
2002 2.242,92 730,959,87 6.311 137,916,421 569
Kaynak : HM statistikleri

24 Ocak 1980de yaynlanan 8-168 sayl yabanc sermaye ereve kararnamesi bir
mevzuat deiiklii olmaktan te yabanc sermayeye kolaylklar salayan kkl birok
deiiklii de getirmitir. 1980 sonras Trkiyeye gelen yabanc sermaye miktarnda bir
art olmutur. 1979 yl sonunda kadar lkeye gelen yabanc sermaye miktar 228 milyon
dolarken, 1986 yl sonunda bir trilyon 802.2 a kmtr. 1980 ncesi yllk ortalama
sermaye girii 10 milyon dolarn altndayken, 1980 sonras 225 milyon dolara kmtr.

Tablo 3 - zin Verilen Yabanc Sermayenin Sektrel Dalm (Milyon $)

YILLAR MALAT TARIM MADENCLK HZMETLER TOPLAM FL

TUTAR % TUTAR % TUTAR % TUTAR % TUTAR GR
1980 88.76 91.51 0.00 0.00 0.00 0.00 8.24 8.49 97.00 35
1985 142.89 60.94 6.37 2.72 4.26 1.82 80.97 34.53 234.49 158
1990 1214.06 65.23 65.56 3.52 47.09 2.53 534.45 28.72 1,861.16 1,005
1995 1,996.48 67.95 31.74 1.08 60.62 2.06 849.48 28.91 2,938.32 1,127
1996 640.59 16.70 64.10 1.67 8.54 0.22 3,123.74 81.41 3,836.97 964
1997 871.81 52.84 12,22 1.01 26.70 2.00 767.48 46.00 1.678.21 421
1998 1.017.29 62.74 5.75 0.94 13.73 1.82 609.67 37.00 1.646,44 414
1999 1.123.22 66.53 16.19 1.36 6.76 0.89 553.40 33.23 1.699,57 427
2000 1.105.49 32.89 59.74 2.45 5.01 0.92 2.307.18 66.45 3.477,42 874
2001 1.244.59 46.37 134.38 5.08 29.11 1.07 1.317.20 48.16 2.725,28 685
2002 892.01 40.63 32.82 1.56 17.29 1.21 1.300.81 58.74 2.242,92 563
TOPLAM 17.930 60.38 608.62 1.78 318.27 0.95 15.138,46 37.39 32.318,1 13.047
Kaynak : HM statistik

Yabanc sermayenin fiili girii 1990dan itibaren bir milyar dolarn stne kmtr. Trkiye
leinde bu olduka byk bir rakamdr. 1954-79 arasnda ki 25 yllk dnemde kmlatif
olarak sadece 228 milyon dolar yabanc sermaye gelmi, yani ylda ortalama 9 milyon gibi
kk bir rakamdr. Bu dokuz milyon dolar 1980den itibaren arta gemi, o yl 35 milyon
dolar iken yllar itibariyle artm ve nihayet 1990da 1.005 milyar dolara, 1992 de ise 1.242
milyar dolara ykselmitir.

Grafik 1 - Dnyada Yabanc Sermaye Girileri ve Trkiye

Kaynak : UNCTAD, WIR 1993, s.243,247; WIR 2000, s.285; WIR 2001, s.293 ve WIR 2002, s.4, 305.

Yabanc yatrmcya gre, Trkiye, dnyann en byk 15 pazarndan biri olmann

tesinde, hemen her eyi satn alan ok enteresan bir tketici kitlesine, pek ok gelimi
lke seviyesinde, ok iyi yetimi ya da eitilebilir insan kaynaklarna, liberal yabanc
yatrm mevzuatna ve son derece enteresan eko-stratejik bir konuma ve evre
balantsna sahip bir lkedir. te yandan bu dnemin en nemli olaylarndan birisi de
nceden yatrm yapm olan sermaye irketlerinin ekonominin daralmasna paralel olarak
satlar dnce, retimi ksmalar hatta elde byk stoklar varsa tamamen durdurmalar,
ona bal olarak da ii karmalarnn gndeme gelmesi olmutur.

Tablo 4 - Trkiyede Faaliyette Bulunan Yabanc Sermayeli Kurulularn Sektrel Dalm

(Milyon TL)

Mevcut Toplam Yabanc

Firma irketlerin Toplam
Sektrler Yabanc Ser. indeki
Adedi Sermayesi
Sermaye Pay (%)
Tarm 151 278.417.122 3,63 294.158.826
Madencilik 101 37.919.647 0.49 47.354.929
malat Sanayi 1.667 3.182.618.272 41,52 5.411.113.189
Enerji Sanayi 51 367.096.783 4,79 392.363.428
Hizmetler 4.541 3.799.698.315 49,57 6.460.294.924
GENEL 6.511 7.665.750.139 100,00 12.605.285.296

2008 yl mays ay sonu itibariyle lkemizde 16.270 uluslararas sermayeli irket, firma ve
ube kurulmu, 3 bin 639 yerli sermayeli irkete de uluslararas sermaye itiraki
gerekletirilmitir. Hazine Mstearl rakamlarna gre Trkiyede etkinlik gsteren
uluslararas sermayeli bu irketler bata toptan ve perakende ticaret olmak zere, imalat
sanayi, gayrimenkul kiralama ve i faaliyetleri sektrlerinde faaliyette bulunmaktadr.

Bu dnemde, yabanc sermaye giriinin 2.8 milyar dolar mali arac kurulu faaliyetlerinden
1 milyar dolar da gayrimenkul satndan salanmtr. 2008 ylnn be aylk dnemdeki
nakit sermaye giriinin % 56.3 AB lkeleri kaynakl olmutur. Toplam 19 bin 909 adet
uluslararas sermayeli irket arasnda Almanya 3 bin 393 adet firma ile ilk sray alrken,
onu ngiltere 1956 adet ve Hollanda 1557 adet firma ile izlemitir. Yine bu dnemde
gayrimenkul almlar iin de yabanclar 1 milyar 23 milyon dolar yabanc sermaye girii
olmutur.

Tablo 5 : Trkiyede Dorudan Sermayenin zelletirmelerdeki Pay (milyon $)

Toplam zelletirme zelletirme zelletirme Top. DYSde

YILLAR
DYS Girii Tutar ile Gelen DYS DYS Pay (%) zel. Pay
2000 982 3.302 585 17,7 59,6
2001 3.352 2.479 2.369 91,9 70,7
2002 1.137 537 - - -
2003 1.752 187 - - -
2004 2.883 1.283 49 3,8 1,7
2005 9.801 8.222 1.500 18,2 15,3
2006 20.125 8.095 1.768 21,8 8,8
Toplam 40.032 24.205 6.271 25,9 15,7
Kaynak : Hazine Mstearl

YABANCI SERMAYE YATIRIMLARININ MADENCLK SEKTRNDEK YER

Kendi kaynaklarn yok sayan, kaynaklarn kullanmayan bir lkenin kalknmas mmkn
deildir. Madenler kalknmann temel unsurlarndan en nemlisidir. lkelerin kalknmalar
ve yaam seviyelerinin belirleyicisi olarak kabul edilen sanayi, enerji ve tarm sektrlerinin
temellerini de madencilik oluturmaktadr.

Dnyada 152 lkenin her birine den ortalama maden says 9.3tr. 51 maden tr
dikkate alnarak yaplan sralamaya gre, ABDde 43 adet maden tr retilmektedir ve
dnyada ilk sradadr. lkemize kyasla yzlmleri daha byk olan lkelerde, rnein
Avustralyada 35, Brezilyada 35, inde 31 adet maden retilirken; sz konusu byklk
lkemiz iin 29 maden tr olup, sralamada yerimiz ise 10.luktur. Dnya metal maden
rezervlerinin % 0.4, endstriyel hammadde rezervlerinin % 2.5i, jeotermal potansiyelinin
ise % 0.8i lkemizde olup,lkemizin dnya maden rezervleri iindeki pay yaklak %
0.5dir. Linyit retici lkelerin sralamasnda ise lkemiz, rnein 1992 yl deerlerine gre
42 milyon ton/yl retim miktar ile 9. konumda yer almaktadr. Ancak, doal
kaynaklarmzn adeta yok kabul edildii, hibir arama faaliyetinde bulunulmad
gnmzde bu sralamada yerimizin de deitii bir gerektir. Ksaca lkemizin maden
tr zenginlii ynnden iyi durumda olduunu ifade edebiliriz.

Osmanllar, maden kaynaklarn kamusal varlk sayarak devlet gereksinmelerine tahsis

etmiler, zel mlkiyet konusu yapmamlardr. Bu dnemde, madenler sadece ordunun
silah ve cephane, hazinesine de sikke (para) salamay amalayarak, iletmitir. lkede
retilen dier hammaddelerin, rne dntrlerek daha fazla krlarn elde edilmesini
salamak gibi bir ekonomi dncesinde olmamtr. Tersine, hammaddelerin serbeste
ihracn ve karlnda sikke basacak altn ve gm ithalini her zaman yelenmitir. Tabii,
lke karna ters den bu uygulamadan madencilik de nasibini almtr.
19. yzylda, sanayi devrimi ile birlikte Avrupa ekonomisi glenmi ve gl sanayiler
birbirleri ile ekiir duruma da gelmilerdir. Dnya hammadde kaynaklar ile birlikte
tamamyla paylalm, Osmanl mparatorluu topraklarnda bulunabilecek kaynaklar, hem
ulam kaynaklar bakmndan hem de gzetim ve siyasal stnlk salamak konularnda
yararl olabilecekleri dncesi ile nemsenmeye balanmtr. Nitekim bu dnemde,
Almanlar bakr ve krom, ngilizler bakr ve bor, Franszlar kurun ve kmr, talyanlar
kkrt ve kmr yataklar ile ilgilenmi ve kk iletmeler kurmulardr. O yllarda
lkemizde yerli retici bulunmamakta, alnan binden fazla ruhsatn byk bir blm de
padiah ferman ile arlkl olarak yabanc irketlere tahsis edilmektedir.

Austos 1838'de imzalanan ve 1 Mart 1839'da yrrle giren Osmanl-ngiliz Ticaret

Szlemesi ile, ngiliz sanayi smrye dayanan d politikasnn uzantsnda, hem
Osmanl sanayini ykma, hem de ucuz hammadde salama olanan elde etmi ve
bylece bir tala iki ku vurmutur. Osmanl-ngiliz Ticaret Szlemesinden sonra yl
gibi ksa bir sre iinde dier smrgeci bat lkeleri ile ayn zde szlemeler yaplm,
bylece; Osmanl mparatorluu'nun bat sanayine alma sreci tamamlanarak,
mparatorluk bat sanayinin ak Pazar olmutur.

Madencilik sektrne yabanc sermayenin girii 1865 ylnda Balkesirdeki bor

madenlerinin iletmesinin 20 yllna bir Fransz firmasna verilmesi ile balamtr.
1882 ylndan sonra Fransz ve talyan sermayesi Ereli Kmr letmesinde retime
balamtr. Daha sonra bunu deiik alanlardaki madencilikle ilgili yabanc sermaye
izlemitir. Madencilik sektrnde 1870-1911 yllar arasnda verilen 238 imtiyazn
109'u yabanc sermayeli irketlere aittir. 1910 ylnda lkemizde bulunan yabanc
sermaye yatrmlar iinde madenciliin pay %9,8 gibi yksek bir orana sahiptir.

Tablo 6 - 1914 Ylnda Madencilik Sektrnde Yabanc Sermaye Yatrmlarnn lkeler ve

Maden Trleri Asndan Dalm (Milyon Kuru)

Yatrmc Kurulu Madenin

Sermaye Yatrm Toplam
lke Yl Cinsi
Fransz Sermayesi
Balya-Karaaydn 1892 Simli Kurun 29.0 49.2 78.2
Kesendere 1893 Manganez vs. 19.8 25.0 44.8
Ereli Maden 1896 Maden Kmr 138.6 186.0 324.6
Senier (Yanya) 1891 Zift 3.5 5.0 8.5
Karasu 1900 Kurun, inko 22.0 25.0 47.0
ngiliz Sermayesi
Boraks ir. 1887 Borasit 27.5 39.5 67.0
Paterson ve Ort. 1885 Krom - 10.0 10.0
Alman Sermayesi
Sarca Ocaklar 1913 Maden Kmr 10.0 13.5 23.5
Krupp, Rocling 1911 Krom - 7.5 7.5
talyan-Yunan Ser.
Kozlu Kmr 1913 Maden Kmr 3.0 6.0 9.0
Rus Sermayesi
Maadin Osmanl 1910 Maden Kmr 6.0 4.0 10.0
TOPLAM 259.4 370.7 630.1
Kaynak : ELDEM Vedat, Osmanl mparatorluunun ktisadi artlar Hakknda Bir Tetkik, TTK Yayn,
1994, sayfa 46
Osmanl dneminde madencilik gerek bir iletmecilikten daha ok, kazanlm maden
haklarnn alveriine dayanan bir ticaret eklinde gelimitir. Anadolu corafyasndaki
maden eitliliinin bolluu bu ticareti desteklemi, maden hakkn ele geiren, bu
hakkn tutturabildii bir fiyatla bakasna devretmitir. zellikle son yllarnda daralan
Osmanl ekonomisi ile birlikte bu maden ruhsatlar yabanc sermayeli birok irket
tarafndan satn alnmtr.

Birinci zmir ktisat Kongresinden sonra Trkiyenin liberal ekonomi politikalarn

benimseyecei anlalnca, yabanc sermaye 1923ten 1930 ylna kadar artan bir
tempoyla lkemize gelmitir. Bu art 1927 Tevik-i Sanayi Kanunundan sonra daha da
belirgin olmu, Osmanl mparatorluundan kalan ayrcalkl irketlerin ou varln
1920lerde de korurken, Cumhuriyet hkmeti ticaret, ormanclk, madencilik, yapm ve
tamaclk alanlarnda yeni yabanc sermayeli irketlere ayrcalkl statler tanmtr.
1924te stanbul Seydiky Gaz ve Elektrik irketi (Belika sermayeli), Gney Anadolu
Manganez Madencilik irketi (Almanya), Kirelik Krom Madencilik irketi (Fransa),
1928de Adana Elektrik irketi (Almanya), Ankara Elektrik ve Gaz irketi (ngiltere),
Fethiye Simli-Kurun Madencilik irketi (Fransa) ve Kmr Madencilik irketi (Fransa),
Ankara hkmetinden ayrcalkl statler elde etmitir. 1927 ylnda kartlan bir kanunla
stanbulda bir serbest blge bile oluturulmak istenmitir.

Cumhuriyetin ilanndan sonra Trkiyenin Osmanl borlarndan kendi payna deni

deyip demeyecei konusundaki belirsizlik, Trkiyeye yeni yabanc sermaye gelmesini
olumsuz ynde etkilemitir. Buna ramen 1930 ylna kadar, yabanc sermaye girileri
artan bir tempoyla gereklemitir. Bu art 1927 Tevik-i Sanayi Kanunundan sonra daha
da belirginlemitir. Ancak Trkiyenin 1923-50 dnemine ilikin demeler dengesi
hakknda gvenilir rakamlar olmadndan bu dnemde ki yabanc sermaye girii ve
uluslararas sermaye hareketleri konusunda bir deerlendirme yapmak gtr.

Tablo 7 - 1920-1930 Yllar Arasnda Kurulan ve Ura Alan Maden retimi Olan Trk
Anonim irketlerinin Kurucular yada Hissedarlar Yabanc Olanlar

Kurulu Sermayesi
Anonim Ortaklk
Tarihi (1000 TL)
1 Omniom ark Sanayi A.. 1920 250
2 Ergani Bakr T.A.. 1924 3.000
3 Bulgarda Madenleri T.A.. 1925 1.000
4 Metagom Maden ve Kauuk T.A. 1926 30
5 Trk Kmr Madenleri T.A.. 1926 2.000
6 Cenub Anadolu Madenleri T.A.. 1927 600
7 Adapazar Madenleri iletmesi T.A.. 1927 200
8 Fethiye irket-i Madeniyesi 1928 600
9 Manganez T.A.. 1928 750
10 Maadin Sanayi ve Ticaret (MASAT) TA 1930 50
11 lttihad- Maadin T.A.. 1930 850
TOPLAM 9.330
Kaynak : A. Gndz KN, age, s. 93.

Bu 11 irketin yada ortaklklarn toplam sermayesi 9.330.000 TL. olmasna ramen

denmi sermayeleri yaklak olarak 4.380.000 TL. dr. Bu dnem ierisinde yerli sermaye
tarafndan kurulan ve ura alan maden retimi olan irketlerin toplam sermayeleri
5.425.000 TL. olmasna karn bunun ancak 4.380.000 TL.'s denmitir. Grlyor ki,
1920-1930 yllar arasnda maden retimi alannda kurulan ve yabanc sermayenin katl-
d ya da tamamen hakim olduu Trk anonim irketleri, ayn devre iinde kurulan ve
kurucular ya da hissedarlar arasnda yabanc bulunmayan Trk anonim irketlerine
oranla (sermayeleri asndan) daha gl durumdadrlar.

Atatrk dnemi olarak adlandrlan 1923-1938 dnemi, kurumlar henz yeterince

olumam, hemen hemen tmyle tarma dayal, geni lde da baml ve geri bir
ekonomiyi sanayilemi, da kar bamsz, tekilatlanmasn gelitirmi, ileri bir
ekonomiye dntrme abalarnn balatld yllar olmutur.

Trkiyede yabanc sermaye ile ilgili ilk mevzuat 1925 ylnda yrrle giren 1447 sayl
Menkul Kymetler ve Kambiyo Borsalar Kanunudur. Bu kanun dviz kontroln
dzenlemitir. Bu yasayla borsalarda serbest ilem gren yabanc hisse senetleri
alverileri denetim altna alnmtr. Bunu 1930 ylnda Trk Parasnn Kymetini Koruma
Kanunu izlemitir. Bu kanunun amac ise dviz ve yabanc sermaye hareketlerini
dzenlemek ve denetlemektir. Bu kanun 1947 ylna kadar, Trkiyede yabanc sermayeyi
engelleme politikasnn bir arac olarak kullanlmtr. Bu dnem, yabanc sermayenin
engellenmesi dnemi, bu kanuna ilikin olarak karlan Bakanlar Kurulu Karar ile (22
Mays 1947 tarihli ve 13 sayl karar) son bulmutur. Bu kararla yabanc sermayenin geli
ekli, transferi, amac hakknda ek dzenlemeler yaplmtr.

1950 seimleri sonucu iktidara gelen Demokrat Parti, CHP iktidarnn son dneminde
1947 Kalknma Plannda saptanan byk apta yabanc sermaye kaynakl kalknma
stratejisinin snrlarn daha da geniletmi, bylece Dnyada uygulanan yaylmaclk,
ekonomik, politik ve askeri smr gdmn getirmitir. Sz konusu gdm belirleyen
somut kant, 15 Mays 1951de Celal BAYARa sunulan Barker Raporudur. lkemiz
ekonomisi ve kaynaklarn yerli ve yabanc sermayeye aan almalar sonucunda
gelitirilen Barker Raporu dorultusunda; 1.8.1951 tarihinde yrrle giren 5821 sayl
yabanc Sermaye Yatrmlarn Tevik Kanunu ve 18.1.1954 tarihinde yrrle giren 6224
sayl Yabanc Sermayeyi Tevik Kanunu yrrle girmitir. Bu yap iinde deerlendirilen
ve yer alt kaynaklarmz biimlendiren 7.3.1954 tarihinde yrrle giren 6326 sayl
Petrol Kanunu ve 11.3.1954 tarihinde yrrle giren 6309 sayl Maden Kanunu yine
Barker Raporu erevesinde yrrle girmitir.

1950-1960 yllar arasnda gelen ve genel olarak tarm, gda, kimya ve makine yapmnda
younlaan yabanc sermaye iinde madencilik sektrnn pay toplam % 8,14 olmutur.
Bu dnemin sonlarna gelindiinde, Trkiye madencilik sanayinin yaps ve maden
potansiyelini belirlemek amacyla lkemize gelen ABD vatanda L. Nahai tarafndan
yaplan alma incelenmeye deerdir.

Yine bu raporda Baz lkeler, yabanc firmalarn maden yataklarna sahip olmalarn,
maden iletme imtiyazn almalarn ve uzun sreli kiralama yoluyla iletmede
bulunmalarn kendi yasalar ile yasaklamlardr. Bu durumlardan herhangi biriyle
karlald zaman uygulanmas gereken yntem, yerli bir firmay tamamen elde
etmek, ksmen elde etmek ya da sk ibirlii kurmak suretiyle yrtlr ve kr transferi
salanr. ifadeleri yer almaktadr.

Bu almada; maden retiminin, dnya maden retiminde nemli bir yer tutmad
belirtildikten sonra maden dsatmn yabanclar iin nemli bir deitirme kayna
olarak nitelemitir. Yine ayn raporda yabanc sermaye ile ilikin olarak; Trkiyede
kamulatrma yada msadereden doacak zararlara kar herhangi bir garanti yoktur.
Fakat Maliye Bakanl Bte Alt Komisyonu Bakanla, ABDne kamulatrmaya kar
garanti salayan bir anlamann yaplmasn tavsiye etmitir. denilmektedir.
Bu raporun ardndan Mehtap Raporu ve Mr. Ely Maden Kanunu Tasars dorultusunda
gelien izgi, bir yandan ktisadi Devlet Teekklleri'nin yapsnda byk deiiklikler
oluturarak yeralt kaynaklarmz zerinde yerli yabanc tekellerin etkinliini getirirken
dier yandan gelimi lkelerin gittike artan hammadde gerek sinimlerin artt
grlmektedir.

Yabanc sermayeyi tevik kanunu gibi, Amerikan telkinleriyle 1954 ylnda kartlan ikinci
bir kanun da petrol kanunudur. Cumhuriyetin ilk yllarndan bu yana Trkiye, petrolde
devletilii benimsemitir. 1926 ylnda kartlan ilk Petrol Kanunu, Trkiyede petrol
arama ve iletme hakkn devlete vermitir. Kanunun ikinci maddesi, petrol bulunduu
bilimsel adan sabit olan blgelerde, arama iini bizzat devletin yapacan belirtmitir.
Olanaklarn son derece snrl olmasna ramen, aramalara balandktan 8-9 yl sonra,
1940da lkemizde petrol bulunmutur. 1947 ylnda Raman ve Garzan dolaylarnda ticari
iletmeye uygun petrol kefedilmitir. 1959 ylnda, Trkiye, kendi olanaklaryla, 373 bin
ton petrol elde etmekteydi. Bununla birlikte, Trkiye, 1954 ylnda Amerikan petrol
irketlerinin avukat Max Balle hazrlatlan bir tasar ile kendi olanaklar ile petrol bulmak
ve iletmekten aciz Arap eyhlerinin raz olduklarndan daha ar hkmler tayan bir
petrol kanununu benimseyecektir.

Bu kanun ak bir imtiyaz kanunudur. Her eyden nce, Trkiyeye petrol alannda belli bir
ekonomik doktrini empoze etmektedir. Kanunun ikinci maddesine gre, Trkiye, petrolde
devletilikten vazgemek ve petrol kaynaklarnn zel sektr eliyle deerlendirilmesini
kabul etmektedir. Yabanc petrol trstlerinin bu istei kanun gerekesinde u ekilde
aklanmaktadr. petrol kaynaklar ancak, hususi teebbs veya yatrmlar eliyle aranp
iletilebilecektir. Hususi teebbs ve sermayenin messir olabilecek vsatte ve miktarda
bu sahaya girebilmesi iin, devletin ne arayc ve iletmeci, ne de herhangi bir suretle
petrol sahibi olarak hususi teebbsn karsna kmamas icap etmektedir. Hususi
teebbs, devlete rakip vaziyette almak istememektedir.

Bylece lkemiz, kendi kaynaklarn kendi eliyle deerlendirmek hakkn, yine kendi eliyle
ortadan kaldrm olmaktadr. Bu hkmn sonucu Mobil ve Shell gibi yabanc irketlerle
eit durumda almak zorunda braklan Trkiye Petrolleri, bir anonim irket olarak
kurulmutur. Devlet, kendi irketine de, Mobil ve Shelle de ayn gzle bakmak zorundadr.
Yabanc petrol trstleri, bir sr glge irketler kurarak bir blgede istedikleri kadar petrol
arama ruhsat alabilecekleri halde, milli irket, kanunun ngrd azami sekiz ruhsatla
yetinme durumunda braklmaktadr. Daha nce petrol bulduumuz blgeler dahi
yabanclara almaktadr. Milli gvenlik gerekesiyle, arama ilerini MTAya braklan yasak
blgelerde milli irket, tpk Mobil ve Shell gibi petrol arama hakkndan yoksun kalmaktadr.
Hibir konuda devlet, kendi irketine ncelik tanmamaktadr.

Tablo 8 - Madencilik Sektrnde zin Verilen Yabanc Sermayenin Tutar ve Dalm

(Milyon USD)

PAYI
YILLAR TUTAR PAYI (%) YILLAR TUTAR
(%)
1980 0.00 0.00 1989 11.86 0.78
1981 0.98 0.29 1990 47.09 2.53
1982 1.97 1.18 1991 39.82 2.02
1983 0.02 0.02 1992 18.96 1.04
1984 0.25 0.09 1993 11.37 0.55
1985 4.26 1.82 1994 6.20 0.42
 1986 0.86 0.24 1995 60.62 2.06
1987 1.25 0.19 1996 8.54 0.22
1988 5.62 0.68 TOPLAM 220.07 1.07
Kaynak : HM statistikleri

Doal kaynaklarmzdan ulusal gelire olan katksnn clz kalnn tarih iindeki pek ok
nedenleri mevcuttur. Ancak bu nedenlerin banda maden kanunlar gelmektedir. Maadin
Nizamnamesi, 85 yl yrrlkte kalm; 6309 sayl Maden kanunu ile 30 yl idare edilmitir.
6309 sayl kanun; Anayasamza uymayan, ulusal karlara aykr olan, doal
kaynaklarmz zel kesime cretsiz tahsis eden, sermaye yatrlmas yerine sermayeci
yetitiren, maden cevheri ve mamulleri yerine saha istifi ve speklasyon ticareti gelitiren
bir yapda olmutur. 1954 ylnda yeni bir maden kanunu hazrlama komisyonu
kurulmutur. Amerika Yardm Komisyonu (AID) tavsiyeleriyle, Mr. Ely yurdumuza gelmi ve
yabanc tekellerin nerilerini byk lde dikkate alan yeni tasar iin almalar
yapmtr. Bunun sonucu olarak, yabanc maden tekellerinin karlar dorultusunda 1954
tarihinde 6309 sayl Maden Kanunu ylnda kabul edilerek yrrle konmutur.

II. Paylam Savan izleyen bu dnem ve sonrasnda madencilik sektrne zel bir nem
verildii sylenemez. Bununla birlikte kamu kesiminde retim artlar salanrken, Baker
Raporu dorultusunda zel sektre verilen nem artm, zellikle 1945-1955 dnemi
iindeki art % 60 olurken, iletmeler iindeki pay % 99a kadar ulamtr. zel sektre
ait iletme saysndaki art retime bu lekte yansmamtr. letme bana devlet
sektrnde 36 bin ton retim yaplrken, zel kesimde 486 ton dolaynda olmas zel
sektr giriimcilerinin gerek retkenlii ve dk teknoloji ile almas gerek iletme
amalarndan ok speklatif etkinlikler iin bu alana girildiini yanstan bir gstergedir.

1954 ylnda 6309 sayl maden yasasnn 12. ve 19. maddelerinde yer alan madenlerin
devlet eliyle gelitirilmesi ilkesi terk edilerek bunun yerine bu alanda zel ve kamuya ait
giriimlerin eit haklara sahip olacaklarna ilikin hkmler getirilmitir. Bu dnemde
devlete ait takmr ve linyit iletmelerinde yeniden dzenlemeye gidilmitir. Etibank a
ait olan bu iletmeler, 1957 ylnda KT olarak kurulan Trkiye Kmr letmeleri Kurumu
na devredilmitir. Bu dnemde ayrca sektr ile ilgili olarak Trkiye imento Sanayi A,
Trkiye Demir elik letmeleri ve Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl kurulmutur.

1996-2000 Yllarn kapsayan VII. Be Yllk Kalknma Plan'nda ise yerli ve yabanc
sermayenin sektre olan ilgisizliinden ve kamunun halen sektrde etkin olduundan sz
edilerek yle denilmitir; "retim alannda, gerekli sosyal ve teknik alt yap
dzenlemeleri yaplarak kamunun paynn tedricen azaltlmas, yerli ve yabanc sermayenin
sektrde daha aktif rol stlenmesi amalanmaktadr. Bu amala sektrde faaliyet gsteren
Kamu ktisadi Teebbslerinden zelletirilmesi ngrlenlerin zelletirilmeleri,
dierlerinde ise verimsiz birimlerin tasfiyesi konusunda almalara 1996 ylnda
balanacaktr.

Cumhuriyet tarihinin hibir dneminde yabanc sermaye yatrmn son derece riskli olduu
madencilik sektrnde ok fazla yer almamtr. Tablo 3de de grlecei gibi lkemize gelen
yabanc sermaye iinde de madenciliin ald pay her zaman % 1 civarnda olmutur. 26 Mart
1996 tarihinde Trkiye Madenciler Derneinin Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Hsn
DOAN ziyareti srasnda sunduklar raporda yabanc sermaye ve madencilik sektrnde
Trkiyede yatrm yapan yabanc sermayeli irketlerle ilgili olarak bir rapor sunulmutur. Bu
raporda; zellikle son ylarda maden arama riskine bir de yatrm msaadesi riski eklendii, bu
konuda lkemizin dnyada riski yksek lkeler arasna girmeye aday hale geldii belirtilmitir.
Ayrca, yatrmla ilgili karar mekanizmalarnn ileyii konusunda, mevcut kanunlara ramen,
tereddtler olumu, teknik dzeyde verilmesi gereken kararlar politik malzeme haline getirilmi
ve Trkiye'de yatrm yaplp yaplamayaca tartlr olmutur. denilmitir.

Tablo 9 - Madencilik Sektrnde Faaliyette Bulunan Yab.Sermayeli irketler (Mil. USD)*

Mevcut Toplam irketlerin

Firma
Madencilik Alan Yabanc indeki Pay Toplam
Adedi
Sermaye (%) Sermayesi
Kmr Madencilii 1 14.850 0,00 15.000
Petrol ve Doal Gaz 3 1.852.250 0,02 7.125.000
Metal Madencilii 4 486.527 0,01 490.240
Dier Madencilii 93 35.566.020 0,46 39.724.689
MADENCLK TOP. 101 37.919.647 0.49 47.354.929
GENEL TOPLAM 6.511 7.665.750.139 100,00 12.605.285.296
(*) 30.06.2003 tibar ile

Yine bu raporun 3. blmnde madencilik sektrnde yatrm yapan yabanc sermayeli

irketlerin karlatklar sorunlar bal altnda; devlet kademelerinden irket faaliyetlerine ok
ynl mdahaleler olduu, maden arama ve iletmeciliinin gelimesini salayan uygulamalara
Trkiye'de de balanmas gerektii, yatrm izinlerinin koordine edilmesi, tarm topraklarnn
sanayi amac ile kullanlmas ile ilgili kanuni dzenlemelerin yaplmas gerektii, atklarn
muhafazas ve dearj standartlar ile ilgili dzenlemelerin yaplmas, orman alanlar, meralar,
yaylalar ve zeytinliklerle ilgili yasal dzenlemelerin yaplmas gerektii belirtilmitir.

Aslnda, Trkiye Madenciler Dernei tarafndan Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlna

iletilen ve irket temsilcileri ile birlikte sunumu yaplan bu rapor, lkemizde madencilik
alannda faaliyet gsteren yabanc sermayeli irketlerin ortak ifadesidir. 1995 yl sonu
itibaryla lkemizde 44 adet yabanc sermayeli firma lkemizde birok irket kurarak
madencilik sektrnde faaliyet gstermitir. Bu firmalarn 33 adedi son 7 yl iinde
kurulmutur. Mevcut yabanc sermayeli madencilik irketlerinin toplam yatrm tutar
1.554.077 milyar TLdir. Bunun 998.599 milyar TLsi sabit sermaye yatrmdr.

24 Ocak kararlarndan sonra lkemize madencilik sektrnde de yabanc sermaye ak

yaanm, ancak bu ak hibir zaman dzenlemeleri gerekletirenlerin bekledii dzeyde
olmamtr. Madencilik sektrnde; 1995 sonuna kadar izin alm ve faaliyetlerine
balam 44 yabanc sermayeli irket zerinde bir alan aratrmas (M. Tombul 1995,
TODAE Tezi) yaplmtr. Bu almada yabanc sermayeyi lkemize yatrm
yapmaya ynelten sebeplerden, yabanc sermayenin sorunlarna kadar deiik 30
anket sorusu uygulanmtr. Ancak irketlerin byk bir ksm bu ankete cevap
vermemi, buna karn ilgili irketler hakknda mmkn olduunca bilgiler toplanm ve
lkemizdeki yabanc sermayeli irketlerle ilgili aadaki bulgular elde edilmitir.

Bahse konu bu ankette irketinizi Trkiyede yatrm yapmaya ynelten sebepler

aadakilerden hangisidir? sorusuna 17 kl seenek verilerek bunlarn ncelikli
srasna konulmas istenmitir. Verilen cevaplarda; verimli retim beklentisi %20,
hammadde ve yardmc madde bolluu %17, ekonomik istikrar beklentisi %14, siyasi istikrar
beklentisi %11 olarak yer almtr.

Yine ayn ankette Trkiyedeki yatrmlarnz aadaki madenlerden hangilerine

yneliktir ? sorusuna da; 21 irket mermer, granit, taoca, 10 irket altn,
gm, bakr, 5 irket manyezit ve 4 irket krom yantn vermitir. Ayn ankette
irketinizin son be yllk kr nedir sorusuna ou firma cevap vermemi, cevap veren
firmalarn baz yllarda zarar ettii grlmektedir. Ayrca, Yurt dna son be ylda
yaptnz kr transferi nedir? sorusuna da yine ou firma cevap vermemi, cevap
veren firmalar da kr transferinin yaplmadn bildirmitir.

Bu almann dnda zellikle Kaz Dalarnda yaplan maden aramalar ve kesilen

aalarla ilgili olarak 2.11.2007 tarihinde CHP Mula milletvekili Fevzi TOPUZ tarafndan
Babakann cevaplamas zerine TBMMne verilen soru nergesi, ETK Bakanl
tarafndan yantlanmtr. Topuzun ynelttii sorulara verilen yantlardan lkemizde
bulunan yabanc sermayeli madencilik kurulular ve hisse miktarlar Tablo 10da olduu
gibi sralanmtr.

Ancak Babakanlk tarafndan TBMMne verilen bu cevabi dilekede sadece ETK

Bakanlna bal Maden leri Genel Mdrlnden maden arama ve iletme ruhsat
alan iletmeler dikkate alnm olup, madenciliin dier itigal alan olan tuz, kum, kil,
deerli talar, kimya rnleri hammaddecilii, gbre hammaddecilii, ini hammaddecilii,
kiremit hammaddecilii, yap malzemeleri hammaddecilii, seramik hammaddecilii, petrol
ve doalgaz ile bu malzemelerin dsatm ile itigal eden firmalar dahil edilmemitir. Oysa,
Hazine ve D Ticaret Mstearl tarafndan yaynlanan ve 31 Mart 2006 tarihi itibariyle
Trkiyede madencilik alannda faaliyet gsteren firmalar listesinde (www.maden.org.tr)
toplam 315 irket gzlemlenmektedir.

Trkiyede yabanc sermaye sorunu, ekonomik ve toplumsal yapmzn tarihsel geliim

sreci iinde btn ayrntlar ile incelenerek tartlm ve tketilmi deildir. Oysa,
lkemize gerek dorudan doruya, gerek d borlar araclyla gelen yabanc sermaye,
ekonomik ve toplumsal yapmzn u ya da bu biimde oluumunda rol oynayan en nemli
etkenlerden biridir. Bu adan yabanc sermaye sorunu gnmzde nemini hi
kaybetmemitir.

Yabanc sermaye yatrmlarnn balang noktasn ucuz ve bol doal kaynaklar iletmek
oluturmaktadr. 1990l yllarda yaplan bir inceleme sonucuna gre Trkiye, dnyada
madencilikte, 132 lke arasnda toplam retim deeri itibaryla 28., retilen madenlerin
says itibaryla 10., srada yer almtr. Dnya metal maden rezervlerinin % 0.4,
endstriyel hammadde rezervlerinin % 2.5i, jeotermal potansiyelinin ise % 0.8i lkemizde
olup, lkemizin dnya maden rezervleri iindeki pay yaklak % 0.5dir. Ancak, doal
kaynaklarmzn adeta yok kabul edildii, hibir arama faaliyetinde bulunulmad
gnmzde bu sralamadaki yerimizin de deitii bir gerektir.

Cumhuriyetin ilk yllarnda Osmanldan devralnan ekonomik yap iinde lkemiz

madencilik sektrnn balca sorunlar sermaye yetersizlii ve teknoloji eksikliidir.
Sermaye yetersizlii yzndedir ki, 1923deki zmir ktisat Kongresinden gnmze
yerli burjuvaziyi ve sermaye birikimini oluturma ynnde gayret sarf eden nice
Cumhuriyet Hkmeti, ok byk sermayeler gerektiren bu durumun zellikle
madencilik sektrnde geliemeyeceini varsayarak, madenciliin kamu kurumlar
tarafndan gerekletirilmesi ynnde tavr almlardr. Bu durum ise ounluu KT
olan kamu madencilik kurumlarnn kendi kaynaklar ile madencilik teknolojilerini
yenilemek zorunda kalmlar, yaanan siyasi mdahaleler de bu duruma pek imkan
salanmamtr.

Bu iki sorunun zlebilmesinin en kestirme yolu da kukusuz yabanc sermaye

yatrmlar olarak gzkmektedir. Sermayedarlar asndan yabanc sermayenin
yararlar arasnda kabul edilen birok faktr madencilik alannda yatrm yapan
irketler iin de sz konusudur. Gnmzde madencilik sektrnde yatrm yapan
yabanc sermayeli irketler; 5.000den fazla kiiye istihdam olana salamak,
blgeler aras gelimilik farklarnn giderilmesine katkda bulunmak ve dsatm
artrmak gibi birok katk saland iddiasndadrlar.

Gnmzde dnya lkelerini, madencilik asndan, hammadde reticisi ve tketicisi

olmak zere iki blme ayrmak mmkndr. Genel olarak endstri lkeleri tketici ve
arasnda Trkiye'nin de bulunduu gelimekte olan ya da az gelimi lkeler ise retici
durumundadr. Gelimi lkeler hammadde ihtiyalarnn ancak % 60n kendi i retimleri
ile karlayabilmekte, geri kalan % 40n ncelikle az gelimi lkelerden
karlamaktadrlar. thal etmek zorunda kalnan hammadde oran AB lkelerinde % 70,
Japonya'da ise % 85i bulmaktadr. Gelimi lkeler (Kuzey Amerika, AB lkeleri, Japonya)
dnya nfusunun ancak % 30unu barndrdklar halde, toplam dnya hammadde
retiminin % 86sn tketmektedirler. Grld gibi dnya zerindeki tm emtialarda
yaanan eitsizlik, madencilikte de mevcuttur.

Emperyalist lkelerin hammadde ihtiyalarnn, gelecek yllarda daha da artaca ve

tketim-retim farknn gittike fazlalaaca bilinmektedir. Bu durum, belirgin bir ekilde
birok gelimi lke iin geerlidir. nk birok gelimi lke (Bat Avrupa, skandinavya,
Japonya vs.), ABD, Kanada, Rusya gibi zengin hammadde kaynaklarna sahip deillerdir.
Bu lkeler, gelecek yllarda hammadde ihtiyalarnn tmne yakn bir blmn ncelikle
az gelimi lkelerden ithal etmek zorunda kalacaklardr.

OECDnin 1999 ylnda yapt bir aratrmaya gre, madencilik alannda yurt dnda
yaplan bir dolarlk dorudan yatrm iki dolarlk bir dsatm ve 1,7 dolarlk bir ticaret
fazlas salamaktadr. Yani, Trkiyede bir maden iletmecilii yapan yabanc sermayeli
irket, kendi lkesine d ticaret fazlas salad gibi, Trkiyenin de ticaret dengesini
bozmaktadr.

Emperyalist lkelerin, az gelimi lkelerdeki hammadde kaynaklarn kontrol altna alp

iletmeleri, lkelerinin gelecekteki hammadde an karlamak amacna dayand gibi,
her eyden nce ok krl bir uygulama olarak da gze arpmaktadr. rnein, 1967
ylnda az gelimi lkelerdeki madencilik sektrndeki ABD kapitali 4,8 milyar dolar
bulmakta idi (petrol hari). Bu sermaye ile ABD firmalar ayn yl zarfnda 742 milyon dolar
gibi astronomik saylabilecek net kr edebilmilerdir. Toplam sermayenin 1973 ylnda 10
milyar dolara, net kazancn da 1,3 milyara ulat gzlenmitir.

Dnyada kan savalarn gerek nedenlerine bakldnda, lkelerin daha ok kaynaa

sahip olma arzularnn yatt grlmekte ve gnmzde en byk sava petrol iin
verilmektedir. Gelimi lkeler, dnyada dorudan sahip olamadklar kaynaklarn retim
ve hareketlerini de istedikleri gibi ynlendirmektedirler.

Trkiyenin tam bamsz, demokratik ve gelimi bir lke olabilmesinin, dier sektrlerin
yan sra, madencilik sektrnn de salkl bir ekilde geliebilmesinin temel koulunun
Yeni Dnya Dzeni kavramna kar temelinde kamu yarar olan Madencilik Politikalarnn
oluturulmas ve uygulanmasndadr. nk; doal kaynaklarn gerek sahibi, o lkenin
halkdr.

Nadir AVAROLU
Maden Mhendisi
2008
Tablo 10 : 2008 tibaryla Ruhsat Alm Olan TC Kanunlarna Gre Kurulmu Yabanc
Ortakl irketler, lke Ortaklarnn Hisse Durumlar

irket / lke Hisse Oran irket / lke Hisse Oran irket / lke Hisse Oran
AKDENZ RESOUURCES MAD. ALBUCK MADENCLK SAN. ETN MADEN. N. TUR. SAN
Kanada 98 Almanya 95 rdn 50
Trkiye 2 Trkiye 5 Trkiye 50
ALDRDGE MNERAL MAD. AMR MADENCLK L. SAN. DALSAN ALI SAN. ve TC. A
Almanya 0,06 ngiltere 98 Fransa 50
Kanada 99,94 Trkiye 2 Trkiye 50
ANADOLU ENDSTR MN. ANKARA XINCHENDE MAD. DESEN MERMER SAN. T
ABD 95 in 99 Fransa 30
Trkiye 5 Trkiye 1 Trkiye 70
ASTRO MADENCLK MERMER ATAM HAZIR BETON N. DKS BAKIR VE KROM MAD.
in 99,75 sve 18 Almanya 60
Trkiye 0,25 Trkiye 82 Trkiye 40
BEYKROM MADENCLK BGTA MADENCLK SAN.T DOUAKDENZ MNERALLER
Norve 51 in 95 Bulgaristan 99,5
Trkiye 49 Trkiye 5 ngiltere 0,5
BRLK MADENCLK DI TC. BPB GYPSUM RETM T UKURDERE MAD. SAN. T
ngiltere 25 Hollanda 93,51 ABD 50
Trkiye 75 ngiltere 6,49 Trkiye 50
BROKMER MAD. LTD.T CHIT SHING MERMER SAN. DELTA MADEN VE MN. A
srail 50 in 50 Singapur 32,5
Macaristan 50 Bildirilmeyen 50 Trkiye 67,5
ALDA NCKEL MADENCLK AYEL BAKIR L. A DNAR MARBLE MNNG SAN.
ngiltere 99,99 Kanada 99,97 ngiltere 50
Trkiye 0,1 Bildirilmeyen 0,03 Trkiye 50
ELEMENT MAD. SAN T. GALATA MADENCLK SAN. ETLER MADENCLK SAN. A
Almanya 50 ngiltere 98 talya 30
Lbnan 50 Trkiye 2 Trkiye 70
EPHESUS DOAL TALAR DOU TRUVA MADENCLK FERROCOM MADEN SAN. A
Almanya 40 Cayman Ada. 1 Almanya 40
Trkiye 60 Kanada 99 Trkiye 60
EURASA MADENCLK T EGE METAL ENDSTR A FRONTEER EURASA MAD.
Virjin Adalar 14,12 Gney Kore 36,8 Cayman Ada. 99,5
Kanada 85,88 Trkiye 63,2 Kanada 0,5
FIANDRI MADENCLK NAAT ELT MADENCLK SAN. A GALENA MNERAL N MAD.
talya 50 St. Vincent 22,5 Rusya 50
Trkiye 50 Trkiye 77,5 Trkiye 50
HATAY MADENCLK A IMC MADENCLK SAN A SAM BUDN MADENCLK A
Guernsey Adas 26,62 Belika 99,98 Hollanda 98,75
Trkiye 73,38 Bildirilmeyen 0,02 Trkiye 1,25
IMGI INT. MARBLE GRANTE KOZA ALTIN L. A SAT&CO MADENCLK A
ABD 50 ABD 60 Almanya 99,99
Suriye 50 Trkiye 40 Trkiye 0,01
LATFE TRK MAD. N TH. LATOMA MAD. TH. HR. A SOYLU ENDSTRYEL MN.
in 80 Trkiye 2 Fransa 95
Trkiye 20 Yunanistan 98 Trkiye 5
MAS MERMER HR. TH. SAN. NORANDA MADENCLK SAN. TEKNK MADEN SAN.TC.T.
Suriye 50 Kanada 99,99 Almanya 30
Bildirilmeyen 50 Bildirilmeyen 0,01 Trkiye 70
OLMAR MADENCLK TH. HR. ZTRE KMTA KRE SAN. SAREN MADEN. YAPI N.
talya 95 Lksemburg 50 Hollanda 31
Trkiye 5 Trkiye 50 Trkiye 69
PABALK MADENCLK SAN. A PENTA MADENCLK SAN.T SOLMAR MADEN SAN. T.
Almanya 98,73 spanya 40 Lbnan 92
Trkiye 1,27 Trkiye 60 Trkiye 8
POZTF MADENCLK SAN. A PUSULA MADENCLK SAN. TAMPEKSGRANT MERMER
Almanya 1,2 Barbados 48,48 spanya 90
Trkiye 98,80 Kanada 51,52 Trkiye 10
ROK-MER N. MADENCLK S&B ENDSTRYEL MN. A TMM ENDSTR MN. MAD.
srail 99,97 Almanya 98,84 Almanya 50
Trkiye 0,03 Trkiye 1,16 Bildirilmeyen 50
TUNA MADENCLK MER. PAZ. YEN ANADOLU MADENCLK WESTPARK MADENCLK
Lbnan 51 ABD 99,99 talya 50
Trkiye 49 Kanada 0,1 Trkiye 50
TURMN MADENCLK SAN. T TURKUAZ MADENCLK SAN. YILDIZ ARAMA MADENCLK
talya 90 spanya 1 Barbados 95
Trkiye 10 Trkiye 99 Trkiye 5
TVK TA VE KUM MADENCLK TRK MAADN A OKYANUS MAD. TUR. T
Avusturya 51 Almanya 98,75 ngiltere 50
Trkiye 49 Trkiye 1,25 rlanda 50
ATS DENZCLK TC. T ACW NATUREL STONE LTD Z MERT MADENCLK T
Belika 30 Almanya 50 S. Arabistan 30
Hollanda 20 Avusturya 25 Trkiye 55
Trkiye 50 Bildirilmeyen 25 Bildirilmeyen 15
AKDENZ MNERAL KAY. A AGEANGOLD MADENCLK PARKMER MADEN SAN. T
Trkiye 10,16 Kanada 33,33 ABD 50
Yunanistan 89,68 Trkiye 33,33 Trkiye 25
Bildirilmeyen 0,16 Bildirilmeyen 33,34 Bildirilmeyen 25
ALMN MADENCLK SAN. A ALTUN MADENCLK SAN. A OKYANUS MN. MADENCLK
Avusturya 5 Almanya 50 ngiltere 90
Hollanda 5 Trkiye 49 Trkiye 5
Trkiye 90 Bildirilmeyen 1 Bildirilmeyen 5
C.TES. MADEN EVRE YAT. ANAKKALE MADENCLK PAGODA MADENCLK SAN.
Almanya 99,92 ngiltere 25 in 80
Trkiye 0,04 Trkiye 50 Trkiye 10
Bildirilmeyen 0,04 Bildirilmeyen 25 Bildirilmeyen 10
NE AKMADEN MADENCLK FOMAR MADENCLK SAN. ROCAMAR MERMER SAN. T
Belika 0,01 talya 32 spanya 50
spanya 99,96 Trkiye 4 Trkiye 25
Bildirilmeyen 0,03 Bildirilmeyen 64 Bildirilmeyen 25
GORDON MADENCLK SAN. IDC MAD. N. TUR. PETROL SANDIKLI MERMER SAN. A
Hollanda 0,2 Danimarka 20 Bir. Arap Emir. 2,5
spanya 99,4 Trkiye 50 Lksemburg 88,75
Bildirilmeyen 0,4 Bildirilmeyen 30 S. Arabistan 7,5
KAYAMER MADENCLK SAN. KURUDERE MADENCLK A STONESTORE DOALTA
ABD 33,5 ABD 99,99 Almanya 51
Trkiye 33,5 Kanada 0,01 Trkiye 32,68
Bildirilmeyen 33 Bildirilmeyen 0,01 Bildirilmeyen 16,32
MAREKS MERMER VE TRA. NK MADENCLK SAN A TRAVERTNE BROS MAD.
Irak 10 svire 69 in 28,57
Trkiye 70 Trkiye 16 Trkiye 24,28
Bildirilmeyen 20 Bildirilmeyen 15 Bildirilmeyen 47,15
TUNMER MADEN SAN. T SEKOYA MAD. N. SAN. T TUA MARBLE MAD. T
Almanya 70 Almanya 50 in 33,33
Trkiye 15 Trkiye 25 Trkiye 33,33
Bildirilmeyen 15 Bildirilmeyen 25 Bildirilmeyen 33,34
VATAN MADENCLK LTD. T TEKCROM MADEN SAN. TPRAG METAL MADENCLK
Azerbeycan 70 Almanya 23 Hollanda 99,56
Trkiye 22,50 Arnavutluk 25 Kanada 0,4
Bildirilmeyen 7,50 Trkiye 52 Trkiye 0,13
HARBORLTE AEGEAN END. ANS APOREOR NAT. STONE LKYA MNELCO MADENCLK
ABD 0,06 Almanya 45 ngiltere 1
Fransa 0,06 Romanya 10 sve 49
Hollanda 99,84 Trkiye 25 Lksemburg 43,31
Trkiye 0,06 Bildirilmeyen 20 Trkiye 6,69
BAY-TA MAD. TUR.N.TAAH. RO TNTO MADENCLK A MDWEST MERMER SAN. T
Almanya 100 ngiltere 100 Hindistan 100
EBX MADENCLK LTD T STRATEX MADENCLK SAN. OMM OCAK MAD. MNERAL
Virjin Adalar 100 ngiltere 100 Belika 100
HTUSA TA VE MADENCLK TAMTAYAPI MALZ. SAN. A SARDES NKEL MADENCLK
spanya 100 Fransa 100 spanya 100
MAGNESF ANONM RKET CALMAG KALSNE MANYEZT ROTUR MADENCLK A
Hollanda 100 Avusturya 100 ngiltere 100
MCC-ZM KROM MADEN SAN. HARMON KMYA MADEN SD-CHEMIE MADENCLK
in 100 ngiltere 100 Almanya 100
NEWMONT ALTIN MAD. KUZEY TRUVA MADENCLK TECK COMNCO MADENCLK
ABD 100 Kanada 100 Kanada 100
OMYA MADENCLK SAN. MARMARA MAD. T LAFARGE ATI SAN. TC. A
svire 100 Hollanda 100 Almanya 100
AFYON MENTO SAN. TA AKANSA MENTO SAN. KOCA BETON AGREGA MAD.
Fransa 76.51 spanya 39,71 Hollanda 99,9
Trkiye 23,49 Trkiye 60,29 ngiltere 0,1
AKROS MENTO SAN. BASTA BAKENT MENTO MULA MENTO SAN.
Rusya 61 Fransa 82 Malta 50
Trkiye 39 Trkiye 18 Trkiye 50
DENZL MENTO SAN. TA KARS MENTO SAN. A PLATO MADENCLK M.
Hollanda 50 talya 41,62 Dubai 88,5
Trkiye 50 Trkiye 58,38 Trkiye 11,5
TRK YTONG SAN. A LAFARGE ASLAN MENTO TEPE-KNAUF N. VE YAPI
Almanya 25,41 Fransa 96,72 Almanya 99,99
Trkiye 74,59 Bildirilmeyen 3,28 Trkiye 0,01
YBTAYOZGAT N.ML.SAN. OCI MENTO A UNVERSAL MENTO SAN.
Portekiz 97 Hollanda 99,99 Azerbeycan 65
Trkiye 3 Bildirilmeyen 0,01 Trkiye 35
KONYA MENTO SAN. A ZMR MENTO FAB. SET MENTO SAN.
Fransa 79,51 talya 19 Fransa 100
Trkiye 20,48 Lksemburg 77,98 CMPOR YBTA MENTO
Bildirilmeyen 0,01 Trkiye 3,02 Portekiz 100
BATA HAZIR BETON SAN.
Almanya 100

KAYNAKLAR :
- UNCTAD, World Investment Report-1999, Foreign Direct Investment and Challenge of Development, New
York, 1999
- The World Bank Report 1999
- Mining Association of Canada, 2001, Facts and Figures 200, Ottawa
- AVAROLU Nadir, Trkiye Madencilik Sektrnde Yabanc Sermayenin Yeri, Yaynlanmam Rapor, 2006,
www.maden.org.tr
- Do. Dr. ERCAN Fuat, Dorudan Yabanc Sermaye Yatrmlarna likin Yapsal-Yasal Dzenlemeler,
TMMOB Sanayi Kongresi 2003,
- TEZEL Yahya S, Cumhuriyet Dneminin ktisat Tarihi (1923-1950), Ankara, Yurt Yaynlar
- AVCIOLU Doan, Trkiyenin Dzeni, Bilgi yaynevi, 6. Basm 1973
- KN A. Gndz, "1920-1930 Yllar Arasnda Kurulan Trk Anonim irketlerinde Yabanc
Sermaye", A Siyasal Bilgiler Fak. Yay. Ankara 1971, s. 94.
- TONBUL Mehmet, Trk Madencilik Sektrnde Yabanc Sermayenin Yeri ve Sorunlar, TODAE Yaynlar,
Ankara, 1996, s. 131
- LNGR Yaln, Madenciliimizin Evrimine Toplu Bir Bak ve Mr. ELYnin Hazrlad Maden Kanunu
Tasarsnn Bu Evrimdeki Yeri ve nemi, Makale, 1975,
- Prof. Dr. Mh. ARIOLU Ergin, Dr. Mh. YILMAZ Ali Osman, AVAROLU Nadir, Madencilik Tarihimiz,
TMMOB Maden Mhendisleri Odas Arivi, Yaynlanmam Rapor, 2005,