GALICIA XANEIRQ-DE 1986 ESPEC IAL FRANCISCA HERRERA GARRIDO

ESPECIAL FRANCISCA HERRERA GARRIDO


Coordinacin, Mara Xos Queizn.
Maquetacin, Margarita Ledo An-
din.
Ilustracin, Berta A. Cccamo (por-
tada, 1 e 51) e Aurichu Pe-
reira (15, 18, 19, 21, 29 e 47)
Colaboradoras, Camino Noia, M.
Ros Panisse, M. Xos
Queizn, Isabel Mouriz, Ana
Roman, M. Jos Canitrot,
M. del Carmen Perez Pais,
Carmen Blanco, Susa Juana-
tey, Amanda, Emma Luaces,
Cristal, Charo Pita, Rita Ms
Ibaf\ez, Maris Bugallo, Ana
Antonio, Carys Evans, Hele-
na Villar Janeiro, Marita Ote-
ro.
lmprimiu, Artes Grficas Galicia,
S.A., Vigo.
2
ACLARACION
A nosa pretensin insertar en
cada n da FESTA DA PALABRA
SILENCIADA un monogrfico
dedicado a unha creadora,
intentando analizar a sa obra
desde as nosas perspectivas de
mulleres galegas. O noso traballo
ir tocado a espallar moitas desas
palabras silenciadas ou pouco e
parcialmente divulgadas. Tal o
caso de Francisca Herrera Garrido,
a quen lle dedicamos este n A
sa obra, ags Nveda en edicin
preparada por Mara Camio Noia e
editada no ano 1981, non est
asequbel ao pbl ico.
Infelizmente non podemos
solidarizarnos coa ideoloxa que se
desprende da obra de Francisca
Herrera Garrido nen coa visin da
mu ller que nos oferece. A sa obra
reaccionaria . Pero de todos
modos non debemos esquecer que
as mulleres son o cen tro na sa
literatura e que sinte un sinceiro
amor e grande simpata por elas.
Como comprobaredes na
lectura dos traballos , a obra da
"Paquia", como era coecida
familiarmente , non est exenta de
inters, tanto que mereceu no seu
tempo ser elexida para ocupar
unha cadeira na R. Aca demia
Galega. Non chegou , por motivos
que descoecemos, a ocupar o seu
posto, co cal perdemos a nica
oportunidade de estarmos as
mulleres representadas entre OS
SAB IOS do noso pas
Como desagravio a esta
frustrada acadmica e sobre todo pola
dignidade da sa obra, solicitamos
aos acadmicos que o DIA DA S
LETRAS GALEGAS DE 1986 se lle
d9dique a Francisca Herrera
Garrido e que se publique
debidamente a totalidade da sa obra .
FRANCISCA HERRERA GARRIDO
O exercicio da escritu ra require
unha serie de condicins entre as
que, por veces, o coecimento
fondo da lingua empregada resulta
se-lo menos importante. Digo isto
como anticipo s datos biogrficos
que vou aportar sobre Francisca
Herrera porque resulta un feito
curioso, anque explicab le
sociolxicamente, que a maior
parte da produccin literaria en
lingua galega fose escrita por
casteln-falantes, o casteln era
para estes escritores a lingua
veicular en tdolos actos de
comunicacin, o galego servalles
de ingua literaria.
Os galegos-falantes de
comenzos de sculo non tian as
condicins requeridas para poder
exercer de escritores. Van se-los
membros da burguesa acomodada,
casteln-falantes, os que escriban
en galego; s eles tian acceso
cultura acadmica e posuan un
cuarto independente no que poder
reflexionar sobre un papel.
Francisca Herrera Garrido
pertence a esta clase socia l. Nace
na Corua en 1869 filia dun rentista
(que ademais negociaba coas
rendas das terras) e neta dun
famoso banqueiro corus. Era a
menor de cinco irmns e pasou
unha infancia chea de atencins e
de coidados . O seu av, que era o
patriarca fami liar, reuna na sa
casa solariega a irmns, primos e
tos pasando langas temporadas de
veraneo. Franc,isca Herrera
recordaba estas estadas na casa de
"Pap Andrs", como lle
chamaban 6 av, como pocas de
intensa felicidade. Os xogos entre
os curmns e a convivencia coa
sa longa fami lia enchan a vida da
nosa escritora .
Camino Noia
Despois de mortos os pais,
Herrera permanece na Corua
aproximadamente ata 1915 ano en
que marcha a Madrid, onde
residan das das sas irms, para
vivir coa maior delas .
Os anos de infancia e
xunventude foron tempos felices
para Paquia (as lle chamaban os
seus familiares). Formada nun
fondo respeto s tradicins
familiares , disfroitaba coa
convivencia dos seus parentes e
levou unha vida de familia moi
intensa .
Fora educada tamn nunha viva
fe relixiosa e adicaba parte do seu
tempo realizacin de prcticas
relixiosas, tia unha devocin
extremada pola Virxe Mara. Toda
esta actividade cadraba ben nunha
muller cun temperamento
romntico e cun carcter doce e
afable, que lle permita idealizar
fcilmente a realidade e non
pedirlle demasiadas causas vida .
Tamn en consonancia con isto,
cultivou Herrera un sentimento
materno-filial dunha forma cseque
mstica, a sa nai representaba
para ela o "gran amor" da sa
vida, estando convencida de que
por este amor deba sacrifica-los
seus intereses.
Polo que respecta formacin
cultural, foi semellante de
ca lquera outra muller da sa clase .
social, responda s esquemas que
a sociedade daquela poca lle
asignaba a este tipo de mulleres ,
un ha formacin xeral completada,
cseque seguro con clases de
piano . O nico que diferenciaba a
formacin de Herrera das seoritas
do seu tempo eran as frecuentes
lecturas que dende moi nova faca .
3
 Na sa langa familia non se
coecen persoas que adicasen
tempo literatura, a sa formacin
literaria foi autodidacta . Resala vai
se-la primeira mestra no arte de
versificar . Os libros da escritora de
Padrn taos Herrera como
lecturas de cabeceira, segundo nos
canta ela mesma, dende os doce
anos .
Ten Francisca Herrera, na sa
xuventude, unha vida social moi
activa, asista s tertulias de
familiares e amigos, s bai les das
sociedades recreativas e mesmo
noutro tipo de actividades sociais
onde asistisen parentes seus
podfase atopar nosa escritora; e
neste mundo destacaba polo seu
ca rcter simptico e a sa actitude
extrovertida e falangueira, pero
ta mn era admirada pola cultura
libresca qu e posua ; coecana
como "La letrada" e con este
alcume distinguana das sas
irms.
Foi a nica das irms que
qu eda solteira. Tivo relacins cun
mozo de pouca saude e chegou a
estar comprometida de casamento
con el, pero morre poucos meses
antes de celebrarse a boda e,
parece que, Herrera non quixo
volver a ter relacin s amorosas con
outros pretendentes.
Da vida de Herrera en Madrid ,
onde pasa os invernas a partir de
1915, sabemos pouco . Asista
como na Corua s tertulias da
familia e nalgunhas ocasins
teatro e s conciertos coas
curmns. Os verns volve a Oleiros
(A Corua) e al nunha casia
alugada vai ser onde escriba a
maior par.te dos seus libros .
Comenza, pois, a actividade
literaria cando xa ten cumpridos os
corenta anos, o primeiro libro de
poesas aparece en 1913 en Madrid,
Sorrisas e bgoas. no ambiente
rural de Oleiros de onde Herrera
recolle os tipos dos seus
personaxes, a paisaxe e os motivos
que van aparecer nas sas obras.
Os anos de 1913 a 1925, son os
anos en que escribe e publica as
sas obras en lingua galega, unha
poca de moita actividade na nosa
literatura, sobre todo polo labor
editorial que ten lugar naquel
momento . Na Corua publica
Herrera os libros Almas de muller.. .
Volallas na luz! (1915), Frores do
noso paxareco (1919) e Nveda
(1920) e debemos supoer que
mantia relacin cos intelectuais
galeguistas e con algns escritores
da poca, de termos en canta que
o seu segundo libro, Almas de
muller.. . leva un limiar de Manuel
Murgua; ademais Herrera
prologar unha edicin de Cantares
Gallegos de Resala, publicada en
Madrid en 1925 e publica varios
artigos e un canto na revista Ns,
as como das novelias nas
editoriais Lar da Corua , que
rexentaban os irmns Carr
Alvarellos, e na Cltiga do Ferrol.
As pois , inda que Herrera, que
daquela pasaba os invernas en
Madrid, non asistise nin s tertulias
da Cova Cltiga nin s outras
reunins que frecuentaban os
intelectuais galeguistas da poca,
sen lugar a dbidas hai que
supoer que tia contactos con
eles e que non estaba marxe do
que pasaba nos medios literarios
do seu entorno. Sabemos tamn
que nesta poca da sa vida tia
amistade co poeta corus Gabino
Daz de Herrera e co narrador en
lingua galega Xos Lesta Meis .
En Madrid publica tres novelas
en lingua castel (Pepia , 1922;
Rproba, 1926 e Familia de lobos,
1928) e escribe varios artigos en
revistas e xornais.
Os autnticos problemas vitais
comenzan para Herrera coa Guerra
Civil Espao la, ela, que como as
mulleres da sa clase non exerca
un traballo remunerado e viva das
rendas herdadas e por outra parte
non tia idea ningunha dos
acontementos polticos e das
situacins econmicas que estes
provocaban polo que non toma
precaucins ante os conflictos
sociais que teen lugar. As que
despois da Guerra tanto ela como a
sa irm maior, coa que viva ,
quedan na autntica miseria . Nos
vsperas do chamada "Alzamiento"
as irms Herrera. Garrido marchan
de Madrid para Oleiros esperando
que os acontecementos polticos
non pasasen de revoltas ocasionais
e que unha vez rematado o vern
poderan voltar sa casa
madrilea, onde deixaran todo o
que tian de va lor ("plata , las
alhajas y la pintura" , dxonos un ha
das sas primas). En bancos
madrileos deixaran os cartas e as
accins que tian . Nada disto van
recuperar e as pobres irmas
encntranse no inverno coa roupa
de vern e sen posibilidades para
poder mercar outra nova nin calle-
la vella . Pasan como poden os tres
anos da guerra en Oleiros, e
mesmo remata -lo conflicto
marchan a Madrid para tratar de
recolle-Jas sas causas .
Encontrronse coa casa saqueada ,
al non haba nada de valor e os
bancos non se fixeron responsables
dos valores que deixaran gardados
antes da guerra . Volven Corua
"sen chica" e al viven da caridade
dos parentes ata que a situacin
social se vai regularizando e
conseguen recuperar parte dos
cartas, con todo , tampouco os
intereses deste dieiro chegan para
moito e as pobres irms levan unha
vida miserable . Viven nun pisio
alugado na ra do Prncipe da
Corua cunha criada do seu tempo
que levaba moitos anos coa familia
e que, din os seus parentes, foi a
que en moitas ocasins consegua
a comida e algns cartas para
poder subsistir. Nestes anos de
indixencia as das irms deberon
ser unha institucin entre as "boas
familias" coruesas . Cando eu
recolla informacin sobre Herrera e
preguntaba nalgunhas casas da
Corua falbanme de Las
Paquias, a ltima lembranza que
tian de Herrera estaba unida a sa
irm Oueta, mbalas das,
provocando a compasin dos seus
coecidos . Nunha carta , que dende
a Corua databa no ano 1941 ,
escribe Herrera, lamntase do caro
que est todo e do mal que o
pasan. Non teen azucre e
srvense duns caramelos como
sucedneo para poer doce o leite.
Afirma que estn pasando moitas
privacins.
Nesta poca Herrera leva unha
vida retirada, "da casa para a
igrexa", escribe poesas, traduce
galego algns poemas relixiosos e
comenza a escribir unha novela en
casteln . Asista tamn, inda que
con moita menos frecuencia que
na xuventude, s tertulias na casa
dos amigos e durante os verns
daba fangos paseos por Oleiros.
En sesin da Real Academia
Galega do 4 de marzo de 1945
Francisca Herrera foi elexida
membro da Academia inda que por
razns, que inda hoxe estn pouco
claras, marre en 1950 sen tomar
posesin do asento acadmico,
con tdolos trmites previos xa
concluidos desde o vinteoito de
febreiro de 1949, data en que
Antonio Couceiro Freijomil enva a
Academia a resposta discurso da
entrada que Francisca Herrera tia
mandado a esta nobre institucin o
11 de abril de 1945, acompaado
dunha carta na que manifesta a
sa grande ilusin por ser
acadmica.
Os ltimos anos da vida da
nasa escritora , que pasa
convivindo coa sa irm Oueta e
con Josefa, a sa criada, foron
anos moi penosos na vida destes
seres . Posiblemente , debido s
penurias economicas que lle
producan penurias morais e
squicas, acabaron lelas; o carcter
de Paquia , de natureza doce,
agriouse e non aguantaba que lle
levasen a contraria. Contronme
que as das irms, que eran
inseparables e que se protexeron e
axudaron sempre , tian frecuentes
e airadas discusins sobre calquera
tontera, que foi gracias a Josefa,
que lles adicou a vida cun
desinters total , como foron
aguantando as mutuas
impertinencias e pasando estes
tristes anos .
o
5
NEVEDA, PRIMEIRO ACERTO
INTRODUCCION
O achegarme novela de
Francisca Herrera Garrido a reserva
e a desconfianza cara obra eran
os sentimentos que mellar
definiran a actitude que me
dominaba . Reserva e desconfianza
motivadas, sobre todo, pola fama
de "romntica" que tia a autora e
que me facan imaxinar un folletn
intragable estilo dalgunha das
novelas das famosas irms Dora e
Pura Vzquez. Pero estes
sentimentos iniciais foron
trocndose en agradable sorpresa
introducirme na lectura de Nveda
deixndome leva r polo atractivo '
lingstico que xorde desde o inicio
do prlogo e se mantn ata o fin
da obra .
O certo que tematicamente
ags algns anacos descriptivos de
grande beleza emotiva , atopamos
M. Rfos Panisse
6
unha historia lineal na que os
personaxes son someramente
caracterizados seguindo uns rasgos
de bondade (ligada case sempre
relixiosidade) ou maldade (nunca
pintada con eores moi srdidos).
Neste aspecto o personaxe mis
traballado o do Xuiz m. serxo),
no que dan lixeirbs altibaixos de
carcter. Os outros son
verdadeiramente "descafeinados" .
Pero tamn certo que, se a nivel
temtico a obra non de destacar
si resulta importante para a
Literatur;~ en dous aspectos,
sinalados xa con anterioridade por
D. Ricardo Carballo Cafero(1), que
son os da sa lingua e do seu
estilo.
Sinalara, pois, D. Ricardo
Carballo os valores que eu
considero esenciais dentro da
novela, pero en forma xeral (como
corresponde a unha Historia Xeral
da Literatura) , sen pararse
analizalos en pormenor.
Eu intentarei facelo con mis
detalle, estudiando algns dos
recursos lingsticos formais polos
que creo que a prosa de Nveda
representa un avance narrativo
importante (anda que tardo) na
nosa, entn, cativa prosa .
DIRECTRICES NA PROSA DE
NEVEDA
Hai na novela tres directrices
esenciais vinculadas a elementos de
variada orixe:
a) Por unha banda estn os
relacionados cunha figura literaria
concreta: Rosala de Castro, que
foron anteriormente sinalados por
Camino Noia(2) e por D. Ricardo
Carballo Calero : "Francisca posee
un senso de vida campesia, un
sentimento da alma popular
semellante ao da nosa grande
lrica(3)" .
b) Hai tamn en Nveda
elementos que veen do gusto
esttico da poca, relacionados
sobre todo coas ideas de ruralismo
e enxebrismo, constantes temticas
da nosa literatura que perduran ata
os nosos das, abrollando de cando
en vez coma os famosos ollos do
Guadiana.
'
e) E hai, por ltimo, un clima
esteticista que a autora integra
dentro da narracin' e que d a esta
esa orixinalidade que a fai sobresair
sobre a cativa narrativa anterior.
Clima esteticista que consegue a
autora moitas veces a travs do
impresionismo, sensacin que as
causas provocan e non as causas
mesmas. Creo que a intencin da
autora que hoxe interesa non a
de conta-lo argumento, nin a de
describi-lo ruralismo dos ambientes
(moito mellar captado
posteriormente por outros
escritores realistas ou costumistas)
senn a de describi-la beleza da
terra , dos seus habitantes e
costumes, que consegue
recrendose en pinta-las
vestimentas (ex. px. 61 )(4) , as
paisaxes, os cores e os sonidos
(ex . px. 151), vivificando os seres
e as causas por medio da
prosopopeia coa que se permite
facer xogar sol, silencio
aseorarse das xentes, vento
apaar voces de neno e bailar s
ventisqueiras (e todo isto na
primeira folla da Introduccin da
novela).
A este esteticismo dbemos
moitos dos usos lingsticos
 existentes na obra. Destacaremos
algns.
USOS LINGUISTICOS
INTERESANTES :
1) Riqueza lxica
Comenzaremos talando da
riqueza lxica da novela,
recoecida por tdofos seus
crticos. Non pararei a citar
exemplos pois abonda con le-la
obra ou ve-fo vocabulario final da
edicin preparada por Camino
Noia, para comprobalo. Pasemos,
pois, a analizar outro aspecto: os
valores e usos mis interesantes
das distintas clases de palabras .
11) O adxectivo.
O adxectivo axuda sustantivo
coa sa valoracin significativa,
esttica e emocional.
Dona Francisca acompaa, as
mis das veces, s sustantivos que
usa do seu correspondente
adxectivo . As : a humildeza
moma (p . 52), os ps alteirosos,
/aberfnticas as roseiras (p . 62), etc.
Vexamos como exemplo desta
abundancia de uso do adxectivo
parte da descripcin de Misa
Rosario que aparece na px. 45:
( ... )"as maneiras corteses,
_ fidalgas, calmosias, o vivo ollar
adozado polo vidro dunhas
antiolleiras, os beizos tributarios de
mansa sorrisa, e de cote, tratable,
falangueira, donosa, limosneira ".
Colocacin e usos do
adxectivo.
A dobre adxectivacin
abundantsima na obra e
presntase de moi diferente forma, 111) O sustantivo.
condicionada por motivos musicais Se no adxectivo viamos , sobre
e rftmicos mis ca significativos: un todo, un adorno, o sustantivo vai
deixo de vontade ferrosa, unha representar, xuntamente co verbo,
firmeza case que dureira (p . 93) 1 a busca de orixinalidade e
Aquela vida trizada, aquela morte condensacin de significado .
tempraneira (p. 104) 1 esbagal/ados Tipos de sustantivos.
os ellos apertadios, alporizados os
cabelos suentos de seu (p . 177) 1 Na novela hai principalmente
tres tipos de sustantivos:
xeitosa e lene gravidade (p . 35) 1
a/gareira e donosas cantas (p. 35) 1 1) Sustantivos concretos
usados en sentido figurado,
tala acongoxadia e aterecida (p .
89) 1 porvir vizoso e esclarecido (p. intensificando a significacin que
deberan ter. Asi: canga por
93) 1 Pxose brancuxada e fra (p .
90) 1 Respondeu sorrente e responsabilidade !p . 65) 1
reviraganchos por letras de difcil
tranquila (p. 95) . Nun estudio mis
lectura !p. 66) 1 lameira da
pormenorizado poderanse ve-los
diferentes matices que se dan soberbia por mundo vicioso !p. 69).
Neste uso metafrico intensivo
neste tipo de adxectivacin (s
veces fsica e moral, antittica, notamos que a autora non sae do
sinnima, predominando a limiar establecido pola creacin
sensacin de tacto ou vista, etc.). lingstica popular . Deste xeito
ademis de intensifica-lo significado
O adxectivo isolado aparece reforza o enxebrismo.
tamn por veces, producindo
2) Sustantivos renovados a
cortes na frase e reducindo a
partir dun novo sufixo .
cadenda tradicional a unidades
mis breves : a lea, lcere, non ten
puxanza para arder (p . 37) 1 o
atento, velao ; que lle parez
abondo lixeiro (p . 75).
Outro aspecto adxectival
consguese co uso de
enumeracins moi abundantes e
ricas en matices, que imprimen
narracin vida, sensacin de
rapidez e caracterizacin
impresionista: A costureira do
Anxo, humildosa, abaixada,
guieira, fraterna (p. 68).
A adxectivacin metafrica
(moitas veces de tipo sinestsico e
prosopopeico) tamn na novela
interesante: timpa fala 1
sonroxosos segredos (p . 154) 1
honestu ra murchada (p. 142) 1
ollada iradsima (p. 135) .
 A creacin de moitos dos
sustantivos abstractos da autora
un dos aspectos lingsticos mis
curiosos da novela . Segue un
proceso que consiste en usar un
sufixo diferente do usado
normalmente pola lingua, anda
que acorde coa natureza dela .
Diriamos que son sufixos que non
estn no uso pero que estn na
norma . Por exemplo :
- (siJdade
amorgostdades (p . 59) e non
amarguras.
tediosidade (p . 112) e non tedio.
- anza
moradanza (p . 63) ou moranza
(p . 117) e non morada .
obriganza (p . 63) por abriga .
- mento (principalmente para
sustantivos de orixe verbal) .
tanxemento (p . 65) de tanxir.
erguemento (p . 65) de erguer.
-eiro
remedeiro (p . 75) por remedo .
stlandeiro (p . 89) por silencio
- ura
grandura (p . 96) por grandeza .
tercura (ps . 113, 135) por
terquedade .
E moitos mis que faran esta
enumeracin inacabable .
A finalidade destas innovacins
evidentemente a intensificacin
do significado, do enxebrismo e da
sonoridade .
3) O terceiro tipo de sustantivos
que chaman a atencin na prosa
de Nveda non van xurdir dunha
sustitucin , como nos dous casos
anteriores, senn da busca de
sustantivos sonoros e denotadores .
O mesmo ttulo da novela pode
servir de exemplo pero vexamo-los
que aparecen na p. 63: /eros,
deixo, lampo, runfls, zarabea,
crico, per:febas, boloarto e albenda.
IV) O verbo .
A mesma sensacin que
produce o uso do sustantivo vai
percibirse co das formas verbais .
De tdolos xeitos nos verbos non
vai emprega-la autora o recurso da
modificacin de forma esperada a
travs do cambio de sufixo (como
lembremos fa ca ca sustantivo),
ags en casos espordicos:
tranquilar (p . 129) por tranquilizar /
esperanciar (p. 80) por esperar ou
ter esperanza. O que aproveitar,
sobre todo, ser a escolla do verbo
sonoro e cargado de significacin:
eivar (p . 62) , acorar (p . 62),
alforxar (p. 63), trincar (p. 65),
enzarillar (p . 67) , apadumar (p . 68),
amotu xar (p . 68). Esta carga
significativa vai conseguida moitas
veces a travs dun uso metafrico
do verbo : fo//ear na alma (p. 69) ,
tronzaba unha senda, cortaba un
regato (p. 55), o home ... rumioul/e
rindo (p. 69) .
Poetizacin da prosa.
O temperamento potico de
Herrera Garrido fixo que trasladase
frase narrativa moitos dos
elementos propios da poesa .
Algns deles foron xa analizados
nas pxinas anteriores: tipo de
adxectivacin , enumeracins, etc .
Quedan, sen emba rgo, anda
outros que eremos son esenciais e
que veremos agora:
a) A comparacin:
Srvelle para florea -la sa prosa
e alonga-lo perodo frsico,
seguindo anda neste aspecto , o
gusto romntico. Dous tipos de
comparacin vexo eu na novela,
aquela que poderiamos denominar
enxebrista ("o seu carpo lanzal e
deble como bimbio novo" (p . 167)
1 "falaba o reo como pega
charladora" (p. 167) 1 "fixeche
como a toupa .. que trocou os o//os
polo rabo " (p . 177) e un segundo
tipo que eu denomino potica , coa
que a autora adorna a frase, s
veces ata lmites increbles : O meu
amor sguete tamn como voltea o
ario/o arredor desta terra espinosa
na que vas quedar tan sofa" (p .
89) 1 tornaba os seus brazos
persureiria e agarimosa como
pamba que atopa o seu nio
perdtdo. Como cade/ia mimosa
buscando achego e arrimo,
afundindo o bico, al! ande /le
prestaban mis alforxo (p . 102) .
b) A metfora:
Srvelle tamn de alongamento
rltmico da frase. Xa no apartado
do sustantivo e do verbo viamos
algn uso metafrico destas partes
da oracin , veremos agora a
metfora frsica, moi abundante na
novela . No seu uso notamos anda ,
nalgn caso , a presencia do
trmino da comparacin que d pe
metfora : O tesauro de seda
pa//iza, de ouro bruido que lle
serva a Amparo de cabeleira (p.
48) . Noutros casos a metfora
total : abre os brazos, cinguindo
con eles aque/a roseira de briz ( = a
nena) (p . 63).
e) A prosopopeia:
Xa talamos tamn do recurso
da prosopopeia que desde a
Introduccin invade as pxinas de
Nveda, pero completaremos aqu
a anlise dalgns aspectos que non
foron tocados anteriormente . Coa
prosopopeia Herrera Garrido
consegue . s veces, da-la
impresin de que non o
personaxe o que vive e acta,
senn os seus sentimentos, modos
de obrar ou o seu entorno : "unha
vez mis ferfuno aquel deixo
aguerrido e saudoso" (p .63) .
"Deixouse caer . D. Serxo nun alto
sentadeiro diante da mesa na que
tanto xeirearon dores propios e
alteas.. . Esta noite o home vai ser
xuiz naquela causa que pleitea fai
tempo dentro do seu corazn" . (p .
74) . Ou tras veces o entorno alleo
s protagonistas o que se presenta
como vivo e actuante . Desta
maneira a autora realiza ,
parcialmente, unha das razns da
novela: a presentacin do seu amor
e admiracin pola terra e paisaxe
galegas . Vexamos algn exemplo:
"Aquela noite o fume da chaminea
chasqueaba con xbe!o e a sombra
bailaba nos muros e ra nos curros,
que o lumieiro das velas deixaba en
tebras" (p . 74) 1 "a rula adoecfa,
chorando polos corazns sen
amor" (p . 161) 1 a tarde daba as
boqueadas (p . 63) 1 vestfan as
rbores as sas toucas de flores (p.
151) .
VIl Adecuacin da frase s
sentimentos dos personaxes:
En Nveda atopamos moitas
veces a sensacin de que a autora
quere adecuala frase da narracin
s sentimentos internos existentes
nos seus personaxes . De a o
grande nmero de exclamacins,
interrogacins retricas, anacolutos
e puntos suspensivos que hai na
novela . Por iso tamn, nos
momentos de mis tensin
notamos unha frase curta , breve,
nervosa : Amor ou piedade , Serxo
comenzaba a loita , sentiuse preso
nela . Entroulle ardicia do triunfo (p .
47) 1 E a mia irm? logros que a nivel lingstico e
Consentira? ... 1Xamais! ... Quen estilstico conseguiu Francisca
sabe? (p. 49) . Herrera Garrido . O mis asombroso
deste feto que se trata dunha
muller urbana, da clase media
CONCLUSION acomodada, pertencente polo tanto
a un mundo cheo de prexuicios en
Non quixera terminar esta breve contra da lingua e dos talantes
anlise de Nveda sen facer unha galegos . E esta muller, en 1920,
sntese dos aspectos positivos e soubo, non s superalos, senn
negativos, mis relevantes, que demostrar que a nivel artstico a
vexo nela . lingua galega poda empregarse na
Esta novela representou para as prosa como calquera outro idioma
letras galegas a creacin dunha de tradicin cultural. Aprendamos
prosa estilsticamente moi cuidada, pois dela, polo menos esta leccin.
dunha prosa artstica. Ata ela os
poucos novelistas existentes na
nosa lingua s se preocuparan de
o
escribir en galego. Herrera ten
outra preocupacin: escribir
literariamente en galego . Claro que
esta preocupacin non sempre
beneficia novela . O excesivo
adorno d orixe, moitas veces, a
un tipo de frase langa,
rimbombante, de corte romntico ,
desfasado para os anos de
publicacin da obra .
Por outro lado, se de defectos
se trata, non convn esquecer que
a novela a nivel temtico non pasa
de ser un esbozo lineal duns
personaxes romanticoides nos que a
problemtica, educacin,
mentalidade e concepto do mundo
( 11. R. Carballo Calero: Historia da Literarura
quedou tan superado que , hoxe en Galego Contempornea, Segunda ed . Vigo .
da, o lector medio non se 1975. p. 497.
identifica con eles. Mesmo o (21.- Camino Noia, Limiar de Nveda de F.
simbolismo de identificacin Herrera Garrido, Ed . Xerais de Galicia , Vigo
1981, p. 12.
Nveda-Galicia que poda dar certo
(31. - R. Carballo Calero, o. cit. p. 494.
atractivo personaxe central est
141.- Tdalas notas referidas novela responden
presentado dun xeito tan infantil,
edici n publicada por E. Xe rais. citada na nota
cun idealismo tan tpico e 2. Alnda que nesta segunda edicin de Nveda
superficial que produce ms sorriso a anografla aparece correxida , eremos que
ca emocin . ningunha das co rreccin lingOisticas fetas por
Camino Noia envalida as nasas conclusins
Anda as penso que co meu sobre os valores lingfstico-estillsticos da
traballo deixo claro o esforzo e os au tora.
TEXTOS CRITICOS
Acadmica electa
Francisca Herrera Garrido foi
elexida membro da Real Academia
Gallega en sesin celebrada o 4 de
marzo de 1945 pra ocupa-la
vacante do poeta Lisardo R.
Barreiro, inda que morreu no ano
1950 sin tomar posesin do asento
acadmico.
O da 11 de abril do mesmo ano
1945 Herrera entrega o discurso de
ingreso na Academia acompaado
dunha carta Presidente Manuel
Cass na que humildemente lle
autoriza pra tachar e correxir todo
aqui lo que esti me oportuno.
Prga lle que lle indique a data na
que far o ingreso na Academia :
"He de agradecerle infinito la fecha
en que ha de ser leido : (no se
sonrfa ... ) ya que he odo siempre
una misa, en das de emocin
espiritua l" .
O discurso de ingreso que
consta de doce cuartelas
meca nografiadas a dobre espacio
por unha ca rilla un canto de
loubanza sa admirada
predecesora Resala e s poetas
"de raza". Non se esquence de
gabar a fecundi dade de Galicia a
quen compara cunha nai
amantfsima: " Galicia la tierna
madre de sus fidelsimos hijos 1... 1
Galicia es madre y coloca una
corona de laurel sobre la fosa de
cada uno de sus poetas idos". Fai
continuas alusins reli xiosas a
Cristo, Deus e a Virxe e, chea de
modestia pide perdn "por la
efectuosa temeridad de aceptar tan
destacado puesto, entre
personalidades cumbre 1... 1. Es la
mujer gallega, que comienza su
discurso de entrada en tan
cultfsimo centro literario con una
M. C. Noia: Limiar 2. a ed. de Nveda ( 1981)
10
oracin y una modesta tomar asento nesa institucin . E
reverencia ... " trinta e cinco anos despois desta
Este discurso manduselle o 17 data a R. A. G. resulta un coto
de xaneiro de 1947 acadmico privado do que as mulleres non
Antonio Couceiro Freijomil pra que poden formar parte. Acaso pensen
lle escribise a resposta, dous anos algns inxenuos que iso sucede
despois de telo presentado a sa porque non hai mulleres cunha
autora. Couceiro , catro anos mais obra de vala pra ser membros desa
tarde, o 28 de Febreiro de 1949, institucin . A estes invitmolos a
enva a sa resposta Presidente revisa-la obra dalgns dos ilustres
da Academia cunha carta na que homes que forman parte da
pide perdn pola demora con que Academia e logo pedmoslle que a
o fixo : "Verdaderamente la comparen coa obra das poucas
tardanza en cumplimentar este mulleres que teen escrito en
encargo no tiene disculpa. No la lingua galega .
pretendo tampoco . Unicamente le As pois, pese s palabras de
ruego un generoso perdn". Couceiro todo nos fai pensar en
que non haba desexos de sentar
Na resposta, tan madurecida, o
un precedente coa entrada dunha
Sr. Couceiro con ampulosa prosa
muller na R.A.G . Cinco anos
fai una loubanza das poesas
resultan excesivos pra levar adiante
galegas de Herrera, facendo
os trmites burocrticos. Hai que
continuas referencias s poetas
ter en canta ademais que no ano
que a precederon , e remata o seu
1945 F. Herrera tia 76 anos e
discurso decindo : "Rompiendo una
estaba enferma.
costumbre que no se explica sin
otorgar absurdas concesiones a un
impulso atvico de fondo semtico ,
carente de base (no texto est
o
tachada a palabra "valor") entre
nosotros, la R.A.G. recibe hoy
jubilosa entre sus miembros
numerarios, por vez primera, a una
mujer. Queda as reafirmado que
nuestra Academia -en cuyos
tiempos de iniciacin tuvo por
presidente honorario a D. Emilia
Pardo Bazn- no es coto cerrado
para el sexo femenino" y que se
halla a tono con la consideracin
de la mujer, al amparo de los
ideales cristianos, ha conquistado
en la sociedad moderna".
Como xa dixemos Herrera
morre en 1950, cinco anos despois
de presenta-lo Discurso de Ingreso
na R.A.G . sin chegar nunca a
ENTREVISTA CON D. RICARDO CARBALLO CALERO
CONSIDERAMOS QUE D.
RICARDO CARBALLO CALERO, O
TESTO E AO TEMPO
LUCIDO ESTUDOSO DA NOSA
LINGUA E LITERATURA , ERA A
PERSOA INDICADA PARA
ACHEGARNOS A DONA
FRANCISCA HERRERA GARRIDO .
NUNHA LONGA CONVERSA
FALAMOS DA AUTORA, DA SUA
OBRA E DA IMPORTANCIA DA
MESMA NO TECIDO DA NOSA
LITERATURA.
-Fea . Herrera Garrido foi un ha
seguidora de Resala , unha
entusiasta da obra rosaliana .
Parece ser que se coeceron
personalmente. Que sabemos
desta relacin?
-Non teo informacin sobre
este feto . Descoezo se existe
documentacin. Cabe a
posibiltdade de que se interpreten
abusivamente as efusins de/a e a
devocin que tia por Rosa/fa.
Rosala impn o se/o na obra de
Fea. Pero incapaz de asimtlar a
forza, a protesta da obra rosa/t[ma.
Na obra de Fea. est presente o
amor aos humildes pero non existe
protesta. E/a conformista.
- lnsistindo niso, que
afinidades e diferncias, tanto
temticas como estilsticas ,
encontramos entre Resala e Fea?
- A poesa de Fea. Herrera
Garrido est inspirada nos
costumes e no sacrificio das
mulleres. unha temtica
feminina, non feminista . Ref!exa os
valores convencionais e a
debilidade feminina . Mostra
mulleres que cultivan a ternura .
Rosa/fa tamn rexistra iso . Mais
Rosa/fa descrebe tanto mulleres de
aldea como as dos salns de
Mara Xos
Madrid. Traza mulleres de moito
encanto. Fea. mostra s mu//eres
do campo. unha Rosala
mutilada. Discfpula de Rosala dos
"Cantares" pero mis sentimental.
En Rosa/la hai irona, travesura.
Fea. non atinxe ese vigor. Hai
apenas identidade coas dores e
misrias das mulleres da aldea.
- A Herrera un ha escritora
romntica ou modernista?
-Non se pode constderar
modernista. Non seguiu a
evolucin do seu tempo. Ten races
romnticas. Podemos situala
dentro dun realismo incipiente, un
realismo romntico. Como Fernn
Caballero acumulaba residuos
romnticos na. concepcin do
mundo.
Fea. unha narradora mis que
poeta. Os textos orixinais son
cantos, poemas narrativos. O
pertinente na obra son estes
poemas que pon en nome dos
personaxes e reflexa a abnegacin
das mulleres, este negar-se a si
mesmas para afirmar-se, sacrificar-
se en beneficio de outras persoas.
Hai toda unha exaltactn e simpatia
po/a muller tradicional.
- Por que unha seorita da
Corua , pertencente clase
privilexiada, escrebe en galego e
sobre as labregas? Por mimetismo
ca tema ruralista, tan abondoso na
literatura daquela? Porque
considera lngua galega mis
axeitada para eses temas?
-Fea. tia senstbtltdade potica
e ademis grande capacidade de
comprensin e simpatfa polos
humildes. Estaba preparada para
sentir como propias as desditas e
calamidades das mu//eres ga/egas.
Coecia a aldea: 0/eiros. Anda
11
que pertencera a ourra clase social,
tia capacidade de asimilacin da
vida a/de e da heroicidade do
coridiano. Por outra parre, como
xa dixemos, /eu a Rosala e quixo
continuar o seu camio. Por razns
das propias limitacins e
preferencias escolleu s unha parre
da obra rosa/lana como estimulo.
-Fea . Herrera Garrido, tia,
sen dbida, un amplo
co ecemento do galego . Hoxe,
unha rapaza da Corua, da clase
social que pertencia ela, pode
non empregar o galego nunca o
mesmo descoer totalmente a
lngua do pas. Haba, daquela, un
maior coecemento do idioma,
mesmo polas clases privilexiadas
econ micamente, ou o caso de
Fea . un caso illado?
-Fea. ria relacin ca mdio
rural e unha vocacin e capacidade
de asirmlacin dese mundo. Senta
simpata polos vecios. lsto pode-
se dar hoxe pero evidentemente a
distancia entre a seorita de hoxe,
da mesma orixe, e Fea. grande.
Hoxe teria que ser ga/egu1sta.
Naque/a poca era mt"s doado. O
ripo de vtda burguesa e alde non
era tan antagnica. A cidade era
un mercado de bens agrcolas.
Evidentemente, hoxe seria ms
difctl a aparicin dunha Fea.
espontnea.
- Hai un certo paternalismo na
descripcin da vida sofrid a e msera
das la bregas que fai Fea.? Nese
amor pola xente do campo. Non
hai idealizacin? Trata-se dunha
vis1n roussoniana, idlica o
sentimenta l, ou, pola contra,
real?
-A realidade non se nos d
dunha maneira directa . Hai-na que
asirmlar dentro das nasas
caregoras mentais. Tinximos de
cor rosada ou negra os dados que
se nos dan e nos impresionan.
Damos-/les forma con arreglo
educacin. A materia que
trabal/aba Fea . a mesma de
Rosala. Aprendeu a ordena-/a a
travs de "Cantares". En menor
med1da de " Follas Novas" ainda
que habera que talar da influencia
de "As viuvas de vivos e martas".
Pero a vis1n de Herrera mis
superficial, non ten a profundidade
de Rosala. Proxecta s~bre as
heroinas o cario que Rosa/a
manifesta. Mais a visin da vida
valora fundamentalmente o amor
rural a que se desprende da
ideoloxa conservadora na que foi
educada. Non pode desprender-se
dos conceptos aprendidos. Cada
quen ve o mundo cos seus propios
ollas. Pero non hai nada parecido a
perdoar-1/es a v1da. Hai unha
indentificacin.
- Non pudo influir a relixin?
A nosa autora era moi reli xiosa .
-Aqu encontramos outra
diferncia con Rosa/fa. Ambas
taran ftllas da lgrexa Catlica. En
Fea. non ha dbidas, non ten
problemas a propsito do aln.
Rosala posui unha fe feita de
dbidas, moi problemtica. A
Herrera aceita cegamente. lsto
reflexa-se na obra que ten como un
ar de beln montado nunha casa
folgada.
- Hai na obra un ha verdadeira
crtica vida cmoda e s
prerrogativas dos seores, o u, poi a
contra xusti fica esas atitudes?
-Ao meu xuizo a postura de
Fea. ante estes feitos a postura
oficial da moral catlica. Unha
seduccin (empregada a palabra
para significar o emprego da forza
do poder e do prestixio como
mtodo de conseguir mul/er) ou
un ga(anteio non sinceiro est
condenado po/a autora pero non
como unha enerxia de profeta
anunciadora da nova sociedade.
Existe simpatia palas mu/leres pero
aceita eses abusos como algo
habitual. Non hai espirito
revolucionario, nen sequera
reformista. Pero, iso s1~ destaca na
otJra a evidencia da superioridade
das mulleres sobre os homes.
Moral e espiritual.
-A Herrera, como Rosala ,
filial. Como debemos interpretar
isto?
- E un ha manifestacin mis do
seu conservadurismo. O amor fJfal
arranca do trunfo do cristianismo e
empeza a facer cnse no S. XVIII.
Nos tempos da nasa autora a
organizacin fam1/iar estaba
quebrantada e contestada. Pero e/a
vive dentro da afeccin ao vello
Sistema que ten por eixo a relacin
paterno-filial.
-E neste amor filial, superior
ao que se denota polo marido ou
amante, que tamn aparece en
Rosala, non vai incluida unha
decepcin?
- Pode habela. !so d-se na
realidade. Hai un refuxio no amor
aos ftllos que supn unha forza
sustitutiva.
- Coecemos a obra de Fea.
Herrera Garrido na sa totalidade ?
-Estn publicados bastantes
ltbros pero seguramente escrebeu
moitos mts. Foi unha escritora
fecunda. Nunca tiven noticia de
que se acharen inditos.
 Si. O discurso de ingreso na
Academia, o que deba ter !ido,
non est editado. Carece de
inters. Trat-se dunha declaracin
sentimental que non contn
investigacin literaria. Non
obstante, dona Fea. est mis
esquecida do que debera . unha
narradora importante sobre todo en
"A lmas de muller"...
- Oue opina da su a eleccin
como membro da R. Academia
Galega?
- Se eu daquela fose membro
seguramente a votarla. Non haba
numerarias femininas pero o sexo
non debe contar na eleccin. Dona
Fea. demostrou grandsimo amor
lngua, e aos humildes as como
dignidade !iterria dabondo . Hai
escritores que non chegan a ter ese
mrito.
-A que se debe u o retraso
que impediu o seu ingreso na
Acadmia, desde o 4 de Marzo de
1945 en que foi elexida at 1950,
ano no que morre sen tomar
posesin da cadeira?
-A explicacin que supn
unha hostilidade por parte dos
varns non d no cravo. Unha vez
elexida, o txico era que gastaran
de vela ocupando o seu posta.
Debemos supoer que a causa fora
a lentitude da mquina burocrtica.
Non creo que houbera
malquerncia. Foi un azar.
- Couceiro Freijomil no
discurso que tia preparado para
acoller a Dona Fea . na Acadmia ,
parece ser que afi rmaba que a
R.A.G. non coto cerrado pa ra o
sexo fem inino . Por que 35 anos
despois ainda non hai mulleres na
R.A.G .? Non verdade que hai
homes na Acadmia con menos e
peor obra que moitas escritoras Estes aurores clsicos, da poca
galegas? da anarquia normativa, sabian
pouco galego. Pode-se engadir
- Non sei. Tera que pensalo ...
notas que orienten ao aluno acrual.
Xa non me acordo. Pero
Pero seria grande equivocacin
evidente que houbo acadmicos
refundir a lngua dos clsicos para
que cultivaron a poesa con menos
axeita-la a unha concepcin do
acerto ...
idioma que eles non coeceron.
Desde lago, actualmente Nunca me atrevera a pr as mias
hainas. Hai mulleres que debian ser pecadoras mans sobre a morfoloxa
enviadas aos postas de honra. Pero e o lxico dos clsicos. Ourra
nos tempos que mdian entre Fea. causa a ortografa, claro, esta si
Herrera Garrido e hoxe, quizais non debe ser modernizada. Correxir as
haxa moitas. formas leva, ademis,
-Para rematar, que destacara equivocacin de como se
na obra de Fea . Herrera Garrido ? desenvolveu o proceso da nasa
lngua . A herdanza debe
-O esencial , como xa dixen, contabilizarse na sua exacta
o elemento narrativo, a exaltacin riqueza ou pobreza.
de Galiza e a lngua . Nveda o
repositorio mis importante de
lxico galego. Xa Banet Fomenta,
membro fundador da R. A. G.,
o
afirmara que Fea. utilizaba un
galego primoroso. Penso eu que o
galego rico pero arbitrario. Move-
se cun exceso de libertade na
creacin das formas. Inventa. Non
se trata de neoloxismos teis por
necesidade expresiva; trata-se de
que para ela o galego unha agra
sen cancelas, un monte ao bravo
que podemos cultivar como se nos
anta/le.
Con referncia versin
moderna de Camio Noia, que por
cerro foi a primeira persoa que fixo
unha memria de licenciatura en
galego, non nos d o texto literal
de Nveda senn que corrixe as
formas lingsticas con arreglo ao
seu critrio. Non creio que este
tipo de edicins sexan
recomendbeis. Seria mellar dar o
texto como figura orixinalmente e,
en todo caso, incluir notas ou
aclaracins pertinentes.
 ASNARRADORASGALEGAS
A literatura galega, por causas
abando coecidas, tivo un
desenvolvemento irregular de xeito
que nalgunha das sas etapas a
nmina de escritores en galego
moi reducida. Se agora pasamos a
faJar da creacin literaria feminina
na nosa lingua vemos que anda
mis escasa . Pero isto xa entra
noutras coordenadas pois acorre
en tdalas literaturas, normalizadas
ou non, e pouco ten que ver coa
lingua empregada na creacin . No
"Catlogo de novelas e novelistas
espaoles" redactado por Juan
Ignacio Ferreras vese que a muller
nese tempo anda invisible en
Espaa; as entre as 610 posicins
nas tres primeiras letras do alfabeto
ctanse s 22 autoras.
A cuasi ausencia das mulleres
no eido literario o resultado das
circunstancias histrico-culturais e
as condicins materiais que, como
ben dira Virginia Woolf, teen
unha importancia decisiva. A razn
ltima desta non-presencia est sen
dbida na sociedade patriarcal. O
mundo das artes e da cultura en
xeral resstese presencia autentica
- dicir, non mediatizada - da
muller. Non se deron longo da
historia, nin se dan anda, as
condicins necesarias, materiais e
psquicas, para que media
humanidade actue de seu no
ambito cultural.
Voltando caso das escritoras
galegas, se damos un paso mis e
queremos talar exclusivamente das
narradoras, atopamos que frente
relativo protagonismo na lrica. as
nasas escritoras pouco contribuiron
prosa. lsto non tan extrao
como podera parecer a primeira
vista pois o escaso cul tivo da prosa
, ou foi ata hai ben pouco, unha
Isabel Mouriz
14
constante na literatura galega;
abonda con dicir que a primeira
novela "Maxina ou a Filia Esprea"
de Marcial Valladares data, de 1880.
O xnero aparece pois
serodiamente.
O rexurdimento literario ser
fundamentalmente potico. A sa
iniciadora, Rosala de Castro,
escribe das obras poticas
clsicas en galego, pero segue
escribindo a sa prosa , novela e
ensaio, en casteln . S deixou
unha mostra de narrativa breve, o
"Canto Gallego" publicado
pstumamente.
Nos fins do sculo XIX e
primeiros do XX maior a
participacin feminina pero seguen
predominando as poetisas: Xana
Juega Lpez, Filomena Dato
Murais, Marcelina Soto Freire,
Clara Aller, Carmen Prieto Rauco,
Herminia Faria Cobian ... Ser en
1920 cando se publique a primeira
novela galega de autora feminina:
"Nveda" de Francisca Herrera. A
esta escritora parece que se lle
faca extrao emprega-lo galego na
prosa narrativa porque na
introduccin a "Nveda" di:
"As mesmo pergntome, s'en
prosa d'escribir, ou en verso; e
roime solia, d'este meu dubidar;
qu' un aletex.6 igual 6d' un polio,
que se d~t'. coidandose
atrapado n-o poleiro por un
espanta-paxaros de trapo, movido
po-los impetus do vento Ningun
a de lir o meu esquirto, nin naide
ha de follar o meu pensamento . .. .
Abonda con deixar corre-la pruma,
abasta con cumri-lo meu deseyo" .
Francisca Herrera fai en galego
poesa, narrativa e tamn ensaios.
Ser a primeira novelista do noso
idioma. Xunto con Rosala unha
das mais dedicadas profesin.
Tia a favor a independencia
econmica e o feito de estar
solteira, mbalas das causas
fecilitronlle dita dedicacin que
deu como resultado unha ampla
obra en prosa e verso.
A narrativa de Francisca
Herrera, curta ou langa, en pleno
sculo XX tpicamente romntica ,
sentimental e costumista . E un ha
escritora moi conservadora, era
unha muller da sa clase, unha
clase social que detentaba o poder
econmico e social, e polos seus
escritos non parece que
considerase que algo debera
cambiar. As mulleres das sas
obras son sempre vctimas
inocentes e pasivas en tdalas
relacins humanas. Herrera eleva a
muller mentres esta non intenta
sair do seu papel tradicional; as as
protagonistas das sas novelas son
as sustentadoras da "columna
moral" da sociedade e, pasto que
esa sociedade practica unha dobre
moral, as mulleres resultan
santificadas a travs do sofrimento
e cabo todo fica no seu debido
lugar porque Herrera non prantexa
en ningn momento a idea de
progreso ou evolucin social que
daquela preocupaba s seus
contempraneos. A nosa primeira
novelista manterase na lia
romntica tradicionalista que
resulta arcaizante no tratamento
que fai dos personaxes femininos,
sobre todo se temas en canta que
dende a mitade do sculo XX
ponse de moda en toda Europa a
expresin de "muller
incomprendida", acuado por
George Sand, mentres que dantes
f labase de "modelo de esposa e
nai". Francisca Herrera segue
ancorada no pasado .
Centrndonos en "Nveda" o
tema unha vez mis o da muller-
nai-compendio de virtudes-toda
sacrificio, perdedora con
resignacin e humildade. M".
Camino Noya sinala os tres pilares
sobre os que se constitue a
temtica da narrativa de Herrera
(que aparecen dun xeito claro en
"Nveda"): ruralismo, mul/er-nai e
renuncia feminina . O ambiente
rural o marco do relato. Nveda
unha orfa labrega nacida da
relacin burgus-labrega; a partir
da desenvlvese a trama que
supn un conflicto de clases
sociais. Arredor de Nveda xiran os
demais personaxes, en total once.
Tanto Nveda como a sa nai,
Amparo, son personaxes
idealizados pola autora, teen toda
a fermosura e virtudes imaxinables.
Os outros personaxes femininos
teen o mesmo tratamento, ricas
ou pobres -Misia Rosario,
Margarita da Ponte, Mariquia,
Bieita- son limosneiras, fidalgas,
sensibles, fermosas ou boa muller
do pobo no caso de Bieita . Como
di Camino Noya "o ambiente da
novela resulta un tanto falseado
polo tratamento puramente
suxeitivo que !le d a autora
idealizando a rea lidade con
paisaxes e personaxes cheos de
beleza e virtudes" . Por outra parte
Herrera comprtase como autora
omnisciente e emprega unha lingua
en castelanismos morfosintcticos
combinada con rexistros da fala
coloquial.
Outras narracins desta
escritora son: "A alma de Mingos"
(1922), "Martes de antroido"
(1925), "A neta da naipeira" (1925) .

15
 Haber que agardar ata os anos
sesenta para que apareza a
segunda novela escrita por unha
muller. En 1965 M. 8 Xos Oueizn
publica a novela obxectalista "A
orella no buraco" perfectamente
situada na literatura do momento e
non desfasada como acorra con
Francisca Herrera . A sa novela
destaca pola intelixencia creadora e
pola riqueza expresiva da lingua
empregada. Prantexa o problema
fundamental da humanidade: a
libertade. M . a Xos Oueizn
cultivou tamn a relato cu rto con
"Toleria para unha
desmitificacin", "Eros e Tnatos"
e "O tapete de ganchillo". Cmpre
destaca-lo caracter interrompido da
sa narrativa polo ensaio feminista,
a autora dos dous nicos ensaios
feministas en galego : "A muller en
Galiza" (1977) e "Recuperemos as
mans" (1980) . Recentemente
voltou narrativa como logo
veremos .
Outra narradora contempornea
de M . a Xos Oueizn Xoana
Torres, a sa novela "Adios Mara"
(1971) presenta algns dos
problemas da Galicia do momento
desde a ptica dunha rapaza que
cuestiona diversos aspectos desta
sociedade. Esta novela prantexa
unha renovacin lingstica e est
na lia do realismo dialectico,
incorporando tcnicas
cinematogrficas . Xoana Torres
escribiu ademais cantos para
nenas.
A literatura infantil foi un
xnero moi traballado palas
mulleres : Edelmira Cacheda Otero,
Emilia Estvez, Dora Vzquez, M. 8
Victoria Moreno, K ristina Berg,
Concha Blanco, Helena Vi/lar,
Sabela A!varez, etc.
Retomando o fo do xnero novelstica que escomenzara al
novelstico, nos anos setenta polos anos sesenta, a terceira
aparecen tres novelas das irms novela de M . a Xos Oueizn (unha
Pura e Dora Vzquez, " Berganti " novela de aventuras) est xa para
(1971) e "Augas saltas" (1978) de sair e sabemos que est a prepara-
Dora e "Segundo Pereira" (1978) la cuarta. Sen embargo, ags o
de Pura. Estas novelas non enlazan caso de M. a Xos Oueizn, as
coas de M . a Xos Oueizn e Xoana narradoras de hoxe presentan un
Torres, estn mis na lia pasado literario fundamentalmente
novelstica de Francisca Herrera. relacionado coa poesa. O que
Estamos novamente na novela de claro que estamos asistindo a
corte romntico, chea de unha incorporacin de mulleres
sentimentalsmo. prosistas nosa literatura o ca l
Na literatura feminina dos promete un futuro non s de
ltimos tempos contin ua un poetisas e ensaistas senn tamn
predominio claro da poesa sobar de boas narradoras. Esperamos que
da prosa. As e todo, non se demore moito a producin
recentemente, parece que as teatral que xa escomenzara Xoana
escritoras galegas estn a afia-la Torres polos anos sesenta pero que
pluma para a narrativa; o certo polo de agora non tivo
que se ven de publicar narrativa en con ti nuidade.
galego da man de Ursu!a Heinze;
"O soo perdido de Elvira M ."
(1982) e "Remuios en coiro"
o
( 1984), Helena Vi/lar Janeiro:
"Mo rrer en Vilaquinte" (1980)
unha novela de novedosa
estructura -escrita en
colaboracin con X. Rbade
Paredes-. Desta escritora estn a
sair en xornais e revistas literarias
unha serie de relatos que
supoemos axia conformarn un
novo libro . Margarita Ledo
publicou en 1983 "Mam-Fe" que
en opinin de Carmen Blanco
unha mostra do que denominamos
"escritura da diferencia" . Nestes
momentos Margarita Ledo ten no
prelo unha nova novela.
M. a Xos Oueizn ven de
publica-la sa segunda novela
"Amantia" ( 1984), un ha novela
histrica chea de engado que nos
fala de mulleres ilustradas na
Galicia do sculo IV . Esta ltima
escritora continua a andaina
''ALMAS DE MULLER ...
"Almas de muller; sofrences,
Ou ben as almas que riron,
Canrai vaso sentimental"
Pouco se ten escrito sobre a
lrica de Francisca Herrera Garrido,
dato curioso, senda como foi a
primeira muller galega elexida como
membro da Real Academia. Si nos
remitimos bibliografa. atopamos
breves reseas sobre a sua obra,
senda quizais, a mais extensa a
que fai o profesor Carballo Calero,
na sua "Historia da Literatura Galega
Contempornea" . Nela relacionase
a obra de Francisca coa de Rosala
dos "Cantares Gallegos". De certo,
cando lemas os seus poemas
lcngos, populares, carregados de
sentimento, lembramos
inmediatamente a Rosala.
Ela mesma, no seu discurso de
entrada na Real Academia, fai unha
loubanza obra de Rosala e
confesa a sua grande admiracin
por ela, coa que se sentiu
fondamente identificada .
a sua unha poesa ruralista,
rtmica, de fondo sentimento que se
desenrola traveso duns poemas
longos e que podemos englobar
dentro do movimento romntico-
idealista . Segn palabras de M . a
Camino Noia : "O seu modelo
literario foi Rosala; o estilo
romntico, os laios. as loubanzas
terra e as xentes da autora
padronesa foron guia de Herrera "
Esta vivencia da terra e
fundamentalmente do destino das
personaxes femininas. chganos
traveso dunha forma potica de
grande sinxeleza guiada,
sospeitamos, mais pala intuicin
que polo coecemento (lem'bremos
a sua condicin de autodidactal.
Ana Roman M. a Xos Canitrot
VOLALLAS N'A
Cunha lingua moi rica en lxico ,
que revela o seu coecemento e
familiaridade co medio ; utilizando
as xiros e expresins de alta
orixinalidade : "A tala galega ralle
familiar. O senso do idioma tao
ben arraigado . As rezuma
enxebreza" . (Ricardo Carballo
Calero) .
Non imos ns facer unha anlise
da obra potica de Francisca; taQ
s dar a nasa visin, moi xeral ,
dun dos seus libros, o que da ttulo
a este traballo : "Almas de muller ...
Volallas n'a luz " (A Corua, 1915) .
O mesmo ttulo prmtenos
intuir cal ser o contido da obra .
Trtase da primeira de carcter
potico feta por unha muller e na
que o tema base sexan as mesmas
mulleres, anda que tratadas nun
senso totalmente tradicional ,
segundo as coordenadas da poca .
Nos poemas se cantan as historias
de mulleres galegas campesias:
nais, mozas namoradas
"resignadas e doces" ; todas elas
descritas sempre en relacin co
tema amoroso , (que dan a sua vida
polos tillos o u polo namorado) .
Mulleres idealizadas coas virtudes
de resignacin, templanza ,
pasividade, bondade, humildade ,
nas que non teen entrada ning n
tipo de rebelda diante das
situacins nas que viven :
" Com 'un paxario,
Pequecho e novaco,
Se deixa mirare;
Se presta-o falago ...
Mais tenra qu 'aio.
De dous meses nado! ".
Neste eixo destaca a
identificacin que fai entre Muller-
-Nai , at tal ponto que nos
sorprende poendo en boca dunh a
17
LUZ!"
das personaxes fem mm as: "Son
nai ! A mu ller ha morto!; "A muller
galega representa a Ni
Amant sima dispos ta a sac rif1carse
polos seus til los e por todolos que
estn ba ixo o seu amor maternal"
IM . a Cam ino Noia ).
Non podemos diw , polo tanto,
que o tratamento do tema sexa
innovad or, mais ben todo o
co ntrario. Mais si podemos !alar de
inn ovacin no eixo temtico : un
libro de poemas sobre mulleres
" Mia volunt n 'e mia;
Nin -a y-alma; ni-os carios! "
" A vida de Rosarie non de -la "
lmos dar unhas breves s1nopses
de ca tro poemas que cons1d eramos
represe ntativos do l1bro e que
poden dar unha v1s1n do que en
si a obra:
" ALMA BRANCA "
es te un dos poemas ma1s
longos, que est comenzo do
libro, e nl se canta a h1stona
dunha muller solte1ra que dec1de 1r
vivir monte coa sua filia para
redim1rse do pecado cometid o
" A y-alma d-a mullere. redimwse,
Po-/o remordemento:
Ergiuse d 'antro polvo qu'a l1xaba,
N 'as aas do mais p uro sencimento.l"
" Tomou Rosarie a cruz do seu
pecado;
E sen qu 'a perdoasen pais ni-a!/eos,
Viven preto d-os ceas ... "
A vi da adca ll a t ota lmente a sua
fi lia. Car.~ d o vo ltan vila marre esta
l " alma bra nca") e non podendo
esqu ecer a sua nai va1 na buscar
inte rn o para leva la consigo ceo
ande se lle perdoarn finalmente as
culpas .
 "MULLER ... OU NA/"
~ Lourenza ten un noivo que
embarca para Montevideo; na sua
ausencia raptada e violada por
Bertuco. Ela volta a casa do pai
renegando, en principio do filio:
"Son en poder dun verdugo,
Sen que Dio-lo remediara!
Son a dona d'un marido,
E non sei se non casada 1
E vou a ser nai d'un filio,
Ou'aborrezo ames que naza!".
Mais logo, na loita que se
establece entre a muller e a nai,
triunfa a nai :
"A-o lume as nais sen emraas!
Pr'a Groria de Dios os mios!
Con El cumpro: non c 'o mundo:
Meu responder, esta dito!
Son naif A muller ha mortal "
Finalmente, volta do noivo,
este acepta filio e casan.

COMO AMAN AS GALEGAS

" Pilar unha muller namorada
dende nena que, non sendo
co rrespondida fuxe coa sua dor
cando o home casa con outra.
Pasados uns anos, e sabendo que
todo marcha mal no matrimonio,
volta para coidar da muller e dos
fillos .
"A muller por todas partes!
A sua man en tod'os sitios!"

"-Pilar! ... Eres un ha Sama!

Bicar a terra que pisas
Fora pouco! ...
-Miguel. .. Cala!
Deixame seguir tranqw/a,
O meu camio trillado;
O meu camio de espinas!
Santas ... no-n'as hai no mundo!
Pro! son nada en Galicia!"

18
 A CESTEIR A
A Cesteira unha muller
coecida por todos, divertimento
das fei ras, que se vale do seu traballo
e non precisa home seu lado .
Tratada como algo non usual, cun
r festivo e superficial, a describe
co mo unha personaxe atpica e
anecdtica.
"Y~en tal concerto das xenres.
Ay d'aquel que che faltare! ...
Os xubians defenderianche
Igual que se se tratase
De volver po-la honra prpea,
Ou po-la terra en que nasceu:
A cesteira n' de natde"
.. .
"Din as xenres: "Nasa lea"
cal se de un ftJ!o fa/asen".
Sen embargo, hai neste poema
concretamente, uns versos que
rachan, en certo senso, co
tratamento que longo de todo o
libro se da tema:
Coid'as que non son mulleres
As que peresan guardianre!".
1 "lea, das Castieiras,
N-hay no mundo que te garde:
Non tes a quen !le dar cantas,
Nin cancio que che ladre!
Cetba de toda cadea,
E's liberta, com 's aires".
Anda que a maioria dos
poemas sexan do tipo
anteriormente descrito, atopamos
tamn poemas mis intimistas,
suxeit ivos, fundamentalmente
adicados a familia res (hai va rios
adicados nai).
Cabe salientar o titulado "Ma ra
Corredoira", na que fai un ha
loubanza da obra artistica desta
muller, ou o titulado "Cantos dun
afi liado de dez anos" de fondo
sentimento e orixinalidade.
Tamn est presente no libro o
ensalzamento de loubanza da
lingua da terra, cun tratamento
romntico e carregado de
enxebrismo :
"Gobernantes, gobernantes,
Baixad'os o//os a terra:
Arrunb-lo vaso canje,
Ou 'os fai vivir n-as estrelas.
Deix qu'hastra-o Rey de Espaa,
cheg'o layar dista queixa:
L/e demandando remedios,
Pr'a nasa Ga/icia inferma!
....... ..... ......
Frores! Frores non son millo,
Ou'a-os pequechios sustenta!
Apodrecen as sementes:
Dnde vai nasa riqueza?
Por qu os rapaces emigran,
Afuxindo d-a misrea?
Xa non gard'a nat; n-o seo,
O sangue que /les inxerta?
Francisca Herrera en
definitiva , unha escritora de esti lo
romntico, la ramente influenciada
pola Rosala dos Cantares, que
ainda que a sa importancia
literaria radique mais ben na sa
obra en prosa, por ser das
primeiras novelistas galegas, ten
unha obra potica non
desestimable, mais
lamentablemente descoecida .
1
"A lmas de mu!ler, sofrentes,
Ou ben as almas que riron,
Cantai vaso sentimento,
N 'a !ngoa dos patroncios;
N qu'antr'as nubes se traca
Cando as reempuxa o ventisco!
Luz d'alustro! voz d 'engado!
A fa/a que Dios bendixo!
Dai vaso sentir, almias!
Vola/las do Paradisoi".
o
 ANTOLOXIA
"COMO AMAN AS GALEGAS" : NVEDA
" ... Qu fi xo ?... soyo en Galiza , Unha muller e unha nena, c'ti tra xe d-as montaesas ~a
outro tal , muller fi xera ! legas, ollaban, e parbanse, diante de todas-las casas d'a rua.
A muller non era vella: cicis non tia cinconta anos: e bula
Sa ludai muller santa , e rebula , igual que se non cumprira vinte. Levaba (sobre
n'a sa nta muller gallega! ". d'outras seis ou sete sayas) un refai xo, ro xo, como a ver-
gonza d'as xentes deben : cuberto , en parte, por un basto
" Dixa me seg uir tranquila ,
mantelo de picote: unha chaqueta , redonda, que non logra -
O meu camio trillado; ba pillarll'a centura: e baixo d'ela, un pano, froreado, con
O meu camio d'espias! mais vistosid, qu'as ledicias d'unha noiva gustosa . Duas
Santas ... no -n'as hay no mundo! trenzas, (envexa d'un peluqueiro d'a vila) amostrbanse
Pro so n nacida en Gali cia!" .
baixo a punta d'outro pano, tamn con frecos e frores, e
o amarrado e cruzado por riba d'a coliga, pra amarrar e cruzar
de novo, e deixar mais frores e mais frecos sobr'a testa .
Non habra ventelada , capaz de lle levar un chanteiro ,
Do libro A lmas de muller.. . que podera prestar refu xeiro, bondo, a toda unha familia de
Va/alias n'a luz! (A Corua, 1915) paisans . Po-lo que fai ti retablo, tia o c6r do cenceno :
aleutado po-la lucencia vivs d'uns ollos, qu 'espetbanse n-
os d'aqueles que lle talaban, como se quixesen atra'frlles
canto n-o miolo gardasen . Falaba pouco e asisado .
A nena era un ben de Dios! Vestida, en un todo, igual a
mulleria: a mesma folganza de sayas; a mesma chaqueta ,
INTRODUZON curta e redonda: os panos, hirmns, en froleamento , e fre-
cos algueireiros. A desconvenenza estaba n-as medicins:
Ouerendo un gran poema cantar, dbidas teo ; que se mentres qu 'a muller anterga levaba as sayas por media per-
falo galego, non m'entenden ; e-a cantar castilln, non me na , a nenia , (sen dbida por temerosid d-a crecencia)
co mprendo . As mesmo pergntome , s'en prosa hei de dei xaba qu'as suas ba ixasen, hastra descubrirlle , apenas, os
escribir, ou ben en verso; e romesolia, d'este meu dubidar, ps, m'fudios e ben feitos; gardados n'unhas primorosas
qui un aletexo, igual ti d'un polio , que debtese, coidn- zocas d'abeneiro .
dose atrapado n-o poleiro , por un espanta pxaros de trapo ,
movido po-l os mpetus do vento! Ningun ha de lir o meu
esquirto, nin naide- ha de follar meu pensamento ... abonda
o
con deixar corr-la pruma ; abasta con cumpri-lo meu dese-
yo. Leutores ... qu-nos vira, malpocado! couperan n'un
puio ven pequecho! ... Deixade, pois, que escriba, como
ca nto: deixdeme que fale c'6s ga legos ; que son hirmans d-
a y-alma os que m'escoitan , e n'han de-asolagar n'os meus
defeutos . E aqueJes que n'entendan meus falacias, e
sntanse n-o prpeo lar, alleos, relembren que nasceron en
Galiza ; que eiqu atallecern , tillos netos; que durmen
n'esta terra, aloumiadas, as cinzas , bran cuxadas, -os
seus deudos.
o
Nveda (1920)
Francisca Herrera Garrido
20
 ANTOLOXA
As que xuntadas n'un fei xe ,
POR OU'O NOMA N "FOL LAS NOVAS?" O sono d-o neno arrolan .
A la rnmortal autora de "Follas As que choran c'os mort ios,
Novas" A la 1deal Rosalia de S'o vento as lev'a sua cova;
Cas tro. que VIVI y mun asprra n
do v exbalando el embnador aro
E rin, c'o rapaz que nace.
ma de nuestras gallegas bellezas Cand'6 tellado ll'azoutan .
Son "Follas novas " pr' a no1va ,
Pr'a-o que morre "Vellas follas "!
Son as follas d-o martirio ;
Son as follas d-as coroas .
Deixa, mulleria, Santa.
Ou e d-a tua morte me doa ;
Como se doen nosos campos.
Ond'os paxaros te choran!
Por ch'as donar pr'a teu libro,
Despoxronse d'as folla s!
!Dende qu'has levch' inverno,
N'estas montaias nosa s!
Dixa, Santa mullena,
Dixa qu'humildia envo lva,
En amante relembranza .
Teu ramo de " Follas Novas" !
Porque lndoo , fill ia,
Se sinten tembr -1-as folla s.
N-os pinares; n'as robreda s,
N'as ca ra veleiras roxas.
Porqu 'a sua y-alma fo i folla.
Ond'aniaron as pombas ;
Namoradas d-o Sagrarie.
Ond'os seus polios xogan .
Porqu 'as "follas" d-o seu libro ,
Son as follia s d-as rosas .
Qu e dend 'a porta d'a .lgrexa,
Pr Virxen, a nena esfolla .
As que nacen n-o emparrado
Dndoll'as uvias sombra ;
As que d-a si lvei ra cen,
Dempois que dou as aputigas :
As qu, d-o vello castao,
N'as hirtas, espidas ponlas ,
Xemen a cair embaixo ,
Can d'o vendaba! as boura.
As qu, d-o canso vellio ,
Pisndoas zoco, estouran ;
S orrisas e bg oas (1931 l
Francisca Herrera Garrido
21
 ANTOLOXA
MEU ANXO Miroa baixar d-o Ceo, pasenio ;
Pousarse sobre ti ,
Vertend'o/as de luz d-os seus ollios ,
(Al ms querido hijo de mi hermana Mara). Que torna car'a min.
Tolia tend-os brzos pr'a col/e-/-a
E no-n-a deixar ir!
Meu anxo! Quando chego xunt'a ti, E xa non topo mais qu'a tua faceira:
Eses teus o//os que qu'o Ceo se mira. S Leoncio est'alt!
Non apartas de mn.
Non m'abandones, nai, ten caridade!
Sntote n-o meu colo, -n-unha aperta Mira este descanso/o!
Os dous tacemos un : Por Dios! Sin t outra vez vu-me quedare!
Atgante meus bicos, non queda. Non enxugas meu eh oro!
Sen devolver, nengn .
Cala, meu nena: sei qu'o seu acento
Xogas e-o meu cabe/o: e-os meus ollas, Vai chegar-hastra mn!
Ond-as maicias ps: "Que n-o n-a fira mais e-o meu lamento!
Bta-1-a cabecia n-o meu ombro Que me consol-en t!!"
C'al se dobra unha trol. '
_ Vel-a diant' non poder bica-1-a!
Chega-1-a linda boc'a mia arel/a, Na nai d-o corazn!!
Pr'un canto me pedir; E qu'habrei sido mala, sen sabe-l-o ,
E con risada qu'e-n-o ar retembra, E non teri perdn ... ?
Disme cucadas mil.
Y eu que desque se toi mia naicia Estonces tolia,
Esquencin qu' rir, Te bico e t'aperto,
Rio! te contemprando tan aleuto, T'apalpo desperto,
Com-unha nai telis. Fincada n-o chn.
N'hay namorada qu'a seu ben 1/e fa/e Sorrs antr-o sano:
Con mais doce talar : ' Me botal-os brazos,
Amor de nena, mais amor d-os anxos E s teus abrazos ,
Non tenreza igual? ' A vida me trn .
E t eres mais qu'un anxo, queridio: Teus ollas se pechan
E direite porqu: S'entrabr'a maucia,
T ests lonxe d-a Groria : eiqu solio; E ditot'axia,
E ts com'eles bn . Sintind'ay de mini
T enxoitas estas bgoas e-os teus beizos Volvel-os saloucos;
T arredras iste atan. ' T ornal-as saudades;
Cand-envolvend-o corazn n-o peito, Collerm-os pesares;
Quer 1/e turtar ar. Cansar de vivir!
T qu'unha voz, que non voz d-o mundo Teus crechos ricios
Fa/as d-a mia nai , ' Que moll-a-o sudare,
E poi-a noite e-os dedios xuntos, Non curan d-o amare,
Por ela ques rezar. Que bical-os vai!
Xoia!! "Meu anxo"
Ay! der'a vida por qu'houbera fa/as Por sempre te chamo,
Con que poder decir, Y en t xuntos amo,
O mar en que m'atogo, de lembranzas,
Qu 'ando te vexo as!
O filio, y nai!
o Sorrisas e bgoas (1931)
Francisca Herrera Garrido
22 '
OLIMPIA VALENCIA, O FEMININO NA HISTORIA
Hoxe ningun se atreve a negar
publicamente a contribucin das
mulleres historia (1) . Como afirma
Joan Connelly, "a muller no s foi
un factor histrico constante ao
longo dos milnios, senn que
chegou a constituir un factor
axente tanto na sociedade como na
economa (apesar de non ter
estado sempre visbel na
poltica"(2) . Porn, tora certas
individualidades por todos
coecidas , as mulleres estiveron
ausentes dos estudos histricos.
Sen dbida, este "esquecimento"
estivo determinado por unha visin
androcntrica do proceso histrico ,
pala xerarquia de valores da nasa
sociedade patriarcal e por uns
plantexamentos historiogrficos
nos que at agora s se tiveron en
canta a esfera pblica, desdeando
a esfera privada(3) .
O panorama est a cambiar
lentamente . Desde hai uns anos,
sobre todo no mundo
anglosaxnico produciu -se unha
eclosin de investigacins de
carcter histrico sobre o sector
feminino da poboacin . Un rpido
percorrido polo nome dos autores
arroxa un saldo elocuente; a
maioria foron realizadas palas
estudantes, profesoras e
investigadoras. A recuperacin da
historia das mulleres coincidiu co
unha tomada de concincia
xeneralizada - por parte das
mulleres - da opresin sofrida
desde sculas .
A ns, as mulleres,
corresponde-nos pois facer visbe/ a
"presenza" das mulleres galegas r:'a
Historia de Galiza (a historia con
maiscula), demostrando que non
houbo ausncia senn
"postergacin", e corresponde-nos
Traducin Helena Alvaredo Serrano Mara del Carmen Prez Pas
tamn reconstruir a historia das
mulleres galegas como colectivo.
:'\ ; rH.
51;
1
1
7,;
un reto que hai que asumir; 1
numerosos grupos e temas esperan '
~
ser estudados: as campesinas, as
mariscadoras, as reli xiosas ... , a J
-
educacin, a sexualidade, o
traballo, etc. As lias de
investigacin son mltiples pero hai
que saber desde o .principio que
elaborar a historia das mulleres
e/ ou a sua contribucin ao proceso
histrico encerra moitas
dificultades: hai que desear o
mtodo de traballo e o metodo
terico, falla a apoiatura
bibliogrfica e preciso buscar
novas fontes ou dar un novo
tratamento as habitualmente
utilizadas polos historiadores .
O problema das fontes un dos
mis graves; pensemos, por
exemplo , que nas estadsticas non
se soen diferenciar os sexos;
pensemos que na literatura nos d
cuase s a visin masculina, o
mesmo se pode dicer do cine, a doutoral (5) . Con posterioridade
pintura ... ; pensemos que a elaborei un pequeno resumo que
imprensa est dominada polos non chegou a publicarse ao
homes, etc ., etc . Neste sentido , a desaparecer a Hoja de Lnes de
"historia oral", quer dicer os Vigo. A entrevista reflexa a
testemuos vivos, constituen inexperin ci a de qu en a fi xo , pero
unha das fontes que podemos anda as penso que merece a pena
recorrer para investigar a historia dar a coecer quen Dona Ol imoia
mis inmediata e o noso prpio Valencia, e nunca o "dona" estivo
momento(4) . Por iso , propn -se mellar empregado . Foi a primeira
aqu iniciar un Arquivo da palabra galega mdico, ou mdi ca, co mo
no que se va ian reunindo ela pretere que se diga, membro
testemuos de mulleres tanto das fundador da Acadmia Mdico-
que tiveron unha significacin Oui rrxica e de Alianza Francesa de
especial como das que -a Vigo , e ligada Instituci n Libre de
maioria - permaneceron nun Enseanza. Son datos significativos
segundo plano . que acompaan a unha
O 17 de setembro de 1981 personalidade interesa nte, cu lta ,
entrevistei a Olimpia Valencia liberal, amante da sua terra e do
Lpez de Vigo , busca de traballo . Unha muller qu e se
informacin para a tese adiantou ao seu tempo .
23
 " Nacn en Balrar rourense) o 74
de decembro de 7898. Filia nica
dunha famtlia de clase mdia. Aos
doce anos vtn-me a Vigo e aqu
preparei por ltbre Maxisrrio,
Bacharelaro e o Prepararno, curso
comn prvio enrrada na
universidade para as carreiras de
Medicina, Cincias e Farmcia. A
mia famtlia respeirou a mia
decisin de esrudar medtna pero
muitas das mias amisrades
pensaban que non era unha
carreira apropiada para unha
mu/ler".
En 1919 inicia os seus estudos
univers itarios en Santiago de
Co mpostela . As poucas estu dantes
que al haba, pertencian tamn
clase media , e facian Farmcia o
Fi los fi a. Os seus profesores e
co mpaeiros dispensaron -lle un
trato "correcto"; dos primei ros
lembra con especial cario a Novoa
Sa ntos e a Gil Casares.
"As rapazas faciamos unha vida
austera; estudbamos e
pasebamos pala Ferradura ou a
Ra do Vtlar. Apenas tiamos
tratos cos rapaces".
En Santiago respiraba-se
daquela un ambiente de rebelda
contra a ditadura de Primo de
Rivera . Existia un esprito libera l
pero a po litizacin era escasa.
En 1925 remata a carreira. E
como xa dixemos, a primei ra mu ller
galega que obtn a licenciatura de
Medicina. Traslada-se entn a
Madrid para especial iza r-se en
Xinecoloxa ao lado do doutor
Recasens . Recomendada pola
universidade compostelana
consegue entrar na Residncia de
Estudantes , dirixida por Mara de .
Maeztu. A sua vinculacin coa
Institucin Li bre de Enseanza
reflexa-se nunha serie de aspectos
que ca racteriza n a todas as persoas
que da lgunha fo rma coeceron o
esprito da Institucin: elegncia no n poucos desgostos durante a
natu ral, sin xeleza, atractivo
persona l, ta lante liberal e laico.
"O 23 de febreiro de 7928
estabelectn-me po/a mia canta en
Vigo . Puxen un anncio no xornal,
coloquei unha placa na porta,
"0/impia Valencia. Especialista en
enfermedades de la mujer", e
dispuxen-me a esperar as
chamadas. Comecei facendo
medtna xeral. Ao pnncpio tiven
moitas dificultades, sobre todo
porque tia que vencer a
resistncia das clientes para
aceitaren que eu era o mdico".
Pouco a pouco fo i-se gaando
o prestxio profesio nal nu nha
cidade que a doutora cal ifica de
" libera l", vez que prepa raba a
sua tese doutoral sob re Variaciones
de la co/estenna en relacin con la
anestesia.
E entn chega a Segu nda
Repb lica. Olimpia Valencia, como
ou tros muitos mdicos, sente un ha
gra nde preocupacin cu ltura l -a
sua bi bli oteca asi o atestigua- e
sente-se tamn estreitamente
vincu lada a Gal iza . A mi ga de
muitos ga leg uistas (A lvaro de las
Casas, Antn Vi llar Ponte ... ),
aceita encabezar en xuo de 1931
un chama mento de apoio aos
ca ndidatos ga leguistas das
provi ncia de Pontevedra e outro en
xu o de 1936 en favor do si no
Plebisc ito do Estatuto Ga lego.
Ambos documentos esta ban
asinados s por mu lleres(6).
A sua amizade con ga legu istas,
xente de esquerdas, o seu no me
nestes ma nifestos e unha carta,
sorna ndo-se homenaxe de Antn
Vi llar Ponte aparecida en El Pueblo
Gallego, haberian- lle de ocasionar
guerra.
"Fun deuda no mes de febreiro
de 7937. Permanecin durante catro
das no cuartel da Guardia Civil,
prximo ra Mara Berdia/es.
Estbamos nas cortes, mulleres de
evadidos, bara/leiras e quizais
prostitutas. Na parte que ns
ocupbamos atopa-se a pt!era para
lavar-se e o retrete. Ali tian que ir
os homes detidos xa que carecian
de servizos na parte das cortes nas
que se achaban ".
Os bons informes que haba
sobre ela e un "donativo" sacaron-
-na da li. Porn os prob lemas non
remataran, s dificuldades prprias
dun perodo de guerra, sumaron-se
agora as de atopar traballo. "lso
era o pior". Acusada de roja,
muitas clientes temeron ou
preferiron deixa r de consultar-se
con ela . Abrira -se unha poca que
pouco tia que ver cos ideais e
plantexamentos desta muller .
"A partir de entn dediquei-me
de cheo ao trabal/o e a vida
famtliar. Apartei-me do mundo.
Fun unha asceta. Naque/es tempos
nos que ao ftnal da sesin haba
que levantar o brazo, nen sequer ia
ao ctne.
Nos anos cuarenta consigo
entrar na Seguridade Social, vinte
anos despois xubilei-me. Agora,
con oitenta e dous anos sigo
consultando po/a tarde, por ese
afn de trabal/o que impulsou toda
a mia vida. Palas mas paseo e
estudo xa que hai que estar ao
tanto das navidades".
- -

Olimpia Valencia desenvolveu
unha importante labor profisional
en Vigo e por ela recebeu
homenaxes e recompensas, quizais
menos do que lle corresponda .
Lstima que as circunstncias
impedisen que a sociedade galega
se beneficiase en maior medida da
sua formacin humanstica, do seu
talante liberal e do seu amor por
Galiza .
GALICIA E A MULLER EN AMANTIA
A novela Aman tia (1984) de
Mara Xos Queizn non s nha
novedade en si mesma, senn toda
unha aportacin ao panorama
narrativo galego, especialmente
pola presencia que ten nela o que
poderamos chamar "cultura
femenina" . Ademais, a autora
conxuga na creacin duas das
grandes teimas da sua
personalidade: o nacionalismo e o
ore/la no buraco (1965) a primeira
narracin feita por unha muller que
se publica na postguerra , e est
separada de Nveda (1920l , a obra
con que se inicia o xnero, por
mis de cuarenta anos e unhas
catro promocins literarias.
Mais nas duas dcadas que van
desde a publicacin de A ore/la no
buraco da actual Amantia , o
panorama novelstico femenino tia

o feminismo. Ambas ideolox'as foron

entretecendo a narrativa de
Amantia , unin ntima de Galicia e
sofrido un relativo incremento e un
certo enriquecimento .
Destaca , en primeiro lu gar. a
a muller. publicacin da novela Adis, Mara
(1971) de Xo hana Torres. que
A NOVELA FEMENINA supuxo unha renovacin do
Desenmaraando o fio das panorama coa sua tcnica do
palabras devanditas e realismo dialctico e a presencia
adentrndonos no panorama dunha clara perspectiva femenina .
narrativo, compre lembrar que A ela temas que engadir as
dentro da novelstica galega escrita aportacins mis tradicionais de
por mulleres, Mara Xos Oueizn Pura Vzquez co n Segundo Pereira
l l J Falo de mulleres e non de muller. por xa ocupaba o relevante posta de (1978) e a sua irm Dora con
refemse o plural a un colec tt vo concreto ter escrito a segunda novela Berganti ( 1971) e Augas saltas
tdentiftcbel . mentres que o stngular conleva a femenina galega . En efeito, A (1978) . Asimesmo, compre ter en
abstraccin e idealizacin .
121. - Cf Connelly de Ullman, Joan " La
protagontsta ausente. La muer como obeto y
sueto de la Histona de Espaa" . en La mujer en
el mundo contemporneo, Madrid : Untverstdad
Autnoma de Madrid. 1981, p 11
131 .- Pouco a pouco van -se consolidando como
obxecuvo de mvesugactn htstnca colecuvos
da poboactn at agora marxmados ou temas
tgnorados como a sexuahdade. o cto. a
altmentactn. a economla sumerxtda . etc.
14). . A anrropoloxa e ou tras ctnctas saeta tes
acarretaron histona este novo tnstrumento . A
lente oral . como todas as lentes. precisa unha
revtstn ngorosa e a confrontacin cos dados
oblldos por ou tros procedtmentos Oespots dun
periodo de critica "htstona oral" . es tse
tmpondo e vatse avanzando na sua 1cn1ca e
metodoloxa
151. - Na tese doutoral abordei o estudo da
1mprensa galega durante a Segunda Repblica
161. - Vexa-se "Mam fiesto de las mu1eres
untversitanas" en El Pueblo Gallego, 27 de xuo
de 1931 , p. 6 e "Manifiesto de las mu1eres
gallegas". en Faro de Vigo . 20 de xu o de 1936.
p. 10

Carmen Blanco
25
canta, nunha lia mis actual, e
coautora masculino-femenina de
Morrer en Vi/aquinte (1981), na que
participa como creadora Helena
Villar Janeiro. Nesta mesma lia
podemos situar alemana Ursula
Heinze, autora de O saa perdido
de Elvira M. (1981), que contou
con colaboracin lingstica
masculina.
Mara Xos Oueizn, da mesma
maneira que co obxectalismo da
sua primeira obra, incida na
vanguardia da novelstica femenina
e galega en xeral, coa sua segunda
novela, Amantia, volve situarse
nun punto de inflexin : o cambio
de rumbo que se pode percibir na
literatura femenina en torno a 1975.
Durante os anos sesenta, o
obxectivo das creadoras fora
igualarse literariamente aos homes
- proba desto A ore/la no
buraco- . Agora o obxectivo
mostrar unha perspectiva propia,
deixar libre a diferencia do
femenino: procurar un ponto de
vista de muller, a travs da
bsqueda dunha linguaxe
especfica e uns temas
significativos neste sentido.
Produto desta nova actitude
diferencialista Amantia, como en
parte xa o fora a novela de Xohana
Torres, e como en certa maneira
tamn o son os cantos de
Margarita Ledo Andin recollidos
en Mam-Fe (1983) . Non podemos
esquecer tampouco que a propia
Mara Xos Oueizn , en relatos
seus anteriores como "Tolera para
unha desmitificacin" (1972), "Eros
e Tanates" (1977) e "O tapete de
ganchillo" (1978), presentaba
tamn algn elemento que podera
apuntar cara este novo rumbo.
A PERSPECTIVA DA MULLER
Esta nova actitude literaria est
en perfecta consonancia e armona
coa personalidade da autora, pasto
que a perspectiva femenina leva
senda desde hai moitos anos unha
constante en todas as suas
actividades.
Cingundonos s ao traballo
literario, esta teima pola muller est
particularmente manifesta nos
ensaios feministas A muller en
Galicia (1977) e Recuperemos as
mans (1980) . O esencial das ideas
expostas en ambos libros sobre a
funcin, as atribucins e a
consideracin sociais da muller
galega, as como o complexo
entramado do poder patriarcal,
subxacen como teln de fondo na
novela Amantia e, nalgn caso,
chegan a facerse protagonistas.
Neste sentido podemos decir que .
Amantia unha obra feminista
- anda que non sexa s eso-, da
mesma maneira que podemos decir
que Na noite estre!ec1da (1926)
unha exaltacin do cristianismo e
do nacionalismo, ou Arredor de si
(1930) unha novela galeguista e
nacionalista .
O mesmo proxecto da novela
parte xa dunha postura feminista, a
percura dun protagonismo
femenino, tal como a autora expn
no apndice:
Concebln a novela a partir dun hipottico
libro sobre mulleres galegas que, por unha
razn ou outra, tivesen deixado a sua pegada
na historia. A idea inicial foi a de facer un libro
sobre sete ou oito mulleres galegas que me
resultaban suxerintes. !p. 2191.
Nesta intencionalidade vai mis
al que a escritora belga
Marguerite Yourcenar quen, na sua
lucidez pesimista, explicando como
escollera o personaxe central das
Memorias de Adrin (1951), afirma
a "imposibilidade de tomar como
figura central un personaxe
femenino" porque "A vida das
mulleres mis limitada, ou
demasiado secreta" .
Mara Xos Oueizn non se
arredra ante este escollo e fai unha
novela rebordante de mundo
'femenino. Esta presencia de
mulleres aprciase xa no ttulo, que
se corresponde co simblico nome
da protagonista e que nos connota
outro dos temas centrais da obra,
o amoroso: "somente estamos
martas cando xa non podemos
amar" (p. 214).
A coprotagonista da narracin
a histrica Exeria, cristiana peregrina
ao parecer vencellada heterodoxia
priscilianista. A aventura relixiosa ,
poltica e intelectual desta galega
excepcional srvelle a Mara Xos
Oueizn para adentrarse na
intrahistoria do priscilianismo, e de
maneira moi especial nas sas
facetas galega e femenina. As, o
fio narrativo rl'3 obra xira en torno
vida cotidiana das priscilianistas
histricas ou imaxinarias que
rodean a Exeria e Prisciliano:
Agape, Prcula, Eucrocia , Gala,
Enenocia, Maximila ou Prisca . No
mundo ntimo destas mulleres, cos
seus pensamentos, os seus soos,
as sas aficins e diversins, as
como nas actividades pblicas e
sociais das mesmas, onde radica ,
ao meu entender, o mis grande
inters da obra e a aportacin mis
novedosa ao panorama narrativo
galego. A desmitific;:acin, apertura
e ampliacin da idea tradicional do
feminino e o desvelamento da ate
agora silenciada realidade fecunda
e pluridimensiona l das mulleres,
son os mis claros valores do libro
e o seu maior atractivo .
Naturalmente, foi esta
perspectiva de muller a que levou
autora a escoller como
ambientacin o priscilianismo .
sobradamente coecida a actitude
profemenina que animou e anima
certas correntes heterodoxas
cristianas frente misoxinia do
xudaismo e do cristianismo
ortodoxos. Na obra hai alusins
-non exentas de visin crtica- a
esta realidade, de maneira especial
s ideas de priscilianistas,
montanistas e gnsticos (cfr. p.
77) .
Os cultos naturistas presentes
nestas correntes cristianas, como
nas sas races paganas, veen
identificar muller e natureza
insistindo, asimesmo, na '
simboloxa femenina. Se no
acontecer do priscilianismo e da
sobranceira figura de Exeria
radicaba a accin argumental e
polo tanto a armazn externa da
narracin, a unin coa natureza e a
vivencia da terra son o teln de
fondo e o ncleo temtico da
mesma. Este motivo aparece
recreado nos ritos , en certa
maneira pantestas, das
. priscilianistas e, no seu sentido
pagano e materialista, no
personaxe central de Amantia, na
que a vivencia pannaturista
confndese e realzase no amor
telrico nacin e no amor
muller. Montes, castros, pedras,
mar ou praias son ao mesmo
tempo fontes de expansin sensual
e de coecimento, porque
"Aman tia pescudaba na sa terra o
que as amigas esperaban do
miragre reli xioso" (p . 101) . Tanto a
identidade da terra , do pobo -a
dimensin poltica-, como a
identidade individual -sempre
vencellada ao amor - non son
senn aspectos deste pannaturismo
que envolve toda a obra
Vex molo nun exemplo en que a
expresin do amor se resolve a
travs dunha simboloxa pansexual
de tipo naturista :
A Intima compaia de Exeria , pasaxeira, fora
un orballo sobre mace! as arom ticas nas que
Amantia deixaba abandonadas as suas ansias e
se entregaba a xerminar amor. Nese outono
carmesln os seus carpos, como se fosen almas
sublimaron o pracer ata facelo deus.
Descubriron que voar e surcar aires non s
privativo dos paxaros. Elevronse como gaivotas
arrulladas de ousadla s altivas rexins das
aguias. Acertaron o sensual do revol da ledicia
espida. Transcenderon a norma.
Fora unha testa de carpos entre as herbas
do monte, as areas das praias, sobre os cons
achatados polo ardor do mar . (p . 1191.
O pannaturismo, no que pode
ter de concepcin de vida
prepatriarcal, posibilita un campo
semntico idneo para a creacin
desde unha perspectiva femenina
crtica. Neste sentido, non se pode
esquecer o relativamente doado
que resulta negar desde un punto
de vista femenino os aspectos
ideoloxizados da cultura, pero o
difcil que crear novos modelos,
que non sexan exclusivamente "a
imaxe e semellanza" nen "contra".
Mara Xos Oueizn percurou unha
sada que xa tia sido apuntada e
que ten unha certa tradicin, anda
que sta permanecera, en
Occidente, sempre na
marxinalidade : a armona coa
natureza. Nesta lia estn as
constantes alusins ao mundo
' artesanal dos tecidos, por exemplo ; -
medicina natural das parteiras e
curandeiras; s bruxas; aos ritos
siderais; s facetas mis
insignificantes da vida cotidiana,
'
co mo os paseos, as conversas
entre amigas ou a eleccin do
vestuario; o mesmo a dimensins
mis transcendentais, como a
m o rte .
A propia linguaxe parece, s
veces , plegarse a este
pannaturismo femenino, rachando
coa norma social masculinizante,
como ocurre en expresins do tipo
"a beb" (p . 16) . Noutros casos a
visin de muller crea a imaxe
potica , como por exemplo nas
palabras segu intes:
Os sentimentos, como os fetos, vanse
formando a partir de ns, mais sen a nosa
percepcin ata que xa son grandes abando.
golpean e puxan por sair. Declarados xa, hai
que. botalos tora lp . 551.
Outras veces , a lingua parece
perderse entre as grandes
presencias ou as mis pequenas
cousas do cosmos femenino. o
que ocurra na instantnea amorosa
que citamos antes, ou nesta outra
pintura de interiores:
Aquel cadro de harmonfa mol ve rdi-branco
de desgana reclinada, de libro pechado 6 lado '
da man sutil de Amantia. de bastidor
abandonado no regazo de Luclla, de lira
desamparada 6 pe de Enenocia e riso durmido
inslito na gorxa de Gala foi interrompido no
movemento unnime das rapazas a erguerse
para rodear a Maximila e olla-lo poema !p. 171.
27
 En fi n, noutros momentos a
linguaxe faise humor, dando as
paso a unha vital menudencia mis
do cotidiano. De maneira especial
aparece nas conversas do grupo de
amigas, a travs da proliferacin de
ancdotas disparatadas ou da
parodia de distintos rexistros
lingsticos.
A TRADICION GALEGUISTA
Os rasgos antes destacados -a
presencia social da muller e a unin
coa na tu reza - teen en comn o
feito de ser restos prepatriarcais de
clara ascendencia no pasado
galego, ademais de ter sido
reivindicados desde posicins
feministas, mesmo pala propia
autora. Conxganse, pois, unha
vez mis, potencindose
mutuamente, galeguismo e
feminismo.
A tradicin galeguista , polo
demais, outro dos eixos da obra,
que inxire a sua temtica dentro da
historia nacional . Neste sentido,
pode decirse que pertence ao
xnero histrico, xa que nos sita
ante unha serie de acontecimentos
do sculo V: a colonizacin
romana, o priscilianismo, Exeria e
as correntes culturais da poca .
O galeguismo, na percura do
mis xenuino e autctono, tivo
desde os comenzos ao
priscilianismo, xunto co celtismo,
como un dos seus temas mis
queridos. ao que deu moitas veces
un tratamento mtico e simblico.
Lembremos a ttulo ilustrativo as
aportacins histricas de Manuel
Murgua ou Vicente Risco, o
pensamento e a creacin de
Ramn Otero Pedrayo ou Daniel
Cortezn, ou as aproximacins ao
desvelamento do enigma de Santa
Eulalia de Bveda feitas por
Celestino Fernndez de la Vega.
Asimesmo, a materia lista
presencia da terra e da natureza
est moi arraigada na nasa cultura.
Ten sido destacada xa na lrica dos
Cancioneiros medievais e aparece
como unha constante nos estudos
de etnografa e antropoloxa. Pode
percibirse tamn de maneira moi
especial nas creacins de certos
escritores, desde aqueles en quen
parece ser unha vivencia mis ou
menos inconsciente ou
espontnea, como Rosala de
Castro, a aqueles outros nos que
se evidencia como unha realidade
conscientemente asumida e
reivindicada, como Ramn Otero
Pedrayo. Esta comunin coa
natureza mstrase claramente na
actualidade na poesa de Uxo
Novoneyra, e de maneira
especia lmente significativa na
creacin potica de duas mu lleres:
Mara Mario Carou e Xohana
Torres. E tamn dun xeito esencial
ilumina boa parte dos versos
doutras poetisas como Pura
Vzquez ou Luz Pozo Garza.
Da mesma maneira , o inters
por recrear literariamente figuras
destacbeis da nasa esquecida
historia foi outra das constantes do
galeguismo. Cada autor, de acordo
coa sua ideoloxa, coa situacin
socio-cultural do momento e
apoindose nos coecimentos
histricos da poca, recreou,
elevando categora de mito
nalgn caso, personaxes como o
caudillo celta Breogn, o arcebispo
Xlmirez, o mariscal Pardo de Cela,
o irmandio Roi Xordo, a
soldadeira Mara Balteira ou
protagonistas obreiros como
Amador e Daniel.
Amantia encdrase tamn na
moda literaria actual da novela
hist rica, encabezada por
personalidades como Marguerite
Yourcenar -con cuxas Memorias
de Adrin garda relacin a
estrutura externa da novela-,
Hermann Broch , Gore Vidal ou
Umberto Eco. Dentro do panorama
ibrico podemos lembrar Urraca
(1982) de Lourdes Ortiz, pala
proximidade xeogrfica e a
coinci_dencia do personaxe
femenino central.
De todos xeitos , compre sinalar
a importancia que para unha
cultura marxinada como a nasa ten
a recuperacin da historia negada
ou silenciada, anda que esto se
faga a travs da ficcin e estea
moi lonxe da historia como ciencia.
Neste sentido, evidente a
duplicacin do inters cando se
trata da historia da muller, sempre
mis esquecida que a do home. Xa
Margarita Ledo Andin tia
recuperado nalgns dos seus
relatos de Mam-Fe certos
aspectos da particular historia
femenina galega e a figuras como
Emilia Pardo Bazn ou Carolina
Otero. Mara Xos Oueizn
recranos monxa Exeria e ao
mundo de mulleres que a rodea,
legando as un smbolo mis
cultura galeguista e enriquecendo o
acervo cultural femenino . Se o
precisase, o femin ismo galego
podera ver en Exeria, e anda
mellar en Amantia , un smbolo.
unha interpretacin posbel.
Neguemos, senn os smbolos , ao
menos a sua univocidade.
Algun dir que o amor a
Galicia e o amor mu ller perderon
autora, como nos perde sempre
o amor un pouco . Pero non cabe
dbida de que ese perderse foi
fecundo.
o
QU EDUCACIN!
Falar, discutir ou escribir sobre
a educacin difcil e poucas do programa , o educando o
veces acertamos . Pois a educacin
est nunha escrucillada de
intereses, na que o neno e a nena
son os que menos importan.
Sociedade, televisin, familia,
escola, caenlle rapaz como
lousas e non como formacin
liberadora .
De tdolos xeitos, sin tratar de
facer unha anlise profunda da
enseanza hoxe, tratarei de
tracexar unhas lias reflexivas
sobre aspectos que todos
sabemos, pero que casi todos
tratamos de esquecer.
Oun non escoitou decir que a
educacin a preparacin para a
vida?, pero vexamos qu tipo de
vida transmitimos.
Durante miles de anos os
conocimentos e tradicins
transmitronse de mestre alumno
dentro dun marco de disciplina rxida
e autoritaria, a imaxen dunhas
sociedades fundadas nuns
principios rxidos de autoridade.
Mais hoxe se nos presenta a
educacin nunha sociedade
democrtica .
Na escala tradicional, segn
Freire, as revelacins que se dan
entre mestre e alumno son :
a) Que o educador sempre
quen educa, o educando o que
educado .
bl O educador o que pon
disciplina, o educando o
disciplinado .
el O educador tala, o educando
escoita .
Susa Juanatey
dl O educador elixe o contido
depsito que recibe
el O educador sempre quen
sabe o educando o que non sabe .
Segn esto, o educador o
su xeito da educacin e o alumno o
ouxeto.
Cambiaron hoxe estos
para metros? Realmente o alumno
na actualidade o sexeito da
educacin?
Eu coido que anda nos falta
moito camio por recorrer:
-A nivel interno:
Seguimos un programa que o
mestre impn .
Damos unhas normas de
comportamento baseadas na
obediencia.
Evaluase s alumnos por medio
de exmenes, abonando o campo
'da competividade .
Facemos da escola unha illa,
sen apertura nova sociedade que
empu xa.
Pechamo-las fiestras a un
idioma propio, arrincando s nenas
das suas races.
-A nivel externo:
Preparamolo na
Competividade
Individualismo, no solidario
Niveis de autoridade e xerarqua
Disciplina
Falta de capacidade crtica
Conformismo. Actitudes de
acata mento
Medo, inseguridade
Orden
29
 Vemos neste tipo de escala que
tacemos homes e mulleres
conformistas sin capacidade de
crtica, seres individualistas, non
solidarios, de orden e medo a
autoridade e castigo e non
persoas libres e creativas, seres
acomodados e pasivos , non
integrados na sua realidade .
Esquecemos que o principio e
fin da educacin residen na
libertade. E a mesma persoa quen
se educa nun proceso de conquista
da libertade e autonoma .
Veenme memoria aquetas
palabras de Freire, que tantas
veces me fixeron reflexionar e
preguntarme qu estou a facer
como mestra :
"A tare fa de educar ser
autnticamente humanista na
medida que procure a integracin
do individuo na sua realidade
nacional, na medida que perda o
medo a libertade, na medida que
pode crear no educando un
proceso de recreacin, de
bsqueda, de independencia e
vez de solidaridade".
SEXISMO NA ESCOLA
Cando baixamo-la vista, tan s
superficialmente, dmonos canta
que estamos educando a homes e
a mulleres, mais non educamos
persoa.
Estes nenas e nenas seran
homes e mulleres adultos con roles
diferentes na sociedade, e desde
moi temprana edade vamos
interiorizando neles un "eu
masculino" e un "eu feminino"
curiha carga discriminatoria
tremenda .
A muller educada na Reforzamos os roles home-
sensiblera cun obxecto final: muller.
formar parella e ter tillos.
Obligamos nena a estar
Os nenas xogan ftbol, s sentado casi todo o da, dandolle -a
aventuras, s vaqueiros . Xogos nos espalda s seus intereses.
que a violencia sempre est
Estamos axudando a construir
prese~te. Fan unha conquista do
os cimentas da futura sociedade ,
espac1o, e aventuranse a ir lonxe.
na medida que sexamos
Teen seguridade en si mesmos.
As nenas nun rincn xogan as conscientes desto,
casias, aprenden a ser "amas de compremetermonos
casa servicio de .. . ". conscientemente por dar pasios
cara a crear unha escala libre,
Os nenas non queren s nenas democrtica, e non sexista .
no seus xogos e si entra algunha
ser a princesa que hai que
rescatar, reproducindo as os roles
o
longamente aprendidos.
Abramos calquera libro, nas
ilustracins sempre veremos
muller na cocia, ou nas distintas
labores "que !le son propias" .
Un da puxen na clase a
seguinte oracin para analizar:
"Meu pai plancha a roupa" . As
risas foron medrando. Esto deu p
a unha discusin na clase sobre o
papel da persoa na sociedade con
independencia do seu sexo.
Mais si o seu redor viven esa
realidade, traballo de anos de
concientizacin, traballo de
xigantes que temas que facer .
Resumindo un pouco dmonos
canta que a vida e a escala estn
divorciadas . Os nenas aprenden
duns libros que cantan
parcialmente (cando non
manipulada) a realidade.
Non se ten en canta a cultura,
tradicins e historia da sua
comunidade .
A lngua na que xoga, saa e se
relaciona ignrase.
. '
VICENT MARQUS, DO SEXO
-Creo que podemos afirmar
que, exceptuando algns
especialistas, certas
individualidades, colectivamente as
nicas que sabemos algo de
sexualidade, que nos preocupamos
por ela, que indagamos sobre o
feito, somos as feministas. Podes
aclararnos por que? Ser que os
homes non teen ningn problema
ao respecto?
- O sexo forma parte das
obsesins necesarias para concebir
ao varn, para que este se sinta
identificado. Pero parte da base de
que xa o coece todo. El ten o
monopolio do desexo. Dase o caso
de que nunha conferencia sobre
sexualidade masculina van mis
mulleres que homes.
-Ao parecer, tamn foi o
feminismo o que puxo en evidencia
a diferencia entre sexualidade e
reproducin, ou sexa , que o placer
sexual non ten que conducir
inexorabelmente reproducin .
Por que?
-Resulta evidente que a muller
levou sempre a carga da
reproducin sen que estivera claro
o componente do placer. Ten que
ser unha reivindicacin da muller
como suxeito pleno. Para ela a
sexualidade case nunca tivo a
contrapartida do placer que se /le
negou historicamente.
- A que se debe que o coito
sexa o acto sexual "normal",
"nico", estabelecido? A razns
fisiolxicas, naturais? A razns
econmicas, pola produtividade?
A razns sociolxicas propias do
patriarcado: poder sobre a muller,
negacin da sexualidade feminina ,
etc.? A razns relixiosas: represin
do placer, etc.? dicir, que hai de
Mara Xos Queizn
natural, de fisiolxico, e que hai de VICEN MARQUS ,
cultura l no coito? PROFESOR, SEXOLOGO , O QUE
-Non hai mis de natural que SE PREGUNTA "QUE HACE EL
o que poida haber noutras formas PODER EN TU CAMA?" E QUE
de dar o receber placer. DES MITIFICA OS "DRAMAS
Est en relacin cunha lxica SEXUAI S" NAS PAXINAS DO
reprodutivista: asegurarse que a SUPLEMENTO DO PAIS, O
sociedade se reproducira. As clases UNICO HOME QUE COEZO CON
dominantes estaban interesadas en QUEN SE PODE FALAR DE
que houbera a maior SEXUALIDADE SEN QUE SE
reproductividade posbel. As, as POA EN GARDA, QUE TEN UN
outras formas de placer pasaron a COECEMENTO FONDO E UNHA
considerarse ridculas, VISIO N CIENTIFICA DO
infrahumanas. No mellar dos casos FEMINI SMO, QUE ANALIZA A
son considerados como "xogos REALIDADE SOCIAL, COMA
preliminares", algo que non ten NOS, A PARTIR DO SISTEMA
importancia. Para min o coito PATR IARCAL DOMINANTE. EU
DIXENLLE UNHA VEZ QUE ERA O
unha forma mis. O peor a
NOSO COMPAAIRO DE VI A XE.
lectura oficial do coito como " algo
que se /le fai" muller. Non E DIGO MAIS COMO UNHA
ESPER ANZA . FALANDO CON EL
necesariamente iso. Sen privilexios,
CASE PENSAMOS QU E
pode perceberse como fusin ou
participacin. Hai tantas razns POS BEL QUE OS HOMES
POIDAN CHEGAR A SER NON OS
para definir que o home penetra
como que a muller absorve. A NOSOS PAIS , MARIDOS ,
AMANTES E MACHACANTES.
primera forma parte do discurso
SENON OS NOSOS AM IGOS .
masculino que hai que desmitificar.
MGOA QUE SEXA SO A
- Tera moito que discutir sobre EXC EPCION QUE CONFIRM A A
estas opinins de Vicent Marqus REGLA. CON EL, COMO NON?,
pero non hai tempo . Anda as, FALO DE SEXOOOOO .
insisto. De non existir o sistema
patriarcal o acto sexual sera igual?
-Non, evidentemente non.
-De pensar, como algun
pensa, que o coito obedece a un
impulso procreador do ser humano,
como explicar que nas relacins
homosexuais, onde non hai
reproduccin, non se liberen da
introducin, do afn de penetrar?
-Por todo o peso cultural. No
ser humano a ruptura coa natureza
clara. "A natureza d todas as
preguntas pero non todas as
respostas". Todo cultural.
31
 -Como ca mbiar? Como leva r
a cabo os plantexamentos te ri cos?
Po rque hai un inters eviden te de
que non va re . Hai unha di fu sin
perma nente dun xeito ni co de
acto sexual a travs da lit, das
imaxes, do cine, etc.
-A pesar dos medios de
comunicacin, neste momento hai
unha pos1bilidade de cambio. A
mesma pos1bilidade de que unha
persoa membro dunha
nacional1dade op rim1da cambie.
Individualmente unha persoa pode
cambiar. Cando un home casa
cunha mul/er tradicional tenno
merecido. Hoxe hai posibilidades
de facer outra v1da, desde o ponto
de vista social e sexual, cando
menos nas clases medias.
- Pois eu, nos ltimos tempos ,
observo o contrario, unha volta ao
tradicional, ao foga r, a ter tillos ...
- O embarazo funciona como a
Legin, deseperada. como un
medo libertade, un querer atarse.
unha tendencia swda.
Esa recada que ti dis non se d
por circunstancias obxectivas.
Quizs os progresistas dos anos 70
non eran tan p rogresistas, non
tian interiorizado o cambio. Unha
chica que empezaba a ter relacins
sexuais libres polo que !le dican,
por exemplo ...
O cambio duro. Como a loita
entre os dous componen tes
humanos de segundade e libertade.
Algns buscan a seguridade:
centrarse, traba/lar, non sair po/as
noites, cuidar nenas ... A parella...
Hai duas razns para estar en
parella: a necesidade (necesito,
quera nesta altura estar con esta
persoaJ e a segundade. Pero non
hai factores sociais que xustifiquen
o matrimonio. Non os hai ou son
p er versos. Casar significa pedir/le
garantas ao Estado de que a outra
ou o outro non se /le vaia
escapar ...
-Existe un ha confusin entre o
acto sexual e o amor. O
eufemismo : facer o amor ,
parceme absurdo e mesmo cruel.
Segundo isto unha violacin sera
un acto de amor . Empregse
incluso para os animais . Too
escoitado nos medios de difusi n ...
- O vocabulario est
contaminado de patriarcalismo. A
min fa cer o amor g stame para
definir as relacins que estn ben,
como expresin de amor. Os
medios de comunicacin
emprganna para disimular o sexo.
O problema depende do contexto.
A linguaxe, neste senso, pode ser
moi curiosa, por exemplo a
expresin " qurote " mais forte
que " qurote moito ".
- Os arapesh tian dous tipos
de actividades sexual con
diferentes nomes : un ha .xogar e
outra traballar . Parece que na nosa
cult ura, tan avanzada ,
retrocedimos e quedamos somente
co ltimo . Que opinas dese
esforzo, desa ximnasia que se
reduce a relacin entre duas
persoas?
- Esto u en contra dese trabal/o .
A relacin sexual non debe ser
nengn obxecto, fin, logro ou
resultado. Hai un dramatismo da
sexua!idade tanto nas xentes
" decentes " como na pornografa.
Tamn existe esa idea de trabal/o
en cenas obras de sexoloxa . O
orgasmo como o premio de fin
de curso. No me gustara asociar a
idea de trabal/o sexua!idade.
-Non subxace aqu a idea de
produtividade da que talbamos ao
principio?
- A poca na que sexua/idade
era reproducin rematou. un fin
en si mesma. Duas persoas van
cama para estar ben non para facer
nada concreto. A ctualmente
pasamos do varn que fa a
" desafogarse " ao que vai a " faceto
ben ".
Por outra parte temas a
aparicin dun tipo de mu/ler que se
cuestionan que o home leve a
batuta. Unha causa clara: a
confianza dos homes en s mesmos
perdeuse. !so non hai quen o pare.
Hai mulleres que teen un
comportamento mis libre que
antes. Pero algunhas quedan na
adopcin de comportamentos
machistas e exixe que o seor !lo
faga mellar. lsto mesturado ca
feito de que a mul/er fa/e con outras
mulleres, que /le cante s amigas o
comportamento sexual do
individuo, conduce a un medo ao
ridculo . Os temores masculinos
incremntanse. Antes ningun
coeca nen cuestionaba o seu
comportamento sexual.
- Seguindo coa lingua , qu e
ex plica tantas causas ... Moitas
linguas usan a mesma palabra para
copu lar e comer . E realmente un
acto devorador?
- (Ri, francamente
sorprendido). Non tia pensado
niso. A ver. A esencia da relacin,
liberada da afirmacin masculina e
da procreacin a de xogar. No
xogo poden valer moitas causas.
Alimentarse do outro queda bonito,
non? Desde lago, no proceso
aparecen elementos arcaicos. Pero
todo isto moi relativo. Por
exemp/o, o mordisco pode ser
unha caricia, pero at ande? A
min intersame resaltar a idea de
xogo pero un xogo que non ten
que implicar trivialidade nen
frivolidade. Hai que desdramatizar
o sexo, s1; mais conceder/le a sa
importancia. O que acostuma a
ocurrir que duas persoas poden
ter unha relacin moi estreita,
contarse a vida e sentimentos
ntimos pero nada ten importancia
se non se deitan . Neste sentido hai
que desdramatizar o sexo.
Va/vendo ao tema da linguaxe,
creo que cambiaremos antes as
atitudes que a linguaxe.
-Un ha feminista portuguesa,
Fina Armada, despois de leras
declaracins dun cientfico israelita,
Mordejai Sharf, que ve prxima a
posibilidade reprodutora por
partenoxenese e afirma: "Dentro
de 5 anos as mulleres podern ter
fillos sen necesidade do home",
chega, deixndose guiar da
imaxinacin, non exenta de
reciocinio, a dilucidar a clave do
sistema patriarcal. Segundo ela, os
homes , oprimindo s mulleres,
afastndoas da instrucin, do
coecimento, da ciencia, dos
postos de dicisin, do poder sobre
o propio corpo, non estarn a
defender a sa sobrevivencia, o
evitar seren barridos da terra?
Tremendo, non?. Sen irmos
tan lonxe, de feito a producin dos
fillos limitada , exclusiva das
mulleres e isto pode levar a ..
- S1; ao temor s mulleres. lsto
existe. E tamn envexa da
maternidade. De ande ven ese
temor? Non breo que vea da
teora anterior. Aos homes non se
/les pode ocurrir que poidan faceto
sen eles. O temor mu/ler podera
vir do temor na1; de cando os
nenas son pequenos... En cada
muller vedan, lago, o fantasma da
nai e trataran de vengarse en cada
mu/ler da idea da nai... En fin.
Faltan teoras psiconalticas. un
terreno ainda pouco tratado. Eu
vexo duas causas. Por un lado os
mecanismos de envexa. Por outro
a mala conciencia do opresor. Existe
sempre un medo do opresor ao
oprimido. Ningun sobrevalora
tanto a capac1dade revolucionaria
do proletariado como a burguesa.
Despedmonos de Vicent
Marqus que parte agotado para as
sas terras valencianas. Agotado
non polos cursos de sexualidade
que viera impartir nas Xornadas
de Ensino celebradas en Vigo
senn porque a sa filia que, o
acompaou na viaxe, non quixo
perderse nada da "movida" viguesa
e, claro, a cousa dura.
o
Vigo, Sept. de 1985
33
CHAMAMENTO
Debido s circunstancias logo adquirido pala Hispanic
histricas do naso pas (mis ben Society ot Amrica .
serfa dicir non histricas). ao lsto unha mostra. Estamos
centralismo de Estado, carencia seguras que tanto nas Bibliotecas
dunhas institucins propias, espaolas estatais como nas das
inexistencia dun control sobre os Ordes reli xiosas dormen moitos
nasos bens, tanto econmicos documentos que poden despertar o
como culturais, tixo que, do inters do noso estudo e esclarecer
mesmo xeito que taran expoliadas a nasa historia .
as materias primas e as mesmas
persoas, framos desposudas do Consideramos totalmente
naso patrimonio cultural. necesario que todo o noso retorne
a casa . Por iso tacemos este
A travs de autoridades, tanto chamamento s autoridades tanto
civs como relixiosas, por medio da Xunta como s universitarias e
das institucins ou polo conduto acadmicas, as como s
das ardes relixiosas, os nasos Asociacins Culturais e outros
documentos, os manuscritos de organismos e persoas interesadas
inters, os textos mis. preciados, pola cultura, para que poan os
encntrase tora da Galiza . Dalgns medios necesarios que nos taga
temas noticia. Por exemplo certos recuperar o noso patrimonio
textos medievais: cultural.
-"A Crnica Troyana", versin
galega de "Le Roman de Troie"
encntrase na Biblioteca Nacional
o
de Madrid.
-O texto bilinge de "H lstoria
Troyana" est na Bibl ioteca
Menndez y Pelayo de Santander.
-"Os Miragres de Santiago "
que inclu o Codex Calixtinus,
tamn est na Biblioteca de
Madrid.
-A traducin galega da
"Crnica General y de la Crnica
de Castilla" de Alfonxo X, temos
(teen) dous manuscritos que
repousan na Biblioteca Nacional de
Madrid e na Biblioteca Universitaria
de Salamanca respectivamente.
-A versin galega de "General
Historia", redaccin galega da
segunda gran obra do rei Alfonso
X, est na Biblioteca do Escorial.
"A Crnica galega de 1404",
orixinal galego descoberto a
primeiros de sculo en Madrid y
 RECITAL A RO SALIA EN COMPOSTELA
Na noite do 17 de Xullo de 1985
celebrbase na Praza de Mazarelos,
un homenaxe potico dedicado a
Rosa/a de Castro, organizado pola
Asociacin de Escritores en Lngua
Galega . Nesta homenaxe
participaron 26 poetas - homes e
mulleres- e mis de duascentas
persoas escoitamos as sas voces .
A msica correu a cargo de Xos
Manuel Beiras amenizando
durante toda a noite a lectura dos
poemas.
O da 17 de Xullo unha data
que non podemos esquecer. Neste
da a nica protagonista era a
muller e a poesa das mulleres .
Feito avalado pola presentacin
dunha revista de mulleres e un acto
potico, donde as mulleres
sobresairon pola interpretaci n e
sensibilidade.
o

Dos 26 poetas s 7 eran mulleres,

mulleres por outra banda moi
coecidas como traballadoras da
cultura galega . Entre elas cabe
suliar a: Helena Villar , M" . do
Carmo Krukember , M" . Xos
Oueizn , An xeles Penas, Ana
Roman, M" . Xos Canitrot.. .

Este acto coincidiu co Congreso

de Rosala de Castro que se via a
celebrar nos mesmos das. A
participacin destas e outras
mulleres no Congreso foi decisiva
para dar unha nova visin da nosa
poeta . Elas reivindicaron a obra e
persoa de Rosala e denunciaron a
manipulacin a que foi sometida .

Tamn este da 17 de Xullo , foi

presentada pola maa na Facultade
de Xeografa e Historia a nosa
revista "Festa da palabra
silenciada" . Na mesa se
encontraban: Pilar Garca Negro,
M". Xos Oueizn, Helena Villar,
Encarna Otero e Isabel Mouriz.

Estas mulleres explicaron como

Anxeles Penas e porque se fai unha revista destas
caractersticas e tamn porque vai
dedicado este 2 nmero a Rosala
de Castro .

Aman da
35
 RECITAL A RO SALA EN COMPOSTELA

M a. Xose Canitrot M a . do Carmo Kruckrenberg

36
FESTA DA PALABRA CON RO SALIA
O da 13 de Abril de 1985, con
motivo da presentacin do nmero
anterior da nosa revista dedicado a
Rosala de Castro, celebramos
unha Cea-Homenaxe en Padrn
que asistiron mulleres procedentes
de todas as partes da nosa terra .
Foi un acto histrico, emotivo e
entrabel; un acto que perdurar
na memoria de todas ns e que
qui xramos que quedara escrito
con letras de amor nos anais do
noso pas.
Algunhas das asistentes falan
as deste acontecemento :

CEA DAS MULLERES

Foi un acontecimento histrico
polo que tivo de ruptura das
formas preestablecidas por unha
sociedade machista .
O simple feito de que sesenta e
cinco mulleres se reunan para cear
sen seren acompaadas por homes
resulta algo inslito . E de tal
maneira era as, que o dono do
resturante estaba preocupado polo
que podiamos facer; en ningn

::~///~: :~~ftw
momento deixou de ternos
vi xiadas . De seguro que se haba
de preguntar que pintaban aquelas
mulleres al soas?

#~ >.
De seren homes os que
ocupasen aquelas sesenta e cinco
sillas a situacin cambiara
totalmente. normal que os homes
se xunten, sos ou con mulleres,
para cear ou para faceren o que se
lles ocurra. Como seres libres que
son, eles deciden cando levan as
mulleres e cando non as levan. Por
sermos mulleres aquilo convertase
nunha situacin extraa, mesmo
para ns .
 Coa Cea amosmoslle
sociedade galega que non existe
ca ra cterstica intrnseca ningunha
polo feito de sermos mulleres para
non poder ter autonoma e
divertirnos entre ns, se iso nos
parece oportuno .
Prescindindo da repercusin
histrica, que este teito poida ter , e
de ca lquera militancia, a cea toi
unha festa amistosa, pasei unhas
horas moi ag radables conversando
e rindo con xente coa que tia
ca usas en comn .
o
Camino Noia
FOI FERMOSO
Un paso mis na nasa andaina.
Para algunhas cecais un ponto de
partida. Tres xeracins de mulleres,
xuntas, arredor de unha muller
valente e loitadora, Rosala.
Falouse, recito use , ca nto use ,
dialogouse, sen presas, sen
tensins, ca mente e o corazn
abertas ... Non haba que mante-lo
tipo ou agardar a ap robacin de
algn ca baleiro. Necesitamos tacer
moitas reunins co ma esta, para
saber mais de nosoutras e das
nasas inquedanzas .
Foi unha testa que non
poderemos silenciar. Agora , no
naso tra ballo e na nasa
solidari dade - para co n nosoutras
mesmas- est o FUTURO .
En hora boa s organizadoras!
o o
Teresa Navaza
38
CEA PA DRONESA
Padrn, Padrn!, exclamara
Rosala co n grande admiracin polo
seu lugar de residencia e de
afectos .
Padrn , Padrn! , exclamara de
ter !ido a sa partida de defuncin
ande consta de profesin os seus
labores e casada co escritor
Manuel Murgua .
Padrn, Padrn! , se so ubese
que al se pon en dbida a
oportunidade e posibilidade de
pertencia das fminas a unha
sociedade cu ltural Padrn ,
Padrn! -as e todo exclamo eu
tamn- que nos permit u a un ha
representacin das mulleres de
Galicia xuntrmonos en libertade
para a honrarmos . Porque xuntarse
en libertade obrar sen comp lexos,
sen falsas xe rarquas , e en
igualdade de oportunidades con
ca lquera reu nin de persoas ande
se tala e se aviva o esprito nunha
froitfera anlise da situacin que
nos envo lve.
o ROSAL/A NS
Helena Villar Janeiro
RO SALIA NON ...
Rosala nom poderia ficar en um
cimrio.
A luz da sua vida abriu-se cara ns .
A sua autntica expresom j soubo
demasiado de silencio .
E o seu descubrimento convoca-nos
mis al da sua morte.
M". Jos Cani"trot.
Sesenta mulleres
comunicandose .
Sesenta mulleres canta ndo ,
recitando , opinando, sorrindo.
Sesenta mulleres vivindo a
ledicia da homenaxe.
Sesenta mulleres : escritoras,
arquitectas, traballadoras da casa ,
poetisas, estudiantes, actrices ,
funcionarias en paro , abogadas,
pintoras, mestras, periodistas ...
Sesenta mulleres, vivencias,
sentimentos, iniciativas, vivas.
Mulleres soas, mltiples,
diversas, individuales, autnomas,
con criterios diferentes .
Sesenta mulleres por si mismas .
Sesenta mulleres celeb rando .
Sesenta e unha mulleres :
Rosa la.
Foi a Festa da Palabra con
Resala .
o
Ana Roman
Eu o que destacara da cea con
motivo do monogrfico da Festa da
Palabra adicado a Resala, o feito
de xu ntarse sesenta e cinco
mulleres que traballan en distintos
co lectivos, escritoras, poetisas,
aigunhas sen ningn tipo de
militancia feminista, e anda
algunha mis que sen ter ningunha
relacin coas letras, asistiron polo
s feto de sentirse mulleres,
galegas que o mismo que dicir
rosalins.
Ana M". Blanco Gmez
ENMALUACES
LEONA
A parttr de 1830, entre as mulleres xvenes prodcese un desdn
VEN LOBA
S ti , Loba . sexas quen sexas
'~

palas convenienctas do seu sexo. un desexo de excentrtctdade cha
mauva . que creou un tipo novo : a leona .. A leona stmulaba me- FELIX GRANDE
nosprectar os encan tos fementnos . Non quera nen gustar pala sua
beleza nen engotlar polo se u carcter. senn abraiar palas suas auda-
CiaS . Ven loba
MAR/E O'AGOUL T
lo beca
aloia laberca
lobada mia .
Leona.
Recol le o roxo Chega loira
revlver lico r lambetada
a furia amazona lumieira de quentura
da trecha . lume quente .
O arco en curva Fai que fu xes
como a lua en lstrego ledo
Loba vlvete bo liguei ra cousa
bandoleira . lontra amantia .
Vrate Vita Volve de veludo
fust ra e fusi l osa
audacia cazadora algodn e lio .
Femia leopardo A nia
desafa a noite. novelo de la
Sorp rende gata tenra .
actriz excntrica . Fndete
Compite en todo franela fel pa .. .
.~
.

alto ta cn peles e pel

tacos e tabaco calor perdido . -:
verba riva l Fica fo ndo
no fume na pel
da tertulia . toda ternura .
Lo ita .
Logo
ser o soo .
Loba.
o
Leona de Lesbos .

39
ENMALUACES ANAROMAN
Est a despedida,
-aceptado o naufraxio e a derrota -
arrincar as algas das azas levemente,
/' pasear na onda , sol itaria,
! bica-lo mar
...:
. ;, e erguer o voo .
o
,

XELAARIAS

NOCTURNIDAD E

caen inverno as chuvias longas as melenas

a cidade revol cadas
-aseen den pxaros abertos- o fume do meu cigarro
recllome
aposto gritos na noite
se che falo non eolio no cuadriltero da habitacin
saio
VES FILLA pasado o solpor xungun tos nebu losas on te
nos prostbulos de horas que son -sen sol- as ras
Cn1ase que a poboactn fisterr naceu dos amores dun lobo ma-
rio das lilas Lobeiras e dunha serea; e da serea dlcese proceden os interna visin para esgazados habitantes
encaixes de Camarias. degraando sentidos -un lapsus- nos interiores
XESUS TABOADA CHIVITE xu nguir tos nebulosas fo i dicir
denuncia-lo equili brio das estancias
Ves fi lia
do al das illas. as mias estancias descubertas pasado o solpor
-cando a chuvia non deixou roto oeste vermello
Fuches concebida no horizonte-
enxoval de lume lquido os corpos na luz morna que prod uce a escuridade
no lmite fisterra . (caio - suavio chapuceo)
Mis al do linde e hoxe despois de onte s eu - sei do seg redo
en amor lobo
soos de sereia
tecronte maria
filia
o
lenzo broslado
encaixe de cristal
alba lobeira
limpo lio.

40
CRISTAL
LA PROVENCE
Agardando a ta chegada,
o pai Mistral
toi poendo pretos os meus peitos
e vn madurando as amendoas
e as ltimas mazns

A cada son do sol

os ollas
acachaban as cores do lume,
relembrando os rumores das conferas.

Asimesmo sumerxn as mns plidas

na terra, escuma e porosa ,
dourando a tace nos xugos
do via e da cermica,
laborando, recollendo,
preparndome de cobre e termosa
para o teu retorno.

E recorrn os antigos camios

asistindo ao lonxano
solpor nas tgulas,
e o doce combar do granito
nas pontes e nos templos,
escoitando o gozoso canto
da la na mica e os cipreses,
aprendendo rumores novas
para arrolarte.

E batallei duras contendas

destragndome o corazn aberto ,
o burato mesmo do alacrn
rocei espida polos penedos,
para as otrecercho de novo
mais tertil e mais pleno,
destrudo xa todo aqu ilo
baixo e innomeado.
E anda mais vivn
toda eu enteira
ate que chegada toi a hora
de amar
a ta xubilosa danza
de raa
e coroas de lavanda na trente altiva
e o aroma matinal das lameiras e a ~amomila clara
e o doce via xugoso nos labres. '
Ate que toi chegado o tempo naso
de cabalgar veloces
rumbo ao N.
libres amantes inmensas ,
a donde os ventas que todo o limpan . Q
20- Outono - Koln

41
 CRISTAL
SERIA VRAN EN COMPOSTELA

Aqu estou,
podes ver o meu ca rpo de batracio amebas e planetas co ma labres apre1xando
sumerxido no teu recordo oh Deus!
e sondole nun Santiago vexo tan perta un horizonte de lumeiras .
lon xano e circu lar,
donde a la se derrama As podes verm e agora:
clara i espesa London 20 de Xulio,
nos buratos do granito, fundida no letargo do teu colo
a mica crepitando co ma sa poconcho de fogo ,
na pe\ do templo. e cu nha docsima dar
cravada na brandura das vsceras .
London hoxe estndese
ca l deserto ou mar sen sa l,
como decirche amada
o
que se me agolpan extraas materias.
cascotes, bloques metlicos, nenas con fame nas avenidas
e non podo rescatar de tanta dar
este poema que me fu xe.

Eu,
sondote nalgn outro escenario
que rememore o teu carpo de nfora,
os ollas con serpes e lentos,
e aquela ledicia que tia a nasa libertade
pra coller o tempo e arranxalo .

Hoxe a pedra de Compostela

vlvese tctil e brandsima ,
e podo ver lonxanamente
os teus cabelos ardentes no solpor da Quintana
ou o calor do vento nocturno
que me ofrenda bicos mauros baixo as fa rolas.

Ascendo con pes de fume

as nodosas e moles escadas
que me levan ate o centro do teu alento,
donde o ventre ergue fervenzas luminosas,
buratos verdes, plpebras, minerais,
e ca l aguia de prata
preciptome no vrtigo
un mar fondo e viscoso con tentculos
informes no ventre materia que succiona

42
CHARO PITA RITA MS YBAEZ
Foron os o//os de mil oitocentos
paseando silenciosos en hemorrxia de piano
escalando nos dentes de marfi l a me/odia.
MANIFESTO DA HISTORIA NEBOENTA
Per esemplo di le1 b1elt SI preva IPrbase a beleza c exemplo
'~

Enfriaron, as carnes do asfalto, o rap e a seda, de elal
os derradeiros azoutes do peluquin nevado.

Aqueles o//os de mil oitocentos
resumindo-se en mazurkas,
en smios que se negan,
en horas cotrosas de suor picante.
Rapaces taladrados,
pupila abugu iada como eslabns de cadea.
Trou xeron-me o//os de mil oitocentos,
berros de home escuro e cuspe seco,
de vixlias febris nos sos derretidos
e risa de augardente.
E foron os o//os
pergaminos de sangue nos tremores da guerra.
Tuberculosa dona,
balcn e escala.
Exlio musical de breve movimento,
polonesa altiva de /ibertade absoluta .
Non creades que somos somente aquelo,
nin somos encaxes branqusimos
das augas cristalinas
onde deus durme noso engano.
Non temos bgoas douradas
para os altares da "vosa historia",
nin estamos eiqu para dar/le razn
a filsofo idealista
nin poeta que pensa nun exemplo ventado.
o
"Las Cortes quedaban constituidas en un mco Congreso de di
putados. elegidos para cuatro aos por sufrag1o universal. incluso
femenino".
!Constitucin 1931. "Geogra. e Historia IBERICA" . M . Balanz;
J . Roig; P. Benejam; M. Llorens; R. Ortega. Editorial Vicens-
Vives. 19821.

Mil oitocentos
que enche o peito con dedos hbeis
que sube os peldaos cara sublime xustcia .

Aqueles o//os "Chopinnianos" Levantado o grito,

con fondura da patriota e amante ,
aquel mil oitocentos
foi tempo
nesta ra de fiestras musicadas.
E sei que o tempo un ponto no longo dunha lnea .
fuxindo como perla de collar esnaq uizado.
o de aqueles sculas mudos "coidando nosa voz"
esquencn aquela posibi lidade imaxinaria
para chegar 6 mis branco.
(Foi unha metamorfosis de auxilio
at o profu ndo ncleo da nada).
Haba de chegar onde a besta prace a sa gordura
e asestar/le un golpe mortal
que arrincara o segmento das mans escravecidas,
coma raxelo que durme na lembranza .

43
RITA MARIA IBAEZ MARISE L V AREZ BU GALLO
se tivera brazos coma pombos
atravesando lentas nebodas,
HOXE VIN CHOR A R UNH A ESTRELA
e mallada de noites invernales
ficara nos andmeos ... Hoxe vin chorar unha estrela .
cicis voltaria . Estaba soia nalgn sitio
tentando pensar que pensaba,
se fora batel que durme e a mia mente xurdu o desexo
peneirando versos coma espumas, de ver pero sin ser mia, unha bgoa .
e ferida de escuras outonales Pechei os ollas rubida ceo
bicara nos carbal los ... e soei con unha viola,
1lembrando aqueles martas, da que agora soio teo o arrencendo
cicis, cicis voltaria! O pero sei que era enfeitiza nte e bela .
Corrn cara ela por un campo
"Dec1r NON. escomenzar a pensar" un suor fro percorria a mia cara,
algun me empuxou e pasenio
Resiste teu peito os achaques ID . VIAS! achegueime e poiden ademirala:
porque eres a mesma agona, o que a min me pareceu unha fror,
era baixo un desfrace unha estrela
levas os sculas por amare agoniando
de temor no cos tado, e cando a toquei choraba.
e aprendiches De speto o saa foise
a non entrar nas igrexas, e quedeime soia:
pero tampouco entraches altiva aterrecida mirei a mia man
na casa dos amos aquela bgoa, queimraal
para botarlles a humildacin
sobar da mesa.
Comiche o pan que te serviron
o
porque sufras fame de miseria,
(epidemia
que estenden aos mansos) .
Eles durmen profundamente
porque compartes a mentira
da sa hipcrita inocencia ,
e son culpables de sentir pena,
coita polo recolemento
do teu sano inquedo,
culpables de ver a ta ropaxe
agardando amaecer
igoalmente asustada,
son culpables de axuntar races
espuntando a arboreda
do teu monte desnudo,
culpables de falarlle
a ta bouca enmudecida,
culpables de facerte a sa pregunta! :
- "Verdade que si .. . "?
O

44
ANA ANTONIO

O RELOGIO SOBRE DA MESA VAl

FORMANDO AS NOSAS TARDES
Mara esta carta nom todo Mara
o que hoje sinto, nom me importa confesar-te
pero quero Mara, ter o teu corpo qumico que tenho medo de ter-te amado .
no plumim desta paisage . Outra vez est o neno do que antes che falei
Estou s sentado frente ao meu pe
ao maremoto que levanta Se viras Mara .. .
a tua lem branza na ra. tem os teus olhos
Sinto de vaga r os mari nhos pero cubertos de pestanas como as minhas,
luitando por manter a fl ote o ba rco um bosco de cobardes pestanas.
como man tenho eu a flote
Mara, j tenho alcol no papel
os meus olhos palas bgoas
e sinto a tua pituitria
que comezam a agitar-se em maregia.
recibindo o meu bbedo arrecendo.
Hai pouco acercou-se-me um neno Mara esta noite,
e coidei que fora o noso filho por um estpido revolver matei-me;
pero no m me chamou pai: sei que vas disculpar a minha letra m
Mara, levo tanta mgoa em calma! pero creo que a morte est chegando aos dedos .
Nom sei canto tempo
Mara, hoje preparo eu a cea
levo aga rdando que pare este ven dava l
pero se chego tarde
que an da ten ho
nom me aga rdes viva,
no meu carpo
quando chegue
as pegadas do teu paso go lhopante
beixa rei o teu beijo de agardanza .
por iso quera, Mara, que saibas,
que nom tenho tempo para esquecer-te. Mara j me despido
mantem nos peitos a minha carta
Onte pasei por diante da tua casa
quente no teu amor maternal
e vim que as tuas janelas fechadas
anunciavam a nosa morte . Ouro-te, por estas noites
Nom sei Maria, porque tenho
esta estpida teima de escrever-te bbedo . P.O.: Anda no m podo crer que morreras ha1 catro das
O relgio segue a formar as nosas tardes .
Ouando hoje me deite, esto u segu ro,
Mara
qe so nharei co te u corpo nu,
perco rrerei as tuas longas pernas,
as de azi beche naca rado.
o
Farei umha escursm polo teu pubis
e, estou segu ro que ali emp renharei do teu desexo.
Esca rpa rei os teus peitos e
j meio morto de paix m
aviva rs o meu anceio co branco alcol das tuas alturas .
So nh arei Mara
que no m recebiche esta carta.

45
 CARYS EVANS
~ Carn de persoa
~
Sheila Perry correu, feita un lstrego, ata o mastn
que estaba a devorar cativo Xan Souto. Sultn xa non
se percataba de nada mis ca da sa ansiedade de sangue
'(\
fresco. Entroulle a tolemia aquela, pensou Sheila, coma
s malaios rurais cando lles dera a amok.
O brudo que meta o can, entre rosnadelas,
tan1scadas e ladridos, arrepiaba a calquera.
- Sultn! Sultn! Fral Fra, digo! Ven aqu! Qu remexo de haberes e dficits emocionais no lempo e
Sultn!
O berrar non serva de nada. Anda que o can
acostumaba acatar sempre as ardes de Sheila, hoxe a voz
da dona perdase entre mollios de pelo do menio que
non deixaba de chiar .
Cra corvos e che sacarn os ollas, di se en caste ln . E
ela en primeiro lugar non pedira un can feroz. Cando
dixera a Ricardo que tia gana dun cadello dos
chusqueiros que tivera a cadela dos vecios. o seu home
mercoulle o can mis grande e mis caro que atopara
venda en Galicia . E coma sempre, Sheila non fora quen
para dicirlle que non o querfa . Nesta ocasin evitou a
situacin violenta procurando gana-la batalla pala man:
pxose a salva-la sa cara ante si mesma afogndo lle
an1mal nos mimos, a esperar que ste, se crer animalio
de compaa, portarase como tal. E a causa non parecera
marchar moi mal de todo, tampouco. Ricardo, que non
mirara con moi bos ollas o trato "de mariolo" que reciba
o can, repetalle a marear aquilo de que Sultn era "de
raza nobre" . Sheila non entenda isto moi ben, pero
parecalle que significaba que o can era de moito barullo e
moi bulizoso, e que se criara para te deixar {eito xirns
pala cara, e non s agachadas dende atrs, coma un can
de palleiro calquera. Ademis, para que lles s servir ter un
can sen pedigr, preguntbal le Ricardo, co seu
desconcerto a se trocar en enoxo. Os ingleses entendan
de cans, non? E ela era inglesa deben. Por iso casara
con ela . Non cadraba na sa imaxe ter un can de palleiro .
E vela o animal, fiel sa casta nobre, a magullar un
nena da alta sociedade.
Sheila botouse entre a fera e Xan, a pregar que o
arrebato de Sultn amainara, que non lle dese por atacala
a ela no mesmo remoo de rabia. Coa cara esmagada
nunha pasta de sangue e baballa que fixera Sultn na
cabecia do nena, pensou en Ben-Hur e Tommy, os seus
cans de Seremba n, que pelexaban coma demos cando
tocara prendelos na cocia, ande non podan enxoallar s
xents visitas malaias cos seus agarimosos lambidos,
abrigndoos a que se sometesen a xornadas enteiras de
levaxes rituais e cantigas relixiosas. Por que non lle
cadrara Robert ser de aqu, de agora, en non daquela?
no espacio! Robert Ratnam .. . o nico home que ela
chegara a querer ben e que ademis serva para todo. Xa
non mis, coma dixo o corvo de Poe, xa non mis Robert
Ratnam, xa non mis Malasia, xa non mis Sheila Perry.
-Sult n!
O mastn atopbase agora a tan iscar s anacos do
1
nena que apaara fra da proteccin que lle brindara o
carpo de Sheila .
-Sultn, xa!
De miragre o can levantou a sa gran cabeza de bala
de can e ollou para o infinito co seu mirar marelo e
aparvado. Sheila pxose de p nun atropello de nervos, a
tirar do colar de pinchos do can.
-Col le agora a Xan! -berro u nai do nena,- xa,
mentres vou amarar a Sultn!
Tirou darrastro da gran mole do mastn ata a parte de
atrs do cha l, e deixouno ben encadeado seu poste.
Despois deu lle catro vasouradas ben cumpridas.
Cando chegou afogando porta da casa oiu anguriada
que se apartara o coche da de Souto cara Corua, e,
era de supoer, un mdico. A seora non quixo agardar
para Sheila. Ela mesma non agardara en Granada. Luis
aparecera demasiado axia. Namorouse del a propsito;
proveuse deste xeito da documentacin da noiva
andaluza, mal selada, con XA NON MAIS con letra s
esborrachadas en tinta negra redor do lugar e da data:
Seremban, 1966. Pero , servalle de Carn de ldentidade,
cunha lista de normas a seguir: fora un cdigo para a
supervivencia. Mesmo Luis tora unha figura velaa, case
un rapaz moleque, obxecto de namoramento, investido s
poucos, e sen t3r que facer nada, con toda a parafernalia
dun enredo emocional, do sexo, e do mundo palpable
que exista mis al de Granada .
 Sheila lavou as mans na auga da mangueira do xardn.
Eran unhas mans longas e delgadas, pero non viron a
crema mis de das noites seguidas. Unha muller
espaola morrera de vergonza de ter unhas mans as de
mal coidadas, segundo lle dixera o granadino un milleiro
de veces. E agora Ricardo, o seu lextimo esposo , anda
que non lle agradara a sa actitude de impaciencia coas
horas de peluquera e de manicura, sempre buscaba o
xeito de deixar ver s amistades que achacara a falta de
inters de Sheila nestas cousas feito de que tora unha
eccentricidade tpica inglesa .
A ela iso xa tanto lle tia.
Sabe Deus a qu mdico Cristina Souto levara o
neno. Sheila sentouse na entrada do xardn e chorou
como nunca na sa vida.
Xa pola tarde, a voltas pola cocia, parecalle ter a
moral mis no seu sitio . Drase unha ducha, pintrse a
cara, e xa semellaba outra, anda que o do neno non lle
pasara da cabeza. Via sendo hora da programacin
infantil na televisin, de visin obrigatoria nos das de
Gardera . Hoxe non era da de Gardera. Xancio Souto e
mais a sa nai chegaran de speto, sen avisar . Soou o
telfono .
-Diga.
-Son Cristina Souto, Sheila. Estou no Hospital
Provincial. O de Xan non parece ser tan grave coma
pensamos no momento . Seica lle faltan dous anacos de
pel da cabeza e coidan que mellor lle quedou tocado o
oso, pero non van saber o dano que pode haber ata que
operen. Pensei que che gustara sabelo.
- Sntoo tanto ...
-O motivo da mia chamada e dicirche que queren
saber se can lle puxeron a vacuna da rabia.
-E que eu mesma non che teo o certificado, pero a
persoa que no lo vendeu ...
-Mira, Sheila, todo isto est moi ben, pero queren
ve-lo certificado antes de comenza-la operacin man.
Encrgaste ti del?
-C laro, naturalmente ... sntoo tanto .. dara calquera
cousa para que non pasara isto ... eu ...
A seora de Souto colgoulle coa palabra na boca.
47
A rabia . En Seremban s cans rabiosos se lles va s
veces, a camiar polas ras co seu paso cheo de
intencin misteriosa, e s nenos metaselles nas casas
nun periquete, mentres que os maiores berraban a noticia
do perigo de casa en casa para que ningun cruzara o
camio do can doente ata que chegaran os policas coas
sas pistolas .. .
A Sheila nunca selle permita ver mata-los cans . Ah
Ying tivera as sas instruccins soL~e iso. Tampou co a
deixaran ir ve-los alfineteiros humanos no fest iva l hind
de Thaipusam, cando an en procesin , os seus corpos
atravesados de longos pinchos de ferro , os Tamils
ofrecidos ou penitentes ... anda que un ha rapaza do seu
curso fora ofrecida nunha ocasin, coma o foi o to de
Robert .
Robert latara do colexio para ir despedila aeroporto
o da que Sheila marchou para Malasia . Por unha
casualidade coincideu co director do colexio, un home
con sona de disciplinario, que non tia mis remed io qu e
recoecelo, xa que Rober fora capitn do equipo de
cricket. Pero o vello non lle dixo nada : fi xo coma se non
pasara nada , detalle que a Sheila lle pareca ser moi
significativo, anda que non tia moi claro de qu.
No avin, a Sheila tocoulle sentarse algo separada dos
seus pais, na outra banda do corredor. Chorara con
discrecin, pero amargamente. Atopbase beira dela un
psiclogo checo con aire de trapalleiro que voltaba a
Europa remate dun congreso internacional. Tentou de
facer conversa agradable. Cando chegaron co xantar dos
viaxeiros, o home dxolle algareiro :
- Xa vers, nenia ... como che pasarn as penas
cando vexas a comidia que nos van poer .
Daquela tia dezasete anos, e o nico que saba era
que voaba na direccin contraria a todo o que formara
parte da persoa que tora Sheila Perry.
Agora tia trinta . O mellor que podera facer era ir
Oficina Veterinaria da Corua a busca-lo certificado de
Sultn. Non habera problema ningn . Sheila puxo o
coche en marcha, e con moita firmeza encamiouse cara
Corua. Non faca falla ter identidade para a Oficina
Veterinaria .
o
MARIA JOSE CANITROT
Ante todo: planificar, organizar as cousas, ordear os
acontecementos, caticos, do da. Colhia um livro, abra- o que a arrodeava ou se mova, girava loucamente no
o po/a metade, lia-se numhas quantas linhas e,
novamente, ao passar a folha, meditava em todo aqui lo.
Ante todo, sempre ficava aqueJa orde interna que a
impu/sava programac;om das cousas, dos costumes mis
ordinrios polo feito que tinham de suceder-se imediatos
no tempo e o espcio. Bogava num deba/o imensamente
desesperado polos caminhos do reconhecimento ou da
identificac;om, mas sem umha idea concluinte e rematada .
Sem principios . As folhas amostravam, aplastante, o
recodo dos objectos possuidos, envoltos, logo, numha
inconscincia amnsica, e mortal.
Tam s umha brisa suave, decadente, inundava a
ante-sala e no quarto, que para e/a dispuxerom, gravitava
de sempre um fume tenro e vaporoso . Precisara umha
dcia de noites para se ajeitar a aqueJa nova forma de
viver. Cumpria ter todo bem disposto para
pensar e sulagar-se na maranha de
acontecimentos inabordveis .
Repassaria aqueJas cartas recebidas na
neneza, as palavras repetidas, ouvidas ~ descobremento que engadir
~
1
e asi miladas durante, daquel jeito
ado rmecido : no Jeito. Breves
co nsignas que na memria levariam
sempre essa pegada que nom se atopa
logo em nemgum stio. Deixava-se
levar logo da mao da msica, das
notas rimbombantes que f luiam cara
ao sonho, e durmiam em el.
Umha espcia de lquida
evanescncia verquia-se no
corpo at ensonh-lo num
jardim sombro e pestilente, <Jt
que o circo se fechava e,
speto, debuxava -se um
sol no horizonte
de mar, de
sosego.
AqueJa cousa mimtica que a emparantava com todo
flio permanente do recordo, a precipitar-se num
continuum de fo rmas, galantes ao molde que lhes dotara
de existncia.
E agora, viver, a viver! Berravam desde nom sei onde
at nom sabe nimgum, que dim que se ouvia o eco tolo
o reverberava incansvel e xordo, ao remate, quando
todos nos taponvamos os ouvidos querendo nom mis
receber aquel shock. Todos amotinados diante de nom
sabiam qu, detrs de nom sei quem berrou o lt1mo, tam
s aquel inorme sol debuxado no cu brillava diante no
mdio daquela confusom geral, e ldico , amonestava
aquelos nubeiros grises que emborralhavam a sua
grandi locuncia magna .
Era como si o corpo fosse partcipe do
movimento interno dos astros e,
desafiando .a natureza , devalara
ntegramente cara ao orde arroupado na
cintica e a vibrac;om vertebrada
dumha le esquecida. Um m1s
umha rendija de luz , susp1caz.
matria de estudo .
Somentes aquel sol
dibuxado no cu.
Oueimava no intre que reproduzia,
case instantneo. aquela
ondeada de gases ... , mas. ao
cabo, tamn iso leriamo-lo
nalgumha parte .
o
\
MARA XOS CANITROT
A LOIT A DE RADUALFT
1
Radualft voltaba a sua namorada terra coas maos
ronchosas e o fronte enrugado polo tempo naquela noite
acoitelada por estrelas, carreiros de caridade pendurados
dunha langa doenza sangu ienta.
11
A muller de Radualft morrera nun solpor silandeiro coas
derramadeiras raiolas do sol baixo as guas afondadas no
seu ropa xe de escumas .
111
Cando atoparon o seu corpo, tras rastrexar sen acougo a
beiramar, era melancnica esttua sulagada en nboa
branca e os ollos escitilantes, mortos, titando anda a
lonxan ia abismal onde se afonda a morte do guerreiro ,
salvaxe uliscador de feras nemigas.
IV
O castelo de Radualft e a sa dona, fantasma
medoento na pedra derrubada, ficara intacto dende
aquela noite, a do casamento , na que Radualft
prometera voltar axia rente ao seu ronseiral se que
asesiaba moitos daqueles espantallos de verme negro .
V morto e botarlle a el a culpa .
Un baldor de tristura percorreu a tace da noiva que
decidiu aquela noite fechar as pesadas portas da sua casa
at o da no que Radualft voltara das andadas co anceio
de bicar aquel filio divino, moi de cedo abandonado nai
naquel paraxe medoento .
E nai era un retuxelo dando ein soavidade para o filio
ilextimo, e se nai morria un da calqueira o tillo saberia
que Radualft, o pai, tora uh guerreiro de pureza que
marchou a cumplir coa sua penitncia .
o Esta ma Hortensia Gracia est sentada debaixo das
49
HELENA.VILLAR JANEIRO
DEBAIXO DAS ACACIAS
Hortensia Gracia Holgado est sentada baixo das
'~
acacias na Praza do Concello .
Ten posta a capa azul. A nica capa azul que hai nas
ras desta vila . Tena, ademais, ben conservada .
Nin sequera lle toi a mis o sete rachado no arame,
cando houbo que coller a pelota do xardn do Serrano.
Eu teo moito medo de volver a aquela malleira.
un sete moi pequeno, debaixo dun peto . Est
exactamente igual. Igual.
Chega o sarxento Garcia mia casa . Eu como pan
con chocolate - nunca volvn comer o pan con
chocolate- . Chega con moita calma e boas tardes a
todos. Chama a meus pas a un lado e est talando con
eles un bo pedazo!. Meu pai defndese. Mia nai cllese
a el polo cbado . Despois acbase todo . O sarxento
Garca abandona a casa tranquilo, como entrara, e
dndolles a ma . Chmanme.
E ela mentras tanto sentada baixo das acacias. Coa
sa capa azul e o seu pe tupino .
Eu cavilei sempre que o pe tupino era o dereito e
resulta que o esquerdo. Porque llo vexo agora, agora
que se ergue para seguir a un merlo a ver se o colle .
Se o colle hamo de vir ensinar. Mis doado seralle
coller un pardal cra. Pero non todo ha ser sorte para
Hortensia Garca Holgado. Non se deixan coller todos os
pxaros, nin hai senipre un neno lado para o deixar
Como non calle o merlo, chama os nenos que pasan
para a escala . Chmaos con esa voz atipladsima e o se u
marcado seseo. Ofrcelles de todo: anises, caramelos,
figos, lpices de colores, bonecos de papel coas sas
roupas cambiables. Eu estou tentada a lles dicir que non
se acheguen. Porque !lelos nega. E qutallelos . E failles
chorar . Pero eles xa non a oen. Pasan talando entre eles .
E xogan coas sas maquinias electrnicas ecos seus
xogos de auga . Todo o que ten al Hortensia Gracia non
lles interesa. E nin sequera a oen .
acacias coa sa capa azul .
lso que xa non hai acacias , nin Praza do Concello
porque tiraron todo. Soamente pasan os nenos para a
escala . E non senten a sa chamada .
o
 MARITA OTERO
"QUE ANDE A RODA ... "
A VOLTIL SENSACION DAS FORMAS
SUXIRE UNHA INEFICAZ PALABRERIA
QUE PULULA ENTRE A LONGA SER IE DE
FALSAS VIVENCIAS. PERO A SA
FORMA REFLEXASE INDECISA, CASEQUE
INSEGURA, REBULlA PERCURANDO
UNHA FORZA IMANTADA SEN
SEDUCCION . A SA SEMELLANZA CO
VACIO ERA TAN REAL QUE ELA MESMA
ADMIRABASE DA SA PERVIVENCIA
Sumerxeuse na complacencia dese impulso, na
percura da imaxe que, de supeto, vistese de coores
primaverais, de luces destellantes, de notas en crescendo,
de apoteosis final e que se fai dona desos pensamentos
diseccionadores. Unha imaxe que se expande o seu redor
vixilante, concentrada, acosante. Baixou as escaleiras,
unhas escaleiras recien fregadas, despedindo un cheira a
lexia que penetraba no nariz coma un intruso. Saeu a ra
e a mesma ambientacin de todolos das estaba disposta
desde haba algunhas horas. 0 -llou a unha banda e a
outra sen atopar un s signo que rachara o escenario.
Todo estaba no seu sitio, desempeaba a sua funcin sen
que nada alterase o discurrir do cotidiano. O seu
pensamento cubra pequenas distancias, tratando de
. evocar o ensamblaxe que asociaba cada un dos sonos
que tan mal sabor de boca producironlle; sin embargo o
alcohol, tragado durante a noite, desorbitara as imaxes
que tan falsamente queria enlazar. A resaca a abrigaba a
sorrir e a suavidade coa que se deslizaba entre os raios do
sol prometa unha beatfica actitude diante do prximo
espello no que ia contemplarse.
Encetou a camiar en crculo, non porque estive-ra
perdida ou desorientada nin siquer era a
semiinconsciencia da resaca; era tan s a necesidade de
sorprender as olladas das xentes que unha e outra vez
atopabanse detidas no seu universo de maqueta.
Gostaballe vislumbrar, nunhos ollos afeitas o costume,
esa chispa que resplandece por unha milesima de
segundo diante do asombroso.
Saba que tera que dar algunhas voltias para
convertirse no centro de atencin do panadeiro da
esquina, do tendeiro, un cocho mais al; do vendedor de
xornais, da seora do estanco; unha volta, outra e outra
mais conqueririan sacalos, estraelos dos xestos de rutina,
das mns artriticas, do solpor das horas tempraneiras, do
fume dos seus cigarrillos, dos carraspeos guturais ...
50
Acababa de chegar ao barrio e xa comenzaba o
cansancio", xa coecia os pequenos secretos que forman
parte da familiaridade dos vecios. Agazapada na fiestra,
controlaba os movimentos das partidas de cartas no bar
decorado de plstico e aluminio, a que horas pasaban
clandestinamente a tomar un ha "taza", os cafs de media
tarde, os encontros casuais na mitada da ra, os guios
camuflados entre sorrisos e enrrugas, as palabras de
saudo, os interrogantes de modesta cortesa. Levaba
conta dos sonidos dos despertadores, dos olores dos
guisos, dos sabores das merendas. Descifraba desde o
seu escondite todolos pormenores das visitas de rigo-r,
das saidas da eirexa, da indiferencia entre enemigos, dos
rutilantes cumpleanos, dos universarios, das palmadas de
pesame, das bagoas de compasin, das calderillas obtidas
nos bingos ...
Repetanse as esceas, xa chegou o intre de diferenciar
as voces, as gargalladas, os asubias. Xa xurdiron os
personaxes do barrio como elementos usuais, tpicos e
repetitivos.
Agora tocaballe rechar a copia, destruir a sua
seguridade en horas, minutos e segundos. la irrumpir na
montaxe, acortando, deste xeito, a confianza no
ambiente, protexida con celoso coidado . Encetaba a sentir
o marso, o xogo segredo desos ollos adormilados.
Decatabase que, volta t-ras volta, o efecto abriase camio
arrastrando as pezas tras das que se parapetaba a inercia .
Propuase emborrachalos.
O vertigo do desequilibrio tomaria corpo, enxugando
suores de sol primaveral cs reflexos de burdos
preparados. As aceras rebulian e os son idos das pisadas
despertaban a teatralidade de mecanismos adeprendidos ,
xeneracin tras xeneracin. Xa a desolacin despertaba as
facianas que, pouco a pouco, palidecan.
Atronadoramente exultaban expectacin, cruzbanse
esixindo o remate de semellante trivialidade. Erguanse
aterrorizados polo crescendo dos seus impulsos que os
ian empuxar ao oco do ridiculo . Pero ninguen se atreveu
a deter aquel tiovivo que unha vez e outra atacaba a sua
estabilidade de rectos e concienzudos ciudadanos .
Daban xa pequenos pasios, sempre a sua dereita,
anda non se sentan definitivamente estimulados pero o
paroxismo da irrealidade os engluta, os imantaba . Rezo-
ngaban coma nenos diante da boa ou ma la educacin . Os
paso-s eran cada vez mais continuos, mais longos e sen
percibir a sua falla de compostura foron incorporando-se
a ese paseo en crcu lo sen acadar a sua imaxen de
respetabilidade e enloquecidos polo discu rso rutinarioQ
das voltas diron vida a outra infernal estructura.
INDICE
2, Aclaracin.
3, 4, 5, Francisca Herrera Garrido
por Camino Noia.
6, 7, 8, 9, Nveda, primeiro acer-
to por M. Ros Panisse.
10, Textos Crticos.
11, 12, 13, Entrevista con D. Ri-
cardo Carballo Calero por
M. Xos Queizn.
14, 15, 16, As Narradoras GaJe-
gas por Isabel Mouriz.
17, 18, 19, "Almas de Muller ...
Volalla n'a Luz!" por Ana
Roman e M. Xos Cani-
trot.
20, 21, 22, Antoloxa Francisca
Herrera Garrido.
23, 24, Olimpia Valencia, o femi-
nino na historia por M. del
Carmen Prez Pais.
25, 26, 27, 28, Galicia e a Mu-
ller en 'Amantia' por Car-
men Blanco.
29, 30, Qu Educacin! por Su-
sa J uanatey.
31, 32, 33, Vicent Marqus, do
sexo por M. Xos Quei-
zn.
34, Chamamehto.
35, 36, Recital Rosala en Com-
postela por Amanda.
37, 38, Festa da Palabra con Ro-
la.
39 a 50, CREACJON:
Emma Luaces
Ana Roman
Cristal,
Charo Pita
Rita Ms Ybaez
Maris Alvarez Bugallo
Ana Antonio
Carys Evans
M. Jos Canitrot
Helena Villar Janeiro
Marita Otero

51
 De este nmero de

VA 1~-l,. ,;,fk~'tt,,.
taise un ha tirada 1
de 1.500 exemplares a 300 pesetas .
Sae o 15 de xaneiro do 1986.

Depsito Legal VG -241 -1983.

.
52