Dr Petar Stojakovi

PSIHOLOGIJA
ZA NASTAVNIKE
Deseto izdanje

Banja Luka, 2012. godine

Napredovati znai ii korak dalje od oekivanog.

L. Vigotski
 SADRAJ

PREDGOVOR...............9

I DIO
KAKO PROUAVAMO LINOST

PROFIL SPOSOBNOSTI I OSOBINA LINOSTI USPJENOG NASTAVNIKA

Nova uloga nastavnika .................................................................................... 13
Nastavnik i njegovo pripremanje za nastavniki poziv .............................................................. 16
KAKO PROUAVAMO LINOST......................................................................... 20
Tipovi i tipologije linosti ............................................................................................................ 21
Jungovo shvatanje dinamike i tipologije linosti ....................................................................... 22
Tipologija linosti prema dominantnim vrijednostima .............................................................. 26
Olportova kritika tipologije linosti ............................................................................................ 27
Struktura i dinamika linosti .......................................................................... 28
Temperament ................................................................................................................................ 29
Karakter i crte karaktera ............................................................................................................... 30
ULOGA I INTERAKCIJA NASLJEA I SREDINE U RAZVOJU
SPOSOBNOSTI ........................................................................................................................... 30
Sposobnosti kao crte linosti ....................................................................................................... 34
Razvoj i socijalizacija linosti .......................................................................... 35
Faktori socijalizacije..................................................................................................................... 36
Porodica ......................................................................................................................................... 36
Uticaj kole i vrnjaka .................................................................................................................. 38
Poloaj i uloge .............................................................................................................................. 39
Zrela linost .................................................................................................................................. 40
Vanija shvatanja linosti ...................................... Error! Bookmark not defined.
Frojdova psihoanalitika teorija linosti ................................... Error! Bookmark not defined.
Bihejvioristiko shvatanje linosti............................................. Error! Bookmark not defined.
Kognitivno shvatanje linosti .................................................... Error! Bookmark not defined.
Humanistike teorije linosti ..................................................... Error! Bookmark not defined.
Vanost principa humanistike psihologije za nastavu i uenjeError! Bookmark not defined.
Teorije crta i individualnosti ...................................................... Error! Bookmark not defined.
Profil sposobnosti i osobina linosti uspjenog nastavnika ..... Error! Bookmark not defined.
Lista poeljnih osobina nastavnika ............................................ Error! Bookmark not defined.
 II DIO
TA NASTAVNIK TREBA DA ZNA O KOGNITIVNOM, MORALNOM I
PSIHOSOCIJALNOM RAZVOJU UENIKA
PIJAEOVA TEORIJA KOGNITIVNOG RAZVOJAError! Bookmark not defined.
Faze ili stadiji u kognitivnom razvoju ....................................... Error! Bookmark not defined.
Primjeri konzervacije pojmova .................................................. Error! Bookmark not defined.
Primjeri predoperativnog miljenja ............................................ Error! Bookmark not defined.
Najvanija dostignua perioda formalnih operacija ................. Error! Bookmark not defined.
Sugestije za nastavnike ............................................................... Error! Bookmark not defined.
Ogranienje Pijaeove teorije kognitivnog razvoja i uenja .... Error! Bookmark not defined.
TEORIJA KOGNITIVNOG RAZVOJA L. VIGOTSKOG..... Error! Bookmark not defined.
Vanost socijalne interakcije u kognitivnom razvoju i razvoju i sposobnosti za
uenje ........................................................................................... Error! Bookmark not defined.
Zone narednog razvoja................................................................ Error! Bookmark not defined.
Teorija etapnog formiranja umnih radnji................................... Error! Bookmark not defined.
ISTRAIVANJA O MORALNOM RAZVOJU DJECE I MLADIHError! Bookmark not defi
Pijaeova istraivanja moralnog razvoja ................................... Error! Bookmark not defined.
Kolbergova istraivanja moralnog razvoja ................................ Error! Bookmark not defined.
Ogranienja Kolbergove teorije moralnog razvoja ................... Error! Bookmark not defined.
PSIHOSOCIJALNI RAZVOJ .................................................... Error! Bookmark not defined.
Neke karakteristike linosti ostvarene integrativnosti (zrela linost)Error! Bookmark not defined.
Neke karakteristike linosti koje nisu ostvarile integrativnost i adekvatan pojam
identiteta ...................................................................................... Error! Bookmark not defined.

III DIO
TA NASTAVNIK TREBA DA ZNA O UENJU, PAMENJU I
ZABORAVLJANJU
SPOSOBNOSTI ZA UENJE KOD LJUDI ............................ Error! Bookmark not defined.
POJAM I VRSTE UENJA....................................................... Error! Bookmark not defined.
Pojam uenja ............................................................................... Error! Bookmark not defined.
Prelazni oblici uenja (rano uenje, habituacija, senizitizacija)Error! Bookmark not defined.
Rano uenje ................................................................................. Error! Bookmark not defined.
Rano vezivanje kod ljudskih beba .............................................. Error! Bookmark not defined.
Habituacija ili navikavanje ......................................................... Error! Bookmark not defined.
Senzitizacija ................................................................................. Error! Bookmark not defined.
UENJE USLOVLJAVANJEM .............................................. Error! Bookmark not defined.
Znaaj uslovljavanja u svakodnevnom ivotu kod ljudi........... Error! Bookmark not defined.
Kako se stiu strahovi ................................................................. Error! Bookmark not defined.
UENJE PUTEM POKUAJA I POGREAKA .................... Error! Bookmark not defined.
Razlike izmeu klasinog i operativnog uslovljavanja............. Error! Bookmark not defined.
UENJE UVIANJEM ............................................................ Error! Bookmark not defined.
Stvaralako miljenje i stvaralako rjeavanje problema kod ljudiError! Bookmark not defined.
UENJE PO MODELU ........................................................... Error! Bookmark not defined.
VERBALNO I MOTORNO UENJE ................................... Error! Bookmark not defined.
Verbalno uenje........................................................................... Error! Bookmark not defined.
Motorno uenje ........................................................................... Error! Bookmark not defined.
Napredovanje u toku uenja i platoi uenja .............................. Error! Bookmark not defined.
Platoi (zastoji) u uenju .............................................................. Error! Bookmark not defined.
Tipine krive uenja i vjebanja ................................................................................................ 137
PAMENJE I ZABORAVLJANJE ........................ Error! Bookmark not defined.
Procesi pamenja ........................................................................ Error! Bookmark not defined.
Zaboravljanje i uzroci zaboravljanja ......................................... Error! Bookmark not defined.
Sistemi i procesi pamenja ......................................................... Error! Bookmark not defined.
Dugorono pamenje i smisaona organizacija materijala ........ Error! Bookmark not defined.
Reproduktivno nasuprot produktivnom pamenju ................... Error! Bookmark not defined.
Kognitivna obrada informacija i pamenje ............................... Error! Bookmark not defined.
Korisne sugestije za unapreenje procesa pamenja i uenja. Error! Bookmark not defined.
Raspoloenje i pamenje ............................................................ Error! Bookmark not defined.
Karakteristike tri sistema pamenja........................................... Error! Bookmark not defined.
VANOST RADNIH NAVIKA I SMISAONOG UENJA .. Error! Bookmark not defined.

IV DIO
TA JE TO TRANSFER I TA NASTAVNIK TREBA DA ZNA O
PSIHOLOKIM USLOVIMA TRANSFERA UENJA
ZATO PROUAVAMO TRANSFER ................................... Error! Bookmark not defined.
Pozitivan i negativan transfer - nain ispitivanja...................... Error! Bookmark not defined.
TEORIJSKO OBJANJENJE TRANSFERA UENJA ......... Error! Bookmark not defined.
Teorija formalne discipline transfera ........................................ Error! Bookmark not defined.
Eksperimentalne injenice koje govore protiv teorije formalne discipline
transfera ....................................................................................... Error! Bookmark not defined.
Teorija identinih elemenata transfera ...................................... Error! Bookmark not defined.
Teorija generalizacije transfera uenja ...................................... Error! Bookmark not defined.
Bilateralni ili unakrsni transfer .................................................. Error! Bookmark not defined.
Teorija diferencijalnog transfera................................................ Error! Bookmark not defined.
Teorija vertikalnog transfera-hijerarhija oblika i sposobnosti uenja.............. .................. 172
Uenje o saznajnoj strukturi i transfer....................................................................................... 174

V DIO
TA NASTAVNIK TREBA DA ZNA O MOTIVACIJI I MOTIVISANJU
UENIKA
MOTIVACIJA I UENJE ......................................................... Error! Bookmark not defined.
Neki problemi vezani za mjerenje motiva ................................ Error! Bookmark not defined.
Kako se stiu novi motivi........................................................... Error! Bookmark not defined.
Hijerarhija motiva ....................................................................... Error! Bookmark not defined.
O jo nekim teorijskim shvatanjima motivacije ....................... Error! Bookmark not defined.
Teorija atribucije i lokus kontrole ............................................. Error! Bookmark not defined.
Sugestije za nastavnike i roditelje ............................................. Error! Bookmark not defined.
Vajnerova teorija atribucije (B. Weiner) ................................... Error! Bookmark not defined.
Ciljevi uenja .............................................................................. Error! Bookmark not defined.
Lokus kontrole ............................................................................ Error! Bookmark not defined.
TA RAZVIJA, A TA SPREAVA MOTIVACIJU ZA UENJEError! Bookmark not defined.
METAKOGNITIVNO ZNANJE I STRATEGIJE UENJA .. Error! Bookmark not defined.
Kako pomoi uenicima da razviju efikasne strategije uenja Error! Bookmark not defined.
Neke sugestije za formiranje efikasnih strategija uenjaError! Bookmark not defined.
Predkolski uzrast........................................................................ Error! Bookmark not defined.
Osnovnokolski uzrast ................................................................ Error! Bookmark not defined.
Srednjokolski uzrast .................................................................. Error! Bookmark not defined.
Jedan prijedlog strategija uenja ................................................ Error! Bookmark not defined.
TAKSONOMIJA VASPITNO-OBRAZOVNIH CILJEVA I ZADATAKA
(KOGNITIVNO PODRUJE) I EVALUACIJA UENJA I NASTAVEError! Bookmark not defined.
Razrada pitanja prema kategorijama taksonomije .................... Error! Bookmark not defined.
Matrica zadataka ta radi uenik prema nivoima taksonomijeError! Bookmark not defined.
Uloga pitanja u motivisanju i razvoju sposobnosti uenja ....... Error! Bookmark not defined.
Uenikovo postignue i glavne kategorije taksonomije. .......... Error! Bookmark not defined.

VI DIO
TA NASTAVNIK TREBA DA ZNA O SPOSOBNOSTIMA I TEORIJAMA
SPOSOBNOSTI
SHVATANJA O SPOSOBNOSTIMA.................... Error! Bookmark not defined.
Dvofaktorska teorija sposobnosti ............................................... Error! Bookmark not defined.
Terstonova teorija sposobnosti ................................................... Error! Bookmark not defined.
Bertova hijerarhijska teorija sposobnosti .................................. Error! Bookmark not defined.
Shvatanje o fluidnoj i kristalizovanoj inteligenciji ................... Error! Bookmark not defined.
Teorija viestruke inteligencije .................................................. Error! Bookmark not defined.
LISTA VJETINA I POJMOVA KOJIMA RASPOLAE SVAKA OD SEDAM
VIESTRUKIH SPOSOBNOSTI.............................................. Error! Bookmark not defined.
Sposobnost za uenje i inteligencija .......................................... Error! Bookmark not defined.
Model strukture intelekta .......................................... Error! Bookmark not defined.
Konvergentno i divergentno miljenje u kolskom uenju ...... Error! Bookmark not defined.

VII DIO
KAKO RAZVIJATI PRODUKTIVNU RAZREDNU ATMOSFERU
OSTVARIVANJE USPJENE KOMUNIKACIJE I INTERAKCIJEError! Bookmark not defi
Razvijanje produktivne razredne klime ..................................... Error! Bookmark not defined.
Interakcija nastavnika i uenika ................................................. Error! Bookmark not defined.
Flandersova lista za analizu razrednih interakcija .................... Error! Bookmark not defined.
Povezanost nastavnih stilova i razredne atmosfere ................... Error! Bookmark not defined.

VIII DIO
RAD SA DAROVITIM UENICIMA I UENICIMA SA TEKOAMA U
RAZVOJU I PONAANJU
ISTRAIVANJA O SPOSOBNOSTIMA I OSOBINAMA LINOSTI
DAROVITIH I KREATIVNIH UENIKA .............................. Error! Bookmark not defined.
Znaajniji vidovi nastavnog rada sa darovitim uenicimaError! Bookmark not defined.
OSOBINE LINOSTI DJECE SA TEKOAMA U PONAANJU I
MENTALNOM RAZVOJU ....................................................... Error! Bookmark not defined.
Intelektualne karakteristike ........................................................ Error! Bookmark not defined.
Socijalno-emocionalni ivot ...................................................... Error! Bookmark not defined.
Kategorije mentalne zaostalosti ................................................. Error! Bookmark not defined.
Stepen ili nivo mentalne zaostalosti ili retardacije ................... Error! Bookmark not defined.
Poremeaj ponaanja .................................................................. Error! Bookmark not defined.
Tekoe u uenju i potrebe za individualizacijom vaspitno-obrazovnog radaError! Bookmark not defined.

IX DIO
TA NASTAVNIK TREBA DA ZNA O METODAMA I POSTUPCIMA
PSIHOLOKOG ISTRAIVANJA
METODE I POSTUPCI PSIHOLOKOG ISTRAIVANJAError! Bookmark not defined.
Karakteristike psiholokog istraivanja u nastavi .................... Error! Bookmark not defined.
Metod posmatranja ..................................................................... Error! Bookmark not defined.
Metod eksperimenta ................................................................... Error! Bookmark not defined.
Eksperiment sa paralelnim grupama ......................................... Error! Bookmark not defined.
Znaaj kontrolne grupe............................................................... Error! Bookmark not defined.
Znaajniji postupci u psiholokim istraivanjima nastave ....... Error! Bookmark not defined.
Analiza sadraja .......................................................................... Error! Bookmark not defined.
Istorija sluajeva ......................................................................... Error! Bookmark not defined.
Voenje dnevnika i dosijea ........................................................ Error! Bookmark not defined.
Analiza situacije.......................................................................... Error! Bookmark not defined.
Postupak kratkih vremenskih uzoraka....................................... Error! Bookmark not defined.
Longitudinalni i horizontalni postupak ..................................... Error! Bookmark not defined.
Projektivne tehnike ..................................................................... Error! Bookmark not defined.
Intervju ........................................................................................ Error! Bookmark not defined.
Skale procjene ............................................................................. Error! Bookmark not defined.
Postupak korelacije ..................................................................... Error! Bookmark not defined.
Sociometrijski postupak ............................................................. Error! Bookmark not defined.
Primjena sociometrijske tehnike ................................................ Error! Bookmark not defined.
Sociodrama.................................................................................. Error! Bookmark not defined.
Psihodrama .................................................................................. Error! Bookmark not defined.
Testovi ......................................................................................... Error! Bookmark not defined.
Primjeri zadataka za mjerenje sposobnosti iz Katelovog testa (Cattell, 1968)Error! Bookmark not defined.
TESTOVI ZNANJA NJIHOVA IZRADA I KORITENJE Error! Bookmark not defined.
Kvantitativna i kvalitativna obrada rezultata dobijenih primjenom testa znanjaError! Bookmark not defined.

X DIO

DODATAK
UENJE I STVARALAKO RJEAVANJE PROBLEMAError! Bookmark not defined.
Pitanja za razmiljanje ................................................................ Error! Bookmark not defined.
Stvaralako rjeavanje problema ............................................... Error! Bookmark not defined.
Vjebe za otkrivanje problema i njihovo rjeavanje ................ Error! Bookmark not defined.
Stvaralako miljenje ................................................................. Error! Bookmark not defined.
Sekvence kreativnog pisanja - imaginativni pristup ................. Error! Bookmark not defined.
Hijerarhija motiva ....................................................................... Error! Bookmark not defined.
Pronalaenje slinosti i razlika - vaan inilac adekvatnog formiranja pojmova,
kritikog miljenja i uspjenog uenja ....................................... Error! Bookmark not defined.
FRUSTRACIJE, KONFLIKTI I ODBRAMBENI MEHANIZMIError! Bookmark not defined.
Frustraciona tolerancija .............................................................. Error! Bookmark not defined.
Konflikti ....................................................................................... Error! Bookmark not defined.
Mehanizmi odbrane..................................................................... Error! Bookmark not defined.
RAZVOJ I SOCIJALIZACIJA LINOSTI .............................. Error! Bookmark not defined.
Samopotovanje i samopouzdanje kao osobine linosti .......... Error! Bookmark not defined.
Mali savjeti nastavnicima za uspjenu komunikaciju ............... Error! Bookmark not defined.
Pozitivna komunikacija sa uenicima ........................................ Error! Bookmark not defined.
Prepreke u komunikaciji ............................................................. Error! Bookmark not defined.
Razredna disciplina ..................................................................... Error! Bookmark not defined.
Koritenje metoda logikih posljedica ....................................... Error! Bookmark not defined.
Uobiajeni znaci i simptomi pojaanog stresa .......................... Error! Bookmark not defined.
Kako postupati sa stresom kod djece ......................................... Error! Bookmark not defined.
Depresija i simptomi depresije kod mladih i odraslih .............. Error! Bookmark not defined.
Simptomi depresije u djetinjstvu ................................................ Error! Bookmark not defined.
Biopsihosocijalni uzroci depresije ............................................. Error! Bookmark not defined.
Potiskivanje kao motivisano zaboravljanje ............................... Error! Bookmark not defined.
Lista osobina introvertnog - ekstrovertnog djeteta ................... Error! Bookmark not defined.
PERFEKCIONIZAM-MIT I REALNOST ............................... Error! Bookmark not defined.
Perfekcionizam: dvosjekli ma .................................................. Error! Bookmark not defined.
Stres i perfekcionizam ................................................................ Error! Bookmark not defined.
L I T E R A T U R A .............................................. Error! Bookmark not defined.
BILJEKA O AUTORU............................................................................... 395
 PREDGOVOR DESETOM IZDANJU

Udbenik Psiholgija za nastavnike odnosi se na primjenu rezultata

savremenih psiholokih saznanja u oblasti nastave i vaspitanja, a
namijenjen je prvenstveno nastavnicima osnovnih i srednjih kola, za-
tim pedagozima, psiholozima, prosvjetnim savjetnicima, vaspitaima,
kao i studentima nastavnikih kola i fakulteta i svima onima koji rade
u oblasti vaspitanja i obrazovanja.
Pouavanje je univerzalna tenja i svi to pokuavamo raditi. Svi mi
(roditelji, vaspitai, nastavnici) osjeamo neizmjernu radost kad vidimo
da smo svojim radom potpomogli razvoj mlade linosti. To osjeanje
radosti to smo potpomogli razvoj mlade osobe i obogatili njen ivot -
jedno je od najljepih osjeanja koje nastavnici, vaspitai i roditelji
mogu doivjeti. Zato se i ne kae sluajno da vaspitnoobrazovni rad sa
mladima treba da bude jedna od najuzbudljivijih i najzahvalnijih profe-
sija. Ipak, za mnoge to nije tako, jer vaspitno-obrazovni rad sa mladima
moe da bude frustrirajui posao praen mnogobrojnim razoarenjima.
Ovaj udbenik treba da pomogne nastavnicima da bolje upoznaju i
razumiju ne samo rast i razvitak svojih uenika, ve i da bolje upoznaju
sebe i nain koritenja rezultata savremenih psiholokih saznanja u
oblasti nastave i vaspitanja u cilju njihovog podizanja na jedan vii i
kvalitetniji nivo.
U povodu desetog izdanja udenika Psihologije za nastavnike,
potrebno je kazati da posebno raduje saznanje da se udbenik
podjednako trai i koristi kako u Banjoj Luci, Tuzli, Bijeljini, Bihau,
Sarajevu i Mostaru, tako i u Zrenjaninu, Vrcu, Podgorici, Somboru,
Beogradu, Subotici, Novom Sadu itd.
Udbenik je raen i kao bazini sadraj iz psihologije za polaganje
strunih ispita uitelja, nastavnika i profesora osnovnih i srednjih kola,
te kao takav odobren za objavljivanje.

AUTOR
 I DIO

KAKO PROUAVAMO LINOST

PROFIL SPOSOBNOSTI I OSOBINA LINOSTI
USPJENOG NASTAVNIKA
 Nova uloga nastavnika

Permanentno ili doivotno obrazovanje odreuje se kao obrazovanje

i uenje na svim ivotnim uzrastima i u svim ivotnim situacijama. Ovo
tim prije treba imati u vidu ako se zna da je ovjek po svojoj prirodi i
sutini i nezavreno i nesavreno bie i da zato sebe moe da izgrauje
samo konstantnim i permanentnim uenjem.
Sposobnosti za efikasno uenje i kritiko miljenje ne mogu se stei
samo jednim ili dvama predavanjima na temu: Kako uiti ili efikasno
misliti, jer je to plod dugotrajnog i napornog rada tokom svih godina
kolovanja, i to od najranijih dana. Zato se danas sve ee kae da je
ovjek osuen ne samo da bude slobodan, ve i na doivotno
(permenentno) uenje.
Zato savremeno obrazovanje treba da pomogne i djeci i odraslima u
tome kako se uspjeno trae informacije; kako da klasifikuju injenice i
ideje i kako da adekvatno procjenjuju njihovu vrijednost; kako da us-
voje efikasne tehnike miljenja i rjeavanja problema i razviju svoje
sposobnosti za uenje do optimalne granice. Da bi se u tome uspjelo,
savremena kola trebalo bi da sve vie postaje laboratorija za sticanje
znanja "iz prve ruke", tj. kroz postupke istraivanja i provjeravanja od
strane samih uenika. Zato kolsko uenje treba sve vie pomjerati sa
uenja injenica na uenje uenja i tako osposobljavati mlade za
permanentno uenje i samoobrazovanje kroz cio ivot. Moramo se
konano odrei iluzije o koli kao zavrnici uenja. Gledano na taj
nain, obrazovanje bi bilo vie ulaganje u budunost nego u sadanjost.
Zato zalaganje da se rezultati promjena u obrazovanju vide odmah, ili
ve sutra moe prouzrokovati viestruke negativne posljedice koje se
kasnije teko otklanjaju. Ovo naroito dolazi do izraaja ako se usljed
urbe prave programi, piu udbenici i prirunici, pripremaju kadrovi
itd. Sutina unutranje reforme obrazovanja (psiholoko - pedagoke
reforme) treba prvenstveno da bude izraena u promjeni naina
obuavanja, a ne u prostoj zamjeni uenja jednih uenjem drugih
injenica.
 Isto tako, ako se obrazovanje do sada preteno vrednovalo prema
broju usvojenih injenica ili broju diplomiranih, ve je nastupilo vri-
jeme da se ono pone "testirati" i prema tome kakvog je kvaliteta
steeno znanje i do kog nivoa su razvijene sposobnosti uenika.
Ako se u nastavi koriste aktivne metode rada i uenja - gdje se ue-
nici podstiu i ohrabruju da tragaju za vezama i odnosima meu poda-
cima, da razlikuju bitne od nebitnih injenica i da se stalno pitaju zato
se to i to dogaa onda takav nain rada preraste u odreen stil uenja,
tj. da se tako radi i u svim drugim situacijama i svim drugim predme-
tima. Dakle, samo aktivnim i istraivakim metodama uenja i sticanja
znanja moe se izgraivati jedna opta tendencija da se istrauje, ekspe-
rimentie i provjerava, ak i tamo gdje se to teko izvodi. Dakle,
aktivno uenje je u najdirektnijoj vezi sa formiranjem i usvajanjem
jedne ire i fleksibilnije strategije uenja koja se u psihologiji naziva
"pravac uenja" ili uenje uenja.
U cilju naunijeg zasnivanja procesa nastave i efikasnijeg razvijanja
sposobnosti za uenje i kritikog miljenja kod uenika, preporuuje se:
- stvaranje uslova u kojima e uenici moi da vre samokontrolu i
samoprocjenu svoga rada i da postanu svjesni ciljeva kojima tee;
- omoguavanje uenicima da primjenjuju i koriste aktivne metode
uenja u cilju sticanja kvalitetnog znanja i optimalnog razvoja spo-
sobnosti za uenje i kritikog miljenja;
- stvaranje takvih uslova i situacija u nastavi gdje e uenici moi da
povezuju teorijska i praktina znanja i da svakodnevno testiraju i
primjenjuju u realnim ivotnim situacijama ono to su nauili u
koli.
U cilju razvijanja efikasnih metoda kritikog miljenja i razvijanja
sposobnosti uenja do optimalne granice u procesu nastave i uenja
bitno je obraati panju i na sljedee injenice: njegovanje tendencije
da se gradivo analizira i dobro shvati, a ne samo memorie; razvijati
smisao za nalaenje i izvlaenje glavnih ideja u tekstu i izvoenje sa-
mostalnih zakljuaka; vjebati se u formulisanju problema i
postavljanju pitanja u samom procesu uenja; vjebati se u zauzimanju
kritikog stava prema injenicama i idejama sa kojima se susreemo;
vjebati se u efikasnim tehnikama koncentracije panje, kao i u efikas-
nim tehnikama pamenja, miljenja i rjeavanja problema; njegovanje
navika za eksperimentisanje i primjenu steenog znanja u praksi itd.
Pokazuje se da su steena znanja primjenljivija u novim situacijama
ako su uenici sami do njih doli, tj. kroz postupke vlastitog traganja i
otkrivanja i ulaganja vlastitog kognitivnog napora. Dakle, da bi se sve
navedeno postiglo savremena kola trebalo bi da bude vie laborato-
rija za sticanje znanja iz prve ruke, tj. kroz postupke istraivanja i ot-
krivanja samih uenika, a ne da im se putem direktnog saoptavanja i
objanjavanja od samog nastavnika daje sve u gotovom vidu. Aktivni i
vii oblici uenja, kao to su uenje putem otkria, uenje putem rjea-
vanja problema uvianjem i razliiti heuristiki postupci mogu da
prerastu u stil uenja ako se uenici vjebaju da ih koriste u svom
radu. Tu je rije o generalizovanim efektima transfera uenja koji se
mogu ostvariti ako se nastava organizuje kao serija istraivanja iju
sadrinu ine psiholoki procesi: deduktivno rezonovanje, induktivno
zakljuivanje, postavljanje i dokazivanje hipoteza, uporeivanje, aps-
trahovanje itd. Takav nain rada omoguuje uenicima da usvoje efika-
san stil uenja, tj. uenja kako se ui i kako se koriste tehnike uspjenog
miljenja, pamenja i rjeavanja problema. Nastavnik, kao glavni
realizator vaspitno-obrazovnih ciljeva kole, treba da vodi rauna ne
samo o tome da uenici ovladaju odreenim znanjima, vjetinama i na-
vikama, ve i da razvija kod njih sposobnost da nalaze izlaze iz tekih
situacija - kroz postupke istraivanja i ulaganje vlastitog kognitivnog
napora. Kako vidimo, pitanje da li e biti transfera u uenju u velikoj
mjeri zavisi i od linosti samih nastavnika i njihovih naina rada.
Nastavnik savremene kole treba da bude efikasan organizator i onaj
koji pomae u radu, a manje predava i onaj koji sve sam planira i radi.
On treba da za mlade bude uzor kako se radi i da svojim ponaanjem
utie na razvoj pozitivnih kvaliteta linosti uenika. Poznato je da mladi
imaju snanu elju da oblikuju svoju linost prema nekom drugom licu
to se sa stanovita transfera uenja moe efikasno iskoristiti u vas-
pitno-obrazovnom radu. To se prvenstveno ostvaruje djelovanjem
primjerom i slino. U okviru uenja po modelu uenici vide mani-
festacije pozitivnih svojstava linosti koja slui kao uzor ili model po-
naanja u razliitim situacijama. Moe se rei da to je vei broj situa-
cija u kojima se stiu osobine: samopouzdanja, odlunosti, istrajnosti,
itd. to e te osobine biti vie opte i generalizovane i manifestovae se
kasnije u veem broju slinih i razliitih situacija. Nastavnici, prije
svega, djeluju svojim primjerom na uenike koji kod sebe razvijaju one
osobine karaktera koje postoje i u ponaanju i linostima samih nastav-
nika. Svojim nainom rada nastavnici treba da omogue svim ueni-
cima da na prirodan i adekvatan nain realizuju svoje potrebe za sa-
moaktualizacijom, samopotvrivanjem i samopotovanjem.
 Nastavnik i njegovo pripremanje za nastavniki poziv
Poznata je istina da kola vrijedi onoliko koliko vrijede nastavnici
koji rade u njoj. Jer, ma koliko bili dobro razraeni ciljevi i zadaci sva-
kog predmeta i dobro uraeni programi i udbenici, opremljeni kabineti
i slino, to nee mnogo pomoi ako nastavnik ne doivljava
zadovoljstvo i radost u svom radu ili ako nije dovoljno osposobljen za
svoj poziv. Ako se eli cjelovitije govoriti o ulozi nastavnika u procesu
vaspitno-obrazovnog rada onda treba uzimati u obzir novija
istraivanja koja temeljitije preispituju dosadanja i tradicionalna
gledanja na uenje i vaspitno-obrazovni rad u cjelini. Ovo se posebno
odnosi na primjenu raznovrsnih savremenih oblika nastave, sredstava i
metoda nastavnog rada, istraivakih oblika uenja, savremenih
pristupa vrednovanju nastavnog rada.
Da bi bio sposoban za adekvatne interpersonalne odnose (sa vaspi-
taima, kolegama, roditeljima itd.), da bi mogao da stekne autoritet u
radu meu vaspitanicima i potovanje u svojoj sredini nastavnik
treba da ima i uvid u sopstvenu linost i da zna i moe analizirati sebe i
sopstvene postupke, tj. mora da poznaje sebe i da bude svjestan ne
samo svojih vrijednosti, ve i nedostataka.
Personalna zrelost nastavnika potrebna je i zbog mogunosti da se
svaki uenik prihvati kakav jeste, kao neponovljiva individualnost, bez
obzira na to da li je odrasla osoba ili je u razvoju. U studijama u kojima
je prouavano ueniko procjenjivanje osobina i linosti nastavnika naj-
vie su se cijenile one osobine nastavnika koje su karakteristine za
zrele, odnosno psihiki zdrave osobe.
Slina istraivanja obavljena su i u naoj zemlji. U istraivanju J.
orevia (1975) naeno je da uenici osnovnokolskog uzrasta uzi-
maju u obzir cjelokupnu linost nastavnika, tj. kao ovjeka, predavaa,
ocjenjivaa itd. Mlai uenici vie su isticali opte ljudske kvalitete
natavnika, dok su stariji davali prednost strunim i pedagokim kvalite-
tima svojih nastavnika. U veem broju istraivanja naeno je da je is-
tinsko unapreenje nastave i ispoljavanje pozitivnih stavova nastavnika
prema inovacijama i modernoj nastavnoj tehnologiji visoko povezano
sa sljedeim osobinama linosti nastavnika: drueljubivou, optimiz-
mom, iskrenou, praktinou, realistinou, nezavisnou, odgovor-
nou, vedrinom, slobodoumnou, kritinou, sklonou prema eks-
perimentisanju, otvorenou i prijemivou za prihvatanje novina itd.
U tom istraivanju takoe je naeno da je pozitivan stav nastavnika
prema uenicima u vaspitno-obrazovnom radu statistiki znaajno po-
vezan sa sljedeim osobinama nastavnika: emocionalnom stabilnou,
razvijenom inteligencijom, razvijenim osjeajem dunosti i odgovor-
nosti, spontanou, altruizmom, svrsishodnou itd.
Sastavni dio osposobljavanja nastavnika predstavlja i uenje na os-
novu posmatranja dobrih i iskusnijih nastavnika na asovima hospito-
vanja, koji su planski ukljueni u osposobljavanje nastavnika. Tu se,
meutim, javljaju razliiti problemi - poev od toga kako da se obezbi-
jedi dovoljan broj takvih asova u koli, pa do finansijskih, kadrovskih i
organizacionih pitanja kojim je optereena dananja kola. Takvih a-
sova praktinog osposobljavanja nastavnika ima veoma malo na fakul-
tetima, pa se postavlja pitanje kako student moe efikasno izgraivati
samog sebe kao budueg nastavnika ako nema mogunost za praktino
vjebanje u toku studija i da u realnoj kolskoj situaciji primijeni i
provjeri prethodno nauene zakonitosti i principe. Veliki je broj nastav-
nih vjetina kojima studenti treba da ovladaju jo u toku studija: ispiti-
vanje, motivisanje uenika, postavljanje pitanja za razmiljanje, izazi-
vanje i odravanje panje, davanje povratne informacije, korienje po-
zitivnih primjera, postavljanje divergentnih pitanja, podsticanje uenika
da postavljaju pitanja i njihovo uee u diskusiji, podsticanje saradnje
meu uenicima, voenje diskusije kad su u pitanju suprotni stavovi,
utvrivanje predznanja uenika i slino.
U nekim zemljama koje imaju dosta uspjeno razraenu obuku bu-
duih nastavnika ustanovljeni su i kursevi sa svim potrebnim nastavnim
sredstvima za vjebanje u odgovarajuim nastavnim vjetinama. Po-
mou takvih mini-kurseva sami nastavnici u toku rada sa uenicima
mogu da steknu ili poboljaju pojedine vjetine i sami procijene koliko
su napredovali. Tu studenti imaju priliku da povezuju teorijsku osnovu
odreene vjetine koju uvjebavaju sa njenom praktinom ulogom u
cjelokupnom nastavnom procesu.
Istinsko unapreenje procesa nastave i kolskog uenja ne moe se
postii samo tehnizacijom nastave (primjenom savremene tehnologije
u nastavi savremena audiovizuelna sredstva, kompjuteri i druge po-
mone maine u uenju) niti samim osavremenjavanjem programa i
sadraja nastave (zamjenom uenja jednih uenjem drugih injenica),
ve je za to potrebno izvriti tehnoloki pristup cjelokupnoj organizaciji
nastave i posebno obratiti panju na promjenu naina obuavanja (osa-
vremenjavanje postupaka i metoda nastavnog rada). U ovakvom cjelo-
vitom pristupu, nastavna sredstva i oprema uionica su samo jedan seg-
ment procesa nastave i uenja.
Ni najsavremenija oprema uionica nee pomoi mnogo ako nas-
tavnik nije osposobljen za koritenje savremenih oblika i metoda uenja
i ako nije zainteresovan za uspjeh u svom radu. Upravo najpoznatije
reforme obrazovanja i pokuaji da se nastavni proces podigne na jedan
vii i kvalitetniji nivo i jesu propadale i doivljavale neuspjeh zato to
se nije vodilo rauna i o tzv. unutranjoj reformi (promjeni i
usavravanju naina obuavanja, metoda i postupaka nastavnog rada),
ve se sva panja usmjeravala na osavremenjavanje opreme uionica i
zamjenu uenja jednih uenjem drugih injenica, tj. osavremenjavanje
programa.
Jedna od osnovnih pretpostavki za uspjene promjene u nastavi i
kolskom uenju, pa i u cjelokupnom sistemu obrazovanja, jeste nauno
postavljanje i zasnivanje ciljeva procesa nastave i kolskog uenja i
prouavanje i utvrivanje procedura za njihovo ostvarivanje.
Ovakav pristup zahtijeva detaljnije razraene programe nastave koji
bi obuhvatali kako kompletan spisak nastavnih ciljeva tako i kriterije da
se oni vrednuju i preciznije odrede. Tu se poinje sa postavljanjem
ciljeva, a zatim se ide preko organizacije nastavnog procesa do
provjeravanja efekata postignutog. U ovakvom pristupu zahtijeva se
takva organizacija nastavnog procesa koja e obezbijediti da se
postavljeni ciljevi ostvare. Zato se i insistira na preciznom definisanju
ciljeva, a zatim detaljnijem planiranju nastavnog procesa koji e dati
eljene rezultate.
U kritici tradicionalne kole na najeem bi se udaru uvijek nalazili
upravo nastavni ciljevi i ciljevi uenja, a glavna im je zamjerka to su
uopteni, rasplinuti i neodreeni. Sve to dovodi nastavnika u delikatnu
situaciju, jer on treba da konkretizuje sintagme: shvatiti gradivo, us-
vojiti gradivo, razviti kritiko miljenje, vrednovati, prosuditi.
Postavlja se pitanje kako e nastavnik da procijeni da li je ostvario tako
postavljene ciljeve? A ako ne moe to da uradi, kako e onda da sudi o
valjanosti nastavnih metoda i postupaka koje je primjenjivao?
U svom radu :Osobine linosti nastavnika i odnos uenika prema
nastavi (1995) Suzi osobine nastavnika tretira sa stanovita samooc-
jena nastavnika i iz ugla uenikog doivljaja tih osobina, kao i
doivljaja tih osobina od strane pedagoga i direktora kola. Odnos
uenika prema nastavi posmatran je u realnoj kolskoj situaciji (na
samim asovima nastave - gdje je i evidentirana i mjerena aktivnost
uenika i nastavnika. On je izvrio kategorizaciju i izdvajanje osobina
nastavnika na bazi teorijske analize velikog broja radova i istraivanja
naih i stranih autora. Kao prve tri opte kategorije dobijene su: a)
nastavnik kao linost, b) odnos prema uenicima i nastavi i c) stil i
nain rada u nastavi. Sumarij osobina linosti nastavnika ove tri opte
kategorije inila je lista od skoro stotinu osobina.
Tipologija osobina linosti nastavnika na ovoj listi nastala je deduk-
cijom i sintezom. Tako su dobijeni opti i posebni kriterijumimi, a na
osnovu njih izvedene su pojedinane osobine. Vano je istai da se ni-
jedna pojedinana osobina ne javlja u svojoj istoj formi, tj. ona nije
nezavisna od drugih karakteristika linosti. Zato se i kae da svaka po-
jedinana osobina dobija svoju pravu "boju" tek u njenom odnosu i
nainu meuzavisnosti i isprepletenosti sa drugim sposobnostima i oso-
binama linosti. Rezultati ovog istraivanja pokazali su da je kolski
uspjeh uenika povezan sa njihovim doivljavanjem osobina linosti
nastavnika, kao i da postoji pozitivna korelacija izmeu stavova ue-
nika o uenju, nastavi i koli, s jedne strane, i njihovog doivljavanja
linosti nastavnika, s druge strane. Naena je i znaajna razlika u sta-
vovima uenika o nastavnom predmetu koji uenici pozitivno vrednuju
u odnosu na predmete nastavnika koje uenici negativno vrednuju. Od
osobina nastavnika zavise i elementi efikasnosti nastavnog asa: moti-
vacija, emocionalna atmosfera na asu, prilagoenost nastave kognitiv-
nom stilu uenika itd. Tu su uzimane u obzir sljedee osobine nastav-
nika: autoritativnost - kooperativnost, normativnost - usmjerenost na
rjeavanje problema, emotivno negativne reakcije - emotivno pozitivne
reakcije itd.
Kako bi nastavnik mogao razumjeti, pratiti, pomagati i usmjeravati
rast i razvitak svojih uenika, kao i da bi bolje mogao razumjeti i
analizirati vlastito ponaanje i sopstvenu linost, potrebno je odmah na
poetku, bar ukratko, neto kazati i o tome kako se linost prouava i
koja su to vanija shvatanja linosti u psihologiji. Tek kad se to tako
uradi, onda se moe govoriti i o profilu sposobnosti i osobina linosti
uspjenog nastavnika, kako to i inimo na kraju ovog prvog poglavlja.
 KAKO PROUAVAMO LINOST

Danas se obino kae da prva psiholoka saznanja imamo ve kod

antikih filozofa u Grkoj (Sokrat, Platon, Aristotel, Heraklit). Sokrat je
bio meu prvima, zajedno sa sofistima (putujuim uiteljima filozofije),
koji je dotadanja interesovanja filozofa samo za prirodne pojave
preusmjerio i u interesovanje za prouavanje ovjeka i njegovih
razmiljanja i poimanja samoga sebe. Osnovne ideje tog pokreta su
glasile: Spoznaj samog sebe; ovjek je mjerilo svih stvari itd.
Da je pojam ovjek veoma sloen i nimalo lak zadatak za
prouavanje ustvrdio je i sam veliki grki filozof Heraklit. On se ujedno
smatra i prvim psihologom, jer je prvi i doveo u smisaonu vezu psihu,
logos i dubinu."Dui (psihi) granice nee nai, makar obiao sve
puteve; tako je duboka (skrivena) njena mjera (logos)", ui nas
Heraklit.
Ve smo kazali da ako elimo prouavati sposobnosti i osobine
linosti uenika i nastavnika, onda je potrebno da kaemo neto i o
tome kako se prouava linost uopte. Zato emo prvo ukratko navesti
nauni pristup u prouavanju linosti i vanija shvatanja linosti u psi-
hologiji, pa tek onda detaljnije govoriti o sposobnostima i osobinama
linosti uenika i nastavnika.
D. Kre i R. Krafild (1969) istiu da, iako je svima danas poznato
da svaka linost predstavlja jednu jedinstvenu i neponovljivu cjelinu,
takoe se mora znati da - ako se eli shvatiti ta cjelina - onda se ona
mora analizirati po njenim pojedinanim funkcijama i karakteristikama.
Upravo pojam linosti u sebe ukljuuje i objedinjuje sve te pojedi-
nane psihike funkcije. Ali, ovdje se mora dodati i Olportovo (G. All-
port) miljenje da je analiza linosti po njenim dijelovima i pojedinim
karakteristikama opravdana jedino i samo pod pretpostavkom da e
onaj ko prouava i analizira linost moi kasnije sagledati cjelinu i do-
biti sliku o ovjeku kao cjelovitom biu.
Dakle, prilikom prouavanja linosti mi analiziramo njeno opaanje,
motive, stavove, vrijednosti, miljenje, pamenje itd. Da bi se to manje
gubilo primjenom metode analize u prouavanju linosti - psiholozi
primjenjuju i suprotan postupak - sintezu, kako bi se ono to je bilo
razjedinjeno prilikom analize ponovo spojilo u jednu cjelinu i tako do-
bila to priblinija slika ili cjelina onog to se izuava.
Na taj nain linost se moe prouavati i kao jedinstvena i nepo-
novljiva, sa svojom jedinstvenom organizacijom crta i osobina. Kako
vidimo, tu cjelina nije samo zavisna od dijelova, ve i njeni dijelovi za-
vise od cjeline i meusobnog uticaja. Sve je to viestruko isprepleteno i
povezano, ali kod svake linosti na razliit nain; zato se i kae da
svaka linost predstavlja jedinstvenu organizaciju crta i osobina, to i
ini njen sklop linosti, kako kae Olport, neto to je jedinstveno i ne-
ponovljivo.
Psihologija linosti bavi se cjelinom psihikog ivota i ponaanja i
istie one sposobnosti i osobine koje potuju tu cjelinu. U psihologiji
postoje mnogobrojne definicije linosti - to je dokaz da jo nije pro-
naena ona jedinstvena definicija koja bi bila prihvatljiva za sve psiho-
loge. Ipak, meu tim definicijama postoje i one koje se ee koriste
nego druge. Jedna od njih odreuje linost kao cjelovitu i jedinstvenu
organizaciju osobina sa dosljednou u ponaanju. Mi smo se opredije-
lili za definiciju koja kae da je linost ukupnost i cjelovitost svih
osobina ovjeka koje su kod svakog pojedinca organizovane i obje-
dinjene na specifian nain, to mu daje peat psiholoke indivi-
dualnosti i neponovljivosti.
Dakle, linost nije prost zbir njenih osobina, jer kod svakog poje-
dinca te osobine su razliito razvijene i razliito spojene u jednu je-
dinstvenu cjelinu.

Tipovi i tipologije linosti

U tenji da objasne sloenu pojavu linosti, psiholozi su pokuali da

grupiu ljude po jednoj ili vie crta ili osobina koje se najvie istiu kod
ljudi. U cilju lakeg i breg prouavanja linosti, pojavile su se ideje o
tipovima. Sam pojam tip linosti - podrazumijeva da ona obuhvata vei
broj pojedinaca sa slinim karakteristikama. Svrstavanje linosti prema
pojedinim tipovima omoguuje njeno lake prouavanje. Hipokratova
tipologija linosti raena je na bazi vrsta temperamenta, a postoje jo i
tipologije Kremera i eldona, koji su pokuali da nau vezu izmeu
tjelesnih i psihikih osobina. Obojica polaze od stava da odreene vrste
endokrinog sistema utiu na pojedine osobine temperamenta i linosti
uopte, tj. na njena psihika i tjelesna svojstva. Meu najpoznatije i
najee spominjane tipologije spada i tipologija linosti vajcarskog
psihologa Karla Gustava Junga (C. G. Jung). Na osnovu posmatranja
ponaanja, on je razvrstao sve ljude u dvije kategorije ili dva tipa: eks-
trovertni i introvertni tip linosti. Ektrovertnu linost karakterie okre-
nutost prema spoljnjem svijetu i otvorenost u ponaanju, spremnost na
akciju i saradnju sa drugima itd. Introvertnu linost karakterie
okrenutost prema unutra, tj. svojim razmiljanjima i unutranjim
doivljajima. Introvertnu linost karakterie i suzdrljivost, povuenost
i zatvorenost u ispoljavanju emocija. Ona se vie bavi sobom nego to
se interesuje za druge. Ali, i sam Jung je upozoravao da se isti
ekstrovertni i introvertni tipovi linosti rijetko susreu u realnom
ivotu. Obino je najvei broj ljudi negdje izmeu te dvije suprotne
krajnosti, tj. rijetki su oni za koje se moe rei da su isto ekstrovertni
ili introvertni. Najvei broj je tu negdje izmeu te dvije krajnosti i samo
manje ili vie naginje ka jednom ili drugom tipu.

Jungovo shvatanje dinamike i tipologije linosti

Jung je razvio svoju psihodinamsku teoriju linosti. Jedan od ra-

zloga zbog kojih se Jung raziao sa Frojdom je i taj to je on pretpos-
tavljao da postoje dva razliita nesvjesna procesa: Jedan je lino nesv-
jesno (slino Frojdovom shvatanju nesvjesnog), a drugi je kolektivno
nesvjesno - to predstavlja potpuno nov pojam sa novom teorijskom
osnovom. ta je kolektivno nesvjesno?
Nasuprot linom nesvjesnom, iju sadrinu ini lino ili indivi-
dualno iskustvo - kolektivno nesvjesno odraava akumulirano iskustvo
naih predaka ili, bolje reeno, cjelokupno prolo iskustvo ljudske vrste.
Prema Jungu, svaka pojedinana linost ili individua predstavlja rezer-
voar takvog akumuliranog iskustva ljudske vrste.
Jung tvrdi da to kolektivno nesvjesno iskustvo nikad nije direktno
dostupno svijesti pojedinca - premda ima velik uticaj na njegovo po-
naanje. To kolektivno nesvjesno je univerzalno za sve pojedince
ljudske rase i ogleda se u tome da se svaki pojedinac, ma kojoj rasi pri-
padao i ma gdje ivio - u slinim situacijama ponaa na slian nain.
Ma koliko je pojam kolektivnog nesvjesnog originalan i neto novo u
psihologiji, on je, isto toliko, dosta nejasan i kontroverzan. Moda ak i
najkontroverzniji aspekt Jungove teorije.
Arhetipovi igraju veoma vanu ulogu u kolektivnom nesvjesnom.
To su elementarne ili primarne ideje sa naglaenom emocionalnom os-
novom.
Izuavanjem i istraivanjem mitova, umjetnosti, snova, vizija, halu-
cinacija i slino (ime se Jung dosta bavio) mogu se dobiti korisne in-
formacije o arhetipovima u naem kolektivnom nesvjesnom.
Tako, na primjer, postoji arhetip (slika, imid) majke koji je svojs-
tven svim pripadnicima ljudske vrste i itavoj istoriji ljudskog roda i
materinstva. Meutim, lina percepcija, pamenje, iskustvo i nesvjesni
procesi nekog pojedinca o sopstvenoj majci - mogu da se znaajno
razlikuju od arhetipa majke u kolektivnom nesvjesnom. Upravo te
razlike izmeu individualnog iskustva o predstavi majke i arhetipa
majke u kolektivnom nesvjesnom - mogu biti uzrok mnogih unutranjih
konflikata pojedinca.
Prema Jungovoj teoriji, postoje dvije bazine dimenzije linosti: in-
troverzija i ekstroverzija. Introvertne osobe su vie idealistine i sklone
svijetu ideja (mati i imaginaciji) i samoanalizi, dok su ekstrovertne
osobe okrenute ka spoljnjem svijetu i veoma su zainteresovane za
socijalne aktivnosti i druenje. Novija istraivanja sugeriu da se in-
troverti i ekstroverti razlikuju i po svojim paternima modane strukture
i modanih talasa.
Strukturu linosti, prema Jungu, ine njene brojne komponente:
svijest i nesvjesno, javna i privatna linost itd. Osnovna dimenzija ori-
jentacije linosti su introverzija i ekstroverzija, a pomone funkcije su
miljenje, osjeanja, ulno opaanje i intuicija. Sve ove funkcije pri-
sutne su u svakoj osobi, samo u razliitom stepenu. Kod neke osobe
dominira miljenje, kod druge osjeanje, kod tree intuicija itd.
Prema Jungu, prevagom jedne ili druge gore navedene orijentacije
(introverzija i ekstroverzija), nastaju osnovni tipovi linosti, kao to su
introvert i ekstrovert, a kombinacijom ovih orijentacija ili tipova
linosti sa pojedinim funkcijama dobija se vei broj podtipova. Prema
Jungovoj teoriji linosti, razvoj pojedinca tee od najprostijih struktura
ka najviim nivoima kao to je nadsvijest, tj. tenja ka jedinstvu i izmi-
renju svih suprotnih tendencija. Vrhovni cilj razvoja linosti je integri-
sanje svega postojeeg u njoj, stvarajui tako jedinstvo, ravnoteu i sta-
bilnost linosti. Taj proces integracije tee kroz sloene pocese koji mu
prethode - kao to je diferencijacija raznih sistema linosti iz jedne
opte, globalne i nediferencirane cjeline. Tek nakon toga dolazi do raz-
voja jednog novog sistema i jedne nove harmonijske cjeline. Tu se cio
razvoj osobe kree ka viim nivoima u pravcu ka najvieg nivoa, tj. ka
samoaktualizaciji. Razvoj tee kroz potpunu diferencijaciju do zavrne
integracije svih psiholokih snaga, pri emu nadsvjesno ili Nad-JA zau-
zima mjesto ranijeg svjesnog JA.
Jung je jasno isticao da se razvoj linosti odigrava kroz sukob su-
protnih sistema i tendencija linosti. Naelo suprotnosti ovdje je naj-
vanije, jer bez njega nema napetosti, a bez tenzije nema energije, pa ni
linosti. Tu se introverzija suprotstavlja ekstroverziji, miljenje se su-
protstavlja osjeanju, ulno opaanje intuiciji. Meutim, te polazne
komponente ne samo to se suprotstavljaju jedna drugoj, ve se i
uzajamno privlae. To djeluje kao princip jedinstva suprotnosti i krajnji
rezultat i smisao ujedinjavanja tih suprotnosti je jedna uravnoteena
linost. To bogatstvo i razliitost procesa i sistema koji, u veoj ili
manjoj mjeri, dovode do integrisane linosti Jung je najbolje opisao u
svojoj tipologiji linosti (C. G. Jung: Psiholoki tipovi). Prema toj
tipologiji, postoje ekstremni sluajevi introvertnih i ekstrovertnih ljudi,
ali su to vrlo rijetki sluajevi. Najvei broj pojedinaca nalazi se negdje
izmeu tih krajnosti i samo naginju, vie ili manje, ka jednoj ili drugoj
strani. Tipovi nisu prosti i jednostavni, ve su najee sloen sklop
veeg broja crta ili faktora.
Jungovu teoriju linosti i shvatanje o psiholokim tipovima svesrdno
je prihvatio Hans Ajzek (H. Eysenck). On smatra da je i sam eksperi-
mentalno dokazao postojanje introvertne i ekstrovertne dimenzije
linosti. Ajzenk ak smatra da je naao vezu izmeu nekih neuroza i
introvertnosti kao osobine normalne linosti, i nekih drugih neuroza i
ekstrovertnosti kod normalnih ljudi. On smatra da u osnovi ovih neu-
roza, kako ekstremno introvertnih tako i ekstremno ekstrovertnih - lei
Pavlovljev princip dominantnosti razdraenja, odnosno koenja, kao fi-
ziolokog procesa. U osnovi te obje vrste neuroza, prema Ajzenku, lee
principi uslovljavanja - gdje se uoavaju razlike u stepenu uslovljivosti
(vaspitljivosti), odnosno neuslovljivosti. Ajzenk tvrdi da su ekstroverti i
introverti razliito podloni uslovljavanju, jer se kod njih radi o razlii-
tim strukturama nervnog sistema. Ekstrovertne osobe su tee uslovljive
te se kod njih i tee razvija savjest. U ekstremnim sluajevima iz ove
grupe se vie i regrutuju prestupnici i delikventi. Ajzenk je naao da je
vea uslovljivost kod introverta, te zato imaju jako razvijeno Nad-JA,
tj. savjest i ideale.
 Ve smo istakli da je i sam Jung smatrao da rijetko u stvarnosti
postoje isto ekstrovertni i isto introvertni tipovi, ve da je najvei broj
ljudi negdje izmeu ta dva ekstrema i samo manje ili vie naginju
jednoj ili drugoj strani. Jung smatra da se ta dva tipa najlake mogu
razlikovati u pogledu kretanja interesa: kod ekstroverta prema objektu,
a kod introverta od objekta prema subjektu i njegovim unutranjim
stanjima i psiholokim doivljajima.
Ekstrovertne osobe usmjeravaju svoja interesovanja prema spolj-
njem svijetu i na odnose sa drugim ljudima. Introvertna osoba je ona
koja nalazi interesovanje za ivot i vrijednosti ivota u svojim vlastitim
mislima, osjeanjima i idealima. Ekstrovertna linost odlikuje se time
to ivi u sadanjosti, cijeni svoje uspjehe u drutvu, interesuje se za
opipljivi i praktini svijet. Ona bre i lake donosi odluke i aktivnija je.
Nasuprot tome, introvertna osoba voli da sanja i planira, mata i anali-
zira svoja osjeanja, a posebno voli svijet mate i intimni svijet. Intro-
vertna osoba vodi rauna ta drugi misle o njoj, podozriva je prema
tuim namjerama i esto se osjea inferiorno. Lako se zbunjuje i veoma
esto se osjea povrijeenom, jer to i nije teko kod takvih tipova
linosti. Za razliku od introvertne linosti, koja nema puno prijatelja,
ekstrovertne osobe lako uspostavljaju prijateljstva sa drugima i imaju
puno prijatelja. One ne bjee ni od nepoznatog drutva i slobodno iz-
nose svoja osjeanja i misli pred drugima.
Ve smo kazali da meu najjednostavnije tipologije linosti spada
Jungova podjela na introverte i ekstroverte. Meutim, to je veoma opta
i gruba podjela. itavu stvar dodatno oteava i to to neke osobe mogu
da budu introvertne u jednom, ali ekstrovertne u drugom pogledu, tj. da
se u jednoj situaciji ponaaju kao ekstroverti, a u drugoj kao introverti i
obrnuto. Zato je Jung predloio i drugu podjelu ili tipologiju, i to prema
tome koliko neijim ponaanjem dominira miljenje, osjeanje, intui-
cija, osjetilnost i slino.
Ali, iako ovakve jednostavne i grube tipologije i nisu precizne (sam
Jung nije tako neto ni sugerisao), one su nam ipak potrebne radi lake
orijentacije i razumijevanja pojava u psihologiji linosti.
 Tipologija linosti prema dominantnim vrijednostima
Za nas je znaajno i shvatanje da se ljudi mogu svrstati u izdvojene
tipove prema vrijednostima. Tu je rije o shvatanju da svaka osoba
posjeduje neku vrstu jedinstvene filozofije ivota ili dominantnu vrijed-
nost koja najvie odreuje ili "boji" njenu cjelokupnu linost.
Jedna od takvih tipologija je i prangerova (E. pranger) tipologija
na osnovu vrijednosti. On razlikuje est tipova linosti prema est
vrijednosti koje dominiraju u ponaanju pojedinaca, tj. u njihovom
opaanju, miljenju i rjeavanju problema. Dakle, pranger je nastojao
da svrsta sve ljude u est "idealnih" vrijednosnih tipova.
Teorijski tip - Kod ovog tipa preovlauje interesovanje i traganje
za istinom. Glavni ivotni cilj pojedinaca kod kojih dominiraju
teorijske vrijednosti je da srede i sistematizuju svoja znanja na osnovu
svog posmatranja, rezonovanja i svog naina uenja i rjeavanja
problema.
Ekonomski tip - Kod njega preovlauju i dominiraju interesovanja
za ono to je praktino i korisno. Ovakve osobe nastoje da stvore mate-
rijalna dobra i zbog toga vie vjeruju u realnost i praktinost nego u teo-
riju. Vie ih zanima korisno nego lijepo.
Kod estetskog tipa - preovlauju i dominiraju interesovanja za
oblik i sklad. Ovakvi pojedinci vjeruju da je ljepota najvia istina kojoj
treba teiti i sve stvari i dogaaje procjenjuju prema kriterijumima nji-
hovih estetskih vrijednosti.
Drutveni tip - ima jako izraena interesovanja za ljude i druenja.
Razvijene su im sposobnosti empatije i razumijevanja drugih ljudi i nji-
hovih vrijednosti, orijentacija, motiva i stavova. Dobroudni su po
svojoj prirodi i vode rauna o dobroti drugih. Zato su ovakvi pojedinci
obino i veliki humanisti i altruisti.
Kod politikih tipova - dominiraju interesovanja za mo i vlast.
Imaju jaku elju da utiu na ponaanje drugih i da ih kontroliu i usmje-
ravaju. Tee da se nametnu kao lideri i u tome najee i uspijevaju.
Religijski tip - ispoljava veliko interesovanje za shvatanje i razu-
mijevanje jedinstva univerzuma. Pojedinci kod kojih dominira ovaj
oblik interesovanja vole da se bave mistinim doivljajima i nastoje da
otkriju neto boansko u svakoj pojavi.
Kao i u Jungovoj teoriji, i za ovu se moe navesti osnovna slabost -
ona pokuava velik broj ljudi "uklopiti" u relativno mali broj "istih
idealnih tipova vrijednosti". Zato se i ovdje radi o tome da pojedinac
rijetko kad koristi samo jedan od tih est tipova vrijednosti, ve ih
obino ima vie i oni su samo razliito prisutni po intenzitetu. Dakle,
veina ljudi posjeduje ova interesovanja, samo to je kod jednih domi-
nantniji teorijski, kod drugih estetski, kod treih religijski tip itd.

Olportova kritika tipologije linosti

G. Olport zastupa tezu da sve tipologije poivaju na izdvajanju nekog

segmenta iz cijele linosti. To obino prati i pretjerano naglaavanje
vanosti tog segmenta - to je najee sluaj sa svakom tipologijom. Zato
on i kae da sve tipologije postavljaju granice tamo gdje im nije mjesto pa
su zato sve kategorije, manje-vie, vjetake kategorije.
Olport se zalae za idiografski pristup u izuavanju linosti, gdje
nema mjesta za tipologije i kategorije, jer je svaka linost neto jedins-
tveno i neponovljivo i ne da se svrstati ili "uklopiti" ni u kakve katego-
rije i tipove. Kontradiktornost meu tipologijama potie otud to svaka
od njih izdvaja razliite "segmente" (neki tjelesni ili psihiki kriterij) pa
nisu u saglasju, a ele da budu sveobuhvatne, opte ili univerzalne.
Svaka od tipologija linosti nastoji da stvori "iste" tipove - to podra-
zumijeva da se svi ljudi mogu svrstati (i to bez ostatka) u dvije ili vie
razliitih kategorija. Ali tekoa je u tome to ljudi, uglavnom, nisu
isti tipovi, ve najee spadaju u "mjeovite". Zato Olport smatra da
je daleko vanije da se govori o dimenzijama crta ili osobina linosti
du nekog kontinuuma.
Ovaj kritiki osvrt vie je upuen nekim veoma jednostavnim tipo-
logijama ili klasifikacijama koje se obino sastoje od dvije ili tri glavne
kategorije za koje se smatra da su pogodne za sve ljude.
Meutim, tipologije mogu biti i veoma sloene - gdje se svaka
osoba i njen poloaj ili tip odreuje u odnosu na mnoge dimenzije
linosti. Naravno, to je ovakva tipologija sloenija, tee ju je potvrditi
i njeni "tipovi" nisu tako ubjedljivi.
Za Olporta su problematine ne samo jednostavne tipologije, ve i
one sloene. To proizlazi iz njegove teorije linosti, gdje on brani tezu
da je svaka linost jedinstvena ne samo po svojoj nasljednoj osnovi ve
i po svojoj specifinoj organizaciji sposobnosti i osobina linosti, te ih
je nemogue svrstati ili "uklopiti" niti u jednostavne niti u sloene
kategorije i tipologije.
 Ovakvo shvatanje jedinstvenosti i neponovljivosti strukture i orga-
nizacije sposobnosti i osobina linosti i jeste temelj Olportovog shva-
tanja kognitivnih stilova i stilova uenja, pa i linosti u cjelini.
Dakle, iako pojedinci mogu imati neke zajednike crte i osobine
linosti razvijene (po intenzitetu) u jednakoj mjeri - oni se, opet, meu-
sobno razlikuju - s obzirom na to da je to sve spojeno i povezano na je-
dan razliit nain, u jednu jedinstvenu strukturu (organizaciju), cjelinu
ili sklop linosti. Mnogobrojni su faktori koji mogu da utiu na sve to.
Meu veoma vane spadaju i doivljaji iz ranog djetinjstva ili tzv. rano
uenje i rano iskustvo. Istraivanja u ovoj oblasti posebnu su panju
usmjerila na porodinu klimu i porodinu vaspitnu praksu u prvim go-
dinama ivota djeteta.

Struktura i dinamika linosti

Ve smo kazali da skoro sve definicije linosti istiu cjelovitost i

organizaciju osobina, kao i jedinstvenost i dosljednost u ponaanju. Manje-
vie svi autori odreuju linost kao cjelovitu organizaciju osobina.
Najvanije osobine koje odreuju linost nazivaju se crtama linosti. Ove
crte ili osobine linosti upravo i utiu na to da se pojedinci odlikuju svojom
osobenou i dosljednou u ponaanju i po tome se oni i razlikuju
meusobno. Zato i kaemo da na osnovu ponaanja pojedinaca moemo
zakljuivati da li su oni: sebini, altruisti, energini, inicijativni, pasivni i sl.
Imajui u vidu da su takve osobine linosti opte i relativno trajne - na
osnovu poznavanja tih osobina i crta linosti moemo sa izvjesnom
vjerovatnoom predviati ponaanje pojedinaca u odreenim situacijama.
Postoje crte ili osobine linosti koje se odlikuju velikom optou i zato
obuhvataju vei broj specifinih ili slinih crta. To nam pomae da bolje
predviamo ponaanje pojedinaca. Takve crte ili osobine linosti su:
temperament, karakter i sposobnosti.
 Temperament
Temperament se odnosi na to na koji nain pojedinac neto radi,
kakva mu se osjeanja javljaju i koliko ta osjeanja traju. Temperament
se, dakle, uvijek dovodi u vezu sa emocionalnim ponaanjem pojedinca
prilikom obavljanja neke aktivnosti. Zato i kaemo da postoje: ivahne,
trome, prijatne, energine osobe. Velik broj autora smatra da su crte
temperamenta najveim dijelom odreene nasljeem. Kao dokaz za to
oni navode da se kod tek roenih beba mogu uoiti odreene crte tem-
peramenta: jedne su plaljive i razdraljive, a druge mirne i
dobroudne. Drugi autori takoe priznaju veliku ulogu nasljea u
razvoju temperamenta, ali istiu i ulogu sredine u kojoj pojedinac raste i
ivi. Postoje razliite klasifikacije i crte temperamenta. Poznata je ona
koju je uradio starogrki ljekar i filozof Hipokrat. On je istakao etiri
vrste temperamenta: koleriki, sangviniki, flegmatini i melanholini.
Ovu podjelu je kasnije prihvatio i Galen i dalje je razradio.
Koleriki temperament odlikuje se sljedeim karakteristikama:
naglim i jakim reakcijama i nestabilnim i promjenljivim emocijama.
Kod ovih tipova karaktera emocije su snane, ali veoma promjenljive, a
poto su snane, prouzrokuju burna i eksplozivna reagovanja.
Sangviniki temperament karakterie: brzo reagovanje, ali os-
jeanja nisu tako jaka i ne traju dugo, sklonost ka vedrom raspoloenju,
optimizam, drutvenost. Karakterie ga i pristupanost, priljivost, i-
vahnost i bezbrinost.
Flegmatiki temperament karakterie pojedince koji reaguju
sporo, imaju slab intenzitet osjeanja, kao i mirnou i staloenost u po-
naanju.
Melanholiki temperament karakterie sporo reagovanje sa inten-
zivnim i dugim neprijatnim i tunim osjeanjem (tuga, zabrinutost, ne-
drutvenost, utljivost, pesimizam, hirovitost, tjeskobnost itd.).
Ajzenk (Eysenck) je gore navedenu Hipokratovu klasifikaciju tem-
peramenta kombinovao sa rezultatima moderne faktorske analize.
Tu se kao najvanija crta temperamenta istie emocionalna stabil-
nost. Ovakve osobe imaju adekvatne emocije i uspijevaju zadrati rav-
noteu i kontrolu nad svojim emocijama i ponaanjem. Za razliku od
toga, emocionalno nestabilni pojedinci nemaju adekvatno emocionalno
reagovanje, ve su njihove emocije burne i sklone naglim promjenama,
te ih je zato teko kontrolisati.
 Vana crta temperamenta je i opti ton raspoloenja. Lako je primi-
jetiti da kod nekih osoba preovlauju optimistika raspoloenja, a kod
drugih pesimizam i depresivno raspoloenje.

Karakter i crte karaktera

Karakter i karakterne crte su veoma iroki pojmovi. Oni se posebno

odnose na moralne karakteristike linosti i njeno ponaanje. Karakter se
ispoljava u odnosu pojedinca prema sebi, prema drugima i odnosu
prema zajednici. Karakternim crtama opisuje se voljno ponaanje poje-
dinca (upornost, samopouzdanje, dosljednost, odlunost, inicijativnost,
samokritinost) i njegovi socijalni stavovi, vrijednosti, skromnost, mo-
tivi itd. Zato se i kae da dobar karakter ima ovjek koji u svom po-
naanju ispoljava: dosljednost, odlunost, humanost, iskrenost, nese-
binost, tolerantnost, odgovornost, savjesnost, promiljanje, kritinost
prema sebi, altruizam prema drugima itd. Kae se da vrst karakter
imaju oni koji, pored moralnih principa, pokazuju energinost i
upornost u svom ponaanju, a slab karakter se odnosi na one koji imaju
moralne principe, ali ne i dovoljno snage i odlunosti da ih primjenjuju.
Smatra se da se osobine karaktera uglavnom stiu ili ue, za razliku od
temeramenta - gdje nasljee ima veu ulogu. Za formiranje karakternih
crta bitno je lino iskustvo, kao i razliiti socijalni faktori: porodica,
vrnjaci, kola itd.

ULOGA I INTERAKCIJA NASLJEA I SREDINE U RAZVOJU SPOSOBNOSTI

Pitanje vaspitljivosti sposobnosti je jedno od najvanijih u psiholo-

giji, jer se na taj nain posredno trai odgovor i na drugo: ta ima
odluujuu ulogu u razvoju sposobnosti - nasljee ili sredina?
Meutim, danas se te jednostrane hipoteze o odluujuoj ulozi nasljea
ili sredine u razvoju inteligencije sve vie naputaju, jer se dolo do
saznanja da taj odnos sredinskih i nasljednih inilaca nije jednostran.
Jer, da bi se mogla razviti odreena sposobnost, za to moraju postojati
unutranji uslovi kao opta osnova (nasljedne dispozicije) na kojoj se
razvijaju odreene grupne i specifine sposobnosti pod uticajem
aktivnosti linosti i drugih spoljnih uslova. ini se, ipak, da bismo
mogli za poetak prihvatiti Hebovu (D. Hebb) hipotezu o odnosu i ulozi
nasljea i sredine u razvoju inteligencije kad kae da u povoljnim
sredinskim uslovima gornju granicu razvoja inteligencije odreuje
nasljee, a u nepovoljnim to ini sredina.
Pristalice teorije nativizma smatraju da se ak izmeu 70% i 80%
individualnih razlika u pogledu inteligencije moe objanjavati fakto-
rima nasljea.
U jednom istraivanju (Erlenmeuer, Kimling i Jarvik, 1963) prezen-
tovani su rezultati iz 56 studija ispitanika (razliitog stepena srodstva) u
rjeavanju testova inteligencije. Tu su prikazani koeficijenti korelacije
uspjeha na testovima inteligencije osoba razliitog srodstva. Na bazi tih
nalaza (vidjeti tabelu) mogue je izvesti sljedee zakljuke:
1. Svi podaci govore u prilog veoj i odluujuoj ulozi nasljea, jer
postoji sistematski porast koeficijenta korelacije izmeu uspjeha
parova ispitanika razliitog stepena krvnog srodstva u rjeavanju
testova inteligencije. Iz priloene tabele se vidi da se rezultati kreu
od potpunog odsustva korelacije izmeu nesrodnika do korelacije od
ak 0,90 izmeu jednojajanih blizanaca (identinih ili
monozigotnih blizanaca).

N Opaene Teorijske
Korelacija izmeu
studija (medijane) vrijednosti
Nesrodnici - djeca odgajana odvojeno 4 -0,01 0,00
Roditelji-usvojitelji - i djeca - usvojenici 3 +0,20 0,00
Djeca odgajana zajedno 5 +0,24 0,00
Roaci - roak drugog reda 1 +0,16 +0,14
Roak prvog reda 3 +0,26 +0,18
Ujak (tetka) i neak (sinovac) 1 +0,34 +0,31
Braa i sestre odgajani odvojeno 3 +0,47 +0,52
Braa i sestre odgajani zajedno 36 +0,55 +0,52
Dvojajani blizanci istog pola 11 +0,56 +0,54
Dvojajani blizanci razliitog pola 9 +0,49 +0,50
Jednojajani blizanci odgajani odvojeno 4 +0,75 +1,00
Jednojajani blizanci odgajani zajedno 14 +0,87 +1,00
Direktna linija dede(babe) i unuci 3 +0,27 +0,31
Roditelj (kao odrastao) i dijete 13 +0,50 +0,49
Roditelj (kao dijete) i dijete 1 +0,56 +0,49

2. Postoji odreena saglasnost izmeu teorijski izraunatih i empirijski

naenih vrijednosti korelacije kod svih stepena srodnikih veza.
Oigledno je da je rasprenje koeficijenta oko medijane veliko. Na
 primjer, korelacija izmeu djece i roditelja varira po raznim procje-
nama od 0,20 do 0,80. Potrebno je voditi rauna i o tome da su po-
daci uzeti iz razliitih istraivanja koja nemaju istu metodoloku
vrijednost i u kojima su koriteni razliiti testovi za ispitivanje inte-
ligencije, u osam razliitih zemalja i u vremenskom rasponu od
preko dvije generacije.
3. Posebno treba voditi rauna o tome kako pojedini autori shvataju
znaenje sredinskih faktora. Prema miljenju Ivia i saradnika
(1976) osnovna slabost psiholokih istraivanja je u tome to ne
uzimaju dovoljno u obzir sredinske makrofaktore, tj. razlike u
izloenostima djeteta ukupnim drutveno - kulturnim uslovima koji
se u jednom istorijskom trenutku kod pojedinih ljudskih grupa izu-
zetno mnogo razlikuju. Tokom vremena takvi sredinski faktori dje-
luju komulativno i interaktivno, to jo vie poveava razlike.
Rezultati veine psiholokih istraivanja idu u prilog tezi da su
nasljedni faktori znaajniji u odreivanju individualnih razlika meu
pojedincima nego li faktori sredine. Ovo pokazuju i rezultati istrai
vanja Jensena i Berta (Jensen, 1972. i Burt, 1966).
Ovi podaci govore da postoje stalne individualne razlike koje se
mogu objanjavati samo na osnovu slinosti genotipova.
Neka ispitivanja (Newman i Freemman) pokazuju da su identini
blizanci koji su od ranog djetinjstva ivjeli u razliitim sredinama ostali
sasvim slini po svom tjelesnom izgledu, a ni razlike u temperamentu i
inteligenciji nisu bile velike.
Te razlike su bile znaajne kad su bile u pitanju karakterne osobine
blizanaca. Na primjer, jedan od blizanaca je pokazivao osobine otvore-
nosti, sigurnosti u sebe i srdanost u odnosima sa drugim ljudima. Za
drugog blizanca karakteristika je bila povuenost, zatvorenost i nesi-
gurnost. Koliki je udio nasljea i sredine u razvoju inteligencije mogue
je ispitati i na taj nain to bi se obezbijedila relativno stalna sredina, a
da nasljedna osnova bude razliita. To su eksperimenti sa adoptiranom,
tj. usvojenom djecom. Tu se vri uporeivanje roenog (vlastitog) dje-
teta i usvojenog djeteta. Tu djeca ive u istim sredinskim uslovima, tj.
ista im je sredina, a potomci su razliitih roditelja te imaju i razliitu
nasljednu osnovu.
 Jedno od najpoznatijih istraivanja ove vrste izvela je Lihi. Ona je
prouavala oko 400 usvojene djece koja su sva bila odvojena od svojih
pravih roditelja prije nego to su navrili est mjeseci i data na usvo-
jenje pojedinim porodicama. U tom istraivanju je naeno da je korela-
cija izmeu nasljea i inteligencije vea nego to je korelacija izmeu
inteligencije i sredine. To se vidi iz injenice da je korelacija izmeu
inteligencije roditelja i njihove roene djece bila 0,60, a korelacija
izmeu inteligencije usvojitelja i adoptirane djece bila je samo 0,21.
Druge osobine linosti pokazale su vie zavisnosti od sredine nego od
nasljea. Bitno je i to da rezultati istraivanja ukazuju i da razvoj
inteligencije djece zavisi i od razliitih inilaca sredine. Na osnovu
veine dosadanjih ispitivanja pokazuje se da nije mogue povui jasnu
granicu o tome ta je i koliki udio nasljea, a ta i koliki udio sredine.
ak i kad je u pitanju jedna linost, teko je rei za neke njene osobine
koliko su one proizvod nasljea, a koliko sredinskih faktora i aktivnosti
(uenja). Za intelektualnu darovitost se moe rei da je ona proizvod ne
samo nasljeene osnove, ve i sredinskih uslova i aktivnosti linosti, i
to u jednom integralnom i interakcijskom odnosu.
Neka istraivanja u biologiji, posebno u okviru genetskog ininjeringa
,pokuavaju jo bolje utvrditi puteve i zakonitosti biolokog nasljeivanja.
Meutim, sigurno je da se te zakonitosti odvijaju na viim i sloenijim
nivoima kad je u pitanju ljudska jedinka i tee ih je otkriti i predvidjeti
nego to je to sluaj kod biljaka i ivotinja. Osim toga, roditelji su najveim
dijelom samo prenosioci nasljednih osobina, a ne direktni davaoci. U toku
samo svojih dvadeset prethodnih pokoljenja ljudska jedinka ima preko dva
miliona predaka. Svi ti mnogobrojni preci na neki nain uestvuju u zaeu
ljudskog bia sa svojim mnogobrojnim genima i njihovim kombinacijama,
tj. daju njegovu nasljednu osnovu. Ako pak kod roditelja pratimo samo
deset pari nekih relevantnih osobina, moe se dobiti preko ezdeset hiljada
razliitih tipova potomaka i preko milion meusobno razliitih kombinacija
tih osobina. A poto prema zakonima genetike ni svi nasljedni inioci ne
dolaze direktno do izraaja, ve jedni preovlauju (postaju "dominantni"),
a drugi bivaju potisnuti (postaju "recesivni"), to su kombinacije gena
stvorene pri zaeu, kao i njihov kasniji razvoj u svakom organizmu po-
sebno skoro nepredvidivi. Kad se svemu tome dodaju i mnogobrojni uticaji
uslova sredina, kao i aktivnosti same linosti - onda su mogunosti kontrole
svih tih faktora jo sloenije i tee.

Sposobnosti kao crte linosti

Sposobnosti kao crte linosti utiu na snalaenje pojedinca u ra-

zliitim situacijama. Razlike u sposobnostima meu pojedincima
znaajno utiu i na pojavu razlika u uspjenosti i obavljanju razliitih
poslova. O intelektualnim sposobnostima ve smo dovoljno govorili, te
emo sada neto vie govoriti o psihomotornim i senzornim sposobnos-
tima.
U psihomotorne sposobnosti spadaju: spretnost ruku i spretnost
prstiju, kao i njihova koordinacija, zatim sposobnost brzog motornog
reagovanja i sl. Nekada se mislilo da postoji opta motorna sposobnost
ili opta spretnost i spremnost za tjelesni rad. Meutim, savremena is-
traivanja pokazala su da postoji samo niz motornih sposobnosti i da je
opravdanije govoriti o spretnosti ruku, spretnosti prstiju i drugih speci-
finih motornih sposobnosti. Dolo se i do saznanja da je veoma teko
izraditi takav test koji bi mjerio neku optu tjelesnu sposobnost, ali je
mogue i to uraditi.
Postoje i senzorne sposobnosti - koje se odnose na razlikovanje in-
tenziteta i kvaliteta razliitih vrsta ulnih drai. Postoji toliko senzornih
sposobnosti koliko ima i ula: sposobnost vida, sluha, mirisa, pokreta,
dodira, okusa itd. I ove sposobnosti, kao i psihomotorne, veoma su
vane za obavljanje odreenih poslova. Poznato je da odreena zani-
manja zahtijevaju visok nivo razvijenosti psihomotornih i senzornih
sposobnosti, kao to je to sluaj u saobraaju, te se zato prilikom izbora
ljudi za obavljanje tih poslova i ispituju te sposobnosti.

Razvoj i socijalizacija linosti

Razvoj svakog pojedinca odvija se pod snanim uticajem mnogo-

brojnih biolokih i socijalnih faktora. Glavne grupe biolokih faktora
su: nervni sistem, endokrini sistem (lijezde sa unutranjim luenjem) i
tjelesna konstitucija. Isto tako, ljudska jedinka se ne raa kao gotova
linost, ve ona to najveim dijelom postaje uenjem. Razvitak linosti
je kontinuiran i stalan proces i traje od djetinjstva do kraja ivota. Taj
razvoj zavisi od mnogobrojnih faktora, a prije svega - od uenja i
djelovanja socijalnih inilaca.
Sazrijevanje i uenje su vani faktori razvoja linosti i oni su u veli-
koj meuzavisnosti. Npr. poznato je da dijete poinje da izgovara prve
rijei krajem prve godine ivota ako ivi u normalnim socijalnim uslo-
vima, tj. uz pomo porodice i njenih lanova (roditelja, brata, sestre) i
vrnjaka. Ako su ti uslovi zadovoljeni, dijete e razviti potpun govor i
govorne sposobnosti. Ima, recimo, sluajeva gdje su neka djeca odrasla
uz gluhonijeme osobe i ta su djeca znatno kasnije progovorila. Znai,
ljudska jedinka ne raa se sa gotovom sposobnosti govora, ve samo sa
dispozicijom ili nasljednom osnovom da se govor razvije.
Dakle, pored nasljea i sazrijevanja, potrebno je uenje i aktivnost
jedinke. Najvei broj sposobnosti i osobina linosti upravo su rezultat i
biolokog sazrijevanja i uenja, kao i njihovog meuzavisnog dejstva ili
interakcije. Npr. dijete od pet mjeseci ne moe nauiti da hoda, ma ko-
liko ga vjebali, ali e tu vjetinu brzo svladati uz malo vjebanja i
uenja kad bude imalo godinu dana.

Faktori socijalizacije

Socijalizacija podrazumijeva kontinuirano mijenjanje ponaanja pod

uticajem socijalnih faktora kao to su: porodica, kola, vrnjaci i ira
drutvena sredina. Ljudska jedinka i postaje linost zahvaljujui upravo
socijalnim faktorima i uenju. Od svog roenja pa do kraja svoga ivota
jedinka je u neprekidnom kontaktu sa drugima i bez njih ne bi postala
odrasla zrela osoba. Linost je, dakle, rezultat uzajamnog uticaja i inte-
rakcije biolokih i socijalnih faktora. Proces socijalizacije jeste, u
prvom redu, proces uenja u irem smislu. Taj proces podrazumijeva
kompletno iskustvo pojedinca steeno u neprekidnom kontaktu sa dru-
gima - u porodici, koli, grupi vrnjaka, grupi prijatelja, kolega na poslu
itd. Proces socijalizacije se, takoe, odvija i u znaajnoj mjeri pod uti-
cajem onog to pojedinac slua i ita (tekstovi, radio, literatura, filmovi,
televizija itd.). Razliite vrste socijalnog uenja - kao to je uenje po
modelu, uenje identifikacijom, uenje imitacijom i posmatranjem -
djeluju od roenja pa do samog kraja ivota. Na taj nain i u tim uslo-
vima pojedinac stie socijalno ponaanje koje e mu pomoi da se raz-
vije kao linost. Naravno, procesom socijalizacije ne stiu se samo po-
zitivne osobine (drutvenost, drugarstvo, odgovornost, moralnost itd.),
ve i neprihatljivi oblici ponaanja, kao to su agresivnost, ljenost,
neodgovornost itd.

Porodica

Porodica kao faktor socijalizacije i faktor razvoja linosti u cjelini je

od najvee vanosti. Ovdje se, prije svega, misli na porodinu atmos-
feru i porodinu vaspitnu praksu, kao i odnos meu lanovima
porodice, poloaj djeteta u porodici i sl. Porodica i porodini odnosi, tj.
odnosi roditelja i drugih lanova porodice prema djetetu u prvim
godinama njegovog ivota su od velike vanosti za formiranje osjeanja
sigurnosti. Osjeanje sigurnosti dijete stie kroz pristup lanova
porodice koji se o njemu brinu i imaju stalni kontakt sa njim. Dijete ije
bioloke potrebe (potreba za hranom, vodom, istoom) nisu
zadovoljene, i koje osjea hladnou i neprihvaenost, netolerantnost i
odbaenost od drugih lanova porodice nee formirati osjeaj sigurnosti
niti pravilan odnos prema drugima. Za razliku od njega, dijete ije su
bioloke potrebe, kao i potrebe za ljubavlju i povjerenjem, zadovoljene
- ima mnogo vee anse da se razvije u zdravu linost. Djeca koja rastu
u atmosferi prihvatanja, razumijevanja i tolerantnosti, kao i
ohrabrivanja da ispoljavaju svoje potencijale i bez straha da e biti
ukoreni ili kanjeni i za najmanju greku, mogu da formiraju osjeaj
sigurnosti. Prevelika strogost i nedosljednost u vaspitnim postupcima
roditelja i drugih lanova porodice mogu da prouzrokuju potekoe u
razvoju i ponaanju djeteta. Isto tako, i pretjerana briga i prezatienost
djeteta od strane roditelja mogu biti uzrok poremeaja u razvoju
ponaanja.
to se tie vaspitnih postupaka, izgleda da sutina pitanja lei u
tome da nije toliko znaajna vrsta postupaka, ve, posebno znaenje
koje oni imaju za dijete u prvim godinama ivota. Isti postupci mogu
imati potpuno razliite efekte na razliitu djecu. Zbog svega ovoga
postoji veliko interesovanje za ispitivanje kakve posljedice imaju ra-
zliite vrste emocionalnih doivljaja koji prate odreene vaspitne pos-
tupke u ranom djetinjstvu. U tim istraivanjima je naeno:
- Ako dijete ima osjeaj da je odbaeno - onda se kod njega stvara i
osjeanje nesigurnosti i samopotcjenjivanja, a stvara se i negativis-
tiki odnos prema stvarnosti i izgrauje osjeaj apatije i ravnodu-
nosti prema svemu. Odbaena djeca nisu sposobna za trajnije zdrave
emocionalne veze, niti da daju ili primaju ljubav u odraslom dobu -
jer to nisu nauili niti imali u periodu ranog djetinjstva - koji je kri-
tiki period za stvaranje takvih odnosa.
- Pretjerano otra disciplina moe da formira kod djeteta potrebu za
pokoravanjem. Zbog toga kod takve djece esto i dolazi do buntov-
nikog odnosa prema roditeljima i drugih vidova stege i autoriteta.
Kad odrastu, kod njih se ispoljava rigidnost u miljenju i ponaanju i
najee formiraju kognitivni stil zavisnosti percepcije od polja.
- Nesigurnost se kod djece ispoljava kad dijete osjeti da je zanema-
reno i nedovoljno zatieno i nema podrku i toplinu onih koji se
njime bave i o njemu brinu.
- Materinska prezatienost, takoe, moe dovesti do negativnih
posljedica. Ako su majka ili oba roditelja popustljiva ili nekonzis-
 tentna, moe se kod djeteta razviti egocentrizam, sebinost i nea-
dekvatnost, osujeenje i nizak nivo tolerancije na frustracije. Ako je
pak majina prezatienost i briga jako nametljiva, velika je vjero-
vatnoa da e djeiji razvoj biti usmjeren ka samopotcjenjivanju,
pokornosti, pasivnosti i zavisnosti.
- Pretjerano strogi moralni standardi u ranom djetinjstvu koji su
nametnuti od strane roditelja - mogu da stvore preduslove, za razvoj
rigidne linosti u odraslom dobu i sklonost da se doivljavaju os-
jeanja krivice i unutranji sukobi i konflikti itd.

Uticaj kole i vrnjaka

Veoma vani faktori socijalizacije linosti su kola i vrnjaci. kola

i kolski sadraj utiu na sve dimenzije razvoja linosti uenika: inte-
lektualnu, emocionalnu i socijalnu dimenziju. Dolaskom u kolu dijete
se susree sa novom sredinom, susree nove prijatelje, ui nove uloge.
U koli se ne stiu samo nova znanja, ve se razvijaju i druge sposob-
nosti i osobine linosti. Na osnovu svog odnosa prema vrnjacima i od-
nosa njegovih vrnjaka i nastavnika prema djetetu, ono formira i pojam
o sebi ili sliku o sebi koja se mijenja tokom kolovanja i sticanja novih
iskustava. Cilj svake kole jeste da kod svojih uenika razvije one spo-
sobnosti i one vrijednosti koje je kao cilj postavila ira drutvena zajed-
nica. Sva istraivanja pokazuju da osobine linosti nastavnika jesu od
izuzetne vrijednosti za socijalizaciju djeteta i mladih. Nastavnik je mo-
del na koji se djeca i mladi ugledaju i ue njegove manifestacije po-
naanja i odnos prema radu i drugima. kola je sredina gdje se
doivljavaju i uspjesi i neuspjesi. Nastavnik moe da bude model
mladima kako da se marljivo radi i ui, ali i kako se grijei, i to iz
najboljih namjera da se neto uradi dobro. Djeca u koli ne ue da budu
samo najbolji, ve takoe ue i to kako da se ponaaju kad doive
neuspjeh. kola je ne samo priprema za ivot, ve i sam ivot, a to
znai da su i uspjesi i neuspjesi sastavni dio tog ivota. Vano je uiti
djecu i mlade da se samo vlastitim trudom moe doi do pravih
uspjeha. I uspjesi i neuspjesi sastavni su dio ivota i pokretai razvoja.
Vano je samo pomoi djeci i mladima da uvide gdje su grijeili ako
doive neuspjeh i da ue iz svojih greaka i svojih neuspjeha. Djeca i
mladi u koli ue se i strpljenju i istrajnosti, tj. da ne odustaju od
pokuaja da ostvare svoje ciljeve ako u poetku doive neuspjeh. Na taj
nain se u koli ue da uspjeh ne dolazi ni lako ni brzo, ve stalnim
radom i ulaganjem vlastitih napora. Druenje sa vrnjacima predstavlja
veoma vano sredstvo socijalizacije linosti, posebno kad je u pitanju
usvajanje novih socijalnih vrijednosti i stavova, poeljnih ili
nepoeljnih vidova ponaanja itd. Vrnjaci utiu i na to kako se mladi
odijevaju, zabavljaju i provode slobodno vrijeme, kao i na nain govora
i izraavanja.

Poloaj i uloge

Poloaj i uloge pojedinca u drutvu takoe su oigledan dokaz kako

odreena kultura djeluje na formiranje linosti. Poloaj ili status govore
nam o tome kakvo mjesto zauzima neki pojedinac u drutvu ili grupama
kojima pripada. Uloge se odnose na ponaanje koje je vezano za
odreeni poloaj u odreenoj kulturi. I zaista, u svakom drutvu, bilo da
je rije o starim ili savremenim kulturama, postoje odreeni statusi ili
poloaji, s obzirom na pol, uzrast, znanje, poslove koji se obavljaju itd.
Za svaki od tih poloaja vezuje se i oekuje odreeno ponaanje ili
uloga. Svaka grupa kojoj pojedinac pripada (porodica, grupa vrnjaka,
radne grupe, politike grupe, religijske grupe itd.) zahtijeva od svojih
lanova odreeno ponaanje u odnosu na poloaj koji zauzima u toj
grupi. Npr. razliit poloaj nastavnika i uenika zahtijeva od njih i sas-
vim odreeno ponaanje u skladu sa njihovim poloajem. Pojedinac to-
kom svog ivota moe da bude lan vie grupa i u svakoj od tih grupa
ima odreen poloaj i odreenu ulogu. On moe da bude otac porodice,
radnik u preduzeu, lan neke politike partije, da pripada odreenoj
religijskoj grupi itd. U svakoj od tih grupa on se ponaa u skladu sa
svojim poloajem. Bavei se dui period odreenim zanimanjem ili
zauzimajui odreeni poloaj, ljudi stiu - uz odreeno ponaanje
vezano za taj poloaj - i neke osobine linosti. Upravo to i omoguuje
bolje izuavanje i predvianje njenog ponaanja vezanog za odreenu
ulogu. Poloaji i uloge koje pojedinac zauzima i vri u razliitim
grupama mogu da utiu na formiranje kako poeljnih tako i nepoeljnih
vidova ponaanja. Literatura (romani, prie) je puna opisa takvih
poeljnih i nepoeljnih ponaanja odreenih likova.
 Zrela linost
Linost se razvija tokom cijelog ivota. Faktori nasljea, socijalna
sredina i aktivnosti pojedinca djeluju u meuzavisnosti. Od pripadnika
odreenih kultura ili grupa zavisi koje osobine linosti e se bolje oci-
jeniti ili vrednovati kao osobine zrele linosti. Danas se vei broj psi-
hologa slae u tome da zrelu linost ine: intelektualna, emocionalna i
socijalna zrelost. Psiholog Maslov je na osnovu analize biografija poz-
natih ljudi zakljuio da zrelu linost karakteriu sljedee osobine: rea-
listinost u ocjenjivanju stvarnosti, prihvatanje sebe i drugih onakvih
kakvi jesu, spontanost u akcijama, socijalna osjeanja i simpatije prema
ljudima, demokratizam i odsustvo etnikih i rasnih predrasuda, jasni
moralni principi, smisao za humor (ali bez ismijavanja drugih) i stva-
ralatvo. Takoe, neki autori istiu da je zrela linost tolerantnija prema
drugima i upornija u ostvarivanju svojih ciljeva. Ipak, bilo bi nepra-
vedno poricati nekom pojedincu zrelost ako ne posjeduje neku od gore
navedenih osobina. Zato neki psiholozi istiu i neke opte karakteristike
pojedinca kao kriterije zrele linosti, a to su: odnos prema sebi, odnos
prema drugim osobama i odnos prema dogaajima. Tu se istie da zrela
linost pri ostvarivanju svojih ciljeva vodi rauna ne samo o svojoj do-
brobiti, ve i o dobrobiti drugih. Odnos prema sebi karakterie realno
ocjenjivanje sebe (realna slika o sebi) i prihvatanje sebe onakvim kakav
jeste, ali i tenja za vlastitim razvojem i samokontrolom. U odnosu
prema drugima zrela linost pokazuje potovanje i osjetljivost za po-
trebe drugih. Naravno, razliite kulture imae i razliite kriterije o tome
ta se ocjenjuje kao poeljna osobina zrele linosti. Isto tako, nije bitno
samo koje osobine pojedinac posjeduje, ve i kako su te osobine
integrisane i povezane u jednu jedinstvenu cjelinu.